Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

хытă

(хыды̆), твердый, жесткий. N. Хытă çĕр, жесткая земля. Ст. Чек. Хытă (о железе). Чув. пр. о пог. 167. Хытă, хыт тăрать (о твердом облаке, с резкими очертаниями). Эпир çур. çĕршыв 10. Пирĕн тырă та курăк та ĕлĕк хытă пулнă вырăнтах питĕ селĕм пулать. || Жесткий (о воде). Вишн. 67. Хытă шыв та аван мар, ун ăшĕнче пăрçа та лайăх сарăлмасть, чей те пиçмест, ĕçме те хытă вăл. || Твердое, жесткое. С. Дув. Хытă юман хыттине касса турпас тухмарĕ; хытă пуян ывăлне ытса укçа памарĕ. N. Мĕн çирĕн? — Хыттипе çемçи. Череп. Чĕре анине хытă кĕрет (подваливает под сердце). || Тяжелый, трудный. Собр. Ĕç хытă та, çавах та чикмест, теççĕ. (Послов.). N. Сан çăварăнтан тухнă сăмахсемшĕн хытă çулсенче те пăрахмарăм. N. Хытă чирпе чирленĕ çын час вилсе кайма та пултарать. N. Питĕ хытă вăрçă варçать. || Тягость, трудность. N. Вăл пурăнăç хыттине те курнă. N. Пурăнăç хытти чак хытă. Жизнь очень трудна. || Скупой, скуповат, скупость. N. Эй, хытă та! ГФФ. † Пирĕн аттейĕн хытти пор, четвĕрт тĕппе ыр полчĕ. Скуповат наш батюшка — прослыл хлебосолом, поставивши гостям подонки, оставшиеся на дне четверти ГФФ. † Пирĕн аннен те хытти пор, кокăль тĕппех ыр полчĕ. Скуповата наша матушка — прослыла гостеприимной, поставивши гостям остатки пирога. Якейк. † Хоячкам четвĕрт пуçлас тет, хĕрпе кĕрӳ кайччăр тет; пирĕн хончкамăн та хытти пор. Регули 1065. Хытăран никама та памасть. N. Майсăр пуянскер пулсан та, хăйĕн хыттипех. || Устойчивый, соблюдающий себя. Шорк. Хытă хĕр. (Употребляется в смысле хорошего поведения). || Жестокий. N. Хытă чĕреллĕ, жестокий. || Тугой (об ухе). Кама 68. Эсĕ, Митьтя, кунтарах лар, сан хăлху хытăрах. См. хытă холхаллă. || Туго. Тимĕр. Хурама та пĕкĕ кӳлме хытă, чӳлĕкне туртсан авăнмас. Альш. † Пилĕкме хытă çыхайрăм, ăсма хытă татайрăм. Ёрдово. Лашине хытă кӳлсен, тавраш ванать, теççĕ. Пухтел. Хытă уçăлать (о туго отворяющейся двери). || Строгий. N. Закон хытă пулнă. N. Ну, кĕрӳ, питĕ хытă алăра пуль-çке, тепле çăлăнса килен. || Твердо, строго. || N. Ăсна хытă тыт, укçуна хĕсĕкрех тыт. || Строго, сурово. || N. Вăл итлемен çынна эпĕ пит хытă тытăп. N. Ăна тата хытăрах тыта пуçланă. ЧП. Арăму хытă тытсан, эс те çӳремĕттĕн çĕр хута. N. Хĕрарăм пулсан та, хăвăн ачусене хытăрах тыт, вĕсем усала ан вĕренччĕр. Сред. Юм. Ачусĕне хытăрах тыт, ôнсăрăн çын пахчине пит кĕреççĕ. N. Ху ăсна хытă тыт. N. Хытă тăр, сурово, строго жить. Истор. Вăл унта хăйне хăй пит хытă тытса усранă. N. Çынна усал ĕç тума хĕтĕртнĕшĕн хытă сут тăваççĕ. || Грубый, грубо, резко. Баран 58. Хытă сăмах каланăшăн каçар мар. (Может быть надо: „Хытă сăмах каланине каçар“?). N. Вĕсем хытă сăмахсем çĕкле-çĕкле калаççĕ. N. Аннене хытă каларăм, эпĕ сума сумарăм. || Крепко. N. † И вĕçес çук, вĕçес çук, çатан карта хытă тытать. N. Халĕ нимех те тумастпăр, Атăлĕ хытă ларман та. Орау. Çывăрса юлăр.— Ăйăхне хытă çывăратпăр-çке те ăна. Баран. 125. Çанталăк сивĕтнĕçемĕн упанăн ăйхи йывăрланса килет, хытăран хытă (все крепче и крепче) çывăра пуçлать. Кан. Çĕршыва сыхлас ĕçе хытăран та хытăрах вăйлатма кирлĕ. N. Хытă çыврать. Спит крепко. || Плотно. N. Куçусене хытăрах хуп. || Громко. Янтик. † Тата хытăрах каласан, хамăра вăй килмĕ-ши? (Вăйă кĕввисем). N. Хытă кала 1) громко, 2) строго. Альш. Пӳртре хăнасем ĕçеççĕ: шавлаççĕ, калаçаççĕ. Сас-чĕвĕ хытах пӳртре. || Терпеливо. N. Вăл çав асапсене пит хытă тӳссе тăнă. || Быстро. N. Эс хытă отатăн! Ты ходишь быстро. Регули 1401. Эп кортăм, пит хытă чопса кайрĕ. || Много. Вишн. 60. Хытă, час çисен: ку çын çиессе те сатур çиет, ĕçлеме те сатур ĕçлет пулĕ, теççĕ. О сохр. здор. 98. Çиессе те хытă çиеççĕ, ĕçлессе те лайăх ĕçлеççĕ. Синерь. Хваттер хуçисем калаç, тет: пирĕн пĕр стряпкă пурччĕ, çав юмаха (сказки) хытă пĕлетчĕ, тесе калаççĕ, тет. Регули 1402. Хытă çият, ĕçлет. Якейк. Эс онпа хытăрах калаç-ха, вăл сана тем те кăтартĕ. А ты говори с ним больше, еще не то будет. Ib. Эс хытăрах шыва кĕр-хе (к этому можно прибавить: пĕтĕмпех те полăн, т. е. еще утонешь). || Здорово. N. Хытă лартать вăл тĕлĕк, шуйттан. || Сильно. Çутт. 62. Кĕркуннехи тăм хытах укнĕ пулмалла. N. Çумăр хытах çуман. Капк. Сывалĕ-ха. Хытах ӳсĕрмест. А.-п. й. 70. Пӳрнески хытăран хытă шăхăрать. N. Вăрçă питĕ хытă вăрçать. N. Патак ил те, хытă ишсе кăларса яр. ЧС. Алă тата хытăрах ырата пуçларĕ. Юрк. Улпут пĕре çапла эрех ĕçсе пит хытă ӳсĕрĕлнĕ. Капк. Эп сире питĕ хытă кĕтрĕм. КВИ. Чул çумĕнче пĕр этем ларать хытă йăнăшса. N. Йăвăçсем хытăран хытă кашла пуçларĕç. А.-п. й. 15. Йытă тус, ытла хытă ан вĕр-ха, атту кашкăр килсе иксĕмĕре те çисе ярĕ,— тет. Ib. 4. Анне пăхса тăман та, яшка хытă вĕренĕ, мулкач хытă вĕренипе хурантан тухнă та ӳкнĕ. || Очень. N. Сана Верук хытă кĕттĕр ( = кĕтрĕ): килет пулĕ, тесе. Альш. Чĕнтĕм хытă, тет: килес, терĕç. Ib. Хăйсене пыма питĕ хытă каларĕçĕ. Чхĕйп. Пит хытă хăранă. Очень боялись. Регули 1403. Хытă çиленчĕ он çине. N. Арăма кĕркунне укçа хытă кирлĕ пулнă (пока добились). Изамб. Т. Пурсăмăр та пит хытă ӳсĕрĕлтĕмĕр. N. Питĕ хытă тав-тăватăп вăлсене. || Очень хорошо. N. Хотла хытă пĕлетĕп. тетчĕ. || Настойчиво, смело. N. Унта халăхшăн хытă тăракана суйлас пулать. || Крутой (о каше, о яйцах). Чураль-к. Хытă пăтă çимĕттĕм, çăвне кура çиетĕп. Череп. Хытă пиçнĕ çăмарта. О сохр. здор. Çăмарта чĕрĕлле те, калеклĕ пĕçернине те, хытă пĕçернине те çиме юрать. || Назв. болезни. N. Эпĕ хасĕр пăртак сымартарах выртап больницара, хысанаран ăш хытти туртать, и пилĕк ыратать (б. Чист. у.). Ст. Чек. Ăша хытă кĕни. Чăв.-к. Эпĕ ăша хытă кĕнипе ни йĕре пĕлместĕп, ни тăра пĕлместĕп. N. Вилĕм хытти туртнипе (предсмертные судороги). N. Юмăç карчăкки аллине кĕпе айĕнчен хырăм çинелле (мне) чиксе ячĕ те, хырăма аллипе пуса-пуса калать: ак кунта Ишек хытти, ак тата Кипĕт хытти. Ишеке çурта кайса памалла, Кипĕте хур пусса чӳклемеллĕ, тет (от боли в животе). Моя автобиограф. Будучи лет 9 или 10, я заболел какой-то внутренней болезнью. Мать повезла меня к Семеновой старухе. Меня положили вверх лицом. Йомзя подсунула свою руку под мою рубашку и щупала мой живот, при чем говорила: а вот это Ишек хытти (т. е. это жесткое место от Ишаковского бога), а это вот Кипĕт хытти (от киремети Кипĕт) и т. д. Альш. Шыв хытти; ăншăрт хытти; сивĕ хытти; çын çилли хытти; кĕлĕ хытти; вилĕ хытти; вилĕм хытти. Ib. Мананкăкăр айне сивĕ хытти кĕрсе каять та, сывлама йывăр пулать. N. Çын çилли хытти = çын çилли чирĕ. См. çын çилли чирĕ. (вып. ХII, стр. 154). || Назв. поля. Тайба Б.

холха

хулха (хулhа), кострика. Ягудар. Моркар. Холха-сӳс çумне йолнă кантăр шăмми ванчăкĕ. Слеп. Кантăр холхи, йĕтĕн холхи, кострика. Орау. Сӳс хулхи, кострика. См. сӳс хăлхи (вып. ХI), хуха, хăлха.

хуп

хоп, закрывать. ГФФ. † Окошкине хопинă та, краççыннинет сӳнтернĕ. И окна закрыты, и лампа потушена. Альш. Çӳлĕ тусем çинче виç çуна, унăн çи виттисем шур кушма. Уçатăп, хупатăп, ай, эп ăна, унăн йĕри-тавра каптăрма. Я. У. Вăл маншăн нихçан та куç хупмасть (не смыкает очи). Г. А. Отрыв. Хупăлчи унăн уçмалла-хупмалла, унтан уйăрлмасть вăл ĕмĕрте те. || Затворять. N. Кай-ха, алăка хуп-ха. А.-п. й. 66. Чупса пырса алăка хупать, тет. Ib. 42. Хапхине хупмасăрах хăварчĕ хăй. || Захлопнуть. А.-п. й. 53. Кашкăр йăпăр-япăр тĕпсакайне анса кайрĕ. Йытти сакай алăкне шăнкăрт хупса хучĕ те, пăс кăларса вĕрме тытăнчĕ. Когда волк забрался туда, собака захлопнула крышку, а потом принялась лаять. || Спрятать, посадить под что. Якейк. † Ăмăрт кайăк ман варлич, çунатти айне хопимар, ман пĕр пуçа çăлимар. Качал. Хĕрĕ сараппан айне хупрĕ Йăвана. Тораево. Ырçа айне хуп, посадить под короб. || Запирать. Оп. ис. ч. II. Атте сурăхсене картана хупса хунă. Отец запер овец в хлев. А.-п. й. ЮЗ. Кĕркури кăрккине качакасемпе пĕрле кайса хупать. Ib. 67. Пӳрте çута хупатăп, тет. Ib. 76. Унччен те пулмарĕ, нушана пырĕнчен ярса тытса: „Арăм, тыт урисенчен, нушана тĕрмене хупар!“ — тесе кăшкăрса ячĕ. Вдруг берет нужду за горло и кричит жене: „Держи за ноги! Запрем нужду в тюрьму!“ И. Тукт. Ĕмĕрĕ иртет Çĕпĕр çĕрĕнче. Çĕпĕр çĕрĕнче, патша тĕрминче, читлĕхе хупнă ăмăрткайăк пек... Янтик. Ку лашана кăçал хĕлĕпех çак витене хупса тăтăмăр (пурăнтăмăр). N. Лашана витене хупас, или: хупса хурас или: тăратас. || Посадить (напр. в тюрьму). Изамб. Т. Сут тусан ăна сакăр уйăха хупрĕçĕ. А.-п. й. 76. Эсĕ чи пысăк арчуна пушат-ха, эпĕр çав нушана ун ăшне тытса хупса асăнтарар-ха пĕрре,— тет Ваçлей арăмне. Он говорит жене: „Ты опростай самый большой сундук. Схватим нужду и посадим в сундук. Пусть помнит о своих делах“. || Макка 45. Путĕр-путĕр путене, хупсан хуплу пулмĕ-ши? || Зажать. Г. А. Отрыв. Иван пĕç хушшине хупрĕ те (кобылу), çиччас виççĕ çаврăнчĕ (вокруг озера). Капк. Ашшĕ тытрĕ те, пĕç хушшине хупсах вĕлтренпе ĕнтсе илчĕ. ТХКА 107. Пуртăсене хул хушшине хупрăмăр. Чертаг. † Ах, шăллăм Ентри пур, шăл хушшинчен кăларса хул хушшине хупрăмăр; хул хушшинчен кăларса крӳве лартса килтĕмĕр. Çамр. хр. Хул хушшине хупсах йăтса кайнă. || Съесть. СТИК. Икĕ кĕрепенкке кулачча хупрĕ вĕтĕ ку! Съел два фунта калача. || Употребляется в сочетании со словом сехре. См. сехре хоппи (вып. ХI), хăп, хып. Ала 93°. Ашшĕне курсанах, ачанăн сехри хупса тухăрĕ, тет (перепугался).

хурçă

мутовка. См. хурсă. N. Уйран хурçи. Юрк. Хурçă, уçлакан япали (мутовка). || Тура хурçи, часть гребня. См. тура(вып. ХIV).

хуха

(хуhа), кострика (измятая). См. кантăр шăмми. Хурамал. Сӳс тылласассăн тылă айне тăкăннине хуха теççĕ. Сятра. Хоха (хоҕа), кострика. В. Олг. Хоха (хоhа), кострика. Хорачка. Кантăр хохи (хоҕи). См. сӳс хăлхи (вып. ХI), холха, хăлха.

хăлха

(хы̆лhа), ухо. А.-п. й. 16. Пĕрре кашкăр йытă вĕрнине илтет те, хăлхисене чанк тăратса ăна çапла калать... Ib. 42. Тилĕ хăлхисенчен ыйтать: эсĕр мĕнле килтĕр? — тет. Ib. 57. Ватăлса çитрĕм те, ман хăлха илтеймест. Ib. 70. Пӳрнеске хăпăл-хапăл чуста ăшĕнчен чаваланса тухать те, ĕне хăлхи ăшне кĕрсе ларать. Ib. 71. Пӳрнеске кашкăр хăлхинчен тухса шухăшлама тытăнать. N. Урлă хăлха, не лежащие, а оттопыренные уши. N. Каçрака хăлха, уши, торчащие вверх (кайăк хăлхи пек). N. Чее хăлхаллă япала, чуткий. N. Унăн хăлхи хытăрах, глуховат или плохо восприимчивый. N. Унăн хăлхи шăхăрсах каймасть, плохо слышит. N. Унтан ку виç кĕрепенкеллĕ чукмар илет, тет те, утланса ларать, тет те, хăлха урлă çапать, тет. N. Хăлхине çĕр çумне çыпăçтарса итленĕ. N. Хăлха анчах илтми пулнăччĕ те, халь уçăлчĕ. N. Хăлхăрсем йӳçмерĕç пулсан, итлĕр. N. Хăлхана йӳçĕхтерекенсем, çӳç-пуçа виреллĕ тăратаканскерсем. К.-Кушки. Хăлху енĕпе ман енелле çаврăнса тăр. Ск. и пред. чув. 22. Юманкка хăй хуйхине калать ăна хăлхинчен, мĕскерле тумаллине ыйтать пĕтĕм чĕринчен. Бгтр. Илтменнине хăлхунтан ыйт теççĕ тепĕр хут ыйтакан çынна. Янтик. Лаша шыв ĕçнĕ чух хăлхисене сиктеркелет, çавна хăлхисене вылятать теççĕ. Орау. Паян кунĕпе хăлхара шăнкăрав сасси илтĕннĕ пек янăраса çӳрет. Альш. Хăшĕ-хăшĕ тата ача çуралсанах, пурăнтăр тесе, сулахай хăлхине шăтараççĕ, тет. Хăлхана шăтарсан, тăхăнтараççĕ пурçăн: пурçăн шыçтармасть тет. Ib. Ун умĕнче пурне те ан калаç, унăн хăлхи шăхăрать ĕнтĕ (он слышит и понимает, о ребенке). Собр. Кушак хăлха урлă пит çусан, хăна килет тет. С. Тим. Аллăнти шаль тутăру шел пулсан, икĕ хăлхаран тытса чуптуса яр. N. Хăлхаран кала. Говорить на ухо. Хурамал. Хăлха ăшĕ кĕçĕтсен, йĕпе пулать теççĕ. ТХКА 69. Тата халь ман пуç ыратать, хăлха кашласа çӳрет. Ст. Чек. Кунĕн-çĕрĕн янăратат. Илтессĕм килмерĕ, хăлхана çĕртет. N. Урампа пырат сутакан, вăл пулайчĕ улма сутакан; сутаймасăр вунăтăват улми çĕрейчĕ. Кăçалхи çул манăн пурăнни — çын сăмахĕпе хăлха çĕрейчĕ. (Хĕр йĕри). Ала 13. Унăн куçĕ хупăннă пулсан та, унăн хăлхисем çăвăрман. || Перепонки ушные. Альш. Ачи хытă кăшкăрса хăлхана çуратчĕ. || Наушники. К.-Кушки. Малаххай хăлхисем, наушники малахая. || В. Олг. Хӳел хăлха ярчĕ, сивĕ полат. Вокруг солнца появились круги (столбы), к холоду. || Перо (верхний угол) лемеха. См. ака, там же хăлха (вып. 1).

хăлхаллă

имеющий уши, с ушами. N. Вăрман хăлхаллă, хир куçлă. Кан. Эс унта арлан хăлхаллине пус (овцу). N. Хăлхаллă çĕлĕк. Г. А. Отрыв. Хăлхаллă калпак, особая шапка (хăлха урлă яраççĕ). N. Пит хытă хăлхаллă япала вăл, плохо воспринимающий или по глухоте иди по рассеянности. || Имен. Тĕрен икĕ тĕрлĕ пулат: пĕр хăлхаллă, икĕ хăлхаллă; пĕр хăлхалли лашасене çăмăл, ăна иккĕпе, виççĕпе çăмăл çӳретеççĕ; иккĕллине ултă лаша е пиллĕк кирлĕ. Лемех бывает двух родов: одноперый и двуперый,— с однокрылым лемехом легче лошадям — с ним можно легко пахать и на двух и на трех, а для двуперого надо лошадей пять или шесть. См. ака, там же тĕрен (вып. 1).

хăлха

кострика. Оп. ис. ч. II. Çăварния ăсатнине пĕлтермешкĕн ял тулашне, мал енне, сӳс хăлхинчен пĕр çӳлĕ этем кĕлетки купаласа хураççĕ. В ознаменование проводов. масленицы ставят за деревней, к востоку от нее, высокое чучело человека, сделанное из кострики. См. сӳс хăлхи (вып. ХI), холха, хуха.

хăмаç çĕвĕллĕ кĕпе

женская рубаха с кумачной обшивкой. См. кӳпелек (вып. VII).

хăп

(хы̆п, хŏп), отстать, отойти, отпасть, отделиться. Кĕвĕсем. Ĕнтĕ ут пыраймас, ут пыраймас, йĕс таканĕ хăпнă та пусаймас. N. Пысăк тĕме, вăл тĕмене улăп çăпати тĕпĕнчен хăпса юлнă теççĕ. ЧП. Хуйри хăпса ӳксессĕн (у вяза). Цив. Çӳлĕ ту çинчи çӳрен ут, тахан хăпнă утаймасть. Янтик. Пушмак кĕлли хăпнине атă кĕлли мĕн тăвас? О сохр. здор. Тата хăш-хăш çынсем чечеклĕ ачана кĕсенсем хăпса пĕтмесĕр çумаççĕ. Ib. Пирĕн тир пит хĕрнĕ, тарланă пулсан, е вĕри шывпа йĕпетсен, вара унтан тин кирĕк хăпса тухать. Юрк. Унччен те пулмаст, хай чăваш арăмĕ, алăк янаххи çумĕнчен хăпса кайса, кĕсле калаканни умне пырса тăрат те, лайăхах кĕсле калама пултараймантан, унăн аллинчи кĕслине: кӳр-халĕ хам каласа кăтартам, тесе илет, тытăнат хăй кĕсле калама. Ашшĕ-амăшне. Эпĕ ĕмĕр санпала пĕрле пурăнтăм, халĕ санăн пуçна ниçта чикме вырăн çук чухне епле сантан хăпăп вара? Демид. Лешĕ хăваласа ярать кăна, хăпах эппин (ну ладно, отстань), тесе. Орау. Хăни-вĕрлисем аран-аран хăпрĕç (убрались). Ib. Ан хăвалăр-ха, апат çисанах хăпăпăр. КС. Аран-аран хăпрĕ. Насилу ушел (о навязчивом госте). Халапсем. Апла каласан, ку карчăк пӳрт чӳречи умĕнчен хăпса каять. N. Карчăк Еккĕмрен хăпас çук. || Оторваться. N. Манăн пĕвĕм çумĕнчен хулпуççийĕм хăпса ӳктĕр. Тюрл. Атă кĕли хăпса ӳкрĕ. Шурăм-п. Унтан хăпма та пĕлмеççĕ. Не могут от него оторваться (от приятедя своего). Ачач 49. Вĕренекен ача алăк çумĕнчен хăпса малалла пĕр утăм ярса пуссассăн тин... || Ускользнуть. N. Кунтан хăпасси кăна. Только бы ускользнуть отсюда. || Отвязаться. Сред. Юм. Такçан та хăпса каяс çок. Ст. Ганьк. † Ах, аттеçĕм, аннеçĕм, кăçалхи çул памасан, ĕмĕр хăпмĕ, терĕр пуль. || Расставаться. Кильд. Çичĕ ют хушшине эпĕ пымăттăм, савнă ырă тусăмран хăпмăттăм. || Подняться массой, чтобы сделать что-нибудь. КС. Халăх хăпса тухнă. Народ вышел массой (напр. из деревни). Орау. Акă ĕнтĕ, мурсем, каллех хăпса килчĕç (пришли во множестве, привалили). Изамб. Т. Исампальсем ана туса валеçме çаран çине каçсан, пĕтĕм Исеккел хăпса (гурьбою) тухрĕ. Юрк. Ку шуйтансем ăçтан хăпса килеççĕ-ши? N. Пăр пек хăпаççĕ, Толпами уходят. КС. Паян пасара халăх хôппăрĕ, çул та палăрмасть пыраççĕ (много народу двинулось на базар). || Сунт. Çуртырри çĕр çумĕнчен хăпаймасăр кукша пуçлă çын çӳç пĕрчийĕсем пекех вĕлтĕртетсе ларнă. || Употр. в сочетании со словом сехре (сехĕр). См. сехре хăппи (вып. ХI).

хăпах

встр. в сочетанин: куç хăпаххи, веко. См. куç хупаххи (вып. VII).

тăххăр

(ты̆ххы̆р), девять. Бес. чув. 5. Тăххăрта (девяти лет) хурсем кĕтсе çӳре пуçланă. В. Олг. Тăххăрта лартни лайăх полчĕ. N. Тăххăрти = девятилетний. || N. Ăна эпĕ ĕне ил тесе тăххăр та каларăм (несколько раз говорил). А.-п. й. 34. Ман тăххăр таран пур-ха. N. Тăххăрăн, в девятером. || Фазы (луны). ТХКА 21. Атте киле таврăнсан, уйăх тăххăр çаврăнсан, эпĕ çуралнă вара, терĕ çав пыйти. Чув. прим. о пог. Кайри уйăх тăххăри. См. уйăх тăххăри(вып. III), тăхри.

леш тĕнче

„тот свет“, „загробная жизнь“. Аттик. Кӳрĕшрен мĕнтен япала кивçен илсен виллисем те леш тĕнчере кивçен япала илсе парăмланса пурăнат, теççĕ. Ст. Чек. И мăнтарăн çут тĕнчи, пĕр уйăх та пĕр хĕвел, пĕртех пулсан çутă-çке. И мăнтарăн леш тĕнчи, çич уйăх та çич хĕвел, çиччĕ пулсан та çути çук. (Масар пуçлăхĕ юрри). См. леш тĕнче (вып. VШ, стр. 83).

çутă тĕнче

çут тĕнче, то же, что тĕнче. N. Çут тĕнче = тĕнче. КВИ. Çакă çутă тĕнчере вăйли те çук этемрен. Ib. Çут тĕнчере çĕр мăнтăр, унтан мăнтăр ним те çук. Жирней на свете лишь земля, жирней ее на свете нет. ÇМ. Çут тĕнчере кам телейĕ çĕре ӳксе юлнă. И. Тукт. † Хăрантсуски кĕпе, пурçăн читтĕк, курсан курăп пуянсем çийĕнче. Юсăнăп-юсăнмăп тесе ан калăр, юсантарать иккен çут тĕнче... (Ĕлĕкхи юрă). Альш. Пирĕн çамрăк ĕмĕрсем иккĕ мар, çутăях та тĕнче виççĕ мар. N. Хĕрлĕ хĕрсем хушшинче чи илемли Варуççи, çут тĕнчере пĕр тĕнче. || Назв. божества у язычников чуваш. См. çут-тĕнче (вып. ХII, стр. 282).

тĕп кашта

основная перекладина. Сред. Юм. Тĕп кашта (их два) тесе пыра пураса пĕтерсен чăн тĕпне хуракан каштана калаççĕ. Тĕп каштасем çине траппил лартаççĕ. || См. арман, тĕп кашта (вып. II, стр. 28).

тĕп çапă

см. арман, тĕп-çапă (вып. II, стр. 52).

тĕпек

то же, что хуран тĕп, круг, на который ставится снятый с крюка котел с варевом. || Поперечная железка у жернова. Уресмет. Тĕпек – большое железо в жернове, на которое упирается ухват. Качал. Тĕпек тытса тăракан ватлăх. Якейк. Тĕпек — чола çавракан япала (тимĕр). Мочеи. Тĕпек — деревяшка внутри верхнего камня, сквозь нее проходит йĕке. См. арман, тĕпек (вып. II, стр. 51).

тĕпеклĕ ухват

см. вып. II, стр. 52.

тĕревĕç

деревянный подпор на конце вала ветрянки. См. арман, тĕревĕç (вып. II, стр. 52). || Опора.

чу

встр. в сочетанин: сас-чу (см. вып. ХI, стр. 79).

аялти чул

см. вып. II, стр. 54 нижний жернов.

аçа чулĕ

аçа чуль, аçа чолĕ, громовый камень, аэролит. Ал. цв. 27. Аçа çапса, аçа чулĕ ешĕл тĕме çине ӳксе, шач! тутарать. См. вып. II, стр. 124.

чул варри

см. вып. II, стр. 54, отверстие бегуна.

чул кăшкарĕ

чул кăшкар, клетка вокруг камня. Якейк. См. вып. II, стр. 54. В. Олг. Чол кăшкарĕ – круглый ящик, в котором камень (жернов), чтобы не сорилась мука.

чул лартмалли

см. вып. II, стр. 54.

чул пуставĕ

см. вып, II, стр. 55.

чул савăлĕ

клинья для выравнивания камня, см. вып. II, стр. 54.

чол сакки

кровать (сруб для камней), см. вып. II, стр. 55.

чул сакки кашти

см. вып. II, стр. 55.

чул сакки хăми

см. вып. II, стр. 55.

чул çулĕ

насечка на камне, см. вып. II, стр. 55.

чул танаштармалли машина

см. см. вып. II, стр. 55.

чул тӳрлетекен

см. вып. II, стр. 55.

чул хăпартмалли

баран, см. вып. II, стр. 55.

чул хăпартмалли винттă

винт для подъема камня, см. вып. II, стр. 56.

чул хăпартмаллин патакки

рычаг для подъема жернова, см. вып. II, стр. 56.

чул хăпартса антармалли

см. вып. II, стр. 56.

чул хăпартса тăхмалли винтта

кран для подъема жернова, см. вып. II, стр. 56.

ун чул

он чол, столько, см. вып. III, стр. 241.

мĕн чул

см. мĕн чулĕ, сколько (вып. VIII, стр. 344). Пазух. 90. † И маттур та маттур ай терĕç те, мĕн чулах та маттур пулĕ халь.

çавăн чул

столько, см. вып. Х{{anchor|DdeLink25050656193887}} II, стр. 10.

тем чул

неизвестно сколько, см. вып. ХIII, стр. 280. Ир. сыв. 28. Пĕлте пăхать тем чулччен. Образцы ЗЗ. † Авăнмасть, авăнмасть, ай, тиеççĕ, тем чул авăнсан та утсем каçаççĕ.

мĕн чулĕ

сколько, см. вып. VIII, стр. З44.

мĕн чуллăх

насколько, см, вып. VIII, стр. З45.

ун чух

он чох, тогда (см. вып. III, стр. 241).

ун чухлĕ

столько, см. вып. III, стр. 241.

ун чухне

тогда, в это время. Ст. Яха-к. Ун чухне унта пĕчĕк ачасем çунашкапа ярăнмалли те çук, çиччас çуна айне туса вĕлерсе пăрахĕç. В то время маленькие дети и не могут кататься на салазках, так как легко могут быть раздавлены на смерть санями. См. вып. III, стр. 241.

ку чухне

в настоящее время, теперь, см. вып. VI, стр. 25З.

кăчухне

теперь, в настоящее время. N. Кăчухне = ку чухне = кăчӳне. См. вып. VII, стр. 206.

кĕчохне

то же, что кăчухне. N. Кĕчохне = ку чухне = кĕчӳне. См. вып. VII, стр. З22.

чӳ

то же, что чĕв, встреч. в сочетании: сас-чӳ (см. вып. ХI, стр. 79).

така чӳкĕ

моленье, когда в жертву приносился баран (см. вып. ХIII, стр. 15З).

ача чăкăчĕ

у язычников чуваш сыр, привосимый в жертву после родов, см. вып. II, стр. 171.

Пански чăлха

см. панăски чăлха (вып. IХ, стр. 91). Пазух. 20. † Пански чăлха çу хута.

тăла чăлха

чулки сшитые из домашнего сукна. Пазух. 20. † Тăла чăлха хĕл хута. См. вып. ХIV, стр. 256.

сасă-чĕвĕ

, сас-чĕвĕ, шум вообще, слух, весть. КВИ. Сасă-чĕвĕ илтĕнмест. Ал. цв. 27. Хирĕç чĕну те, пурăнăç çинчен ыйту та нимĕн те çук, нимĕн сас-чĕвĕ те илтĕнмест. См. сасă-чĕвĕ (вып. ХI, стр. 79).

пăсăлантар

(пы̆зы̆ландар), то же, что пăсăрлантар (вып. р). N. Чăвашсем Шенер-пуçĕнче страшниксене пăсăлантарни çинчен каласа парсан, пурте пĕр тăрук çунатланса карĕç.

ама-хуранлĕ

(х̚уран’л’э̆), qui habet cellam regis apum (de favo d.), имеющий маточник (о соте). Кн. для чт., вып. II, 168. Ама хуранлĕ карас. Сот с маточником.

Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)

ĕçкей

верх, «деверь (старший брат мужа)»; см. хунчăкам. В тюркских языках не имеет родственного слова, по-видимому, проникло в чув. яз. из финских (пермских) языков; удм. иськавын (вын «младший брат») «родственник»; эксэй «царь; коми (в фольклоре) ӧксы «князь» < авест. xšayǎ «сиять», «властвовать» (Лыткин ИГКЯ, 33). Изв. АН ОЛЯ т. X, вып. 4, стр. 390—391). Взаимное возвеличение родных мужа и жены —обычное явление в брачном ритуале; см. __пăятам__, __пăяхам__.

çуха

, çухави, диал. çухава «ворот», «воротник»; МК, уйг., тур. йака, азерб. яха, туркм., тат. яка, узб. ёка, кирг. жака, казах., к. калп. жаға, башк., кумык., ног. яга, ойр. дьака, якут. саға «ворот», «воротник»; ср. монг., калм. зах, бур.-монг. заха, зака «ворот», «воротник», «край». Монгольские формы Б. Я. Владимирцов производил от тюрк. йак (як) «приближаться» (ЗВОРАО XX, вып. II-III, 172).

тавар

«товар». Заимствовано из русск. яз., куда оно проникло в древнее время из тюркских языков; ср. АФТ давар, тефс. XII-XIII вв. тывар, башк. мал-тыуар «скот», «имущество»; уйг. тавар «разноцветный шелк»; «товар»; Зол. бл. тавар «имущество»; «хорошая материя»; тур. давар «скот», «стадо баранов и пр».; кирг. тубар «зрелая самка животного»; «особый сорт китайского шёлка»; тат. мал-туар «животные», «скот»; кумык. тувар, туркм. давар «скот» (Алиев); кумык., др. тюрк. туварчы «пастух» (Gabain); в чув. а в первом слоге под ассимилятивным влиянием а второго слога; ср. монг. туувар «гурт», «перегоняемый скот». Интересно заявление проф. Н. К. Дмитриева. Он пишет: „Нам, однако, представляется более вероятной следующая гипотеза: товар происходит от чувашского тавар, тюрк. туз «соль» и указывает на старые (еще дотатарские) торговые связи русских с булгарами и чувашами. Слово встречается еще в тексте „Хождения за три моря“ Афанасия Никитина“ (Лексикографический сборник, вып. Ш, 1958, стр. 32; СТЯ 546). Мало вероятно. Болгары, украинцы да и русские первоначально переняли это слово от тюрок в значении «скот» (см. Этимологич. исследования по русск. языку, вып. II. Изд. МГУ, 1962, стр. 120—121).

тăрăн

, тăрăм — название целого ряда (свыше десяти) селений в Чувашской республике: Чиркĕллĕ Тăрăн (с. Туруново), Вăрманкас Тăрăн, Ытмар Тăрăн и т. д. Волжско-булгарское слово т(у)рун в русских, летописях под 1230 г. передается во множ. ч. в форме турунове. У древних тюрков, авар и хазар оно засвидетельствовано в форме тудун (А. А. Шахматов. Заметки о языке волжских болгар. Сборник Музея антропологии и этнографии при Российск. Ак. Наук, том V, вып. I, 1918, стр. 395—397; А. Н. Самойлович. Турун — тудун (еще пример турко-болгарского ротацизма). Там же, стр. 398—400; Munkàcsi. см. Ethnographia. XIV. Budapest, 1903, 72—73).

турхан

ист. «тархан»; др. тюрк. таркан «лица привилегированного класса»; МК таркан «начальник», «командующий»; тув. дарган «кузнец», «мастер», «умелец»; «почётный». Слово это встречается во многих тюрк. яз.: первоначально обозначало собирателя войск, военного вождя, а затем вообще человека, освобожденного от податей и повинностей; см. тарханные грамоты (ярлыки) Тохтамыша (1392), Саадат-Гирея и Тимура Кутлуга. Оно употребительно было у болгар и аваров. Мы встречаем его и у Менандра в истории византийского посольства к тюркам, а также у арабского писателя Хевжда (В. Василевский. Русско-византийские исследования, вып. II, 284). Заимствовано из монг. яз. По-монгольски тархан (ныне дархан) калм. дархн значит «кузнец», «мастеровой», «вольный человек», так как, по преданию, кузнец вывел монголов из долины Эркене-кун, и в его честь было установлено звание тарханов, свободных от налогов. По другому преданию, сам Чингисхан был кузнецом и ковал железо при горе Тархан.— Путешествие Тимковского I, 169, 192. (См. Будаго в. Сл. I, 349).

Федотовăн «Тĕне кĕмен чăвашсен ячĕсем» словарĕ

Весулла

яз. и. м. Иревли (Ашм. Сл. V, 195): Вес + -улла < араб. м. и. Файзулла "щедрость Аллаха, милость Аллаха" (Дан. ДТП, вып. 7. С.11; Гаф. ИИ, 198) > тат. м. и. Фейзулла, варианты: Фәйзи/Фәйзук/Фәйзул/Фәйзуш (Сат. ТИС, 193).

Илетер

яз. и. м. Рекеев, Патраклă (Ашм. Сл. III, 105): Иле + -тер; тат. Ильдар/Әльдар: иль/эл "народ; страна" + перс. дар — постфикс "обладающий, имеющий" (Дан. ДТП, вып. 7. С. 43)

Илехмет

и. м. В. Олг. (Ашм. Сл. III, 106): Ил "страна; народ + ехмет < ар. м. и. Ахмад "восхваляемый" > тат. м. и. Әхмэт (Сат. ТИС, 239) (Дан. ДТП, вып. 7. С. 13).

Илмет

яз. и. м. Рекеев, Йăмачча // назв. реки. К.-Теняково. //Назв. дер. Ильметево, Шемурш. вол. Буинск. у. (Ашм. Сл. III, 110): Ил + мет; тат. м. и. Илмәт (Шайх. ТБЛИТП, 59) > мар. м. и. Илмат (Черн. СМЛИ, 168); -мет/-мемет < араб. Мухаммад "хвалимый" (Дан. ДТП, вып. 7. и. 13).

Ильмуç

яз. и. м. Ялюха М. (Ашм. Сл. III, 115), ср. тат. Имамеддин, узб. Имомиддин < араб. м. и. Имамуддин "имам веры" — имам "предводитель" (Дан. ДТП, вып. 7. С. 13).

Ипăрай

Т.-И.-Шем. /Ыпрай, яз. и. м. (Ибрагим?) Н. Леб. (Ашм. Сл. III, 127, 57); азерб., тат., башк. Ибрагим, уйг. Ибрахим < араб. м. и. Ибрахим "отец , народов" < др.-евр. Абрахам (Дан. ДТП, вып. 7. С. 13).

Ипрахим

Т.-И.-Шем. /Ыпрай, яз. и. м. (Ибрагим?) Н. Леб. (Ашм. Сл. III, 127, 57); азерб., тат., башк. Ибрагим, уйг. Ибрахим < араб. м. и. Ибрахим "отец , народов" < др.-евр. Абрахам (Дан. ДТП, вып. 7. С. 13).

Ирмулла

яз. и. м. Т.-И.-Шем., М. Русск., Св. Патраклă (Ашм. Сл. III, 137): Ир + мулла, тат. Ирмулла: Ир/Ер "мужчина"+ мулла/молла < араб. Мавло "хозяин, правитель" (Дан. ДТП, вып. 7. С. 13; Гаф. ИИ, 168).

Исенмăрса

яз. и. м. Иревли (Ашм. Сл. III, 147): Исен + мăрса; тат. Исәнмырза: исән "здоровый" + мырза < перс. мирза "царевич, писарь" (Дан. ДТП, вып. 7. С. 14).

Исса

и. м. Орау. Араб.? (Ашм. Сл. III, 150), тат. Гәйсә, уйг. Иса, узб. Исо < араб. м. и. Иса, др.-евр. "милость божья" (Дан. ДТП, вып. 7. С. 14; Гаф. ИИ, 152). \

Ишмет

яз. и. м. САСС, М. Русак. Св. и др. (Ашм. Сл. III, 162): Иш + мет; тат., башк. м. и. Ишимәт (Шайх. ТБЛИТП, 60) < иш "друг" + Мухаммад "хвалимый" (Дан. ДТП, вып. 7. С. 14); мар. м. и. Ишиммет (Черн. СМЛИ, 183).

Икуньа

яз. и. м. (Ашм. Сл. III, 94; IV, 249) < перс. м. и. Йеганэ "единственнныйи (Дан. ДТП, вып. 7. с. 14).

Ристем

яз. и. м. Иревли, Рекеев (Ашм. Сл. III, 27; X, 290); тат. Рустәм, кр.-тат. Рустем, узб. Рустам < перс. м. и. Рустам из др.-иран. "могучий телом" (Дан. ДТП, вып. 7. С. 12; Гаф. ИИ, 183).

Рехиме

яз. ж. и. Демид.; Рысайк., М.Русак (Ашм. Сл. III, 32; X, 288); тат. Рәхимә, узб. Рахима < араб. ж. и. от араб. м. и. Рахим "милостивый, милосердный" (Дан. ДТП, вып. 7, с. 42).

Элпану

яз. и. ж. М. Русак., Св.у. (Ашм. Сл. III, 14): Эл "страна" народ" + пану ( < перс. бану "госпожа, повелительница" (Дан. ДТП, вып.7. С.П; Гаф. ИИ, 131).

Эмир

яз. и. м. Т.-И.-Шем. (Ашм. Сл. III, 16); тат. м. и. Әмир, по-русски Амир (СЛИ, 150; Сат. ТИС, 236) < араб. м. и. Амир "правитель, предводитель; принц; князь, эмир" (Дан. ДТП, вып.7. С. 11; Гаф. ИИ, 125).

Эпселем

яз. и. м. Т.-И.-Шем. (Ашм. Сл. III, 22; IV, 304); тат. м. и. Әбессәлам/Әбсәлам/Әпсәләм (СЛИ, 149—150; Сат. ТИС, 233—234) < араб. м. и. Абдуссалам "раб Спасаюшего (Аллаха)" (Дан. ДТП, вып. 7, С.П).

Эпселим

яз. и. м. Т.-И.-Шем. (Ашм. Сл. III, 22; IV, 304); тат. м. и. Әбессәлам/Әбсәлам/Әпсәләм (СЛИ, 149—150; Сат. ТИС, 233—234) < араб. м. и. Абдуссалам "раб Спасаюшего (Аллаха)" (Дан. ДТП, вып. 7, С.П).

Эрехметтей

и. м. ? Сала, 261 (Ашм. Сл. III, 25): Эрехмет + -тей; тат. м. и. Рәхмәт, уйг. Рахмат, узб. Рахмот < араб. м. и. Рахмат "милость, милосердие, сострадание" (Дан. ДТП, вып. 7. С. 12; Гаф. ИИ, 181).

Эрĕстем

яз. и. м. Иревли, Рекеев (Ашм. Сл. III, 27; X, 290); тат. Рустәм, кр.-тат. Рустем, узб. Рустам < перс. м. и. Рустам из др.-иран. "могучий телом" (Дан. ДТП, вып. 7. С. 12; Гаф. ИИ, 183).

Эрхиме

яз. ж. и. Демид.; Рысайк., М.Русак (Ашм. Сл. III, 32; X, 288); тат. Рәхимә, узб. Рахима < араб. ж. и. от араб. м. и. Рахим "милостивый, милосердный" (Дан. ДТП, вып. 7, с. 42).

Этнеккей

яз. и. м. Т.-И.-Шем. (Ашм. Сл. III, 37): Этне + -(к)кей; ср. с перс. адинэ "пятница" (Дан. ДТП, вып. 7. с. 12).

Этрехмен

яз. и. м. ? СТИК, Альш. (Ашм. Сл. III, 37); тат. Fабдирахман/Габдирахман, уйг. Абдурахман, узб. Абдурахмон < араб. м. и. Абдуррахман "раб милостивого" (Дан. ДТП, вып. 7. с.42; Гаф. ИИ, 118).

Эхтем

яз. и. м. САСС, СТИК, Ст. Чек., Т.-И.-Шем., Ст. Шайм. (Ашм. Сл. III, 42); тат. Әхтәм "щедрый из щедрых", "беззубый" (Гафуров) (Сат. ТИС, 241)< араб. м .и. Ахтам "беззубый" (Дан. ДТП, вып. 7. с. 42); тадж., узб. м. и. Ахтам, искаж. форма араб. м. и. Адхам "черный, темный", (Гаф. ИИ, 121).

Якут

л. и. ч. С.-Устье/Яхут, яз. и. м. Иревли, В.Олг., Чăв. й. пур (Ашм. Сл. IV, 168, 250) < араб. м. и. Якут "рубин; яхонт" (Дан. ДТП, вып. 7. с.14; Гаф. ИИ, 214) > тат. м. и., ж. и. Якут "яхонт" (Сат. ТИС, 228) > мар. м. и. Якут "яхонт; рубин" (Черн. СМЛИ, 591).

Яхвар

яз. и. м. Иревли, К.-Кушки, П.Байбахт., В.Олг., Чăв. й. пур (Ашм. Сл. IV, 252); тат. җәгьфәр, уйг. Җаппар, узб. Жәгфар < араб. м. и. Джафар "райский ручей"; имя шестого имама шиитов (Дан. ДТП, вып. 7. с. 14).

Яхунне

яз. и. м. (Ашм. Сл. III, 94; IV, 249) < перс. м. и. Йеганэ "единственнныйи (Дан. ДТП, вып. 7. с. 14).

Яхуне

яз. и. м. (Ашм. Сл. III, 94; IV, 249) < перс. м. и. Йеганэ "единственнныйи (Дан. ДТП, вып. 7. с. 14).

Çавăн пекех пăхăр: