Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

I.

1.
темнота, тьма
темень разг.
мгла

темный
мглистый
сĕм пĕлĕт — темная туча
çĕре каçхи сĕм купăрларĕ — землю окутал ночная мгла

2.
сумрак
тень

сумрачный
тенистый
дремучий
сĕм вăрман — дремучий лес
Сĕм вăманта сĕт вĕрет. (Кăткă теми). — загадка В дремучем лесу кипит молоко. (Муравейник).

3.
полный, совершенный, абсолютный

полностью, совершенно, абсолютно, совсем
сĕм пĕччен — один-одинешенек
сĕм тăлăх — круглый, круглая сирота
сĕм тĕттĕм — 1) абсолютная темнота 2) совершенно темно
сĕм ухмах — полный идиот
сĕм çĕрлеччен — до самой полночи, до глубокой ночи
сĕм те пĕлмест — он абсолютно ничего не знает
сĕм ватăличчен пурăн — дожить до глубокой старости
Сĕм çук çыннăн та вилсен катăк пурттипе катăк çĕççи юлнă, теççĕ. — посл. И у последнего бедняка после смерти остаются щербатый топор да сломанный нож.

4.
очень, самый
наи-
сĕм лайăх — 1) наилучший 2) наилучшим образом
сĕм пуян — 1) богач 2) очень богатый; богатейший

5. перен.
тяжкий, тяжелый
мрачный
сĕм пусмăр — тяжкий гнет
сĕм хуйхă — тяжелое горе

II.

1.
подобие, сходство
кăштах ашшĕ сĕмĕ пур — у него есть небольшое сходство со своим отцом
ку пӳртĕн пӳрт сĕмĕ те çук — эта избушка даже на жилище не похожа

2.
оттенок, нюанс
пĕлтерĕш сĕмĕ — оттенок значения
шухăш сĕмĕсене ăнкарса ил — уловить все оттенки мысли

3.
признак, симптом
чирлесси сĕмĕ те çук — у него нет никаких признаков заболевания

III.

1.
сознание
сĕме кĕр — прийти в сознание
ăспуç сĕмĕпе — сознательно, обдуманно

2.
чутье
навык
алă сĕмĕпе — автоматически, привычно

Чăвашла-вырăсла словарь (1919)

очень, совершенно, совсем; кĕçĕр сĕм тĕттĕм – сегодня ночь очень темная; сĕм суккăр – совсем слепой; сĕм-вăрман – непроходимый лес; трущоба; тайга.

171 стр.

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

(сэ̆_м, сӧ̆_м), то же, что сĕвем. Регули 899. Пĕр сĕм çип пар. В. Олг. Сĕм, нитка длиною в маховую сажень. (Хорачка: çĕлен çип сӳм). Черт. Сĕм, длина нитки от „кăнчала“ (пряжи) до руки, держащей веретено. Яргуньк. Сĕвем, понашему сĕм, одна нить, входящая в состав çĕлен çип, приблизительнб в 1 — 1 ½ арш. Абыз. Сĕм ярать (при пряже). Якейк. Пĕр сĕм çĕлен çип. Ib. Сĕм аршăн ытларах та, аршăн тăршшĕ те, аршăнтан кĕскерех те полать. Собр. † Шарт çупат та, сĕм ярат, çиппи пулат ут хĕлĕх пек. ЙФН. † Пирĕн арăм çук-çук-çук, çук та пулин шур пӳртре, шарт çапать те, сĕм тувать. Çиппи пулать катан пирри, тĕрри пулать хот çырри.

(_сэ̆_м), темный. Ск. и пред. чув. 78. Вăрман тĕлне хуп-хурах сĕм пĕлĕтсем капланчĕç. || Дремучий. Чураль-к. Сĕм вăрманта çеклĕлĕх йывăç тупаймăн. (Ут хӳри). Сред Юм. Сĕм вăрман, большие непроходимые леса. Батыр. Тĕлĕкре сĕм вăрманра çӳресен, вăрçа кĕмелле пулат, теççĕ, типĕ япала курсан, ырлăха пулат, теççĕ. Такмак. Утмăл çухрăм сĕм вăрман урлă каçрăмăр. Трхбл. Сĕм вăрманта сĕт вĕрет. (Кăткă тĕми). Регули 896. Сĕм вăрман, сĕм ойпа тохрăмăр. || Совершенно. Регули 895. Сĕм пĕччен порнать. Ib. 877. Сĕм коçне кисе кăтартмарĕ. Ib. 898. Сĕм те пĕлмест. Кильд. Ăна никам та паллайман, вăл сĕм ют çын пулнă. СТИК. Сĕм тăварсăр, совершенно без соли. Изамб. Т. Сĕм пĕлми выртăть (когда крепко спит, или в бессознательном состоянии и пр.). Сĕт-к. Сĕм тĕттĕм, сĕм соккăр. N. Тăпри, шывĕ, чулĕ — пурте хутăшах пулна, йĕри-тавра сĕм тĕттĕм хупăрласа тăнă. Сред. Юм. Сĕм тĕттĕм, совершенно темно, ни зги не видно. N. Сĕм тĕттĕмре хăйсен йышĕсене хăйсем паллаймасăр пĕрне пĕри вĕлере пуçланă. СПВВ. БМ. Сĕм тĕттĕм, сĕн тĕттĕм, тьма. О сохр. здор. Хăшĕ-хăшĕ тата сĕм ватăличчен пурăнаççĕ. Хорачка. Так йорлаччă вăлсам сĕм пĕлми. Сред. Юм. Сĕм те пĕлмес. Ничего не знает. Шарбаш. Сĕм те пĕлмеç. Ничего не знает. Бгт. Сĕм куçсăр, совершенно слепой. (Хăрах куçсăр, кривой). N. Вăл пĕр çулталăк хушши сĕм куçсăр пулса пурăннă. Кан. Кун пек çĕленĕ куçпа пурниччен, ĕлĕкхи пекех сĕм куçсăр пурнам, тесе шухăшлатăп. Ала 92. Анчах унăн (у него) пĕр тăнĕ те пулман, сĕм ухмахах пулнă вăл. ЙФН. † Сĕм арăмсăр сĕм ухмах пак, туссăр йышсăр тунката пак. N. Сĕм ухмаха тухрĕ. Кан. Сĕм шур илнĕ куçлисене те тӳрлетейреççĕ-ши? Якейк. Сĕм хĕлле (тăр хĕлле) пирĕн пӳртре пурăнма япăх. N. Халĕ сĕм кĕркуннене çитрĕмĕр те, килтен те тухас килмест. Ск. и пред. чув. 5. Тухса кайрĕ сĕм çĕрле Акăр ялне хăнана. Сам. 29. Илемсĕр, сĕм тĕксĕм, салху пурнăçра этем тивĕçне те тытса тăрайман. || Самый (для выражения превосходной степени). Якейк. Вăрă пирĕн ялти сĕм лайăх лашая çаклатса карĕ. Собр. Сĕм çук çыннăн та (у самого бедного), вилсессĕн, ним юлмасан, катăк пурттипе, катăк çĕççи юлнă, теççĕ. (Послов.). Собр. Пирĕн пичче сĕм пуян та укçи пур. О сохр. здор. Сĕм ватăличченех, до самой глубокой старости. N. Сĕм авал эпĕр пурнакан Раççей вырăнĕнче те вĕçĕмсĕр тинĕс шавласа выртнă. К.-Кушки. Сĕм хура, чисто черный. Буин. Сĕм хура, полный мрака. ТХКА 48. Çапла пĕрре сĕм тĕттĕм пулсан, вăрмана лашасем яма тухса карĕ пирĕн атте. Ib. 49. Пӳртрен тухрамăр. Сĕм тĕттĕм. N. Эпĕ сĕм ухмах мар.

подобие, оттенок. || Признак. Чăрс. 19. Чăхăмласси сĕмĕ те çук. || Счет. Шăна чир. сар. 3. Вăл чăнах та, ялсенче пирĕн шăна сĕмĕ те çук (без числа) нумăй. Альш. Сĕмĕ çук, туха-туха каяççĕ çĕмĕрĕлсе (гости). СПВВ. ПВ. Сĕмĕсĕр — сумсăр(?), без счета, много. (Вопрос оригинала).

то же, что сим. Тюрл. Çав пичкенĕн пĕр пуçĕнчен пыл юхать, тепĕр пуçĕнчен сĕм юхать. Шел. 20. Сĕм пылĕсем, сăрисем кăпăкланса йӳçетчĕç.

Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)

1. «подобие», «сходство», «оттенок»; сĕмлĕ «имеющий оттенок», «с оттенком»; кирг., к. калп., тат. сымак «подобный»,, «подобно»; кирг. кишии сымагы жок «подобия человека не осталось», «он и на человека не похож»; . к. калп. шойын сымак «как чугун»; узб. одам симон «человекоподобный».

«сознание»; сĕмсĕр «бестолковый», «несообразительный», «глуповатый».

Çавăн пекех пăхăр: