Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

ывăл

4. в составе словосочетаний
обозначает младших братьев мужа:
см. ывăлсем — (старший) деверь
чипер ывăл — второй (пригожий) деверь
вăталăх ывăл — средний, третий (средний) деверь
сарă ывăл — четвертый (русый) деверь
шур ывăл — пятый (белый, светлый) деверь
кĕçĕн ывăл — младший деверь

ывăлсем

1.
деверь (младший брат мужа) — если он один

ывăлсем

2.
старший деверь — если их несколько

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

çăмăлкка

легкомысленный. Фин. Вĕсем пуçа тăратсарах çӳрекен çăмăлккарах çынсем. Ст. Чек. Çăмăлкка çын, легкомысленный; легоньки юмок. || Легкомысленно. Ст. Чек. Çăмăл хытланат, пĕр тĕрлĕ пусан та пит çăмăлкка калаçат. N. Ывăлсем пирĕн çăмăлкка калаçатьчĕ.

хуçкалан

гнуться. Риккошкăнь-Янасал. † Вар пуçĕнчи вăрăм йăмри авкаланать, хуçкаланать (гнется-пригибается), çиле йоримасть (не может ветру угодить). Собр. Алăкран кĕтĕм, хуçкалантăм, урай сыппине çитрĕм, хуçкалантăм. (Алăкран сивĕ кĕни). || Упражняться. Чем люди живы. Пăртак хуçкаланса ăшăнкала-ха (разомнись, погрейся). || Изгибаться. Ердово. Вăлта холли пӳвĕм пор, авкаланать, хоçкаланать, той илемне вăл кӳрет. Ск. и пред. чув. ЗЗ. Икĕ çырма хушшине пуçтарăнаççĕ маттурсем, йăваш чăваш ывăлсем хуçкаланса ташлама. || Ломаться, кривляться, вихляться, жеманиться. N. Çĕмĕрт хулли Алекçи каялла-малалла хуçкаланать, ниçта кайса кĕримастĕ, Кулина патне кайса кĕрет. ГФФ. † Окошки омĕнчи олмаççи авкаланать, хоçкаланать — йориймасть, кил хоçине йориймасть. Ял варĕнчи сар каччи авкаланать, хоçкаланать — йориймасть, кил хоçине йориймасть. Яблоня, что растет пред окнами, к гнется, и вихляется, а не может угодить хозяину. Русый парень, живущий на середине деревни, и вихляется, и ломается, а не может угодить хозяину.

хăйматлахлă

имеющий хăйматлăх. N. Хăйматлăхлă. ывăлсем.

кĕрĕш

(_кэ̆_рэ̆_ш), наниматься. Шурăм-п. Иккĕшĕ вара пĕр армана хăма çурма кĕрĕшнĕ. Кан. Килес çул ху кĕтĕве (пасти) кĕрĕш те, вара выльăхсене питĕ лайăх асту (присматривай за ними). N. Çынна (в люди) кĕрĕшрĕмĕр. Кан. Йӳне кĕрĕшрĕм, улталарăр мана. || Соглашаться. N. Çамрăк çынсем ватăсем сăмахне кĕрĕшес, вĕсем сăмахĕсенчен тухас мар, мĕн каланине тăвас тенĕ. N. Пулать киресĕр çын: ним каласан та (что ни говори), кĕршмеçт! ЧС. Эй ачам, ачам! Çын сăмахне кĕршмен çын та пулат-кам... N. Илье каланине кĕрĕшрĕç те (согласились), ĕçлеме тытăнчĕç. N. Хăшĕ-хăшĕ, çав сăмаха кĕрешсе, патшă патне кайнă та. Микушк. Ар ывăлсем! Хуçа калать: çĕнĕ тырăпа турра асăнса, пичĕке чӳклерĕм, тет. Сире тиври, тивмери? Тивмен пусан, ун çинчен савăш курки пуçлас, тет. Эсир ăна кĕрĕшетри, кĕрĕшместри? || Начинать, приниматься. Никит. Унтан та пульмин, хăшĕ-хăшĕ, урăх кĕпесем тăхăнса тухса, выльляма та кĕршнĕ (в засуху). Ib. Кукамай, çакна илтсен, кĕршнĕ вăрçма аттене. Орау. Тавлашма кĕрĕшшĕрĕç.

пичĕке

(_пиц'э̆_гэ), бочка. Букв. Пĕр пичĕкенĕн хĕрĕх кăшăл. (Купăста пуçĕ). Ск. и пред. 70. Унăн выльăх чĕрлĕхсем пичĕке пек çӳреççе. Череп. Пичĕке çăварĕ (закрывается пичĕке пăкки). N. Пичĕке пуçланă чухнехи кĕлĕ. «Е пĕсмĕлле, тур çырлах! Çӳлти турă, сана асăнатпăр, витĕнетпĕр. Çĕнĕ тырăпа сана асăнса пичĕке чӳклетпĕр. Йӳçсе тутлă калаçма пар. Шерпет сана, юççи пире. Акнă тырра-пулла пĕр пĕрчĕ акса пин пĕрчĕ илме пар. Çичĕ тĕслĕ тырра-пулла çичĕ кĕлет тытма пар. Авăртсан, çăнăх-кĕрпе перекетне пар. Виç пайĕнчен пĕр пайне ĕçмешкĕн, çимешкĕн, çынна памашкăн пар. Амин, çырлах! Виçĕ тĕслĕ выльăх-чĕрлĕхе виçĕ карта тытма пар. Пĕр вĕç шывра, тепĕр вĕç картара пултăр. Улт уралă хурт пур: пĕр вĕç вĕллере, тепĕр вĕç чечекре пултăр. Амин, çырлах! Килĕшпе, ача-пчапа сана асăнса витĕнетпĕр". Турра сăхсăхса пуççапаççĕ те, тата çĕнĕрен савăш курки пуçлаççĕ. Савăш курки пуçланă чух пĕри пурне те тăрса çак сăмахсене каласа сăра ĕçтерет. «Ар-ывăлсем! хуçа калать: çĕнĕ тырăпа, турра асăнса, пичĕке чӳклерĕм, тет. Сире тиври? тивмери? Тивмен пулсан, ун çинчен савăш курки пуçлас, тет. Эсир ăна кĕрĕшетри? кĕрĕшместри? Кĕрĕшетĕр пусан, ура çине тăрăр турра кĕл тума. Хурăн-сурăн кассисем! Тĕрлĕ минтер çинчисем! Эсир ар-çынсем, ака патне кайсан, апата пынă чухне, кĕпĕр хура пусан та, йĕмĕр шурă пултăр. Ар-ывăлсем, ура çине тăрăр! Хурăн-сурăн кассисем, ура çине тăрăр турра кĕлтума!» Вара вăсем пурте сăхсăхса пуççапаççĕ те, каллех тапратса калать. «Е пĕсмĕлле, тур çырлах! Çĕнĕ тырăпа пичĕке чӳклерĕмĕр. Ун çинчен сана асăнса, витĕнсе, савăш курки пуçлас тетпĕр». Вара каллех сăхсăхса пуççапаççĕ: çулти турă тесе, кĕлтăва пуçлаççĕ. Кĕлтуса пĕтерсен, турра тав туса сăхсăхаççĕ те, пĕри тăрса сăмах калать. «Савăш курки савса ĕçмелле, турă та патша курки. Çӳлте турă, — çут çанталăк унăн. Çĕрте çĕр-йыш — çĕршыв унăн. Çĕрте патша — хура халăх унăн. Ут туртайми салат, ар çĕклейми хăмла янă, ача çĕклейми çăкăр. Ăна та калах пĕлмесен, çиччĕ те пиллĕк ĕçмелле. Кала пĕлекенĕ пĕрре ĕçмелле. Путене пулас та, ыраш ани çинче çӳрес. Кала пĕлменни карăш пулас та, хăмăш тĕпĕнчен çӳремелле. Кала пĕлекенĕ савнă арăмĕпе юнашар выртмалла; кала пĕлменни арăмĕнчен ури вĕçне кайса пуçа хыçса выртмалла. Урипе тапас, ури çитес çук». Ĕçтерсе çаврăнать те, тата ыйтать. «Ар-ывăлсем! Хурăн-сурăн кассисем! Тĕрлĕ минтер çинчисем! Хуçа калать: çĕнĕ тырăпа пичĕке чӳклерĕмĕр, тет. Ун çинчен ятлă курка пуçласа ятăмăр, тет. Сире тиври? тивмери? Тивнĕ пусан, ура çине тăрăр; тивмен пусан, кунта килĕр». Тата ура çине тăраççĕ те, турра сăхсăхса пĕтернĕ çинчен пуççапаççĕ.

ах

(ах), idem sign., quod apud Latinos ah, межд., имеющее различные значения. Est ergo aut dolentis. Часто выражает печаль или боль. Бугульм. † Турикассен хĕрĕсем ах! темесĕр сывлаймаççĕ. Девушки с верхнего конца деревни испускают непрерывные вздохи. Изамб. Т. 76. Ах! вилетĕп! Илсе килĕр ман патма ачасене... Ах! я умираю! Приведите ко мне детей... СТИК. Ах, çавна çаклатаймарăм! Ах, как жаль, что я его (ее) не поймал! || Aut stomachantis slbi ipsi et se ipsum arguentis. Или — негодование либо недовольство самим собою. Чăв. й. пур. Яккăвĕ каланă: ах, пĕлмерĕм! Кунта килес-мĕн! тесе ĕкĕрсе йĕнĕ. Яков плакал навзрыд и говорил: «Ах, я не знал! Мне надо бы прийти сюда!» Альш. Ах, чипер аппан тути çурăлнă! Ах, у красотки растрескались губы! || Aut stomachantis alteri. Также недовольство другими. Шурăм-п. № 16. Ах, ухмахсем! Мĕшĕн эсир те тапкаланатăр-ха? Ах, дураки! Зачем же это и вы дрягаетесь? || Aut leniter arguentis sive reprehendentis. Или легкий упрек. Якейк. Ах, эс мĕлле нумай çӳрерĕн! Ах, как ты долго ходил! || Aut obiurgantis. Или брань. Ст. Чек. Ах, мур! Ах ты, моровая язва! (брань). Ib. Ах, шуйттан пуçĕ! Ах ты, чортова голова! Ib. Ах, çăпата çăвар! («язык лаптем»; так обзывают человека, который говорит непристойности, и при том необдуманно и грубо). || Aut deprecantis. Или просьбу не делать чего-либо. Ст. Чек. Ах, ачам, ăна ан ту! Ах, не делай этого, дитя мое! || Aut inclamantis. Или призыв. Якейк. Ах, килĕрех конта! чон тохса каять! Ах, идите сюда! я умираю! || Aut suspirantis. Или вздох. V. ах. || Aut expavescentis. Или страх. Якейк. Ах, ачăсам, пĕтрĕмĕр!.. ампар çонсатохрĕ! Ах, дети, мы погибли!.. загорелся амбар! || Aut percipientis voluptatem. Или наслаждение, восхищение. Тораево. Ах, тутлă! тесе калать, тет. Ах, как сладко! говорит он. Ст. Чек. Ах, аван-ĕçке, кучренеç пек! Ах, как хорошо, словно гостинец! || Aut lascivientis. Или игривость. Ст. Чек. Ах, хăратрăн-ĕçке! Ах, как ты испугал! || Aut implorantis. Или мольбу. Самар. † Ах, аттеçĕм, тетĕп, ах, аннеçĕм! хăш урăртан тытсан, пахиллĕр? || Aut respondentis lacessenti. Ответ пристающему. Ст. Чек. Ах, ан çыпăçсам (или: ан çыпăççам) ман çумма! Ах, не приставай ко мне! (ах, отойди от меня!). || Geminata vocalis sensum validiorem facit. Иногда, для показания силы действия, гласная удваивается. Шорк. А-ах, хĕнерĕ-çке! Ну и били же его! Ib. А-ах, çапăнать-çке молчара (мол’џ̌ара). Ну, и парится же он! Ой-к. А-ах, киле килсех турă парать-çке те, ывăлсем таçта çӳреççĕ-çке! Ах, какая жалость! Бог посылает нам поживу (людей) прямо в дом, а сыновья, видишь, ходят неизвестно где!

ар ывăлĕ

(ар ывы̆л’э̆, „fiius- viri“), sive ар-ывăл, vir (verbuni iam paene obsoletum). Повидимому, это речение принадлежит более старинному или песенному языку. Альш. † Ай-хай мĕскĕн ар ывăлĕ! Çĕлĕкĕ хулĕ хушшинче, пуçĕ тӳре умĕнче. Ах, несчастный мужчина! Шапка у него подмышкой, а голова (т. е. он сам) перед начальником! Н. Карм. Алăк патĕнчи ар ывăлĕсем! çак куркана ĕçме эсир кӳнетĕр-и, çук-и? Мужчины, восседающие у дверей! согласны вы выпить этот ковш или нет? Альш. † Пĕртте ырпа усала, ай, курмасассăн епле пулса ӳсет-ши арăн ывăлĕсем! Как это может быть (т. е. не может быть), чтобы мужчина вырос, не испытав невзгод („добра и худа“)! С. Тайб. Б. † Ар ывăлĕ каят инçе çере. Мужчина уходит в дальнюю дорогу. (Солд. песня). Н. Якушк. Б. † Ах, аттеçĕм, аннеçĕм! ар ывăлĕ мар тесе, ама хĕрĕ теейсе, çурт хушас çук, тиейсе, çавăнпа парса ятăр пуч. Ах, батюшка и матушка! наверно, потому вы меня выдали, что не парень я, а девушка, и не могу ничего прибавить к дому. (Из „хĕр йĕрри“, плача невесты). Альш. Ар ывăл пурне те курать. Мужчина испытывает все. ЧП. Алăкран тухать ар-ывăл. Мужчина выходит из дверей дома. Микуш. Ар ывăлсем! ура çине тăрăр! Мужчины! встаньте на ноги. (Обращение к мужчинам во время обряда „савăш курки“). Çĕн-Кипек. Ар ывăлин (-ин’) чарнасси пур — ваттисен сăмахне астăвас пулать. Юноша должен знать меру и обращать внимание на слова старших. Ib. Ар ывăлĕн арçын шутне тытни паха. Важно, чтобы юноша во всем держал и вел себя как подобает мужчине.

кин

(_кин’, к’ин’, _ки_н), сноха, невестка; жена моего сына; жена моего брата, который моложе меня; вообще так называют жену родственника, который моложе говорящего. Н. Карм. Кин — жена «пултăр» (арăмăн шăллĕ). Ib. Ывăлсем — старший (надо: младший) брат мужа; жена его — кин. N. Кин — жена «пĕчĕк кукка». КС. Эп сирĕн кине куртăм. Сирĕн кин (или: кинĕр) килте-и? Якейк. † Пирн апийăн тăхăр шăл: олттăш çăккăр çималли, виççĕш кинне çималли. N. Тата йысна мана ятлать: эсĕ йĕкĕлтесе уйăрса ятăн ман кине, тит. || Обращение к младшей посторонней женщине. Сорм.-Вар. † Кинĕм, юрла, тесе, кинĕм, юрла, тесе, атте укçа парас çук, анне укçа парас çук.

ят хушни

называние при помощи названий родства? (срв. тат. jат куш «нарекать имя, давать имя»). Из помещенного ниже бессвязного текста тоже видно, что чуваши избегают называть по имени своих близких, для которых существуют особые названия, определяющие их родственные отношения к говорящему. Аналогичный этикет соблюдается и в отношении посторонних лиц. Ст. Чек. Ят хушни, — ятпа каласран, чĕнеçрен. Ваттине ватă вырăнне хурса, çамрăкне çамрăк вырăнне; асатте, папай, тесе, ватă çынна, асанне, эпи, тесе, ватă хĕр-арăма, карчăка чĕнеççĕ. Çĕнĕ çын, вообще тете арăмĕ, упăшки йăмăкĕсене: хĕрсем, шăллĕсем, ывăлсем, тесе, чĕнет, кирлĕ пусан.

ятлă

(jатлы̆), имеющий имя. Макка 54. Пирĕн ялăн уйсем пурте пĕр ятлă мар, темиçе тĕсли те пур. IЬ. 59°. Пирĕн ял Уравăш ятлă; çырма хĕррине ларнă та, çавăнпа çапла ятлă пулнă. Чаду-к. Ачи мĕн ятлă пулчĕ? Орл. II, 239. Икĕ аманăн пилĕкшер ача, пурте пĕр ятлă. (Пурне). Ч.С. Мирун ятлă çын. Человек по имени Мирон. Юрк. Эсир епле ятлă çынсем пулатăр? Как вас зовут? НАК. Çав ялта çапла ятлă (такой-то) çын хĕрне парать (замуж выдать хочет), тет. N. Ăна Эммануил ятлă хурĕç. Ч.С. Ку ачана эпир «Илюшка» ятлă хуратпăр, терĕ. Сюгал-Яуш. Вара кайран мĕн-мĕн ятлине çыра пуçларĕ. А потом начал писать имена. Богдашк. † Сăрисем те сăра ятлă иккен, сăрисем те пылтан тутлă иккен; хуçисем те хуçа ятлă иккен, хусан купсисемпе тан иккен. Латыш. Турă умăнче ырă ятлă пуласшăн (чтобы угодить). || Пользующийся авторитетом; чиновный; знаменитый. Бурунд. † Ялта ятлă çын пулсан, пилĕк пуспа ан виртле. Изамб. Т. Ятлă çын; так назыв. сельского старосту, десятского, сотского. IЬ. Ятлă çынсене чĕнсе килĕр. Ходар. Ялта ятлă çын пулма пар. (Из моленья чӳклеме). Хыпар № 15, 1906. Вечера халăх вăрçă çинчен, вăрçакан халăхпа килĕшесси çинчен, çĕнĕ закон кăларасси çинчен, ятлă çынсем суйласси çинчен канашланă. || Именной; определенно назначенный данному лицу. М. П. Петр. Ятлă курка — именной ковш. Микушк. † Ял-ял урлă килтĕмĕр, ятлă парне илмешкĕн. (Свад. п.). N. † Ял-ял урлă карăмăр ятлă кĕпе тăхăнма. || Славный. Ч.П. Ятлă — славный. || Ывăлсем ятли, тот человек который носит то же имя, что мой мл. деверь. (См. ывăлсем). Хĕрсем ятли, тезка моей мл. золовки. (См. хĕрсем). Буин. у.

яшлан

созреть (о юноше). Ала 80. Пирĕн ывăлсем пурте ӳсрĕç ĕнтĕ, яшланчĕç; тавай авлантарас вĕсене. Наши сыновья уже выросли, стали женихами; давай их поженим. Н. Алекс. Çак карчăкпа старикĕн ывăлĕсем пурте ӳссе, яшланса (возмужали) кайнă, тет. || Rebus venereis uti. Б. Олг. Коккăра кĕрсе йолаччĕ, яшланаччĕ, шотне кӳреччĕ.

ывăл

(ывы̆л, в некот.. гов. ивы̆л), дитя мужеского пола. Сын. Изванк. Иногда ывăл, сохраняя свое значение, переводится по-русски словом брат. К.-Кушки. Сирĕн миçе ывăл? Сколько вас братьев? (т. е. сколько у ваших родителей сыновей?). См. хĕр. Хĕр пĕре çуралсан, ывăл иккĕ çуралтăр. (Из моленья). Кратк. расск. Çапла Адамя Ева икĕ ывăлтан пĕр ывăлсăрах тăрса юлнă. Н. Карм. Икĕ ывăлăм (два моих сына) çырăва вĕренеççĕ. Ракова. Ывăл хăрах куçлă, тарçă сĕм-суккăр. Сын, не заботится о олагосостоянии своего дома, а работник еще хуже. О заступлении, 10. Арăмĕ икĕ ывăл йĕкĕреш çуратса пани çинчен пĕлтерет. N. Вĕсенĕн кашнийĕн ачасем пулнă: ывăл та пулнă, хĕр те пулнă. Букв. 1904. Самук вăл пирĕн (в нашей семье) пĕртен-пĕр ывăлччĕ. (единственный сын). Сир. 102. Унăн çичĕ ывăл, виçĕ хĕр пулнă. Абыз. Манпа пĕр тăван виçĕ ывăл, три моих родных брата. Б. 13. Санран аслă ывăлсем е хĕрсем пур-и? (т.-е. братья и сестры). Юрк. Эпир иксĕмĕр, тата аттепе пĕр тăван ывăлĕ, пичче, (двоюродный брат, старше меня) çапла виççĕн чей ĕçме трахтире кайрăмăр. || Название младших братьев мужа, за неключением первого из них, которого сноха зовет «ывăлсем». Прочие называются: 1) чипер ивăл, 2) вăталăх ивăл, З) сарă ивăл, 4) хура ивăл (это название кажетея сомнительным, ибо «хура» имеет у чуваш не совсем хорошее значение), 5) шур ивăл, 6) кĕçĕн ивăл. Их жены назыв. кин. В Альш. первого из младш. деверьев сноха называет так же — ывăлсем; для прочих там имеются назв.: 1) вăталăх ывăл, 2) кĕçнивăл (= кĕçĕн ывăл), З) пĕчĕкçĕ ывăл. || Так же назв. других родственников мужа, моложе его возрастом; ири этом получаются, путем прибавления некоторых эпитетов, след. названия: чипер ывăл, сарă ывăл, шурă ывăл. Альш. [Одна женшина из Альш. утверждала, но не категорически, что назв. «шурă ывăл» нет; назв. же «хура ывăл» (см. выше) она признавала совсем ошибочным. Впрочем, разные говоры могут здесь и не сходиться]. Ст. Чек. Вăталăх ывăл, кĕçĕн ывăл (кĕçн-ывăл), пĕчĕкçĕ ывăл (пĕчĕк-çывăл). Ăратнерисене: сар ывăл — сарăрах пулсан, чипер ывăл — хурарах пусан, калаççĕ (название неродных братьев мужа). Буинск. Шурă ывăл, сарă ывăл. См. пултăр. || «Ывăлуна» вм. «ывăлна» употреблено в Кратк. расск., 9.

ывăлсем

(ывы̆лзэм), младшяй брат мужа, если он один. Первый младший брат мужа. См. ывăл. Бюрг., Альш. , Мысл., Торх. К., Н. Карм. и мн. др. Н. Карм. Упăшкинчен аслине пăяхам теççĕ, кĕçеннинех ывăлсем теççĕ; унтан ыттине хăшне сар-ывăл, хăшне чипер-ывăл теççĕ. Торх. К. Хĕветĕр ывăлсем, мой деверь Федор (обращение?). | | По объяснению Н. И. Полоруссова (Çĕн-Ӳсел), «ывăлсем» также употребляется для обозначения всех деверьев, которые моложе мужа; по его же словам, разные снохи могут присоединять к названию «ывăл» неодинаковые эпитеты.

ывăлсемçĕм

(-з'э̆_м), ласк. от «ывăлсем». Сборн. Ывăлсемçĕм Ваççа пур. (Из «туй-арăмĕсен сăвви»).

ывсем

(ыв_зэ_м), младщий деверь. См ывăлсем. Торв?.

ули

(ул’и), деверь, моложе мужа. Шибач., с. Икково. Моргоуши. Ули = ывăлсам. Якейк. Ай, кин, Мари кин? Пирĕн ули оттипа корăк кочĕ кăкланать, йоман хăма авăнать, чăрăш хăма чăтимаçть; çан отнине чăтсассйн, пирн улия йорăттăнч. Яргуньк. Карчăкĕ тарçине калани, хăй патне пынă яш ачасене кăтартса: çав Йăван улисене кайса çитар юлашкине, тенĕ. Вомбу-к. Ули (шăллĕне пичĕшĕн арамĕ «ули» тет). Кӳкеç еннелле «ывăлсем» теççĕ. Актай. Умри саппан хĕрсĕмĕн, урари çăпата улийăн. || Шурин, моложе жены, употр. только в обращениях; см. пултăр, полтăр. || Обращение к младшему. Шибач. Ули, тет, мочăш калать, апун, тет, алли сынăнать, тет (обезанные руки снова наставятся).

Вырӑсла-чӑвашла словарь (1971)

деверь

м. (старший брат мужа) пăяхам, ĕçкей; (младший брат мужа) ывăлсем.

единокровный

прил. 1. ашшĕнчен пĕр тăван, пĕр ашшĕнчен çуралнă; единокровные братья пĕр ашшĕнчен çуралнă ывăлсем; 2. тăван, çывăх; единокровные народы тăван халăхсем.

единоутробный

прил. уст. пĕр варлă, пĕр амăшĕнчен çуралнă; единоутробные братья пĕр варлă ывăлсем.

Çавăн пекех пăхăр: