Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

I.

1.
пятка (ноги, чулка)
ура кĕлли ыратать — пятка болит
чăлха кĕлли çĕтĕлсе тухнă — пятка у чулка продырявилась

2.
каблук
кĕле çап — прибить каблук

II.
задвижка, щеколда, засов
алăк кĕли — дверная задвижка
тимĕр кĕле — болт (для запирания)
кĕле яр — запереть на задвижку
кĕле хур — запереть на задвижку

III.
(кĕлле)

1.
просить, выпрашивать, клянчить
ан та кĕле — и не просй
кĕлесе çӳре — выклянчивать

2.
хотеть, желать
мĕн кĕлетĕн? — чего ты хочешь?

3.
молиться, творить молитву

4.
просить, запрашивать, назначать цену
çĕлĕке мĕн чухлĕ кĕлетĕн? — сколько ты просишь за шапку?

Чăвашла-вырăсла словарь (1919)

I.
пятка
ура кĕли — пятка
атă кĕли — каблук у обуви

II.
просить
молить

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

(_кэ̆л'э), пятка. К.-Кушки. Ст. Дув. † Хамăр аккасене ăçтан паллар! — пушмакĕсем çӳлĕ кĕлелĕ (вот по чему можно их узнать). Бур. † Йĕс кĕлелĕ аттăр пур, такăрлатăр çул çине. Кан. Урана та çыхрĕç, алла та çыхрĕç, пуçа та кĕле хучĕç, ниçта пăркаланма çук.

(_кэ̆л'э, к'э̆л'э), просить, клянчить. N. Вăлсем мана кĕлеме ярĕç (нищенствовать). N. Мĕн кĕлетĕн (сколько просишь за) сысная? N. Эпĕ санран ытлашши кĕлеместĕп. Ст. Чек. Мĕнтен кĕленĕ (ытнă), çавна пар; мĕнтен хăранă, унтан сыхла. (Ӳчӳк туни). Б. Олг. Пăрçа çăнăх (-х) полтинник (русское произн.) кĕлеччĕ. Хытăрах кĕлешшессĕн (если бы еще поторговаться), çичĕ пуссăр (за 48 коп.) параччĕ полĕ. Пăтăн (пŏдŏн) исессĕн, каярах та (еще дешевле) параччĕ полĕ. || Молиться. Н. Шинкусы. Пăттисем, какаесем пиçсессĕн, каллах выльăхсене силлентернĕ чух кĕл тăвакан кĕлле кĕлеççĕ. См. кĕл. || Хотеть, желать. Изамб. Т. Эп çавăнта кайма кĕленеччĕ те, каяймарăм. Ib. Кĕлеместĕр. Не желаете. Полтава 50. Пĕрре сана юратса, ĕмĕрлĕхе юратса, пĕр ырлăха кĕлерĕм. ТММ. Сăмси туртмасть — кăмăлĕ кĕлемест. N. Эпĕ тӳрре тухассине кĕлекенсем хĕпĕртесе савăнччăр. N. Эпир те вĕсем кĕленĕ пек, усала кĕлекен кăмăллă пуласран, çавсем пирĕншĕн пулнă паллăсем. N. Чун мĕн кĕленине ĕçсе-çисе, савăнса пурăнатчĕç. См. кĕлен.

(к'э̆л'э), запорка, запор, задвижка. Зап. ВНО. Алăк кĕли, хапха кĕли. Кĕле — запор. Ib. Алăкне кĕлепе кĕлеленĕ. Икково. Кĕле яр, кĕле хор. Запри запором. Тюрл. Кĕле — деревянная задвижка (алăк кĕли, çенĕх кĕли). Перев. Кĕлине çĕкле, хĕрĕм! Ск. и пред. 56. Алăка кĕле хунă вăл. На одном рис. кĕле — горизонтальная, задвижка, которая ходит в двух скобах, из коих одна вбита в косяк, а другая, с той же стороны, в стену.

Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)

«деревянный запор», «засов», «задвижка», ср. тур. азерб. килид «замок».

«пятка», «каблук». Ср. осет. к'еле, ск'еле «пятка», «задняя часть ноги или обуви» (Абаев ЭСл I, 633). Или булгары заимствовали от предков осетин (аланов), или наоборот.

1. «просить много раз», «умолять», «упрашивать», «клянчить», «молить»; 2. «желать», «хотеть»; кряш. (тат.) келятилӓ, Замахш., кирг., казах., к. калп., ног., карач., алт. В, ойр. тиле, хак. киле и тиле, уйг. тили, узб. тила, АФТ, азерб. дилә, туркм., тур., тув. диле, башк., тат. телә тоже; ср. монг. гуйжи келе «упрашивать» (Бурдуков). А. Н. Кононов (ГУЧ 252), А. А. Юлдашев (СГБЯ, автореф., 22) производят от существительного тил «язык». Чув. кĕле, кряш. келя, хак. киле возникли, вероятно, под влиянием монг. келе(н), хэл(ен) «язык». Ср. КБ, Зол. бл. кол «просить».

Çавăн пекех пăхăр: