Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

аркă

2.
оборка
обшивка на подоле
аркă вĕçлĕ — оборчатый
кĕпене аркă пĕрсе çĕле — сшить платье с оборками
аркă тыт — пришить оборку
ман çийĕмри шур кĕпен аркă вĕçĕ шăтăклă — фольк. у моего белого платья подол ажурный

диафрагма

фото, кино
диафрагма (объектив ăшĕнчи çавра шăтăклă карă)

дуршлаг

дуршлаг (сăрăхтармалли савăт, вĕтĕ шăтăклă алтăр)

путăклă

1.
неровный, с углублениями, впадинами, выбоинами, выемками, ямками
путăклă шоссе çулĕ — выбитая шоссейная дорога

путăклă

2.
с ямочками (на щеках)
путăклă питçăмарти — щеки с ямочками
путăклă янах — подбородок с ямочкой

путăклă-шăтăклă

то же, что шăтăклă-путăклă
путăклă-шăтăклă çул — дорога в ухабах

шăтăклă

1.
с отверстиями
в дырах
вĕтĕ шăтăклă лейка — тонкоструйная лейка

шăтăклă

2.
пористый, дырчатый, ноздреватый
шăтăклă сыр — ноздреватый сыр
шăтăклă чукун — пористый чугун

шăтăклă-путăклă

ухабистый
шăтăклă-путăклă çул — ухабистая дорога

шăтăклă

◊
шăтăклă шăмă — анат. 1) лобковая кость 2) тазовая кость
шăтăклă кăмпа — трутник, гриб-трутовик

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

сохăр икерчи

сера в виде крутлой лепешки для изготовления а'>шăрт'а. Кан. Кайкка вырăнне шăтăклă тимĕр татăкĕ, сухăр икерчи майлăскер, лапчăнса тухать.

çурă

(с’уры̆), половина. См. çур. О сохр. здор. Холерпа чирленĕ çынсенчен пĕр çуррине яхăн анчах чĕрĕлеççĕ, ыттисем пурте вилеççĕ. Панклеи. Хоçи: тепĕр çол порн, вара окçа пĕтĕмпех парап, тет. Ача, пурнас мар çорри, виçĕмĕш çола виççĕр тенкĕ итет (наполовину собираясь не жить, т. е. готовый уйти). N. Чăкăт çурă чăкăт. Полтора чыгыта. N. Эпир те теçеттине выртартăмăр сала çĕрне, çынсем кунтан исе карĕç те, çирĕм пилĕк тенке калаçса кайнă; çуринче (в полдесятине) пилĕк пулат, пилĕк çурă (урапа) пулат. N. Пĕрре çурă, иккĕ çурă. Этем йăх. еп. пуç. кай. 58. Пăр питĕ майĕпе шунă: тавлăкра вăл çурă е пĕр чалăшран ытла каяйман. N. Çурри яхăн, до половины. N. Вуниккĕмĕш çурри (половина двенадцатого), тет Натта. Срв. вуниккĕмĕш 25 минут. N. Вăл чирпе çын чĕрĕллех çурри вилсе çӳрет. Çĕнтерчĕ 17. Кĕрпене те эпĕ çурри хăйăр хутăштарса патăм. Виçĕ пус 40. Хăрах çуррин çумне ыраш пуссин пĕчĕк пайне çыпăçтарса лартса, унта çур-тырри акаççĕ, тепĕр çуррин çумне хура пусăран юлнă пĕчĕк пая çыпăçтарса лартса, хура пусса хăвараççĕ. Кан. Улма кăçал пĕлтĕрхин çурри чухлĕ те тухас çук. Ib. 221. Хальхи вăхăта ĕçсене çурри-çукрах туса пĕтернĕ. Собр. † Илĕп, илĕп, тесе, илĕртрĕн те, çурри хĕр ĕмĕрне иртертĕм. Дик. леб. 40. Хĕвел ĕнтĕ çуррине яхăн шыва пытанчĕ. Якейк. Эпĕр онта конти чохлехчĕ, тата контин çорриччĕ, тата çоррин çорриччĕ. Нас было там столько, сколько здесь, да еще половина, да четверть. Ib. Пиртен çорри конта. Половина нас здесь. Ib. Эс аçун çорри те порнас çок. Ты и половина жизни отца не проживешь. Ib. Эс аçун çорри та пĕлместĕн. Ты и половины того, что знает отец, не знаешь. Ib. Эс ман çорри та пĕлместĕн. Ib. Ман çорри порнсан пырĕччĕ те, порнимăн çав. Альш. † Çичĕ ют килне кайсассăн, шыва кайма хушсассăн, çурри витре çĕклесен, начар килчĕ тийĕçĕ. Ib. † Хампа пĕрле тăрса юрлакана çурри чуна çурса парăттăм. Сборн. по мед. Çурри сĕт, çурри шыв хутăштарас пулать. Изамб. Т. Ул вара çурринчен хăпарса шăтăклă-шăтăклă пулса пиçет. Ала 56. Çурри йăвăçа сĕрсе çитсен, когда допилили до половины дерева. Шурăм-п. Калаçасса — çурри чăвашла, çурри вырăсла калаçаççĕ. Таса пĕр чĕлхепе калаçма пĕлмеççĕ. N. Карасĕ лучăрканнă та, пылĕ çурри яхăн юхса тухнă. Сот был измят, и мед из него наполовииу вытек. С. Айб. Касас пулать улма çуррине. Тайба-Т. Çурри чуна çурса парăттăм, чунран пуçне хама пурăнма халь пулсаи. Юрк. Упăшки те ăна хирĕç: мĕн парасси-мĕнĕ-çурри чунăма çурса парăттăм, тет кулса. N. † Ялан хамăр тăван тиекене çурри чунма парăттăм. Ачач 8. Темле çӳçенкелесе илетĕн. Ах çапах та, аван вăл унашкал çурри тĕлĕрсе, çурри тĕлĕрмесĕр выртнă вăхăтра.

тиврет

(т’и_врэт’), то же, что тиверт. Т. VI, 54. Ик кун, виç кун ĕçрĕм, çирĕм, тет, ырă амăшĕ! тивменнине çак куркапа тивретем, тет. Ск. и пред. чув. 108. Йăваш чунне тивретсе вăл пикепе калаçат. || Зажечь. Ст. Яха-к. Пирвай шăтăклă кăмпана вут тивретсе юсман валли илсе кĕнĕ çăнăхсене, шывне, кăмакине чĕлхе вĕрсе çӳрерĕ. || Бить. Б. Яныши. Вот сыппи илчĕ те, пире тиврете поçларĕ.

тутка

(тутка), дудка из древесины дерева, покупаемая на базаре. Ст. Чек. Çăка тутка, дудка из коры. Чăв. к. † Вуникĕ шăтăклă йĕс тутка, илĕр-парăр мана калама. Ib. † Вĕрене тутка сыпăнат, хурăн тутка хуçăлат, атте çемйи хутшăнат.

тӳрем

ровный, гладкий; ровная местность. СПВВ. ВА. ТХКА 10. Атăл. Ку айкки сăрт, леш айкки тӳрем. || Плоский. О сохр. здор. Вĕсем (пуховые подушки и перины), çын выртсан, нихçан та яка, тӳрем тăмаççĕ, ялан путăк-шăтăклă пулаççĕ. || Прямо, напрямик, прямиком. СТИК. Сăмаха пит тӳрем перет. || Четвертая часть десятины. СПВВ. ВА.

хăрăклă

сухой. Ст. Шаймурз. Çӳлĕ тусем çинче виçĕ хурăн, виççĕшĕнчен пĕри хăрăклă. || Червивый. Шарбаш. Вĕт шĕшкĕре вĕт мурă, шăтăклă та хăрăклă.

Кăмтам

назв. селения (?) в загадке. Т. П. Загадки. Кăмтам ялĕ кăтăклă, мăйĕ шăмми шăтăклă. (Кăткă).

кăн-тăвай

неизв. сл. в загадке. Ст. Айб. Кăн-тăвай кăтăклă, мăй шăмми шăтăклă. (Кăткă тĕмески). Срв. кăмтам.

кăпăш-кăпăш

мягко, пористо. СПВВ. ИФ. Кăпăш-кăпăш — çимĕç ăшĕ шăтăклă-шăтăклă пиçни. Ib. Ĕнтĕ ку кăмака çăкăр ытла кăпăш-кăпăш пиçнĕ, теççĕ.

шакă

то же, что ашăк, таранная кость, употребляемая при игре в альчики (в кости). Шакă енĕсем: чĕк — шăтăклă енни; пĕк — курпун енни; елччĕ-кукăр-макăр пырать; туй — сторона против елччĕ. Н. Уз. Шел. 55. Ашăкĕсем, шаккисем, атмисемпе çатмисем. || Изамб. Т. Пӳрне пек çăка патаккине кĕске-кĕске татаççĕ. Ăна шакă теççĕ. Ib. Унччен ăсла такани (корыто) çине шакă (толстые лучины) сарса, улăм хурса хатĕрлеççĕ. || Турх.-к. Урапа шаккисем.

шăрçа

бусы, бисер, ожерелье. НР. Олăхри корăк, ай, ока пек, ирхи сывлăм шăрçа пек. Луговые травы как позументы, утренняя роса как бисер. И. Тукт. Хура шăрçа хушшине те йĕпкĕн мерчен ан тирĕр. А.-п. й. 60. Пукане шупăрне те, мăйи-шӳлкемине те, шарçине те тилле хывса парать. N. Пирĕн тантăшсем (сверстники) шăрçапа, пирĕн варли çок, шăрçа çок. Шемшер. Çĕр-çырли шăрçа пек, пирĕн акка майра пек. Ядр. Улăх ути, ай, ука пек, çĕрти çырла, ай, шăрçа пек. N. Çĕрçи çырли шăрçа пек, пирĕн акка майра пек. Буин. Инке кĕчĕ, ай, юрларĕ, шăрçа пек кăмака чĕтрерĕ. N. Шăрçа пек тар юхать çулаканăн ӳт тăрăх. N. Лапăллă çĕртре çăра курăк, ирхи сывлăм шăрçа пек ларать. N. Пичĕ-куçĕнчен юн тăкăнса пырать, куçĕсем шăрçа пек — виттĕр курнаççĕ. Рак. Хĕрсем выраççĕ сарă сĕлĕ, сурачĕсене шăрçа пек хываççĕ (симметрично). СТИК. Шăрçа пек çырнă. Написано очень красиво, симметрично. Ала 99. Вилсен чонне шăрçа виттĕр кăлараççĕ, тит, çав, çампа салтса илтĕм. Ib. Вилнĕ çынна шăрçа парса ямаççĕ, парса ярсан та çĕмĕрсе парса яраççĕ. Т. Григорьева. Шăтăклă шăрçа çĕрте выртмас, теççĕ. Ходар. Çамрăк пăрусем чирлесен, вăлсен мăйĕсене пилеш шăрçасем çака-çака яраççĕ. ЧП. Сирĕн пӳртĕр шурă-мĕн, унăн кăмакисем шăрçа-мĕн. Янтик. Сирĕн кăмакăрсем шăрçа-мĕн (çутă сăнлă кăмака), кирлĕ марччĕ вĕсене сăрлама. Бюрг. Сирĕн кăмакăрсем шăрçа тĕви. ЧП. Шăрçа кăмакисем кисренчĕç. Байг. Сар кайăк, сар кайăк, ман йăмăка кортăн-и? — Корнăччĕ: шăрçа тавар пăхатчĕ. || Счеты (прибор), шарики счетов. N. Шăрçапа шутлама, тĕрлĕ сатачсем тума, унтан тĕрлĕ кĕлĕсене чăвашла та, вырăсла та вулама-юрлама вĕрентнĕ.

шăрша

то же, что шăрçа, бусы. Чебокс. Тюрл. Йăлтăрка шăрша, хĕрлĕ шăрша, шор шăрша. ЧП. Симĕс шăрша N. Пирĕн йысна пулассин шур шăрша пек шăрки, хурт пуççи пек пыйти. Собр. Пăхăр çĕрĕ, шăрша куç, ун начарне кам пĕлмест. Ib. Шăтăк шăрша çĕрте выртмаст, теççĕ. N. Шăтăклă шăрша çĕрте выртмас, хăй майпелен, тор хошни-пелен вырнаçать. Сред. Юм. Çип çине тирнĕ шăршана шăрша ярăмĕ теççĕ. ЧП. Çинçе пуçлă шăршине хĕр пуç çырса ятăмăр. || Бисер. Тяберд.

шăтăк

щель, отверстие, дыра; нора, берлога. Капк. Алăка питĕрнĕ. Ăçтан кĕме пултарĕ-ха? — Шăтакран.— Мăн чĕрчун кĕмелĕх шăтăк пулсассăн, пирĕн хваттер сивĕ пулĕччĕ. Сивĕ мар-çке! А.-п. й. 68. Кĕлет алăк айĕнчи кушак шăтăкĕнчен шăвăнса кĕчĕ, тет те, шалалла, çăвăх ырçи ăшне кĕрсе ларчĕ, тет. N. Ман кутăм çап-çутă. (Кĕмĕл шăтăкĕ). N. Кăмака шăтăкĕ, печурка. Орау. Манăн халь те пыр шăтăкĕ тулчĕ ĕнтĕ, урăх анмасть. Мне уж в глотку не лезет. N. Çанă шăтăкĕ, пройма. N. Вал шăтăкĕ, вĕрен шăтăкĕсем, вĕт кĕрпе шăтăкĕ, кĕрпе сăмсипе хывăх шăтăкĕ, кĕрпе çăнăхĕ шăтăкĕ, кĕрпе шăтăкĕсем, çил шăтăкĕ, çу ямалли шăтăк, вăта çĕрти чул шăтăкĕ, хывăх шăтăк, шултăра кĕрпе шăтăк — кашта шăтăкĕ, шăрт шăтăкĕ. Якейк. Çĕлен шăтăка çимен конче кĕрет. Оп. ис. ч. 1. Ку шăтăк çĕлен пурăнаканскерех-ха. Это, смотри, змеиная нора. А.-п. й. 61. Çĕлен-калтасем, ниçта кайса кĕреймесĕр, ăçта шăтăк пур, çавăнта кĕре-кĕре пытанаççĕ. Ib. 14. Акă пĕррехинче вăл хăй шăтăкĕнчен тухрĕ те, кама та пулин хирĕç пулмăп-и-ха тесе, вăрманпала утса çӳрет. Ib. 19. Ула йытă малтанах хăйĕн çĕвĕ тусне упа шăтăкĕ патне ертсе кайрĕ. Лап-к. Çитсен кашкăр шăтăк турĕ, тет, сат картине. А.-п. й. 34. Аякрах та мар пыракан тилĕ вăшт! анчах чăмать пĕр шăтăка. Ib. Пăхаççĕ: сăвăр шăтăкĕ. Пуçлаççĕ хайхисем чавалама çак шăтăка. 93 çул 80. Ăна хăма çине хунă, пуçне мăй таран шăтăк ăшне чикнĕ. Могонин. Çырмасене, шывсене, шăтăксене, тăвайккисене усал илнĕ. N. Витĕр-витĕр темиçе шатăк пулса пĕтрĕ. Янтик. Шăтăк аяла аннăçеммĕн тăвăрланать, çӳлелле ухнăçеммĕн (= улăхнă çемĕн) аслăланать. П.-Пинерь. Шухăшламасăр: тарăн шăтăка тухăп, тесе, ан сик. Н. Лебеж. Шалçине лартрăм, шăтăкне туртса илтĕм. (Загадка). N. Çӳлте те шăтăк, тĕпĕнче те шăтăк, варринче вут. (Сăмавар). Орау. Ку шăтăка тултарса тӳрлетĕр. Заровняйте яму. Ib. 37. Пырать пĕр хăмăр тилĕ йăпăртатса вăрманпа. Ун çулĕ çине сунарçă шăтăк алтса хунă пулнă. А.-п. и. 77. Пĕр йăвăç тĕмĕ айне пысăк шăтăк алтрĕ те, арчана тĕртсе йăвантарса ячĕ. Выкопал яму под одним деревом и скатил в нее сундук с нуждой. Орау. Нушникĕн шăтăкĕ питĕрĕннĕ те, çӳлтен юхса анакан шыв аялти хутри хăваттирсене тухса пĕтĕмпе шыва янă. || Могила. ТХКА 73. Анне мана: ачам, эпĕ вилеп, ман шăтăк çинчи тăпрана пырса тӳрлет вара эсĕ, тет. КВИ. Вилнисене пуçтарчĕç. Шăтăк чавма тытăнчĕç. В. Олг. Шăтăк алтма каятăп. ЧС. Çутăлсан вара хăшне шăтăк алтма ячĕç, хăшĕ тупăк тума тытăнчĕç. || „Преисподняя“. Кан. Шăтăк тĕпне анса каях хăвăн кавалериюпа. В. Олг. Таста шăтăкра порăнат вăл. N. Укçасăр манăн çта шăтăка каяс-и? Ск. и пред. чув. 46. Ăçта шăтăка тарчĕ Микита. Юрк. Пĕчĕкçĕ кăна пуркăм пурччĕ, илсе кĕрсен акă çакăнта хурсаттăм, таçта шăтăка çухалчĕ. || N. Малти шăтăк. || Ямочки при игре в шар. СТИК. || СТИК. Ку укçа шăтăксене саплама та сахал, эсĕ пуйрăн тесе тăратăн. Шăтăка саплас тени парăма тӳлес тени пулать. || Дырявый. Каша. Шăтăк-шăтăк шăналăк, шăна кĕмин — лайăхчĕ. ЧП. Шăтăк кимĕ килет. Юрк. Çĕнĕ сăмавара шăтăк сăмавар тетĕн, ак кунтан тултар. Ск. и пред. чув. 77. Каларĕ вăл еррипе карчăк енне çаврăнса: çамки шăтăк — хупăнмĕ, чĕри татăк — сыпăнмĕ. || Переносно — с изъяном, глуповат. N. Он тăрри шăтăк. Капк. Шăтăк тӳпеллисем пирĕн ĕмĕре çитеççĕ-ха. N. Унăн хăлхи шăтăк (глуховат). Ала 30. Çакă ял çулĕ шăтăклă, çул шăтăкне пĕлмерĕмĕр, хĕрĕ шăтăкне пĕлтĕмĕр. || Кружева. Начерт. 203., Шибач., Икково. КС. Шăтăк илтĕм. См. шăтăкла.

шăтăклă

в дырьях, с дырьями, дырявый. Сĕт-к. Ах, ах! Аххăм карти хыçĕнче лăпсăр-лапсăр хĕр ларать, арки вĕçĕ чăнтăрла, чĕччи тăрри шăтăклă. || С отверстием. Ала З0. Ай, ули Якку пур, шăтăк тесе ан кала, шăтăклă шăрçа çĕрте выртмасть, эпир ăна пĕлместпĕр, çавах илсе каятпăр. || N. Шăтăклă йывăç — см. арман. || Çатра-Марка. Йысна кăмаки — шăрçа кăмака, шăтăклă çăккăр пĕçерет. Печь у нашего зятя — бисерная, она печет пухлый хлеб. Изамб. Т. Ул (кăймак) капăртма пек хăпарса шăтăклă пиçмест. || Узорчатый, с узором „шăтăкла“. ЧП. Кĕпи умĕ шăтăклă. N. Ах, аппаçăм Настаççи, виçĕ пĕрчĕ йĕтĕнрен кĕрӳ кĕпи кăларчĕ, вăл та пулин шăтăклă (узорчатая, кĕрĕ çĕклесе тунă, в песне хвалят невесту). N. Шăтăкла кĕпе, узорчатая рубашка. N. Шăтăкла тотăр, платок с „шăтăкла“. Шишкин. Шăтăклă тотăр пăхма чипер, поçа çыхсан поç корнать, алла тытсан ал корнать. Икково. Шăтăклă тоттăр шăрçа пек: поçа çыхсан çӳç корнать, алла тытсан ал корнать. Батыр. Шăтăклă тĕрĕ, узор, вышитый по выдергу (русск. „вырезы“).

шăтăклă-кăмпа

назв. гриба (пористый гриб, им окуривали). Н. Карм. Шăтăклă кăмпа тункатара пулать, куçăхсан унпа тĕтĕреççĕ; çиме юрамасть. N. Çак шăтăклă кăмпа çине хăçан куç ӳкĕ, çавăн чухне тин килсе ӳктĕр çак Ваççа çине куç. (Из наговора).

шăтăклă шăмă

лобковая кость. Ст. Чек. N. Шăтăклă шăмă — тазовая кость. N. Шăтăклă шăма пĕчĕкçĕ пулат.

шăтăклă-путăклă

с ямами, ухабистый (о дороге). КС. Шăтăклă-путăклă çулпа пыма лашана йăвăр.

шăши мăйри

„мышиные орехи“. Шишкин. Шăши мăйри шăтăклă, пирĕн ял хĕрсем кăтăклă.

шăши-мăшилле

назв. игры. N. Шăши-мăшилле. Зажимают в руку какие-нибудь предметы (орехи) и спрашивают, сколько их. Если угадает, то берет их себе.— Шăши-мăши? — Шăтăкра.— Хӳри миçе? — Улттă (или другое число, сколько он думает в руке орехов). Якейк. Шăши-мăшилле. У нас в этой игре спрашивают так: „Шăши ори шăтăклă, ори минче?“ т. е. сколько у меня в руке орехов?

нухрат

нохрат, ряд мелкой монеты круглой или овальной формы из серебра или олова. Употребляли чуваши в прежнее время для украшения, а также бросали киремети и йирих'у в жертву для умилостивления. СЧЧ. Тата нухратсем шăратса, пуртă çине ярса çап-çутă шăтăклă-шăтăклă япаласем пулса лараççĕ. Вăсене вара çиппе витĕрсе хăйă çине çакрĕçĕ. Йĕрĕхе чӳкленĕ чӳхне яланах çавăн пеккисене тăваççĕ (молились по случаю болезни ребенка)... Пашалуне, юсмансене, тата нухратсене те сĕтел çинех хучĕç (во время того же моленья). Альш. Çĕнĕ-çынни çĕкличчен, çав кĕвенти çине нухрат хурат. Вăл нухратне хĕрсемми илет хăйне. Сред. Юм. Нохрат пик çиç тесе, пит çӳхе япалана калаççĕ. Собр. † Инкем çинче пурăнтăм хутаç тĕпĕнчи нухрат пек. (Хĕр йĕрри). Вил-йăли. Сурпан çинчен (хĕр пулсан пуçĕ çине тӳрех) туттăр çыхаççĕ, туттăрĕ çине, çамки тĕлне, виçĕ кĕмĕл укçа çĕлесе хураççĕ, укçа çуккисем виç нухрат çĕлеççĕ. N. Вара ун хыçăн (после этого) кил хуçи ăçта ассăннă (в местах пребывания помянутых на молении богов по случаю болезни), унта нухратсам пăрахса çӳренĕ. Альш. Арçынсен кĕпи умне тата нухрат çĕлесе янă (прежде). Ib. Çав хăмаçĕ (лоскут кумача) çумне пĕрер (один, или два, или три) нухрат пек нухрат çĕле-çĕле янăччĕ (было пришито у них). Ib. † Çӳçĕмсене вырăсла кастартăм, пĕрчисерен нухрат яртартăм. К.-Кушки. † Вуникĕ ярапа вĕçсене эп яртартăм вуникĕ чăн нухрат. Алших. † Нухратма хăлхана ярас мар, нухратма сая ярас мар. Магн. М. 71. Мелим хуçа, çырлах мана! Аша каçар! Киве кĕмĕллĕ нохрат парне парам. Ib. 217. Ай пиччеçĕм, йинкеçĕм, эсĕр мана курас çук, манăн пуçри нухратăм Атăл тĕпне сарăлтăр. Чутеево. Нухрат, общее назв. серебряной и жестяной монеты для украшения. Чăн нухрат, серебро. Ахаль нухрат — жестянка. Янш.-Норв. 1) Хĕç-тимĕр нухрат, повидимому, из сплющенного железа; 2) çапса тунă нухрат, настоящая серебряная монетка (старинная, продолговатая). Сред.Юм. Нôхрат, старинные серебрянные монеты ценою в 1 коп.; çĕн нôхрат — шуçран тунă нôхрата калаççĕ.

аркă çакки

(с̚’а_кки), ornamenti genus, fascia reticulata, quae imae orae camisii muliberis assuta est, ажурная обшивка, отделка, идущая по краям полы холщевой рубахи. С. Тим. Ман çийĕмре шур кĕпе, арки çакки шăтăклă (надо: шăтăкла, т. е. особая ажурная работа на холсте; местами шăтăкла означает вышивку).

ала тĕп

fundus cribri, дно сита. П. И. Орлов. Ала тĕп тăват шăтăклă пулать.

йĕке авмаки

curvatura fusi ferrei K, колено веретена (обдирки). Сш. Чек. Йĕке авмаки; унта шăтăклă йывăç. Колено веретена; на колене шăтăклă йывăç. Ib. Шăтăклă йываç йĕке авмаки çинче. Шăтăклă йывăç на колене веретена.

хреставкка

(х_рэстафка), trabes transversariae in superior parte K decussatim collocatae; earum una foramen habet, quo inseritur cardo ferreus, qui in cacumen cylindri infixus est. «Внизу вала обдирки камни, а сверху хреставкка; туда вставлен верхний конец вала. Хреставкка, это четыре бруса, концы которых лежат на 8 столбах, а столбы стоят по краям сарая, составляя его стены. Или же кладутся два бруса на 4 столбах. Осён вала вставлен в шăтăклă йăвăç, в один из брусьев хреставкка». Ст. Чек.

шапа

(шаба), subscus ferrea, quae aliter тĕпек appellaiur. Порхлица (иначе тĕпек). Аялти шапа, nonnulla pistrina duas subscudes habent, quarum altera inferius collpcata hoc nomine appellatur. Порхлица (в некоторых мельницах), которая, будучи короче диаметра отверстия верхнего жернова, имеет в себе три отверстия: в одно из них, среднее, проходит верхний конец веретена, а в два крайних — концы ухвата. Ст. Чек. Верхняя порхлица (шапа) неподвижна; нижняя — короче диаметра вечеи бегуна. Если снять верхний камень, то верхняя порхлица останется на верхнем жернове, а нижняя — на веретене. || Шапа. Ferrum quadratum, media parte excavata, cui incumbit axis ferreus, qui йĕке sive кот йĕки appellatur. Подпятник. Якейк. Шапа тесе, тăват кĕтеслĕ, варĕнче шăтăклă чукуна калаççĕ; шапа çинче йĕке тăрăнса тăрать. Так называют четырехугольную чугунную плитку с углублением в середине; в шапа упирается отвесно (железное) веретено. То же слово, с тем же значением, и в Мочеях.

шăтăклă йывăç

(шы̆ды̆клы̆ jывы̆с’), lignum quadratum parvum, quod infigitur in foramen trabis, quae красный брус appellatur, ut cylindri erecti cardinem contineat, quern стаяк аççунĕ appellant. Кусок дерева, вставляемый снизу в соответствующую выемку красного бруса; в этот кусок дерева вставлен верхний осен стояка (стаяк аççунĕ). Чтобы шăтăклă йывăç не выскакивало из своего гнезда, с передней стороны в нем делается отверстие, куда всаживается упорина (палка), другой конец которой упирается в брус. Ст. Чек. Шăтăклă йăвăç. Стоякăн çӳлти вĕçне çавăнта кӳртнĕ.

ашапатман

(Ажабатман), а v. [...] et [...] nom. sagae cuiusdam commenticiae, cuius carmina contra effascinationes auxiliari creduntur. Non invenitur nisi in compositione. От ’Aiшӓ и Фâти^ымӓ, имен жены и дочери Магомета. Это слово встречается только в сложении: Ашапатман карчăк (к̚арζ'ы̆к, к̚арџ̌ы̆к), т. е. старуха Ажабатман; имя этой старухи часто упоминается в наговорах против сглаза. Т. IV. 22. Е пĕсмĕлле, Турă çырлах! Атăл йăлминчен (i. q. йăлăмĕнчен), Сăр йăлминчен Ашапатман (scr. аша-патман) карчăк килет; çав тĕтĕрет, çав татса кăларса ярат. Ырă вут ами вĕрсе кăларат, шăтăклă кăмпи тĕтĕрсе кăларат. (Из куç чĕлхи). Ib. 65. Ашапатман карчăк килнĕ, Атăл урлă, тинĕс урлă, уй урлă, вăрман урлă; вĕретĕп-суратăп: тух куç! Бюрг. Тĕтĕрни. Е пĕсмĕлле! Атăл йăлăмĕнчен Ашапатман карчăк килнĕ, ылттăн шăллă, кĕмĕл çӳçлĕ; çавă тĕтĕрсе кăларат çитмĕл те çичĕ тĕслĕ юман кăмпипе. || De re praegrandi, immani magnitudine. Об огромной вещи. Сред. Юм. Ытла пит Ашапатман (scr. ашапатман) пикех (i. q. пекех) пысăк ку сирĕн çуна! Эти ваши сани уж чересчур велики!

путăклă

с ямочками. N. Пит-çăмарти путăклă (с ямочками на щеках).

путăклă-шăтăкла

неровный, с ямками. N. Çав вырăн малтан пĕр начар кăна, путăклă-шăтăклă-мĕнлĕ, тĕрлĕрен çӳпĕ-çапĕ тулса выртакан çĕр пулнă.

лаккăмлă

ямистый. Шибач. Çол лаккăмлă (= шăтăклă).

лăкки-лакки

(лы̆_кки), подр. толчкам на выбоинах, яминах. СТИК. Тикĕс мар шăтăклă çулпа пынă чух урапа лăкки-лакки туса пырат.

лăпа

(лы̆бы̆), глубокая корзина из прутьев. Орау. МПП. Лăпă, кошель, сплетенный из ивы. СПВВ. Лăпă, плетушка для сена. СПВВ. ТМ. Лăпă; пӳтексене утă пама хулăран авса шăтăклă тăваççĕ, çавă лăпă. Чертаг. Лăпă: 1) авра йăтаççĕ, ăна хулăран тăваççĕ; 2) каяс-килес чух утă чикеççĕ. Беседы на м. г. Шуйттансем унăн лăпă тума хатĕрлесе хунă хуллисене ывта-ывта салата пуçланă. СПВВ. НН. Лăпă — путексене утă пама, çĕре тăккаланасран пушăт хуппинчен авса тăваççĕ. Мункачи. Лăпă, корзинка из таловых прутьев для столовых ложек. СПВВ. Лăпă ăшне утă чиксе хатĕрленĕ. Ст. Чек. Лăпă (её верхний край — из деревянного обруча, а низ — из редкого веревочного плетенья, сквозь которое ягнята вытаскивают корм); путексене утă парсан, сая ярасран плетухха пек каркаласа тăваççĕ; ăна çӳлтен çакса яраççĕ (подвешивают). N. Лăпă — пушăтран путексене утă памалли кунтă (очень редкого плетенья); ăна çӳлтен çакса хураççĕ (ягнята вытаскивают сено сквозь её ячеи). || То же, что кĕпсĕ. Б. Байгул. Çип лăппи (лăпă) = кĕпсĕ.

шăрши мăйри

встр. в игре. Сред. Юм. Шăрши мăйри — шăтăклă; ори миçе? (тăваттă, виççĕ и т. д.). Ребёнок берет в горсть что-нибудь съедобное и предлагает другому угадать, сколько единиц у него в руке. Если тот отгадывает, то берёт то, что в руке, себе; а если не отгадает, то отдает столько же единиц спрашивающему.

йӳрек

цевка для разматывания ниток. Щ. О. Йӳрек - цевка; употребл. при разматывании ниток. В записях из Ст. Чек. изображена так:\nЮрк. Йӳрек - çип алла ан кастăр, тесе, тунă шăтăклă япала. Ăна çипе тăхăнтараççĕ те, вара çип çăмхалаççĕ кăшкар çине. Зап. ВНО. Йӳрек б. Буин. у.), йӳрек б. Ядрин. уез.), вьюрок. Пшкрт. Jӳ_рӓ_к = нӳрек. СПВВ. ЕХ. Йӳрек — çип çăмхаланă чухне çиппе çавăн ăшне тиреççĕ. СПВВ. ТМ. Йӳрек; çип çăмхаланă чухне, йӳрек витĕр тирсе çăмхалаççĕ. Нюш-к. Йӳрек. Кăшкар çине çип çăмхаланă чух алла, çин татăласран, çиппе витĕрсе, тытаканни.

вĕче шăмми

подвздошная кость. Ст. Чек. Вĕче шăммисем шăтăклă шăмма тивсе тăраççĕ.

йĕрĕче

пряслень. Шевле. Йĕрĕтче — подобие кольца, слитое из олова или свинца и надеваемое на веретено, для тяжести. (Пир-авăр тавраш). СПВВ. ФВ. Йĕрĕлче — çĕрĕ пек шăтăклă япала, кĕнчеле авăрланă чух йĕке çăмăл пулсан: йĕке селмеклĕ (тяжелее) пултăр, тесе, тăхăнтараççĕ. Изамб. Т. ......исем йĕрĕлче пек, тет (de cunno perangusto); мана пулсан, мăйăр хуппи пек пулсан та, кирлĕ мар. М. П. Петр. Пăлан майракинчен туна йĕрĕлчесене кăкăр çинче çакса çӳреççĕ. Вара пуçа ыраттарма чарать, теççĕ. || Сunnus. СТИК. Йĕрĕлче = валашка = шăтăк. Наес tria unum significant. (В. Б. Ямашеве, Кр.-Чет. р., есть произношение ирĕлче).

вут ама

вутама (вудама), или вут ами, или вут амăш, назв. божества, мать огня. Сиктер. Вутăн кĕлли ак çапла пуçланать: ырă вут-ама, çырлах. Килти вутама, юта ан кай... Ют вута киле ан кӳрт, ырă вут-ама, çырлах! Вара çиеççĕ. N. Ырă вутама, вĕрсе калар; ырă вутама, вĕрсе, ыр вутама вĕрсе кăлар. (Из наговора против болезни). Альш. Вут Амана (siс!) путек (вар. Вут Амана путек). Матери огня — ягненка. Шел. 15. Ыр вутама, вут амăш, ху вутна ху чарсам-и! N. Ырă вут ами, вĕрсе калар (3 хут; из наговора «Ача куçăхсан, тĕтĕрекен кĕлĕ»). Т. VI, 22. Е, пĕсмĕлле, турă çырлах! Атăл йăлминчен, Сăр йăлминчен Ашапатман карчăк килет; çав тĕтĕрет, çав татса кăларса ярат. Ырă вут ами вĕрсе каларат, шăтăклă кампи тĕтĕрсе кăларат. БАБ. Вут ашшĕ, вут амăш (в моленьи). См. Месарош 306, Трощанский 50.

Вырăсла-чăвашла словарь (2002)

шайба

сущ.жен.
1. шайба (гайка айне хуракан шăтăклă çаврашка)
2. шайба (хоккей вăййин хатĕрĕ); забить шайбу в ворота хапхана шайба çапса кĕрт

Вырăсла-чăвашла словарь (1972)

вьюн

1. çĕлен пулă; шăтăклă пулă; 2. явкаланчăк, йăрă, йăлттам çын; 3. явăнса ӳсекен чечек.

Вырӑсла-чӑвашла словарь (1971)

губчатый

прил. шăтăклă-шăтăклă.

диафрагма

ж. 1. анат. чĕре карти; 2. физ. диафрагма (оптика приборĕсен объективе ăшне кĕртсе лартакан çавра шăтăклă, витĕр курăнман пластинка).

дуршлаг

м. дуршлаг (шăтăклă-шăтăклă çăпала).

дырявый

прил. шăтăк, шăтăклă, çĕтĕк, хушăк-хăшăклă, шăтăк-çурăк, шртăк-çурăклă: дырявый мешок çĕтĕк михĕ; дырявые башмаки шăтăк пушмаксем; ◇ дырявая голова час манакан çын.

капилляр

м. капилляр (1. физ. питĕ пĕчĕк шăтăклă трубка; вĕтĕ-вĕтĕ шăтăк; 2. анат. чи вĕтĕ юн тымарĕ).

микропористый

прил. микропорлă, вĕт шăтăклă; микропористая резина вĕт шăтăклă резина.

неровный

прил. 1. (негладкий) тикĕс (е тан) мар, шăтăклă-путăклă, кăтрашка; неровная доска тикĕс мар хăма; 2. (кривой) тӳрĕ мар, кукăр; неровная линия тӳрĕ мар йĕр; 3. (неодинаковый по размеру) тан мар, пĕр пек мар; 4. (неуравновешенный; неритмичный) улшăнчăк, час улшăнакан; неровный характер улшăнчăк кăмăл; неровный пульс час улшăнакан пульс.

ноздреватый

прил. шăтăклă-шăтăклă, кăпăш; ноздреватый сыр шăтăклă-шăтăклă сыр.

пористый

прил. шăтăклă-шăтăклă, йăшăк, кăпăш, хăлтă; пористый снег йăшăк юр.

сахарный

прил. 1. сахăрĕ [⸗и]; сахарный песок сахăр песокĕ; сахарный завод сахăр завочĕ; сахарная свёкла сахар кăшманĕ; 2. (такой, как сахар) сахăр пек; 3. перен. пылак, сахăр пек пылак; ◇ сахарная бумага сахăр хучĕ (сахăр чĕркемелли çăтă кăвак хут); сахарная кость шăтăклă шăмă.

скважистый

прил. 1. разг. (со скважинами) шăтăк-çурăк, шăтăк-путăк, лакăм-тĕкемлĕ; скважистый пол шăтăк-путăк урай; 2. физ., геол. шăтăк-çурăк, шăтăклă-шăтăклă.

стульчак

м. стульчак (уборнăйри шăтăклă ларкăч).

шумовка

ж. шăтăклă çăпала (кăпăк илмелли, аш кăлармалли).

щелистый

прил. разг. шăтăклă-çурăклă; щелистый забор шăтăклă-çурăклă хӳме.

щербатый

прил. 1. катрашкаллă, путăклă-шăтăклă, ланкашкаллă; щербатая доска катрашкаллă хăма; 2. разг. (беззубый) катăк шăллă.

Чăваш чĕлхин çĕнĕлĕх словарĕ

крекер

ç.с. Типĕ йышши печени (ытларах вĕтĕр-вĕтĕр шăтăклă пулать). Кашни кун 60 тонна хатĕр продукци тухать, ирис, карамель, крекер, вафли, печени. Х-р, 13.02.1997, 1 с. Нумаях пулмасть «Пышка» текен чаплă крекер, «Зверята» ятлă крекер тума пуçланă. ХС, 1999, 11 /, 2 с. Шултра алланă çăнăхран пĕçернĕ крекер. С-х, 2000, 29 /, 3 с.

Çавăн пекех пăхăр: