Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

угро-финн

то же, что финн-угр

финн

финн

финн-угр

финн-угр чĕлхисем — финно-угорские языки
(венгр, саам, карел, эстон, финн, коми, ирçĕ, мăкшă, çармăс, ар т. ыт.)

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

фин

финн.

пулăçă

(пулы̆з'ы̆), рыбак. Пшкрт. Полăçă. Баран, 154. Çĕр ĕçĕнчен пуçне кунта халăх выльăх усраса, ун уссине курса пурăнать, вăрман ĕçĕ ĕçлет, пулăçа çӳрет. Ib. Пулăçăра çӳресе финн çынни тинĕсе хăнăхса çитнĕ.

кар

(кар), раскрыть, разинуть ЧС. Çӳçĕсем пĕтĕмпе ĕнсе кайнă, çăварне карса пăрахнă. Волосы были совсем сожжены, рот был разинут. Орау. Ял тăрăх çăварне карса çӳрет (разбалтывает на всё село). Сĕт-к. Хăрах аллине пилĕке тытнă, хăрах тотине чăснă, çварне карнă (молочник). Упа 876. Çăхан çăварне карнă та, мĕн пур вăйĕпе кăранклатса янă. Трхбл. Караканăн çăварне карта тытман. Пшкрт. Халĕ, çуарня лепле карса пăрахнă (кар_зӓ_рӓ_т)! Смотри, как он рот-то дерет! (т. е. кричит). Орау. Мĕн çăварна карса выртатăн? Анаслани кунтах илтĕнет. || Завесить, закрывать, затянуть, занавешивать; опутать. Ст. Чек. Карна (карас) шăналăк. Сĕт-к. Шăналăкне карăнтарах кармалла. Чураль-к. Урам урлă таната карап. (Ура сырни). Тораево. Хăва (он сам) кайсан, упа лашана çисе янă, тет те, ун вырăнне çатра каркаларĕ, тет те, çине шăналăк витрĕ, тет, хăва тарчĕ, тет. Ал. цв. 8. Вăл çӳлĕ вырăн çине улăхса выртать те, кĕмĕл чаршавне карса ярать Орау. Хĕвеле кашт пĕлĕт карса илнĕ. N. Ăна пĕлĕтсем карса тăраççĕ (закры зают). Якейк. Икĕ минутра тĕтре карса илч. В две минуты заволокло туманом. || Окружить, огородить. Ала 6. Çывăрса тăчĕç. Вăлсене йĕри-тавра карса илнĕ, тет, çĕленсен амăшĕ, ниçта та каймали çук, тет. Финн. Тĕплĕ карса илнĕ. Крепко загорожено. Толст. Вăл çулпа аннă та, чул хӳмепе карнă йывăç пахчи курна. N. Юпаран юпана правулкка карса пынă (если столбов много). N. Икĕ юпа хушшине правулкка карса хунă. N. Апла пулсан, эппин çарана çуррине карса илер, çурринче выльăх çӳретер. N. Эппин эпĕ, юлташсем, халĕ кайса карса илетĕп те, унта выльăх яртармастăп.

луш

попусту, напрасно. СПВВ. ФИ. Луш вăрçă шыракан çын. Изамб. Т. Лушах (-жах) кайса килтĕм (попусту). Фин. Луш çинченех (понапрасну) çынпа вăрçма, çапăçма тытăнать (пьяный финн). ЧП. Мĕн луш каяс юхма пасарне, кримски çĕлĕк илес çук! (вар. второй половины: кайăках та хăвисе, ай, çитмелле). СТИК. Мĕн луш çыркаласа аппаланса ларан, санран-и çырăва вĕренме? вăл ĕç пире килĕшмест (зачем тебе очень заниматься письмом). С. Алг. † Мĕн калаçатăр луш-напрасно, эпир савнă туспа саклаçнă. Ст. Шаймурз. † Мĕн кӳлес луш начар шур лашана? — çавăрса çапатăр пушăра; мĕн тăватăр луш начар тусăра? — яратăр ял çине ятăра (scr. йăттăра). Сенчук. † Хура вăрман хыçне хурт лартрăм: çӳресси инçе — луш лартрăм. От русск. ложь?

матур

(мадур), молодец, молодчина. К. Кушки. † Урлă кĕлет умĕнче ут кустарчĕç матурсем. N. Хăшĕ çиеле тухакан вăйçи (отличившийся перед прочим, победитель) вара матура тухать (считается победителем). Альш. Вот матур! епле пĕлтĕн (узнал) эсĕ ху ачăна? тенĕ те, ачине пăрса янă (отдал). N. † Пире çиекен пире те курăймаççĕ, хамăр матур — нимĕн те тăваймаççĕ. N. † Çумри юлташ матур пулсан, мĕшĕн хăрас аслă ялти куштантан? Чăв.-к. † Ачисем те матур, çĕрле çӳрет; пуçĕ çине шанат, хĕр тупат: Кан. Ку, матур ачи те, çĕр çывăрма пĕлмест! || Красивый, пригожий. N. † Мĕшĕн каяс пасара, матур явлăк илмесен? || Шибач. Матор (мадор), сильный, здоровый (крепкая вещь). Сред. Юм. Матôр — пôлатна çынна калаççĕ. Бюрг. † Матурах çуралтăм эпĕ; мухтавлă ӳсрĕм. || Ловкий, solles. Фин. Пуринчен ытла финн халăхĕ тимĕрçĕ ĕçне ĕçлеме матур пулнă. || Хороший. N. Пирĕн ялти ĕçсем авă епле матур, йĕркесем епле аван. Чист. Матур лаша, хорошая лошадь. || „Мелкий торговец из русских, разъеажающий по деревням“. Микушк. † Хура сăран çинче матур манит (рубли) суйлат (разбирает, выбирает).

варлă

приветливый, добрый, сердечный; тароватый. Кратк. расск. Авраам вăл пит варлă çын пулнă. Çав çынсем патне пынă та, ӳксе пуççапнă вĕсене. СПВВ. ПВ. Варлă çын — добрый. Фи. Финн çынни тата питĕ чăтăмлă, варлă çын. Çын хăйпе кăмăл калаçсан, вăл унпа кăмăллă, йăвашшăн калаçат. Бур. † Кил йышĕ варлă пулсассăн, сĕтел умĕнчи çын эпир. N. Çакăра-тăвара та пит варлă çынсем. В отношении хлеба-соли они тоже очень тароваты. Юрк. Ăшă кăмăллă, варлă çынсем, amabiles, соmеs, lrpidi). || N. Варлă тус. || Состоящий в дружеских отношениях. ЧС. Сителĕклĕ пурăнакан çынсем хăйсен хурăнташĕсем, варлă çыннисем патне хăнана çӳреççĕ. || Дружно, любовно. X. Çăкăр-тăвар пĕрле ĕççе çимелле пултăр, пĕр варлă пурăнмалла пултăр. СПВВ. Вар, варлă пурăнас, варланас. Яргуньк. Хĕрĕ пĕр ĕмпӳ ачипа варлă пурăннă, тет те, çавăнпа çав çĕвĕç хуçана каяшшăн (замуж) мар, тет. Сĕт-к. Олянпа Микула пит варлă порнаççĕ. Ядр. Тата вĕсене варлă пурăннă хĕрсем ашăли(-ал-шăлли) туса параççĕ. || Состоящий в любовных отношеииях. А. П. Прокоп. || Укçинепе варлă ача варне тытса макрать, тет. Юрк. † Пирĕнпе варлă çичĕ хĕр, çичĕ хут чаршав карсамăр, мана илсе юлсамăр (Солдат. п.). N. † Пирĕнпе варлă хĕрсем çук, çавăнпа пирĕн тутăр çук. N. † Хамăрпа варлă хĕрсене хамăр чĕрçине лартрăмăр. Яргунък. Çав улпутăн арăмĕ пуппа варлă пулнă, тет. Сред. Юм. Арçынна варлă (любимая мужчинами), хĕр-арăма варлă (любимый женщинами); арçынна варлă, тесе, арçын пит килĕштерекен хĕрарăма калаççĕ; хĕр-арăма варлă тесе, хĕр-арăм пит килĕштерекен арçынна калаççĕ. Сред. Юм. Арçын (арз’ын) варлă — с мужской физиономией. || Пĕр варлă, единоутробный. Изамб. Т. Пĕр варлă çынсем, дети одной матери. У КС. — пĕр варти çынсем.

Вырăсла-чăвашла словарь (2002)

коми

сущ.нескл.муж. и жен., множ.нескл. коми
коми, комисем (финн-угрсен йышне кĕрекен халăх); язык коми коми чĕлхи

мари

сущ.нескл. един. и множ., муж. и жен.
мари, марисем (финн-угрсен йăхне кĕрекен халăх)

мордвин

сущ.муж., мордвинка и мордовка жен.множ. мордвины, мордовцы и собир. мордва
мордва, мордвасем (финн-угрсен йышне кĕрекен халăх)

финно-угорский

прил.
финн-угр -ĕ; финно-угорские народы финн-угр халăхĕсем (марисем, мордвасем, удмуртсем, комисем, венгрсем, финсем, карелсем, эстонсем, хантсем, мансисем)

Вырăсла-чăвашла словарь (1972)

финн

финн.

Вырӑсла-чӑвашла словарь (1971)

угро-финский

прил. угро-финн ⸗ĕ [⸗и].

финн

м. финн.

финно-угорский

прил. финн-угор ⸗ĕ [⸗и]; финно-угорские языки финн-угор чĕлхисем.

финны

мн. (ед. финн м., финка ж.) финсем (халăх).

финский

прил. финн ⸗ĕ [⸗и]; финский язык финн чĕлхи; ◇ финский нож финка (çĕçĕ).

Чăваш чĕлхин çĕнĕлĕх словарĕ

йӳркĕн

п.с. Куçса çӳрекен, пĕр вырăнта тĕпленсе пурăнман (халăх, йăх). Чăваш халăхĕ вырăнта пурăннă финн-угр йăхĕсемпе ютран килнĕ йӳркĕн тĕрĕк халăхĕсем хутшăннипе пулса кайнă. XШ, 2000, 4 /, 106 с. Тата куян чупса çӳрет унта — пур йӳркĕн йăх пекех ăратлă. А.Т.-Ыхра, 2001, 67 с. — йӳркĕн халăх (Х-р, 21.11.1991).

Çавăн пекех пăхăр: