Чăвашла-вырăсла словарь (1919)

ли, либо
килнĕ-и? — пришел ли?
çакă-и, пире ырă тăваканĕ — етот ли тот, кто делает нам добро?
ыран-и, пайан-и — либо завтра или сегодня

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

(и), вопрос. частица. Иногда энклит.: ли. Ставится после всех частей речи. См. а, е. Рег. 491. Вăл туса-и, пичĕш туса-и кона? Рег. 492. Вăя сана хăва (=сам) пачи кона? Он тебе это сам дал? Рег. 493. Эс пырса-и, вăл пырса-и? Рег. 494. Вăл тури (= турĕ-и) кона (ку портаврине)? Рег. 495. Вăл туса-и? Рег. 487. Шув-и ку? Онни (онăн-и) ку? Сумар-и вăл? Пусăк-и? Букв. 1886. Ĕлĕк хама вăрланă чухнехи аса килмерĕ-и-ха? тесе калать, тет, карчăк. Рег. 1430. Эп кайса пăхам, килте-и, кияте мар-и вăл. Рег. 1432. Кайăпăри, йолăпăри, пĕлместĕп эп халĕ. Рег. 1437. Кили, килми? — Эп онтан итрĕм, килет-и, килмест-и, тесе. Сред. Юм. Эп пĕлмесп-и? Я не знаю ли? Ст. Чек. Эс-и ку? 1. Неужели это ты? 2. Это ты? IЬ. Эсĕ-ччи унта? Разве там был ты. Беседа чув. 13. Те кам та пулсан çилентернĕ сана, е арăмупа вăрçнă-и эсĕ? Орау. Пулăшăн-и? (Юрк. Пулăшăн-а?). Поможешь-ли? Чебокс. Атте, вăрмана кăмпа пуçтарма каям-и? — Кай, ачам (позволение). Ч. С. Эпир, ана çине çитсе, вуншар кĕпте выртăмăр-и, выраймарăмăр-и — хĕвел анăçĕ енчен хуп-хура çумăр, хăрушă аслати авăтса, киле пуçларĕ. N. Улпучĕ тухрĕ, тетте: мĕн пăхатăн чăваш? тесе каларĕ, тет. Лешĕ: пăрçа пит аван санăн, Ваше Высокородие; çавна пăхмастăп-и-ха эпĕ? (вот я на него и смотрю) тесе каларĕ, тет. || Или — или; ли — ли; то-то. Юрк. Вир кĕрпинчен-и, хура-тул кĕрпинчен-и, пăри кĕрпинчен-и, чăваш арамĕсем пăтă пĕçерсен, çисе тăранма хал çук. Елш. Пирĕн ялтан Куславккана çич çухрăм-и, тăххăр-и хисеплеççĕ. Рег. 1431. Паян-и, ыран-и полĕ (хатĕр). Орау. Николай Иванович! Эпĕ килтĕм те, сире вăратса кĕрес мар, терĕм; халь N. патне-и, ай мăнастире-и каяп-ха. Петĕр. Рег. 1435. Паян поли (= полĕ-и) хатьăр, ыран поли хатьăр. Рег. 1434. Сотăп-и, хам пусăп-и (сотăпри, хамăр пусăпри). Рег. 1436. Вăл хорт картинче поли, ойра поли. С. Йор полĕ-и, çомăр полĕ-и, полатех паян. С. Ларать-и, тăрать-и, выртать-и, пĕре те тӳр (спокойно) тăма пĕлмеç. Ку ачан пĕре те тирпейĕ (порядка) çок: макрать-и, колать-и; вăрçать-и. Орау. Хуннĕмсем янă пуль-и (= либо), пĕр-кун пĕр уччиттĕл килсе карĕ, укçа ярас терĕ, — çав янă пуль-и. Сборн. Пăвăрлă лаши сĕлĕ çимест. Çийĕчи та, çимĕчи, пури тĕпĕ яка пулĕ. Исх. ХХI, 31. Ывăлне сĕксе вĕлерет-и, хĕрне сĕксе вĕлерет-и (сына ли забодает, дочь ли забодает), ăна çав закон тăрăхах тумалла. || В особом значении. См. «Оп. иссл. чув. синт. II, 146 след. Т. VII. Тархасшăн патакма пăрахса хăварсам-и. Собр. 253. Ачам, сана мĕн парам-ши? Виçĕ ял çинчи сарă каччă сана халал, ай, пултăр-и. Тимерс. † Атьăр, каятпăр-и, каятпăр-и, кĕмĕлтен те кĕпер саратпăр-и? † Пиллĕрсем-и, атте, пиллĕр, анне. Шелепи с. I, 15. Ыр вут ама, вут амăш, ху вутна ху чарсам-и! Ырă турă Пӳлĕхçĕ, пĕр ху анчах çăлсам-и! || Иногда — без вопросительной интонации. Çур-çĕре çитейĕпĕр-и. Не знаю, доедем-ли к полуночи. Якейк. Эп вăйлă полам-и, сана ним вырăнне те хорас çок! Ах, если-бы я был сильным, я бы тебя ни во что не ставил! || Кажется; как будто. Орау. Эс çапла каламарăн-и? Кажется, ты сказал так? || Выражает неуверенность, незнание. Орау. Шр мă-ăнтăр учительница пурччĕ те, каять-и-ха, каймаст-и, мур (не знаю, уйдет-ли с места, или нет). N. Тепĕр писмине карточкапа пĕрле ярса поли. Не знаю, удастся-ли послать следующее письмо с карточкой. || Поди как. Сред. Юм. Эрне çукаланать-и. Поди как, чай, теперь лакомится. Эрне тĕпĕртетеççи иккĕш. Ерехетленсе ларать-и. Поди, чай, как довольствуется (наслаждается). || Авось. Орау. Кай-ха, пами (т.-е. авось даст). IЬ. Кăçал юр хулăм ӳкрĕ, çула хирте турă пами (авось не даст-ли бог урожая). || Орау. Сысса хурам! На... ть мне! IЬ. Сысса хурам-и! Вот еще!... на...! Оба выраженил означают нежелание сделать что-либо. || IЬ. Çĕр çăггăр-и! — Мур çитăр-и! — Сысса хăварам-и! Все эти выражевия означают: «а чорт мне с ним!», «ну его к чорту!» и пр.

(и), и (еt). Русское сл. Рег. 1460. Эй илтĕм и пусрăм. Эп илтĕм те, пусрăм. Эп шырарăм та, топрăм. Аттик. И, нумай пулать-и, сахал пулать-и, çав ялта çавăн чул пуç ĕне, çавăн чул сурăх вилнĕ, тесе, сăмах сарла та пуçларĕ.

(чит. как долгое и), восклицание. Сред. Юм. И... эсир апла çӳретĕр мĕн-ха! Да, вон вы как ходите! Альш. Амăшĕ тухнă кусен хапхи умне: хапха уçать. И, эсир капла... Пукравра (на ярмарке) илмесĕр нимĕн те хăвармарăртăр! тет. Торп-к. Пус-килсем пĕре каланă, тет: и... çит пӳчу (надо: пичу?) пуçне çиякан! (= погубившая). Аттик. Вăл пырсан, пичче ал тымарсене тыткаласа пăхрĕ те: и! куна чăнахах лăп-лап çапăннă-ĕçке, терĕ. Якейк. И, корак ч...и (реnis) тăрăнман куçна! Килшĕнче пĕри паломми, мырă тата орăх япала пытарса хорсан, ăна тепри топса çисан, пытараканни: и, корак ч... и тăрăнман куçна! тет. Ашшĕ-амăшĕ. И! санăн турра ӳпкелемеллех мар, кĕрĕвĕсем санăн тăван ывăлсенчен те малта тăраççĕ. С. И! халччен вăл таçта та çитрĕ (укатил) полĕ! Эп томланман, вăл-и! кӳлсе тохса та кайнă. N. И, тет, ăйрă выранне ăйрă тата пулĕ, тет, йăмăк вырăнне йăмăк пулмĕ, тет. † Пире атте кĕтет поль, оя тохса тăнă поль. И, кĕтес çок, кĕтес çок, лаша кӳлсе парс (=парса) ячĕ (т. е. нам. Из свад. н.). Б. Бур. И турăм, пи турăм, çӳле кайрăм, çăмарта турăм. (Хăмла). || В песнях иногда не имеет особого значения. † Аллăм тулли йĕс çĕрĕ: И кĕмĕл-и-мĕн? тесе ытаççĕ; пĕвĕм илемлĕ, сăнăм хитре: и пике-им? тесе ытаççĕ. Альших. И, хăмăштăр хăмăштăр, хăмăш-тăрри симĕстĕр! † И, кив кантăр, кив кантăр! çурри таран çĕн кантăр! (h. e. geniculô tenus viridiôr est quôdam môdô atque nitidiôr). † И, уччана, уччана, юр çăват-çке пахчана. Альш. Тиркĕ, тиркĕ йăвача, эп çиеймĕп, кирлĕ мар; и, савмăсăр, савмăсăр, сирĕн пек вĕçкĕн кирлĕ мар! Лашм. И, пус вылять, пус вылять, пус кутĕнче хур вылять. Хвал. † И, вăштăр та вăштăр сивĕ çил вĕрет, — шăнатăп чун савни, кĕрĕкне пар! Янтик. † И, вĕт чĕнтĕр, вĕт чĕнтĕр, вĕтĕ те пулсан, шур чĕнтĕр. С. Абызово. И тат тарарат, та-ра-ра-ра-ра-рат, ая-яр, ай-яр, ай-яра! (Припев). Бел. Гора. Савнă тăван, и, кĕтнĕ те кĕтнĕ (меня), ай, ывăннă! Трехбалт. И, искентĕр, искентĕр, иирĕн атте куштантăр. Богдашк. И, ум иккен, ум иккен, умне ука тытнă иккен. † Аллăм тулли йĕс çĕрĕ-и, кĕмĕл-и-мĕн? тесе ытаççĕ.

(и), долото. В. Олг. Хун (= свое, твое) ина исе кай. IЬ. Çак ия (ие) исе кай. То же слово в Щ. С., Хорачка, Пшкрт. Где-то есть ф. тв. п. ипеле. СПВВ. ТА. И=пĕчĕкçĕ пăра.

откуда и-и-и, детское восклицание, не имеющее опред. смысла.

Вырăсла-чăвашла словарь (2002)

1. союз
тата; та (те); -па (-пе); комната большая и светлая пӳлĕм пысăк та çутă; отец и сын ашшĕ тата ывăлĕ, ашшĕпе ывăлĕ ♦ и так далее (и т.д.) тата ытти те, тата ыттисем те (т. ыт. те); и прочее (и пр.) тата урăххи те (т.ур.те); и тому подобное (и т.п.) тата çавнашкалли те (т.ç.те)

2. частица усилительная
та (те), вара; дождь шёл и вчера çумăр ĕнер те çурĕ

Вырăсла-чăвашла словарь (1972)

союз 1. соед. тата, та, те, -па, -пе; волк и ягнёнок кашкӑр тата путек; кашкӑрпа путек; он пришел домой и лег спать вӑл киле килчĕ те ҫывӑрма выртрӗ; теория и практика теорипе практика; 2. присоед. та, те; и он пришел вӑл та килчӗ; 3. перечисл. та, те; и я, и он эпӗ те, вӑл та; 4. повеств. в начале предл. вара; и наступил вечер вара каҫ пулчӗ.

Вырӑсла-чӑвашла словарь (1971)

союз 1. соед. тата, та [те], ⸗па [⸗пе], ⸗са [⸗се]; наука и практика наукăпа практика; подумать и согласиться шухăшла та килĕш; догнать и перегнать çитсе иртсе кай; 2. перечисл. и... и... ..та [те] ...та [те]; и тот и другой вăл та ку та, лешĕ те тепри те; 3. присоед. (действательно) та [те]; он собирался уехать и уехал вăл кайма хатĕрленнĕччĕ (те), кайнă та; 4. (именно) та [те] ĕнтĕ; о вас и говорят сирĕн пирки калаççĕ те ĕнтĕ; этого я и ждал эпĕ çакна кĕтнĕ те ĕнтĕ; 5. уступ. (хотя) та [те],... (анчах); и пошёл бы, да некогда кайăттăм та, вăхăт çук; 6. уступ. (тем не менее) çапах, çапах та, пулин те; мужчина — и плачет! хăй арçын, çапах (та) йĕрет!; ◇ и так далее (и т. д.) тата ытти те (т. ыт. те); и прочее (и пр.) урăххи те; и тому подобное (и т. п.) тата çавнашкалли те.

частица усил. 1. (также) та [те]; и в этом случае кун пек чух та; 2. (даже) та [те]; он и пива не пьёт вăл сăра та ĕçмест; все — и старики и дети ватти-вĕтти пурте; и не говори! ан та кала!; 3. (уже) та [те]; вот и праздник! ак(ă) (ĕнтĕ) уяв та çитрĕ!; да и вечер наступил кăç та пулчĕ; 4. (неужели) мĕнле, епле; и вы этому поверили? епле ĕненме пултарнă эсир çакна?

межд. э, кай; и, полно! кай, ан калаç!

т. п. (и тому подобное) т. ыт. те (тата ытти те).

Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)

— древняя основа глагола «быть», она сохранилась в словах иккен «оказывается», имĕш «будто бы»; др. тюрк. up, ӓр «быть».

Çавăн пекех пăхăр: