Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

гунн

ист.
гунн (см. хун II.)

хан

то же, что хун I.
ист.
хан (хасар, пăлхар, тĕрĕк тата монгол халăхĕсен патши)

хун

I.
ист.
хан (хасар, пăлхар, тĕрĕк тата монгол халăхĕсен патши)

хун

ханский
Крым хунĕсем — Крымские ханы
хан гвардийĕ — ханская гвардия
Хун хĕрĕ хăрах ура çинче тăрать. (Хур ами). — загадка Ханская дочь на одной ножке стоит.  (Гусыня).

хун

II.
гунн
гуннский
хунсем — гунны (пирĕн эра пуçламашенче Европăна тапăнса кене тĕрĕк иăхĕсем)

хан

ханский
Крым хунĕсем — Крымские ханы
хан гвардийĕ — ханская гвардия
Хун хĕрĕ хăрах ура çинче тăрать. (Хур ами). — загадка Ханская дочь на одной ножке стоит. (Гусыня).

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

çырăк

(с’иры̆к), ольха (дерево). N. Варта (в ложбине) ларан çырăк. БАБ. Тепĕр кун каçхине, хайхи мимĕре пĕçернĕ чух, хун çырăк вуттин кĕлне çурт тавра сапса çаврăнче: хăçан пиçнĕ çăмартана чăх пусма ларса чĕп кăларĕ, çавăн чухне çак кĕл карта урлă каçса çурта-йĕре пăсĕ, тьфу! тет. (Пăсташ тасатни). Ib. Çырăк, тĕнчере санран хăватлă йăвăç пулмĕ, шуйттан ытти йăвăçăн чĕлхине пĕлсен те, санăнне пĕлес çук, терĕ, тет. Çав халлап тăрах çĕнĕ пӳрт пураттарнă чухне алăк çине юри, пăсташ ан кĕтĕр тесе, пĕр пĕрене çырăк хурса хăвараççĕ. Тата ытти çĕрте те имлĕ теççĕ.

çот хуçса лар

сидеть калачиком. Шарбаш. Кăмака çинче çот хуçса ларса, çемье мар, хун хырăмна та тăрантаримăн. КС. Çут хуçса ларать, сидит калачом. Абат. Çот хуçса лар, сидеть калачом.

те

(_тэ, т’э̆), и, да, еt (союз). См. та. СТИК. Çапла пĕр çул иртет, иккĕ те иртет. Прошел год, прошло и два (из рассказа). N. Мĕн çиес килнĕ, ăна çирĕмĕр (ели): улми те пур, пылĕ те пур, чăххи те пур, тепĕр чухне вара çăккăр çиме те вăхăт çукрах. Слакбаш. Ан çи те, ан ĕç. Эп ĕçместĕп те, çиместĕп те. Альш. Хĕр чухне кăна савăнни те. Только и радости то, что в девках (в девичестве, т. е. пока не вышла замуж). Зап. ВНО. † Çакă ялăн ачине инке-арăм та юрĕччĕ; пирĕн ялăн ачине пĕр сар хĕр те юрĕччĕ. Панклеи. Кошак кон патне те сиксе тохать. Хĕр кошака тапать те ярать, тапать те ярать. || Может повторяться. Альш. Пурте пур унта: пĕр килĕ хăнисем — унта Каши те пур, Мертли те, Раккасси те, Пӳркелĕ те. Регули 1489. Эп те, вăл та пыман онта. || Иногда речь бывает прервана. N. Лаши шăнарать те... лошадь сердится (и потому опасно к ней подходить). N. Хăй тивет те!.. Сама бьет (заставляет работать и пр.). || Хотя и... Регули 1483. Эп ĕнер килтĕм те сирĕн пата, эсĕр килте çок. СТИК. Пухăва каймаллаччĕ те ĕнтĕ, анти — мансăр пуçне те тăвĕç мĕн тумаллине, тенĕ. Орау. Хĕлле эсир: мана чăваш сăмахĕсене çырма ярăп, терĕр те, ямарăр. Орау. Ĕнер вăл ман пата килнĕччĕ те, эп: килте çук, теме хушрăм. Регули 82. Ман конта исе килес те, эсĕр илес çок (или: эп конта исе килсен те, эсĕр илес çок). Сред. Юм. Авăн пит çапмаллаччĕ те-ха, хôплать вит Çĕрпӳве каймалли. N. Ку юр кайсан выльăхсене килте тытматтăмăрччĕ те-ха, анчах юр хăçан кайĕ. Орау. Лаша, теме хăтланать те, уçсах калаймаçть. Хочет сказать: „лошадь“, но выговаривать ясно не может (напр., маленький ребенок). || Уже. Кан. Вăт, Кĕркурин, курăк каллех çулмалла пулчĕ те, теççĕ. Альш. Тухатпăр, япаласене вăй çитнĕ таран пуçтаратпăр та, пирĕн ял вăтаткасса çитнĕ те ĕнтĕ вут хыпса. Яргуньк. Лешĕ (он) кĕпипе хурĕ (= хыврĕ), тет: хусан, Ваньккă çитсе кĕчĕ, тет. Хурамал. Çапла каласанах, леш çын хутаççа кĕрсе те выртнă. Бгтр. Мăнкон çитрĕ те-и? Разве пасха уже наступила? || Тут же. Альш. Кайрĕ хайхи вут чупса. Пĕр килле хыпать те (огонь), тепĕрин çине сиксе те ӳкет. Коракыш. Каçпа карчăк тухнă та: ши! шăхăрнă, кĕç улттăн сиксе те тухнă. || Вот и. Кан. Индустри зайомне çырăнса илекенсем пулчĕç-и те. || Указывает на нечто непредвиденное. Юрк. Çемйисене Пăвана куçарнă вăхăтра (он) хайхи ашшĕ, Миките Микулайĕ, вилсе те каят. Шинар-п. Атте мана каларĕ: мĕн тăвасси мĕн те, пĕтетпĕр вĕт! терĕ. Отец отвечал мне (на вопрос: что делать?) Что делать то, что делать, а ведь, мы погибаем! Орау. Вăсем иккĕшĕ пĕрле пурăннă çĕртех старикки чирленĕ те, вилнĕ те (или: вилех те кайнă, или: вилсе те кайнă, или: вилнĕ-кайнă). Альш. Мишукне салтнă та, тутарĕ сиксе те тухнă. С. Айб. Улпут, хуран куклине илес тесе, аллине кăкшăма чиксе ячĕ, тет те, алли кăкшăмран каялла тухмасть те, тет. || При обобщении. N. Шывне виçĕ савăчĕпе те (во всех трех сосудах) илсе килеççĕ. Якейк. Ман виç ĕнине те сотмалла полчĕ. Кан. Хăшĕ калаççĕ: Çеçпĕл Мишши сăввисем çинчен каламаллăх та çук, унăн мĕн пурĕ те 2—3 сăвă çех, теççĕ. Полтава. Мазепа вăлсен иккĕшĕн пуçне те кастарнă. Мазепа велел им обоим отрубить головы. N. Унăн вăрăмĕ те мĕн пурĕ те çичĕ çухрăм анчах. N. Пирĕн мĕн пурĕ те (всего на всего) пĕр урам анчах. Коракыш. Кирек те мĕнле (во что бы то ни стало), Иван арăмне мана илсе пар. Во что бы то ни стало, добудь мне жену Ивана. Синерь. Хун ирĕк (твоя воля), кирек те мĕн ту. Ашшĕ-амăшне. Мана тесессĕн, кирек те ăçта кай. По мне, так иди куда хочешь. || Выражает усиление. Юрк. Пирĕн кăмăлăмăра пит те килсеччĕ (она). ТММ. Атăл çинче темĕн чухлĕ те кимĕ çӳрет те, çапах та йĕрĕ палăрмасть. (Хĕрарăмсем çинчен калаççĕ). Ала 27. Эсĕ ăçтисем (ты чья), эпĕ сана кунта халччен те курман, тенĕ, тет. N. Пĕр çирĕм хутчен те кайса килет пулĕ вăл. Янтик. Ц. Лачкасси пирĕнтен инçех те мар; васкаса, хăраса чупнине çитмелле те мар. || Соответствует русск. „а“ (в некоторых оборотах). N. Çурчĕ те, ачам!. Çурчĕ, çурчĕ. Çуртне пăх-ха! Один дом чего стоит („а дом то“...). || Юрк. Çурт туса пачĕ пулĕ? тесе ыйтат.— Пачĕ те, тет ку та. || Даже (иногда не переводится). Завражн. Онччен темĕскер те полĕ-ха! До тех пор еще невесть что случится (может случиться). N. Çапрĕ те-и ăна. Тыттарчĕ те-и вара ăна? N. Çын ĕçленипе тăранса пурăнса вĕсем ĕçлеме манса каяççĕ, кайран пĕр ĕç те ĕçлейми те пулаççĕ. О сохр. здор. Çав хĕрнĕ çан-çурăм çур тавлăкчен те сивĕнмест (от паренья в бане). Шурăм-п. Çавăн пек чăваш пĕрех çеç те марçке-ха вăл. Ведь, таких-то чуваш, смотри, не один. || В песнях имеет неопределенное значение, заменяет недостающий слог в тексте. Альш. † Икĕ те сарă ача эп ӳстертĕм, икĕ те хура куçăмсенчен пăхтарса.

хун

раздеваться. Пшкрт. См. хывăн.

хун

гунны (назв. народа). Шел. 59. Авал пĕтĕм тĕнчене хумхантарнă хун йăхĕ.

хун

хон, хан. Рак. Хун хĕрĕ хура кĕççе çинче ларать. (Йĕтем юпи). Микушк. Хун хĕрĕ çăри çити çитмест. (Алри сулă). См. кĕлĕ. N. Тотар хон, татарский хан.

хун

то же, что хуна. N. Хун çырăк, ольховый отросток. См. çырăк.

Хунекей

(хун’э_гэj), имя мужч. Кив-Тӳмӳшкел.

хунекем

(хун’эг’э_м), старшая сестра жены. Торп-к. См. хунякам. Торх. Хунекем, хунеку, хунекĕш — старшат сестра жены. N. † Хонекем корки сар корки, тек сарăлма йорамĕ. Н. Карм. Хунекем = арăмăн аппăшĕ.

хунт

нензв. сл. в загадке. Н. Лебеж. Хун хĕрĕ хунт илет, тĕттĕм çĕрте тĕрĕ тăвать. (Вĕлле хурчĕ).

Хунтюк

(Хун’_дук), яз. имя мужч. Рекеев, К.-Кушки, Т.-И.-Шем.

Хунтьяр

(Хун’_тjар), яз. имя мужч. Иревли.

Хунття

(Хун’_тта), яз. имя мужч. Иревли.

хунчăкам

(хун’ζ’ы̆гам), мой шурин. Н. Карм. Хуyчăкам, арăмăн пиччĕшĕ. Вомбу-к. Хунчăкам, арăмăн пичĕшĕ. N. Хунчăкам, старший брат жены. Сред. Юм. Хунчăкам, шурин.

хуньă

(хун’ы̆), тесть, безаффикс. ф. К.-Кушки. Хуню, хуньăшĕ, хуньăр, хуньăмăр. См. хунь.

Хуньтер

(Хун’д’э_р), имя мужч. П.-Байбахт., Шугуры.

Хуньти

(Хун’_ди), яз. имя мужч. Рекеев.

Хуньтиер

(Хун’_диjэ_р), яз. имя мужч. Патраклă, Т. И. -Шем., Ялюха М., Рекеев, К.-Теняк.

Хуньтимĕр

(Хун’_ди_мэ̆_р), яз. имя мужч. Патраклă, Рекеев.

Хуньтир

(Хун’_ди_р), яз. имя мужч. СТИК. В одной сказке поет женщина, возвращаясь поздно из гостей: Малли, Малли макăрат пуль, мана Хуньтир çиленет пуль.

Хуньтирек

(Хун’_ди_рэ_к), яз. имя мужч. Патраклă, Иревли.

кутăнлан

котăнлан, упрямиться, шалить, противиться; быть злым. Якейк. Пустуях котăнланса çӳрен эс; хун пĕр вăй та çук, пăспа хăратан анчах! (только на словах храбр, пугаешь словами). || Капризничать. Пухтел., Шарбаш. || Избаловаться. Сет-к. Ача котăнланнă. || Не желать уплатить (долг).

кĕлĕ

(к'э̆л'э̆), моленье; молитва. Туй. Кĕлле маçтăр çын, знаток молитвы. || Хорошее пожелание. Т. VI, 62. Урăх сире нимĕн те кала пĕлместĕп, манăн кĕллĕм çак таранччен анчах. || Церковная служба. НАК. Сурăх-ури кунĕ, кĕлĕрен тухсассăн, вара кашни çын патĕнче ĕссĕр çынсем юрланă сасăсем илтĕнеççĕ. Тимяши. Акă çурçĕр тĕлĕнче кĕлĕ тытăнчĕ. Альш. Пĕр-ик кунтан Пукрав кĕлли кунĕ тенĕ чухне, е чăн Пукрав кунĕ... Ib. Хăятран тавăрăнаççĕ, кĕлли кунĕ (в день престольного праздника, 16 июня). Ib. Праçникĕн кĕлли кунĕ. В день службы во имя праздника. Ходар. Çапла хăтланса, вăлсем мăнкун ирхи кĕллине чан çапачченех çӳреççĕ (вирĕм ачисем). || Назв. божеств. Т. VI, 72... Унтан хăрпан, хĕрлĕ çырла (?), кĕлĕ, мăн кĕлĕ, çуртри Аслă кĕлĕ, вăталăх кĕлĕ, кĕçĕн кĕлĕ, Такталăри кĕçĕн кĕлĕ, аслă Сĕнче çинчи кĕлĕ, Илюха-хун хĕр тăвĕ, кĕмĕл султан кукрĕнчи кĕлĕ (здесь сохраняю правоп. оригинала), хура кӳл çинчи, хура шыв çинчи кĕлĕсем, çилпе пыран кĕлĕ, çилпе çӳрен кĕлĕ, выляса пыран кĕлĕ, выляса пыран кĕлĕ амăшĕ, иртсе пыран кĕлĕ, иртсе пыран ырă амăшĕ, тивни пур-тăр, тименни пур-тăр, çитни пур-тăр, çитменни пур-тăр — кĕлтăватпăр ăшă питпе, тутлă чĕлхепе. Ib. Шыв çинчи кĕламăшĕ, шывçинчи кĕлĕ. Ст. Яха-к. Унтан тата хыçалти тăватă кĕлле пилĕкшер нухрат илсе пăрахас пулат. (Туй таврашĕ тасаттарни). Ib. Çук ĕнтĕ, сире ни киремет, ни кĕлĕ, ни çăлкуç тытман («не схватил»). Изванк. Тĕп-сакане ак çакăнпа çуртăсем лартаççĕ: малтан вилнĕ çынсем, пиханпарсем (так!), хĕрт-сортсем, кĕлĕсем, килсе, тĕп-саканче сыхласа тăраççĕ, теççĕ (во время «çĕр тавраш»). Яргуньк. Лашасем чирлесен е вилсен, юмăçа кайнă. Юмăç каланă: кĕлĕ çинче е килемет (так!) çинче çĕмел çĕмĕрн(ĕ), тесе каланă. ЧС. Çав киремете пирĕн ялсем: чăн аслă, хаяр кĕлĕ, тесе пит хĕсеплесе тăраççĕ. Paas. Кĕлĕ — дух мольбища.

кĕрӳ

(_кэ̆_рӳ), зять (муж моей дочери, муж моей младшей сестры и вообще муж моей родственницы, которая моложе меня). С афф. притяж.: кĕрĕвĕм (верх. кĕрӳм), кĕрĕвӳ (кĕрĕвĕ), кĕрӳшĕ (кĕрĕвĕшĕ, кĕрӳш), кĕрĕвĕмĕр, кĕрĕвĕр (кĕрӳвĕр). Актай. † Апи, маншăн куккăль пĕçер хĕрĕпе кĕрӳшĕ (ее муж) килнĕ чух! Хуть пĕçер те, хуть ан пĕçер, мĕн тусан та, хун ирĕк. Сред. Юм. Атте йăмăкĕ хăвăнтан кĕçĕн пôлсан, ятран калаççĕ; ôн опăшкине кĕрӳ теççĕ. Ялюха. М. Кĕрӳ, йысна, зять (так называется всеми старшими родственниками жены, т. е. родителями, дядьями, тетками, старшими братьями и сестрами). Альш. Тата кĕрӳ киле кĕнĕ йĕркепе тесе, пĕр сурăх парса яраççĕ. Коракыш. Эсĕ эппин манăн кĕрĕвех пулатăн? Ала 66°. Вара кĕлетре кĕрӳ çулĕнчи йĕкĕтсем çапла юрлаççĕ. || ГТТ. Эпĕ Елшел кĕрӳшĕ пулса тăтăм хайхи. Таким образом я женился на альшеевской, и стал альшеевцам как бы зятем. Ib. Йăхне-тĕпне витĕр (досконально, определенно) пĕличчен, Елшелсем хăйсен ялĕнчен хĕр илнĕ çынна пурте: пирĕн кĕрӳ, теççĕ. Ытла ютра тĕл пулсан, çывăх ялсем те Елшелĕ çумĕнчен пирĕн кĕрӳ теççĕ. || Обращение к постороннему, который моложе говорящего. Актай. Хайхи усал (чорт): ан тив, кĕрӳ, ĕлĕк илсе кайнă ачасене те парса яратăп (отдам) тесе, каларĕ, тет. (Здесь чорт обращается к собаке). Б.Бур. Юрлă-пăрлă çумăр çăват, чĕкеç кĕрӳ тулта ларат. (Çăраççи). || Жених. Цив. Улах хĕрсен кĕрӳ тухса кайнă чухне юрлакан сăвăсем (надо: сăввисем). Изамб. Т. Кĕрӳсем патне туй килчĕ. || Г. А. Отрыв. Кĕрӳ тăприпе хунĕ тăпри пĕр. (Послов). N. Кĕрӳсем пурте пĕр çĕре пухăнса юланутсемпе тăраççĕ. Г. А. Отрыв. Ăна (çĕлĕке) тата кĕрĕве тăрса кайнă чух (обряд) мăн кĕрӳ тăхăннă. || Поминальной обряд. См. çураçма.

шăнар

норовить. N. Хĕнеме шăнарса тăрать, норовит бить. N. Ашшĕ умĕнче çилпе (= çилĕпе) тулса шăнарса тăрать. N. Ывăлĕ çапла çиллине шăнарса тăрсан та, ашшĕ майпа, сапăррăн калама тытăнать. N. Вăл пĕр çиллине шăвара пуçласан, темĕнтен те тискер. || Подавлять. Стюх. Çиллине шăнараймасăр çӳрет. Ходит, будучи не в состоянии умерять, подавлять свой гнев. Ib. Çиллӳне шăнараймасăр çиленсе çӳретĕн. Якейк. Хун ĕссĕрне хăва шăнаримастăн; ĕссĕр полсан та, ĕссĕре шăнарса (палартмасăр) çӳрес полать. Ст. Чек. Çиллине шанараймас, çиллине ниçта хураймас. Не знает, на ком сорвать свой гнев. Сĕт-к. Çиллине шăнаримасăр çапла хăтланать вăл. || Отнять, присвоить. Начерт. 203. Толст. 31. Пуринчен ытла эпĕ червончик шăнарнинчен хăраса пыратăп. СПВВ. НН. Шăнар — пĕр-пĕр япалана вăрласан тунса хăтăлни.

пăс

(пы̆с, пŏс), пар. Ст. Чек. Хуранран пăс тухат. Сред. Юм. Пу или пăс, пар. Сăмавартан пу (пăс) тôхнипе кантăксĕм пĕтĕмпе тарласа пĕтнĕ. Орау. Лашасенчен пăс пĕтĕмпе тухать, лавсем йăвăртарах пулчĕç. Тюрл. Сивĕре алăка уçсассăн, пăс кĕрет. || Угар. О сохр. здор. Кӳкĕрт пăсĕпе пӳрте тĕтĕрсе тултарас пулать. Карамыщ. Йăс-пăс пор-ха пăртак. Есть небольшой угар. СТИК. Пăсне те кăлармарĕ. Так говорят о человеке, напуганном кем-нибудь так, что он сидит словно на иголках и ничего не говорит. || В перен. смысле. Якейк. Хун (= хăвăн) пĕр вăй та çок, пăспа хăратан анчах (храбрый, ловкий, сильный только внешностью, движениями, с виду). N. Пашалу Çтаппанин пăсĕ анчах унăн (т. е. его бояться нечего).

авăк

(авы̆к, авы̃к), praeceps, rapidus atque inaequalis (de vento dicitur), порывистый, неравномерный (о ветре). Якей. Паян çил пит авăк, арман авăртма хăрамалла. Сегодня очень порывистый и неравномерный ветер, поэтому молоть на мельнице опасно. КС. Якей. Пĕр авăк çил килчĕ те, сарай тăррисене пĕтĕмпе сирсе пăрахрĕ. Поднялся кратковременный, но порывястый ветер и снес крышу со всех надворных построек. || Etiam de pluvia dicitur. Также говорится о дожде. Черт. Ытла авăк çăмăр, дождь очень быстрый, но скоро прекращающийся (хăвăрт çăвать, хăвăрт иртсе каять). || Metaph. de iis usurpatur, qui ingenio in iram praecipites sunt, sed facile mitigantur. В перен. см. говорится о том, кто вспыльчив, но отходчив. Пшкрт. Аβы̆к с’ын вы̆л, чазак с’и_лӓ_нӓ_т. Он вспыльчивый человек, его легко рассердить. СПВВ. Авăк çын, çиленcен, уямас, илет те çапать. Вспыльчивый человек это тот, который, рассердившись, не разбирает ничего, а возьмет (что попало) и ударит. Б. Олг. Авы̆к с’ын час с’ил’э_нэ_т. Вспыльчивого легко рассердить. Interdum eodem yensu dictiones авăкçилĕлле, аβы̆к чонлы̆ usurpantur. Иногда вместо простого „авăк“ говорят: авăк çилĕллĕ, аβы̆к чонлы̆. Орау. Вăл питĕ авăк çилĕллĕ. Он очень вспыльчив. Якей. Авăк çилĕлле çынпа пĕлсе калаçас полать. С вспыльчивым человеком надо говорить умеючи. || Nonnunquam de equo effronato vel animoso. Также говорится о взбалмошной лошади, которая бежит, не помня себя. Б. Олг. Аβы̆к ут хун’э хуа т̚а _п̚э̆л’_мэ_ст, чобат. Взбалмошная лошадь это та, которая бежит, не помня себя. || Interdum etiam de eo dicitur, cuius laborandi studium, licet initio maximum sit, deinde cito elanguescit. Иногда употребляетея для означения человека, который с жаром принимается за работу, но скоро охладевает к ней. Пшкрт. Эс’ _лӓ_мӓ аβы̆к с’ын вы̆л. Он с жаром хватается за дело, но быстро к нему охладевает.

качка

употребл. как присловье и не имеет самостоятельного значения. См. сырлан. N. Тухни-качки куранмарĕ. КС. Тем унăн ĕçлени качки курăнсах каймасть. N. Эпир куракан çут-çанталăк, мĕн пур çăлтăр, хĕвел, уйăх-качкипех пĕрле шутласан та, эпир курман тĕнчепе танлаштарсан, хăйăр пĕрчи пек те çук! СПВВ. Йытă-качка, çини-качки. Якейк. Çĕлен пуçĕ-хури качкипах авкаланса выртат. Змея извивается всем телом (на огне и пр.) N. Унпа темиçе çухрăм иртсе кайнă, анчах лашисем сасартăк ĕрĕхсе кайнă та, урапине тӳнтерсе, удпуче, тарçи, ямшăкки-качкипе ӳкерсе хăварнă. Шумш. Пахча алăк-качки старахра? Шупа йохса кайна, тит. Орбаш. Пичешĕ çиленчĕ те, касса пăрахрĕ (его) лаши-качкипех (совсем и с лощадью). Т. VII. Е, турă хуплассискер мулна-качкăна! Мул, тесе, чиперех пуçăма çиетĕп-ĕç (как раз башку сломишь с этим кладом), тесе ятлаçать, тет N. Кикирик автан-качки выçса вилет, тет, хун арманне памаçть.

кепе

(_кэ_бэ), первоначально — Кааба, теперь — назв. божества (араб). У лугов. чер. кава юмы̆, кава почы̆лт кайш; у вот. каба ин. мар. См. Магн. М. 64, 85, 89, 197. Ст. Чек. Кепе хурĕ. Кепене хур пуснă кĕркунне чи кайран, тасалса, пытьене тĕкне-шăммине укальча тулашне кăларса тăкнă. В. Олг. Хорт тытакансам (пчеловоды): кепе торăн амăшĕ, мана полăш та пар; чипер хун кайăкна пуçтарса, полшса пар мана кепе торă амăш! Она пĕр мăшăр çăртан параччĕ, пăтă параччĕ. Альш. Кепе (Кааба) хĕвелтухăçĕнче, çавăнпа хирте чӳк тунă чухне хĕвелтухăçнелле пăхса кĕл-тăваççĕ. Ib. Кепе кепе-тĕр, кепе ама-тăр. Кепе есть кебе; кебе это — мать (в том смысле, что мать дорога, как кебе дорога, в религии). Вишн. 17. Çĕр-шу тытан кĕпе, çырлах! Т. II. 72. Тата кĕлтăватпăр кепене, ир тăрсан та, каç выртсан та. КАХ. Кепе — имя божества в молитве «карта пăтти». Моркар. Кепе — чăваш торри. Сред. Юм. Кепене кайтăр! (страшное проклятие). Ашшĕ-амăшĕ ачисемпе вăрçсан, ылханса калакан сăмах. Кепе питĕ усал сывлăш (дух). Тюрл. Кепе вĕт аму санăн, тет; амуна ан хирĕçтер, онăн сăмахĕ çĕре ӳкес çок. Хурамал. Анне — кепе, унпа вăрçма юрамаст. Орау. «Кепе ятлă тăлăх карчăк пулнă (старая, одинокяя, и она стала кепе). См. кепене у Рааs. 62, Мес. 19, 128.

кикирик

(к’иг’и_рик’), петушиный гребень. Персирл., Питушк. Зап. ВНО. Автан кикирикне тăм илнĕ. Яргуньк. Кикирик (твердое к), гребень птицы. Сред. Юм. Алтан кикирикĕ. || Петух (детск. сл.). Шибач., Нюш-к. || Кукуреку. Якейк. Атан: кикирик! тесе, авăтат. Шибач. Атан: кикирик! тесе, каларĕ (пропел). Зап. ВНО. Кикирик сар алтан, качака путекки картара, Праска инке шыв кӳрет, ларни-сарни арчара. Ib. Кикирик автан, качки выçса вилет, тет, хун арманне памасть, тет. Ib. Кикирик сар алтан, алтан пĕççи шатра, шатра инке сак çинче, ăçта каян сар пичче? — Инкӳ патне каятăп, уна чуп-тăвас тетĕп. || Перо птичье. N. Кикирик (или: кикирук). Питушк. Хор кикирикĕ, гусиное перо. СТИК. Кикирик, перо птицы (так говорят, показывая детям птичье перо).

кичемлен

прийти в состояние, обознач. сл. «кичем». Хорачка. Кичемленсе (_киџӓ_млӓ_нзӓ) çӧрет хуня (хун’а) хуа осалантарса (вăрçса çӧрет и т. п.). Пшкрт. Кичемленсе (чăкăшса) тăрат, парсермест. || Стесняться, сконфузиться. N. Юрлакан, кичемленсе, йăвашшăн каланă.

вĕскĕрт

науськивать, натравливать; подстрекать. К.-Кушки. Альш. Мана пĕр ялта йытăпа вĕскĕртрĕç (меня травили собакой). Ib. Иван Петĕре вĕскĕрте-вĕскĕрте (подстрекая) Миххайлапа вăрçтарчĕ. Якейк. Йăтта ан вĕскĕрт [не натравляй; но в том же гов. употр. межд вăс (вы̆с)]. Ib. Хун (= хăвăн) йăттуна ма ман çия вĕскĕртсе ятăн?

и

(и), долото. В. Олг. Хун (= свое, твое) ина исе кай. IЬ. Çак ия (ие) исе кай. То же слово в Щ. С., Хорачка, Пшкрт. Где-то есть ф. тв. п. ипеле. СПВВ. ТА. И=пĕчĕкçĕ пăра.

улпут

(улбут, олбут, олбош, Пшкрт олβут), помещнк, барин. Сред. Юм. Õлпôт — помещики и заведующие больших заведений. Сред. Юм. Õлпôт пик пурнать. Живет роскошно, по-барски. Альш. Хăнасене пăтă умĕн: апат умĕн начар улпут та пĕр курка ĕçет, тет, текелесе, хайласа, эрех ĕçтереççĕ. Регули 919. Олпутăнне исе кил. Б. Араб. Б. Пилĕк тутар улпучĕ, пятеро татарских господ. Микуш. † Аслă çулпа килет аслă улпут. Ст. Айб. † Пирĕн пек çамрăк та, ай, ачасем — шур хутпала улпут та, ай, хур тунă. (Солд. песня). Альш. Ĕлĕк улпут çыинисем пулнă вĕсем. Кайран, улпутран тухсан, вĕсене темĕншĕн çĕр питĕ сахал панă. Янтик. Улпут та мар, пике те мар, тайăлмасăр кĕрес çук. (Авăна кĕни). Якейк. Хун улпуту килет поль; улпутсам çитеç полмала-ха (ача тума вăхăт çитнине калаççĕ). Пшкрт. Когда родится ребенок, то посторонние спрашивают: _сє_рэ̆_н олβут _ки_зä-и-_мэ̆_н? Отвечают: олβут пор. Чураль-к. Улпут йыттин 4 хăлха. (Хĕр-арăм йĕм кантри). || Улпут — действующее лицо во время обряда «чӳклеме». || Прозвище. Улпут унтри. Чиганар.

Вырăсла-чăвашла словарь (2002)

хан

сущ.муж.
хан, хун (тухăçри авăлхи халăхсен патши); ханы Золотой Орды Ылтăн Урта хунĕсем

Вырăсла-чăвашла словарь (1972)

хан

хан, хун (хăшпĕр тĕрĕк тата монгол халăхĕсен патши).

Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)

хан

см. хун.

хун

«хан»; орх.-енис. каган, кирг. кан, уйг., казах., к. калп., ног., тур., тат., туркм. хан, узб. хон, тув. хаан ист. «хан», «правитель»; алт., тел., леб. сары кан «китайский император», алтын кан «калмыцкий хан», ак кан «русский император» (Радлов); каган, хакан — титул, принятый в середине VI в. главой Тюркского каганата Тумынем. Позже был распространен у многих тюркских народов; у аваров в VII-VIII вв. каганами именовались хазарские ханы. Из монгольских царей первый принял титул великого хана (каан) Угедей. В Персии он давался в знак отличия правителям в провинциях, первым министрам и государственным чиновникам. В оттоманской династии титул хан принимал только царствующий султан (начиная с Кайт-бая XVв.), например, султан Селим-хан (Будагов 1, 527-528). Трудно уверенно сказать, чтобы название хана произошло из названия крови (как «кровь»). А. Бернштам, исходя из совпадения этих двух названий в памятниках рунического письма, выдаёт это как несомненный факт. Он пишет: „Единство в обозначении вождь, хан — кровь является не случайным результатом той роли, которую играли кровное родство и родовые связи при становлении классового общества“ (Социально-экономический строй орх.-енис. тюрок VI-VIII вв. 1946, стр. 99).

юн

«кровь»; др. тюрк., КБ, МК, Зол. бл. канкан, узб. конхун, тув., хак. хан, якут. хаан, азерб., туркм. ган «кровь» ; ср. монг. ханах «пускать кровь»; в ряде слов общетюркскому к в чув. соответствует й: кар ~ чув. юрхун) «кровь» .

Федотовăн «Тĕне кĕмен чăвашсен ячĕсем» словарĕ

Хун

первый компонент сложносоставных языческих имен, восходящий к тюрк. хан "хан; царь; правитель".

Хунття

яз. и. м. Иревли (Ашм. Сл. XVI, 165): Хун + -(т)тя

Хунтю

яз. и. м. САСС (Ашм. Сл. XVI, 164): Хун (< тюрк. хан) + -тю.

Хунтюк

яз. и. м. Рекеев, К.-Кушки, Т.-И-Шем. (Ашм. Сл. XVI, 165): Хун (< тюрк. хан) + -тюк.

Хунтяр

яз. и. м. Б. Олг., Ямаш (Ашм. Сл. XVI, 164): Хун (< тюрк. хан) + -тар/-тер.

Хонтер

яз. и. м. Б. Олг., Ямаш (Ашм. Сл. XVI, 164): Хун (< тюрк. хан) + -тар/-тер.

Хунчар

яз. и. м. Рекеев (Ашм. Сл. XVI, 165): Хун (< тюрк. хан) + -чар.

Хунчук

яз. и. м. Симб. (Ашм. Сл. XVI, 165): Хун (< тюрк. хан) + -чук. См. Хунтюк.

Ярхун

(ЙАРХУН), яз. и. м. Назв. урочища. Орау. (Ашм. Сл. IV, 234): Яр + -хун.

Çавăн пекех пăхăр: