Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

хĕлĕн-çăвĕн

зимой и летом, круглый год
вăл хĕлĕн-çăвĕн вăрманта ĕçлет — он зимой и летом работает в лесу

хĕлĕ-çăвĕпе

то же, что хĕлĕн-çăвĕн

çимĕç

продуктовый, продовольственный
пыл — сиплĕ çимĕç — мед — целебный продукт
çимĕç лавкки — разг. продуктовый магазин
Çулла çимĕç хатĕрле: хĕлĕн хырăмĕ аслă. — посл. Готовь летом припасы: утроба у зимы велика.

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

çаран

(с’аран), луг. N. Çаран — суходол; но части улăх’а — заливных лугов — называются тоже çаран: ку ман çаран, ун çаран: а не — ку ман улăх. Якейк. Çаран, луга, покрытые нескошенною травою или неубранною (сеном). Баран. 161. Хĕлĕн-çăвĕн выльăхĕсем (у калмыков) çаранта çӳреççĕ. Изамб. Т. Çаран валеçме каймалла пулсан, ачасем урам тăрăх: çаран валеçме, тесе, кăçкăрса, çаран валеçме чĕнсе çӳреççĕ. Ib. Унта-кунта юр ирĕлсе çаран курăнсан, унта хупăнса тăнă выльăха ачасем хăваласа тухаççĕ. N. Вĕсем çарана çисе янă-çке (потравили). N. Аслă ывăлĕ ĕнипе качакине çарана çитерме каят, тет. Якейк. Кăçал, ача, пĕр çаран та çок, утă тастан топас. Ib. Кăçал çарансам пор çĕрте те лайăх (везде трава хорошая). Ib. Мана пит лайăх çаран тохрĕ паян. Вăсен çаран плотнах мар. Собр. † Çаранлăхра çырла пиçет-çке, çаран илемĕсе (= илемĕсене) кӳрет-çке. N. Ку выльăха çарана ярса, авă мĕн туса хунă, тет пĕри. Якейк. Кăçал çарансене лайăх пăхса çитĕнтеретпĕр-ха. В нынешнем году, благодаря присмотру, трава у нас на лугах хорошая. N. Çаран çине капан лартсан, йăвăç улми çиме юрать, теççĕ. Янтик. † Çаранăн та пуçĕ çырлалăх, çырлалăх, лартăр пĕр Питрав çитиччен. Якейк. Кăçал Миконччен çаран чарас полать, уйăра та корăк лайăх. Нынче надо запретить пускать до Николы скот на луга. Альш. Çӳреççĕ вара илемлĕ ешĕл çарансем çинче çаран хĕррисем туса (когда пойдут делить луга). Кан. Çуртри акма çур çаран тара илчĕ.

çулăн-хăлăн

в течение всего года, постоянно. N. Çулăн-хĕлĕн ĕçкĕ-çикĕ, эрех ĕçсе пĕр шухăшсăр пурăнаççĕ.

çăв-хĕл

круглый год. КС. Сред. Юм. Çăвĕн-хĕлĕн (все лето и зиму) киле тавăрнмасăр порнать. Аттик. Эпир сана (покойника) çăвĕн-ĕлхĕн асăнатпăр, эсĕ те пире ан пăрах.

тан-шыв

тан-шывĕ (шы_вэ̆, шы_в), тан-шу, наледь (вода на льду). Пысăк-Кăканар. Тан-шыв ак çапла пулать вăл сăмах: хĕлĕн ăшă кунĕнче пăр çине тухать çияла шыв, çавă пулать вăл тан-шыв. N. † Пăхăр (надо: тăхăр) тăрнасем тан-шывра, ут кăвакал улăхра. Хозанкино. Паян тан-шыв (тан-шу) тохнă (или: тапса тохнă). Карамыш. Çырмана кайса, тан-шывĕпе кĕпе çуса килтĕм. Питушк. Тан-шывĕ — çырмара тан пăрĕ (п̚ŏ_рэ̆) тапнă. Ib. Паян тан-шывĕ тухнă нумай. Юрк. † Чупса антăм эпĕ шыв хĕррине, урам путрĕ тан-шывне. Чув. пр. о пог. 296. Хĕлле тан-шывĕ тухсассăн, çула йĕпе пулать. Если зимою образуется наледь, наслуда, летом будет ненастье. Мыслец. Тан-шывĕ тухнă. Алым-к. в. Çырмара тан-шу йохать. В реке бежит вода (сверх льда). Чемурши. Атăл çине тан-шу тапса тохнă.

курссă

(-ссы̆), курсы (учебные), Шел. П. 25. Хĕлĕн-çăвĕн халь унта уçăлаççĕ курссăсем.

чукăн çул

то же, что чукун çул, железная дорога. Шел. II. 58. Чукăн çул таврашĕнче хĕлĕн-çăвĕн ĕç пĕтмест. || Поезд. Янтик. Чукăн çул иртсе карĕ. Прошел поезд.

хĕлĕн-çуйăн

хĕлĕн-çăвĕн, в течение всего года, круглый год. N. Атти карти хурăнлăх, хĕлĕн-çуйăн шу юхать. Н. Сунар. Хĕлĕн-çувăн пĕр тĕс. (Чăршă).

хĕлĕн çăвăн

хĕлĕн çăвĕн, в течение всего года, круглый год, постоянно.

хĕлĕ-çăвĕ

и зиму и лето. К.-Кушки. Вĕсем хĕлĕ-çăвĕ ĕçлеççĕ. Они работают и зиму и лето. (В др. гов.: хĕлĕн-çăвĕн ĕçлеççĕ). Юрк. Çавна кура вĕсем хĕлĕ-çăвĕ пĕртте сĕтрен-çуран татăлса пурăнмаççĕ.

Хĕлĕп

хр. имя мужч., Филипп. Якейк. Собр. Хĕлĕн ватти хĕл каçаймас. (Шăвапăр). N. Хĕлĕп арăмĕ хĕл каçаймĕ. (Шăпăр).

питĕ

(_пи_дэ̆), крепкий, здоровый, плотный, ноский. Толст. Урапа пуçелĕкĕсене, кĕпчексене питĕ йывăçран тума тăрăшаççĕ. Б. Олг. Питĕ, плотный (напр., пир — холст). Сборн. по мед. Тир çинче суран мĕн пулмасан, вал питĕ пулсан, чир ертекен япала юн ăшне кĕреймест. КС. Ай-ай, ку хăмач питĕ (плотная ткань)! Ib. Кĕпӳсем питĕ-и, ачам? Крепки ли твои рубашки? Баран. 30. Унăн (у него) хырăмĕ те тутă пулнă, çийĕ те питĕ пулнă. К.-Кушки. † Уличе çатан(ĕ) питĕ пулсан, ял кӳрнекне çав курет. N. Питĕ витре, прочное (без дыр) ведро; но: тĕреклĕ витре — такое, что нескоро износится. Янтик. Ку пустав пит питĕ, часах çăтлас çук. N. Хĕлĕн хырăмĕ питĕ. Альш. Хĕветĕре хыпнă. Хĕветĕрĕн, пуянăн, хуралтă питĕ. Вăл çунат пайтах. Орау. Пирри питĕ-çке (очень плотный). Календ. 1911. Хут вырăнне питĕ пир е пурçăн пусма караççĕ. Сред. Юм. Çăпата питĕ-ха, пĕр йĕр те талман (татăлман, не износились). || Мощный. Т. VI. 54. Турă-амăшĕ! Çуратманнине çураттар, çуратнине питĕ аллупа усра. (Из моленья). Ст. Яха-к. Çуратманнине çуратса пар, çуратнине пит аллипе пар. См. ĕне ырри. || Крепость, прочность, сила, мощь. Трхбл. Аттик. Пилĕкĕм-çурăм питтине пар (Моленье в жатву). П. Яндоуши. Пилĕкĕн питтине пар! Подай крепость (силу) поясницы. Трхбл. Питтĕн ашшĕ-амăшĕ вилмен; хытă кӳлнĕ лаша ывăнсан та виçĕ çухрăм кайнă, тет. Нюш-к. Питтин амăшĕ вилмен (тĕплĕ ĕçлекен çынна пĕлтерет). Якейк. † Старик çорчĕ çĕрĕк çорч, çĕрĕк тăран çĕр тенкĕ, питти таран пин тенкĕ. Ерк. 67. Улталарĕ утаман, çӳç питтине пăракан, халччен ун пек йăла çук.

юсан

йосан, (jузан, jозан), поправляться, исправляться, одеваться, охорашиваться, наряжаться. Ст. Чек. Юсан, одевайся (прилично). Чăв. й. пур. 22°. Мухтанма, юсанма (наряжаться) пĕличчен, ĕçне тума пĕл. Бур. Юсанăп, = писенĕп, çулталăксăр тапранмăп. (Ыраш калчи). Лебеж. Хĕлĕн-çăвăнь, юсанĕ, çийĕнчи тумтирне (scr. тумтирине) пăрахмĕ. (Хыр). Зиму и лето будет нарядным, а одежды своей не скинет. (Сосна) Юрк. Кăвакал юсансан, çанталăк сивĕтет. Если утка будет охорашиваться, это к холоду. Т. IV. Хур юсансан, çанталăк ăшăтат, теççĕ. Если гуси будут охорашиваться, это к теплу. Эпир çур çĕр-шыв. 11. Пирĕн хура пӳрт хальхи кил-картийĕ варринче ларать-чĕ. Унтан пирĕн урам планпа юсанса лараччĕ. (ларчĕ?). || Выздоравливать. Начерт. 93. Йосанас, выздороветь; рассчитаться. Якейк. Ăвăлна пусса парсан, арăмă йосанать. Если ты заколешь для своей жены своего сына, то жена твоя выздоровеет.

уйрăмлăх

разница, различие. Çутт. I. 147. Хĕлĕн ытти вăхăчĕсенчен мĕлле уйрăмлăхсем пур?

Вырăсла-чăвашла словарь (2002)

год

сущ.муж., множ. годы и года (годов; в знач. «12 месяцев» — лет)
1. çул, çулталăк, полтора года çулталăк çурă; в этом году кăçал; в будущем году килес çул; в прошлом году пĕлтĕр; с тех пор прошло пять лет унтанпа пилĕк çул иртрĕ
2. множ. года çулсем, вăхăт; в годы войны вăрçă вăхăтĕнче; детские годы быстро промчались ачалăх çулĕсем хăвăрт иртсе кайрĕç ♦ календарный год календарь çулталăкĕ (январь — декабрь); учебный год вĕренӳ çулĕ; круглый год хĕлĕн-çăвĕн, çулталăк тăршшĕпе; с годами вăхăт иртнĕçем; человек в годах çулланнă çын; год от года çултан-çул

девиз

сущ.муж.
девиз (ĕç-хĕлĕн, хайлавăн тĕп шухăшне, тĕллевне кĕскен палăртни); Наш девиз — служение народу Пирĕн девиз — халăхшăн ĕçлесси

круглый

прил.
çаврака, çавра, чăмăр; круглый каравай çаврака çăкăр; круглый мяч чăмăр мечĕк; круглое лицо çавра сăн-пит ♦ круглый сирота хăр тăлăх (ашшĕ-амăшĕсĕр); круглый дурак тăр ухмах; круглый год хĕлĕн-çăвĕн; круглая сумма пысăк укçа

Социаллӑ сӑмахлӑхӑн вырӑсла-чӑвашла словарӗ (2004)

девиз

девиз (ĕç-хĕлĕн, хайлавăн тĕп шухăшне, тĕллевне кĕскен палăртни)

экология

экологи (пĕр хутлăхри ӳсен-тăранпа чĕр чунсен тата çын ĕçĕ-хĕлĕн çыхăнуллă шайлашăвĕ; çакна тĕпчекен ăслăлăх); экология природы çут çанталăк экологийĕ

Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)

хĕл

«зима»; хĕлле «зимой»; хĕлĕн-çăвĕн «и зимой и летом», т. е. «круглый год»; хĕллехи «зимний»; Ибн-Муханна, уйг., узб. кыш, кирг., тур., тат., башк., ойр., тув., гаг., кумык. кыш, азерб., туркм. гыш, казах., к. калп., ног. кыс, хак. хыс «зима»; уйг. кышта, казах., кыста, тат., тур. кышын, тув. кыжын «зимой»; кирг. кышын-жазын «зимой и летом»; уйг. кышлик, узб., кирг., тув., тат., башк. кышкы, казах., ног. кыскы,. хак. хысхы «зимний»; л ~ ш, с. Соважо сближает эти слова с финно-угорскими: фин. кылма, лопар. галмас, калмас, эрз. кельме, мар. кылме «холод», «холодный», «мерзлый» (Sauvageot 93, 138). Ср. монг. холдох «замерзать»; «замерзание»; холдӳӳ «мёрзлый».

Чăваш чĕлхин çĕнĕлĕх словарĕ

биоритм

ç.с. Чĕрĕ организм ĕçĕ-хĕлĕн хастарлăхĕ пĕр-пĕр тăтăшлăхпа ылмашăнни; пурнăç çемми. Çын биоритмĕ тăрăх унăн сывлăхне пĕлме пулать. С-х, 1999, 17 /, 2 с. Пур чирлĕ çыннăн та хăйĕн биоритмне пăхăнмалла. С-х, 2000, 36 /, 3 с. Пирĕн пĕтĕм пурнăç биоритмсенчен килет. ЫХ, 2001, 20 /, 4 с.

Çавăн пекех пăхăр: