Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

буддизм

рел.
буддизм (Буддана пуççапакансен тĕнĕ)

ислам

ислам
ислам тĕнĕ тыт — исповедовать ислам

католик

католический
хĕрарăм католик — католичка
католик тĕнĕ — католицизм, католическая вера

мăсăльман

мусульманский
мăсăльман тĕнĕ — мусульманская вера

мăхамет

разг.
исламский, мусульманский, магометанский
мăхамет тĕнĕ — мусульманская вера, ислам

монотеизм

монотеистический
монотеизм тĕнĕ — монотеистическая религия

мусульман

мусульманский
мусульман тĕнĕ — мусульманская вера, мусульманство
мусульман хĕрарăмĕ — мусульманка

протестант

протестантский
протестант тĕнĕ — протестантская религия
протестант чиркĕвĕ — протестантская церковь

раскол

церк.
раскол (православи тĕнĕ тĕрлĕ сектăсене пайланни)

тĕн

религиозный
католик тĕнĕ — католичество, католическая религия
мусульман тĕнĕ — мусульманство, мусульманская религия
христиан тĕнĕ — христианство, христианская религия
юмăç тĕнĕ — традиционная религия, народная религия
тĕн йăли — религиозный обычай
тĕн сĕрĕмĕ — религиозный дурман
тĕн пропаганди — религиозная пропаганда
тĕне хирĕçле пропаганда — антирелигиозная пропаганда
тĕне кĕр — принять веру
тĕне кĕрт — обратить в веру
тĕне кĕмен чăвашсем — некрещеные чуваши
тĕне ĕненмен çын — неверующий, атеист

тĕн

III.
см. тĕнĕ

тĕнĕ

(тĕн)

тĕнĕ

1.
волоковое окно, оконце (в курных избах топившихся по-черному или в банях)
тĕнĕ пăкки — затычка волокового окна

тĕнĕ

2.
смотровое оконце

христиан

христианский
христиан тĕнĕ — христианская религия, христианство
христиан чиркĕвĕ — христианская церковь

шаман

шаманский
шаман тĕнĕ — шаманизм, шаманство

шăтăк

1.
общее название различного рода отверстий
— перевод зависит от сложившихся в русском языке обозначений:
отверстие, дыра, скважина, брешь, пробоина, пролом, лаз, лазейка, щель, расщелина, прорезь, проем т. ыт.
вĕлле шăтăкĕ — леток (в улье)
кушак шăтăкĕ — лаз для кошки (в амбарной двери)
нефть шăтăкĕ — нефтяная скважина
пĕчĕк шăтăк — дырка, дырочка
сăмса шăтăкĕ — ноздря
сывлăш шăтăкĕ — поддувало (печи)
çанă шăтăкĕ — пройма рукава
тĕнĕ шăтăкĕ — дымовое отверстие (в помещении, топящемся по-черному)
хăлха шăтăкĕ — ушное отверстие
хурт шăтăкĕ — червоточина
чăх шăтăкĕ — отдушина для подполья
чӳрече шăтăкĕ — оконный проем (в стене)
хӳмере шăтăк тунă — в заборе сделали лазейку

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

Хĕветӳçи

имя женщ. Собр. Хĕветӳçи çăварĕ хура çăвар. (Тĕнĕ).

сысна

свинья. ЧП. Сысна тесен, шăрчĕ çук, этем тесен, сăнĕ çук. Ходар. Сыснаран усалсем, киремет таврашĕсем пит хăрат, теççĕ. Ib. Вăлсем ак ĕненеççĕ тата: киремете чĕрĕллех хура сысна çури кайса çаксан, киремет çав вырăнтан тарат, теççĕ. N. Пуян, ула сыснине пӳрт шулап(ĕ) çинче чиксе, хăçан тĕнĕ витĕр пăхса çийĕ, çавăн чухне унăн хĕрĕ сывалтăр. (Слова, произнесенные на дереве киремети одной из колдуний, испортивших дочь богача. Заклинание). Букв. Сысна хырăмне ыраш пăсмасть. Чăвашсем 10. Пурăнан ĕмĕрте сыснана та йысна тесе калан. (Стар. поговорка). Хурамал. Сысна пек пĕкĕрĕлсе çӳрет. ФТТ. Çуркунне сысна çурисем кăçкăрсан, часах сивĕ пулать. Юрк. Сыснапа чăвашсем турра кĕлтуман. Вĕсем ăна юратман. Çав пиркепе чăвашсем сыснасене усраман, вĕсенĕн ашне те çимен. Сысна темĕн-те-пĕр çиет, таса выльăх мар, тенĕ. Ст. Шаймурз. Тĕлĕкре сысна курсассăн, начелник килессе пулат, тет. (Стар. поговорка). || Особый способ забирать чело здания бревнами. Чертаг. Сыснапа тăрланă, забрали фронтон избы бревнами. Ib. Сыснапа хăпартнă, забрали бревнами. Орау. Сысна — бревна, коими забран фронтон клети. ЩС. Сысна — доски (бревна), которыми забрана стенка с волоковым окошком. Якейк. Сысна вăл кĕлет хĕрĕнче полать, он çине кĕлет пăрăс хораççĕ. Изамб. Т. Кивĕрех пӳртсен хайчă вырăнне çурмаран çурнă сысна пулат. Ib. Пурана улăхтарса пĕтерсен, икĕ пуçне пĕрер сысна хураççĕ те, ун çине хайчă тăхăнтараççĕ. || Кусок твердого дерева или железа, на котором лежит ось вала у водяной мельницы. (Названия остальных частей механизма те же, что и у ручной и ветряной мельницы). Шевле. См. арман. || Боров, дымволок (лежачая дымовая труба на подволоке). Трхбл. Кăмака мăрйине мачча çинчен пӳрт тăррине тӳрех кăларма юраласан, ăна пĕр аяккинерех сысна туса пăрса яраççĕ. Вара çав вырăнтан тин çӳлелле яраççĕ.

хыв

(хыв), скидывать, снимать. М. Сунч. Пурте çĕлĕкĕсене хывса сулахай хул хушши айне хунă. Янтик. Кĕпе тарласа кайнă та, нимпе те хывăнмаст. А.-п. й. 60. Ме хамăнне хывса парам,— тет пукани. Орау. Эпĕ сăхмана алăкран кĕрсенех хывса хутăм (или: хывса çакрăм). Я разделся в передней. Ib. Хыв тумтирне, апат сима тумтирпе лараймăн. N. Атăла курмасăр аттăна ан хыв, теççĕ. (Послов.). Ала З°. Салтак çĕре (кольцо) вараланат тесе, хывса хучĕ, тет, чӳрече çине. Изамб. Т. Акса пĕтерсен мăйĕнчен пăтавккиие хывса урапа çине хучĕ. || Класть, ссыпать. Менча Ч. Эй, ырă туррăм, çичĕ тĕслĕ тыррăма — пуллăма çичĕ пӳлмене хывма парăсăнччĕ. (Моленье „ака пăтти“). || Класть метку (паллă, кĕлеме). Ст. Чек. Вутти çине (на свои дрова) кĕлеме хывнă (положил клеймо). || Ставить что, куда. Альш. † Хура вăрман хыçне капкăн хыврăм. Орау. Çăкăр хывас; салат хывас; кăмакана тыр хывас. КС. Хыв, ставить в печь çаралла, напр., çăкăр хыв, пашалу хыв, çип хыв. (Однако: куршук ларт, чукун ларт. || Çутт. 43. Эпир пурте авăн хывма тухрăмăр. || Складывать. Ст. Чек. Вутăра епле йăнăш хыврăр. || Накладывать на шею. Кан. Паллăран паллă çпекулянт. Аванах ĕнсене хывать. || Набивать (лед). N. Паян нӳхрепе юр хыврăмăр. Орау. Нӳхрепе хывма кӳлĕрен пăр касса кăлараççĕ. || Наливать. П. Пинерь. Сар алтăрпа пыл хывăрăм, ялан шупчăксем килчĕçĕ ĕçлемешкĕн. Сиктер. Сăрана йӳçнĕ чуне те астивмеççĕ, тӳрех пичĕкене хываççĕ. || Лить, отливать, ковать (металл). Янтик. Саратов енчĕк сар енчĕк, тулне пурçăн туртрăмăр, ăшне кĕмĕл хыврăмăр. Ал. цв. Çийĕнче ылтăнтан шăратса хывнă тумтир пулнă. Пазух. † Ĕнтĕ ылттăнăм çук, кĕмĕлĕм çук, услам-çуран хывнă чĕлхем çук. Кĕвĕсем. Услам-çуран чĕлхе хывтартăм ялан хамăр тăвансемпе калаçма. N. Суха тимри хывма. Лашм. † Ылттăн сулă хывса паракана кĕмĕл сулă хывса парăттăм. || Йӳç. такăнт. 10. Пĕр тупанра шăлĕ тухнă, тет. Тупан хывмасăр кулме те юрамасть, тет. || Не переводится. Орау. Якур пĕтĕмпех ашшĕне хывнă (весь в отца). || Установить, наводить, построить, мостить. Султангул. Чупрăмах та антăм та, ай, шыв хĕрне, хусахсем те кĕпер те, ай, хываççĕ. Синьял. Пĕчик çырма, тарăн шыв, кĕпер ан хыв, ут сиктĕр. НР. † Хорăн хоппинчен кĕпер хыврăм. Берестой я мост вымостил. Альш. † Чассавни кассинче каçă хываççĕ шыв урлă. Алших. Çĕнĕрен кĕпер хывса тухрăмĕр. Ау 75. Куртăм, йинке, куртăм, çӳлĕ ту çине çурт хывнă. || Валить, насыпать (насыпь). Альш. Кат (гать) хывнă. || Свить (гнездо). Тим. Симĕс пӳрт тăрринче чăпар куккук çĕрне-кунне пĕлмесĕр авăтат; яла килсе йăва хываччен авăтаясчĕ вăрман тăрринче. || Восстанавливаться. Альш. Вĕсем ӳпке татăлса тухать, теççĕ, çĕнĕ упке хывать, теççĕ (у больных). || Наливаться. О земл. Çу уйăхин пуçламĕшĕнче акса ĕлкĕрейсен, вика Питравкана хутаç хывма тытăнать. || Сметать (стог, копну). О земл. Анкартне куçарсан, капана хываççĕ. Сред. Юм. † Утмăл та карта утине йĕкĕр те капан ут хыврăм. Якейк. Паян эпĕр утă хума каятпăр = утă пуçтарса капана чикетпĕр. Трхбл. † Вуник те купа эп ут хыврăм. ||Надуть, навеять, замести. N. Хĕлле тата яла юр хывса тултарасран сыхлать. N. Йывăç юппине юр хывнă. || Проложить (дорогу, след). Ст. Шаймурз. Çырма хĕррипеле çул хыврăм. Ст. Айб. Аслă вăрман хыçне шур юр çунă, хура сăсăр тухнă та, ай, йĕр хывнă. Трхбл. † Хура вăрман касрăм та эпĕ çул хыврăм. Богдашк. Хура вăрман хыçне эп çул хыврăм. || Копить, наживать. Альш. † Чунне хĕнесе мул хывакан, вутпуççи-тĕр унăн чĕрисем. || Назначить, установить цену. Никит. Хакне икĕ çĕр тенке хыврĕ. || Начинать (дело). ЧП. Хампа харăс хывса юрлакан. Изамб. Т. Ыраш вырма тухаччен пĕр-ик кун малтан çурла хываççĕ. Унтан вара пикенсех (решительно) вырма каяççĕ (т. е. сначала лишь делают почин). N. Çорла хыв, çава хыв, начало жатвы. КС. Çурла хыв еще значит: сделать серп. || Ставить себя (высоко). N. Хама хам çӳле хывса пĕтрĕм. N. Тантăшусем умĕнче пуçна асла ан хыв. || N. Вăл ырра усала хывса инкек тăвасшăн çӳрет. || N. Пĕр ĕçлемесĕр пуçа наяна хывса çӳрекен пулнă. || Ссылаться. N. Ĕлĕк пĕр арăм чире хывнă, тет. N. Ак хай амаçури чире хывса пилешпе палан çирĕ, тет те, ну хăса пуçларĕ, тет. Изамб. Т. Пуçне ухмаха хывнă та каланине те итлемес. || Принимать к сердцу. Н. Седяк. Ырă çынсем çумне ларнă чух ырă сăмахна ăшна хывса лар. N. Вĕсем каланине пурне те эпир ăша хываттăмăр. || Вносить (деньги), отдать, платить (долг). Орау. Ампар тырри кайса хыврăм (в общественный амбар). Ib. Вăйпĕрни хулана куланай хывма кайнă пулнă (внести подати). N. Куланай хываççĕ. N. Пайтаххăн укçа хывакан пулĕ. Кан. Мĕншĕн сутнă таваршăн кассăна укçа хывмарăн? || Приносить жертву. Чураль-к. Ăçта каян, Марина, Марина? — Мăн мăкăр хывма каяп, каяп! См. çимĕк. N. „Вара çав мимĕре „чун пăттипе“ вилнĕ çынна чăн малтан хываççĕ. Хывма чашкă çине хывмаççĕ. Тупăк тунă чух чăн малтан пулнă турпаса илсе кĕреççĕ те, çав турпас çине хываççĕ те, тупăк тунă çĕре илсе тухса ытти турпассем çине пăрахаççĕ“. N. Ак сана эпĕ икерчĕ (е урăх. япала) хыватăп, тет. Ст. Чек. Хывас, вилле хывас (бросают куски пищи и льют пиво). ЧС. Асатте ячĕпе ытти вилĕсем те асăнса ĕçсе çиччĕр тесе хыймаллу пĕçерсе хыврĕç (при похоронах). N. Хываççĕ тесе ак мĕне калаççĕ: умăнта пултăр тесе çăкăр е куймак татса пăрахаççĕ. N. Хывса пĕтерсен, хăшĕ-хăшĕ калаççĕ: тăкас теççĕ; тата хăшĕ-хăшĕ калаççĕ: тăтăр-ха пăртак, çитĕр, теççĕ. Тайба Т. Хвелюк йинкене хывса тăкрăм, çав тытнă пулĕ тесе шухăшлатăп. Ib. „Çĕнĕ тырă ĕлкĕрсен, ăна е сутса, унтан çимелли япала илсен, е çĕнĕ тырăран çăкăр пĕçерсен, çиме тытăниччен вилнисене (ваттисене) татса пăрахаççĕ. Чăн малтан ратнисене асăнаççĕ. Кăна: вилнисене хывнă, темеççĕ,— асăннă, теççĕ. Çемерен кам та пулин чирлесен: ăна вилнĕ çын тытнă, теççĕ. Вилнĕ çын тытсан, хывса тăкас пулать (е хывас пулать), теççĕ. Ратне çынни кăна мар, ялти урăх пĕлĕшкелесе пурăннă çын та тытма пултарать. Хывма çăкăр сăмси касса илсе (горбушку), сăмахсем каласа таткалаççĕ. Таткаласа тăксан, ăна савăт çине хурса хапха тăпсине кайса тăкаççĕ. Вилнĕ çынна пистерес тесен, хывсан тăкма кайнă чух савăтне шăпăрпа хĕнесе тухаççĕ“,— тесе çырнă ĕлĕкхи çинчен. Собр. Хывнă каç тĕнĕ витĕр пăхсан пӳртелле, сĕтел хушшииче вилнĕ çынсем апат çисе ларни курăнать, тет, çав çын вара вилет, пулать. Аттик. Вара чара çине вилнĕ çынсене асăнса çухи, икерчĕ, çăмарта хăпартни, хăпарту таткаласа хыва-хыва çиетчĕç. Чăвашсем 33. Ăна алăк патне çурта хываççĕ, килте миçе вилĕ çавăн чухлĕ çурта çутаççĕ. Юрк. Мимĕр пĕçерсе куçне сарă çу хывса... Сред. Юм. Пĕри итем хыçне тохса хывнă (жертву поставил в поле). Ст. Яха-к. Ватă çынсем, çăварни тухса кайнă каçхине, вырсарникун каç, пурте мар, хăшĕ-хăшĕ анчах выльăх-чĕрлĕхсене, çăварни ернине чипер лайăх иртернĕшĕн, вилнĕ çынсене хывса тăкаççĕ. Хурамал. Мункун иртсен тепĕр куна (понедельник) хывнă кун тенĕ. || Употребляется в качестве вспомог. гл. Демид. Якав пĕтĕм калаçма ăсталăхне кăларса хывать кун умне.

кăмака

(кŏмага, кы̆мага), печь, печка. Виçĕ пус. Кирек мĕнле çунакан япалана та, çунтарса ярсан, унтан кăмакара кĕл юлать. N. Çĕнĕ çынĕ кăмака умĕнче тăрать вара. Унтан салам парать, кăмака умĕннелле (так!) лапчăна-лапчăна пырса. Сятра. Кăмакара йĕп сикет. (Коршак вĕрени). Сред. Юм. Ĕлĕххи кив пӳрт кăмакисĕне тунă чохне пĕтĕм ратне халăхне пуçтарса тунă; çав кăмака тунă тессине: кăмака çапнă, тенĕ. N. Эпĕ пӳрте кĕтĕм те, кăмака патне ăшăнма кайса тăтăм. КС. Пичĕ кăмака пек унăн (здоровое, толстое). Букв. 1904. Кăмака çинче кĕç темĕскер пăшăл-пăшăл тунине илтех каять. КАЯ. Унтан тата атте, пĕчĕкрех хуранпа ширпе (шӳрпе?) йăтса килсе, кăмака кутне лартрĕ. Пшкрт: кы̆мађа ты̆ђас — подбросить дров. Якейк. Паян, вот чĕртме хăтланса, чон тохрĕ, кăмака теме (почему-то) тортмаçть (не тянет, нет тяги). Ib. Çипе кĕллесен, кăмакая хăваççĕ. — Эп паян çип кăмакая хурăм та-ха. — Çипе кăмакая паян хусан, ыран ир кăлараççĕ. (Кăмака пĕре сивĕниччен) пиçимасан, тепĕр хут хăваççĕ. || (Одна) топка. Юрк. Пĕр кăмакара. (за один раз) 10 çăкăр та ытла пĕçерме пултараççĕ. Орау. Мулчана виçĕ кăмака çунтартăм та, çапах ăшши пулмарĕ (сожгла три истопели дров, одну за другою). || Подобие печки. Якейк. Эпĕр паян çыр хĕрне (= хĕррине) кăмака авăтса вот хотăмăр. Мы сегодня вырыли на берегу речки печку и затопили ее. N. Кăмака пек (о толстых бабах). См. юшка (льушка), мăрье (тăрпа, трупа), пултар, çунтар, вут чăрт, вут хут, тĕнĕ, турчăка, мелке, вучах.

тĕнĕ

дьшовое окно в стене. Зап. ВНО. Тĕнĕ, отверстие с задвижкой в стене выше печи (в курных избах); открывалось во время топки для дыма, а после топки, если в избе замечался угар. N. Тĕнĕрен тухан кăвак тĕтĕм, çӳле каять, пĕлĕт пулать. Питушк. Тĕкĕ уç-ха. Лашм. Чӳречĕрсем çинче салат турăм, тĕнĕ тулашĕнче типĕтрĕм; мăйăр хуппи çинче пылантартăм, икел хуппи çинче йӳçĕтрĕм. N. Тĕнĕ — алăк çинче çӳлте тĕтĕм кайма; кăмака умĕнче, тĕтĕм кайма, пĕрене касса шăтăк тунă. Ск. и пред. чув. 76. Çутă кӳртмест нимĕн те тĕнĕ пек çеç чӳрече. А.-п. й. 4. Тĕнĕрен тĕртрĕм те — кĕчĕ кайрĕ. Изванк. Унтан вара тĕнесене, вилнĕ çынсем ан пăхчăр тесе, ялта миçе ват çын вилнĕ, çавсене пурне те асăнса, унтан ан пăхăр, луччă алăкпа кĕрĕр тесе хупса питĕрсе лартрĕç. Хунă вăхăтра вилнĕ çын кĕлеткен курăнса тĕнĕрен пăхать те, ăна чĕрĕ çын курсан вилет тетчĕç, çавăнпа тĕнĕсене питĕрсе лартатчĕç. (Поминки). Чăвашсем 33. Çав пумилккене вилнĕ çынсем пит нумай пыраççĕ, терĕ. Ăна хăмăт виттĕр тĕнĕрен пăхсан, вăсем пурте курăнаççĕ, терĕ. Чураль-к. Ай пусăк пичи, пусăк пичи, алăкран аллă тапрăм, тĕнĕрен тăххăр тапрăм, лăпăрлă карчăк çите килет, çӳхеме те çисе ячĕ, такмакăма та çисе ячĕ, хама та çисе ярать. Баран. 8З. Пӳртĕн пĕр енчен çĕрпе тан туса тĕтĕм кайма тĕнĕ каснă. Ib. Тĕннин çӳлĕшĕ пĕр аршăн, вăл уçăлать те, хупăнать те. Сала 144. Ку пуртă илет те, тĕнĕ туса парать. СПВВ. МС. Тĕнĕ — кăмака çинчи сĕрĕм тухмалли шăтăк. СПВВ. ЕХ. Тĕнĕ — хура пӳртĕн стенине тĕтĕм тухмашкăн шăтарни. СПВВ. ФВ. Тĕнĕ — пӳрте стенана шăтарса пĕчик шăтăк тăваççĕ: вăт хутса çунтарсан сĕрĕм тухтăр тесе ăна уçса пăрахаççĕ. ЩС. Тĕнĕ — слуховое окно в черных избах. Изамб. Т. Ашшĕ-амăшĕ хăй килĕнчен кайнă чухне хăйĕн ачисене çапла каласа хăварат: астăвăр! килтен ниçта та ан кайăр; каç пулсан тула пĕччен и тухăр. Тĕнĕре калаçни илтĕнсен турчăкапа чышса çапла калăр: кунтан вăталăх тетесе кайрĕçĕ, çавăнта кайăр, кунта çук. Сред. Юм. Тĕнĕ или кошак чӳречи — алăк панчи пĕчик шăтăка калаççĕ. N. Тĕнĕ — вентилятор. СПВВ. ПВ. Тĕнĕ — форточка. || Дымовая труба. Баран. 17. Темиçе сукмак тăвать, темиçе тĕнĕ кăларать.

тĕнĕ пăкки

закрышка отверстия в стене бани и курной избы. Трхбл. Юрк. Арăмĕ çапла тĕнĕ пăкки пек хуп-хура алшăлли пырса тыттарнă. N. Тĕнĕ пăкки — тряпка, которой затыкают дымовое отверстие. || Темный, дикий, нигде небывалый мужчина или женщина. Трхбл.

Хĕветӳçи

имя женщ. Собр. Хĕветӳçи çăварĕ хура çăвар. (Тĕнĕ).

хямат

то же, что хăямат. Шел. 44. Вĕсем вĕтĕ чармаççĕ кĕл тумашкăн кама та, тĕнĕ-мĕнĕ пуç-хĕрлĕ пулин-пулмин хямата.

ен

(jэн'), сторона (склоняется только с афф. 3-го л.). N. Унăн икĕ енĕпе вăрман. По двум сторонам его лес. Т. М. Матв. Пĕр енче хир, тепĕр енче вăрман. (Кĕрĕк). Регули 1148. Хола енчен килчĕ. Прибыл со стороны города. Чхĕйп. Шырланăн (промоина) ял енчи хĕрне (край). Регули 1150. Ман ен(н)е пăх, конталла. Смотри в мою сторону. М. Васильев. А, вăл енне кайсассăн, ан ти! ая кĕрес çук. Собр. 429°. † Ай мулла, Ярмулла! Ярмулларан сăра илтĕм, пĕр енĕн чусĕ çук. (Искаженная п.). Бюрг. † Эпирех те каяс çулсем çинче икĕ енĕпеленех канавлă. По обеим сторонам дороги, по которой мы должны ехать, канавы. Орау. Енне-енне виçшерĕн тăраççĕ. Становятся по трое на каждую сторону. Юрк. † Енне-енне вуникĕ кусуй чӳрече кастарчĕ. По обеим сторонам вырубил по 12 окон. Сред. Юм. Енчен-енне тайкаланса пырать. Качается из стороны в сторону. || Бок. N. Эп сулахай енне выртсан, çывăримастăп. Мне нельзя (я не могу) спать на левом боку. Шибач. Пирĕн кин, тет, ача турĕ, тет; пĕр енĕ хĕвел, тет, пĕр енĕ ойăх, тет. Хыпар № 8, 1906. Енчи хĕррисене (аяккисене) шывлă тăмпа сĕрсе якатас пулать. Края боков нужно сгладить, обмазав мокрой глиной. || Календ. 1907. Икĕ енни тавлашнă чух, председатель вĕсене килĕшме ӳкĕтлет. При споре двух сторон председатель старается примирить их. Ст. Чек. Пуçма-пуç улăшрăмăр, пĕр енчен те сĕтев паман. Поменялись без всякой придачи (баш-на-баш), ни одна из сторон не дала придачи. || Сторона села; страна N. † Ула кĕсрен тыйхине хăях утă та йорĕ-чĕ; çакă ен хĕрсене мăк сухал та йорĕ-ччĕ. N. Пирĕн еннереххисем. Те из них, которые находятся (живут) ближе к нам, в нашей стороне. Регули 1151. Хăйсем ен(н)е каяççĕ. Отправляются в свой край. Альш. Çĕрпӳ енчисем эпир. Мы со стороны Цивильска (наша родина около Цивильска). О сохр. здор. Хале ĕнтĕ эпир хамăр пурăнакан енчи çимелли япаласем мĕнлине, хăшĕ кирлине пурне те пĕлтĕмĕр. || Отношение, Hinsicht. Ст. Чек. Вăл енчен калама çук. В этом отношении и говорить нечего. Хыпар № 33, 1906. Вĕренес енчен те тĕлĕнмелле вĕренеймеççĕ. В отношении учения они тоже не очень-то успевают. Беседа чув. 7. Христос тĕнĕ енĕпе тутарсем ун чĕрине пит ыраттарса пурăннă. Чет. пути. Халĕ ĕнтĕ Америкари çынсем епле пуян, пур енчен те (во всех отношениях) малтан пыраççĕ. Истор. церк. Ĕненекенсен хушшинче пĕр енчен те йĕрке пулман. || В значении послелога. Чума. Çавăнтан кайран вара çын е вилес енелле каять, е сывала пуçлать. Хыпар № 31-2, 1906. Вăл татах пăлхану енне шухăшлĕ. Псалт. 48,5. Юмахпа каланă енне хăлхама чикĕп, вăл юмаха псалтир каласа ăнлантарăп. Сборн. мол. Вăл ман енне хăлхине чикрĕ, ĕнтĕ хам кун-çулăмра ăна чĕнĕп. Регули 1149. Хĕвел ен(н)е çавăрăнчĕ. Обернулся (лицом) к солнцу. Сред. Юм. Кĕр енне кайсан (к осени) çанталăк сивĕтет вара. Синерь. Ир енне. К утру. Макка 110. Пирĕнтен хĕвел-тухĕçĕпе çур-çĕр енче. От нас на северо-восток. IЬ. 72°. Ялăн çур-çĕр енче. К северу от деревни. Альш. Качча кайсан, ачу-пăчупалан вăл еннелле пăхма вăхăт çук вара унта (когда пойдут дети некогда будет этим заниматься). IЬ. Турă енне те ытларах (больше) шухăшлаççĕ. IЬ. Чăп ĕç çыннисем чăвашăн авланса, качча кайнисенчен пуçласа ватталла çывăхарнисем таранччен. Вĕсем лешсем пек ял сутне кĕмеççĕ, лешсем пек юмăçĕ-вĕрӳçĕ енчех лармаççĕ. || В чувашизмах. Юрк. Нимĕн тума пĕлмесен (тăва пĕлмен енне) ăна та кăна та шухăшласа пăхаççĕ, чăвашсем вилменнине кура вăсенĕн тĕнне кĕрсе чăваша тухма та шухăшлаççĕ. П.П.Т. Вăсем аптранă енне (не зная, что делать) ак епле тунă... Сир. 113. Чун тарăхнă енне ӳпкелешем пĕреххут. Буду жаловаться в горести души моей. Ч.С. Эпĕ вара ним тăвайман енне (не зная, что делать), хупаха кайса лартăм. Баран. 28. Çи-халĕ ăна, çавăнтах шăлă шанса кайĕ, тесе пырать, тет, нимĕн тăвайман енне. Ч.С. Вăл унта, нимĕн тăвайман енне, вут çуннă тĕле сăхманĕпе витнĕ. Альш. Микулĕ каланă: çапла çав, вăл пуяс енне чукун та юр çинчех пĕçерет тенĕ. N. Аптăранă енне ним калама пĕлмесĕр суеçтертĕм. Хыпар № 37, 1906. Хресченсем хăш тĕлте, аптăранă еннипе: куланай параймастпăр, тесе, приговорсем çыра пуçларĕç. || Страница. КС. Икĕ енне те вуласа тухрăм. См. пит.

тĕпĕ-йĕрĕпе

тĕпĕ-йĕррипе, совершенно. Т. Тепĕр кунне хай Ной тата ĕçлеме тесе каят, карапĕ тĕнĕ-йĕррипе саланса выртат, тет. || Подробно. См. «Оп. иссл. чув. синт.» I, 361.

выхăт

клад; место, где хранится клад. Чăв. й. пур. 36. Вăл выхăтра чăнах укçа пит нумай иккен, анчах вăл выхăт çын ыйтат, тесе кала, тенĕ. Ib. Пирĕн хирте пĕр тĕлте выхăт пур, анчах эпĕ епле илмеллине пĕлместĕп, тĕнĕ; эпĕ тĕлне хам кăтартăп, эсĕ епле илмеллине, мелне, ху туп, тенĕ. Ib. Ăна илессе ахаль илмелле мар пулĕ, унта мĕн-те-пулин кирлĕ, вăл выхăт çын ыйтат-и, выльăх ыйтат-и? Ăна Йехрим юмăç пĕлсе, каласа парĕ, тенĕ.

эй

(эj), или. Юрк. Чăваш юррисем е чăваш тĕнĕ çинчен вĕсем мĕн шухăшлаççĕ: пустарашшăн-и, эй çук-и? Юрк. Эй ку ман çие пĕр-пĕр япалашăн çиленсе ямасăр тăрать пули (= пуль-и)? Юрк. Çук çын хĕрне илес тетне, эй тата пĕр-пĕр пуян çыннăнне-и?

иккĕлен

или иккĕллен, двоиться, удваиваться. Сомневаться. Хурамал. Каяс-и, каяс мар-и? тесе, иккĕленсе тăтăм. Серг. Рад. Çергий кĕллине чĕрĕлнине пĕр иккĕленмесĕр ĕненнĕ. Ист. церкви. Анчах ун чухне эпĕ Христос законĕпе пурăнайăп-ши, пурăнаймăп-ши? тесе иккĕленсе тăраттăм. Чув. Кал., 1910, 33. Малтан хăшĕ иккĕленнĕ, таварĕсене ĕлĕк пухакансене панă. Ист. Владимир, ĕлĕкех хăйĕн тĕнĕ çинчен кăшт иккĕленекенскер, халĕ чăнахах урăхла шухăшла пуçлапă. О заступл. Эсĕ мана пулăшасси çинчен эпĕ нихăçан та иккĕленмен.

уйрăм

ойрăм, отдельный, отдельно; разница; особенно: часть. Г. Т. Тимоф. Санпа манăн уйрăмми мĕн пур? Что у меня с тобою не общего? (т.-е. все общее). IЬ. Санпа манăн хутлăхра мĕн уйрăмĕ пур? Какая разница между мною и тобою? Шел. П. 66. Çавăнпа вăл пире (холст) кашни вилĕшĕн хăйне уйрăм парне туса каснă, çĕлесе тăхăнма çиппе йĕп те чиксе хунă. Юрк. Чăвашсем ытти çынсене пăхнă çĕрте хăйсене уйрăм çынсем иккенне вырăссем чăвашсене тĕне кӳртнĕ вăхăтсенче тин пĕлсе çитнĕ. Б. Араб. Б. Унăн тĕсĕ хăраман çынна хăрушă та мар иккен (оказывается): ахаль ват çын тĕсĕнчен пĕрте уйрăм мар. Орау. Икĕшĕ пĕр-пĕрннчен уйрăмах, никам та: пĕр тăван, тесе калас çук. Юрк. Çуккисенĕн туй йĕркисем пуяннисене пăхнă çĕрте нумай уйрăм. || Разница. Юрк. Ку чӳкре уйрăмĕ çавă: хĕле кĕнĕ йĕркепе чӳк тунă чухне турă çулне укçа улăхтараççĕ. Тимерс. Вăрă хĕрнĕ ясар хĕр çак вăйăра уйрăм пур. Çутт. I, 115. Алмаспа çĕпре-амăшĕн уйрăмми мĕи пур? N. Хĕртен хĕр уйрăмĕ пур. Девица девице рознь. || Особенно. Ольга. Вăл ĕçсем уйрăмах паллă тăраççĕ, пире те ырра вĕрентеççĕ. Юрк. Хуран яшки парпа пиçнĕрен, уйрăм тутлă пулать. Тĕтĕм тути каламас. Хыпар № 9, 1906. Анчах вĕсен тĕнĕ вырăссеннинчен кăш уйрăмтарах. Халапсем. Акнă пĕр тыррисем ĕлĕкхине пăхнă çĕрте уйрăм темĕн тĕрлĕ вăйлă аван пула пуçлаççĕ IЬ. Çĕнĕ çуралнă чунсем уйрăм аванăн курăнаççĕ. IЬ. Чăваш лашисем уйрăм вак пулаççĕ. || Отдел, часть Жит. св. янв. Вăл, хăй виличчен, пĕр кĕнеке çырса хăварнă, вăл кĕнекере тăватă уйрăм (четыре отдела).

Вырăсла-чăвашла словарь (2002)

вера

сущ.жен.
1. (син. убеждённость, уверенность; ант. неверие) шанчăк, шанăç, ĕненӳ; шанни, ĕненни; вера в победу çĕнтерессе шанни
2. (син. вероисповедание, религиозность; ант. безверие, атеизм) тĕн, ĕненӳ, Турра ĕненни; христианская вера христиан тĕнĕ; принять веру тĕне кĕр ♦ служить верой и правдой чунтан парăнса ĕçле

ислам

сущ.муж. (син. мусульманство)
ислам (мусульман тĕнĕ— Аллах турра пуç çапни)

иудаизм

сущ.муж.
иудаизм (еврейсен авалтан пыракан тĕнĕ — Яхве турра ĕненсе пуççапни)

католицизм

сущ.муж.
католицизм, католик тĕнĕ (христиан тĕнĕн Римри папа ертсе пыракан пайĕ)

католический

прил.
католицизм -ĕ; католическая религия католицизм тĕнĕ

мусульманство

сущ.сред. (син. ислам)
мусульман тĕнĕ (халапсем тăрăх, Магомет е Мухаммед ятлă çын VII ĕмĕрте пуçарса янă Аллах турă тĕнĕ)

религия

сущ.жен.
тĕн; христианская религия христиан тĕнĕ, Христос тĕнĕ; языческая религия ыр-усал тĕнĕ

христианский

прил.
христиан -ĕ; христианлăх -ĕ; христианская религия христиан тĕнĕ, Христос тĕнĕ христианские праздники христианлăх уявĕсем, Христос тĕнĕн уявĕсем

христианство

сущ.сред.
христианлăх, Христос тĕнĕ (Турă ывăлĕ Иисус Христос этемлĕхе çăлма тĕнчене килнине уяса пуççапни; ку тĕн виçĕ енĕпе аталанни: православи, католицизм тата протестантлăх); исповедовать христианство Христос тĕнне тыт

церковь

сущ.жен., множ. церкви
1. (син. религия, конфессия) чиркӳ, тĕн; православная церковь православи чиркĕвĕ; католическая церковь католик тĕнĕ, католицизм тĕнĕ
2. (син. храм) чиркӳ, кĕлĕ çурчĕ; соборная церковь тĕп чиркӳ (пĕр çĕрти чиркӳсенчен чи асли); деревянная церковь йывăç чиркӳ

языческий

прил.
ыр-усал -ĕ; языческая религия ыр-усал тĕнĕ; соблюдение языческих обрядов ыр-усал тĕнĕн йăлисене туса пыни

язычество

сущ.сред.
ыр-усал тĕнĕ, нумай турăлăх (çут çанталăк вăйĕсене сума суса нумай турра пуççапни); пережитки язычества ыр-усал тĕнĕн юлашкисем

Вырӑсла-чӑвашла словарь (1971)

буддизм

м. рел. буддизм, будда тĕнĕ.

ислам

м. ислам (мусульман тĕнĕ).

иудейский

прил. иудей ⸗ĕ [⸗и], иудейла; иудейская религия иудей тĕнĕ.

католицизм

м. католицизм (Хĕвеланăçĕнчи христиансен Римри папăна пăхăнакан тĕнĕ).

лютеранство

с. лютеран тĕнĕ, Лютер тĕнĕ (Христос тенĕн Лютер пуçласа янă уйрăмлăхĕ).

монотеистический

прил. монотеизм ⸗ĕ [⸗и]; монотеистическая религия монотеизм тĕнĕ.

мусульманский

прил. мусульман ⸗ĕ [⸗и]; мусульманская религия мусульман тĕнĕ.

мусульманство

с. мусульман тĕнĕ.

Олимп

м. миф. Олимп (авалхи грексен тĕнĕ тăрăх, турăсем пурăннă вырăн тата унти турăсен ушкăнĕ).

олимпиец

м. миф. олимпиец (авалхи грексен тĕнĕ тăрăх, Олимпра пурăнакан турă).

отдушина

ж. 1. тĕнĕ, тĕтĕм çулĕ; отдушина в печи кăмакан тĕтĕм çулĕ; 2. перен. кăмăл уççи, чӳн уççи.

христианский

прил. Христос ⸗ĕ [⸗и], христиан ⸗ĕ [⸗и], христианство ⸗ĕ [⸗и]; христианская религия Христос тĕнĕ; христианская церковь христиан чиркĕвĕ; христианский мир христиан тĕнчи; ◇ в христианский вид привести кого-что-л. йĕркене кĕрт.

христианство

с. 1. христианство, Христос тĕнĕ; 2. собир. христиансем.

шаманство

с. 1. (форма религии) шаман (е юм) тĕнĕ; 2. (занятие шамана) шаманлани, юмлани, тухатни.

языческий

прил. язычество ⸗ĕ [⸗и] (нумай турра ĕненекен, нумай турăллă); языческая религия язычество тĕнĕ.

Социаллӑ сӑмахлӑхӑн вырӑсла-чӑвашла словарӗ (2004)

вера

ĕненӳ, ĕненни; тĕн ĕненĕвĕ; вера в Бога Турра ĕненни; христианская вера христиан тĕнĕ, Христоса ĕненни

ислам

, мусульманство ислам, мусульманлăх (тĕнчери виçĕ тĕп тĕнрен пĕри, Аллах турра пуççапни; нумай çĕршывра вăл патшалăх тĕнĕ шутланать)

иудаизм

иудаизм (еврейсен авалхи тĕнĕ — Яхве турра пуççапни; халĕ вăл Израиль патшалăхĕн официаллă тĕнĕ шутланать)

католицизм

, католичество католицизм, католик тĕнĕ (христиан тĕнĕн виçĕ тĕп юппинчен пĕри, ăна Римри папа ертсе пырать; католицизм Европăри тата Америкăри нумай çĕр-шывра пысăк вырăн йышăнса тăрать)

католический

католицизм -ĕ, католик -ĕ; католическая религия католик тĕнĕ; католическая церковь католицизм чиркĕвĕ; католические профсоюзы католиксен профсоюзĕсем

крестины

хĕрес йăли, хĕрес уявĕ (христиан тĕнĕ йĕркипе шыва кĕртни; çавна уявлани)

религия

тĕн; языческая религия ыр-усал тĕнĕ; христианская религия христиан тĕнĕ; государственная религия патшалăх тĕнĕ; мировые религии пĕтĕм тĕнчери тĕнсем (христианство, ислам, буддизм)

языческий

ыр-хаяр -ĕ; языческая религия ыр-хаяр тĕнĕ

язычество

ыр-хаяр тĕнĕ (нумай турра, усал-тĕселе ĕненни)

христианский

христианство -ĕ, христиан -ĕ; христианла; христианская религия христиан тĕнĕ; христианская мораль христианла этеплĕх

христианство

христианство, христианлăх, христиан тĕнĕ (тĕнчери виçĕ тĕп тĕнрен пĕри, Христос турра пуç çапни)

христианский

христианство -ĕ, христиан -ĕ; христианла; христианская религия христиан тĕнĕ; христианская мораль христианла этеплĕх

христианство

христианство, христианлăх, христиан тĕнĕ (тĕнчери виçĕ тĕп тĕнрен пĕри, Христос турра пуç çапни)

Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)

тĕнĕ

«вентиляционное отверстие в стене (в курных избах и банях)»; Замахш. тӳнглӳк, уйг. тӳнлӳк, узб. С, ойр., тув. тӳндӳк, алт. В, хак; тӳннӳк, тӳндӳк, тат. тӧлэн, башк. тӧнлӧк, тоңнек «дымовое отверстие вверху юрты или кибитки»; якут. тӳннӳк «окно»; ср. монг. и бур.-монг. тооно «крышка для дымового отверстия юрты». Происходит от слова со значением «дым», «дымить»; ср. перс. дуд «дым»; желт. уйг. тут «дымить»; см. тĕтĕм.

Чăваш чĕлхин çĕнĕлĕх словарĕ

архимандрит

п.с. Священник-манахăн (иерома-нахăн) чи сумлă ячĕ; пысăк мăнастирĕн настоятелĕ (пуçлăхĕ). 1807 çулта Бичурина, ... Сретенски монастырь архимандричĕ туса, Китая яраççĕ. ЧК, 1958, 76 с. Ларăва комитет членĕ Савватий архимандрит (арçынсен мăнастирĕн настоятелĕ) ... хутшăнчĕ. ÇХ, 1999, 11 /, 3 с. Христос тĕнĕ çуралнăранпа 2000 çул çитнĕ ятпа Арсений архиепископпа Вениамин архимандрит ... инвалид ачасене Мускава чĕннĕ. ÇХ, 2000, 37 /, 8 с. — ВЧС, 1971, 33 с.; Никольский, 1909, 23 с.

вырăслăх

1. Ç.п. Несĕлĕпе е чĕлхипе вырăс пулни. Поэтăмăр [Г.Айхи] пултарăвне хакланă май «чăвашлăх» е «вырăслăх» ыйтăвне хускатни усăсăр япала. Вĕсен хушшинче — пултарулăх ĕçне илес пулсан — чикĕ лартаймастăн. А.Хусанкай //Х-р, 10.09.1992, 5 с. Н.Ашмарин вырăслăхĕпе пире вĕçĕмсĕр сăмсаран чышнине тӳссе çитет! Э. Илле //Х-р, 2.08.2000, 2 с. 2. П.п. Вырăс хавалĕ, вырăс тĕнчи (чĕлхи, шухăшлавĕ, йăли-йĕрки, тĕнĕ т.ыт.те); вырăссен несĕллĕхĕ. Пĕр енчен [Г.Н.Волковăн «Пуш уйăхĕн вĕçĕнче» калавĕнче] — чăвашлăхшăн тăрăшакансем..., тепĕр енчен — вырăслăхшăн тăрăшакансем. И.Кузнецов, 1977, 169 с. Ара, пĕтĕм информаци, хыпар вырăсла килнипе пĕтĕм тĕнче вырăслăхран çеç тăрать вĕсемшĕн. Ил.Ива-нов //Х-р, 8.10.1992, 2 с. Вырăсăн — вырăслăх, чăвашăн — чăвашлăх пултăр. Х-р, 24.08.1993, 3 с. Ку, ун шучĕпе, чăвашлăх статусне чакарать, вырăслăхăнне ӳстерет. Х-р, 15.08.2000, 4 с.

зороастризм

п.с. Авалхи ирансен сăваплă вута (вут амана)чыслакан, ырăпа усал кĕрешĕвне тĕпе хуракан тĕн йĕрки; сартăш (Заратушра) тĕнĕ. Вĕсен [чăвашсен] пурнăçĕнче ... пуринчен ытла зороастризм витĕмĕ пысăк пулнă. Н.Наумов //Я-в, 1990, 7 /, 26 с. Кунта чăвашсен авалхи тĕнĕпе пĕрлех зороастризмпа буддизм витĕмĕ те çук мар-тăр. ТА, 1990, 9 /, 66 с. Чăваш несĕлĕсем иран йăхĕсем пурăнакан вырăна куçса килсен, киремет тĕнĕ вырăнти зороастризм ĕненĕвĕн витĕмне лекнĕ. Х-р, 16.08.2000, 4 с. «Тимĕр тылăра» зороастризм календарĕн йĕрĕсем пур. Я-в, 2000, 4 /, 55 с.~~

мăсăльманлăх

ç.с. Мăсăльман тĕнĕ, мăхамет тĕнĕ, ислам. Мăсăльманлăх Пăлхарта çĕкленĕ тет хĕç-хăртне. Г.Юмарт, 2001, 16 с.

мусульманлан

п.с. 1. Ислам тĕнне йышăн, мăсăльмана (мусульмана) тух. Пыра-киле монгол-тутар мăрсисемпе пăлхар турханĕсем хушшинче уйрăмлăх пĕтсе пынă, мĕншĕн тесен лешсем те, кусем те мусульманланса кайнă. И.Кузнецов, 1962, 29 с. Мусульманланнă чăвашсем хăйсен ятне çухатнă, «тутар» ятпа çӳреме пуçланă. Х-р, 17.03.1992, 5 с. 2. Мăсăльмансен евĕрлĕ пул, мăсăльманпа пĕр пеклен. Мăсăльман тĕнĕ сарăлма пикенсен — ятсем те мăсăльманланаççĕ. Х-р, 16.05.2002, 3 с.

мăсăльманлан

п.с. 1. Ислам тĕнне йышăн, мăсăльмана (мусульмана) тух. Пыра-киле монгол-тутар мăрсисемпе пăлхар турханĕсем хушшинче уйрăмлăх пĕтсе пынă, мĕншĕн тесен лешсем те, кусем те мусульманланса кайнă. И.Кузнецов, 1962, 29 с. Мусульманланнă чăвашсем хăйсен ятне çухатнă, «тутар» ятпа çӳреме пуçланă. Х-р, 17.03.1992, 5 с. 2. Мăсăльмансен евĕрлĕ пул, мăсăльманпа пĕр пеклен. Мăсăльман тĕнĕ сарăлма пикенсен — ятсем те мăсăльманланаççĕ. Х-р, 16.05.2002, 3 с.

Чăваш чĕлхин ретроспективлă ăнлантару словарĕ

Турă çырăвĕ

Христос тĕнĕ мĕн пулнине, вăл ăçтан тухнине, епле кĕнеке тăрăх вĕрентнине çырса кăтартакан кĕнеке пуххи. Христос тĕнĕ мĕн вăл, ăçтан тухнă вăл, епле кĕнеке çине çырнă тăрăх вĕрентеççĕ ун çинчен – çавсене тĕппи-йĕррипе йĕрлесе пăхса пĕлес пулать. Вăл кĕнекесене вырăсла Священное писание теççĕ, чăвашла калас пулсассăн вĕсене Турă çырăвĕ, Таса çыру теме юрать [Указание 1893:3]; Турă çырăвĕ тесе ветхий завет Библия кĕнекине, Евангелиепе апостолсем çырнă кĕнекесене калаççĕ [Избранные (январь) 1904:41].

тутар

Магомет тĕнĕпе пурăнакан; мишер. Ун патне вара Магомет тĕнĕпе пурăнакансем (тутарсем), еврейсем, нимĕчсем, грексем хăйсен тĕнĕ çинчен кала-кала кăтартма çынсем янă [Наставление 1896:128]; Тутарсен (мишерсен) хушшинче те суккăр сахал [Çулталăк 1903а:30].

Çавăн пекех пăхăр: