Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

I. (тур)

1.
бог, божество

божий, божественный
турă шутлă çын — религиозный человек
тура кĕл тăвакан — богомолец
тура ĕненекен — верующий
Тура шанса, туясăр çула ан тух. — погов. В надежде на бога не выходи в путь без посоха (соотв. На бога надейся, а сам не плошай).
Турă тĕрĕслĕхе те, туслăха та пĕлмест. — погов. Бог ни правды, ни дружбы не признает.

2. разг.
икона
турă вырăнĕ — божница, киот

3.
Турă — бог
тав (мухта) Турра! — слава богу
Турра шĕкĕр! — слава богу
тупата турăшăн! — честное слово, клянусь богом!
турăшăн та! — честное слово, клянусь богом!

II.  (тур)

гнедой
турă лаша — гнедая лошадь
хура турă — карий (о масти лошадей)

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

гнедой. Трхбл. Тулта турă, шалта шурă. (Пушăт йывăççи). Ст. Чек. Хура турă (о масти — темно-гнедая), çутă турă (светло-гнедая).

левая сторона козна.

(туры̆), тесный. Шашкар. См. тăвăр.

, торă, (туры̆, торы̆), бог, божество. Магн. М. 62. Çорт çоратакан торă, ывăл-хĕр çоратакан торă, тырă-пол çоратакан торă, выльăх-чĕрлĕх çоратакан торă, мол çоратакан торă, хорт çоратакан торă, хорç антаран торă, çут кӳлте выртакан торă, торта торри, çут-çанталăк çоратан торă, чун çуратакан торă и мн. др. Качал. Кăвак сухаллă старик, çакă турă пулнă, тит. Шурăм-п. Тыр акакан турра хăтарни. Ĕлĕк пĕр çын уйра (хирте) тырă акнă, тет. Ун патне турă чупса пырса пытанмалли вырăн ыйтнă. Тыр акакан турра вăрлăх пурки айне пытарнă. Вăрлăх пурки çине тăпра муклашки хунă. Турă тырă акакана вăрлăх пурки айне кĕрсе ларас умĕн: эсĕ ку тырра вырма ыранах кил, тенĕ. Тепĕр кунне, турă каланă пек, вăл ани çине çурлапа тырă вырма пынă. Ĕнер çеç акна тырă турă каланă пек пулса çитсе хумханса çеç ларнă. Çавă тырра вырма пуçласан ана çине усал чупса çитсе тырă выракантан: эсĕ çакăнтан турă иртсе кайнине курмарăн-а? тенĕ. Тыр выракан: çакна акнă чух курнăччĕ, тенĕ. Вара усал: эй, ĕнтĕ уна халĕ хăваласси те çук, питĕ аякка кайнă ĕнтĕ вăл, хăвса çитесси пулмарĕ-çке ĕнте ăна, тенĕ. Турă вăрлăх пурки айне пытаннине асăнса хăшпĕр чăвашсем тăпра муклашки хуркаланă. П. Федотов. Ĕçлекен алли çине турă сысман, тет. (Послов.). Ивановка. Вĕсем тата шухăшланă: кашни япалана пăхса тăран хăйĕн турăсем пур, тенĕ. Вăт-кăвартан пăхса тăраканни, выльăх-чĕрлĕхе пăхса усраканни, тата урăххисем те, çак турăсене пăхса тăраканни атте турă, тенĕ. Тата кашни кил-çурта пăхса сыхласа тăраканни пĕр турă пур, тенĕ, ăна хĕрт-сурт тенĕ. Çак турра, çиме тесе, сайра-хутра кăмака умне пăтă лартнă. Пăтă лартнă чухне пурт-çурта пит лайăх тасатнă, кил-хуçисем шур кĕпе-йĕм тăхăннă. Çакна хĕрт-сурт пăтти тенĕ. Собр. † Аслати аватать, çиçĕм çиçет, туррăн турă лаши (вар. тьыхисем) кĕçенет. Ib. Турра ан асăн, сăмсунтан юн юхĕ, теççĕ. (Послов.). Альш. Темшĕн чăвашсем турра ĕмĕрне те пуян тесе, мĕн тесе туман; ялан мĕскĕн, ыйтса-пуçтарса çӳрекен ватă старик пек туса ĕненнĕ. Ст. Чек. Усал: юратнă йывăçна, юратнă çуртна, юратнă çыннăна, юратнă выльăхна кĕрĕп, тесе калат, тет. Турă: кĕрĕсĕн, нимĕн те шеллемĕп, пурне те çапăп, манăн пурте хамăн, çапсан та, пурне те хам илеп, тесе калат, тет. (Из сказки). Орау. Тăрсан-тăрсан, туррине те çӳлтен сĕтĕрсе антарĕç (т. е. люди стали очень хитроумны). КС. Турă пăр çине анни (на лед). Собр. Йăлхавăн турри çывăхра. (Послов.). N. Турă пит çӳлте, патша пит аякра. „До бога высоко, до царя далеко“. (Старин. поговорка). || Святой М. В. Васильев. Илья пророка пирĕн енче папай алттарса çиçĕм çиçтерекен торă, тенĕ. Тăта çăмăр шывне те пĕлĕт çине çавах лашапа торттарать. Илья пророкăн çăвĕпе шыв торттарнăран лаши час ватлать, тенĕ. Çавăнпа ăна çăмăр чӳк тунă чух ĕлĕк лаша панă. || Выражается восхищение или возмущение. Трхбл. Эй турă-турă, хырăм ай шурă. (Присловье, говорят ни к селу, ни к городу, когда нечего говорить). Бюрг. Ах турă кусене (ах чтобы их)! Хырăмĕсене тăрантараймаççĕ, вĕт, çаксем? Часрах ăсатса ярăр (шептание старух при входе священника). || В чувашизмах КС. Турă куртăр, брань. КС. Турă куртăр — проклятие („пусть бог принесет чувствительный вред“). Слеп. Торă пĕтермен; торă татман пуçна; торă татса кайман. Цив. Торăран килешшĕ; торăран килмен пуçна, торăран килтĕр, торран килменскер! (брань). Тюрл. Ах тора çапашшĕ, тĕнкене хăртрĕ, тет (тертленсе калать). N. Торă çапманскер! Хăççан торă пуçна çапса кайĕ-ши? Хорачка. Торă чоклатăрай сана хăнча полин та. Ядр. Торă çапаш, торă таташ, торă чохлаш (пусть припомнит). || Икона. Коракыш. Ха, пирĕн паян çĕн турă илнĕ нихак, тет. Сред. Юм. Турăпа çӳренĕ чухне ватти-вĕтти мĕнĕпех хыçалтан çӳреççĕ. Абаш. Пăхăр торă топнă (медную икону). Янтик. Турăпа çӳреме тухнă (ход с иконой).

Чăвашла-тутарла словарь (1994)

алла, ходай

Чӑвашла-эсперантолла сӑмах кӗнеки

[turo]
dio, dia
турра ĕненекен — kredanto
ах тур-тур! — ho dio!, dio mia!
турă патăр — dio helpu! Турра шĕкĕр! — dank'al dio, estu dio laŭdata!
турăш — ikono

Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)

рел. «бог»; енис. теңри, КБ таңри «небо»; азерб. тори «бог», «небо» (Будагов I, 370); чаг. тенгра, уйг., МНХ тәңри, ПК таңри, кирг. теңри «бог»; к. калп. тангри, тур. танры, якут. тангара, башк. тәнре «бог»; «небо»; башк., тат. тәре, чув. турă, турăш «икона», «образ»; ср. бур.-монг. тэнгэри, калм. тенгер «небо»; шумер. дингир «небо»; ср. перс. (тоур) «образ», «вид», «способ».

«гнедой» (масть лошади); др. тюрк., МК, хак. mopығ, Замахш., уйг. торук, узб. турик, кирг., кумык. тору, казах., ног. торы, тат., башк. туры, тур. дору, туркм. дор, тув. доруг «гнедой».

Этимологи словарĕ (1996)

варианции: _ТОРА, ТОР_
бог, божество. Согласно старым языческим верованиям, все предметы и явления в окружающем нас мире имеют своего определенного бога (божка). В чувашском языке сохраняется огромное число разных разрядов божеств, зафиксированных во всех 17 томах Словаря Н.И.Ашмарина.
Тюркские соответствия: каз. тäңгрĕ Бог; тäңгрĕ бабай Бог-дед (в старой языческой форме); тäңгрĕ йарлыкасын бĕзнĕ/ да помилует нас Бог!; др.-тюрк., уйг., чаг., вт., ком., бар. тäңри небо; Бог; др.-тюрк. тÿрк тäңриси бог тюрков; кирг., к.-кирг. тääңри = тäңри; тар. тäңрии = тäңри; уйг., ком. тäңрилик набожный (уйг.); божество, божественное дело; тур. таңры бог, божество, таңрылык свойство, аттрибут Бога, божественность; свойственный Богу; святой, божественный (Радл. Сл. III, 810, 1047-1048).
Монгольские формы: п.-монг. tengri небо; божество; монг. тэнгэр небо, небеса; гром; погода; бур. тэнгэри небо, небеса. Тунгусские формы: эвенк., эвен. таңараа (< як. таңара небо; бог; добрый дух; главное божество (живущее на седьмом небе); дух-покровитель якутских родов; идол, фетиш; изображение духа-покровителя (в виде животных на шаманском кафтане); икона (образ) бог; икона; сол. тэңэр (< монг.) небо.
Этимон чув. турă/торă бог и его тюрко-монгольских соответствий teɳri/taɳri небо <tt>→</tt> бог. Б.И.Татаринцев склонен привести в связи с др.-тюрк. teɳäk воздух, небо, которое связано-де с глаголом teɳ- подниматься, взлететь (СТ., 1984. № 4. С. 79). И.Н.Шервашидзе считает, что "тюрк. *teɳri может восходить к и.-е. теониму" (Шервашидзе. Фрагмент, 83).
Велик разброс мнений о происхождении данного слова. По поводу этого слова Е.А. Малов писал, "что название Бога у чуваш, кажется, указывает на халдейское слово Тор бык, вол (Дан. 4, 22; Иезек. 6, 9). При этом следует иметь в виду то, что сами евреи поклоняются тельцу, что чуваши особенно приносят в жертву часто быка" (Мал. Евф., 25-26).
Ц.Д.Номинханов к числу тибетских слов, встречающихся в калмыцком языке, относит теңгер небо, небо видимое; дух; гений (добрый и злой, земной и небесный (Ученые записки. Вып. 5. Серия филологии. Элиста, 1967. С. 158).
Х.Эрен замечает, что, согласно разъяснению Л.Ландсбергиса, никакой связи не может предполагаться между шумер. dingir и тюрк. teɳgri (> taɳri) бог (Eren. Remarks, 54).
См. Егоров ЭСЧЯ, 259; Räsänen EWb., 474а; Федотов МИЭСЧЯ, 135-136.

Çавăн пекех пăхăр: