Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

кукăль

пирог
кулебяка
аш кукăлĕ — пирог с мясом
пĕчĕк кукăль — пирожок
хуран кукăлĕ — 1) пельмени 2) вареники
кукăль ашĕ — фарш
кукăль ăшĕ — начинка пирога
кукăль сăмси — горбушка пирога
кукăль чусти — тесто для пирогов
кукăль пичĕ хĕреле пуçланă — пирог начал румяниться
кукăль ăшне аш хур — начинять пироги мясом
Çын аллинчи кукăль пысăккăн курăннă. — посл. В чужих руках пирог кажется большим.
Пÿрт çумĕнче пĕрмен кукăль выртать. (Хăлха). — загадка Возле избы лежит незащипанный пирог. (Ухо).

пĕчĕккĕн

понемногу, помалу, помаленьку
суран пĕчĕккĕн тӳрлене пуçларĕ — рана понемногу начала заживать
укçана пĕчĕккĕн тăкакла — тратить деньги понемногу
Пĕчĕккĕн çисен тутă пулăн, пысăккăн хыпсан пырна ларĕ. — посл. Ешь помалу — насытишься, а большим куском подавишься.
пĕчĕккĕн-пĕчĕккĕнех — мало-помалу
пĕчĕккĕн-пĕчĕккĕнех вăл ăсталанса çитрĕ — мало-помалу он стал хорошим мастером

пысăккăн

крупно
помногу
в больших размерах, в большом объеме
пысăккăн тие — нагружать помногу
пысăккăн йăт — носить большими ношами
пысăккăн çĕле — шить крупными стежками
пысăккăн ярса пус — идти крупным шагом
Пĕчĕккĕн çисен тутă пулăн, пысăккăн хыпсан пырна ларĕ. — посл. Ешь понемногу — насытишься, будешь хапать помногу — подавишься. (соотв. Малое насытит, от многого вспучит).
Çын аллинчи кукăль пысăккăн курăнать. — погов. Пирог в чужих руках кажется большим.

пысăкшарăн

то же, что пысăккăн

хып

1.
брать, хватать ртом
класть в рот
ача пӳрнине çăвара хыпнă — ребенок засунул палец в рот
чĕлĕм хыпнă çын — человек с трубкой во рту
эпĕ иртенпе хĕлхем те хыпман — у меня с утра во рту ни крошки не было
Пĕчĕккĕн çисен тутă пулăн, пысăккăн хыпсан пырна ларĕ. — посл. Ешь понемножку— насытишься, будешь хапать— подавишься.

Чăвашла-вырăсла словарь (1919)

пысăк

большой; высокий; пысăк çĕлен – удав; пысăка ĕмĕтленекен хутаç çакса ыйткалама кайнă теççĕ – тот, кто надеется на большое, пойдет (”пошел”) с сумою по-миру. Çын аллинчи кукăль пысăккăн курăннă, тет – Пирог в чужих руках кажестя большим. Чул-хула Мускав пысăкăшĕ çук – Нижний Новгород не будет величиной с Москву. Кун пысăкăшскер ăçтан ӳснĕ-ши? Откуда это он вырос такой большой? Пысăклан – увеличиваться, рости. Пысăклат – увеличивать.

157 стр.

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

тăваткал

(ты̆ваткал), четыреугольный, квадратный. Ёрдово. † Тăваткал çытар тĕрлĕ пит, сарса ан хорăр — лармастăп. Тюрл. † Тăваткал çаран тват çаран, çăлассинчен пухасси. Пазух. Тăваткал çерем çĕр-çырли, çырли нумай, çĕр сахал. ЧП. Тăп-тăваткал. N. Тваткал куçлă, клетчатый. || Квадратная или четыреугольная площадь. N. Урам тăваткалĕ, площадь. N. Эпĕр тăракан вырăн 8 çухрăм тăваткалĕ, лупам вырăн, питĕ тӳрем. Ходар. Пĕремĕкне çуррине пиччене пачĕ, çуррине çул тăваткалне, куçсем кайма, еçсе пăрахтарчĕ. Пăрахнă чухне ак çапла каласа пăрахаççĕ: ырă урапа çуна йĕрĕ, çак куç ăçтан килнĕ, çавăнта еçсе пар, тет. (Из обряда „куç чĕлхи вĕртерни“ во время „шатра“). N. Акă ял варринче, пĕр пĕчĕк тăваткалта, шкул çурчĕ... пысăккăн курăнса ларать. || Мера земли. Магн. М. 44. || Особая кладка снопов, когда ставят верхушками вместе с четырех сторон по одному или по два снопа, наверху один сноп (входит 15—20 снопов). Чертаг. || Назв. особого платка, размером 2¹/₂ четверти в длину, 2 четверти в ширину. Атмал-к. N. Тăваткала, хĕр кĕрӳ килне кĕрсен, пуç сырас умĕн, пуçне витсе тăнă. Уна кĕçĕн-кĕрӳ ташласа илнĕ. Уна вара кĕрӳшĕ сылтăм алăн кача-пӳрнине çакса çӳренĕ. Тăваткал пӳркенсе тăнă чух хĕр аллисене чăмăртаса сăмса патĕнче тытса тăнă. || Назв. растения (козловка). Абыз. КС. Тăваткал, иначе: кашличĕ, граненый ствол, едят.

кĕлт

(к'э̆л'т'), чуть, немножко; тихонько. Орау. Кĕлт выртса канас-ха, пăртак, кăшт! (набор однозначущих слов!). Ib. Пĕри кулачпа çăккăр çиять, тит. Çăккăрне пысăккăн (помногу) çыртать, тит, кулачне сахăр çыртнă пек, кĕлт пĕчĕккĕн çыртса илет, тит. N. Лашана урапа кĕлт хырăмĕнчен тапрăм. Ск. и пред. 16. Тул çутăлать, кĕлт тăрсан (немного спустя). Нюш-к. Вăл вырăсла кĕлт анчах пĕлнĕ. ХЛБ. Унтан сухаланă чух пит тарăн сухалас пулмасть, тирĕслĕке кĕлт тăпрапа витĕнтерейсе анчах пырас пулать. Никит. Тухатмăш карчăксем е калăм каç, е кĕлт маларах (немного пораньше), кам çыннине тухатмаллине паллă туса хураççĕ. Шел. П. 29. Алла-аллăн тытăнса, кĕлт-кĕлт (легко) пусса утаççĕ. || Чуть не, едва не. Paas. Кĕлт анчах ӳкмерĕм.

чиксе турт

пошить, зашить. Изамб. Т. Йĕп çук-и санăн, пăртак чиксе туртмалли пурччĕ (пошить). || Вышивать. Золотн. || Сделать стежок (при шитье). Орау. N. Пысăккăн чиксе туртать. Шьет крупными стежками.

пысăккăн

крупно, в большом объеме. О сохр. здор. Вĕсене (их) пысăккăн кăтартакан кĕленче (увеличительное стекло) витĕр пăхса анчах кураççĕ. О земл. Çавăнпа та вĕреннĕ çын мĕн каланине малтанах пысăккăн тытăнмаççĕ. Ib. Вĕреннĕ çын калани тĕрĕсе килет пулсан, ĕçе пысăккăн тытăнаççĕ. Пазух. Питех пысăккăн калаçмашкăн пуянăн ачисем мар эпир.

калттин-калттин

то же, что пысăккăн-пысăккăн.

кукăль

кокăль (кугы̆л’, когыл’), пирог. Вомбу-к. Кокăль — çĕр-улмирен, сухантан, йывăç улминчен, купăстаран, ашран тăваççĕ. Никит. † Инке кукăль пĕçернĕ чух кукăль вăтти татаймарăм, эп инкене юраймарăм. (Солд. п.). N. Çын аллинчи кукăль пысăккăн туйăннă. Толст. Анне кукăль тулĕ çăрчĕ. || Тюрл. Пăрçа çапнă чохне, çапсан-çапсан, кокăль туса çапаççĕ (собирают стебли в толстый ряд, чтобы кучка его была выше, иначе он «саланса каять»). Сред. Юм. Ясмăк, пăрçа çапнă чохне аяккалла сирпĕнсе кайнă авăрсĕне пуçтарса кокăль туса çапаççĕ. || Сunnus. Тюрл.

ланк

(лаҥк), подр. звукам, получающимся в горле при питье воды. Ст. Чек. Шыв ĕçнĕ чухне çыннăн пырĕнче ланк, ланк! тăват. СТИК. Шыва пысăккăн сыпса ĕçнĕ чухне кашни сыпнă çăвар ланк! туса анса каят. („Выражение звонкого звука воды“. Отсюда ланка). || Подр. звукам, которые слышатся в животе бегущего человека, страдающего поносом. Ст. Чек. Вар-виттилĕ çыннăн, чупнă чух, ăшĕнче ланк! ланк! тăват. || Подр. болтающемуся предмету. Орау. Кĕлмĕç хутаççи пек, ланк, ланк, ланк, ланк! туса пырать. || Подр. мелленному бегу рысью (о человеке и о лошади). Орау. Ланк, ланк, ланк! чупса пырать (бежит не быстро, точно его кто-то трясет в вертикальном направлении). || Подр. тяжелому бегу большой ленивой лошади. СТИК. Пысăк наян лаша чупнă чухне ланк, ланк! туса, кута лаклаттарса пырат. (О крупной рыси ленивой лошади). || Подр. сильному зыблению. КС. Ланк, ланк! авăнчĕ (изгибался, напр. мост). Ib. Кĕпер урлă каçнă чух лăнк-ланк! авăнчĕ. || Подр. движению жидкости в бочке. || Подр. сотрясению телеги, съехавшей в небольшую ямку. Собр. Тĕпĕр-тĕпĕр [вар.(?) тепĕр-тепĕр] туй килет, ланкашкана (вар. ланкăшкана) ланк! каять (вар. сикет). [Кăвар туртни (вар. вучаха вут туртса кăларни)]. Чебокс. Кĕтĕм. Кĕнĕ çĕртех саккăлтана ланках анса карăм (провалился в ямку). Сред. Юм. Ôрапа ланк, ланк! сиксе пырать. Телега подпрыгивает (на неровной дороге). Ib. Хĕлле çôна (сани) сикмĕрчĕксĕнче ланк! ланк! туса пырать. („Означает звук при скорой езде, когда переезжают через поперечное углубление“). || Подр. быстрому опущению. Рукоп. календ. 1908. Унтан çиллине (вымя) темиçе хут алăпа çӳлелле çĕклесе, ланк! ярас пулать. То же знач. в Якейк. КС. Шăтăка ланк! анса кайрĕ (быстро опустился и скрылся). Утăм № 1.71. Те вăранчĕ ку: йăшăлтата пуçларĕ, ак! тăрать... тăчĕ те ланк карĕ. || Еметькина. Ура ланках кайрĕ. Нога так и подкосилась. || Подр. обвисанию. СТИК. Сан тумтирĕ ху çинче пĕртте тикĕс, çăт (плотно) тытса тăмаст; темĕскерле хăмпăлчăланса (мешком) тăрат, çухисем ланк тăраççĕ (шалпар, усăнса тăрат, илемсĕр).

лач

(лац’, лач’), подр. шлепающему звуку брошенного или падающего предмета, а так же удара. Йӳç. такăнт. 6. Кашăкне лач! пăрахать те, тутине тăсса, алăк патнелле утать. Сĕт-к. Лапрашне (= лапра ăшне, в грязь) лач! персе антăм. Кан. Миххалка хăмла калакĕпе хурана лач! лач! тутарса хăмлине пăтратса илчĕ. Сред. Юм. Пылчăк çине лач! туса ӳкрĕ. („Звук при падении твердого предмета в грязь“). Ib. Пĕчик чôла пит ăшăх шывва пăрахсан, шыв лач! тăват (если поглубже, то „чапăрт! тăвать“). Ib. Пĕчик ача кочĕ çине лач! ларчĕ. ЧС Çĕре лач! тутарса сурчĕ (плюнул). Изамб. Т. Çăмарта лач! туса ӳксе çĕмĕрĕлчĕ (упало и разбилось). ЧС. Ӳлĕм çак яла килсен, выльăхăр ĕрчемесен, ман питрен (мне в лицо) лачах сурăр вара! Шорк. Пӳрт тăринчен лач! татăлса анчĕ те, аллине мăкăлтанă пăрахнă. Хурамал. Лач! суртăм = пысăккăн суртăм. Ib. Лач! туса ӳкрĕ (о падении мокрого мягкого предмета). Якейк. Саххăрни (-νи^ы) паломми (сладкое, мягкое, нежное яблоко) çĕре лач! персе анч (упало и лопнуло). СТИК. Кантăр тылланă чух лач, лач, лач! тутарса тыллаççĕ. Ib. Майрасем кĕпене кивес вырăнне лач. лач! çапаççĕ (колотят; то же и в Сред. Юм.). Ib. Шыв çинчи хумсем вăйлă çилте лач, лач! туса, çырма хĕррине пыра-пыра перĕнеççĕ. Сам. 79. Кулюç, чĕри тапранса, лачах ӳкет пылчăка. N. Лач, удар классным журналом по столу (плашмя). Кан. Унччен те пулмарĕ, хай çамрăк кăсйинчен темскер хутпа чăрканăскер лач! кăларса пăрахрĕ. || О сильном поте. Орау. Хам пĕтĕмпе лач шыва ӳкрĕм. Я сильно вспотел. || Плотно, крепко. Орау. Лач çыпçăн, пристать крепко. Ib. Çемçе тăн (глина) лач çыпçăнчĕ; йĕпе çанталăкра юр лачах çыпçăнать (к одежде). || Совсем. Пшкрт. Лач (-џ) онашкалак. Совершенно подобен ему. || Полно. N. Ахаль кун та, уяв кунĕ те (и в будни, и в праздники) пурĕ пĕрех вак-тĕвек, тăна пĕтерекен (притупляющих), чунтан юратман ĕç лачахчĕ.

лаччă

(лач’ч’ы̆), подр. шлёпнувшемуся плевку. Шорк. Пысăккăн лаччă! сорать.

вăльт-вальт

(вы̆л’т-вал’т), подр. менее тонким движениям мелькания, чем те, которые выр. м. вĕлт-велт. Б. Олг. Шу çинче кимĕ (юç) вăльт-вальт тоат (тутарат, т. е. мелькает при качке). Сĕт-к. Вăльт-вальт пăхкалат анчах («быстрота перемены взгляда»). 93 çул 66. Тĕттĕм çĕрте вут çутти вăльт-вальт туса тăни пур япалана та пит пысăккăн кăтартнă. См. МКП. 82, 147.

Вырӑсла-чӑвашла словарь (1971)

заметать

сов. что, портн. пысăккăн чиксе турт.

партия

ж. 1. парти; Коммунистическая партия Советского Союза Совет Союзĕнчи Коммунистсен партийĕ; член партии парти членĕ; 2. (группа лиц) ушкăн, парти; партия лесорубов вăрман касакансен ушкăнĕ; геологическая партия геологсен партийĕ; 3. (количество чего-л.) ушкăн; партия товаров пĕр ушкăн тавар; большими партиями пысăккăн, нумаййăн; 4. муз. парти; теноровая партия тенор партийĕ; 5. (в игре) вăйă, парти; сыграть партию в шахматы пĕр парти шахмăтла выля; 6. уст. мăшăр; он для тебя не партия вăл сана мăшăр мар; сделать выгодную партию пуян мăшăр туп.

помногу

нареч. разг. нумай, нумайшарăн, темиçешер(ĕн), нумайччен, пысăккăн; он говорит помногу вăл нумай калаçать; денег досталось помногу укçа нумайшар тиврĕ.

Чăваш чĕлхин çĕнĕлĕх словарĕ

пристав

ч.с, ч.я. Суд йышăнăвне пурнăçа кĕртекен ятарлă çын. ЧР Юстици министерствинче Чăваш енри судсен 69 приставĕ тупа турĕ (ку сăмаха хăнăхман-ха эпир, ... унчченхи суд исполнителĕсем вĕсем, приставсем). ÇХ, 1998, 7 /, 2 с. Предприятие штраф хунă-ха, анчах суд приставĕ пырса пурлăха арестлени пирки хальлĕхе сас-хура пулмарĕ. ÇХ, 1998, 49 /, 2 с. Сĕнтĕрвăрри райсучĕн приставĕн вара айăплисен парăмне шыраттарса илме хевти ... çитмест-ши. К-н, 2002, 7 /, 4 с. Пристав пысăккăн «хыпасшăн» [Пуçелĕк]. К-н, 2002, 16 /, 15 с.

суд приставĕ

ч.с, ч.я. Суд йышăнăвне пурнăçа кĕртекен ятарлă çын. ЧР Юстици министерствинче Чăваш енри судсен 69 приставĕ тупа турĕ (ку сăмаха хăнăхман-ха эпир, ... унчченхи суд исполнителĕсем вĕсем, приставсем). ÇХ, 1998, 7 /, 2 с. Предприятие штраф хунă-ха, анчах суд приставĕ пырса пурлăха арестлени пирки хальлĕхе сас-хура пулмарĕ. ÇХ, 1998, 49 /, 2 с. Сĕнтĕрвăрри райсучĕн приставĕн вара айăплисен парăмне шыраттарса илме хевти ... çитмест-ши. К-н, 2002, 7 /, 4 с. Пристав пысăккăн «хыпасшăн» [Пуçелĕк]. К-н, 2002, 16 /, 15 с.

Чăваш чĕлхин ретроспективлă ăнлантару словарĕ

микроскоп

пит хытă пысăк кăтартакан тĕкĕр; пысăккăн кăтартакан кĕленче. Докторсем çав чир пит вĕтĕ хурт-кăпшанкăсенчен пулать теççĕ; вĕсене куçпа пăхса курас çук, пит хытă пысăк кăтартакан тĕкĕр (микроскоп) витĕр пăхсассăн анчах курăнаççĕ [Чума 1897:21]; Амăш ăшĕнчи тыррăн тымарĕ те, аври те, çулçи те пур. Анчах вĕсем пит пĕчĕкçĕ: пысăккăн кăтартакан кĕленчесĕр вĕсене курас та çук [Золотарев 1908:9].

Çавăн пекех пăхăр: