Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

хас

2.
то же, что хыс

хыс

уст.
хыс — кафтан — свадебная одежда длиною до пят
Çулла симĕс хыс тăхăнать, кĕркунне сарă кĕрĕк тăхăнать. (Вĕрене). — загадка Летом в зеленом кафтане, а осенью — в желтой шубе. (Клен).

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

сорам

невыясн. сл. Описка? N. Лисокăнне сорам хыс вăрласа кайнă.

сăпин

(сы̆_бин'), так в некот. местах назыв. хыс. Цив. См. сăпăн.

сăпăн

(сы̆бы̆н), женский кафтан из сукна. Чирич-к. Тайба. Сăпăн, девичья суконная поддевка. Зипун. СПВВ. ПВ. Сăпăн (хыс), женская верхняя одежда, халат. См. хыс.

тарăн

(тары̆н), возвращаться, ворочаться назад. См. таврăн. Пшкрт: иҕэ̆ _п̚и_ччэ̆_ш кил’э_ччэ̆, к’аjы̆к хыс’с’ы̆н с’ӧ_рӓ_зӓ каjалак тары̆наччы̆ (возвращаются с охоты).

тăкăс

(ты̆гы̆с), приторно-кислый. СТИК. Улма тăкăс. N. Халь тăкăс лекет (пища). || Плотный, тесный; плотно, тесно. Изамб. Т. Чиркӳре тăма тăкăс (тăвăр) пулат. N. Парне вырăнĕ çумĕнчи мăйракасем патне çитичченех тăкăс тăрса тухса праçник тăвăр. N. Хĕлле çул тăкăс пулсассăн, лашана йăвăр килет (сани плохо скользят по дороге по причине особого свойства снега). Календ. 1904. Юр вĕтĕ пулсан, тăкăс, хытă ларать, ун пек юр çуркунне час ирĕлмест. О земл. Вара шăтăка тин çулнă утта хытă, тăкăс таптаса тултараççĕ. Баран. 113. Тăмлă çĕр пит тăкăс, йывăр. N. Тăкăс тăпра, плотная глинистая почва. Костынев 68. Пуринчен ытла тач çыпăçса тăракан тăкăс тăпрана ытла тачкалла сухалама юрамасть. || Ровно. СПВВ. ВА. Пĕр тăкăс çуса тăчĕ. N. Йăкăш-якăш юхнă чух вĕçсе пырать симĕс хыс, çавăрăнса илнĕ чух пăркаланать пит тăкăс. || Неуживчивый. N. Тăкăс кăмăллă.

хыс

назв. прежнего свадебного кафтана длиною до пят из зеленого сукна. В. Олг. Хорачка. Хыс, черный кафтан у женщин. Пшкрт. 1) Хора хыс, 2) симĕс хыс, свадебный наряд. Тюрл. Хыс, синий суконяый кафтан домашней работы. Сред. Юм. Хĕрарăмсен халатне хыс теççĕ (поддевка). Зап. ВНО. Хыс — çулла тăхăнмалли тумтир. Икково. Хыс — качча кайнă чохне ĕçлетсе парса янă томтир (суконный). Сĕт-к. Хыс — килти çăнтан тунă сăхман. N. Туй арăмсен симĕс хыс, хĕрлĕ çитти, алтутри. N. Уртса ячĕç хыçалтан симĕс хыссем пуставран. Собр. † Çийăм тулли кăвак хыс, сире халал тăвас çук, кăвак хуппи пултăр-и. Атман-к. Хурткуççи (ужовки) хыс хĕррине еретлесе çакса тухаççĕ. N. Çăтăк-çурăк сăхмая туй матки хысĕ тунăсем ( = тунă вĕсем).

хыс

(хыс), лобок, pubes и его окрестности. К.-Кушки. См. хыса.

хыс ани

лобковая часть. Сред. Юм. Пăркун хыс анине пырсан çапăнса ыраттăртăм та, халь те тӳрленсе çитмес. Ib. Хыс анинче пĕрмай тем чикет. Ib. Хыс анинченех çапрĕ те, аяк пĕрчисем халь те ыратса çӳреççĕ.

хыç

(хыс’), чесать. N. Кĕçĕ чухне хыçса чысти ӳтрен юн тухакан пулать. N. Эпĕ тапратрăм орана хыçма, но ман ора пăсăлса кайрĕ. Пăсăлнăран пăсăлчĕ. N. Çынсем каçса кайса кулаççĕ, Иван пичче пуçне хыçа тăрать.

хыç

(хыс’), бердо. См. хĕç. Сятра. Хораxка. Пир тĕртнĕ хыç: 1) хыç шăльă, 2) хыç аналăкă. См. шăраçла. ЩС. Хыç яракан патакки, гвоздок для основы.

хыçтемĕр

(хыс’_тє_мэ̆_р), листовое железо. Хорачка. N. Хыçтемĕртен, из жести.

хыç

(хыс’), зад, что позади или сзади. Вопр. Смоленск. Çăмăр çунă чухне сарамат кĕпери çăмăрăн умĕнче курăнсан, çăмăр чарăнать, хыçĕнчен курăнсан, çăвать. Орау. Вĕсем пирĕн хыçра пычĕç (позади нас ехали). Ib. Темĕскер калаçса пыраççĕ.— Камсем? — Ав, пирĕн хыçран пыраканнисем. А.-п. й. 72. Чим-ха, чар лашусене. Атя-ха анса пăхар, пирĕн хыçран арçури шăхăрса килмест-и,— тет вăл ямшăкне. Ск. и пред. чув. 12. Пурттăм выртат çутăлса хыçа юлнă çул çинче. А.-п. й. 31. Качака такипе сурăх таки хыçа вут хунă пек илтерсе пыраççĕ. Баран. А. Вăранас пулать, тăрас пулать, умна-хыçна пăхас пулать. N. Çавăнта пирĕн хыçра пире хăвалаççĕ те, çавăнпа таратпăр. Пшкрт. Ман хыçăмăра. ÇМ. Чăваш арăмĕ, саншăн та хурлăх хыçа юлтăр. N. Хыçран пучĕ ( = пычĕ). Капк. Унпа уйăрăлсан, хыçран кăшкăрать. || Задняя часть. Регули 1130. Ял хыçĕпе (ял хыççĕн) иртсе кайрăм. Альш. Присаткаран пуçланса вара хыç каять тăсăлса. Хыçа кĕмелли присаткана алăк туса хăвараççĕ. ТХКА 52. Ял патне çитрĕмĕр, Итем хыçĕ. Картасем. || Задок у саней. N. Çуна хыçĕ. || ЧП. Эпир килетпĕр те каятпăр, умăртан хыç тесе ан калăр. Янш.-Норв. Кунтан эпир кайсассăн, умăртан хыçăр тесе ан калăр. || Задняя часть одежды. Регули 1128. Сăхман хыçĕ çĕтĕлнĕ. || Спина. N. † Пурçăн явлăк пуçăмра, хрансус явлăк хыçăмра. СПВВ. Умна-хыçна чипер пăхса çӳре. Наблюдай за собой. Пазух. † Атя, тăван, ăсатам, çаврăн, хыçна тӳрлетем. Альш. Тырра килĕшсен, çурăм хыçне паллă тăвать. А.-п. й. 89. Тепĕр кунне хай Сахар çумне пуртă хĕстерчĕ, хыçне çакрĕ пăчкине, хăй платникле тумланчĕ, сухалне йăлт хыртарчĕ, хуланалла уттарчĕ. || Послед. Альш. Ача хыçĕ — ача çуралсан, кайран ача хыçĕ пулать. Ib. Ĕне хыçне пăрахман-ха (послед). КС. Тюрл. Выльăх хыçĕ, послед. Нюш-к. Сурăх хыçне пăрахаймарĕ-ха. Скотолеч. 9. Хыç пăрахнă чухне (конематка) хыçне туртса татма юрамасть, вăл хăех тухса ӳкет. Ib. 28. Тавлăкчен хыçне пăрахаймасан (ĕне) выльăх лекĕрне илсе килес пулать. Ib. 28. Ĕнен хыçĕ час тухмасть. СТИК. Хыç пăрахнă (сурăх, ĕне, пăруласан). См. ача хыçĕ, хыççи. || Употребляется в качестве послеслога: за, позади, сзади, вслед за, из-за. Регули 1129. Йывăç хыçне тăчĕ. Встал за дерево. А.-п. й. 21. Çутта курса çаксем патне кашкăр пырса тăнă та, çапă купи хыçне пытанса ларнă. К.-Кушки. Кушак кайри урипе хăйĕн хăлхи хыçне хыçат. Кошка чешет задней ногой себе за ухом. А.-п. й. 56. Йăва кашкăра та хăйĕн малтанхи юрринех юрласа катартрĕ те: усăк тута кашкăр тус, эс те тытса çиеймĕн,— тесе йăлт кăна курăнчĕ. Кашкăрĕ ун хыçĕнчен хăвалама пуçларĕ. Качал. Каччисем ăштарах? — Салтака кайса пĕтнĕ.— Салтаккисам ăштарах? — Питĕрпе хула хыçĕнче. N. Алăк хыçĕнче итлесе тăрать (т. е. за затворенной дверью или за подуотворенной). КВИ. Алăк хыçĕнче анчах ура сасси илтĕнет: унта хуралçă салтак утса вăхăт ирттерет. Только слышно:— за дверями звучно-мерными шагами ходит в тишине ночной безответный часовой. ГФФ. † Анкарти хыçĕнчи (за гумнами) посуне тапун яччăр малашне. N. Эпĕ ун ĕнси хыçне (за шиворот) улма ятăм. А.-п. й. 40. Халь тилĕпе улатакка Такмак ялĕн анкарти хыçнелле шăвăнчĕç. Орау. Лере пашне хыçне кай, кĕпĕрнатăр тухиччен кайса килен, терĕ. Тухрăм та вĕçрĕм пашне хыçнелле. N. † Утильнайĕн хыçĕнче ялан утил капанĕ, ирпе каç та тухса пăхать утильнайăн вахтăрĕ. N. Пӳрт хыçĕнчен пăхрĕ (из-за угла). N. Эпĕ те сан хыçранах пахчана тухăп. НР. † Шашкă йыттăм ман та порччĕ, карĕ поль мулкач хыçĕнчен; савнă сар тос ман та порччĕ, карĕ поль сар яш хыçĕнчен. Гончая собака у меня была, да ушла, видно, за зайцем. Подружка у меня была русая, да увлеклась, видно, русым парнем. Орау. Пирĕн хыçран килекенни, или пирĕн хыçран килекен; пирĕн хыçран пыраканни (тот, который идет за нами). А.-п. й. 74. Пĕр-ик çавра юрларĕ те, хăй хыçĕнче такам юрланине илтех кайрĕ. Пропел два куплета и слышит: позади его кто-то поет. Юрк. Тиекĕ вăл мĕн каланине ун хыçĕнчен çырса пырат. N. Çынсем хыçран, за другими. Баран. 55. Кимĕ-мĕн ан хăварăр, хыçăртан хăваласси (погоня за вами) ан пултăр. КВИ. Ватă юман хыçĕнчен шуйттан татах хĕтĕртет. || Регули 1312. Вăл пичĕш хыçĕнче порăнчĕ.

хунтă

отросток.|| Назв. узора. Г. А. Отрыв. Хунтăсем, узорные нашивки на воротнике „хыс“ сзади.

хăс

(хы̆с), изрыгать. Пшкрт. Ала 14. Пулли (рыба) вара çӳресессĕн-çӳресессĕн, ăна пĕр çыр хĕрине хăсса пăрахса хăварнă, тет. N. Кайран, пăртак тăрсан, хăсрăм. N. Паçăр манăн кăмăл пăтранчĕ те, эпĕ хăсса кăлартăм. О сохр. здор. Ун пек чирпе асапланакан ача пĕр ӳсĕрме тăрсан, кайран яланах хăсса ярать. Т. VI. 60. Унта вара тӳсекенни тӳсет, тӳсейменни тухса хăсса ярат.

кăвак хуппи

какое-то внезапное, яркое световое явление, изредка наблюдаемое по ночам. Изамб. Т. Пĕлĕт уçăлса хупăнать, теççĕ, ул çĕрле пулат. Кăвак хуппи куртăм (особый свет). Ск. и пред. 16. Сасартăках кăвак хуппи уçăлать те хупăнать, çутă çанталăк çутăлать. Нюш-к. Кăвак хуппи ялтăр уçăлса каять, теççĕ, çав кăвак хуппи уçăлнă вахăтра çие юлнă арăмсем (беременные), çуралас ачисем хуть те мĕлле çын пултăр, тесен те, каланă пек пулать, теççĕ. КС. Кăвак хуппи йăл-ял уçăлса каять. (Летом голубого цвета, зимою — светлого). Ун чухне çӳлтен чул ӳкет, тесе калаççĕ. Бел. Гора. † Кăвак хуппи хупăнчĕ, çутă çанталăк çутăлчĕ. Собр. † Çийăм тулли кăвак хыс, сире халал тăвас çук, кăвак хуппи пултăрри! (пусть обратится в...). НИП. Кăвак хуппи уçăлсассăн кирек мĕн ытсассăн та, сана пулат, теççĕ, каласа ĕлкĕрсен, хупăначчен. Кăвак хуппи уçăлсассăн, кăнтăрлахинчен те çутă (светлее, чем днем) пулат, теççĕ; çĕрти çӳппи-йĕппи пĕтĕмпе курăнат, теççĕ. N. Вăл кăвак хуппи ирхĕне çурăмпуç килес уммĕн курăнат, тет. Вăл сасартăк симĕсĕн-кăвакăн ялтăртатса, çиçĕм çиçнĕ евĕрлĕ, курăнат, тет; анчах пит час пĕтет, тет; ăна куракан çын, пĕтиччен, мĕн те пулин кĕлесе ĕлкĕрсен, вăл кĕлени пурте пулат, тет. Ст. Чек. Кăвак хуппи (кăвакпа шурă). N. Кăвак хуппи пулчĕ. И. С. Степ. Кăвак хуппи уçăлат. Появляется северное сияние (толкование неверно!). См. шуç хуппи. См. Магн. М. 63, 246. || Назв. божества. Рус. Альш. Кăвак хуппине кăвак хурпа чӳклес, теççĕ. Жертв. т. Кăвак хуппине хур. Панклеи. Тилĕ ларчĕ йомăç пăхма. Солкаланать-солкаланать те: опа мочи! сан ĕçĕ нумай мар-ĕç, тет, кăвак хоппине кăвак така кирлă (= кирлĕ), тет (чтобы вылечить медвежат). Т. VI 7. Кăвак хуппи амăшĕ, кăвак хуппи. См. Paas 71.

арман хыçĕ

(lege: хыс’), ea pars amniculi, quae est infra pontem. Хирле-Çир. Кĕпертен анаталли çĕре арман хыç теççĕ. Место к низу от моста зовут арман хыç. || Locus ille, unde aqua de TOtis pistrini delapsa fluit. Место, где вытекает вода из-под мельницы (или из-под кауза). Орау. Арман хыçĕ тесе, арман айĕнчен (ай кавус айĕнчен) шыв юхса тухса кайнă çĕре калаççĕ.

кайăк

(каjы̆к), дикое животное; дикая птица; дичь; дикий. N. Чӳклемелле кун çунатлă кайăк пусаççĕ: хур ел кăвакал. (Во время моленья гов: «çунатлă кайăкăмпа» Вероятно, прежде приносили в жертву дикого гуся, почему и называют «кайăк»). N. † Çичĕ çунатлă кайăк çитнĕ çĕре çитет пулĕ салтакăн нушисем. СПВВ. ТА. Кайăк юн = кайăк йăви, гнездо. N. Ир тăракан кайăкăн сăмси шорă. Альш. † Шур каякăн çуначĕ çук: çавăнпа варманăн илем çук. N. Çунатлă кайăк вĕçнĕ пек аялалла юр вĕçтерет, саранча ушкăнĕ пек юр хĕвĕнçе анат. Чураль-к. Вĕт хăвара вĕт кайăк. (Пыйтă). || Зверь вообще. И. Седяк. Кайăк, зверь. Макка 22. Аслă вăрман хĕрне пытăр-а? Хура кăтра кайăксене куртăр-а? || Заяц. Юрк. Кайăк — мулкаç. Макка 21°. † Аслă вăрман хĕрне кĕрт хӳнĕ, шур кайăк тухса йĕр тунă. Альш. Çул урлă кайăк каçса кайсан, çул ăнмас (будет неудача). Юрк. † Кайăксем шуралса килнĕ чух, пурсуйăрсене ертсе ан тухăр. || Мышь. Шарбаш. Кайăк. Кошак шаши çынине корсан: кошак шăши тытнă, теме йорамаç, — каяк тытнă, тес полать. Ахальăн кошак шăши тытма пăрахать. (В данном случае мы имеем табу, т. е. словесный запрет названий животных. Слово «кайăк» является «падставным», вместо запретного «шăши»). «Кашкăра корсан: токмак те. (Здесь лежит идея замены запретного слова «подставным», с целью воздействовать на природу называемого зверя, ибо «токмак тесен кашкăрăн хӳри токмак пак йăварланать, тет»). || Дичь, как предмет охоты. Тараево. Старик кайăкра çӳренĕ чух пĕр ылтăн кайăк тĕк тупрĕ, тет. Панклеи. Ачин (парню), кайăкран (с охоты) тавăрнсан, молча кĕрмелле полат. Ib. Эп йăлăмра çичĕ çол кайăк патне çӳрерĕм (ходил на охоту), пĕр кайăк та тытмарăм. НАК. Кайăк хыççĕн çӳре (ходить за дичью). Пшкрт. Каjы̆к хыс’с’ы̆н с’ӧ_рӓ (охотигься). Ib. Каjы̆к пан’џан _ки_зӓ_ссэ̆_н. Iв. Мана да и_зӓкаjы̆р каjы̆к патн’а (на охоту). || Насекомое. См. уй пăрçи. Сред. Юм. Кайăк — также насекомое (вообще). V.S. Кайăк — букашка. || Общее название, обьединяющее несколько схожих предметов. N. Сӳс тесе йĕтĕне те калаççĕ, кантăра та калаççĕ, сӳс — кайăк вал. || В переносном значении. Якейк. Пирĕн ялта кайăк порнать-ха, епле те полин тытса пĕтересчĕ она (вор, очень хитрый и ловкий, которого поймать трудно). СТИК. Хайхи кайăк сирĕн патăртах-и-ха? (напр. беглый и пр.) IЬ. Сирĕн çĕнĕ кайăк пур, темеççи? (о новорожденном «Выражает вообще что-то тайное, о чем не говорят открыто»).

валами

(вал+ами), свадебный наряд. Пшкрт. Валами — чалăш çакса ерет (jӓ_рӓ_т), хол орлă [он бывает украшен деньгами, подвесками (шерепе) и хорт-окçи]. Хорачка. Валами, перевязь через плечо („тенкĕн“). Сĕт-к. Ĕлĕкрех пирн патра та тевĕт (sic!) çакнă. Тевĕте пирн валами тенĕ. Ĕлĕкхи туй-арăмсем çапла томланнă: хыс (сăхман) тăхăннă та, сар çакнă, каран хол-пуççиран валами çакнă.

илен

(ил’эн'), назв. костюма. Cт. Чек. Илен — короткий халать с рукавами у девушек и старух, из синей матери носят на праздниках. На свадьбе хĕр-çуммисем надеваютт, «илен», перевязываются «симĕс пиçиххи», надевают «тухья», сверх тухья «калпак» (особый головн. убор). СПВВ. Вăрăм илен тăхăнса, вăрăм пулăп, терĕнем? СПВВ. «Илев = пустав сăхман, шупăр». И. С. Степ. «Илен — одежда». † Илен тăхăн. СПВВ. Илен — хĕрарăмсем тăхăнаççĕ. СПВВ. ПВ. «Илен, кăтат, хыс, шупăр — одно и то же почти». N. Атте аппана илен илсе янă.

ула-хыçлă

(ула-х̚ыс’лы̆), гуськом. НАК и др.

Вырăсла-чăвашла словарь (1972)

поддёвка

ҫӳхе сӑхман, пӗрмеклӗ сӑхман, халат; женская суконная поддёвка йӗлен (илен), хыс, сӑпӑн.

Вырӑсла-чӑвашла словарь (1971)

поддёвка

ж. йĕлен, хыс.

Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)

кĕске

«короткий», «куцый»; кĕскет «укорачивать»; МК, АФТ, полов., кумык, кисға, Замахш., алт., тув., кирг., казах., к. калп., тат., башк. киска, уйг., узб. киска, хак. хысха, азерб. гыса, туркм. гысга, тур. кысакискарт, чаг., казах., тат. кыскарт, кумык, кысгарт, карач. кысхарт, тув. кыскалат «укорачивать». Происходит от глагола кис, хысхĕс. ср. ст. слав., болг. къс, къса, укр. кусий, куцый «короткий».

хĕл

«зима»; хĕлле «зимой»; хĕлĕн-çăвĕн «и зимой и летом», т. е. «круглый год»; хĕллехи «зимний»; Ибн-Муханна, уйг., узб. кыш, кирг., тур., тат., башк., ойр., тув., гаг., кумык. кыш, азерб., туркм. гыш, казах., к. калп., ног. кыс, хак. хыс «зима»; уйг. кышта, казах., кыста, тат., тур. кышын, тув. кыжын «зимой»; кирг. кышын-жазын «зимой и летом»; уйг. кышлик, узб., кирг., тув., тат., башк. кышкы, казах., ног. кыскы,. хак. хысхы «зимний»; л ~ ш, с. Соважо сближает эти слова с финно-угорскими: фин. кылма, лопар. галмас, калмас, эрз. кельме, мар. кылме «холод», «холодный», «мерзлый» (Sauvageot 93, 138). Ср. монг. холдох «замерзать»; «замерзание»; холдӳӳ «мёрзлый».

хĕр

1. «девочка», «девушка»; 2. «дочь»; хĕрарăм «женщина»; др. тюрк., КБ, МК кыз, Замахш. кыз оглан, кирг., казах., к. калп., ног., тур., тат., башк., уйг., узб. кыз, ойр., тув. кыс, хак. хыс, якут. кыыс, азерб., туркм. гыз «девушка»; «дочь». Вамбери производит от хĕр (см. хĕр).

хĕс

1. «жать», «давить»; «сжимать», «сдавливать»; 2. перен. «притеснять», «принуждать», «угнетать»; др. тюрк., Замахш., тефс XII-XIII вв. кыс, кирг., казах., к. калп., узб. С, кумык., карач., алт. В, тув., тат., башк. кыс, уйг., узб. кис, азерб., туркм. гыс, хак. хыс «жать», «сжимать», «давить»; «притеснять».

хыс

уст. «женская суконная поддёвка (старинный свадебный женский кафтан)». У перс. писателя XIII в. хазз — «сорт шелковой ткани».

хыса

, хыс 1. «лобок», «лобковый»; 2. «пах»; хыса шăмми «лобковая кость»; тат. касык «пах», «паховый»; касык сояге «лобок»; тур. касык «нижняя часть живота»; «пах»; касыккемиги «лобковая кость»; туркм. гасык, азерб. гасыг «пах»; азерб. гасыг сӳмӳкләри, туркм. гасык суңки «лобковая кость».

Çавăн пекех пăхăр: