Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

I.

1.
утро

утром
тĕтреллĕ ир — туманное утро
хĕвеллĕ ир — солнечное утро
ир енне — под утро
ир пуçласа каçчен — с утра до вечера
унта ыран ир кайăпăр — туда пойдем завтра утром
Ир такăнсан — каçчен. — погов. Каково будет утро, таков и весь день (букв. Споткнешься утром — и так весь день).

2.
рано
ирех — рано утром
вăл никамран ир тăрать — он встает раньше всех
Ир тăракан кайăк тулă пĕрчи тупнă. — посл. Ранняя пташка сыта бывает (букв. находит пшеничное зерно).

3.
рано
преждевременно
вăл ир ватăлчĕ — он рано состарился
кăçал хĕл ир ларчĕ — в этом году зима установилась рано

II. глаг.

разминать
— перевод зависит от свойств предмета:
размешивать, месить, раздавливать и т. д.
тăм ир — разминать глину
чуста ир — месить тĕсто
помидорсене такам ирсе пĕтернĕ — кто-то, передавил помидоры

Чăвашла-вырăсла словарь (1919)

утро
рано
утром
ирех — рано утром
çапла епир мĕн ирхине ирех тухнă çынсем — таким образом, мы, выйдя с самого раннего утра...
иртерех — пораньше
ирхи — утренний
ирхи тăм — утренняя роса
ирхи апат — завтрак
инкек ирĕн каçăн сирĕлсе пирĕн пата ан килтĕр — пусть несчастье отвращается от нас и утром и вечером и не постигнет нас
ирлĕ-каçлă — утром и вечером
ирхĕнехи-ирхи — утренний, ранний
ирĕн-каçăн, ирлĕ-каçлă, ирлĕн-каçлăн — утром и вечером (каждое утро и каждый вечер)

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

(и_р), утро; утром. Быт. I. Каç пулнă, ир пулнă: пĕр кун пулнă. Ир пулчĕ. Наступило утро. N. Карĕ-карĕ, тет, хай старик, ир тăрса, каçчен çаплах карĕ, тет. Пухтел. Кăçал çуркунне ир килчĕ. Нынче весна наступила рано. IЬ. Кăçал çуркунне ир килмерĕ (н. поздно). IЬ. Ир тухса, каçчен çаплах туптарнă (ехал на лошади). тет. Рег. 1477. Ир килет те, каç килет. Коракыш. Тепĕр ир çинче, на другое утро. М. Яуши. Ир пусан, по наступлении утра. IЬ. Тепĕр ирне, на другое утро. СТИК. Вăл паян ирех сыпрĕ, кĕлĕрен тухасса та кĕтмерĕ. Он выпил сегодня очень рано — не дождался конца церковной службы (т.-е. обедни). Трехбалт. Ир авăтакан куккук кукша пулать (ĕçне тумасăр малтан ан мухтан). Сред. Юм. Эпĕ паян кĕлле иртерехех (совсем рано) кайрăм та, ирхинех çитрĕм (успед к заутрене). N. Пĕр такăнсан (если споткнешься), ирччен, теççĕ. Уж оно если не везёт, так не везёт. (Послов.: за одной неудачей — другая). Сред. Юм. Ир тăракан тулă пĕрчи тупнă, тет. (Послов.). Ист. Ире хирĕç (к утру) Мстислав пиччĕшне çĕнтернĕ (разбил). Актай. Ку арăм тепĕр ирне тăчĕ, тет те, васкаса каять, тет. И. Седяк. Ир авăтакан куккук кукша пулнă, тет. Рег. 1475. Ир вăл тăчĕ, ора сырчĕ, апат çирĕ, томланчĕ, вăрмана кайрĕ. Рег. 308, Якей. Эп кортăм она ир. Рег. 635. Чан çапнине ир илтрĕм; ир чан çапнине (ирхи чан çапнине) илтрĕм. Орау. Çывăрма выртма ир халь; выртман пуль-ха, каям. Лечь сейчас еще рано; вероятно, еще не лёг — пойду. 1-ая кн. для чт. 1912, 21. Пиччесем иккĕшĕ те ирех вăрмана вутта кайсаччĕç. Мана ирек пулчĕ. † Иртен ĕçе каç тухать (бессмыслица?). N. Эпир пĕре çулахи ир ирех хамăн юлташпа Çавал (р. Цывиль) хĕрне пулă тытма карăмăр. Сюгал-Яуши. Çулла пĕр лайăх ир эпĕ ирех тăтăм та, пусма илсе, пулă тытма карăм. † Порçăн тоттăр çавраки каç полттипе вĕлкĕшет, ир еннипе (к утру) лăпчăнать. Актай. Ир çинчен (на утро) хуçи анчĕ лапка патне, итлекелесе тăрать. Тим.-к., Якей. Тепĕр кунне ир çинче кĕтӳне хăваласа уя тухрĕ. IЬ. Ир çинчен сĕчĕсене суса хăварчĕç, тет те, вугă çиме кайрĕç, тет. СПВВ. «Ир çинче вм. ирхине». Тим.-к. Ир çинче хуçа ыйăрне пăхнă, анчах çук пулнă (его не было). Б. Хирлепы. Вара кукша, ир çине тăрсан, йытă çурине çав ихерче пачĕ, тет. Яргуньк. Ир çине яван пăхать те, çырмара пĕр вар хушшинче выртать, тет. N. Пĕр праçник ир çинче эпĕ çытармаран тавăрăвтăм. Бес. чув. 14. Тата çавăнтах пĕчĕкçĕ кӳлĕ те пурччĕ; унта эпир, ачасем, ир пуçласа каçчен, аппаланаттăмăрччĕ. N. Ир çинчен тăртăмăр та, пирĕн кăнтăрла çитнĕ. Рег. 1374. Халь иртерех (еще рано, рановато) полать, эп каймастăп. Юрк. Атăл кĕркунне ир (рано) шăнсан. Никитин. Арăмĕ: ир пуйрăмăр-ши, каç пуйрăмăр-ши? тесе, хĕпĕртенĕ. Хуйхă. Мĕншĕн иртерех çитмерĕн? Почему ты не приехал раньше? Якей. Иртен илсе, каçчен, с утра до вечера. Шибач. Тепĕр конне тăрчĕç (встали) ир çинчен. С. Ирех сиксе тăчĕ (вскочил). Ир. Сывл. 27. Хĕвел иртен ир тухать.

(и_р), скалить (зубы). Сред. Юм. Мĕн шăлна ирсе тăран! (говорят тому, кто понапрасну смеется). V.S. Шăла ирсе пăрахас. Тюрл. Мĕн шăла ирсе тăратăн?

(и_р), разминать, давить, растворять. К. С. Уммана ирсе çырăмăр. Мы ели картофель, размявши его. Букв. 1908, 7. Анне тăвар ирет. Мама растворяет соль. Рукоп. Календ. 1908. Шывсăр пĕçерсе, иреççĕ. Юрк. Кĕленче тирке çинче ирĕпĕр (ягоды). Пазух. Сĕт çинче те сахар та, ай, иреймĕп, ирсессĕн те çынна та, ай, систермĕп. Ст. Чек. Сурăх пăхĕ тум-хаяртан аван, теççĕ; ватса, шывпа ирсе, ĕçтереççĕ. КС. Тăпра катăкне урапа (ногою) ирсе пăрахрăм (раздавил). IЬ. Такам ку калтана урипе ирсе пăрахнă. Кто-то раздавил ящерицу, так что нутро вышло наружу. СТИК. Ĕне пăхĕ çине иртĕм. Я наступил на коровий помёт. || Разводить (краску). || Месить. Изамб. Т. Чуста ирсе (или: юрса) лартаççĕ.

(и_р), неизв. слово, м. б. тат. iр «муж». Отсюда: ир-çеме, семья (=кил-йыш). Хĕн-хур.

неупотр. слово, откуда: ирсĕр (см. на своем месте).

Чăвашла-тутарла словарь (1994)

иртә, иртән

Чӑвашла-эсперантолла сӑмах кӗнеки

[irj]
mateno, frue
паян хĕвеллĕ ир — hodiaŭ estas suna mateno
ир енне — ĉe la mateno
ир пулсан — post mateniĝi
ирех — frumatene
ирхи — matena, ирхине — matene
ирхи апат — matenmanĝo
ирлĕ-каçлă — kaj matene kaj vespere
иртерех — plej frue (matene)
ирччен — ĝis (la) mateno

Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)

1. «утро»; 2. «рано»; ирхине, ирпе «утром»; туркм. иp, эртир, кумык, эрте, хак. иртен, уйг. ә(р)тә, ног. эртең «утро»; КБ, Зол. бл. ӓртӓ «рано», «давно», «рано утром»; узб. эрта, Замахш., тув. эрте, башк., тат. иртә «утро»; «рано»; кирг., казах. эрте, хак. ирте, тур. эркен, азерб. эркән «рано»; эркәндән «ранним утром»; ср. монг. эрт(эн), бур.-монг. эртэ, калм. эрт «рано», «прежде», «в старину», «в древности». В некоторых языках слово это приобрело форму местного и исходного падежа; в азерб., тур. и др. слово иp, эр вытеснено арабским sabah. Ср. хак. иир «вечер».

1. «мять», «разминать» (ягоды); «выжимать», «выдавливать сок»; 2. «месить» (глину); башк., тат. из, азерб. эз, туркм., тур., уйг., узб., кирг., казах., к. калп., кумык, әз «мять», «разминать»; «месить»; «давить», «выжимать»; в перен. смысле: азерб., тур., уйг., кирг., казах. и др. «угнетать»; р ~ з.

Çавăн пекех пăхăр: