Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

1.
количество, численность, численный состав
выльăх-чĕрлĕх йышĕ — поголовье скота
халăх йышĕ — численность населения
чĕлхери сăмахсен йышĕ — словарный состав языка

2.
группа, коллектив
артель

групповой, коллективный
артельный
йыш хуçалăхĕ — артельное хозяйство
йышран уйрăл — отойти от коллектива
Йышра ватти те яшланать. — посл. В коллективе даже старый молодеет.

3.
семья, семейство

семейный
туслă йыш — дружная семья
йыш хутшăнни — прибавление семейства
Ар епле, йыш çапла. — посл. Каков глава семьи, такова и его семья.

4.
поколение
çамрăк йыш — молодое поколение

5.
его (ее) пара (жених или невеста)
Суйлан йышне тупман. — посл. Разборчивый не нашел себе пары.

6. уст.
хозяин
Йытти йышне палламан. — посл. Собака не узнала своего хозяина. (о потерявшем память или зазнайке)

7. биол.
семейство
кушаксен йышĕ — семейство кошачьих

Чăвашла-вырăсла словарь (1919)

семья, семейство
порода, свойство
кил-йыш — семья
йал-йыш — соседи, однодеревенцы
пĕр йышши — тепĕр йышши -- одни — другие
хаклă йышши — дорогой
йӳн йышши — дешевый
йышлă — семейный, многолюбивый
йышлăлан — умножаться, увеличиваться
йышлăлантар — умножаться, увеличиваться
йышлăлантар — умножить

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

(jыш), семья. Н. Т. Ч. Арăмĕ вара хуранти пăттине хай тăпăрăслă сĕтне сĕтел çине антарса лартат, вара пур пек йышĕ ларса çиет. Собр. Йышне кура хурăнташĕ. Смотря по семье и родня. (Послов.). Ала 71°. † Çич ют йышĕ умĕнче мĕн каласан килĕ-ши? Аххаяссăм, аххаяс, хай-хай, аххай, аххаяс! IЬ. 93°. Вăсен йышĕ мĕн пурĕ çиччĕн пулнă. М. П. Петр. Йыш — семья в доме; свойство, порода. Сала 183. Патша ывăлĕ кĕрсен, çурт йышисем: авланатна? тесе ыйтаççĕ. Янш.-Норв. Авланас текен йышне те çын питĕ кирлĕ пулсан: памастпăр (девушку), тенĕ сăмаха пăхса тăмаççĕ (не обращают внимания на отказ). || В переносном зн. Ист. Церк. Монахсем пурте пĕрле, пĕр йыш пулса, пурăнакан монастырсене общежитие теççĕ. Ч. П. Кĕчӳне ӳсекен çамрăксем патшалăха (салтака) каяççĕ йыш пулаççĕ; ах мăнтарăн хĕрĕсем, çичĕ юта каять, йыш пулать (присоединяются к чужому семейству). Янтик. † Амаран хĕр çуралать, юта каять, йыш пулать (хушать?). || Артель, люди. Йышпа ĕçлеме лайăх. С людьми работать хорошо. N. Эпĕр асăнни сакăр кун, тухни тăхăр кун, йыш пуçтарни виçĕ кун. (Такмак). А. Турх. Йышĕ çитет-ха вăл та. Людей-то достаточно (для работы). IЬ. Йыш тупрăр-а? Нашли ли достаточно людей для работы? (или игры и пр.). Янш.-Норв. Çук, кăçал памастпăр (дочь замуж); ĕçлеме те йыш çук, пăртак амăшне пулăшкаласа пурăнтăр-ха. N. Ĕçлеме йыш тупма кайнă. Ч. С. Тырăсене кӳртсе, улăмсене купаласа пĕтерсен, ыраш çапнă йышсене апат çитерсе ятăмăр. || Товарищ. Ч. П. Кам пире тĕл пулсан, ай, тус пултăр, кам пире май пыран, ай, йыш пултăр. Ст. Шаймурз. Суйлан йышне тупман, тет. (Послов.).

(jыш), хозяин. К.-Кушки. Çав çĕр йышĕ вилнĕ. Собр. Вăкăр йышне пуçĕ çук, теççĕ. (Послов.). Янш.-Норв. Вăл укçасене (принесенные людьми, больными глазами и чирьями, для умилостивления духа) кĕлет йышĕ пуçтарать те, кашни уйăхра тен (= тенĕ) пекех, тӳркĕллине чӳк тăват (духу тӳркĕлли, живущему в клети). Хурамал. Хăна-кил йыши ăна ыраш пăтти пĕçерсе çитернĕ. Собр. Йытти йышне палламасть, теççĕ. (Послов.). N. Йыши йыттине палламан пек пулат, теççĕ. (Послов.). Тоскаево. Тăрансан, йытти йышне тапăнат, теççĕ. (Послов.). Изамб. Т. Ку лаша йышĕ паллă мар. || Жених. Изамб. Т. Йыш тухĕ-ха. Жених найдется. IЬ. Старик (муж) вилсен, киле кӳртес, тесе, калаçтаркаларăм та, йыш тупăнмарĕ (не нашлось жениха). || Муж. Изамб. Т. Халĕ ĕнтĕ йыш çинчен шухăшлама та çылăх: ватăлтăм ĕнтĕ. Хĕрĕхе пусап та... Теперь уж грех и думать о муже ― состарилась, мне уж сороковой год.

такой (первоначально то же, что йыш). О сохр. здор. Ун йыш чир. Такая болезнь.

Чӑвашла-эсперантолла сӑмах кӗнеки

[jiŝ]
kvanto, nombro, grupo, aro, kolektivo, familio, generacio, listo
халăх йышĕ — nombro de loĝantaro
кил-йыш — familio, ят йышĕ — nombro de nomoj, nomlisto
сăмах йышĕ — leksiko, vortokvanto
çамрăк йыш — juna generacio
йышлан — ariĝi, grupiĝi
йышлă — multnom,bra
йышлă çемье — granda familio

Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)

1. «численность», «совокупность»; кил йышĕ «члены семьи», ял йышĕ «односельчане»; йышлă «многолюдный», многочисленный»; 2. йыш уст. «хозяин»; 3. «подобный», «близкий»; парĕн йышшисем «подобные нам»; КБ ӓш, ойр., тув. эш «товарищ»; узб. эш «товарищ», «спутник», «подруга»; «пара»; тат. йш «чета», «пара», «товарищ»; «многочисленность»; тат., башк. ишле «многолюдный», «многочисленный»; тур. эш «подобный», «близкий»; «товарищ», «друг», «каждый из составляющих пару»; крым., ӓшлик «общество», «товарищество» (Радлов), казах., ног. ӳй-иши «семья», «члены семьи». Ср. санскр. jas «семья»; jas patis «отец семейства», «домовладыка». По мнению Л. В. Гребнева, в период первобытнообщинных отношений термин эш обозначал лиц, связанных узами родства в составе одной родоплеменной группы; впоследствии это слово стало употребляться в значении «сотоварищ», «спутник», «сподвижник вождя родоплеменной или территориальной группы» (О значении термина эш см. „Уч. зап." ТНИИЯЛИ, VI, 244— 245); в чув. й — звук протетич.

Çавăн пекех пăхăр: