Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

палт

I.

1.
быстро, резко, мгновенно, неожиданно (двигаться)
палт çаврăн — быстро повернуться
палт йăванса кай — повалиться, упасть неожиданно

палт

2. перен.
необдуманно, наобум, сплеча
сăмаха шалт та палт персе яр — брякнуть, выпалить, сказать что-л. необдуманно

палт

II.
подражание хлопку
кĕленче пăкки палт! туса тухса кайрĕ — пробка хлопнула и вылетела из горлышка

пăлт

1.
то же, что палт I. 1.
çуна пăлт çаврăнса ӳкрĕ — санки вмиг перевернулись

пăлт-палт

подр. —
о прерывистом неравномерном движении
пăлт-палт ярса пус — идти нетвердой походкой, оступаясь

шалт

◊
шалт та палт — ни к селу ни к городу, некстати
сăмаха шалт та палт персе  яр — брякнуть что-л. невпопад

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

хăмпа

(хы̆мба), пузырь. Н. Уз. Кăвас йӳçнĕ чухне пăлт-палт туса тăрать, хăмпа тухать. Трхбл. Вăкăр хăмпи, бычачий пузырь. Яхать-ошкăнь. Полă хăмпи. Бгтр. Вара старик виç хорантан виç хăмпа илсе пачĕ тет те, ячĕ, тет.

шалт

подр. стуку. Орау. Шалт тутар, стукнуть, напр., дверью. Изамб. Т. Алăка шалт хупрĕ (пристукнул). КС. Чӳречене шалт хуппăрĕ. Ск. и пред. чув. 5. Тимĕр тыла, шалт тылă сиксе кайрĕ çулпала. Железная мялка, стукотливая мялка запрыгала по дороге. Ib. 5. Йĕс тăпсаллă хапхана уçать чĕлхе каласа: шалт-шалт тыллăм, шалт тыллăм. Ib. 7. Шалт-шалт сикет, шалт тăвать. Ib. 7. Шалт-шалт турĕ, шалт турĕ, карчăк пуçĕ ялт турĕ (оторвалась). Богдашк. Шалт! турĕ, палт! турĕ, пуçламан шăрттан сикрĕ-тухрĕ. Никит. Аякках та çитменччĕ, аслати шалт! тутарчĕ. || Якейк. Ашшĕ, чол тăхаканскер: мĕлле охмах кукку килнĕ, тесе, чолне шалт янă та, чол айне полса вилнĕ. || Подр. звуку выстрела. N. Шалт та шалт тутараççĕ (убивают из ружей). || Очень, совсем, совершенно, окончательно, целиком. Сред. Юм. Шалт аптрарăм. Нюш-к. Шалт аптрарăмăр. Бука. 1900. Туйĕ час килмерĕ, шалт кĕтсе ывăнтăмăр. КС. Шалт макăрса пĕтрĕм. Букв. 1904. Арăсланĕ пысăк чышкисемпе хăйне хăй питĕнчен пере-пере, чĕрнисемпе чăрмала-чăрмала шалт халран кайнă вара. Бука. 1900. Вара асапланса пĕтсе шалт вăйран кайнă çын тин пĕр пӳрте пырса кĕнĕ. Ib. Тилĕ икĕ уранăн та тăрса кармашса пăхать, тет, сиксе те пăхать, тет, çырлине ниепле ярса илеймест, тет. Шалт супса пĕтрĕ, тет те, хайхи, кайрĕ, тет, вара мăйне-куçне пăркаласа. N. Çанталăк вĕри, çӳренĕçемĕн шалт ăшша пиçсе кайрĕ, тет, ку. N. Ку упа шалт çиленсе çитет те, пĕренине мĕн пур вăйĕпе тĕртсе ячĕ, тет. Полтава 14. Пур ыр ята шалт çĕртсе. Бгтр. Йысна черки çут черки, шалт ĕçмесен шут килмест. Ходар. Тав сире эппин, тет те, сăрине шалт хурать (выпивает до капли). N. Шалтах = пĕтĕмпех. Регули 1417. Утсам шалтах ăвăннă. Ib. 1417. Шалтах тасатрăм. Яргуньк. Коланая шалтах татрăм (сполна). Т. VI. 60. Пĕри-пĕри ĕçсе яраймасан, ăна ĕçтерекенни кĕл-кĕлекенни патне çавăтса пырса, виç курка шалт та шалт ĕçтерсе яраççĕ. Яргуньк. Шалт та шалт тутарать, стакан за стаканом выпивает (вино). КС. Шалтах ĕç, выпей до дна. || СТИК. „Шалт“ в сочетанни с глаголом тĕлĕн — неожиданное удивление, а йăлт — постепенно возросшее. Ист. Хăйне хирĕç Ольга каланă сăмахсенчен Игорь шалт тĕлĕннĕ. Собр. Улпут курнă та шалт тĕлĕнсе кайнă. Ib. Хĕвери Якурккаран шалтах тĕлĕннĕ. А.-п. й. З5. Трашка ачисем тăрна патне çитеççĕ те шалт тĕлĕнеççĕ. ЧС. Эпĕ ăна курсан шалт тĕлĕнсе кайрăм. Сред. Юм. Çав çамрăк çын вилнĕ тенине илтрĕм те-ха, шалт! тĕлĕнтĕм вит: халь вилмелле çын-и халь вăл? ПТТ. Хăш çулне ялкăшса çунакан вут урлах каçаççĕ те, шалт тĕлĕнмелле, тепле вут çулăм ярса илмес. Изамб. Т. Тепле пурăнас, тет, шалт тĕлĕнмелле (удивительно).

палт

подр. быстрому повороту. N. Старик чиперех отса пыратчĕ, палт! çавăрнчĕ те, питĕ хытă çапрĕ. Альш. Качака таки сиксе пырат, тет те, хапха патне çитсен, палт çавăрăнса каят, тет, каялла. || Т. II: Загадки. Палан палт-палт, вуникĕ пӳрне шалт-шалт. (Кĕсле калани). Орау. Путылкка пропки палт! туса уткăнса каять.

палт-чолт

подр, звуку, который получается при ударе палкой по воде. Б. Олг. Патакпа çапрăм шу çине палт-чолт! Ib. Уç лаппипе шу çине палт-чолт! çапрăм.

Палтиел

(пал_диjэл'), назв. с. Трехбалгаева, Шемурш. р. Трхбл. Палтиел палт! та палт! Пиçмен çăкăр ялт! та ялт! (Насмешка над трехбалтаевцами).

пăлт-палт

подр. движениям предмета, который валится во все стороны. Орау. Ку суха-пуç пĕртте лайăх пымаçт: пăлт-палт пĕр енне, тата тепĕр енне анчах сулăнса пырать (не пашет прямо, ее не удержишь, идет неравномерно). Суха-пуç пăлтти-палтти пырать. Е. Орлова. Ача пăлт-палт йăванса карĕ. См. пăлтăр-палтăр, пăлтти — палтти. || Подр. прыжкам лягушек. Çутт. 155. Пахчара е лачакара çер шаписем пăлт-палт! сиксе çӳреççĕ.

пăлт-полт

то же, что пăлт-палт. См. вăркăн.

пăлтăр-палтăр

(-п¬алды̆р), подр. движению или падению (о большом по телу человеке или длинном). N. Пăлтăр-палтăр йăванса карĕ. Якейк. Çырмаялла пăлтăр-палтăр, пăлтăр-палтăр туса йăванса карăм. Яргуньк. Кусен луткисам хире хирĕç çапăнчĕç, тет, леш вилнĕ çынни пăлтăр-палтăр шыва тăрăнса анчĕ, тет. Е. Орлова. Ача пăлтăр-палтăр йăванса карĕ (здесь больше движения, чем, в пăлт-палт). N. Пĕчĕк ача урапа çинчен пăлтăр-палтăр çавăрăнса ӳкрĕ. || Ск. и пред. 91. Тапхăр-тапхăр çил килет, пăлтăр-палтăр çавăрса.

пăлтти-палтти

(пы̆лττи^ы-п¬алττи^ы), то же, что пăлт-палт. Якейк. Котран тапрăм та, пăлтти-палтти йăванса карĕ. Ib. Онта çол пăлтти-палтти пырать (неровное место). См. МКП 68 КС. Пăлтти-палтти — быстрое переваливание со стороны на сторону (телеги).

Чăвашла-вырăсла фразеологи словарĕ

Куçран вут

Куçран [куçсенчен, куçпуçран] вут [вут-хĕм] сирпĕнчĕ [тухрĕ] искры из глаз посыпались [полетели] у кого; син.: икĕ куçран вут тухрĕ, пĕтĕм вуттăн-хĕммĕн туйăнса кайрĕ.
Тепри сисмен хушăрах Варварие куçран çапса ячĕ. Варвари куçĕнчен вут сирпĕнчĕ те, пачах курми пулса ларчĕ. С. Аслан. Ваçкă месерле палт кайса ӳкрĕ, куçĕнчен вут сирпĕнчĕ. М. Ухсай. Анчах мĕн ку? Петĕре тăнлавран кистен лекет, Куçран вут-хĕм сирпĕнет, тӳсеймест, ӳкет çĕре. Г. Ефимов. Çак самантра хĕрпе хытах пырса çапăнтăмăр. Куçран вут-хĕм тухрĕ. В. Алентей. Пĕри çав вăхăтра Ахванире питĕнчен килсе çапрĕ. Ахваниç куçĕ-пуçĕнчен вут сирпĕнчĕ. Г. Краснов. Куçсенчен пĕтĕмпе вут тухса кайрĕ.

Çавăн пекех пăхăр: