Шырав: йăлă

зацепить, задеть. N. Хапха юпине ан çаклат. Ib. Эпĕ ăна туяпа уринчен çаклатса ӳкертĕм (уронил). N. Хайхи çын мунчалине салатса çав çеклĕрен çаклатрĕ, тет те, пăяв явма пуçларĕ, тет. || Запереть на крючок. || Захлеснуть. Скотолеч. 6. Вĕрен вĕçне пысăк йăлă туса çыхмалла та, çав йăлăна лаша мăйне тăхăнтарас пулать, вĕренĕн тепĕр вĕçне, лашанăн кайри урисем хушшипе кăларса, кайри ури пакăлчакĕнчен (сыппинчен) çаклатса илес пулать, унтан вĕрен вĕçне лаша мăйĕнчи йăлăран çаклатса туртса çыхас пулать. || Пришивать. Календ. 1907. Посылкă çумне тата „сопроводительный бланк“ тиекен хут çаклатса параççĕ. || Набрать. Çутт. 31. Урисемпе пылчăк çаклатса кĕрсе урайне варалатьчĕ. || Заполучить. ППТ. Пĕчĕккисем çăмартана кушиле хăйсен аллисене епле-те-пулин çаклатаççĕ те, чикке, çăмарта çинĕ çĕре, каясшĕн хастарланаççĕ. N. Пăхăр-ха, хайхи еплине çаклатнă (напр., девицу или вещь). || Украсть, свиснуть, хапнуть. Кн. для чт. 8З. Тепĕр хут хай Йăкăнат хуçанне пилĕк пус мар, тенкĕ çаклатнă. Анчах тенкĕ те нумаях пыман. Якейк. Çаклатмасăр он ончоль окçа штан топас-ка, конешнă çаклатнă. Ib. Ку, ача, плотнă çаклатнă полмалла, пĕр хĕлте арман тăратса лартрĕ.

атма

(атма), saccus retis modo contextus, praelongo manubrio, quo pisces a piscatore in ripa stante capiuntur, наметка. Пшкрт., Щ.С., Н. Карм., Питушк., СТИК. и др. Альш. Атманăн аври вăрăм шерте. Шерте вĕçне кĕрепленнĕ пек урлă патак хунă, унтан вара каллех шĕвĕр тĕплĕ мишук пек çĕлесе янă: «атма хӳри» теççĕ ăна. Атма хӳрине те çипрен çыхса тăваççĕ. Атмапа пулла шыв хĕрринченех тытаççĕ. Рукоять наметки — длинаая жердь. К концу жерди приделана поперечина, а к ней привешено нечто в роде суживающегося книзу мешка, который называется кошелем; это — сетка, связанная из ниток. Наметкой ловят рыбу прямо с берега. Ib. Атмана йăлă витĕр, йăлă витĕр илсе çыхаççĕ. Наметку вяжут так же, как вяжут сети, — ячейку за ячейкой. Изамб. Т. Атмапа пĕр çын çырма хĕрринчен сĕрсе çӳрет. Наметкой ловит один человек с берега. Ст. Чек. Пĕр çын атмапа çырма тăрăх шыв хĕррипе пулă сĕрсе çӳрет. Один человек ходит по берегу речки с наметкой и ловит рыбу. Другое название наметки — пусмалла. Питушк.] || Item retis aucupatorii genus, какая-то сеть для ловли птиц. Сред. Юм. Атма. Кайăк тытма сĕреке пик çыхса тăваççĕ. Ее вяжут для ловли птиц так же, как вяжется бредень.

пушă

(пужы̆), кнут. ТММ. Пушă, пуш, кнут. — Различаются: вăрăм пушă, кĕске пушă. Части кнута: аври, кнутовище; пăлтăрка, ремешок на кнутовище; чĕн, ремень; йăлă, петля кнута; тĕп, кут, основа кнута, его толстый конец; тӳлем, узел у тонкого конца (их бывает много); вĕç, конец; хĕлĕх, волос. Термины витья кнута: кантралатса яв, пĕтĕрсе яв; сулахай яв, вить от левой руки к правой; сылтăм яв, вить от правой руки к левой; виççĕлле яв, вить в три веревки и т. д.; чăмăрла яв, вить кругляшом; лаптак яв, вить плоским; кустар, привить дополнительную веревочку к имеющимся, обычно при ремонте; хĕлĕх яр, привязать к концу кнута волос. Ст. Чек. Çапла пĕлмен пушă хăна çавăрăнса тивет, теççĕ. Кан. Унтри мучи те пушшине хулпуççи урлă тăсса, туйи вĕçĕпе çăпатине шаккаса иртрĕ. ТММ. Ырă ута пĕр пушă, ырă çынна пĕр сăмах. Орау. Пăрса явнă пушă (свитый из крученых веревок, кантăра) лашана пĕтĕмпе хăпарта-хăпарта кăларать. Ала 59. Вуник юплĕ чĕн пушă. СПВВ. БМ. Пушă, пышă, кнут. N. Евчĕ малтан хĕр ашшĕ-амăшĕпе калаçат, ыйтат панине, паманнине. Пама шухăшлаççĕ пулсан, ача ашшĕсем евчĕ патне юлаççĕ, евчĕ, пушă илсе, хăтана каят. Хĕрне ашшĕсем панче пӳртре тĕл пулсан, ăна пушăпа çапса калат: çак пушăран çак хĕр ан уйăрăлтăр, тет (а кнут принадлежит жениху). Туй. Пĕтĕмпех килĕшсен, евчĕ хĕр ашшĕсем патне пушă пăрахса хăварать; пушă пăрахни килĕштернине, сăмах улăштрма кирлĕ маррине пĕлтерет. Ib. Хĕрпе качча кам-та-пулсан сивĕтсен-тусан, пушине евчĕ патне киле леçсе пăрахаççĕ. Ăна: пушă тавăрнă, теççĕ (унтан вара ĕç пăсăлать). Регули 1408. Ку пушă вирлĕ çыпăçмалла. || Нагайка. Сред. Юм. Пушă — лашана йоланатпа çӳренĕ чôхне çапмалли кĕске чĕн чăпăрка.

пăлтăрка

(пы̆лды̆рга), веревочка или ремешок на рукоятке нагайки или плетки. СПВВ. ФВ. Пăлтăрка — пушă аврине шăтарса канрапа е чĕнпе алă шуса каймантан йăлă тăваççĕ: ку чăпăркка пăлтăркаллă, теççĕ. См. пушă.

кантра шăтăк

(кандра ш̚ы̆ды̆к’), дырочки у лаптей. Чертаг. Якейк. Кантра шăтăк е йăлă, отверстие у лаптей, куда продевают оборы.

яваклан

завиться. Сам. 21. Явакланнă сăнчăр йăлă ӳкрĕ хытнă шăмшакран.

йăла

петля. См. йăлă. СПВВ.

йăлă

петля; узел. ушко. Зап. ВНО. Юрк. Йăлă, узел. М. П. Петр. Йăлă — петля, ушко. Орау. Тӳмме йăлли тумалла. Надо обметать петли. Альш. Атмана йăлă витĕр, йăлă витĕр илсе çыхаççĕ. Наметку вяжут петлями, продевая сквовь петли.

йăлла

захлеснуть петлей, застегнуть. Сир. 128. Ун урине йăлă йăлласа илĕ. N. Хайхистерĕ (= хайхискерĕ) карчăккине вĕренпе мăйĕнчен йăлларĕ, тет те, хăй, мачча çине хăпарса тăрса, турта пуçларĕ, тет. Сака. 520. Старик хай çынна путпултан исе тухат та, пĕр лаша мăйĕнчен тилкепепе йăлласа, çыхса йарат, тет. М.Д. † Сирĕн çири йийен китай-тăр; тӳмелесен, тӳмми кĕмĕл-тăр; йăлласан, йăлли пурçăн-тăр.

увиткă

путцы. Карамышево, Чеб. | Какая-то петля у сохи. N. Увиткă. Суха турти вĕçне шăтарса канрапа йăлă тăваççĕ; пирĕн суха пуçне пĕкĕпе кӳлмеççĕ, çав увиткăран сӳсмен пăявăнчен витерсе çаклатайраççĕ.

Вырăсла-чăвашла словарь (2002)

вешалка

сущ.жен.
1. вешалка, çакă, çакмалли (тумтир валли туни); повесить шубу на вешалку кĕрĕке вешалка çине çак
2. (син. гардероб) вешалка, салтăнмалли пӳлĕм, тумтир пӳлĕмĕ
3. çакă, йăлă (тумтир çинчи); вешалка пальто оборвалась пальто çакки татăлса кайнă

петля

сущ.жен., множ. петли
1. йăлă, йăлмак, касмăк; сделать петлю на конце верёвки вĕрен вĕçĕнче йăлмак ту
2. йăлă (тумтир çухинчи, аркинчи); петли для пуговиц тӳме йăллисем
3. тăпса, петле; дверная петля алăк тăпси

узел

сущ.муж.
1. йăлă, йăлмак, тĕвĕ; завязать узлом йалмакла, тĕвĕле
2. çыхă, тĕрке, чĕркем; узел с бельём кĕпе-йĕм тĕрки
3. сыпă, тĕвĕ, панташка; нервный узел нерв тĕвви
4. узел (çул-йĕр, çыхăну хатĕрĕсем пĕрлешнĕ вырăн); железнодорожный узел чугун çул узелĕ

Вырӑсла-чӑвашла словарь (1971)

запасть

сов. 1. (вдаваться внутрь) анса кай, анса лар, шала кĕрсе кай; клавиши запали клавишсем анса ларнă; 2. (ввалиться) путса кĕр; глаза запали куçсем путса кĕнĕ; 3. разг. (завалиться) кĕр, кĕрсе кай, ӳк, кĕрсе ӳк; кĕрсе çухал; крючок запал в петлю каптăрма йăлă ăшне кĕрсе кайнă; 4. перен. (запечатлеться) кĕрсе вырнаç; его слова глубоко запали мне в душу унăн сăмахĕсем манăн чĕренех кĕрсе вырнаçрĕç.

метать

несов. что чиксе турт, çип турт (шултра чикĕмпе); метать петли йăлă ту.

петлица

ж. 1. (петля на верхней одежде) çакă, йăлă; 2. (нашивка) петлица.

петля

ж. 1. йăлă, йăлмак; завязать петлю на конце верёвки вĕрен вĕçне йăлла; 2. перен. (виселица, гибель) вилĕм; 3. (на одежде) йăлă, тӳме йăлли; 4. (при вязании) куç; спустить петлю куçне яр; 5. (на двери и т. п.) тăпса, петле; петля у сундука арча тăпси; 6. мн. петли охот. (следы зверя) йĕр; ◇ попасть в петлю мăйкăчлан, мăйкăча лек; хоть в петлю лезь разг. пуçа ниçта кайса чикме çук.

прометать

сов. что, портн. йăлă ту; прометать петли йăлă хĕрри хыв.

прорезать

сов. что 1. (сделать отверстие, прорубить) кас, шăтар, çур, касса шăтар (е çур); прорезать петли йăлă ту; прорезать окно чӳрече кас; 2. перен. (протянуться) касса кай, иртсе пыр, урлă вырт (е пул); железная дорога прорезала степь чугун çул çеçенхир урлă выртрĕ.

скрепа

ж. 1. çирĕплетни, çирĕплетсе (е хытарса) лартни; 2. (стык) сыпă, çĕвĕ; 3. (скрепляющее приспособление) йăлă, тыткăч.

скрепление

с. 1. по гл. скрепить; 2. (скрепа) тыткăч, хĕстеркĕч, йăлă.

строп

м. мор., ав. строп (1. дирижаблей е парашютан кантри; 2. япалана çекĕлпе çаклатса йăттармалли йăлă е ункă).

темляк

м. темляк (хĕçе алă сыппине çакмалли йăлă).

узел

м. 1. (на верёвке) тĕвĕ, çыхă, йăлмак, йăлă; мёртвый узел суккăр тĕвĕ; 2. (свёрток) çыхă, чăрка, тĕрке; связать вещи в узел япаласене çыхă ту; 3. (место скрещения чего-л.) узел; железнодорожный узел чугун çул узелĕ; 4. перен. узел; узел связи çыхăну узелĕ; 5. мед. тĕвĕ; нервный узел нерв тĕвви; 6. тех. узел, пай; сборка узлов комбайна комбайн пайĕсене пухса вырнаçтарни; ◇ морской узел матросла тĕвĕ, матросла çыхни.

Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)

йăла

, йăлмак 1. «петля»; 2. «узел»; Замахш. илгӳк «пуговичная петля»; уйг., казах., к. калп., ног. илгек, кумык. илик, илгик, узб. илгак «застежка», «петля»; туркм., кирг., чаг. илик «петля»; тат. О жалау «завязка внутри одежды»; Замахш. илмек «крючок»; азерб., тур. илмек «легко развязываемый узел»; «петля»; чаг., уйг. илмәк, кирг. илмек, башк., тат. элмәк «петля», «крючок»; тув. илбек «крюк, «крючок». Происходят от: др. тюрк. ил «прицеплять», «вешать»; узб., кирг., казах. ил «зацеплять», «подцеплять»; к. калп. ил «цепляться», «прицепляться»; ног. илин «зацепиться»; чаг. ил «связывать». Конечное -й в чув. йăлă соответствует тюрк. -гӳсăнă.

йăлла

(< йăлă + ла), йăлмакла «застёгивать», «захлёстывать петлей»; тат. О эл «зацеплять (крючком)», элмекле «захлестнуть»; тур. илмекле «завязывать узлом»; казах., к. калп. илгекте «застёгивать», уйг., узб., к. калп. ил «зацеплять»; см. йала.

Çавăн пекех пăхăр:

йăл-йăя-йăл йăл-куç йăл-ял йăл-ялт « йăлă » йăлăк йăлăктар йăлăктармăш йăлăлан йăлăм