Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

I.

1.
гореть, сгорать в огне
вут çунать — огонь горит
кăвайт çунать — костер горит
çуннă пĕрене — обгорелое бревно
çунса кăмрăклан — обуглиться
çунса пĕт — догореть, прогореть (о дровах)
Вутра та çунмасть, шывра та путмасть. — погов. В огне не горит и в воде не тонет.
Вутсăрах çунать, çунатсăрах вĕçет, урасăрах чупать. (Хĕвел). — загадка Горит без огня, летит без крыльев, двигается без ног. (Солнце).
Инкек килсен чул та çунать. — посл. Случится беда — и камень будет гореть.

2.
гореть, светить
прожектор çунать — прожектор горит
ку лампа çунмасть — эта лампочка не горит

3.
гореть, страдать от пожара
çуннă çын — погорелец
пирĕн ял виççĕ çуннă — наша деревня трижды пострадала от пожара

4.
пригорать, подгорать
çăкăр кăшт çуннă — хлеб немного пригорел

5.
загорать
хĕвел çинче çунса — вырт загорать на солнце
вал кăшт та çунман — он нисколько не загорел

6.
выгорать (на солнце, на свету)
тутăр кăшт çуннă — платок немного выгорел
çунса кай —
1) сгореть
2) погореть, пострадать от пожара
3) выгореть
курăксем йăлтах çунса кайнă — трава совершенно выгорела

7.
топиться
кăмака çунса тухнă — печь истопилась
мунча çунать — баня топится

8. перен.
гореть, сверкать, блестеть, сиять
куçĕсем хаваслăн çунаççĕ — глаза его радостно сверкают
тухăç çунать — пламенеет заря

9.
гореть
быть разгоряченным
пит-куç çунать — лицо горит (напр. от мороза, стыда)

10.
желать, гореть желанием
стремиться к чему-л.
вĕренме каясшăн çун — гореть желанием учиться
укçашăн çун — быть жадным до денег
шыв ĕçесшĕн çун — испытывать сильную жажду
вăл çав хĕршĕнех çунать — он сгорает от любви к этой девушке

11.
гореть, томиться, мучиться, страдать, маяться
ăш çунать — душа горит
кĕте-кĕте çун — томиться ожиданием

12.
гореть
отдаваться чему-л.
ĕçре çун — гореть на работе

13.
пылать, гореть, испытывать сильное чувство
чĕрере курайманлăх çунать — в сердце пылает ненависть
хыпса çун —
1) вспыхнуть, воспламениться
2) перен. сильно переживать, сгорать (от каких-л. чувств)

14.
переживать, болеть душой
ĕçшĕн çун — болеть душой за дело
вăл ывăлĕшĕн питĕ çунать — она сильно переживает за сына

II.

тесать, обтесывать
пĕрене çун — тесать бревно
çунса пăрах — стесать
çунса тух — обтесать

Чăвашла-вырăсла словарь (1919)

гореть; обтесывать, обрубать.

198 стр.

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

çон (с’ун, с’он), гореть. Чураль-к. † Чăл-чăл çунан вут çутти, катаран курнан вут çутти. Ib. Шел-квар çунса выртать, тимер сенĕк лартнă, хура кĕçе сарнă. Регули 315. Çортасам çонаççи? — Эп онта чохне çонатьчĕç. Ib. 354. Эп пыриччен çоннăччĕ. Сгорело до моего прихода. Ib. З55. Эп пырсан, çончĕ (çонниччĕ). ФТТ. Çуннă япалана çисен, упа тытмасть, тет. (Поверье). СТИК. Мĕн шăрпăкĕ илмелле, пирĕн вучахра вут çунах тăрат вĕт (беспрерывно горит). П.-Пинер. Çунайăрçинччĕ вут çинче. Сгореть бы им (врагам) на огне. Форма грамматически неправильна; надо: çунайрĕçинччĕ или çунайĕçинччĕ. N. Ăнсăртран çунса-туса кайман пулсан. N. Пирĕн ял икĕ аяккипех çунчĕ. Вут тухрĕ те, ялĕпе çунса кайрăмăр. N. Кам арки çине вут ӳкет, вăлах çунать, теççĕ ватă çынсем. Альш. Улăм çунса тухат та, кăмаки умне ӳкет. Огонь, перебивается по соломинкам и падает у печки на пол. || О погоредьцах. Земл. Пирĕн ялсем çула çунса çунаççĕ, вĕсем: хăçан вут пулнине астумастăпăр, теççĕ. ЧП. Эпĕ пиччепе çуна туртса килтĕм те, çуннă çĕре кайрăм. Ib. Çынсем, çунсан, тырă пухса çӳреççĕ, эпир те çавсем пекех хутаçсем çакса çӳрĕпĕр çав. Бес. чув. 5. Пĕрре, çула, вĕсен ялĕ çунчĕ-кайрĕ. Изамб. Т. Епле, пирĕн хурăнташсем те çунни? — Павăл пултăру çунчĕ. || О хлебах (в жару). N. Тырăсем çунса карĕçĕ кунта. || О ярком блеске. Сред. Юм. Çôнса тăрать. Так говорят о блестящих предметах (гиперболическое выражение). Ал. цв. 6. Вăл хĕрлĕ хĕвел пек çунса йăлтăртатса ларать. Сред. Юм. Çунса тăрать (очень изящная вещь). || О сердце. С. Айб. † Ĕнтĕ ăшăм çунат, ăшăм çунат, çулăмсăр çунакан та кăмпа пек. N. Манăн чĕре çунса тухать саншăн. N. Ман ăш пĕтĕм çонса ларчĕ. || Употребл. в бранных выражениях. Буин. Çунтăр-и алтуйăву. Ну ее к чорту, твоею тросточку (с’ореть бы ей). Изамб. Т. Çунса каяшшĕ (çунашшĕ çунса кайманă), таçтĕлте чупса çӳрет! Чорт его знает, где он бегает. (Брань). Череп. Эх, çуннă (или: çунса кайнă) япала! (Брань, относящаяся к человеку, или к вещи; говорится когда что-нибудь не ладится, не выходит). КС. Çунса кайтăр! Ну его к чертям! (Гов. о предмете, которому не придают важного значения). Кама 48. Ку çуннă саманипе туйне те тăваймăн ĕретлĕ. Рак. Çунса кайтăр çанталăкки, пĕртте латти çок. Чтобы чорт подрал эту погоду, она никуда не годится! || Пригорать (о кушаньи). N. Пашалу пичĕсем çунаççĕ, || В различных перен. выраженнях. Изамб. Т. Çунса тухнă (бедственную) пурăнăçа кирек мĕн чухлĕ ĕçлесен те çитереймĕн. Ib. Вутсăр çунманă (не сильная брань). Ib. Эпир вутсăр çунса тухнă. Наше положение ухудшилось ни с того ни с сего. N. Мĕн пур пурăнăçăм манăн çунса кайрĕ. N. Юлашкинчен вăл Ольгăнăн çунса кĕтсе тăнă ĕмĕтне (пламенную надежду) çитернĕ. || Топиться (о печке). Орау. Кăмака çунать-и? Топится-ли печка? Ib. Кăмаку çунса пĕтри? Протопилась-ли у тебя печь-то? Ib. Пĕр кăмаки çунса пĕтменччĕ те: хуп еппин ăна, терĕ (сказала). N. † Мулча хĕрсе çунат-çке. Баня топится во всю. || Быть палиму солнцем. Утăм. Çунса выртан хура пусса пуян валли алтать вăл тарăн. || Горевать. ССО. Çавăнпа ĕнтĕ вĕсем малашне çын сăнне ан курайччăр, шăтăкрах выçăхса çунса вилччĕр. N. Вĕсем çунса ирттернĕ. Они уже пережили все свои горести. Ст. Чек. Çунат-ĕçке çак тăлăх хĕр (горюет, терпит разные невзгоды). N. Ну, ачам, мана çунма нумай пулчĕ. N. † Хĕре çамрăкла парайса: хыпса çунтăр, терĕр пуль. ЧП. Выртса ĕçрĕм ăшăм çуннăран. Ib. Ут пыраймасть çумăр та, ай, çунăран, ай, çунăран; эп юрлатăп ăшăм, ай, çуннăран (от тоски). N. Ĕлĕк выçăпа çунса çӳрени те çитĕ. Достаточно того, что и раньше маялись голодные. || Беспокоиться, заботиться. N. Çапла вара арăмĕ килте çунса тăрать, упăшки ăна пĕлмесĕр укçине салатать. Орау. Саншăн çунсах ӳкрĕ ку, кĕт, килсĕн (= килĕсĕн)-килмĕсĕн! Будет он о тебе горевать, жди! Ему всё-равно, придешь ты, или нет, N. Çунса, чупса çӳрерĕç. КС. Эп ун ачи-пăчишĕн ĕçлесе çунса пурăнтăм. N. Мĕнле майпа та пулсан укçа тупса пуясшăн çунаççĕ. Чураль-к. Вĕрене вутти вĕтрен пек, юман вутти хĕлхем пек; çав хĕр ăшчикки çав ачашăн çавăн пекех çунтăр. (Из наговора). Орау. Эпĕ уншăн пит çунмастăп. || Сильно хотеть. N. Çавăн пекех арçыннисем те, хĕрарăмпа пурăнас йĕркене пăрахса, пĕр-пĕрнипе аскăнлăхшăн çунса пурăнчĕç. N. Эпĕ санăн хыпарна питĕ пĕлесшĕн çунса тăратăп. (Из письма). N. Пурне те пĕлесшĕн çунса тăр. Букв. 1886. Ытла курасшăн çунаттăн, еппин хай нушана аранах куртăн пулать-ха. Кан. Ялти хресченсем маневăрта кам парăнтарассине пĕлесшĕн питĕ çунаççĕ. Ала 8. Эпĕ сана питĕ юрататăп, манăн чунăм пит саншăн çунать. || О жажде. Орау. Çунать вăл, çунать ĕçесшĕн. N. Манăн çунса тухас пек ĕçес килет. Меня томит жажда. N. Шывшăн çуннă çын (жаждущий). Ст. Чек. Шывшăн çуннă. || В перен. знач. N. Чунăм шывсăр ĕнтĕ çĕр пек саншăн çунать. Янтик. Ах, çав ухмахсем! иккĕшĕ те пĕр хĕршĕн çунса çӳреççĕ, тепĕр хĕр çук-ши кăсен валли ниçта та? || Стараться. Кан. Халĕ кружок членĕсем вилнĕ поетсен пултарулăхне сăнас тĕлĕшпе çунса ĕçлеççĕ.

(Сун), мыться. Пшкрт, В. Олг. и др. См. çăвăн.

то же, что çăвăн, твоего масла (род. п.). Сред. Юм. Сан çун (или: çăвăн) тути çôк. У твоего масла нет вкуса. См. çу.

çон, тесать, обтесывать гладко, умело. Хурамал. Пуртăпа çунтăм. Обтесал топором. (В Тюрл. çонтăм, у КС. вартарăм). Ст. Чек. Чус вырăнне йывăçа пуртăпа çурса, çунса, вартаса, хăмалласкерсем тунă (устроил нечто в роде досок). Ib. Çунса илчĕ, стесал, порезал (напр., руку, в горизонтальном направлении, как бы стесал). || Срубить наискось. Сред. Юм. Йăвăçа тăрăхла касса пăрах тессине: çôнса пăрах теççĕ.

Чăвашла-тутарла словарь (1994)

янарга

Чӑвашла-эсперантолла сӑмах кӗнеки

[ŝjun]
bruli (brulu), lumi (lumu)
вут çунать — fajro brulas
кăвайт çунать — lignofajto brulas
çутаткăч çунать — lampo lumas
вутă çунмасть — la lignaĵo ne brulas
çунтар - bruligi

Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)

«гореть»; çунтар «жечь»; çунăк «горелое»; «палёный», «обгорелый», «гарь»; уйг., азерб., туркм., тур., ног., кумык., тат., башк. ян, узб. ён, кирг., казах., к. калп. жан, карач. джан, тув. шон «гореть»; АФТ, уйг. яндур, узб. ёндир, тат., башк., тур., ног. яндыр «жечь»; азерб. яныг «ожог»; «сгоревший»; тат., башк. янык «гарь», «нагар». От корня *çу, jaçулăм, __çулу__, __çăлтăр__.

«тесать», «обтёсывать»; др. тюрк., МК, АФТ, Замахш., ПК, азерб., тур., чаг., ног. йон, уйг. йону, туркм., кумык, ён, узб. йун, тат., башк. юн, ойр. дьон, карач. джон, кирг., казах., к. калп. жон, тув. чон «тесать», «обтесывать», «строгать», «обстругивать».

Çавăн пекех пăхăр: