Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

лемех

тех.
лемех
см. тĕрен

тăх

2.
ковать, выковывать
тĕрен тăхса ту — выковать лемех

тĕрен

I.
лемех
сошник
суха тĕренĕ — сошник сохи
акапуç тĕренĕсене антар — спустить лемеха плуга
тĕрен тивмен çĕр — земля, не тронутая лемехом, целина

тĕрен

II. диал.
медлительный, неповоротливый
ленивый

тĕрен

медлительно, неповоротливо
лениво
тĕрен лаша — нерезвый конь

тĕрен

III.

1.
опираться
патак çине тĕрен — опереться на палку
тĕренсе тăр — стоять, опершись на что-л.
чавсапа тĕрен — облокотиться

тĕрен

2.
упираться
урапа педаль çине тĕрен — упереться ногами в педали

тĕрен

3.
облокачиваться, прислоняться
притулиться разг.
хӳме çумне тĕрен — прислониться к стене

тĕрĕн

1.
то же, что тĕрен III.
туя çине тĕрĕн — опираться на трость
чавсапа сĕтел çине тĕрĕн  — облокотиться на стол

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

сапан

(сабан), деревянный плуг. См. ака-пуç. Асан. Сапан, деревянный плуг. Части сапана: сапан çӳретекен винт; тăмана çаклатмалли; йывăç ака кашти; шăрт; тĕрен; турат вĕçĕсем; çĕр пăрахакан хăма; тыткăчĕсем; ама турат, аçа турат.

хăлхаллă

имеющий уши, с ушами. N. Вăрман хăлхаллă, хир куçлă. Кан. Эс унта арлан хăлхаллине пус (овцу). N. Хăлхаллă çĕлĕк. Г. А. Отрыв. Хăлхаллă калпак, особая шапка (хăлха урлă яраççĕ). N. Пит хытă хăлхаллă япала вăл, плохо воспринимающий или по глухоте иди по рассеянности. || Имен. Тĕрен икĕ тĕрлĕ пулат: пĕр хăлхаллă, икĕ хăлхаллă; пĕр хăлхалли лашасене çăмăл, ăна иккĕпе, виççĕпе çăмăл çӳретеççĕ; иккĕллине ултă лаша е пиллĕк кирлĕ. Лемех бывает двух родов: одноперый и двуперый,— с однокрылым лемехом легче лошадям — с ним можно легко пахать и на двух и на трех, а для двуперого надо лошадей пять или шесть. См. ака, там же тĕрен (вып. 1).

тĕрен

опираться. Н. Карм. Ст. Чек. Тĕреннĕ, тăрать тĕренсе (таяннă, не работает).

тĕренкеле

учащ. ф. от гл. тĕрен. Кан. Аран-аран тĕренкелесе ларакан кĕпер.

тĕрен

лемех плуга. || Кусок земли, угол, оставшийся после дележа.

тĕрен

никудышный. Ст. Чек. Арăмĕ те çав лăй-лай начар, тĕрен, кĕтӳ хуса тухнă та, аран урине сĕтĕрсе пырат. Козловск. р. Тĕрен лаша пулчĕ.

шăрт

щетина. N. Сысна шăрчĕ. СПВВ. ИА. Сысна шăртĕнчен тумтир тасатмалли шоткă тăваççĕ. Кĕвĕсем. Сысна тесен — шăрчĕ çук, этем тесен — сăнĕ çук. N. Сысна тесен — шăрту çук, йысна тесен сăну çук. Чист. Ачана шăрт тухнă (щетинка). Яровой-к. Шăрт сухал тытать (пугают детей). СТИК. Кушак йытта курсан шăртне тăратат (хӳри çинчи, мăй çинчи çăмне шăрт пек çĕклентерет). Изамб. Т. Кит çăмсăр, шăртсăр пулат. || Гнев. КС. Шăртне тăратрĕ. Рассердился. Бука. 1900. Шăртна ан тăрат. N. Шăртне шăнараймасăр (с сердцов) пĕр чĕрес сĕт тăкса янă (он). || Щетка из щетины (мыкальница) для расчесывания кудели, льна. N. Сӳс шăртлакан шăрт. Ягудар. Сӳс шăртламалли шăрт. Сред. Юм. Шăрт начарланнă пирĕн, сӳс шăртлама шăрт çыхтарас пулать. Ой-к. Кăвак сурăх кĕрте ларĕ. (Шăрт тĕпĕ). N. Шăрт пак (о частой озими). Собр. Катка тăрне катки, чăн тăрринчи шăрт. (Кĕпçе). || Верхние плавники у рыбы (на спине). Чертаг. || Часть плуга, сабана. См. ака (ака-пуç). Чертаг. Шăрт, левое железо у сохи, режущее землю. N. Ака шăрчĕ, чертец, отрез или резец сабана. Яргуньк. Шăрт тимĕр, резец у сохи. N. Шăрт шăтăкĕ, отверстие грядиля, куда вставляется чертец. Янгорч. Шăрт шăтăкĕ — кашта çине шăрт лартма шăтарнăскер. Шăрт савăлĕ, прогонистый клин у плуга. Ой-к. Шăрт-тренсем тĕрĕс пулччăр. Сиктер. Шăрт-тĕрен кăларса пĕр пĕрчĕ акса пин пĕрчĕ илме пар. (Моленье). N. Е тата акана-сухана тухăпăр, шăрт кастăр, трен хапарттăр, тет, турă амăшĕ! || Бердо? В. Олг.

çĕçĕ

(с’э̆з’э̆, с’ӧ̆з’ӧ̆), lignum directum, in earum aratri partium, quarum altera кашта, altera ама турат appellator, foramina infixum, eo consilio, ut eas inter se firmiter coniungat acieque sua ad vomerem spectante terrae glebas amoliatur. Имен. Çĕççи туртипе (lege: каштипе) ака-пуç туратне тытса тăрат та, тăпрана сирсе пырат. Тĕрен енĕ çивчĕ пулат; йывăç, ама туратпа кашта виттĕр янă. „Ножик“ — (вертикальный) кусок дерева, который соединяет между собой грядиль и левую ножку и своим острым ребром, обращенным в сторону сошника, раздвигает наседающую на него землю. Ножик пропущен через названные здесь части сабана насквозь. | Eodem nomine appellator cultri genus, in temonem nonnullorum aratrorum ante tabulam infixum, cuius mucro ad vomerern porrigitur. Также род резца, укрепленного в грядиле и спускающегося нижним концом отвесно, к лемеху; его имеют не все плути. Янгорч. Çĕçĕ (амапа кашта хушшинче, сула умĕнче). Ножик (между левою ножкою и грядилем, перед „сула“). Кумарк. „Ака çĕççи — ножик“. (Там же есть и ака шăрчĕ, помещенный ближе к переднему концу грядиля).

тĕрен

(_тэ̆_рэн’, т’_рэн’; Нюш-к., Череп. т_рэн’, extrita littera), vomer aratri, лемех сабана. Имен. Тĕрен икĕ тĕрлĕ пулат: пĕр хăлхалă, икĕ хăлхалă; пĕр хăлхали лашсене (i. q. лашасене) çăмăл; ăна иккĕпе, виççĕпе çăмăл çӳретеççĕ; иккĕлине ултă лаша е пиллĕк кирлĕ. Лемех бывает двух родов: однопёрый и двупёрый; с одноперым лемехом легче лошадям — с ним можно легко пахать и на двух и на трех, а для двуперого надо лошадей пять или шесть.

хăлха

(хы̆лhа), angulus vomeris superior, перо (верхний угол) лемеха. V. тĕрен.

шкантсем

Cum iam haec omnia, quae supra de aratro ligneo scripta sunt, ad typothetam essent missa, litterae mihi ex vico Кĕçĕн елчĕк praef. Tetiuschiensis allatae sunt, quae aratrt lignei descriptfonem continebant, addito insuper eiusdem simulacro, quod hie quidem inseri non potuit. Когда все помещенное выше уже было сдано в набор, я получил письмо от учителя М. Данилова (М. Яльчики, Тет. у.), содержавшее в себе описание дерев. плуга и его изображенне; рисунки здесь пропускаются. „Присылаю, пишет он, при сем чертеж чувашского деревянного плуга „ака-пуç“. Существенными частями этого старинного земледельческого орудия являются два дубовых сучка, расположенные рядом и связанные внизу двумя перекладинами, а наверху одной. Влевый сучек вставляетея шипом конец крепкой, круглой кленовой, несколько изогнутой, плахи, собственно — главной оглобли (или дышла), которая неподвижно связывается с левым же полозом при помощи крепкой стойки („сула“ или „тăмана“). К стойке и сучку пришивается сосновая доска („сурпан хăми“), а с другого бока, к сучку и стойке, пришивается другая доска, поменьше, отчего образуется трехугольная коробка. На левый и правый полоз спереди вставляется один железный лемех („терен“), в горизонтальном положении. „Тĕрен“ имеет треугольную форму и острые края. Трубка его, куда входат дерево, называется „тĕрен кăпăлĕ [к̚ы̆δы̆л’э̆. Н. А. ]. На дышле, в особое продолбленное отверстие, клином закрепляется вертикально железный резец („шăрт“), чтобы стальное острие его, обращенное вперед, пришлось перед „тĕрен“. Передний конец дышла лежит свободно на оси с двумя колесами. К середине оси, спереди, перпендикулярно прикреплен „явăрлав“ (читать: „javorlau“ [т. е. jавы̆рлав. Н. А. ]. На „явăрлав“, сбоку, есть сквозное отверстие, в которое продета веревка, зацепляющаяся за деревянный пенек („кăвакарчăн“), утвержденный на переднем конце дышла, сверху. На ходу веревка не позволяет дышлу соскользнуть с оси. На конце „явăрлав“ есть крючок, на который надевается „çăрттан“, т. е. равноплечий рычаг с точкой опоры в середнне, у отлерстия, где крючок, и с приложением двух лошадиных сил на каждом конце. Две коренные лошади впрягаются в оглобли, из которых каждая сделана из одного согнутого дугой крепкого дерева. К четырем концам коренных оглоблей прикрепляются при помощи веревок ещо две пары оглоблей для передней пары лошадей. Когда все готово, погонщак становится с левой стороны, сзади, за рукоятки берется опытный пожилой мужик, а подросток, с маленькой лопаточкой, идет сбоку и очищает застрявшую в пространстве землю у стойки. Когда пропахана первая борозда, дальше идет равномерно: „шăрт“ режет вертикально, глубиного до 2 ¹/₂ вершков, „тĕрен“ подрезает снизу, горизонтально, вершков на 4 — 5. Подрезанная земля, поднимаясь на „тĕрен“, ударяется в отвальную доску и, перевернувшись сверху вниз, падает направо, на предыдущую борозду. Отвальная доска своим выемчатым задним краем приглаживает перевернутую землю направо, чтобы она не ссыпалась обратно в борозду. В день можно вспахать им одну десятину. „Ака-пуç“ особенно незаменим при поднятии „нови“, т. к. требуется большая сила для разрезывания задернелой земли, иногда даже с древесными кореньями, где даже ломаютса заводские жел. плуги, починка коих дороже. Кроме того, „ака-пуç“, переворачивая полосы отрезанного дерна, не ломает полос, а укладывает их сплошь, тогда как железный плуг своим крутым отвалом ломает полоски, в тем затрудняет бороньбу. Цена „ака пуç“, без железных частей, — рубля 4 — 5“.
Praeter aratra lignea hie descripta, quae iam multis locis in usu versari desierunt, atque ilia pervulgata, quae „cyxa“ nomine usurpantur, ferrea quoque eiusdem generis instrurnenta, in officinis confecta, in usum venire coeperunt, quorum partes hie infra enumeravimus. Кроме самодельных дерев. плугов, встречающихся лишь в некоторых местностях, и более распространенной сохи („суха“), чуваши, местами, уже начали пользоваться плугами заводского изделия, приобретаемыми в земских складах. Эти плуги называются у них тимĕр ака или тимĕр ака-пуç, а, иногда сохраняют заимствов. у руссках немецкое название плук (нем. Pflug).
Чувашский деревянный плуг (М. Яльчики, Тетюш. у.).
1. Ама турачĕ.
2. Аçа турачĕ. (çур турачĕ).
З. Ака кашти.
4. Сурпан хăми.
5. Кĕçĕн сурпан хăми.
6. Сули (тăмана).
7. Тĕрен.
(7а. Тĕрен кăпăлĕ, tubus vomeris quo infigitur тупан).
8. Шăрт.
9. Кăвакарчăн, paxillus.
10. Явăрлав пăяв³, funiculus.
11. Тенел, axis.
12. Урапа кускăçĕсем, rotae.
13. Явăрлав (i. q. тараса хăми).
14. Явăрлав çекĕлĕ, uncus.
15. Çăрттан (i. q. тараса).
16. Тĕп турта.
17. Малта турта.
[18. Касă епле çавăрăнса ӳкни. Quo modo inverteretur caespes, demonstratum erat, Hie omissum].
19. Тупан.
20. Ака тытки.
21. Харлавламалли вырăн, locus, qua adhibetur rallum. [7, 8 Тимĕртен тăваççĕ, шăрта (8), вичкĕн пултăр тесе, хурçă та хываççĕ (cultri acies e chalybe etiam fit), ыттисене пурне те йывăçран тăваççĕ].
Йывăç ака (Асан ).
1. Аçа турат.
2. Ама турат.
З. Тыткăчăсем.
4. Çĕр пăрахакан хăма.
5. Тăмана.
6. Турат вĕçĕсем.
7. Сапан çӳретекен винт.
8. Тĕрен.
9. Шăрт.
10. Йывăç ака кашти.
11. Çаклатмалли.
Тимĕр ака (Асан.).
1. Тĕнĕл.
2. Куччăр.
З. Пружина хулли.
4. Пружина тыткăччи.
5. Пружина.
6. Тыткăччи.
7. Çăраççи.
8. Çунатсем.
9. Тĕренсем.
10. Урапа.
11. Ака пласси.
12. Сăнчăр.
13. Пĕкĕ.
Ака-пуç (Имен.).
1. Тĕрен.
2. Пысăк сурпан хăми.
3. Çĕççи.
4, а. Ама турат.
4, б. Çăвăр турат.
5. Кĕçĕн сурпан хăми.
6. Хаччи.
7. Шăрт.
8. Пысăк тăмана пăти.
9. Кĕçĕн тăмана пăти sive автан.
10. Путек пăявĕ.
11. Ака-пуç кашти.
12. Суласем.
13. Тараса.
14. 15. Тĕп-турта пăявĕ.
16. 17. Тĕп-турта.
18. Тараса хăми.
19. Пускачă.
20. Çăвăр савăл, мăн савăл.

янавар

(jанавар), животное (перс.). СПВВ. Чĕлхесĕр янавар ― калаçайман япала, выльăхсем. СПВВ. Х. Янавар ― бессловесное, жалкое животное. Сборн. по мед. Хура халăх янавар чирĕсенчен сыхланма пĕлмест. IЬ. Вара хура халăх янавар чирĕсенчен сыхланма е вĕсенчен сывалма меслетсем пĕлмен пирки, вĕсем çинчен вĕреннĕ ăслă çынсенчен мĕн тумаллине канаш ыйтса пĕлме хăранă пирки темĕн чухлĕ вилет. || Лошадь. Хурамал. Лашана йывăр çăк турттарнă чух: янавар! туртать вĕт, теççĕ. Альших. † Сакăр шăллă çунаçăм сакăлтана ямин-ччĕ, тăват уралă янавар тăваяккине ямин-ччĕ. Бурунд. † Сакăр шăллă çуна сакăлтана ямин-ччĕ; тăватă уралă янавар ту аяккине ямин-ччĕ. К.-Кушки. † Тăват уралă янавар (лошадь) тăваяккине ямин-ччĕ. Чертаг. Эй, янавар! Лайăх выльăха сурăм-çирăм, сана, янавара, лайăх полтăр. (О хорошей скотине). То же знач. и в Якейк. IЬ. Эй янавар! çӳресе ус куртăмăр! (о хорошей скотине). Н. Шинкус. Эй турă, уя кӳлсе тухнă ака çăмăл пултăр, янаварсене (акана кӳлнĕ лашасене) хăватне пар, турă! Тюрл. Эх, чĕлхесĕр янавар (лошадь)! веç она çапса пĕтернĕ; чĕлхи çок вĕт он калаçма! Шибач. Лайăх лашасене ыр янавар тетпĕр. Изамб. Т. Лаша, мана курсан, кĕçенсе ячĕ. Чĕлхесĕр янавар, паллат пулат çав! Хорачка. Хӧ̌ђэ̆_м ут-ты̆к: аj jанавар! _тӓ_ччэ̆ она. Дик. леб. 32. Чĕлхесĕр янаварсем. || Выражает сожаленне. Ст. Чек. Шеллесе калаçат: янаварăм! янаварăм! (Обращение к человеку и животному). СПВВ. ВА. Янавар = мĕскĕн, бедный. Стюх. Эй янавар! Ах бедняжка! Во время пахания плугом перед началом говорят: «Шăрт кас, тĕрен хăпарт, янавара хăват пар». Ч.С. Вилсе кайрĕ авă, пирте ыррăн çулталăк та пурăнаймарĕ, янавар! Питушк. Янавара ан çап, вăл чĕлхесĕр япала. IЬ. Эй янавар, мĕскĕн (çынна калаççĕ). Ядр. † Алтăр туллиаштуртрăм, чикан пычĕ чӳлĕк туртрĕ; янавар укçи турпас мар, туртмассейрен çу юхмаçть. || Глупый. Я. Турх. Янавар, глупый. || М. П. Петр. Янавар — слабосильный. || Славная вещь. Шибач.

ут-тум

лошади (вообще). Хурамал. Ут-тум сывă пулсан, çитес çĕре çитме пулĕ. Шел. II. 59. Вĕсем ларса çӳрекен ут-тумĕсем те çыннăн. Сунт. 1928, № 8,14. Ана çине çитсе, утне-тумне кӳлсен, шăрт касса, тĕрен хăпартма пулин те парăсăнччĕ. (Моленье). | Сбруя. Шел, 52. Çуртне-йĕрне ут тумне юсамалли, тумалли.

Вырăсла-чăвашла словарь (1972)

прислониться

к чему сов., прислониться несов., таян, сĕвен, тĕрен; не прислоняйся к стене стена çумне ан таян.

Вырӑсла-чӑвашла словарь (1971)

лемех

м. тĕрен, суха тимĕрĕ, плуг тимĕрĕ.

ленивый

прил. 1. юлхав, кахал, наян, ӳркенчĕк, тĕрен, услап; ленивыи человек капаш (е юлхав) çын; 2. (о движениях, походке) лӳппер, мăран, ӳрĕк-сӳрĕк; 3. (о животном) лӳппер, чуман, кĕсмен; ◇ ленивые щи чĕрĕ купăста яшки; ленивые вареники хуран кукли.

опереться

сов. 1. тĕрен, тĕрелен, тайăн, сĕвен; 2. (найти поддержку) шан, таян, хунтăлан; опереться на товарищей юлташсем çине шан.

предплужник

м. с.-х. предплужник, тĕрен, шăрт.

привалиться

сов. тайăн, сĕвен, тĕрен, тĕрелен.

сошник

м. 1. с.-х. (лемех) тĕрен, суха тимĕрĕ; 2. с.-х. (у сеялки) сошник; 3. тен. (у лафета орудия) сошник.

Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)

тĕрев

, тĕрек «подпорка», «опора», «оплот»; тĕреклĕ «прочный», «крепкий», «сильный»; Замахш. тирек, азерб. дирэк, тур. дирек «столб», «колонна», «мачта»; казах., кирг., к. калп., ног. тирек, уйг. тирәк, узб. тиргак, башк., тат. терәк, хак. тирег, кумык. тирев, туркм. дирег, тат. дирек «подпорка», «опора», «оплот». От глагола тĕре «упираться», «подпираться»; ср. тат., башк. терә, кирг., казах., к. калп., хак. тире, азерб. дирә, тур., туркм. дире «подпирать»; чув. тĕрен, казах. тирен, азерб. дирән, кирг. тирел «упираться», «опираться».

тĕрен

«лемех плуга»; тат., башк. тӧрән «лемех сабана»; ног. туьрен «лемех»; кум. туран «железный плуг».

Çавăн пекех пăхăр: