Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

1.
петух
петушок

петушиный, петуший
кĕрхи автан — петушок позднего выводка
çăвăр автан —
1) молодой петушок, петух-сеголетка
2) перен. драчун, забияка, петух разг.
автан алки — сережки петуха
автан качи — петушьи шпоры
автан кикирикки — петуший гребень
автан кикирикĕ — петуший гребень
автан яшки — суп с курятиной
Суккăр автан сиксе авăтать. (Пуртă). — загадка Слепой петух поет подскакивая. (Топор).

2.
конек (деталь мельничного механизма)

◊
пăшал автанĕ — курок ружья
автан сăри — уст. пиво, сваренное к поминкам

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

(авдан), bacillus ligneus, altero capite in alveolo (влашка) haerens, altero attingens molam, cuius circinatione impulsus alveolum quique movet frumentumque infundibulo (пĕрне) subministratum super molas effundere cogit. Палец, палочка, вдетая в влашка; соприкасаясь при движении бегуна с последним, она трясет влашка, откуда сыплется хлеб. N. К курка подделан автан, ковёк, вставленный в чул шăтăкĕ.

(авдан), gallus gallinaceus, петух, чер. аҕутан. Ст. Чек. Автан авăтат. Петух поет. Тюрл. Автан чăхха таптать. Петух топчет курицу. Ст.-Шай. Икĕ хут çуралат, шуйттана хăратат, — туп. — Вăл та пулĕ автан. Два раза родится и чертей пугает, — что это такое? — Это петух. Пуянăн автанĕ те çăмарта тăват, тет, теççĕ. Говорят, что у богача и петух несет яйца. (Послов.). Ст.-Шай. Пӳрт çинчен пӳрт çине хĕрлĕ автан сиксе çӳрет. (Вăл пулĕ пӳрт çунни). С избы на избу скачет красный петух. (Загадка о пожаре). Актай. Çĕрĕн алăкĕ çук, çĕрĕн чӳречи çук: автан сассине илтес те çук. У земли нет дверей, у земли нет окон: не услышим мы пения петуха. М. Тиуш. || Кашта çинчи сар автан; сар автан саккăр авăтмасăр эпир киле каяс çук. На насесте желтый петух; раньше, чем восемь раз пропоет желтый петух, мы не поедем домой. || Автан (v. арман) — также копёк, одна из принадлежностей мельничного механизма. Качал. || Eodem nomine a iuvenibtis mentuia appellatur. Имен. Автанă авăтат-и? = автанă тăрат-и? Cf. brit. сock. || Ср. серб. кураз.

(авдан), v. тăмана пăти.

Чăвашла-тутарла словарь (1994)

әтәч

Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)

«петух» (букв. «поющий») Представляет собой причастие настоящего времени от глагола авăт: авăт + ан > автан.

Чăваш чĕлхин çĕнĕлĕх словарĕ

1. Ç.п., астрол. Хĕвелтухăç йăлипе çулталăксен ылмашăвне кăтартакан вуникĕ паллăран (чĕрчунтан) вуннăмĕшĕ. Вьетнам, Китай, Япони, ... ытти хăш-пĕр çĕршывсен календарĕнче кашни çулталăка выльăх-чĕрлĕх тата тискер кайăк ятне панă. Çав ятсем 12 çулхи çаврăмпа ылмашăнса пыраççĕ. Вĕсем çаксем, 1. Йĕкехӳре (Шăши). 2. Ĕне (Вăкăр). 3. Тигр. 4. Куян (Кролик). 5. Аç-таха. 6. Çĕлен. 7. Лаша. 8.Сурăх (Така). 9. Упăте. 10. Автан (Чăх). 11. Йытă. 12. Сысна (Кабан). КЯ, 15.05.1988, 4 с. Шухăшлавçăсем, ăсчахçăсем Автан çулĕнче çуралаççĕ. ЯБ, 1990, 1 /, 62 с. — Автан çулне кĕр (Х-р, 22.03.1993, 4 с.; ÇХ,1998, 1 /, 5 с.). 2. Ç.п.,астрол. Çак чĕрчунпа палăртакан çулталăкра (Автан çулĕнче) çуралнă çын. Автана кăçал ĕмĕтсем татăлни кулянтарма пултарать. Т-ш, 13.02.1991, 8 с. Автансем ... çĕнĕ çула та асăрхануллăн йышăнаççĕ. ÇХ, 1998, 52 /, 7 с. Автан çитес çул чылай лăпкăрах тата ирĕклĕрех пурăнма пултарать. ÇХ,1999, 49 /, 8 с. — Автан-хĕрарăмсем, Автан-арçынсем (Х-р, 31.12.1992, 3 с.). 3. П.п., калаç. Ирĕлтернĕ сахăртан ачасене ĕмме хатĕрлекен пылак çимĕç. П.Большаков хăйĕн килĕнче пылак автансен «инкубаторне» уçнă. К-н, 1966, 9 /, 12 с. Сахăртан тунă «автан». Х-р, 20.01.1994. 4. П.п., калаç. Чупкăн арçын; хĕрарăм кĕтӳççи, ĕревĕç. Пĕлтĕр мана «автан» тесе чĕнетчĕç. Çук, Автан çулĕнче çуралнăран мар, чиперккесене час-час улăштарнăран. ÇХ, 1998, 42 /, 10 с. Çав мехелпех пуçлас пуль сăмаха... Каçтака мар, автан шырамалла. ТА, 1998, 1 /, 36 с.

Чĕрчун ячĕсен чăваш-вырăс-латин словарĕ

петух, петушок — gallus; банки автанĕ банкиевский петух; gallus gallus [килти чăхсен йăх пуçĕ]

Çавăн пекех пăхăр: