Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

I.

1.
разбухать, распухать, раздуваться, вздуваться
кӳпсе кай — распухнуть
вар кӳпсе кайрĕ — живот вздулся

2. прост.
жрать, лопать
лакать, пить без меры
кӳпсе тултар — нажраться, напиться без меры
çăкăра пĕтĕмпех кӳпсе янă — он сожрал весь хлеб
кӳпен хырăм — обжора, прожорливый человек

II.
подражание глухому стуку
çурăмран кӳп! тутар — стукнуть по спине
çĕре кӳп ту — грохнуться на землю

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

(к'ӳ_п), подр. глухому звуку при ударе по спине кулаком. КС. Ман çав ача çурăмран кӳплеттерчĕ (или: кӳп тутарчĕ). То же и в Сред. Юм. || В друг. случаях: Ялав. Унтан шухăшларăм та: пĕр вилĕм! терĕм, — яра патăм (выпустил) алла. Çĕре (на землю) кӳп! турăм. Аран сывласа ятăм (едва вздохнул). Шел. 74. Харăс!... харăс!,.. хоп!... хоп!... хоп!... Такмаксемпе кӳп те кӳп! См. Магн. М. 150.

назв. болезни (большой живот у детей). Чăвашсем 7. Тата ача пысăк хырăмлă пулсан, ачана кӳп таптараççĕ. Вăл кӳпе таптарма ачана юмăç карчăк патне илсе каяççĕ те, ялта пĕр-пĕр арăм тунă пулсан (?), унăн çăпатине илсе пырса, ачана урайне вырттарса, çав çăпатана тăхăнса тапать те, тата ачана такана çине вырттарса, таканапа авăсать, ача ятне калать: кӳп тухтăр, тимĕр таканапа авăсса яратăп. Çак такана епле варкăштарса ярат, çавăн пек ача ăшĕнчен кӳп тухса кайтăр, тет. Тата, ачана урайне вырттарса, çинчен шăпăрпа шăлать: тимĕр шăпăрпа шăлса яратăп; шăпăр епле сирпĕтсе ярать, ача ăшĕнчен кӳп çапла тухса кайтăр, тет.

разбухать. К.-Кушки. Пичĕ кӳпсе кайнă. Изамб. Т. Хăшин-хăшин ăшă çăкăр çисен хырăмĕ кӳпсе каят (раздувается). Бур. Хырăмĕ параппан пек кӳпсе кайрĕ, тет, кунăн. Пшкрт. Кӧпсе кайат (о водянке). Ib. Хырăм кӧпсе ларса (раздуло). ЧС. Хăйсем те килĕсене, кӳпнĕ (в Шибач. кӳтнĕ) шăрши пек, йĕп-йĕпе пулса (мокрёхоньки) тавăрнаççĕ. Орау. Мур ачипчи! кӳпсе пĕтесшĕсем! (вилсе пĕтесшĕсем, тени пулать), кун-каçа çăварсене хупмаççĕ! || Жрать, глохтить. Изамб. Т. Кӳп! Жри. К.-Кушки. Кӳпсе анчах çӳретĕр! Вы только обжираетесь! Шел. П. 69. Эсĕ сăмакун кӳпме анчах пĕлетĕн, арăм усрама пĕлместĕн! Йӳç. такăнт. 65. Ну, кӳпсе тăрантăр-и паян ямăт çăкăра? Орау. Ме, кӳп! Анчах çирăн (поел), татах кӳпесшĕн! Рак. Хытă ĕçекен çынна: лакки тăранмас, тесе вăрçаççĕ; арăмсем упăшкисене: такки кӳпсе çӳрет! теççĕ. Кан. Нăрваш леçникне (= вăрман хуралçине) те, кӳпсе пăнтăхнăскере, ӳсĕрне выртса çӳренине час-часах тĕл пулатăн. Ib. Ураран ӳкичченех кӳпет (глохтит водку). Çутт. 96. Çиессе виç хырăмшăн (за троих) кӳпет. N. Вăл кӳпме аван пĕлет вĕт! СТИК. Ман çăккăрă кӳпсе янă. Кто-то сожрал мой хлеб. || Карамыш. Уйăх кӳпнĕ.

сытый? Т. VI. 63. Ялăм-йышăм кĕр пултăр, кӳршĕм-кӳппĕм кӳп пултăр; униче карти пит (крепкая) пултăр, кӳршĕм-кӳппĕм кĕр пултăр! Хура çĕртен ким юхат!

Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)

, кӳпĕн «вздуваться», «разбухать», «вспухать», «набухать», «раздуваться», «пучить»; Замахш., уйг., кирг., кумык., алт. В, хак., азерб. кӧп, казах. кеб, башк., тат. кӳп, кӳбен «вздуваться», «раздуваться», «увеличиваться в объеме», «разбухать»; хак. кӧбен, тат. Сиб. кӧбӧн «вздутый», «пухлый», «пористый»; башк. кӳпкән «вздутый»; «толстопузый»; ср. монг. кӧге «пухнуть».

Çавăн пекех пăхăр: