Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

пӳкле

I. диал.
крыльцо
пӳрт пӳкли — крыльцо дома

пӳкле

II.

1.
прямой

пӳкле

прямо, напрямик
Пӳкле çӳрекен пӳкле тĕлне çитеймен. — посл. Идущий прямой дорогой до крыльца не дошел.
Пӳкле каян пӳлĕнет, çавра каян çу çиет. — посл. Идущий прямо — задыхается, идущий кругом — масло ест. (соотв. Тише едешь — дальше будешь).

пӳкле

2.
нечаянный, неожиданный, внезапный
пӳкле вилĕм — неожиданная смерть
пӳкле вилĕмпе вил — умереть скоропостижно

пӳкле

3.
неуместный

пӳкле

неуместно, не к месту, невпопад
пӳкле калаçу — неуместный разговор
пӳкле каласа хур — сказать что-л. не к месту

пӳкле

◊
пӳкле чĕлхе — грубиян

пӳкле

III.

1.
подрубать, подшивать
тутăр вĕçне пӳкле — подрубать края платка
машинăпа пӳкле — подшивать на швейной машине

пӳклеттер

понуд. от пӳкле III.

çавра

кругом, в объезд, кружным, окольным путем
çавра çулпа — кружным путем
пире çавра пулать — нам придется сделать круг
Пӳкле каян пӳлĕнет, çавра каян çу çиет. — посл. Кто ломит напрямик — выдыхается, а едущий кружным путем есть масло (получает выгоду).

пӳк

то же, что пӳкле III.

пӳкле

2. перен.
отрубить, резко отвечать

Чăвашла-вырăсла словарь (1919)

пӳкле

I. син.: пӳк
подрубать

пӳкле

II.
прямо
пӳклĕ вилĕм — внезапная смерть
пӳкле кайакан пӳлĕнет — кто идет прямо, задыхается
пӳклерен кайан — идущий напрямик

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

сутăн

сотăн (суды̆н, соды̆н), продаться. N. Эсĕ мана: çав 70 пуспах сутăнать, тесе шутларăн пулмал(л)а. Кан. Мĕн эпĕ хама хам пуяна сутăнса пурăнатăп, каям пĕрех-хут юсăва! || Пропасть, погибнуть. Шибач. Эс онпала çып(ă)çсассăн хута сотăнан (пропадешь). || Разоряться (делать большие расходы). Изамб. Т. Пĕр-пĕр ĕçе лексен, çын сутăнат (разоряется). ЧС. Эй лашам, лашам, халиччен мăйăнтан хăмăт тухмарĕ, вăрра кайрăн, вăрăран сутăна-сутăна тупрăмăр (с большими расходами), çапах та пире пӳрмерĕн иккен, тӳрлетес тесе пӳкле вилĕмпех вĕлертĕмĕр пулĕ, тет.

çавра çул

окольная дорога. N. † Çӳреме (вар. çӳре) пĕлмен çавра çуль (вар. çул), икĕ лаши йĕп-йĕпе. N. Çавра çулпа (или: çавраран, или: çавра), кружным путем (противоп. пӳкле, пӳклерен, тӳрĕ).

тавра

крюк (кружной путь, обход). КС. Хулапа (городом) кайсан тавра пулать. || Кружным путем, в обход. Тогач. Тӳрĕ ан кай, тавра кай (кружным путем). Байгул. Тӳрĕ çулпа ан кай, тавра кай, тесе ярать, тет. N. Тавра каян (кружным путем) çу хыпнă, пӳкле каян пăх хыпнă. || Вокруг (послелог). Бес. чув. 14. Çав кӳлĕ тавра эпĕ йывăç лартас тетĕп. Баран. 128. Вăл (ула-катка) нихăçан та тӳрĕ улăхмасть, йывăç тавра çаврăнса улăхать. Кан. Тавралла çирĕп карта тытса лартнă. Орау. Тăрăх виçсен — виç çухрăм, тавра виçсен — çич çухрăм. N. Лаши тавра çара ярапа çеç. Лаши тавра йĕс тавраш та ярапа çеç. Шор-к. Анатра хорал пӳрч пор, çав хорал пӳрчĕ тавра виçĕ хут çавăрăнтăм (три раза обошел). Баран. 134. Пирĕн тавра мĕн тăрать. || Круглый. Трхбл. † Икĕ черкке пек куçăма шăла-шăла, икĕ тавра тутăр пĕтертĕм. || Окрестная местность, окружающее место. N. Çав таврара. БАБ. Киремет ячĕпе пăсни пит хăватлă. Ăна тӳрлетме пултаракан та сахал, ку таврара пĕрре эпĕ, тепре Нурăсра Тăм пуртă Микули пур, терĕ. N. Вăл таврара лайăх пурнакан пит сахал пулнă. N. Пирĕн таврара (у нас) йывăр чирлĕ çын патне кӳрши-аршисем, хурăнташĕсем пыра-пыра лараççĕ. Дик. леб. 52. Вăл калаçнă вăхăтра пĕтĕм таврана (вокруг) тутлă шăршă сарăлнă. Турх. Вĕçен-кайăк çуначĕ вăртлатнă чух, унăн сасси таврана (кругом) янăрать. N. Пĕтĕм тавраран халăх пухăнать? || Окрестный. Янтик. † Çак Тимешĕн (янтиковских) ваттисене тавра ялсем мухтаççĕ. Ib. † Тимеш хĕрне çитесси тавра ялта халь те çук (т. е. в окрестностях нет девушки, которая сравнялась бы с янтиковскими). Юрк. Çакă лайăх хăнасене тавра ялтан пухрăмăр. || Период времени. N. Кăрлачă уйăхĕ 18 декабĕрте тăвать тенĕ чăвашла калентар çинче, чăвашсем те çав таврана калаççĕ. (Уфим?).

тамал

(тамал), утихать. Çутт. 154. Шыв кукринчен иртсе кайнă чух, пушар кăштах (чуточку) тамалма пуçларĕ. КС. Çумăр тамалать (чарăнма хăтланать). Синерь. Çил тамалать, ветер утихает. Тухмастăр. Тамалать (çăмăр вăйсăрланнине, вĕтелнине калаççĕ). N. Çил тамалчĕ. Ветер утих. Орау. Çăмăр тамалма пуçларĕ-ха хыçалтан. (çăмăр пĕлĕчĕ уçăла пуçларĕ хыçалтан). Алгазино. Кайран, вут (пожар) тамалсан, кăларнă япаласене кӳртме тытантăмăр. || В перен. смысле. Сам. 10. Пӳкле вилĕм вăйĕ тамалас (йăвашланас, имшерленес) тĕлте çапах та вылять ун пысăк çави.

пит

(_пи_т, _пит'), очень; слишком. Истор. Выльăх-чĕрлĕх пит йышлă усранă. N. Масар пуçинĕн пит ĕçĕ нумай. Орау. Питех çияс килмеçт. Есть не очень хочется. Ib. Калаççĕ ăна, пит час-часах калаççĕ те. Туперккульос 14. Пит ачаш пулаççĕ, хăшĕ пит юнтарать (= йăлăнтарать), хăшĕ тата пит лăпкă, ăслă ача пулать. N. † Пĕрийомăн пусми пит пуставлă, атăсемпе пусса кĕтĕмĕр. Регули 1384. Вăлсен пит начарри çав анчах. Вăлсен пит начар çын çок. Ib. 1383. Мана пит кирлĕ. Питех кирлĕ мар халь. Ib. 1363. Пит тытаканах çок. N. Контан питех корăнмасть (= пит лайăхах корнмасть). КС. Пит чыс пурăнать вăл (аккуратно, чисто). С. Дув. † Хĕрĕ матур пулмасассăн, пит памаççĕ укçана. Ib. † Кăçалхи çул пăри пит пулчĕ, хĕвел тухăç енелле тайăлчĕ. N. † Аслă урам тăрăх çын пит çӳрет, эсир урам варринче ан тăрăр. ППТ. Питех çăмарта шутне тултармаллах мар пулсан (если не хватает), вара çăмарта çĕклекене парас çăмартана вăйçа параççĕ. (Сĕрен). Байгеева. Ама-çури анне манăн пит лайăхах марччĕ. Вăл мана, пĕр кăшт айăп пулсанах, е çаптаратчĕ, е çӳçрен туртатчĕ. Ачасемпе вылляма та питех ярасшăн марччĕ. Юрк. Эпир пит аякран килтĕмĕр. N. Çын, кĕтмен хутра пит ытла пыйтлансан, пӳкле вилĕмпе вилет. (Поверье). Якейк. Вăл япала питех те мар, эпĕ полсан она он чоль парса илес çок. В этой вещи особенного ничего нет, я бы за нее столько не дал. Хора-к. † Çакă ялăн хĕрĕсем ларасшăн та пырасшăн, питĕх пырас килет полсан, сорпан-масмак чиксе тох, уй-хапхине тохса тăр, хамăрах лартса кайăпăр. Сред. Юм. Пит палтăркка хĕр, девица нехорошего поведения. Ib. Ĕçлеме пит паттăр, сильный в работе. Ib. Пит ярăм хĕр тесе, вăрăм пӳ-çиллĕ, илемлĕ сăн-сăпатлă хĕре калаççе. Изамб. Т. Анчах юман пит ӳсет. СТИК. Ун патне пырса хăна пит пулас çук, питĕ хытă вĕт — тимĕр пăрçа. (Перестановка «пит» придает другой смысл этому выражению, а не оттеняет скупость этого лица). Вĕлле хурчĕ 4. Хăйне те питрех пăхаççĕ. О Японии. Çĕрле апат çинĕ вăхăт — питрех савăнăçлă вăхăт вара.

пӳкле

подрубать. Шибач. Пӳклени (на шитье). Сред. Юм. Пӳкле тесе пир вĕçне тавăрса çĕлесе яр тессине калаççĕ. Якейк. Тоттăр пӳклесе пар-ха, апи (подруби платок). N. † Пăхăр улачан анĕ аслă, касасси-пӳклесси час пулмĕ. См. пӳпле. || Тесемки, которые пришиваются к краям рубахи. ЩС.

пӳклеттер

понуд. ф. от гл. пӳкле. Зап. ВНО. Пӳклеттер, пӳтлеттер, подрубить платок.

пӳкле

то же, что арпалăх, мякинница. Çич-Пӳрт. ТММ. Пӳкле, шалаш, защита, заграждение. || Края крыльца, открытого со всех сторон и не покрытого крышей. N. Унăн ашшĕ пӳклерен ӳксе вилнĕ, тет (так как перил не было). Орау. Пӳклерен сикнĕ те, урине мăкăлтанă. Сред. Юм. Ал-ком (= алăк умĕ) вĕç тессине пӳкле вĕç теççĕ Шôпашкар уесĕнче. См. арпӳкли (= арпа пӳкли или арпа ӳкли).

пӳкле вĕçĕ

крыльцо. Кан. Вутă пушатса пĕтернĕ çĕре хăй çутмалла та пулчĕ. Матьрӳне пӳртелле утрĕ. Пӳкле вĕçне çитсен так! такăнчĕ. ТММ. Пӳкле вĕç = алкум вĕç, выход из сеней. Козловск.р. Пӳкле вĕçĕнче сăрлă юпа, лаша кăкарма культса (у др. ункă) çук. || Отхожее место, находящееся около крыльца. Зап. ВНО.

пӳкле

прямо. СПВВ. Пӳкле кĕрес. || Прямая дорога. А. Турх. N. Пӳкле кайнă — пăх хыпнă, çаврăна кайнă — çу хыпнă. С. Айб. Пӳкле каякан шыва кайнă, çавра каякан çăв çинĕ (вар. хыпнă), теççĕ. Собр. Пӳкле каякан пӳлĕнет, çавра каякан çăв çиет, теççĕ. || Нечаянно; неожиданно, вдруг. СПВВ. Пӳкле вилнĕ. Календ. 1906. Шăтăкĕ пӳрнескенĕн аяккинче пулсан, хурт амине ĕç-хурчĕсем пӳкле кăларса вĕлернĕ пулать. Собр. Пӳкле вилнĕ çыннăн ӳчĕ хирте выртсан, çумăр çичĕ яла пулмас, тет, çын вилли вăл пит шывшăн çунат, тет; çавăнпа вăл, çумăр киле пуçласан (перед дождем), çумăра хирĕç каят, тет, çумăр, çын вилинчен хăраса, урăх-çĕрелле пăрăнса каят, тет. И. С. Степ. Пӳкле, нечаянно, неуместно: пӳкле вилĕм, пӳкле калаçать, пӳкле сăмах.

пӳкле вилĕм

неестественная смерть. Н. Шинкусы. Пӳкле вилĕмрен эсир сыхлăр. Ст. Чек. Пӳкле вилĕм — çакăнса вилни, чикĕнсе вилни, неестественная смерть. Собр. Çапла этемрен вăтанмасăр, вĕсем пĕлнĕ-пĕлмен ăсĕсемпе вара темĕн чухлĕ çынна пӳкле вилĕмпе вăхăтсăр вĕлереççĕ (йомзи). Беседа. Хăй вилĕмĕпе вилнисем те, пӳкле вилĕмпе вилнисем те...

пӳпле

то же, что пӳкле, подрубать. Байгул. † Хĕрсен улачи анĕ анлă, кассан, пӳплесси час пулмас (долго приходится подрубать).

пăкле

(пы̆кл'э), прямо. Череп. См. пӳкле.

ичĕлсĕр

(иζ'эл'_зэ̆_р), преждевременный (о смерти). Тет. у. Герман. Ырă кăмăллă туррăмăр пире пӳкле (ичелсĕр) вилĕмрен... сыхласа тăринччĕ.

Вырăсла-чăвашла словарь (1972)

обметать

-ечу что сов., обметывать несов. хур шӑлӗ хывса тух, пӳкле (се тух), кунь хĕрри хыв; обметать петли тÿме йӑллине шӑлласа тух; у него обметало губы ун тути сапаланса тухнă.

прямой

1. тӳрӗ (йӗр); прямой налог тӳрӗ налог; прямой угол тӳрӗ кӗтес; 2. пӳкле.

Вырӑсла-чӑвашла словарь (1971)

напрямик

нареч. 1. разг. 1. тӳрĕ, тӳп-тӳрĕ, пӳкле; идти напрямик тӳрĕ кай; 2. тӳррипе, пытармасăр, тӳрех; сказать напрямик тӳрех (е тӳррипе) кала.

неожиданный

прил. кĕтмен, сарăмсăр, ăнсăрт; неожиданный гость кĕтмен хăна; неожиданная смерть пӳкле вилĕм.

обрубить

сов. что 1. (укоротить) касса (е татса) кĕскет, каçса (е татса) ил, ирт; 2. (подшить) пӳкле; обрубить платки тутăрсене пӳкле.

подрубить

сов. что 1. (подшить) пӳкле, пӳклесе тух; подрубить края платка тутăр хĕррине пӳкле.

подшить

сов. что 1. çĕлесе хур (аялтан), (тĕп) тĕпле, тĕпне çĕле; подшить валенки кăçатă тĕпле; 2. пӳкле; питле; подшить подол платья кĕпе аркине пӳкле; 3. (çумне) çĕлесе хур.

прямо

нареч. 1. (по прямой линии) тӳрĕ, пӳкле, тӳрем; двигаться совершенно прямо тӳп-тӳрĕ пыр; идти прямо пӳкле кай; 2. (без наклона, изгиба) тӳрĕ, йăрăç, чанк; расти прямо йăрăс ӳс; ходить, держась прямо чанк каçăрăлса ут; 3. (без заездов, пересадок; непосредственно) тӳрех; я еду прямо к вам эпĕ тӳрех сирĕн пата пыратăп; приступить прямо к делу тӳрех ĕçе тытăн; 4. (откровенно) тӳррипе, пат, тӳрех; сказать прямо пат кала; 5. в знач. усил. частицы, разг. чăннипе, чăн(ах) та, шалтах; я прямо поражён эпĕ шалтах тĕлĕнтĕм.

прямой

прил. 1. (ровный) тӳрĕ, тикĕс, яштак(а), йăрăç; (о дереве) шулака; (о носе) тӳрткен, пукле; прямая линия туп-тӳрĕ йĕр; прямая дорога тӳрĕ çул, пӳкле çул; 2. (не вьющийся — о волосах) йăшăркка (çӳç, çăм); 3. (непосредственно связывающий) тӳрĕ, тӳрех, тӳррĕнех; поезд прямого сообщения çул вĕçне çитиех каякан поезд; говорить по прямому проводу телефонпа тӳррĕнех калаç; 4. (непосредственный) тӳрĕ; прямые выборы тӳрĕ суйлав; 5. (откровенный) тӳрĕ; уçă; прямой человек тӳрĕ çын; 6. (явный) кĕретех, чăннипе, чăн-чăн; прямой обман чăн-чăн суя; 7. в знач. сущ. прямая ж. мат. тӳрĕ йĕр; прямое значение слова или прямый смысл слова сăмахăн тӳрĕ пĕлтерĕшĕ; прямая дорога или прямой путь чи кĕске (е тӳрĕ) çул (пĕр-пĕр ĕç тумалли); прямая речь грам. урăх çын сăмахĕ, тӳрĕ пуплев; прямое дополнение грам. тӳрĕ дополнени; прямый угол мат. тӳрĕ кĕтес; прямый наследник тĕпкĕч, еткер тивекенни; прямая кишка анат. кутана; одежда прямого покроя тӳрĕ пилĕклĕ тумтир.

скоропостижный

прил. сасартăк, кĕтмен çĕртен, пӳкле; скоропостижная смерть пӳкле вилĕм.

смерть

ж. 1. вилĕм; скоропостижная смерть сарăмсăр (е пӳкле) вилĕм; спасти от смерти вилĕмрен хăтар; искать смерти вилĕм шыра; умереть своей смертью ху вилĕмӳпе вил; 2. перен. (гибель, уничтожение) путланни, пăчланни, пĕтни, пĕтесси; смерть колониализма колониализм пĕтесси; ◇ до смерти вилес пек; найти смерть вилĕм туп; пасть смертью храбрых паттăрла (вилĕмпе) вил; смотреть (или глядеть) смерти в глаза вилĕме куçран пăх, вилĕм умне тăр; быть (или лежать) при смерти вилес пек вырт; вопрос жизни или смерти пурнăçпа вилĕм ыйтăвĕ, татăклă ыйту; как смерть бледный вилнĕ çын пек шуранка; между жизнью и смертью пурнăçпа вилĕм хушшинче; не на живот, а на смерть или не на жизнь, а на смерть татăкла, вилĕмле.

Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)

пӳк

, пӳкле «подрубать», «подшивать»; уйг. пӳк «гнуть», «загибать», «подгибать»; пӳкли, пӳкӳп тик «подшивать», «подрубать» (платок); узб. букла «складывать, перегибая вещь несколько раз»; алт., хак. пк «сгибать», «гнуть»; пӳкте, ойр. бӳкте «свёртывать», «складывать в складки», «сгибать», «загибать»; АФТ, азерб., туркм., тур., карач. бӳк «гнуть», «сгибать», «свивать»; кирг. бӳк «сгибать», «подгибать»; бӳгӳп тиг «подрубить»; казах. бӳг, бӳгип тиг «подрубать»; башк., тат. бӧк, бӧклә «гнуть», «загибать», «подгибать», «складывать»; итәк бӧгӧ «подшить подол»; см. пĕк; __пĕкĕ__.

Çавăн пекех пăхăр: