Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

арпус

арбузный
пиçнĕ арпус — спелый арбуз
арпус пахчи — бахча
арпус хуппи — арбузная корка
Атăлтан арпус тухать-çке, тулса тухнă уйăх пек — фольк. с Волги привозят арбузы, похожие на полный месяц

вĕри

2. перен.
горячий, страстный, полный чувств
вĕри юрату — горячая любовь
вĕри чун (чĕре) — 1) горячность, страстность 2) горячий, страстный человек

йӳн

4.
порядок
ним йӳнĕ çук — 1) нет никакого смысла 2) нет никакого порядка, полный беспорядок

кавалер

1.
кавалер (орден илнĕ çын)
Ленин орденĕн кавалерĕ — ист. кавалер ордена Ленина
Ылтăн Çăлтăр кавалерĕ — кавалер Золотой Звезды
Георгий хĕресĕсен тулли кавалерĕ — ист. полный георгиевский кавалер

кĕрĕ

1.
тучный, полный
плотный, коренастый
кĕрĕ выльăх — откормленный скот
кĕрĕ çын — тучный человек

комплект

комплект
журнал комплекчĕ — комплект журналов
инструментсен тулли комплекчĕ — полный комплект инструментов
комплектран ытлашши — 1) сверхкомплектный 2) сверх комплекта
комплект ту — комплектовать

кӳптеке

полный, пухлый
рыхлый
кӳптеке алă — пухлые руки
кӳптеке пит — полное лицо
кӳптеке çын — рыхлый человек

кӳпчем

полный, толстый, тучный
пухлый
кӳпчем питçăмарти — пухлые щеки

кӳпшеке

1.
полный, толстый
пухлый
кӳпшеке алăсем — пухлые руки
кӳпшеке пит — полное лицо
кӳпшеке питлĕ — полнолицый

лав

2.
воз (как единица счета)
пĕчĕк лав — неполный воз
пысăк лав — полный воз, большой воз
уя çĕр лав тислĕк кăларнă — в поле вывезено сто возов навоза

лăнкă

(лăнк)

полный, набитый
обильный

лăнкă

полно, битком
много
обильно, вдоволь
лăнкă михĕ — полный мешок
кăçал çĕрулми лăнкă — в этом году картофеля вдоволь
лăнках тултар — наполнить с верхом, набить битком

мăнтăр

толстый, тучный, пухлый, жирный
упитанный, дородный, полный
раскормленный
мăнтăр выльăх — упитанный скот
мăнтăр пит-куç — толстая физиономия
мăнтăр çын — тучный человек
мăнтăрĕ чакнă — он похудел
Йытă мăнтăр та çиме юрамасть. — погов. Жирна собака, но в пищу не идет.
Çапăçакан автан нихçан та мăнтăр пулмасть. — посл. Драчливый петух жирным не бывает.
Пĕр çул путене мăнтăр пулать, тепĕр çул карăш мăнтăр. — погов. В один год жирными бывают перепела, в другой — коростели. (соотв. Год на год не приходится).

начкамас

разг.
полный, толстый, тучный
начкамас арçын — тучный мужчина

нушаллă

1.
полный лишений, тяжелый, бедственный
нушаллă вăхăт — тяжелое время
нушаллă кунçул — жизнь, полная лишений

нушаллă

2.
трудный, полный трудностей, тяжелый
ку ĕç ытла нушаллă пулчĕ — эта работа оказалась очень трудной

пăт

3.
совершенный, полный

пĕр

5.
целый, полный
пĕр пӳрт ача — полная изба детей
кун пек çипсем манăн пĕр арча — таких ниток у меня целая коробка
лаша пĕр витре шыв ĕçсе ячĕ — лошадь выпила целое ведро воды
пĕр кĕтӳ кайăк вĕçсе иртрĕ — пролетела целая стая птиц

пĕсехе

зобный
кайăк пĕсехи — зоб птицы
пĕсехе паре — зобная железа
пĕсехе чирĕ — зобная болезнь
пĕсехе шăмми — зобная кость
пĕсехе тулли çи —
1) набить полный зоб (о птицах)
2) перен. наесться до отвала, объесться
Ăсан хыççăн вĕçекен чăххăн пĕсехи çурăлнă. — погов. У курицы, полетевшей за- тетеревом зоб лопнул.

пĕтĕм

5. диал.
самостоятельный, независимый, полный
пĕтĕм хуçа — полный хозяин

пĕтĕмпе

1.
полный, сплошной

пӳлемес

тучный, полный
пӳлемес çын — тучный человек

пӳлме

1.
закром, сусек
пӳлме тулли тырă — полный закром хлеба
çĕршыв пӳлмисем — перен. закрома родины
Колхоз пӳлми çулла та, хĕлле те иксĕлми. — посл. Колхозные закрома полны и летом и зимой.

самăр

толстый, тучный, жирный
упитанный
полный
самăр выльăх — упитанный скот
вăтам самăр выльăх — скот средней упитанности
вăтамран кая самăр выльăх — скот ниже средней упитанности
самăр çын — тучный человек
самăрне пула хăвăрт çӳремест — он не может быстро двигаться из-за своей полноты

самăркка

толстый, тучный, полный, упитанный (о человеке)
самăркка ача — упитанный ребенок

сарай

1.
сарай
сарай тăрри — крыша сарая
сарай тулли вутă — полный сарай дров
сарай çунатти — застреха
Сарай çунатти айĕнче икĕ ăмăрткайăк пăхса ларать. (Куç). — загадка Из-под застрехи выглядывают два орла. (Глаза).

сĕм

3.
полный, совершенный, абсолютный

сĕм

полностью, совершенно, абсолютно, совсем
сĕм пĕччен — один-одинешенек
сĕм тăлăх — круглый, круглая сирота
сĕм тĕттĕм — 1) абсолютная темнота 2) совершенно темно
сĕм ухмах — полный идиот
сĕм çĕрлеччен — до самой полночи, до глубокой ночи
сĕм те пĕлмест — он абсолютно ничего не знает
сĕм ватăличчен пурăн — дожить до глубокой старости
Сĕм çук çыннăн та вилсен катăк пурттипе катăк çĕççи юлнă, теççĕ. — посл. И у последнего бедняка после смерти остаются щербатый топор да сломанный нож.

супне

уст.

1.
кузов, корзина, лыковый кошель
пĕчĕкçĕ лаша, тур лаша супне тулли тырă ыйтать — фольк. маленький гнедой конь просит полный кузов зерна

тай

◊
тай кантри — растяжка (в ткацком станке)
тай кĕсъе — полный карман
сывлăша тайса итле — слушать затаив дыхание
кĕрешсе тайса ил — одолеть в борьбе, победить

талккин

диал.

1.
полный, наполненный до краев
шыв çырма талккин юхать — вода течет вровень с берегами

тапчам

2.
полный, тучный, толстый
пухлый
тапчам пит — пухлое лицо

татăклă

5.
коренной, радикальный, полный

тачкамас

разг.
полный, тучный, жирный
тачкамас арçын — тучный мужчина

тĕрмекле

разг.
жевать, набив полный рот

тĕшмĕшлĕ

1.
суеверный, полный суеверий, предрассудков
тĕшмĕшлĕ карчăк — суеверная старуха

тирпей

1.
порядок, чистота
тирпей кӳр — навести порядок
тирпей тыт — соблюдать порядок, содержать что-л. в порядке
пӳртре ним тирпейĕ çук — в доме нет никакого порядка, в доме полный беспорядок

тулăх

1.
полный, переполненный, полноводный

тулли

1.
полный, наполненный

тулли

2.
весь, целый, полный
тулли мар уйăх — неполный месяц
тулли теçетке — целый десяток
тулли хисеп — мат. целое число
хӳме тулли хисеп хучĕсем — по всей стене развешаны почетные грамоты
кăкăр тулли орден-медаль — вся грудь в орденах и медалях

тулли

3.
полный, толстый, упитанный, тучный
тулли ача — упитанный ребенок
тулли кăкăрлă хĕрарăм — полногрудая женщина
тулли питлĕ арçын — полнолицый мужчина

тулли

5.
полный, подробный, исчерпывающий, глубокий

туп-тутти

переполненный, совершенно полный, очень полный

хĕн-асаплă

мучительный, полный мучений, страданий

хулху

1.
толстый, полный
хулху çын — толстый человек

хуптĕр

тяжелый, полный невзгод, тягот
хуптĕр вăхăт — тяжелое время
хуптĕр самана — тяжелое время

чăмăр

4. перен.
полный
толстый
чăмăр шăмшаклă хĕрарăм — полнотелая женщина

чăппи

полный

чăппи

полно
до краев
чăппи курка — полный ковш
пичкене шыв чăппиех тултарнă — бочка до краев наполнена водой

шел

IV. диал.

очень много
уйма, пропасть разг.
килкартинче вутă-шанкă шел выртать — дров навалено полный двор

шыçам

пухлый, полный
упитанный, толстый
шыçам питлĕ ача — ребенок с пухлыми щечками

ывăс

3.
поднос
йĕс ывăс — медный поднос
йывăç ывăс — деревянный поднос
чей ывăсĕ — чайный поднос
ывăс тулли апат-çимĕç — полный поднос снеди

ӳтлĕ

1.
полный, дородный
упитанный
ӳтлĕ арçын — полный мужчина
ӳтлĕ ĕне — упитанная корова

ӳтлĕ-тирлĕ

толстый, полный
ӳтлĕ-тирлĕ çын — толстый человек

çăк

I.
тяжесть, груз, ноша
кладь, поклажа
йывăр çăк — тяжелая ноша
çăк çĕкле — поднять поклажу
лав çине çăк тие — погрузить на подводу
тулли çăк тие — нагрузить полный воз

çуклă

1.
бедный, нищенский, полный лишений
çуклă пурнăç — жизнь, полная лишений

çӳпĕллĕ

(çӳплĕ)

засоренный, замусоренный, полный мусора
çӳпĕллĕ вăрлăх — засоренные семена
çӳпĕллĕ урай — замусоренный пол

тулли

6.
полный
полное
тулли телей — полное счастье
тулли влаçлă — полновластный
тулли метражлă фильм — полнометражный фильм
тулли правăллă граждан — полноправный гражданин
тулли хаклă валюта — полноценная валюта
вăл Мухтав орденĕн тулли кавалерĕ — он полный кавалер Ордена славы

тачка

7.
тучный, жирный, толстый, полный
тачка арçын — тучный мужчина
тачка тута — толстые губы
тачка хулпуççисем — пышные плечи
тачка ӳтлĕ çын — полнотелый человек

йӳçлĕ-тутлă

2.
трудный, тяжелый, полный труда и забот
йӳçлĕ-тутлă кунçул — трудная жизнь

Чăвашла-вырăсла словарь (1919)

лав

син.: ăлав
подвода; лав тулли – полный воз, лавĕ-лавĕпе – целыми возами; лавĕпе – целым возом; лавшăн мĕн чухлĕ илтĕн? сколько взял ты за подводу?

107 стр.

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

самăркка

толстый, жирный, полный. Сунт. Унăн арăмĕ, — самăркка шыçмакскер, вырăсла тумланнă.

сĕм

(_сэ̆_м), темный. Ск. и пред. чув. 78. Вăрман тĕлне хуп-хурах сĕм пĕлĕтсем капланчĕç. || Дремучий. Чураль-к. Сĕм вăрманта çеклĕлĕх йывăç тупаймăн. (Ут хӳри). Сред Юм. Сĕм вăрман, большие непроходимые леса. Батыр. Тĕлĕкре сĕм вăрманра çӳресен, вăрçа кĕмелле пулат, теççĕ, типĕ япала курсан, ырлăха пулат, теççĕ. Такмак. Утмăл çухрăм сĕм вăрман урлă каçрăмăр. Трхбл. Сĕм вăрманта сĕт вĕрет. (Кăткă тĕми). Регули 896. Сĕм вăрман, сĕм ойпа тохрăмăр. || Совершенно. Регули 895. Сĕм пĕччен порнать. Ib. 877. Сĕм коçне кисе кăтартмарĕ. Ib. 898. Сĕм те пĕлмест. Кильд. Ăна никам та паллайман, вăл сĕм ют çын пулнă. СТИК. Сĕм тăварсăр, совершенно без соли. Изамб. Т. Сĕм пĕлми выртăть (когда крепко спит, или в бессознательном состоянии и пр.). Сĕт-к. Сĕм тĕттĕм, сĕм соккăр. N. Тăпри, шывĕ, чулĕ — пурте хутăшах пулна, йĕри-тавра сĕм тĕттĕм хупăрласа тăнă. Сред. Юм. Сĕм тĕттĕм, совершенно темно, ни зги не видно. N. Сĕм тĕттĕмре хăйсен йышĕсене хăйсем паллаймасăр пĕрне пĕри вĕлере пуçланă. СПВВ. БМ. Сĕм тĕттĕм, сĕн тĕттĕм, тьма. О сохр. здор. Хăшĕ-хăшĕ тата сĕм ватăличчен пурăнаççĕ. Хорачка. Так йорлаччă вăлсам сĕм пĕлми. Сред. Юм. Сĕм те пĕлмес. Ничего не знает. Шарбаш. Сĕм те пĕлмеç. Ничего не знает. Бгт. Сĕм куçсăр, совершенно слепой. (Хăрах куçсăр, кривой). N. Вăл пĕр çулталăк хушши сĕм куçсăр пулса пурăннă. Кан. Кун пек çĕленĕ куçпа пурниччен, ĕлĕкхи пекех сĕм куçсăр пурнам, тесе шухăшлатăп. Ала 92. Анчах унăн (у него) пĕр тăнĕ те пулман, сĕм ухмахах пулнă вăл. ЙФН. † Сĕм арăмсăр сĕм ухмах пак, туссăр йышсăр тунката пак. N. Сĕм ухмаха тухрĕ. Кан. Сĕм шур илнĕ куçлисене те тӳрлетейреççĕ-ши? Якейк. Сĕм хĕлле (тăр хĕлле) пирĕн пӳртре пурăнма япăх. N. Халĕ сĕм кĕркуннене çитрĕмĕр те, килтен те тухас килмест. Ск. и пред. чув. 5. Тухса кайрĕ сĕм çĕрле Акăр ялне хăнана. Сам. 29. Илемсĕр, сĕм тĕксĕм, салху пурнăçра этем тивĕçне те тытса тăрайман. || Самый (для выражения превосходной степени). Якейк. Вăрă пирĕн ялти сĕм лайăх лашая çаклатса карĕ. Собр. Сĕм çук çыннăн та (у самого бедного), вилсессĕн, ним юлмасан, катăк пурттипе, катăк çĕççи юлнă, теççĕ. (Послов.). Собр. Пирĕн пичче сĕм пуян та укçи пур. О сохр. здор. Сĕм ватăличченех, до самой глубокой старости. N. Сĕм авал эпĕр пурнакан Раççей вырăнĕнче те вĕçĕмсĕр тинĕс шавласа выртнă. К.-Кушки. Сĕм хура, чисто черный. Буин. Сĕм хура, полный мрака. ТХКА 48. Çапла пĕрре сĕм тĕттĕм пулсан, вăрмана лашасем яма тухса карĕ пирĕн атте. Ib. 49. Пӳртрен тухрамăр. Сĕм тĕттĕм. N. Эпĕ сĕм ухмах мар.

çăрăх

рубец, полный край штанов для вдевания гачника. И. С Степ.

тачкамас

(-мас), тучный, мясистый, полный. Синьял.

тулă

(тулы̆), полный, нагруженный. || В смысле им. сущ. Ник. Тулла хирĕç пулсан (на дороге), телей пулать, тет. || Разлив. Чув. пр. о пог. 464. Çуркунне хăш кун шыв тулла каять, çав кун тырă акас пулать, теççĕ. Весною нужно сеять хлеб в тот день недели, в который половодье достигло высшего предела.

тулăх

разлив. Шурăм-п. Çуркунне Атăл тулăх пулсан, тыр-пул, утă лайăх пулать, теççĕ. N. Шыв тулăх çĕре куçса кайрăмăр. Ёрдово. Шыв тулăх чух çынсем те шыва кайса чылай вилеççĕ. N. Шыв толăхĕ (х’) полмасть поль кăçал. Нынче большой воды не будет. N. Çуркунне шыв тулăх пулсан, тырă аван пулать. Кĕвĕсем. Атăлĕсем тулăх, шывсем сулхăн, ишес пулсан, епле ишĕп-ши? || В достатке, достаточно. Слеп. Тырă-полăран, кирек мĕнтен те толах (в достатке) порнать вăл. N. Ырă курса тулăх пурăнма ĕмĕтленет. N. Тулăх пурăнса савăнмалла пултăр. N. ЧС. Ачисем (его), пурте пурăнса, тулăх пурăнмалла пулччăр. Чхĕйп. Акă эпĕр сана апат-çимĕç паратпăр, ăвăнта пултăр, ĕçсе çи, тулăх пурăн, тенĕ (покойнику). N. Тулăх тăраканскер N. Пирĕн çăкăр тулăх, хуть те çăкăрпех çи, ним те чару çук. || Полный. N. Пит тулăх çăл-куçĕ. || Сам. 51. Ырлăх, канлĕх курасса çултан çула вăл кĕтет, тулăх пурнăç тупасса текех шанать, ĕненет.

тул

полный. Янш.-Норв. Аллăр тулли тул курка, тайла тăрам — ĕçĕр-и. См. тулли.

туллăх

полный, переполненный до краев. ЧП. Атăлĕсем туллăх, ай, пулчĕ те, каçаймарăм леш енне. Ib. Атăл туллăх юхнă чух. Буин. † Атăлĕсем туллăх та, шывсем сулхăн, ишес пусан, епле те ишем-ши; уйрăмах та çуралса, пĕрле ӳссе уйăрăлас пусан, епле те уйăрăлам-ши. Альш. Кăçалхи çул шыв пит туллăх, çырансем епле чăтрĕç-ши? || Достаток, изобилие. Менча Ч. Тĕкĕнчен, çăмĕнчен (скотины) те пулин (также?) туллăхне парăсăнччĕ, тет; пăхĕнчен те пулин самăртăсăнччĕ. (Моленье „чӳклеме“). N. Вĕсем санăн çуртăнти туллăхпа тăранĕç. N. Çак çуртăн туллăхĕ. || В изобилии. N. Туллăх парать, дает в изобилии (мĕн кĕленĕ, çавна). N. Çыншăн хута кĕрсе хăй çине шанчăк илни туллăх тăракан çынсенех пайтахăшне тĕп тунă. || Полностью. Регули . Толлăхах (толмалах) сапларĕ.

тулли

толли (туλλи^ы, тоλλи^ы), полный, наполненный до краев. Шинар-п. Сасартăк манăн атте кил-хушшинчен чупса кĕчĕ те, пӳртри тулли витрене йăтса туха пуçларĕ. N. Çавăнпа вĕсен çурчĕ те тулли курка пекчĕ. Янш.-Норв. Стел çине пĕр тулли витре сăра лартаççĕ. Собр. † Тулли хуран çаксассăн, нумай çиет тииĕççĕ. N. Шкулсем рурте, хурт вĕлли пек, тулли тăраççĕ. Кратк. расск. 15. Пĕр хăмăл çичĕ тулли тутă пуçах кăларнă пек. СТИК. Ку хĕрарăм тулли çӳрет (çак хĕрарăм тулнă, беременная). N. Кĕрӳсем тумланнă вăхăтра пӳртре кĕтсе лараççĕ, тулли япаласемпе, ĕçкĕпе (scr. ĕçтепе). N. Сĕтел çине тулли япаласем лартаççĕ. Юрк. Мĕн ĕçпе çакланасси-мĕнĕ, леш тĕнчере пурăннă чухне çынсене эрех ĕçтернĕ вăхăтра, кирек хăçан та эрехе шеллесе черккене нихçан та туллиех тултармастăмччĕ. Авă çавăншăн çакланмарăм-и, тесе калат, тет, хăй. Регули 1290. Толлиах толтартăм, толлиах виçсе пачĕ. Орау. Манăн çăварта туллиях шывччĕ, эпĕ нимĕн те калаçаймарăм. Янтик. Пӳлĕмĕнче кĕнеке тулли хăйĕн. N. Халăх хурал пӳрчĕ туллиех. ЧС. Çав кил-хуçийĕн авăн картинче тулли ăвăс ларат. || Полно. Якейк. † Орам толли сăран атă, ман сăран атă йолас çок, тăван ати йолмалла. (Солд. п.). N. Кĕлет тулли çĕр улми выртать, сакай тулли çĕр улми. БАБ. Пӳрт тулли ача, урай тулли путек, сакă тулли тӳшек. (Моленье „Чӳклеме“). Альш. Аннен ачаш чунĕ эп, çӳпçи тĕпĕнчи пирĕ эп, аслă пӳртĕн тулли эп. ЧС. Çулçа çăвар тулли тултара-тултара çие пуçларĕ, тет хайхискер. Сред. Юм. Ăсĕм патне пӳрт толли çын пырса толнă. У них полная изба народу. Ib. Çырма толли йывăç лартса тохна. По всему оврагу насажены деревья. Собр. † Пурçăн туттăр пуç тулли, пирĕн тăвансем куç тулли. Б. Олг. † Торта та толли тор лаши, тортин те тортмин хунь çинче, хорама пĕкĕ хоçăлмĕччĕ; ыраш хăмăл çуттипе киле пер çитрĕмĕр; çичĕ çохрăм вăрманне аран пер тохса çитрĕмĕр — атан атрĕ. Якейк. † Торта та толли хора лаша, айăм та толли хора çона, çонам та толли хора хĕр. Кубня. † Хура варлă тутăр, ешĕл çӳçе, çыхсан-çыхмасан та, пуç тулли. Савнă тантăш хура куç, курсан-курмасан та, куç тулли. N. † Аттепе анне кӳме толли, вырăсла пиçхи пилĕк толли, француз тотри мăй толли. ПВЧ. 126. Çийăм тулли пуставăм, квак пĕлт пулса шуçтăр-и? Абыз. † Симĕс пиçихи пилĕк тулли, пирĕн йăмăксам куç тулли. Ерк. 54. Пурçăн вĕçлĕ алшăли, икĕ сурпан пек ик енчен — парне çакрĕç пӳ тулли ула лаша çилхинчен. Бгтр. Куçăм тулли пичем пур, куçăм хыçне тăрсă юлчĕ. Ау 393°. † Эпир кайса пыратпăр, курса юлăр куç тулли. N. ЧП. Ăйхăм килет пуç тулли. || Нагруженный (воз). ЧС. Тулли лав (полная подвода) тĕл пулсассăн. N. Теччĕ çулĕпе пире хирĕç тулли лав пырат. По тетюшской дороге едет нам навстречу нагруженный воз. || Груз, нагруженный воз. Курм. Толлипа каяççĕ. Якейк. Толлипа пыр (нагруженным возом, пошăпа — без поклажи). || Налитые бабки. N. Туллисемпе выляс, играть в бабки налитыми.

тутă

, тотă, (туды̆, тоды̆), сытый, сытный; сыто, сытно. Панклеи. Карчăк шу хĕрне пырчĕ те, тотă хырăмпа шу ĕçме тапраттĕр (на сытый желудок). N. Эпĕ халĕ тутă, лайăх пурăнатăп. Ст. Чек. Аллă тăххăрăшĕ тутă çулпа каяççĕ, чи кĕçĕнни, утмăлмăшĕ, Иван ятли, выçлăх çулпа каят (из сказки). || Вкус. Альш. Çăвар тути пит кайнă, епле ăçти çук чуп-тунă. Чăв. й. пур. 30°. Пĕрре пиçнĕ ашпа икшер яшка пĕçерттернĕ, пĕр яшкара ашне çинĕ, тепĕр яшкара: тути тухсан юрать, тесе, шăммине вĕреттернĕ. Собр. Сыпрăм-пăхрăм шерпет шыв, виçĕ кунсăр тути каймарĕ. Сборн. по мед. Чей çине, е сивĕтнĕ шыв çине тутăшăн лимон шывĕ е шур-çырли шывĕ хушма та юрать. Синъял. † Ĕçмен куркан тути çук, юрламан хĕрсен усси çук. Менча Ч. Аш тути кĕрсессĕн (= пиçсессĕн. КС.). См. така чӳкĕ. N. Тути (вишни) йӳçенкĕ тути калать. О сохр. здор. Çавăнпа пирĕн шăммисене вĕретес пулать; вĕсенчен чăнах та яшка çине тутă тухать. Юрк. Тутине пĕлсе çиекен çын, теççĕ. Ст. Чек. Аша тутă кĕнĕ (немного протухло); кунăн шăрши капла та, тути епле-ши? Изамб. Т. Тутине пĕлсе ĕçес-ха. Надо пить так, чтобы узнать вкус. Хора-к. Пĕрне (= пĕр хĕрне) исе каятпăр, теппĕрне пăхса хăваратпăр, тути тутлă пулсассăн, виç контанах килĕпĕр; тути юçĕ полсассăн, виçĕ çолтан та килмĕпĕр. Баран. 133. Минералĕ (упомянутый) шывра ирĕлет те, шывĕнчен çав минерал шăрши кĕрекен пулать; тути те çав тутах калать. N. Муççи, чĕлĕмĕн мĕн тути пур? N. Выльăхсем апат тутине илчĕç. Сред. Юм. Тутине сисрĕ, узнал, что хорошо или нет. Çутт. 49. Çĕнĕ пурăнăç тутине те эпĕ Хĕрлĕ çарта анчах илтĕм. || Полный. ХЛБ. Кирек камăн та вăрлăх валли епле те пулсан аван, таса, тутă тырă суйлас пулать. Изамб. Т. Капан тунă чухне вăта çĕрне нуммай хурсассăн, капан тутă пулат (в середине много снопов). || Сытость. Чув. календ. 1911. Хăш-хăш апат выльăха тутă тытать, хăшĕ тутă тытмасть. См. вăрах. N. Тутта сисни. ПВЧ 126. Унтан кĕçĕн вăта пус пур, хырăм пĕр тутти çав пулмĕ-ши? Регули 426. Пĕр ластăк сĕт тутине кĕрет.

тăпăр-тăпăр

аккуратный, круглый, полный. СПВВ. МА. Ку пăру такой тăпăр-тăпăр-ха. Сред. Юм. Ко лаша пит тăпăр-тăпăр. (Пĕчик мăнтăр лашана тăпăр-тăпăр, теççĕ). Ib. Ко лашан копарчисĕм пит тăпăр-тăпăр. (Гов. о маленькой лошади, если она тучна). Бугульм. † Тăпăр-тăпăр тул кĕлти — пирĕн ача кĕлетки. || Аккуратно. Сред. Юм. Тăпăр-тăпăр çых. (Чипер тирпейлесе йохкаланмалла мар çых тессине калаççĕ). Ib. Килне-çôртне пит тăпăр-тăпăр пуçтарса лартнă.

хулăм

холăм (хулы̆м, холы̆м), толстый. Якейк. Холăм чос, толстый; ку чос ытла холăм, варĕнчен тепре кăларас полать (еще распилить пополам). Ib. Ытла холăм чĕлĕ çăккăр патăн уш. N. Хĕвел пĕлĕте ларсан, çанталăк йĕпене каять; хулăм пĕлĕте ларсан, тепĕр куннех ирех сивĕ пулать. || Низкий (о голосе). Ск. и пред. чув. 43. Петĕр юлташĕсене çапла сăмахсем хулăм сассипе каласа парать. || Густой (о волосах, о хлебе). Çатра-Марка. Акнă тырри холăм полсан, çолталăкчен хойхăм çок. Ск. и пред. чув. 28. Шур хулăм пĕлĕт тӳпене пĕрре те пуçтарăнмасть, хĕвеле пăхма хупласа чармасть. || Актай. Хуп хултăрчĕ хултăрчĕ хулăм яла култарĕ. (Кĕсле). || Обильный. Абыз. † Ĕçрĕмĕр, çырăмăр, турри патăр хуçине хулăмрах. (Авалхи ĕçкĕ юрри). || Богатый, зажиточный. Алших. † Хурăнташсем хулăм пулчĕç, ачасем айван пулчĕç. Султангул. Пирĕн ăратне пит хулăм, пирĕн каяс çул пит вăрăм. N. Манăн пурăнăç хулăм мар. || Полный. СРОВ. 4. Ашшĕ кăсйи хулăм чухне. Пазух. † Урамăрсем аслă, çуртăр хулăм, сар саркайăк вĕçни илемлĕ.

кӳпшек

(к'ӳ_пшэк'), пухлый, полный, толстый (о лице). Н. Карм. Шибач. Кӳпшек питлĕ. Пшкрт. Кӧпшек (-_шӓ_к) питлĕ çын (= сытый), кӧпшек çытар (пухлая подушка). Салагаево. Кӳпшек пит-куçлă — толстомордый. Кăмак-к. Кӳпшек, полный (о естественной полноте). Хорачка. Кӧпшек (одутловатый) çын; кӧпшекленсе кайнă, пĕтнĕ (ват çын). N. † Кӳпшек питлĕ сар ача, выляясчĕ — кунта çук. Капк. Пысăк, вăрăм, мăнтăр, кӳпшек улпут. || Рыхлый (о земле). Paas.

кӳпшеке

иначе кӳпшек, «то же, что ӳтлĕ, мясистый, тучный, полный». Тойси (Батыр. р.).

кӳпшем

полный (о лице). Альш. Чăвашра тулли, кӳпшем питлĕ-куçлă çын питĕ сахал-тăр вăл.

тĕрмекле

жевать (набив полный рот).

чипер

красивый, хороший. N. Чипер = хитре = илемлĕ. Дик. леб 44. Епле эсĕ кунта килсе çаклантăн, чипер хĕрĕм? Как ты попала сюда, прелестное дитя? Ск. и пред. чув. 14. Вĕсен чипер хĕрĕсем е çӳренĕ вăрмана. КВИ. Чипер ача Сетнерĕн пĕр урхамах лаши пур. Пазух. 25. † Чипер ача, сар ача, выляясчĕ, кунта çук. N. Ачи чипер те, сăмси пылчăклă. Мальчик-то хорош, только нос в грязи. Сăрнай 2. † Эс чипер, эп чипер, чăн чиперри çак ачи... Ib. 6. † Эс чипер те, эп чипер, санран чипер тата пур, сик тух, чиперри! Ib. † Эс те чипер, эп те чипер, тавай виççĕн чуп тăвар, тавай иккĕн чуп тăвар. Ib. † Эс чипер, эп чипер, чăн чиперри кунта çук, сик тух! Ib. 8. † И эс чипер, эп чипер, чăн чиперри çак ачи. Ib. 13. † Чуп! чуп! чуп тума чипер ача кирлĕ. Халь те чипер, тата чипер, тата чипер кирлĕ. Пазух. 25. † Эс те чипер, эп те чипер, тимĕр туя каяр-и? Ib. 14. † Эпир чипер теетĕр, сиртен чипер тата пур. Образцы 13. † Питре писев сĕретĕр, эпир чипер тиетĕр. Якейк. Ай, чипер-çке ку! Ах, как она красива! Образцы З. † И, ту чипер, ту чипер, ту аякки çул чипер. Вылямашкăн-кулмашкăн тухя пуçлă хĕр чипер. Якейк. Ытла чипер уш, калама çук чипер, пит чипер, тĕлĕнмелле чипер. СТИК. Ку хĕр пит чиперскер (без недостатков в форме тела и красива, а илемлĕ — красива лицом). Ст. Чек. Чипер çын: 1) красивый, 2) хорошего нрава. Шурăм-п. Хĕрсем пуринчен те ытла. Пурте чиперпе пĕрех (почти все красивы). Ала 28. Эпĕ çавă урамра пĕр чипер хĕр куртăм та, унăн чиперне ытаримасăр çавă хĕр патне кайрăм. Юрк. Чипер, чипер тиеççĕ, чипер епле пулат-ши? Якейк. Вĕт вăрманта вĕт пошчи, сулля-сулля касрăмăр чипер çăпата тумашкăн. Трхбл. Эй мăнтарăн чиперри, вут-шыва ӳкерет. (Чиперри подразум. илемлĕ хĕр, вута-шыва ӳкерет = темĕскер те тутарат, пĕтĕм халпа хыпалантарат). Ст. Айб. Чипер çын килен-каян чуп тăвать. (Шыв курки). || Нормальный, здоровый. Альш. Чип-чипер çынах пулчĕç хай çынсем. Они оправились от похмелья. Ib. Халĕ те пулин чипер алă мар. И до сих пор рука не как следует, не поправилась. N. Чĕре те ыратать, ӳпке-пĕвер те чиперех мар. Сборн. по мед. Ку кĕнекене чипер тăн-пуçпа йĕркипе вуласа тухсан... || Полный. Етрух. Чипер выйлă ĕçкĕре хăнисем вунпилĕкшер, е çирĕмшер çуна пулать. || Целый. П. Патт. 6. Сан автан пек пĕремĕк чиперех-и-ха? (цел ли?). || Порядочный. Юрк. Хăш та хăшĕ (иной) чипер çын ачи-пăчинех хурлама тытăнăт. || Кан. Ха, чиперех çынна ӳкесрен çăлтăм (не дал упасть), ахалĕ ӳкетчĕ. || Спокойный. Сред. Юм. Чипер вилĕмпе вилмен çын (называют сгоревшего, утопившегося, удавленного, задавленного и т. д.). Арçури. Йӳсмер панчен иртрĕмĕр, чипер çула тухрăмăр. || Удачный. Арçури. Çулĕ чипер пулинччĕ, чун шикленми пулинччĕ. || Благополучно, удачно, счастливо. КВИ. Чипер кайăр. N. Чипер çитĕр! Желаю счастливо доехать (возвратиться). Я. Турх. Чипер кайăр! Счастливого пути, досвиданья (уходящему). N. Савса янă салама чипер илĕр. N. Кайнă чухне хуçине ак çапла каласа хăвараççĕ: çитĕ, чипер тăрăр, хуйхăр харама кайтăр, вилни чипер вырттăр, теççĕ те, килĕсене саланаççĕ. Янш.-Норв. Кăçал чипер качча парсан, ашшĕ (девушки) юратса пĕр тынапа икĕ сурăх парас, тет (в приданное). Ала 15. Пулăçăсем вара арăма тархасласа лартса чипер каçарса ăсатса янă, тет. Юрк. Сыв-и? Чипер пурăнатра? – Сывă-халĕ, чипер пурăнатпăр. Ib. Хăта-тăхлачă, сыв-и-халĕ? Чипер çӳретре? – Сыв çӳретпĕр-халĕ, турра шĕкĕр, хăр чипер çӳретре? N. Чипер пурăн, ан кулян. Ск. и пред. чув. 30. Чипер пурăнăпăр. ТХКА 41. Йĕрсе те ним тума та çук ĕнтĕ, ан йĕрĕр, йăхĕ юлнă-ха, тьыхи пур-халĕ, чипер пурăнсан, тьыхаран лаша пулĕ. Сятра. Чипер тат! Пили хорошенько. Юрк. Чипер кăна, хорошенько. N. Халĕ ошкăнĕпех (все) су, чипер, лайăх порнатпăр. Бес. чув. Сыв пул, чипер юл, терĕ те, килне тухса кайрĕ. Орау. Чипер авăртса килме пар. Чем люди живы. Сывă пулăр ĕнтĕ, чипер юлăр. В. Олг. Чипер йол! – Чипер кай! Шибач. Чипер кайса килĕр! (Пожелание уезжающим). Б. Олг. Чипер тăрăр, тет (хорошенько стойте). N. Ĕнтĕ чипер тăрăр (= аван тăрăр). Хывсан ют çынсем çапла каласа саланнă. Изванк. Ай шăлăмсем, шăлăмсем, ай йăмăксем, чипер пурнăр, ай чипер пурнăр. Сл. Кузьм. 60. Выльăхсене чипер кĕтме. Орау. Чипер кайса килмелле пултăр! Счастливого пути! N. Ыр каç полтăр.— Чипер кай. Сред. Юм. Чипер çаврăнса кил! Альш. Чипер юл, шкулăм, юратнă çĕрĕм. || Спокойно. Чăв. юм. 1919. 2З. Чипер çывракан хĕре вăратрĕ. Йӳç. такăнт. 24. Чипер выртас та çывăрас! Ала 67. Çĕнĕ çынна çул çинче çамрăксем чипер пыма памаççĕ, ялан çĕнĕ çыннăн шывне тăкма шухăшласа пыраççĕ. Скотолеч. 10. Чипер пурăннă çĕртех сасартăк чирлет. Орау. Чипер ларнă çĕртренех сиксе тăчĕ те лешне çупрĕ ячĕ. Ib. Чипер выртнă çĕртренех ачана исе тухса кайса шăмăшкă кăтартрĕç (беду причинили ему, всадили в серьезную вину). Ал. цв. 6. Çапла чипер аван пынă çĕртенех, сасартăк вăл хăй умĕнче вут çути ялтăртатнине курах каять. Ст. Айб. Чипер пурăннине мĕн çитĕ, теççĕ. (Послов.). ЧС. Эй ачамсем, чипер çӳрĕр, пит ĕçсе ан ӳсĕрĕлĕр. N. Унăн ури пушмакпа чипер утакан пулчĕ. N. Шкултан чипер вĕренсе тухнă пулсан вăл ача ун пек пулмастчĕ. || Осторожно. ЧС. Ачам, шыва кайса вилĕн, чипер хытланăр, шывăн турат çук. ТХКА 49. Чипер, хăвăра хăвăр астуса çӳрĕр вара,— терĕ анне. || Прилично, вежливо. N. Чипер калаç, чипер çӳре. Хорошо веди себя. Ашшĕ-амăшне. Чипер калаç. Не говори вздора. N. Чипер çӳрĕр; чипер калаçкаласа тăр; чипер çывăр; чипертерех хор. Сред. Юм. Чипер çӳре. (На прощаньи наставление). Изамб. Т. Сана миçе каланă: чипер пул, ан ашкăн, çын евĕрлĕ пул, тесе. Б. Олг. Ну, тет, хĕрĕм, чипер лар, ан ӳк, тет (с лошади). Кан. Чипер калаçăр. Мĕнле пуçпа калаçатăр эсĕр. || Довольно. Изамб. Т. Ул çĕр чипер тĕттĕм пулчĕ. N. Кăçал тырă чипер полнă. || Как следует. Изамб. Т. Тытнă пулсан (если бы поймали), чипер хĕртнĕ пулĕччĕ. Кан. Чипер шутласа пăхсассăн, кунти çынсен касма панă вăрмана питĕ тирпейлĕ тытмалла пек. Янш.-Норв. Вăл çывăрса кайсассăн, малтанах хăрлатма тытăнатчĕ те, унтан вара çывăрса кайсан, чиперех йынăшма тытăнатчĕ. Микушк. Чулĕ чиперех авăрса ларать, тет (молол как следует). Капк. Хырăмне те чиперех ӳстерчĕ ĕнтĕ. Чăв. й. пур. 20. Кĕрккине вара тытса юлса хĕнесе вĕлернĕ; вĕлернĕ чухне Кĕркка кăшкăрни Иванĕ патне чиперех илтĕннĕ. Трхбл. Тарăн çырма пуçĕнче хăмăш чипер хумханат. Перев. Çав асăрхаман пирки (из-за неосторожносги) пĕрре кăна пит чиперех хуйхăрмаллиех инкек килнĕ кăна. Трхбл. Вăйçи маттур каласан, тантăш чипер хумханат. Юрк. Ун чухлĕ çăвĕ пур чухне хăнине чипертерех çуласа çитереймерĕ. Ib. Юрĕ, тет ку та, юлашки çуртине кама памаллине чипертерех ăнласа илеймесĕрех. ЧС. Пĕрре праçникре эпир ачасем выляса тăнă çĕрте хамăртан инçех те мар, урамра ӳсĕр çынсем çапăçнине чипертерех курас тесе, патнерех кайса тăтăмăр. N. Чиперех кăнтăрла. || Крепко, зажиточно. N. Чипертерех тăракан çынсем. N. Апат-çимĕç чипер пурăнакан хресченĕнчен нимрен те уйрăм пулман. Ст. Чек. Чипер пурăнаççĕ = пуян пурăнаççĕ. || Действительно, вправду. СТИК. Чиперех хайхи мăн шухăш тытрĕ те, кая пачĕ (и вправду, взял да ушел). Коракыш. Эй-эй-эй, çирĕм пилĕк тенкĕлĕх япалана чиперех сая ячĕç (ячĕ+ĕç), эпĕ ăслăскер пулĕ терĕм те, ухмах пулчĕ. || Ст. Айб. Чипере курсан тăхăнас килет. (Çĕрĕ). || Красота. Тайба Т. Сан чиперпе ман чипер кăвак чечек тăрринче. Якейк. Пирĕн кинĕн чиперри вăрмая орлă корăнчĕ.

чух

чох, пора, время. Конст. чăв. Вара эпĕ: ĕнтĕ кăнтăрла çитет пулĕ, мана ăсатăр, пăрахут çине çиткелесе лараччен чух пулĕ, терĕм. Курм. Атьăр киле, ачасам, киле кайма чох полнă, хĕрсем кĕтсе тăраççĕ полĕ. Б. Хирлепы. Атьăр киле, ачасем, киле кайма чух вăхăт. Бур. Ĕнтĕ ир те пулат, каç та пулат, пире киле кайма чух пулат. Сред. Юм. Сана кайма та чох çиç (пора идти). || ЧС. Ун пек чух нимĕн туни те малалла каймасть. Ib. Çилĕ тата çавнашкал чух таçтан тухат-и тен, улăмпа витнĕ çурт тăррисене çавăрать анчах. Б. Олг. Су пол-ха тепре кориччен. Ста тата тепĕр чох корăпăр çапла, корăпăр. || Впору, как раз. N. Ку пиншак мана чухах. Этот пиджак мне впору. N. Ку мана чу-хах. N. Чох ларать темпир (впору, плотно). Сĕт-к. Ку сăхман мана чохах йорать. Орау. Пăх-ха, ку сăхман мана чухахç? Яжутк. Сăхманне тăхăнса пăхрĕ тет те, чухах пулнă, тет. Регули 1919. Чохах полчĕ сана (чох сана), чох килчĕ. Тайба Т. Кăçал хĕрсем вак кăна, пире выляма чух кăна. ГФФ. † Чух сарлака чĕн пиççи çинçе пилке чох полчĕ. || Во время, как раз. Янтик. Ирхипе тухса кайрăмăр та, чох çитрĕмĕр (= вăхăтлă). || Как раз. КС. Эсĕ Ыраша нумай пулать терĕн, мĕн нумаййи, чух анчах (только хватило). || Точь-в-точь. Изамб. Т. Кĕнеке арчана чухах кĕрсе выртăрĕ. Регули 1314. Ман сăмахпа чох тунă. Ib. 1277. Чох шотлă çӳрерĕмĕр. || Едва, чуть-чуть, кое-как, с трудом. N. Чух йăтса килтĕм. С трудом притащил. N. Салтак хутаçне чух йăтса пĕр çын патне пырса, хăна килĕ ыйтрĕ, тет. Paas. Чух-чух çӳрет (едва). N. Япаласем, çĕклемеллисем питĕ нумай, чух çĕклесе пыратпăр. N. Чох сӳсмен çĕклекенни. N. Чух тарса хăтăлтăмăр. Чув. календ. 1911. Шкулта кĕнекесем сахал пулаççĕ, вăл кĕнекесем ачасене те чух çитеççĕ. || Полный. Çутт. 55. Кĕрет те, арăмпе пĕр карçын чух çăмарта йăтса тухать. || Так! N. Чух кирлĕ сана! Так тебе и надо! Ст. Чек. Ку япала сана чух (гов., напр., избитому). КС. Чухах-ха ăна! Так ему и надо! Орау. Чухах-ха ăна, тек куштанланса çуреччĕ-ха (придирался. Гов. после того, как побили кого-нибудь или что-нибудь потерпел озорник, заслуживший наказание). Ib. Паян Яшка Елекçине хĕненĕ, тит, пасарта.– Чух кирлĕ, çавна шыраса çӳренĕ вăл. Ст. Чек. Ку эсĕр хĕнени ăна чух-ха. Так его и надо. Ib. Сана ку чух-ха! Так тебе и надо. N. Тăшмана çак чух, терĕм. || Посредственный, посредственно. N. Сан ачасем епле вĕренеççĕ? — Чух мар-и. В. Олг. Пĕр чох касат (коса). N. Учĕсем чухрах, çулсем хура. ЧП. Арăм пулсан чух кирлĕ. || Средний, средне. Шибач. Тырă-полă чох полчĕ – ни осал мар, ни лайăх мар. N. Чох вăтам хресчен, средняк. Васильев. Чăххи кĕмĕл сăхсассăн, чăх тытса кĕрекен хôрĕн опăшки питĕ пуян полать, теç, тырă сăхсан — чôх пôрнакан полать, кăмрăк сăхсан – пит чохăн çын полать, теç. СПВВ. Ни ватă мар, ни яшă мар, чи чух! Юрк. Вĕсем пит лутрах та пулман, чух кăна çынсем пулнă. Пролей-Каша. Чух çын, человек умеренного, не очень высокого роста. N. Чух лайăххи тури урам, чăн лайăххи сăрт касси. || Умеренный, умеренно. ХЛБ. Ыраша-и, урпана-и чух акас тетĕн пулсассăн, пĕр ана çине вăрлăхĕ сакăр пăталкка анчах кирлĕ. N. Пирĕн тантăш пит чипер, пирĕн йысна чух чипер. || Количество, мера. N. Нумай чух, много раз. || Достаточно. Юрк. Пӳлĕмĕм икĕ çынна пурăнма пит те чух, пысăк. || Немного. Орау. Чух пирĕн ĕнерен çӳлĕрех те ĕни, çапах та хаклă ĕнтĕ, алă тенкĕ тăмасть. N. Чух çĕрпӳрен иртсессĕн, Йĕпреç вăрманĕ патне çитсессĕн, çамрăк шулĕк калать ваттине. N. Унтан анне мана япаласем парса, ачашласа чух чарчĕ. Имень-к. † Саттин саппан чух кĕске, чух кĕске те, вăхăтлă. || Плохой, плохо. Сĕт-к. Ĕлĕк Ваçок калатчĕ: сарă вăрăм хĕрсене сарай кашти твас, титчĕ; халĕ хуне чох килчĕ, сарай кашти тăвĕ-ши, ыталаса çӳрĕ-ши? N. Хирти акăш çуначĕ чăпар пулĕ пуласси; мана çырнă çын ачи чухрах пулĕ пуласси. Алик. Эй чух акисам, пирĕн куçран ма пăхас, çӳлте çăлтăр курман-и? Тораево. Ĕлĕк Иван калатчĕ: хура вăрăм хĕрсене хуран хăлăп тăвас тетчĕ, ех пулчи чух пулчи. || Смирно, кротко. Якейк. Ай кин Мари пор, чох çӳрени (вести себя как люди) килĕшет. || Когда, пока, раз. N. Эп сухал хырнă чох эсĕ вырт. Артюшк. Тупăннă чух илсе таврăнас, тет. Раз нашлась, так ее взять надо. Регули 121. Вăл килес чох эп килте çок полăп. Ib. 174. Эпĕр килнĕ чох çиçĕм çиçрĕ. Такмак 1. Çитмĕл çухрăм çеçен хир урлă килнĕ чух куртăмăр эпир çил çунатлă урхамах. N. Çĕрелле те çӳлелле куçĕ пăхать утнă чух. N. Урампала пынă чух çĕр чĕтренет лайăххăн. Образцы 19. † Вăрман витĕр тухнă чух çĕмĕрт çинче пирĕн куç, урам витĕр тухнă чух хĕрсем çинче пирĕн куç. Калашн. 8. Хĕпĕртеççĕ çăлтăрсем уйăх тухнă чух, çутăра выляма лайăх тесе. Когда всходит месяц – звезды радуются, что светлей им гулять по поднебесью. Ib. 6. Çил-тăвăл çук чух тинĕс лăпкă тăрать, унăн кĕленче пек кăкăрĕ хускалмасть те. Бес. чув. 7. Пушăрах чух, чĕри ыратнăрах чух вăл вĕрентекентен тата кайкаласа ыйтнă, вĕрентекен кала-кала панă. Янш.-Норв. Пирĕн килте тепри пур чух вăйçăран ирттерет. Регули 291. Ĕç çок чох чĕнмерĕ, ĕç пор чох халь чĕнет. Ib. 292. Эп килте çок чох никама та кӳртмĕç. || В то время, когда. Регули 60. Тумалла чох (чохне) нимĕскер те каламарĕ. Ib. 250. Эпĕр ĕçлемен чох, çын нумай килет. Ib. 61. Çав вăхăтран çӳремелле чох пилĕк хут кайрăм эп онта. Ib. 278. Эп сумар чох вăл коленех килетчĕ. Ib. 283. Эп сумар мар чох онта кайса. Ib. 252. Эп пурмисра мар чох порте ман пата килетчĕç. А.-п. й. 73. Çынсем ĕçнĕ чух пирĕн те ĕçес килет,– тет Ваçлей. Когда люди пьют, нам тоже не мешало бы попраздновать. || Вместо того, чтобы... Четырлы. Çапла ĕнтĕ патшалăха тырă хăйсем сутса пульсă твас чух патшалăхран хăйсем ытаççĕ. || Во время. N. Эх, аван-çке ача чух. Образцы 41. † Атте-анне чĕрки çинче кĕçĕн чух таптанă йĕрсем пур. Регули 1186. Çимĕк чох килĕр; монкон чох кайрĕ. Абаш. Алтаккин чох килсе карĕ (корнăччĕ, встретил, килнĕччĕ). Регули 882. Эп килтĕм çакна тунă чох. Ib. 176. Ĕçленĕ чох ку томтир лайăх. || Букв. 1886. Выльăхсене пăхнă чух пăхатпăр, пăхман чух ахалех çӳреççĕ. || Чураль-к. Пирĕн ял ачи мулатси, шыв тĕпĕнчен чух илет. || Наобум.

хĕрт-сурт

хĕрт-сорт, назв. духа. Моркар. Праздник в честь „Хĕрт-сорт“. У язычников чуваш между другими божествами было божество, наблюдаюшее за домом, которое чуваши называлн „хĕрт-сорт“, что соответствовало русскому „домовой“. „Хĕрт-сорт“, по верованию чуваш, жил в избе на печи. В честь „хĕрт-сорт“ в году раз чуваши делали праздник, о котором я здесь и хочу рассказать. Этот празник делали в ноябре или позже, смотря по удобству. Сваривши полный котел полбенной каши, накладывали часть каши в деревянное блюдо и, сделав ложкой в середине блюда с кашей лунку, клали туда скоромного масла. Потом, обернув блюдо кругом белым чистым полотенцем, ставили на стул перед столом. После этого бралн лепешку, нарочно испеченную для этого случая, одна половина которой была разрисована ложкой, другая гладкая, и, отломив разрисованную половину, клали на стул около блюда с кашей, а другую половину ва стол для еды. Сделав это, накладывали из котла половину оставшейся каши в блюдо и ставили на стол. Потом все вставали на ноги и стояли лицом к растворенной двери. Старик, хозяин дома, брал шапку под мышку и с хлебом в руках, говорил: „Хĕрт-сорт, молимся тебе и приносим пищу, прими ты нашу молитву с благоволением. Храни нас в весь дом ваш от всякого зла, мы молимся тебе, помилуй нас“. После этой молигвы все садились за стол обедать. После обеда блюдо со стула с лепешкой ставили на печь и вокруг блюда ставили ложки, упирая на край блюда. Все это до следующего утра оставалось на печи, а утром кашу согревали и ели с лепешкой. Кроме этого „хĕрт-сорту“ всегда кидали на печь по три маленьких кусочка от каждой приносимой в дом гостинца, только после такого обряда ели гостинцы. При несоблюдении этих обрядов и почттаний „хĕрт-сорт“ сердился на жителей дома и пугал их по ночам. М. Сунч. Чăвашсем: хĕр-суртсăр кил пулмаст, теççĕ. Хĕрт-сурт пулмасан телей те пулмаст, тет. Хĕрт-сурт вăрçа тавраша юратмаст, тет. Хĕрт-сурта пилĕк çулта пĕрре чӳклеççĕ: вара вăл çынна çав каç анчах курăнат, тет. Хĕрт-сурта çур-çĕр тĕлĕнче пăтă пĕçерсе çапла каласа чӳклеççĕ: „Е пĕсмĕлле хĕрт-сурт сана асăвса чӳклетпĕр; кил-йыша çăмăллăхне пар, çукне пур ту. Килтен çиленсе пăрахса ан кай, мĕн панине ил, чӳк, çырлах, амин“. Çапла чӳклесе пĕтерсен, кăмака çине хĕрт-сурт валли кашăкпа пăта ăсса ывăтаççĕ те, вара хăйсем çиеççĕ. Вара çав каç хĕрт-сурт кăмака çинче кĕнчеле арласа ларат, тет. Вăл хăй шур тумтирлĕ, вăрăм çӳçлĕ, тимĕр шăллă, тет. Ир енелле хĕрт-сурт арланине, кĕнчелине хăех илсе каят, тет те, ăçта та пулсан пытарса, вурса, каллех кăмака çине килсе ларат, тет. Ĕçке-çике кайса ӳсрĕлсе килсен, çапла калаççĕ вара: „Тавсе, хĕрт-сурт, ĕçсе ӳсрĕлсе килтĕм, ан çиленех“, теççĕ. Ют ялтан кучченеç парса ярсан, чăн малтан хĕрт-сурт валли кăмака çине хурса ывăтаççĕ. Хĕрт-сурта авал пит хисеплесе пурăннă. Собр. Кирек кам килĕшĕнче те хĕрт-сурт пур, теççĕ. Хĕрт-сурт кăмака хыçĕнче пулсан, килте пурăнас килет, теççĕ; çавăнпа кучченеç илсе килсен, ăна малтан парахса параççĕ. Хĕрт-сурт уйра пулсан, уйра пурăнас килет, теççĕ; çавăнпа тыр вырса тавăрăннă чух, пĕр çурлине тыр кутнех пăрахса хăвараççĕ, унпа хĕрт-сурт вырат, теççĕ. N. Хĕрт-сурт ĕмĕрех кăмака умĕнче пурăнат, тет. Кăçта хĕрт-сурт пур, вăл килте питĕ лайăх, тет. Пурнăç та малалла каят, тет. Килĕшчиккинче вăрçă таврашĕ тухмаст, тет. Пăртак макар-мăкăр тусанах, тарат, тет. Çав хĕрт-сурт писсессĕн вара пурнăç пĕре те малалла каймаст, тет. Хĕрт-сурт ан сивĕнтĕр тесен, кашни ютран кученеç килмессайран пӳртĕн тăват кĕтессине кученеç татса пăрахмалла, тет, тата пăтă пĕçерсе йĕри-тавра кашăк хурса кăмака çине лартмалла, тет, вара хĕрт-сурт иленет, тет. Хĕрт-сурт вăл хăш-пĕр килте кăмака умĕнче ватă карчăк пулса кĕнчеле авăрласа ларат, тет. Çавăн чухне анчах кураççĕ, тет, ăна. N. Ĕне картинче хĕрт-сорт пурăнать, теççĕ. Кăмака çинче хĕрт-сорт амăшĕ пурнать, теççĕ. N. Сурхури çите пуçласассăн, пăтă пĕçĕрсе чăкăтпа картара хĕрт-сорта чӳклеççĕ. Хĕрт-сорта чӳклесессĕн выльăх хунаса каять, теççĕ. N. Хĕрт-сурт арласан кайран алă ĕçĕ ӳсĕнет, теççĕ. N. Кăнчала арланă вăхăтра, как çăвăрма выртнă чух, кăнчалаççия пĕрене çумнелле сĕвентерсе тăратсассăа, хĕрт-сурт арлать, теççĕ. Бгтр. Пĕр хĕр каçпа тола тохнă, тет. Тохна чох, кăмака çинче темскер шорăскер порччĕ, тет, кĕнĕ чох тимĕр йĕкепе пăтьăр! пăтьăрI тутарса кăнчала арласа ларать, тет. Ку хĕр часрах вырăн çине хăпарчĕ, тет те, пĕркенсе выртасшăнччĕ, тет. Çавăн чохне. Хĕрт-сорт йĕкипе вăрăн! тутарчĕ, тет. Йĕки хĕре сорамĕнех (= çурăмнех) тиврĕ, тет те, хĕр макарсах ячĕ, тет. ДФФ. Пирĕн анне ĕçкерен тавăрăнсан, пӳрте кĕрсенех: „Хĕрт сурт, тавăссе, ачам-пăчам, тавăссе!“ тесе чĕнетчĕ. ЧС. Хĕрт-сурт писнĕ, тет, çавна кӳртетпĕр. См. сĕрен. Янтик. Килте-çуртра хĕрт-сурт çук. (Так говорят, когда нет порядка в доме). N. Хĕрт-сурт вăл почти кашни çуртра пулат, теççĕ. Хĕрт-сурт пăттине чӳк илсе килмен çынна çиме юрамаст, теççĕ. Хĕрт-сурт вăл хĕр-арăм, теççĕ, вăл шап-шарă кĕпепе, сурпанпа кăнчала арлат, теççĕ. Хĕрт-сурт кăнчала арлани курăнсан, çурт малалла каят, теççĕ. Ала 66°. Унтан вара картишне тухаççĕ. Картишĕнче туй халăхĕсем çапла юрлаççĕ: „И тав яшкăра çăкăра, и тав ĕçкĕре-çикĕре, эпир те ĕçнĕ-çинĕ вырăнне сĕт кӳлĕ пулса юлтăр-и, эпир те пуснă вырăна хĕрт-сурт та пусса юлтăр-и. С. Алг. Çĕнĕ пӳрт тусан, çын вилсен, çемье чаксан е ӳссен каланă: „Ей турă, лайăх ыр хĕрт-суртăмпала пурăнмалла пултăр, çырлах, амин“. КАЯ. Эй, хĕрт-сурт ашшĕ амăшĕ, сире хĕрт-сурт урлă кĕл тăватпăр. Кăмака çинчи хĕрт-сурт çак ачана чĕртсе çӳремелле тусам. (Из моленья). Б. Олг. Авал той тунă, он чуне каланă: хĕрт-сорт, эс те çырлах, тенĕ. N. Урăх пăта кирлĕ мар ăна, вир пăтти анчах. Пăтă пĕçерсе антарсан, ăна кăмака умĕнче чӳклеççĕ, ак çапла чӳклеççĕ: е, пĕсмĕлле тăватăп, пуççапатăп, çырлах, ырă хĕртĕм суртăм, вырăнлă пул, киле чипер пăхса сыхласа усра, вырăнтан куçса ан çӳре, вырăнла пул, çырлах, сыхла, усра, тесе... Вăл хĕрт-сурт паттине никама та ютсене çитермеççĕ. Вăл хĕрт суртран та пит хăраççĕ. Бугульм. Эпир ларнă вырăна хĕрт-сурт ларса юлтăр-и; эпир пуснă вырăна тивлет пусса юлтăр и... (Благодарственная песня за угощенье). Изван. Çак кинĕн хĕрт-сурчĕ çак киле-çурта килсе вырăн йышăнтăр. (Моленье в „Çĕн çын яшки“). Н. Седяк. Хĕрт-сурт- — вăл çуртри суя турă, покровитель всего дома. Чӳк тунă чух ăна асăнса кăмака çамкине çурта çутаççĕ. Унтан ĕçеççĕ. Хăнаран таврăнсан: „Тавăсе, хĕрт-сурт“, теççĕ. Чуратч. Ц. Пӳртре хĕрт-сурт пурăнать. Пӳрт ашчиккине лайăх усратăр тесе, чăвашсем ăна пăтă чӳклеççĕ. Вĕсем хĕрт-сурта, кăнтарла çынсенчен хăраса пăтă çиме пымасть, теççĕ. Çавăнпа, каç пулсан, пĕр чашăк çине антарса сĕтел çине лартса, унта ярчченех хăвараççĕ. Вара хĕрт-сурт çĕрле пăтă çисе каять, тет. Разум. Хĕрт-сорт — камака хуçи. Кучченеçпе килсен первайхи турамне параççĕ уна. Тав тăваççĕ. Кашнă çын кучченеçпе килсен, ăна первайхи татăкне параççĕ; ун чухне çапла калаççĕ: „Кучченеç килех тăтăр, эпир çиех тăрар“. Çулă пăтă туса, уна кăмака çине параççĕ. Сред. Юм. Хĕрт-сорт тарнă. (Говорят, если в доме нет порядка: не убрано, не поправлено, не чисто и вообше во всем видна оплошность). Ib. Витере танă лаша çилхи моталанса пĕтсен: хĕрт-сорт çивĕтленĕ, теççĕ. Янтик. Ман килте хĕрт-сурт лайăх пурнать пулмалла, выльăхсем пурте тĕрĕс, аван пурнаççĕ. НТЧ. Юсманепе пашалуне вунă-вунпилĕк кашăк хураççĕ, вара хăйсем çывăрма выртаççĕ. Вĕсем хĕрт-сурт хăй йышĕпе çĕрле тăрса çиет, теççĕ. Вăл çĕр вĕсем нăмай лармаççĕ. N. Вара хĕр амăшĕ кучченеçе тата кашни кĕтесе пăрахать: „Хĕрт-сурта, илемне кӳртсе тăракан турра!“ тет. N. Татах салам парат (молодушка) хĕрт-сурта, хăрах урипе чĕркуççипе лара-лара виç хутчен. См. Магн. М. 95, 96, 167.

шыçам

полный, пухлый. Йӳç. такăнт. З. Пракахви Праски, унăн арăмĕ, шыçам, тăпăль-тăпăль çĕн çын.

нар

первонач. зн. этого слова чувашам уже не понятно. Повидимому, это название какого-то предмета, обладавшего специфическими положительными качествами. Как видно из сравнения с ним, он должен был быть обладателем качеств: полный, румяный, красивый, чистый и т. п. Применяемое обычно к девушке сравнение «нар пек» ( = как нар) означает девушку здоровую, полную, круглолицую, красивую и т. д. По-русски в этом случае сказали бы: «кровь с молоком», «румяное яблочко» и т. п. [Срв. Радлов — нар, граната (фрукт). Гордлевский. Тур.-русск. словарь. Нар, то же (из перс.)]. Сунч. † Вунă пурне вĕçне вĕре-вĕре, нар пек хĕрлĕ чĕреçĕм шуралчĕ. Султангул. Вунă пӳрне вĕçне те вĕре-вĕре, нар пек хĕрлĕ сăнăм та, ай, шуралчĕ. Хурамал. † Куç умĕнчи тăвана шыра-шыра, нар пек хĕрлĕ чĕре саралчĕ. N. Улма йывăççисем нар пекех. N. † Нар пек хĕрлĕ чĕреме шуратрăм (от горя). N. Панулми чĕрейĕ (внешность) нар пекех. Ст. Чек. Нар пек хĕп-хĕрлĕ, нар пек мăнтăр, нар пек мăнтăрланса кайнă (о людях). Ск. и пред. 68. Нар пек хитре хĕрĕсем акăшсем пек утаççĕ. СПВВ. МС. Пит таса мăнтăр çынна калаççĕ: çав ачан нар тăкăнать, теççĕ. Чертаг. Нар тăкăнать, красив, красивый. Питушк. Нар тăкăнать просто, пăхма та нелçе (светлый, чистый человек, здоровый). Янтик. Мĕн çисе пурнать ку, ытла нар пек çӳрет. Шибач. Ах, нар пек тачка (мăкăр — бык, очень жирный). См. нăр.

нăрккамас

, низкорослый, коренастый, полный, мясистый. Иштерек.

нăртă-нăртă

(ны̆рды̆-ны̆рды̆), здоровый, полный, крепкий. К.-Шемяк. Ку хĕр пит нăртă-нăртă. Эта девушка очень здоровая, полная.

нăх

(ны̆х), твердый, устойчивый, прочный. Шибач., Тюрл. МПП. Ун пек тусассăн, карап нăхрах пулать. || Полно, битком. Енеш-п. Нăх толнă, набито битком, полным полно. Сред. Юм. Нăх! полный доверху. Ib. Пĕр мих нăх паранк толтарса килтĕм. Ib. Виç мих нăх чышса тôлтартăмăр. || Крепко. N. Ман çăпатана питĕ нăх хуçнă. См. нăк.

парка

(парга), ядреный, полный, здоровый. КС. Кăçал хăярсам пит парка шăтаççĕ. Шурăм-п. Кăçал ăвăс кăчки парка. В. Ив. Вăрлăхра çимĕç мĕн чухлĕ нумайрах, тырă çавăн чухлĕ паркарах ӳсет. Чув. пр. о пог. 61. Çĕнĕ уйăх парка пулсан, уйăхĕпех çăмăр пулать (хĕлле ăшă юр пулать). Если молодой месяц полный, весь месяц будет дождь (зимой будет снег). IЬ. 443. Хăмла çырли малтанхи парка пулсан, малтан акнă ыраш лайăх пулать. Если раньше поспевшая малина крупна, то раньше посеянная рожь будет хороша. ЧП. Хура-ах вăрман хуххине суйласа татрăмăр паркине (= шултăрине. КС.) Альш. † Хура вăрман хуххине суйларăмăр паркине. N. Урасем пит парка = урасем пит хулăн. Сред. Юм. Ôн ачи пит парка ӳсет-ха (растет плечистым, здоровым). КС. Уммасем кăçал парка ӳсеççĕ. Хурамал. Пирĕн тырă пит парка шăтнă (тĕм-тĕм шăтна, ушкăн-ушкăн шăтнă, лайăх пулнă). Ст. Чек. Парка ӳсет (уçăм), растет тучно, отлично. СПВВ. ИФ. Ку кĕпçе пит парка, теççĕ, Календ. 1904. Шултра пĕрчĕн тымарĕ парка, йышлă пулат, нӳр те нумай туртать, шăтасса, ӳсессе те парка шăтать, парка ӳсет. СПВВ. ФВ. Мăн, хулăм кĕпçене парка теççĕ. Изамб. Т. Кăçал тырă парка шăтăрĕ (= шăтрĕ, взошел роскошно). IЬ. Унăн ачи парка ӳсет. СПВВ. ЕХ. Парка = хулăн. Кудемер. Парка лаша, здоровая лошадь. Шибач. Парка çитĕнет сĕлĕ (крупный). IЬ. Çӳлти парка полчĕ, аялти каюллă полчĕ. || Выносливый (о лошади)? Хорачка. Парка ут (пĕтсе кайса, хоппи анчах йолса, хытă чопать).

паркамас

полный, здоровый. Кармалы (Канаш. р.).

патвар

(патвар), сильный, крепкий, здоровый, полный жизни о предметах органического мира. N. Кăçал хăярсам (калчасам) пит патвар шăтса туххăрç. N. Ну, çавăн ачи пит патвар ӳсет! (сильнее, чем «парка»). Якейк. Ай-ай, сан умуççисам пит патвар çитĕнеççĕ. N. Патвар шăтнă. Всходит хорошо, сильно, крупно. N. Çак улма йывăççи пит патвар (здоров, крепок). || Большой.

арпус

(арбус; Пшкрт. арβус), cucumis citrullus Sering.,. арбуз. Б. 1З. Пĕтĕм пасарĕ улмапа арпус анчах! На всем базаре одни только яблоки да арбузы! Якейк. Кăçалхи пак тутлă арпус нихçан та корман. Никогда (я) не видал таких сладких арбузов, как в этом году. Образцы. † Атăлтан арпус тухать-çке, тулса тухнă уйăх пек. С Волги привозят («выходят») арбузы, похожие на взошедший полный месяц.

Атăл

(Ады̆л), Rha, fluvii nomen, Bonra, Волга. Нюш-к. Атăл урлă каçнă чухне пĕр ачана, чĕч-ачине, тăлăп çанни ăшне чиксе каçарнă, тет. Çав ача, ӳссе, ялсĕм тăва-тăва хăварнă. Когда переправлялась через Волгу, то одного грудного ребенка перевезли в рукаве тулупа. Этот ребенок потом вырос и понастроил деревень. (Отрывок из какого-то предания, мне целиком не известного). Сред. Юм. Вун-тăваттă çапсан, Атăл пăрĕ каять. Когда день становится равным четырнадцати часам, на Волге начинается ледоход. (То же и в Якейк.). Собр. 70. Атăл хĕрринчи пĕлĕт кăвакарсан, тăман пулат, теççĕ. Если со стороны Волги небо посинеет, то, говорят, будет мятель. Шурăм-п. № 7. Атăл хĕрри кăвакарсан, çанталăк ăшăтать. Если небо со стороны Волги посинеет, то будет тепло. Чув. прим. о пог. 86. Атăл хĕрри кăвакарсан, çăмăр пулать, хĕлле ăшăтать. Если со стороны Волги синеет, будет дождь, а зимою-тепло (Чебокс. у.). Б. Олг. Атăл хохсассăн, тырă акма пĕлме лайăх: пит хохат-тăк, малтан акас полат; час хохмас-тăк, тăхтас полат. Но убыли воды в Волге можно определить, когда надо сеять: если убыль сильная, то надо сеять раньше, а если медленная, то надо подождать. Тораево. Атăл урлă каçсассăн, ăс кĕрет. Если перейдещь через Волгу, ума прибавится. (Послов.). Тоскаево. Атăл хĕррине çитмесĕр аттăла ан хыв, теççĕ. Пока не дошел до Волги, не снимай с себя сапог. (Послов.). N. Атăла курмасăр аттуна ан хыв. (Послов.). N. Хур хыççăн чăхă Атăл урлă каçаймĕ. Курице не перелететь за гусем через Волгу. (Послов.). Н. Карм. Атăл урлă лăпсăр-лапсăр упа каçат. (Утă лавĕ). Через Волгу тащится косматый медведь... (Загадка: воз с сеном). ЙӨН. Атăл леш енче çын сасси, çын сасси мар, пурт сасси; Атăл ку енче çын сасси, çын сасси мар, чан сасси та йыт сасси. На той стороне Волги человеческие голоса, — не человеческие голоса, а стук топора. На этой стороне Волги человеческие голоса, — не человеческие голоса, а колокольный звон и собачий лай. (Текст песни, кажется, передан не вполне точно). Н. Изамб. † Атăл айĕнче (= А. хĕрринче) аллă хур, пурте ула хур. На берегу Волги пятьдесят гусей, и все они пестрые. Юрк. † Хур курассу килсессĕн, Атăл айне анса кур. Если тебе захочется видеть гусей, сойди на Волгу. Ст. Шаймурз. † Атăл варринче улма йывăç, çулçи сарăлминччĕ шыв çине. Посреди Волги — яблоня; хорошо, если бы ее листья не распустились над водою. Ib. † Кăçал Атăл çийĕ шăнмарĕ, варринче шурă пулă вылярĕ. В этом году Волга не замерзла, и на ее средине играла белуга (?), Собр. † Сивĕех енчен çилсем вĕрсен, Атăлсем шăннине çавăнтан пĕл. Если подуют ветры с холодной стороны, то знай, что замерзла Волга. [Мн. ч. в этом отрывке употреблено вм. ед. ч.; перевод его, помещенный в моем «Оп. исслед. чув. синт.» I, 81, м. б. и неправилен (некоторые его оспаривают), хотя он и было снован на толковании одного чувашина, хорошо знавшего родной язык]. Микушк. † Атăлсем тулли шыв юхать; ишес пулсан, епле ишмелле? Течет полною рекою Волга, — как плыть по ней, если придется плыть. Янш.-Норв. † Икĕ Атăл, пĕр тинĕс, шывĕ юхать пĕр тикĕс. Две Волги и одно море, их вода течет одинаково равномерно. ЧП. Икĕ Атăл, пĕр тинĕс, юхайинччĕ шывĕ пĕр тикĕс. Ст. Чек. Атăл çинче пăр шăнса ларса çитмен = Атăл куçĕсем питĕрĕнсе ларайман-ха. V. шыв куçĕ. К.-Кушки. Ну, Атăл çинче ӳпре нумай та! Ну, и много же на Волге (т. е. над Волгой) мошек! ЧП. Атăлпалан тинĕсĕн хушшинче икĕ купса ларать сут туса. Между Волгою и морем сидят два, купца и торгуют. Алших. † Атăлтан арпус туха-çке (= тухать-çке) тулса тухнă уйăх пек. С Волги привозят арбузы, похожие на полный месяц. В. Тимерс. † Атăлĕсем тарăн пулмасан, юхаймĕччĕ-çке киммисем. Если бы Волга не была глубока, то по ней не могли бы плыть суда. Якейк. Йăван Атăла кайнă (так и в Череп.). Иван утонул в Волге (Срв. ib. Олатимĕр пĕвея кайнă. Владимир утонул в пруду). Ib. Атăл çине (так и в Череп.) ĕçлеме карĕ. Ушел работать на Волгу. Ib. Атăл çинче ĕçлет (так и в Череп). Работает на Волге. К.-Кушки, Череп. Атăла пулă тытма кайнă. Отправились ловить рыбу на Волгу. Кильд. Атăл çине вак касрăм. Я прорубил на Волге прорубь. N. Çула Атăлтан пулă тытса пурăнаççĕ. Летом (они) ловят на Волге рыбу. N. Тепĕр кунне ирех Атăл шывĕ çыран хĕрне (= хĕррине) илчĕ. На другой день, рано утром, Волга залила берег. || В Чист. у. так называют и Волгу и Каму, а Белую — Шур Атăл.

ашăкла выля

(выл’а), ossibus ludere, quae ашăк appellantur, играть в бабки или в альчики. СТИК. Ашăкла укçа ывăтса выляççĕ. Играют в орлянку, ставя на ставку вместо денег бабки. Ст. Чек. 'Эпĕ ашăкла (в альчики) выляма вĕренни'. Çимĕкре кукамайсем патне хăнана карăм. Пĕчĕк кукка, Мăтри (Мы̆_три), эпĕ вĕсен пӳртĕ (= пӳрчĕ) умне тухрăмăр. Кукка тура-шăл кунтипе ашăк алсе тухрĕ. — Атьăр, атсем, ашăкла выляр, терĕ. — Эпĕ выляма пĕлместĕп, терĕм эп. — Вĕрентĕпĕр, терĕ Мăтри; эпĕ мункунта выляма вĕрентĕм, терĕ. Кукка пурсăмăра та çирĕмшер ашăк пачĕ. Тупрăмăр тикĕс вырăн, хăпарса тăракан вырăнсене урапа таптаса тикĕслеттĕрĕмĕр. Атьăр туйла выляр, терĕ Мăтри. Икшерпе выляр, терĕ пĕчек кукка. Пурсăмăр та икшер ашăк илтĕмĕр те, Мăтри, икĕ ашăка сылтăм аллин пуç пӳрнипе вăта пӳрни хушшинче хĕстерсе, шĕĕр пӳрни çине лартса, ячĕ нăчлаттарса çĕре. Унăн икĕ пĕк пулчĕ. Кукка та çавăн майлах ячĕ, унăн елччĕпе туй пулчĕ. Эпĕ те çавсен майлах ятăм та, манăн пĕри туй пулчĕ, тепĕри темĕскерле: ни елччĕ мар, ни туй мар, ни пĕк мар, ни чĕк мар: пĕр пуçĕпе (концом) тăрат. Мăтри кулса ячĕ те: Иванăн сысат, терĕ. Кукка та: чăнах иккен, терĕ. Яр çĕнĕрен, терĕ. Эпĕ илтĕм те, çĕнĕрен ятăм. Пĕр елччĕ, пĕр пĕк пулчĕ. Кукка пуçтарса илчĕ те (унăн пĕр туй, пĕр елччĕ), ывçă-тупанĕ çине хурса, сăлпа (сильно) çĕрелле пăрахрĕ. [Ун чухне камăн ашăкĕ пысăк ларни малтан парат. Куккан ĕр туй, пĕр елччĕ; ыттисен пирĕн пĕрин те ун пек çук, çавăнпа вăл малтан ямалла пулчĕ. Ашăк асли: елччĕ туй умĕнче, туй чĕк умĕнче, чĕк пĕк умĕнче. Пур ашăксем те танматан пулсан, анчах пĕрин пĕр ашăкĕ пĕк, тепĕрин чĕк пулсан, чĕкли малтан ярат. Вăйăра вĕсен икĕшин те пысăккисен пĕр пек выртсан, вĕсем икĕш те тепĕр хут яраççĕ (снова мечут)]. Тете (брат «пĕчĕк кукка»): мĕнле вылятпăхăр-ха? терĕ. Кукка часрах пуçтарса илчĕ те: туйла, терĕ. Ячĕ. Икĕ туй, ыттисем: пĕк, чĕк, елччĕ выртрĕç. Кукка икĕ туя пуçтарса илчĕ те, Мăтри пуçтарма та тытăнчĕ (чтобы метать). — Мăтри, эсĕ мар, Иван пуçтармалла, терĕ. Эпĕ хĕвеле май мар, вăйă хĕвеле май каят, терĕ (стоят на опред. местах). Эпĕ пуçтарса илтĕм те, кукка пекех ятăм (метнул). Пĕр туй выртрĕ. Эпĕ ăна илтĕм. Вара Мăтри пуçтарса илсе ячĕ. Пĕр туй илчĕ вăл. Кукка илчĕ те, юлашкисене ячĕ. Икĕшне те илчĕ. Эпĕ пĕр ашăк ятăм (проиграл). Кукка икĕ ашăк ăттăрĕ (выиграл). Халĕ эпĕр туйла вылярăмăр. Çавăн пекех: елччĕлле, чĕкле, пĕкле выляççĕ. Тата тĕкелле выляççĕ. Ун чухне икĕ ашăк пĕр пĕк, икĕ пĕк, икĕ туй, икĕ елччĕ, е икĕ чĕк пулсан, яраканĕ илет. Пĕр пек виççĕ, е пиллĕк, е çиччĕ пулсан, илеймест. Икĕ чĕк, икĕ пĕк — тăватăшне те илет. Ib. Ытăлла вылянă чухне, не берут четных, но берут все нечетные. (Об игре в ашы̆k у каз. тат. см. Полный толковый сл. Дж. Валиди, I, 81; такая же игра, и почти с теми же названиями сторон кости, существует и в Азербайджане).

пăртаккай

(-д-), толстый, полный. Сёт-к. Пăртаккай ача, толстенький ребенок.

пăт

(пы̆т), подр. глухому падению капли. Б. Олг. Пăт, пăт, пăт! томла йохат (пĕчиккĕн). СТИК. Шыв пăт, пăт тумласа анат. Шорк. Томли час-час томлать: пăт-пăт, пăт-пăт! тăвать. || Подр. глухому биению, удару, стуку, взрыву, падению. Капк. Пăт-пăт, пат, питĕ хавассăн тапнă ун чĕри. N. Пăт-пăт, пат, тесе шаккаса юнанă. СТИК. Пурнепе сĕтел çине пусса тĕртсе пырсан, темĕскерле вăл тикĕс пымаст, пăт-пăт туса чарăнкаласа пырат. Тюрл. Çил тохсан, олмуççи тăрринчен олма пăт, пăт! (или: пăт-пат. КС.) перс'анать. || Решительно, определенно. Тюрл. Пăт татса кала (решительно). Орау. Пăт татсах каламарĕ. Определенного не сказал. Сред. Юм., КС. Пăт татса кала, говори окончательно. || Подр. моментальной остановке действия. Якейк. Çытар çине пăт выртнă та, пăт вилсе кайнă; пăтах выртса, пăтах вилнĕ (тихо, незаметно для других). || Подр. быстрому образованию ямки, провалу. N. Пăт потни. См. лакăмлан. || Совершенный, полный, круглый (о сироте). N. Çапла унăн ачи пăт тăлăхтурат пулса юлнă. || Подр. быстрому прикосновению. Якейк. Пăт посса илнĕ. Коснулся чем-либо. || Пятнышком, крапинкой. Шибач. Пăт шорă, с белыми пятными. См. пот.

пĕр-çи

полный? Собр. Ачам (доченька), сана мĕн парам-ши? Пĕр-çи карта лашам пур, сана халал пултăр-и!

пĕртем

(_пэ̆_рдӓ_м) то же, что пĕртан, равно. В. Олг. Пĕртемех = пĕр танах. Сам. 55. Ял-ял тăрăх автансем... хыттăн авăтрĕç пĕртем. || Полный, сытый, откормленный. Сред. Юм. Çын пĕртем (полный). IЬ. Выльăх пĕртем.

пĕтĕм

(_пэ̆_дэ̆_м, _пӧ̌д'ӧ̌_м), целый, цельный. Ал. цв. 3. Хĕвел тухăçĕ енчи кĕленчерен тунă тап-таса, пăсăлман пĕтĕм куçкĕски. Альш. † Арча-арча панулми, суйласан та пĕтĕмми тухмас-çке. N. Пĕтĕмми килсе çитсен, вăл кăшт анчаххи пĕтĕ. N. Пĕтĕм çанă, цельный рукав. Юрк. † Арча-арча сарă улма, суйласан та тухмас пĕтĕмĕ. || Самостоятельный, полный. Ашшĕ-амăшне. Эсĕ ĕлĕкхин пекех хисеп курса, пĕтĕм хуçа пулса пурăна пуçлăн... || Взрослый. СТИК. Пĕтĕм çын = çитĕннĕ çын. IЬ. Пĕтĕм çынна çитнĕ ĕнтĕ, ача йăлине пăрахман-ха. Альш. Унта епле пулсан та пĕр-пĕр хамăртан пысăкраххи е пĕтĕм пысăк (совсем взрослый) çынах пулатчĕ пирĕн, хурт астăваканни. || Весь, все. N. Пĕтĕм яла кашни çын патне кĕрсе çӳренĕ. (Из обряда «Сĕрен».). Турх. Пĕтĕм çĕр пичĕ (лицо земли) тĕттĕм çеç. N. Пĕтĕм ĕмĕрĕме хулара пурăнса ирттертĕм. БАБ. Шенкерпи — пĕтĕм тĕнчери юмăçсен пуçлăхĕ. N. Пĕтĕм хир çын вилли анчах пулнă. N. Пĕтĕм патшалăхран пухăнаççĕ. Со всего государства собираются. Аттик. Пĕтĕм çынтан (после всех) кайран пуçларăмăр, пуринчен малтан пĕтермелĕхне патăр. (Моленье в жатву). Микушк. Пĕтĕм выльăх çывăрса карĕ. Цив. Пĕтĕм çын тĕлĕнсе юлчĕç, тет. Конст. чăв. Пĕтĕм чăвашсем пуçтарăнса вуларăмăр. || Исключительно, сплошь. С. Айб. Вăл вырăнта пĕтĕм çĕлен-калта кăна. М. Яуши. Вăл пĕтĕм шĕшки, юманĕ, çĕмĕрт касăрĕ (= касрĕ, рубил сплошь все), тет. || Совсем, совершенно. N. Çĕрле пулсан Константинопăль хули пĕтĕм пушанса юлнă. N. Мана пĕтĕм халлĕн (совершенно) çĕнет. N. Пăрмай çомăр çурĕ, вара пĕтĕм сивĕ шăнтса карĕ (потом ударил мороз).

ак

(ак), акă (агы̆), adv. demonstr., quod res loquenti propiores ostendere solet. Указат. наречие, относяшееся к предметам более близким к говорящему: вот. V. ав, авă. Якей. Ак ман умран виç çын иртсе карĕç. Вот впереди меня перешли через дорогу трое. Ib. Ак эп те килтĕм. Вот и я пришел. Ib. Ак, ача, çаклантăн! Вот теперь ты, брат, попался! (напр., так скажут вору, застигнутому на месте преступления). Ib. Ак(ă) конта ик сорăх макăрса çӳрет, — сан мар-и? Вот здесь две овцы блеют, — не твои ли это? Ib. Ак эп сана (датив. функция)! — апуна каласа кăтартам-ха! Вот я тебе! — скажу матери! Якей. Ак çапла тăвас полать. Надо сделать вот так. || Ак çакă, ак çак, ак ку, hiс, вот этот. || In praepxopera rei demonstrationе ter, quater quinquiesque ponitur. Приторопливом указании на предмет, напр. при розысках, может утраиваться, учетверяться и упятеряться. Якей. Ак, ак, ак! Вот, вот, вот. || Interdum est refutantis aliquid vel redarguentis. Иногда выражает опровержение слов другого лица. Изаб. Т. Шел çамрăк çынна! Ĕмĕр пĕтнĕ пуль çав. — Ĕмĕрĕ пĕтсе ак! — шăнса пăсăлса вилчĕ. Ик эрне те асапланмарĕ. Жалко молодого человека! Должно быть, пришел конец его жизни (определенный судьбою). Какой там (или: вот уж и) конец! — простудился и умер. Двух недель не промучился. Ib. Те кусен ăрăвĕнче çивчĕ чĕлхелĕ? — Ăрăвĕнче ак! Качча килнĕренпе патак лекмен çавăнпа челхине янă. Или у них в роду все такие бойкие на язык? — Какое там в роду! С тех пор, как она вышла замуж, она еще палки не отведывала, — вот и распустила язык-то! || Aut minitantis. Иногда служит для выражения угрозы. Ст. Чек. Ак эп тухам-ха, тек ачана хĕнетĕн! Вот я выйду и покажу тебе, как то-и-дело бить ребенка! || Interdum est admirantis aut aliquid aegre ferentis. Иногда выражает удивление или недовольство. Якей. Ак, ача, вăл капла полассине эп кĕтменччĕ. Я, право, не ожидал, что он сделается таким! Ib. Ак топрăн япала! Неужели ты не мог найти ничего лучше? Ib. Ак топрăн калаçмалли япала! Вот нашел о чем говорит! || Etiam adhibetur, cum vult aliquis, ut verba sua attenie audianlur. Также употребляется для привлечения внимания к словам говорящего. Ак ĕнтĕ, ачамсем, сиртен хăшăр пуракăра малтан тултарат, çавна малтан качча паратаă. Вот что, дети: кто из вас скорее наберет полный бурак (ягод), ту я прежде других выдам замуж. || Eadem voce in narrando ad erigendos audientium animos utiinur, cum a rebus Ievioribus ad maiora transgrediendum est. Также употребляется в рассказе, для выражения перехода к более важному. Альш. Ларсан-ларсан, кăсем ларнă йывăç айне вырăссем килсе лараççĕ, тет. Акă вăсем укçа хисеплеççĕ, тет. Через некоторое время к тому дереву, на котором они сидели, пришли и сели русские. Вот они начали считать деньги.

арăк

(ары̆к), i. q. аркă, подол, нижний край одежды (СПВВ, Тюрлем. и др.). V. аркă. Тюрлем. Пĕр арăк паранкă çĕклесе килтĕм. Я принес подол картофеля. Собран. 1З°. Пирĕн тӳррине илекен арăк тулли чул тыттăр. Пусть тот, кто возьмет за себя ту девушку, с которою я дружен, держит полный подол камней. Латышева. Ачине арăк çине хурать. Она кладет ребенка себе на колени („на подол“).

ӳтлĕ

corpulentus, здоровый, полный. О сохр. здор. Чей ĕçекен çынна апат та сахалтарах кирлĕ пулать, вăл çын сахалтарах çиет пулсан та, сывă та, ӳтлĕ те пулать. Тому, кто пьет чай, и пищи меньше надо. Несмотря на то, что он мало ест, бывает здоров и в теле. || Имеющий (какое-либо) тело. Хыпар № 47, 1906. Епле пысăк ӳтлĕ ĕнерен пысăк пăру пулать, çапла шултăра пĕрчĕрен шултăра пĕрчех пулать. От крупной коровы родится крупный теленок, также от крупного зерна родится крупное зерно. || Хура ӳтлĕ çын, негр. V. S.

ăш таврăнни

перемена дурного душевного состояния на хорошее. Юрк. Ăшăм таврăннă пирки, вăрçас вырăнне темĕн тĕрлĕ савăнса анчах пурăнатăн. Вследствие перемены настроения, вместо того, чтобы браниться, живешь полный радости и довольства.

ĕрет

(э̆_рэ_т, э̆_рэт'), ряд; порядок; строй; лад. N. Икĕ ĕрĕтĕн тăчĕç. Встали в два ряда. Ч.С. Тата алăк патне çуртасем ĕречĕпе лартса тултарчĕç (при похоронах). Ходар. Пӳрте кĕрсессĕн, пурте ĕречĕпе сак çине ларса тухаççĕ. Пурте пĕр ĕрет виçшер курка ĕçсен, кĕслеç кĕсле калама тапратать. Войдя в избу, все садятся на нары в ряд. Когда все они один за другим выпьют по три ковша за раз, гусляр начинает играть на гуслях. Юрк. † Хрантсуски тутăр кĕçĕнтерех, унăн хĕрри виç ĕрет (с каемкой в три полоски). || Ряд (порядок) домов. Юрк. Çурчĕ çав ĕретрех, виç-тăват кил урлă-кăна. Его изба в том же порядке, всего через 3―4 двора. || Очередь, черед. Альш. Ĕнтĕ вăталăххине ĕрет, тет, сыхлама кайма. Хыпар № 31―2, 1906. Нумайлăха мар, çапах та тӳс! Санăн та ĕрет çитĕ. Не надолго, потерпи! И твоя очередь придет! Ст. Чек. Ĕрет тивĕрĕ (sic!), дошла очередь. Ст. Ганьк. † Ĕççе пар та яра пар, юлашкине ĕрете яр. Юрк. † И, ĕççе пар; тăван, ай, яра пар, юлашкисем юлсан, ĕретрен яр. IЬ. Ун чухне пире ĕрет çитмес, тесе, хăварчĕçĕ. В то время нас оставили, ссылаясь на то, что (до нас) не дойдет очередь. Макка 169°. † Ыр ут килет ыткăнса, ыр çын килет асăнса: тулли курка тыттарăр. Тулли курка ― тав сире, ытармалла мар сире. Ĕçе пар та, яра пар, юлашкине ĕрете яр. Мчится хорошая лошадь, (на ней) едет добрый человек, нарочно (с целью навестить нас). Наливайте ему полный ковш. Приветствую вас полным ковшом, вы очень милы моему сердцу. Выпей, и больше ничего, а что останется, передай гостям по порядку. || Поочередное взаимное угощение, устраиваемое чувашами во время праздников. Гости, посещающие дом в силу этого обычая. Изамб. Т. Эпĕ çывăрса тăнă çĕре пыстете (= пысăк тете) ывăлĕ ĕрете чĕнме килнĕ. Атте: ĕрет хамăр патăртан пуçлăпăр, тетӳсене чĕнсе кил ĕрете, терĕ. Эпир хамăр ĕрет пуçласшăн-ччĕ, терĕ пирĕн атте. Ул çапах пирĕн атте-аннене хăйсем патне ĕрете илсе карĕ. IЬ. Анчах хамăр патăра ĕрет пынине куртăм та, часрах киле чупрăм. IЬ. Раштавра хамăр пата ĕрет пырсан (когда к нам пришли гости, обходившие из дома в дом), пăртак сăра ĕçтеркелерĕç. Çавăнтан тата çĕнĕрен чирлерĕ. IЬ. Ĕрет килсе кĕрсен, эпĕ пуринпе те Христус-вускрес турăм. Вил. йăл. Вăл кун вара каçчен мун-кун йĕркипе ĕрет туса ĕçкĕ-çикĕ тăваççĕ. N. Çапла çĕрĕпе, ăратнере ĕрет тухачченех, хывса ĕççе-çисе çӳреççĕ. Богдашк. Т. Пĕр каçхине псаломщикĕ рекрутсемпе ĕрет туса ĕçсе çӳренĕ те, кун патне те каймалла пулнă. || Соблюдение порядка (в обряде). Сиктер. Çапла ĕретне туса çитерсен, ĕçсе çиме тытăнаççĕ.

яшка

(jашка), варево: суп, щи, уха и пр. КС. Яшка ― всякая похлебка: Купăста яшки, щи; улма яшки ― суп. Çăмах яшки, сĕт яшки, çăмарта яшки, чăх яшки; улма çулчи яшки (из картофельн. литвиньи); серте яшки, çеçпĕл яшки, вĕлтĕрен яшки, пултăран яшки, мăян яшки. Череп. В пон. «яшка» входит, что варится в котле и чугуне: купăста яшки, пăтă, паранкă яшки, салма. Трхбл. Яшка — кушанье вообще, в частности салма, суп. Орау. Малтан çур-кунне вĕлтĕрен яшки пĕçереççĕ, унтан çеçпĕл яшки, унтан серте яшки, пултăран яшки, улма çулçи яшки пĕçереççĕ; кĕр-куннепеле вара, купăста çунаттисем чĕрсе, купăста яшки пĕçереççĕ. IЬ. Паян пулă яшки çирăмăр. Сегодня мы ели уху. IЬ. Какай яшки улма (картофель) ярса пĕçернĕ. Сред. Юм. Яшка сысма çĕрне тупмас, тесе, пит вĕрет, тессине калаççĕ. Юрк. Чăвашсем ашлă яшкасене пит юратса çиеççĕ. Выльăх пуссан, пĕр хуран аш пĕçереççĕ. Ашĕ пиççен, унăн шӳрпи çинче пăтă пĕçереççĕ. Чуваши мясное варево едят очень охотно. Заколов скотину, они варят полный котел мяса. Когда сварится мясо, в наваре варят кашу. Вотлан. Курак патне карăм та, курман яшка (невиданное варево) çытарчĕ. Ст. Чек. Яшка çисе пуçтарсан, кашăк юлсан, хăна килет. Если, когда уберут после еды со стола, на столе останется ложка, то, говорят, придет гость. Собр. Яшка пĕçерекен хĕр (на свадьбе). Чуратч. Пулă тытăпăр та, унтан яшка пĕçерсе çийĕпĕр. Наловим рыбы и сварим себе уху. Альш. † Пултăранпа вĕлтĕрен тип яшкана кастарать (делает менее безвкусной).

лорт

подр. расколу. В. Олг. Каска çорнă чохне лорт-лорт! çорăлат. Шашкар. Кимĕ лорт! çорăлса карĕ. Б. Олг. Пошчуш ӳкерме тапратрăмăр: лорт-лорт-лорт! || Подр. Crepitui ventris. Шорк. Вăтанасси çок, орам варĕнчех лорт! тутарать („звук полный, а ларт, с некот. лабиализацией „а“,— более жидкий“).

лăпă-лапă

слабкий; неполный. Е. Орлова. Алăк хăлăпĕ (или: атă) лăпă-лапă пошанса кайна. || Сред. Юм. Лăпă-лапă тесе, ӳсĕрлсе çӳрекен çынна калаççĕ. || Етмен-к. Лапă-лапă, не совсем полный. || Сĕт-к. Лăпă-лапă (кое-как) çикаласа (закусив) тохнăскер, хырăм часах выçрĕ. См. лăп-лап.

йăл-йăя-йăл

(jы̆л-jы̆л-jы̆л), подр. началу горения лучины. СТИК. Хăйă йăл-йăл-йăл турĕ те, ял çунса карĕ. («Охватывает несколько моментов: начало и полный разгар»). || Подр. пыланию. См. МКП. 10.

Вырăсла-чăвашла словарь (2002)

абсолютный

прил. (син. безусловный; совершенный, полный; ант. относительный), абсолютно нареч.
чăн, тулли; пачах, пĕтĕмпех; абсолютная истина чăн тĕрĕслĕх, тулли чăнлăх; абсолютно верно пĕтĕмпех тĕрĕс, чăн-чăнах

безусловный

прил., безусловно нареч.
1. (син. полный, безоговорочный) тулли, пĕтĕм, пĕтĕмпех; безусловное подчинение пĕтĕмпех пăхăнса тăни
2. (син. несомненный) чăн-чăн, чăннипех, кĕрет, иккĕленмелле мар; безусловно необходим чăннипех кирлĕ
3. безусловно вводн. сл. и частица (син. конечно)
паллах, чăнах та, иккĕленмелли çук; Вы пойдёте с нами? — Безусловно! Эсир пирĕнпе пыратăри? — Паллах!

беспорядок

сущ.муж. (син. сумбур, неразбериха; ант порядок)
1. йĕркесĕрлĕх, пăтрашу, арпашу, арăш-пирĕш; йĕрке çукки; в доме полный беспорядок пӳртре ним йĕрки çук
2. (син. анархия, волнения) пăлхану, йĕркесĕрлĕх, йĕркене пăсни; в городе начались беспорядки хулара пăлхану пуçланнă

весь

местоим. определит.
1. (син. полный, целиком) пĕтĕм, пур, мĕн пур, йăлт; изо всех сил пĕтĕм вăйран; со всех сторон пур енчен те; я всё понял эпĕ йăлтах ăнлантăм
2. в знач.сущ. всё (всего) сред. пурте, йăлт, пур пекки; это лучше всего ку вăл пуринчен те лайахрах; он остался без всего вăл нимсĕрех тăрса юлчĕ
3. все (всех) пурте; мы все эпир пурте, пурсăмăр та; вы все эсир пурте, пурсăр та; бежать быстрее всех пуринчен те хăвăртрах чуп
4. в знач. сказ. (син. кончено, нет) пĕтнĕ, çук; у меня деньги всё манăн укçа пĕтнĕ ♦ всё равно пур пĕрех; весь в отца каснă лартнă ашшĕ; Всего хорошего! Сывă пулăр!

контраст

сущ.муж. (син. противоположность)
хирĕçлĕх, хире-хирĕçлĕх; полный контраст тулли хирĕçлĕх, пĕтĕмпех хирĕçле пулни

кузов

сущ.муж., множ. кузова и кузовы
1. пĕрне, кунтă; полный кузов грибов пĕрне тулли кăмпа
2. кузов (машина кăшкарĕ); заменить повреждённый кузов ваннă кузова улăштар

месяц

сущ.муж., множ. месяцы
1. уйăх (çулталăкăн вун иккĕмĕш пайĕ); весенние месяцы çурхи уйăхсем; в течение месяца уйăх хушшинче
2. уйăх (тӳпери); полный месяц тулли уйăх; молодой месяц çурла уйăх

полный

прил.
1. чего и кем-чем тулли; полный кувшин молока кăкшăм тулли сĕт; в комнате полно народу пӳлĕмре халăх туп-тулли; полное собрание сочинений çырнисен тулли пуххи
2. (син. толстый; ант. худой) тачка, мăнтăр, самăр, кӳпшек; полная женщина мăнтăр хĕрарăм ♦ полон жизни хаваслă; полный идиот тăр ухмах; мужчина в полном расцвете сил вăй питти арçын; работа идёт полным ходом ĕç хĕрсе пырать

порожний

прил. (ант. гружёный, полный)
пушă, тиевсĕр; порожнее ведро пушă витре; порожний рейс автомашины автомашина пушăлла çӳрени

пустой

прил.
1. (ант. полный) пушă, хăвăл; пустое ведро пуш витре
2. (ант. серьёзный) пушă, ниме тăман; пустой разговор ниме тăман пуплешӳ

толстый

прил., толсто нареч.
1. (ант. тонкий) хулăн, тачка; толстая доска хулăн хăма
2. (син. полный; ант. худби) мăнтăр, самăр, кӳпшек; толстая женщина самăр хĕрарăм

худой

1. прил. (ант. толстый, полный)
хăрăк, типшĕм, начаркка, хыткан, хăйпашка; худой человек хыткан çын; худое лицо типшĕм сăн-пит

худощавый

прил. (син. худой, ант. полный, толстый)
ырхан, типшĕм, хытанка; худощавый мужчина типшĕм арçын

целый

прил.
1. (син. полный) тулли, пĕтĕм; мы работали целый день эпир кунĕпех ĕçлерĕмĕр
2. (син. значительный, большой) нумай, пысăк; решён целый ряд вопросов нумай ыйту татса панă
3. (син. невредимый) тĕрĕс-тĕкел, чипер; все вещи целы япаласем пурте чиперех
4. целое сущ.сред. пĕр пĕтĕмлĕх, пĕрлĕх; народ и армия — единое целое халăх тата çар пĕр пĕтĕм
5. целое число или целое тулли хисеп; пять целых три десятых пиллĕк тулли те виççĕ вуннăмĕш ♦ в общем и целом пĕтĕмлетсе каласан

частичный

прил. (син. неполный; ант. полный), частично нареч.
тулли мар, пайăмлă, катăк; цель выполнена частично тĕллеве хашпĕр таран пурнăçланă

Вырăсла-чăвашла словарь (1972)

полный

1. тулли; 2. мӑнтӑр, самӑр, кӗре, кÿпчем (ҫын), нарккамас (хӗрарӑм); полное знание дела ӗҫе тӗплӗ пӗлни; полным-полно чӑп-тулли, тӑп-тулли.

Вырӑсла-чӑвашла словарь (1971)

абсолютный

прил. 1. (безотносительный) абсолютлă (нимĕнле условипе те çыхăнман, хăй халлĕ); абсолютная истина абсолютлă чăнлăх; 2. (полный) тулли, пĕтĕмле; абсолютная тишина тулли шăплăх; ◇ абсолютное большинство ытларахăш; абсолютная величина мат. абсолютлă пысăкăш (паллăсăр илнĕ хисеп); абсолютная монархия полит. абсолютлă монархи (патша влаçне нимпе пӳлмен йĕрке); абсолютный нуль физ. абсолютлă нуль (чи сивĕ температура); абсолютный слух абсолютлă сасă туйăмĕ (кирек епле сасса та итленипех палăртма пултарни); абсолютный чемпион спорт. абсолютлă чемпион (ăмăтура пур енĕпе те çĕнтерекен).

ажур

нареч. бухг. ажур (финанс операцийĕсене бухгалтери кĕнекисене çийĕнчех çырса пыни); у нас в делах полный ажур пирĕн ĕçре пур çĕрте те йĕрке.

живой

прил. 1. (обладающий жизнью) чĕрĕ; живые цветы чĕрĕ чечексем; ловить зайца живым мулкача чĕррĕн тыт; 2. (относящийся к живому или растительному миру) чĕрĕ; живая природа чĕрĕ çутçанталăк; 3. (полный жизненных сил) чĕрĕ, çивĕч, йӳрĕк; вичкĕн, шухă; живой ребёнок çивĕч ача; 4. (подлинный, реальный) чăн, чăн-чăн, чĕрĕ; пурнăçри, пурнăçран илнĕ; живая жизнь чĕрĕ пурнăç; живое дело чĕрĕ ĕç; 5. (деятельный, остроощущаемый) тимлĕ; хĕрӳллĕ; питĕ пысăк; живое участие тимлĕ хутшăнни; живое желание питĕ пысăк кăмăл; 6. (яркий, выразительный) чĕрĕ; илемлĕ; живой образ чĕрĕ сăнар; живая речь чĕрĕ пуплев, чĕрĕ калаçу; 7. только в краткой ф., чем (черпающий силу в чём-либо): я жив надеждой эпĕ шанăçпа пурăнатăп; ◇ живой вес чĕрĕ виçе; живая вода фольк. чĕрĕлĕх шывĕ; живая газета чĕрĕ хаçат (хыпар сарса çӳрекен çын çинчен); живая изгородь чĕрĕ хӳме (йăвă лартса тухнă йывăçсен речĕ); живой инвентарь чĕрĕ инвентарь (ĕç выльăхĕсем), живая очередь чĕрĕ черет (çынсем черет йышăнса кĕтсе тăни); живой портрет чĕрĕ сăнлăх; живая рана чĕрĕ суран; живая связь чĕрĕ çыхăну; живая сила чĕрĕ вăй (çынсем, выльăх-чĕрлĕх); живое слово чĕрĕ сăмах; живого слова не услышишь чĕрĕ сăмах илтеймĕн; живой ум çивĕч ăс; живого лица нет на ком-л. питĕнче этем сăнĕ çук; живого места нет аманман вырăн та çук; живым манером вăр-вар, хăвăрт; взять (брать) за живое, задеть (затронуть) за живое хумхатса яр, чуна кайса тив; на живую нитку кăшт-кашт, начар; на живую руку васкаса; ни живой души пĕр чун та; жив-здоров чип-чипер, тĕрĕс-тĕкел; ни жив ни мёртв ни чĕрĕ ни вилĕ.

исполненный

прил. (полный) ⸗лă [⸗лĕ], тулли, тулнă; пуян (мĕнрен те пулин); исполненный энергии энергиллĕ; исполненный радости тулли савăнăçлă, хаваслăхпа тулнă.

карман

м. 1. кĕсъе; внутренний карман шалти кĕсъе; боковой карман аякри кĕсъе; нагрудный карман умри кĕсъе; 2. перен. разг. (достаток, деньги) укçа-тенкĕ; 3. (в портфеле, чемодане) пӳлĕм; ◇ толстый (или тугой, полный) карман кĕсйи хулăн; тощий (или пустой) карман кĕсйи çӳхе, кĕсъе тĕпĕ яка; не по карману вăй çитмест, шăл çемми мар; набить карман пуйса кай; держи карман шире кĕсйӳне карсах тăр, кĕтсех тăр (шанчăк çук çĕртен); за словом в карман не полезет сăмахшăн кивçене каймасть; бить по карману пустуй тăкак кăлар.

комический

прил. 1. комедилле; комическая роль комедилле роль; 2. комик ⸗ĕ [⸗и], камит ⸗ĕ [⸗и]; комический талант комик таланчĕ; 3. (полный комизма) комедилле, кулăшла, камитле.

кошелёк

м. енчĕк, укçа кушилкки; ◇ толстый (или тугой, полный) кошелёк хулăн кĕсъе; пустой (или тощий) кошелёк çӳхе кĕсъе.

круглый

прил. 1. çавра, çаврака; чăмăр, чăмăркка; круглый стол çавра сĕтел; 2. (целый, весь): круглый год çулталăк тăршшĕпех; круглый день яра куна; круглые сутки талăкĕпех; 3. (полный, совершенный) тăр, чăн, сĕм-; круглый дурак (или глупец) тăр ухмах; ◇ круглый отличник çара отличник; круглая сирота хăр-тăлăх; круглые скобки çавра скобкăсем; круглый счёт тулли хисеп; круглая сумма кал-кал укçа; в круглых цифрах тулли шутпа; делать круглые глаза куçа-пуçа чарса пăрах; учиться на круглые пятёрки çара пиллĕкпе вĕрен.

насадить

сов. 1. что, чего (растения) ларт, лартса тултар (е тух); насадить деревья йывăç лартса тултар; 2. см. насаждать; 3. что (надеть) ларт; насадить топор на топорище пуртă аври ларт; 4. кого-что, чего, прост. (поместить) лартса тултар; насадить полный автобус людей автобус тулли çын лартса тултар; 5. кого-что, чего (на остриё) тир, тирсе ларт; насадить червяка на крючок ăмана вăлта çине тир.

невозмутимый

прил. 1. (полный самообладания) лăпкă, сапăр, пĕр пек; невозмутимый характер лăпкă кăмăл; 2. (абсолютный) тулли, калама çук; невозмутимая тишина тулли шăплăх.

обернуться

сов. 1. (повернуться назад) пăрăн, çаврăн, çаврăнса пăх; 2. перен. (принять иное направление) пăрăн, çаврăн, пулса тух, тепĕр майлă кай; 3. (сделать полный круг) çаврăнса çит; спутник обернулся вокруг Земли сто раз спутник çĕр тавра çĕр хут çаврăнчĕ; 4. эк. çаврăн, çӳре; капитал обернулся за месяц капитал пĕр уйăхра çаврăнчĕ; 5. разг. (справиться) майлаштар, йӳнеçтер; мы с одним трактором обернёмся эпир пĕр тракторпах майлаштарăпăр; 6. кем-чем, в кого, во что, фольк. пул, пулса тăр; обернуться лисой тилĕ пулса тăр.

оборот

м. 1. çаврăну, çаврăнни; оборот колеса кусатăран çаврăнăвĕ; 2. (полный цикл) çаврăнăш; оборот капитала капитал çаврăнăшĕ; оборот вагонов вагонсен çаврăнăшĕ; 3. (обращение, употребление) ĕçе яни, тыткалани, усă курни; ввести в оборот усă курма тытăн; 4. (оборотная сторона) тепĕр ен, тӳнтер ен; сделать надпись на обороте тепĕр енне çырса хур; 5. спец. кукăр; в трубе три оборота мăръере виçĕ кукăр; 6. (направление) ен, йӳней, май; дело приняло другой оборот ĕç тепĕр майлă кайрĕ; 7. (выражение) çаврăнăш, сăмах çаврăнăшĕ; причастный оборот грам. причастиллĕ сăмах çаврăнăшĕ; ◇ брать в оборот хĕстер, пăркăчла.

плотный

прил. 1. питĕ, çăра, çăтă, тачă, нăкă, тăкăскă; плотный холст питĕ пир; плотный воздух çăра сывлăш; плотная масса тăкăçкă масса; 2. разг. (полный, упитанный) пăлатна, тапчам; 3. разг. (сытный) тутă; плотный обед тутă апат.

полновесный

прил. 1. тулли, тулли виçеллĕ, суламлă; полновесная гиря тулли виселлĕ кире; 2. перен. разг. (сильный) сулмаклă, сулăмлă; полновесный удар сулăмлăн çапни; 3. перен. (настоящий, полный) тулли, витĕмлĕ; полновесный довод витĕмлĕ сăлтав.

полный

прил. 1. тулли; полный мешок тулли михĕ; совершенно (или очень) полный туп-тулли; (с)делать полным тултар; 2. кого-чего, кем-чем тулли, пĕр; полная изба людей пӳрт тулли халăх; 3. перен. чего, чем (охваченный чём-л., исполненный чего-л.) çитни, ⸗лă [⸗лĕ], тулнă, тулли; чувство полного довольства кăмăл çитни; полный лишений нушаллă; в полной силе вăйпитти; полный раздумья шухăша путнă; 4. (абсолютный) пĕтĕмпе(х), пачах, пур енчен те; полная победа пĕтĕмпех çĕнтерни; полное разоружение пĕтĕмпех хĕçпăшалсăрланни; прийти в полную негодность пачах юрăхсăра тух; 5. (достигший должного предела) тулли, пулса çитнĕ; полные орехи тулли мăйăр; полный рабочий день яра кун; полное собрание сочинений çырнисен тулли пуххи; становиться полной (о луне) кӳплен; полный прилив шыв хăпарса çитни; полные сумерки тĕттĕмленсе çитни; в полную силу пĕтĕм вăйпа (е вăйран); 6. (упитанный) кĕрĕ, самăр, тачка, ӳтлĕ, кӳпшеке, мăнтăр; полное лицо кӳпшеке пит; ◇ полная вода тулăх шыв; полная луна тулли уйăх; полная средняя школа тулли вăтам шкул; полные формы прилагательных паллă ячĕн тулли формисем; полным-полно туп-тулли, лăк тулли.

поэтический

прил. 1. сăвăллă, сăвăласа çырнă, поэзи ⸗ĕ [⸗и]; поэтическое произведение поэзи произведенийĕ; 2. (склонный к поэзии) поэзи (е сăвă) ⸗ĕ [⸗и]; поэтический талант сăвă çыраç пултарулăх; 3. (возвышенный, полный лиризма) поэтикăлла, илемлĕ, çепĕç.

развёрнутый

прил. 1. (организованный в широких масштабах) анлă; период развёрнутого строительства коммунизма анлăн коммунизм тунă тапхăр; 2. воен. анлă, сарлака; развёрнутое наступление анлă наступлени; 3. (полный, подробный) анлă, тĕплĕ; развёрнутые тезисы анлă (е тĕплĕ) тезиссем.

разгром

м. 1. аркату, аркатни, аркатса тăкни, çĕмĕрсе тăкни; разгром врага тăшмана аркатни; 2. (разорение, опустошение) çĕмĕрни, ишни, аркатни; разгром города хулана çĕмĕрни; 3. разг. (беспорядок) йĕркесĕрлĕх, арпашу, арпашса пĕтни; в комнате был полный разгром пӳлĕмре пĕтĕмпех арпашăнса пĕтнĕ.

расширенный

прил. 1. (увеличенный, более полный) анлă, пысăк, ӳстернĕ, пысăклатнă, аслăлатнă, сарнă; расширенное заседание анлă лару; 2. (допускающий отступления) анлă; дать расширенное толкование текста текста анлăн ăнлантарса пар.

совершённый

прил. 1. (обладающий совершенством) пулса (е аталанса) çитнĕ, тĕрĕс аталаннă, питĕ лайăх (е аван), пур енчен те лайăх; совершённое произведение питĕ лайăх произведени; 2. (полный, абсолютный) тĕппипех, пĕтĕмпех, пуçĕпех, йăлтах, пачах, сĕм-, тар-, чăн, чăн-чăн, чи; совершённый дурак тăр-ухмах; в совершённой темноте сĕм-тĕттĕмре; ◇ совершённое дитя ирон. чăн-чăн ача, ача та ача.

суматошный

прил. 1. разг. (о человеке) канăçсăр, тĕлсĕр, хыпкаланчăк, хыпăнчăк; 2. (полный суматохи) канăçсăр, тĕлсĕр, тĕркĕш; суматошная жизнь тĕркĕш пурнăç.

трепетный

прил. 1. (колеблющийся, дрожащий) чĕтревлĕ, чĕтренкĕ, чĕтренекен; трепетная листва чĕтренке çулçăсем; 2. (полный волнения) хумхануллă, хумханакан; трепетное ожидание хумханса кĕтни; 3. (дрожащий от страха) хăракан, хăраса ӳкнĕ, хăранипе чĕтрекен.

ход

м. 1. (движение) çӳрени, утни, чупни, пыни, кусни; идти, разговаривая на ходу калаçса ут; поезд замедлил ход поезд хулленрех кайма тытăнчĕ; работа идёт полным ходом ĕç вĕресе кăна тăрать; 2. перен. (развитие, течение чего-л.) вăхăт, тапхăр; ход событий ĕçсен аталанăвĕ; в ходе сражения çапăçу вăхăтĕнче; 3. (в игре) çӳрени, кайни; ход тузом карт. тузпа çӳрени; ход белых шахм. шуррисен çӳремелле; 4. (вход, переход) алăк, кĕмелли-тухмалли (е çӳремелли) вырăн, çул; парадный ход пысăк алăк; чёрный ход хыçалти алăк; потайной ход вăрттăн алăк; подземный ход çĕр айĕнчет çул; ◇ на ходу хăвăрт, ал-хапăл; полный ход! хăвăрт!, кайнă таран!; пешим ходом çуран; своим ходом идти (или следовать) хăй майĕпе пыр (ĕç); ходу дать тар, тара пар; дать ход (чему-л.) 1) ĕçе пуçла; 2) ярса пар, çитер (кирлĕ çĕре); не дать ходу кому-л. çул ан пар, чармантарса тар; пойти в ход ĕçе кай; пустить в ход ĕçе яр; дело пошло ход ĕç кайрĕ; знать все ходы и выходы тĕплĕн пĕл, лайăх пĕл.

Социаллӑ сӑмахлӑхӑн вырӑсла-чӑвашла словарӗ (2004)

полный

тулли; пĕтĕм; полное равноправие тулли тан правăлăх; полное среднее образование тулли вăтам пĕлӳ; полная занятость населения пурне те ĕç тивĕçни; полное запрещение ядерного оружия ядерлă хĕç-пăшала пĕтĕмпех чарса лартни

сирота

тăлăх; полный сирота хăр тăлăх; остаться сиротей тăлăха юл

Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)

лăк

: лăк-тулли «совершенно полный», «полнёхонько»; казах., к. калп. лык «полно»; зал лык толы «зал битком набит»; кирг. лык-толгон, узб. лик-тула «совершенно полный», «полным-полно». Восходят к самостоятельному слову ликлик (liq) «полный», «наполненный», «битком набитый» (УРСЛ. БН 91). См. А. Н. Кононов. ГУЯ 108.

пулăх

«плодородие», «урожайность», тырă-пулă «хлеба»; хам. балыг «плодовитость», «урожай»; тат. боллук «урожай»; азерб., тур. боллук «обилие», «изобилие», «достаток». От пул «созревать», «поспевать», «уродиться» (о плодах и злаках); ср. азерб., тур., туркм. бол «обильный», «полный»; «обильно», «щедро», «с избытком»; монг. болох «созревать», «поспевать» (о плодах и злаках); «быть достаточным», «хватать».

самăр

«тучный», «жирный», «полный», «упитанный», «толстый»; МК семиз, АФТ еӓмиз, узб., уйг., азерб., туркм., тур., кумык., кирг., казах. семиз, тат. cимез, башк. hинез, тув. семис, хак. симис то же; чув. самăрăл, самăрлансемри, семи(р), туркм. семре, тат. симер, башк. hимер «жиреть», «тучнеть», «полнеть»; чув. самăрт, МК семрит, тефс. XII—XIII Вв., уйг., казах., ойр. семирт «откармливать».

тинке

уст. «внутренняя сила», «энергия», «мощь», «бодрость»; тинкерен тух, башк., тат. теңкэ кор «выбиться из сил», «вымотаться», «измучиться»; др. тюрк. (енис.) тең «сила», тур. динч «здоровый», «крепкий», «сильный», «полный жизни»; динчлик «здоровье», «крепость», «сила»; к. калп., казах. диңке «энергия», «мощь»; диңкем курыды «я выбился из сил»; узб. тинка «сила», чарчаб тинкаси курмок «выбиться из сил», «изнемочь».

тулли

«полный», «наполненный до краев»; «нагружённый (воз); МК толун, тефс. XII—XIII вв. толуг, толы, Зол. бл. толу, кирг., уйг. толук, узб. тулик, тат., башк. тулы, тув. долу «полный». Образовано от тул (см.).

шыçмак

«растолстевший», «разжиревший человек (мужчина и женщина)»; азерб., тур. шишман «толстый», «тучный», «полный».

Федотовăн «Тĕне кĕмен чăвашсен ячĕсем» словарĕ

Ильтулă

яз. и. м. Патраклă (Ашм. Сл. III, 115): Иль + тулă < др.-тюрк. tolu/toln "полный, наполненный; весь, все" (ДТС, 573).

Иштул

яз. и. м. Иревли (Ашм. Сл. III, 163): Иш + тул < тюрк. тула "полнота", тули "полный", тулун "полнота" (Гаф. ИИ, 195).

Пайтул

яз. и. м. Иревли, Рекеев Назв. местности (Ашм. Сл. IХ, 73): Пай + тул; тат. м. и. Байтулла (СЛИ, 130) > мар. м. и. Пайтола (Черн. СМЛИ, 330): Пай (< бай) + тулы "полный, наполненный; полно".

Туйтулă

яз. и. м. Патпраклă (Ашм. Сл. XIV, 105): Туй + тула < др.-тюрк. tolu/tolï "полный, наполненный" (в прям. и перен. знач.) (ДТС, 573).

Тулай

яз. и. м, Иревли (Ашм. Сл. XIV, 120); ср, мар. м. и. Тола, Толай, Толо; чув. толă "полный" (Черн. СМЛИ, 469); ср. тат. тулай < тулган ай (Сат. ТИС, 183). См. Тулли.

Тулли

яз, и. м. Именд. СТИК (Ашм. Сл. XIV, 124): тулă "полный, нагруженный", тулли/толли "полный, наполненный до краев", тул "полный".

Çавăн пекех пăхăр: