Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

кипек

1.
шелуха, мякина, охвостье
вĕтĕ кипек — мелкая шелуха
вир кипекки — шелуха проса

кипек

2.
шелушащаяся кожа

3. диал.
гребень, гребешок (петушиный)

кипенкĕ

диал.
то же, что кипек 1.

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

çитарма

(-да-), то же, что çитерме, кормежка. Çĕн-Кипек. Йăкăртмалла час-часах çитармара выльяççĕ. Орау. Çитармара вылякан вăйăсам.

çуна çитти

, çона çитти, рогожа для покрывания ног или вещей, положенных на сани. КС. и др. Сиктер. Аш пиçсен, аша çуна çиттисем çине кăлараççĕ. Çĕнĕ-Кипек. Çуна çитти (или: ашăк), редкая рогожа, которую может соткать один человек.

çĕлен çăмарти

змеиное яйцо. Сред. Юм. Çĕлен çăмарти — çырма хĕррисĕнче çакăнса тăракан çерçи çăмарти пик шурă хăвăл çăмарта. || Нечто в роде спиральной раковины на дереве. Ст. Чек. Кипек. Çĕлен çăмарти, пустая раковина на дереве. || Назв. ягод. СТИК. Çĕлен çăмарти, особая продолговатая (овальная) гладкая ягодка, бледнокрасноватого цвета; растет в глуши леса, в тени.

çĕр памалла

назв игры. Çĕнĕ-Кипек. Çĕр памалла вылянă чухне пурте, кам выляс тет, арçын-хĕрарăмĕпех выляççĕ. Вăйи тапраначчен вылякансем пурте ĕретĕн ларса тухаççĕ. Вĕсенчен пĕри хуралĕçĕ пулать, тепĕри-çĕр параканĕ. Унтан вара çĕр параканĕ ывăçне пĕр пĕчик патак татăк илет те: çĕр парап, тесе, лараканĕсен аллисене хай чăмăртанă аллине тыттарса тухать. Çав вăхăтрах вăл хăй аллинчи патакне пĕрне тыттарса хăварать. Çĕр параканĕ çĕр панă чухне, хуралçи пит хытă пăхса тăрать те, çĕр парса пĕтерсен, çĕр камрине калать. Çĕр камрине пĕлсен, вара хуралçи халăх хушшине кĕрсе ларать те, первей çĕр паракан хуралĕç юлать. Çĕр камрине хуралçи пĕлимасан, каяллах хуралçа юлать, çĕр параканĕ кĕрсе ларать. Хăшăнче тупăннă, çав вара çĕр паракан пулать.

çĕр чĕкеç

çĕр чĕкеçи, çĕр чĕкеççи, назв. птицы, стриж. Питушк. Çĕр чĕкеççи, стриж. Кипек. Çĕр чĕкеçи (-з’и), стриж.

таврала

тавралла, вокруг, кругом. Ст. Яха-к. Вĕсем çав çăкăр хыттине йĕп тăрăнче суллантариччен, çăкăр хыттине тута таврала тем каласа çавăраççĕ. N. Çак çын ĕнтĕ çак купăста пахчи тавралла пăхкаласа çӳре пуçларĕ, тет. Хурамал. Ăна эс ак çапла ту: пĕр çĕре пит пысăк çурт тутар, ун тавралла тип вутă купалаттар. Ib. Вара хуçипе лашине илекен те тавралла чупса каяççĕ. N. Тавралла пăхкаласа, пăшăлтатса, кулкаласа тăраççĕ. Çĕнĕ-Кипек. Ыйттисем пурте, алран ал тытăнса, тавралла карталанса тăраççĕ. Ib. Унтан вара тавралла вырăнаçса тăраççĕ. Орау. Хĕвел тавраллах карталанчĕ (в кругу), çăмăр парать пуль. Ib. Пурне тавралла касса çавăрчĕç те, пуç чашăккине кăларса илчĕç.

така хуранĕ

котел для варки похлебки из баргнины. Орау. Така хуранпе така пуссан шӳрпе (така шӳрпи) пĕçереççĕ. || Çĕнĕ-Кипек. Çĕре пĕр пĕчик патака: така-хурань, тесе, çапса кӳртеççĕ те, шăлпа туртса кăларма хушаççĕ.

тамаша

(тамажа), диковина, изумительная вещь. Баран. 17. Çилĕлĕ старик пĕр чĕнмесĕр ăсран кайса шухăшлать: ак тамаша! кам пулчĕ-ши? Ib. 24. Мĕн тамаша иккен: йывăçсене эпĕ шарт та шарт хуçатăп, çапах пĕрне те авса пĕкĕ тăваймарăм. Юрк. Ак тамаша!.. ытла ырă пурăннă çĕртен, темĕн-те-пĕр шыраса çӳрет! СПВВ. Тамаша куртăмăр. Ib. Ак тамаша. Вот диковина. Юрк. Мана мĕн тамаша пулчĕ-ши? Куç ӳкмерĕ-тĕр-çке? Тем масар йăвăрлантăм (заболел сильно). ЧС. Атте: лаша апла пулнă, тенине илтсен, хуйхăрса: ак тамаша тата! Паян, килтен кайнă чухне, сывăччĕ. Мĕн пулчĕ тата? Пĕр-пĕр синкер ленкрĕ-шим? терĕ. Ск. и пред. чув. 78. Чĕре чăнах пĕлчĕ-шим? суйса парас тенĕччĕ. Ак тамаша! тĕрĕс-шим? Янтик. Ак тамаша! Ма мана каламасăрах кайнă-ха вăл? Хăй: каламасăр каймастăп, тетчĕ. N. Ак тамаша, вырăс çармăс тăвать! (О rem mirabilem, ex Russa nascitur Tscheremissius!). СПВВ. ИА. Ай тамаша! аплах пулмĕ-çке çак (не может быть этого). Сред. Юм. Акă тамаша, кĕре кĕнĕренпе те авăн çапма пĕр йôраллă кôн полмарĕ-çке ĕнтĕ.. Ib. Ак тамаша, мĕн пôлчĕ-ха ĕнтĕ тăта? Собр. Ак тамаша, самана, ытармалла мар сана. ТХКА 76. Ак тамаша, ку питĕ кирлĕ, вырăнлă япала-çке! терĕм эпĕ. Шибач. Йорлать, поплет, аташать, она итлемешкĕн тамаша! || Нечто чудное и страшное. Изамб. Т. Эпир çапла тамаша куртăмăр (страшное и чудное явление). || Часто выражает досаду. Шорк. Еккей тамаша, пулмарĕ вĕт! Ib. Ах, тамаша, укçа çукки хуплать-ха. (Выражается сожаление и досада). || Беда. КС. Вăл çын паян тамашана кăтартăрĕ (наделал беды). ЧП. Вот тамаша, топрăм хама хам валли. Качал. Пирĕн ачине япала, лашисене тамаша. (Свад. п.). || Обозначает затруднение (= мĕн тăвас, нимĕн тума та çук. Так обьяснил А. С Курушин). Хурамал. † Ула лаша тамаша, ака туртмаç (= туртмасть) тамаша. N. Еккей тамаша! СПВВ. Х. Ула лаша тамаша (= тумаша), ака туртмас мĕн тăвас? Ст. Ганьк. † Ула лаша тамаша, ака туртмаст тамаша. Хура лаша тамаша, суха туртмаст тамаша. Кĕрен лаша тамаша, киле килмест тамаша. Чуптар лаша тамаша, чупа пĕлмест тамаша. Çӳрен лаша тамаша, çул çӳреме тамаша. || Так кричат на лошадь. Амалăк-Кипек. Тамаша! (кричат лошади). || На диво. N. Якур тытса хунă çаран çинче курăк тамаша ӳссе кайрĕ. N. Малтан ку ялти çынсем тамаша аван пурăнатьчĕç (жили удивительно хорошо).

тылă хурси

(-_зи^ы), било (поднимающаяся часть мялки) Кипек. Шорк. Тылă хорси, било (часть, которая берется рукой).

тыттар

понуд. ф. от гл. тыт. Хир-б. Стариккине аçам тăхăнтараççĕ, хул-хушшине мăнă çĕлĕк тыттараççĕ. Çĕнĕ-Кипек. Кăшманла выляс пулсан, пĕр мăнă, вăйлă ачана суйласа илеççĕ те, пĕр-пĕр юпаран тыттарса тăратаççĕ (заставляют держаться за столб). Регули 732. Эп она тыттарам (тытма калам). Ib. 697. Тыттаракан маррине кăтартрăм (тыттарманнине). Ib. 733. Вăл хăва тыттарчĕ (сам дался в руки), эсĕр çавăнта она тытрăр. || Давать в руки, вручать. Изамб. Т. Хам та илĕп, ан тыттар (не давай в руки, не угощай), нумай пулмас-ха çини (я недавно ел). N. Пушă черккине калле тыттарат. N. Чей таврашне тыттарман. В. С. Разум. КЧП. Мана, атте-анне куриччен, аллă тенкĕ алла тыттарчĕ. || Всучить (негодный товар и пр.). Юрк. Сана вара, улталаса, шăтăк сăмавар тыттарса ячĕç пулĕ: шывĕ урайне юхса туха пуçларĕ-çке! тет. || Прикрепить при помощи крючка и пр. Чертаг. N. Çуйăн вăлти юпине çыран хĕррине тăрăнтарса лартаççĕ, унтан тата шывăн икĕ енчен вăл юпана кантăрасемпе тыттараççĕ. Изамб. Т. Çав шăлсенчен (за эти копылья) хурама (вязки) анса тупансене (полозья) тыттараççĕ. || Скреплять (чем). N. Урапана тимĕр тыттарнă. N. Чӳречисем пĕчĕк, маччине тыттарман (не сплочены). || Пришить. ЧП. Хура шĕлепке хĕррине хура пархат тыттартăм. || Обивать. N. Арчана тимĕрпеле тыттарнă. || Отделывать (чем). Ачач 79. Кăвак йĕмĕсен çĕввисене хĕрлĕ йышши йĕрпеле тыттарнă. N. Çияла кĕмĕл тыттар. || Заставить (нанять и пр.) городить. N. Анкарти карти хамах тыттарчĕç. N. Эсĕр: анкарти тыттаратпăр, тенĕччĕ. || Огородить. Микушк. Çакă Микӳшкелĕн укăлчине тыттарар-и тăмра хĕлĕхпе? Кан. Сут пулакан çурта йĕри-тавра пралук картасемпе тыттарса пĕтернĕ. N. Сăрт хĕррине хӳме тыттарнă. || Дать взятку. N. Ĕçӳ тухтăр тесессĕн, ик-виç кĕмĕл тыттарас пулать. Çавăн пек пулнă ĕлĕк. || Обманывать. N. Тыттарать, обманывает. Кан. Вăл хуман пулсан та, сана: хунă, тесе, тыттарат. Пшкрт. Вăл мана тыттарчă (-чы̆; или: вăл мана чăсрă). || Щипать (о морозе). Якейк. Ай-ай, паян холхая тыттарать (холод, мороз заставляет хвататься за уши). || Точить. N. Пурта (çавана) кайса тыттарас-ха.

туттăрла

, тоттăрла, назв. игры. Питушк. Çĕн-Кипек. Туттăрла вылянă чухне ачасем пурте алран ал тытса, карталанса тăраççĕ. Унтан çав картан пĕр пуçĕнчи пĕр ачи аллине е йăмра çулчи, е ытти йăвăçăн çулчисене тытса тăрать те: туттăр, туттăр! тесе кăçкăрма тапратать. Çав вăхăтра тепĕр пуçĕнчи икĕ ача, картнйĕн икĕ енĕпе çавăн патне чупса пыраççĕ. Хăш ачи малтан чупса çитсе çав çулчисене тытать, çав вара каяллах вĕсене хăй аллине исе кăçкăрма тапратать. Леш пуçĕнчен каяллах иккĕн чупса пыраççĕ. Çапла вара вăйине пăрахичченех выляççĕ.

тăрăнтăрликле

назв. игры. Çĕн-Кипек. Тăрăнтăрликле выляс пулсан, перваях тăрнтăрлик патакки кирлĕ. Уна ак çапла тăваççĕ: пĕр пурне пысăкĕш, тăршшине çур аршăн ытларах юман патакăн икĕ пуçне шĕвĕртееççĕ.

тăрнтăрликле

назв. игры. Çĕн-Кипек. Тăрнтăрликле выляс тиекенсем пĕр патак çинче шăпа яраççĕ. Çав шăпа йĕркипе вара черетĕн-черетĕн выляççĕ. Вăййине ак çапла выляççĕ: черет йĕркипе первай пĕр ачи тухать те, тăрнтăрлик патаккнне: тăрнтăрлик чаках тăрн, тесе, çӳлелле ута-ута ярать. Вăл пеннпе тăрнтăрлик çĕре пĕре те лап ӳкмесĕр, çĕр çине миçе тăрнса ларать, лешсем çавăн чул пĕр туя çине картса хураççĕ. Унтан черетпе тепри тухать. Çавăн пек черетпе пурте выляса пĕтиччен выляççĕ. Тата перваях кашни миçе тăрнтармаллине калаçса хураççĕ. Юлашкинчен кам миçе тăрнтарнине шутлаççĕ. Кам сахал тăрнтарнă, çавна ак мĕн тума хушаççĕ: çĕре пĕр пĕчик патака, така хурань тесе, çапса кӳртеççĕ те, шăлпа туртса кăларма хушаççĕ. Шăлпа çав патака туртса кăларсан, вăл витрех çав патакпа аяккалла вĕçет. Ун хыççăн ыттисем те. Хытă чупса пынă чухне вăл çав патака утса ярса хăварать. Ун хыççăн чупса пыракансем вара çав патака шырамах тапратаççĕ. Шыраса тупсан, каяллах исе пырса, тата аяларах çапса яраççĕ. Вăл каяллах туртса кăларать те, каяллах çампек кайса çухатать. Каяллах çухатимасан, татах (виççĕмĕш хутчен) йăвăртарах туса параççĕ. Çапла вара вăййн пĕтет.

халтан

(халдан), папортник. Кипек.

хыт кайăк

назв. насекомого. Кипек. Хыт кайăк, жужелица (под бревнами).

хыт копшанкă

назв. насекомого, жужелица. Вăрман-к., Кипек. Хыт копшанкă, мокрица. Ой-к. Хыт купшанкă.

Хурхух

хурхох, хорхух, назв. растения, молочай. Кипек. См. хурхуххи. Акташ-к. Хур-хух = хурхуххи = хур-хăлăх, молочай, осот. Ib. Хурхух çемçе курăк, ăна хурсем пит çиеççĕ. Якейк. Хорхух, латук (Lactuca scariola).

кăвакал тапакки

назв. раст. Яжутк. КС. Кăвакал тапакки, хвощ. Кипек. Кăвакал тапакки, пестушки (penis similitudinem ita appellatur).

кăткă çăмарти

муравьиное яйцо. Кипек.

кăшманла

назв. детской игры. Хорачка. Кăшманла (кы̃шманла), игра на олахе; каш(-ж-)ни çын омня ларса пыраччă ыталаса, пӧрт тăршшипа, каран тортса кăлараччă. Цив. Кăшман кăлармалла вылянă чух, кăшман пулнă ачасене аллисенчен туртаççĕ. Çĕнĕ Кипек. Кăшманла выляни. Кăшманла выляс пулсан, пĕр мăнă, выйлă ачана суйласа илеççĕ те, пĕр-пĕр юпаран тыттарса тăратаççĕ. Çав ачаран ыйттисем те хытă ытакланса, тытăнса каяççĕ. Çапла пĕр пĕринчен хытă ытакланса тытăçса пĕтсен, айăкран тепĕр ача пырать те, юпаран тытса тăраканĕн (чит. тăракан) ачинчен: хуçи пур-и? тесе ыйтать. Лешĕ: пур, сана мĕн кирлĕ? — Кăшман. — Кăшманпа мĕн тăван? — Майра пуç хуртланнă. — Апла пулсан, пĕр кăшманне ил. — Унтан вара леш ачи хыçалти ачисене: кăшман кăларап, тесе, туртмах тапратать. Вăл вара пĕр виç-тăват ачине те пулсан тытăнса тăнă çĕртрен туртса уйăрат те, калла юпа кутĕнчен ачаран ыйтма тапратать. Çапла вăйи пĕтичченех выляççĕ. Якейк. Пĕр хĕрача çĕре ларать (хуçа); он чĕрçине тепри ларать; çанашкал пĕр-пĕрин чĕрчине (так!) ларса, вонпилĕк ача та ытла ларса каяççĕ. Иккĕн поскилсем полаççĕ. Ларакансам, хыçалтисăр пуçне, порте кăшман. Поскилсем хуçине калаç: кинеми, сан анкартине сысна кĕнĕ, хуса каларар-и? — Кăларăр. — Пĕр кăшманне кăларар-и? — Кăлар(ăр) та, тăприне хытă силлĕр. — Йор! — Çав ик ача валта ларакан ачая ик холĕнчен тытса тăратса, çорăмран çапса яраççĕ. Пор кăшманне те кăларса пĕтерсен, хуçи тăрать те, тарать. Ăна хуса çитсе, ачасам холхаран кăçкăраççĕ.

тĕкĕрлчен тымарри

корень тĕкĕрлчен (цветок белый, на воде). Кипек.

чак

подр. крику галки. СТИК. Чавкасем пĕрерĕн пусан, чак, чак! тăваççĕ, кĕтĕвепе пусан шавăтатаççĕ. || Подр. крику сороки. Альш. Хĕве хупсан, кĕлет чӳречи çине пĕр чакак пырат та чак, чак! тесе ăйхă памасăр кăшкăрат, тет. || Подр. чириканью воробья. Альш. Çерçи чак-чак тăват-çке. || Подр. трели соловья. Альш. Шăпчăксем авăтаççĕ чак-чак! тесе, сачĕсенче панулми çук, тесе. || Ст. Шаймурз. Ир те чак-чак, каç та чак-чак. (Пăри тӳни). || Подр. звуку, получающемуся от стука подковы. Сред. Юм. Чол сарнă срампа таканлатнă лашапа чуптарсан лаша та: чак! чак! туса пырать. || Малт. шк. вĕр. фиç. 120. Çав вăхăтрах хăййăн тепĕр вĕçĕнчи пăта шăнкăрава чак! çапса кăларать. || Ой-к. Чак-чак чанкăртак, айăн тимĕр пит тимăр, акалама тинĕс пек. (Аслати авăтса, çиçĕм çиçсе çăмăр çуни). || ТХКА 105. Пуртă хам умма çĕре чак тăрăнчĕ (воткнулся). КС. Çавсенĕн ачи аллине йĕп тытнă та, шăнасене чак та чак тăрăнтарать (попадание острым концом). Сред. Юм. Сейнике çĕр çине чак тăрăнтарса лартрăм. (Звук, когда втыкают вилы в землю или в снег). Çĕн Кипек. Тăрн-тăрлик, чаках тăрăн. || Подр. быстрому выезду. Орау. Чак анчах тухса карĕ (выехал быстро со двора). || Подр. тиканью часов. Сред. Юм. Стенной сехет: чак, чак! тăвать çӳренĕ чохне.

чана кĕпçи

назв. растения. Кипек. Чана кĕпçи тăваткал (= тутар кĕпçи — Торх., качака кĕпçи — Янгорч.).

чарлан

цапля. Чертаг., Орау. К.-Кушки. Чарлана вăрман тăршшисем чаппур тесе калаççĕ. Шибач. Чарлан – пысăк кайăк (водян.), ори вăрăм (кăвак). Кипек. Чарлан, цапля (с длинными ногами, серая). Аккоз. Чарлан пек сикет. || Чайка. Н. Карм. Чарлан — шурă, шыв çинче пулă илет. || Мартышка (птица). Маленькая болотная птица с рогами.

шыв эрешмен

назв. насекомого. Кипек. Шыв эрешмен, насекомое, быстро ходит по воде, желтоватого цвета, величиной с обыкновенного таракана.

шăна

муха. N. Эпĕ унăн пысăклăх хутлăхне шăна тытса ятăм. Шăна чир. сарать З. Старик калать: шăна-шăнах ĕнтĕ вăл, мĕн калаçмалли пур ун çинчен? N. Пӳртре шăнасем нумайлана пуçларĕç-ха: шăна пĕтермелли илмелле пулĕ. N. Шăна пек çыпçăнать (о привязчивом). Орау. Шăна пек çантах тăрăнать (когда любит пить чужое). Ст. Чек. Шăна çиен. (Так называют скупого). Сред. Юм. Шăна патши, пĕчик ачасене: начар эсĕ, тессине, шăна патши пик, тесе, вăрçтараççĕ. || Комар. Шумерля. Шăна çыртать. || Пчела. Мереш-поç. Пирĕн ялта шăна тытакан (пчеляк) пĕр çын пур та, унăн пыл те пур, те çук – пĕлместĕп. || Назв. игрушки. См. шăналла выляни. Çĕнĕ Кипек. Шăнана ак çапла тăваççĕ: пӳрне тăршши яхăн патакăн пĕр пуçне шĕвĕртеççĕ те, çав шĕвĕр пуçĕнчен çуррине яхăн картаççĕ, вара шăна пулса тăрать.

шăналла выляни

назв. игры. Çĕнĕ Кипек. Шăналла вылянă чухне арçын ачасем анчах выляççĕ. Шăналла выляс пулсан, пĕр патака (шăна юпи тиекенскерне) тăршшине пĕр аршăн яхăн хăварса, çĕре çапса кӳртеççĕ те ун çине шăнине лартаççĕ. Вăл шăнана ак çапла тăваççĕ: пӳрне тăршши яхăн патакĕн пĕр пуçне шĕвĕртеççĕ те çав шĕвĕр пуçĕнчен çуррине яхăн картаççĕ, вара шăна пулса тăрать. Вăйине тапратас умĕн пурте, кам выляс тиекен, пĕр туя çинче шăпа яраççĕ. Камăн алли аяла юлать, çав вара хуралç пулать. Унтан вара хуралçи шăна юпи патĕнчен пурне те чикĕсем виçсе парать те аякалла кайса тăрать. Лешсем туйисемпе пемех тытăнаççĕ вара. Шăнине персе ӳкерсен, хуралçи уна каялла илсе хурать юпи çине. Перекенсен туйисем персе пĕтнĕ пулсан, шăни ӳксенех, часрах туйисене илме чупаççĕ; персе пĕтмен пулсан, переççĕ. Перекенсем туйисем патне чупнă чух, хуралçи часрах шăнине лартать те, пĕр чиккине йышăнса тăрать вара. Перекенсенчен хăшĕ кая юлать, çав хуралĕç пулать. Тата çав вăхăтрах хуралçи шăнине час лартаймасан, перекенсем часрах хăйсен чиккисене тăраççĕ те, хуралçи вара каяллах хурала юлать. Хăш чухне ак çапла пулать: перекенсем туйисене йăлт персе пĕтереççĕ те юпине тивретимасăрах юлаççĕ. Çавăн пек чухне хуралçине пит аван пулать: лешсем туйисем патне чупнă чухне, вăл йăпăрт анчах пĕр чиккине йышăнса тăрать. Лешсенчен хăшĕ кая юлать, çав хуралĕçе юлать. СТИК. Шăналла выляни — игра в мухи. Ставят кол, к колу приставляют чурку и издали палками кидают в этот кол.

шăрчăк

сверчок, кузнечик, стрекоза, саранча. Кипек. Шăрчăк — стрекоза, летает над водой. N. Шăрчăк авăтсан, ăшă пулат, теççĕ. Орау. Сахачĕ шăрчăк пек алтать. Ала. 108. Шăрчăк мăян çисен, тырă полмасть, теççĕ. N. Ял-ялĕнчи хĕрĕсем шăрчăк çивĕ çырла пек. Изамб. Т. Шăрчăк — кукăр уралă çын. || Сердитый, злопамятный, кто дерется из-за пустяков, щепетильный. Алдиар. В. Олг. Онашкал шăрчăк çын çок (коштан, всюду лезет). Б. Олг. Шăрчăк — кутăн çын. СПВВ. Шăрчăк çын — шăрчах çын. СПВВ. МС. Ятлаçнă чухне: эсĕ ай-ай пит шăрчăк, теççĕ. Якейк. Амăшĕ ачи кĕпине сапланă чох çип пĕр çĕре похăна-похăна ларсан калат: пăх-жа, эс епле шăрчăк, сан кĕпӳне сапламалла та мар, тет. КС. Шăрчăк, скоро сердящийся и зачиняющий драку или ссору. N. Шăрчăк — çиллес. Йӳç такăнт. 10. Кĕтерук (Ухвинене). Тавай ял шăрчăккине ярар. Ib. 57. Çитменнине тата шăрчăка вĕренеççĕ. Янш.-Норв. Ун пек чухне вара лаша мĕнле пынă çапла каяс пулать, шăрчăк пеккисем çул çинчен пăрăнса анчах юлччăр.

пай

часть. БАБ. Виç пайĕнчен пĕр пайне çиме пар, икĕ пайне сутма пар (о хлебе. Моленье ӳчӳк). Çĕн-Кипек. Ал татмалла вылянă чухне, пурте, кам выляс тиекен, икĕ пай çине (на 2 части) уйăрса тăраççĕ. N. Ко (= ку) ним тума пĕлмерĕ, тет. Йăпăр-япăр кăсинчен çĕçĕ кăларчĕ, тет те, лашана пай туса утса ячĕ, тет, сапор орлă, хăй ухса выртрĕ, тет, лупас тӳпине. || Доля. СТИК. Ку, сан пай-и манăн-и? Эта твоя доля или моя! Альш. Ку таврари пур пулăлă кӳлĕсене, унтан тата Сӳнтĕкрен пуçласа Пушча çитиччен Сĕвене, Этремене те, çав Сатик (имя татарина) кайса илет те хыснаран, унтан вара Элшелсем, Мертлĕсем пулăçăсем пĕр аллă-утмăлшар тенкĕлĕх пай кĕреççе. Хакне кӳллине кура кĕреççĕ-тĕр. Кусем вара хăйсем тата атмапа мĕнпе тытма кĕрес тиекенсене пĕр-икĕ тенкĕлĕх пай кӳртеççĕ. П.-Пинер. Ху пайна пăрахса, çын пайĕ хыççăн ан чуп. (Послов.). Юрк. Ашшĕпе амăшĕ вилсен, çак вилнĕ çын тенĕ çын, хăйĕн пиччĕшĕсем патне вырăсла çыру çырса ярса, ашшĕпе амашĕнчен юлнă япаласенчен хăне валли пай уйăрса пама ыйтат. Ib. Хăрпа пĕрле юнашар тăрса ни суха сухаламаст, ни утă çулмаст, ни авăн çапмаст, нимĕн тумаст, мĕшĕн ăна, вилнĕ çынна, кăлăхах пай парас. N. Пĕр юман икĕ пая тухрĕ. Манит çурă ун пайне тӳлерĕмĕр. N. Ку хута икĕ пай тӳлесе илмеле пулсан та, ан çилен || Порция (напр., мяса и пр.). СПВВ. ТА. Пай = аш. N. Атя, çак пăлана çурмаран уйăрар, вара, эпĕ малтан хам пая çисе пĕтерсессĕн, эпĕ сана çийĕп, эпĕ малтан пĕтерсессĕн, эпĕ сана çийĕп(?). || Мера земли Шибач. Пĕр пай пусăк ана (целая десятина). N. Пай, цлощадь земли = 10×100 и 10×120 саж. Питушк. Пай, часть лугов (çаран). N. Ху ятпайна вахăтлă кăтартмарĕç.

аçа кикен

veratri genus, чемерица (чемерика) [»Высокая, с высоким стеблем (Б. Араб., похожим на палку, на котором бывают семена. Аçа кикен вăрăм пулать, вăрăм патак пек; ун çинче вăррисем пулаççĕ]. С. Тим. † Эпир çулас çарана аçа кикен тухминччĕ. Кипек (Ядр.). Аçа кикен цветет, ама кикен не цветет. Вел. Гора. † Аçа-кикен-курăк пулса, ай, шăтас мĕн. Вырости бы мне травою-чемерикой. Ч. П. Пултăр-пултăр пултăран аçа кикен айĕнче. Карсун. † Кăçалхи набор юласса пĕлнĕ пулсан, аçа та кикен пулас-мĕн. Ст. Чек. Аçа кикен — тăрăлă кикен, тăрри тапак тăрри пек пулат, — вăрăлă кикен. Ib. Аçа кикен тăрăлă, юплĕ-юплĕ вăл. Аçа кикен — с верхушкой и с разветвлениями.

аяккăн

(аjаккы̆н), i. q. айăккăн, adverso latere; in latus(-ere). Çĕн Кипек. Мана аяккăн тăчĕ. Стоял ко мне боком.

ал татмалла выляни

(ал т̚атма_ла выл’аνи^ы), ludus puellarum, cuius ludendi causa in orbem consistunt. СТИК. „(В эту игру) играют в хороводах девки, стоя кругом и образуя кольцо“. || In Ст. Чек. еt Çĕнĕ-Кипек aliter luditur hoc modo. Ubi duo ludentium ordines iunctis manibus inter se contrarii constiterunt, facta sortitione, utri ludi initium faciant, singuli ex acie procurrunt, ut perrupto adversariorum ordine singulos eos quasi captivos secum abducant, quo suorum numerum augeant. В Ст. Чек. и Çĕн-Кипек играют иначе. Çĕн-Кип. Ал татмалла вылянă чухне пурте, кам выляс-тиекен, икĕ пай çине (lege: пая) уйăрлса тăраççĕ. Унтан çав икĕ пайсем икĕ çĕре, алран-ал тытса карталанса тăраççĕ. Унтан пĕр картинчен пĕр ачи тухать те, тепĕр картин икĕ çынăн тытăçса тăракан аллисем çине чупса каять. Унта вара вăл çав аллисене е уйăрса (татса) яриять, е лешсем хытă тытса тăнă пулсан, уйăрса яримаçть. Уйăрса ярсан, вăл хăйне пĕрле çав аллисене татса янă ачасенчен пĕрне çавăтса каять. Уйăрса яриман пулсан, хăй вĕсем хушшине тăрса юлать. Çапла вара вăййине пăрахачченех пĕр картинчен тепĕр картине чупса выляççĕ. Играющие разделяются на две партии, которые встают одна протав другой („в одно место“), схватившись руками и образуя два непрерывных ряда. Из одного ряда выходит мальчик и бежит, чтобы разорвать противоположную цепь. Если это ему удастся, он уводит с собою одного из тех, руки которых ему удалось разъединить; если же нет, то он сам встает между ними (в их цепь). Так играют, перебегая от ряда к ряду, пока не бросят игру. Ст. Чек. Çапла хире-хирĕç икĕ ĕрете алла-аллăн хытă тытăнса тăраççĕ. Укçапа е патакпа хăш ĕретĕ малтан чупмаллине пĕлсен ĕретĕн сылтăм енчи çынни чупат; вăл — хăне хирĕççипе ун çумĕнчи алла-аллăн тытăнса тăраççĕ, çавна татмалла. Тытсан татнă ĕретрен пĕрне илсе килет, татаймасан çав ĕрете хăй юлат. Таким образом (как будет показано на помещенном ниже чертеже) играющие встают в две цепи, одна против другой, крепко схватившись за руки. Когда бросят при помощи монеты или палки жребий о том, которому ряду бежать первому, бежит крайиий с правой стороны и старается разорвать цепь, образуемую рукою того, кто стоит насупротив (он будет крайним в противоположном ряду) и того, кто стоит рядом с последним. Если ему удастся сделать это, он уводит одного из цепи противников с собою, а если нет, то сам встает в их цепь. Ib. Хĕр-акасемпе ар-çын ачасем алăран алла тытăнса икĕ ĕрет хире-хирĕçĕн тăраççĕ. Хăш ĕретĕ вăйă пуçлассине пĕлме укçа пусан пĕр ĕретĕ ерул енне, тепĕр ĕретĕ ришкă енне йышăнат; укçа пулмасан патак, пĕр ĕретĕ патакăн пĕр пуçне, тепĕр ĕретĕ тепĕр пуçне йышăнат; укçанăн хăш майĕ çӳлелле, патак хăш пуçĕпе тăрăнса ӳкет, çав ĕретĕ вăйă пуçлат. Вăйă пуçлакан ĕретĕн сылтăм енче тăраканĕ алла-аллăн тытăнса тăракансенĕн аллисене татасшăн хытă чупса пырат. Аллисене татсан — алла-аллăн тытăшса тăракансем аллисене хытă тытса тăраççĕ — иккĕшĕнчен пĕрне хăй ĕретне илсе кайса сулахай енне тăратат. Аллисене татаймасассăн хăй çав ĕретĕн сылтăм енне кайса тăрат; вара ку ĕретрен чупма пуçлаççĕ, — татсан вăл чупакан ĕретренех чупмаллаччĕ. Çапла пурте чупса тухсан вăйă пĕтереççĕ. Девочки и мальчики берутся за руки и становятся в два ряда, из которых один стоит против другого. Чтобы решить, кому начинать игру, мечут жребий: если есть монета, то монетой, при чём один ряд мечет на орла, а другой на решетку (решку, плату), а если монеты не случится, то — палкой, и тогда один ряд берет себе одан, а другой — другой конец палки. Которою стороною упадет монета или которым концом ткнется брошенная палка, тому ряду и начинать. Тот, кто стоит на правом конце ряда, начинающего игру, старается разорвать с разбега противоположную цепь. Если ему удастся разорвать эту крепкую цепь, то одного из пары он уводит в свой ряд и ставит его на девую сторону; если же нет, то он сам встает на правую сторону этого ряда, и тогда бежит уже этот ряд. Если бы бегущему удалось разорвать цепь, то очередь бежать осталась бы за его рядом. Когда таким образом сбегают все, игра оканчивается.
[Ӳкерчĕк]
Стюх. † Айта, Марье, сар Марье, ал татмалла вялар-и? Пойдем, Марья, русая Марья, играть в игру ал татмалла?

алак айĕ

(алы̆г аjэ̆ sive aj), limen inferum, порог (Шорк., Тоганаш., Янгорч.). Tabula valvis portae subiecta, подворотня (Якей, Торх., Çĕн-Кипек). Ст. Чек. Йăтта пӳрте хупса хăварнă та, вăл пӳртрен тухасшăн пулса йĕре-йĕре (= йăнăша-йăнăша) алăк айне кышланă. Собаку оставили затворенной в избе, и она все визжала и грызла порог. Альш. Алăк айĕнче ларап (i. q. ларатăп). Prope limeb inferum sedeo. Сижу на полу у порога. КС. Алăк айне (или: тĕпне) хырас. Надо поскрести в пазу порога (чтобы очистить его ото льда).

алăк янахи

(jана_hи), postis, косяк. Çĕн-Кипек.

алăк солли

(соλλи^ы), 1) postes liminaque, все четыре части дверной рамы. Кумарк.; 2) postis, косяк двери. Тоганаш.; 3) Idem, quod „алăк йĕпси“ (иглица). Çĕн-Кипек, Янгорч. (ubi legitur: где читается: алы̆к суλλи^ы); 4) „железо, которым прикрепляются доски двери“ (= петли? Шорк.).

алăк çарати

(с’араδи^ы), limen infenlm, порог. Çĕн-Кипек.

алăк тăпăлси

(ты̆бы̆лᴣи^ы), 1. Lignum ianuae laterale, quasi axfs ad pcrpendiculum directus atque in utroque ostii limine infixus, quo ianua ita detinetur, ut hue illuc extra perperidiculum vergere non possit. 2. Cardines duo in superiore et inferior ianuae parte infixi atque in utriusque liminis foramina inserti, quibus in imo quidem ianua incumbit, in summo autem ita detinetur, ut, dum versatur, extra perpendiculum vergere non possit. 3. Lignum portae laterale, quasi axis ad perpendiculum directus atque in portae postern excavatum insertus, qui uncorum ferreorum, quibus hodie plerumque portae suspendi soient, vicem praestat. 4. Ferramenta, quibus suspenditur ianua vel porta. 5. Idem, quod алăк петли. 6. Idem, quod алăк кăшманĕ. Ilia, quam primam posuimus, significatio vera atque propria, reliquae vero recentiores esse videntur. Боковой брус у полотна двери, как бы ось ее, вставленная в притолоку и порог; заменяет собою дверные петли и кочета. || Два осена (деревянных гвоздя), вбитых сверху и снизу и край двери и вставленных в отверстие притолокн и порога; заменяют собою целый брусок, названный выше. || Боковой брус воротней рамы, как бы ось ее, вставленная вертикально в выемку верейного столба и заменяющая собою петли и кочета. || Петли и кочета для дверей или ворот. Торай. || Петли дверей. Торх. I Кочета. Çĕн-Кипек.

аппалан

(аппалан), in re futili et frivola occupatum esse; laborare; operam frustra conterere, saxum sarrire. Заниматься пустяками; возиться (валандаться) над чем-либо; утруждать себя чем-либо, иногда неважным. Может быть, произведено от слова „аппа“ таким же образом, как мы это видим в словах: анналанса çӳрет, майккаланса çӳрет (ведет себя как Анна, как Марья). Чирич-к. Цив. Çапла аппаланса вара каç та пулать. Таким образом в этом валанданьи (проходит день и наступает) вечер. СТИК. Ан аппаланса тăр ĕнтĕ, часрах кил. Нечего заниматься пустяками, иди сюда скорее! Якей. Çав кĕт ĕçпех аппаланса кон иртерч. С таким пустяковым (= небольшим) делом провозился весь день. Ib. Çырмара чол кăларма хăтланса виçĕ кон аппалантăмăр. Вытаскивая камень, мы провозились в овраге три дня. Ib. Тем чол аппалансан та, эс ним те тăвас çок. Сколько ты ни провозишься, а все-таки ничего не сделаешь. Ib. Вăл осал ача-пăчапа аппаланас килмеçт. Не хочется возиться (тратить время) с этими негодными детьми. Беседа чув. 6. Кирлĕ-хирлĕмарпа аппаланман. Пустыми делами (пустяками, чем не надо) он не занимался. Аттик. Çапах вĕсем хăйсем, авал киремете пуççапса пурăннă çынсем пек, тĕрлĕ япаласене чӳклесе, пуççапса аппаланса пурăнаççĕ. Однако они, подобно старинным поклонникам киремети, занимаются пустяками, покдоняясь и принося жертвы различным божествам (или: духам). Н. Карм. Мĕн аппаланса ларатăн? Что ты сидишь и занимаешься ерундой? ЧС. Атте лупас айĕнче вилнĕ лаша патĕнче темĕн аппаланса тăрат. Отец что-то возится под сăраем около павшей лошади. Шурм., № 26. Каллах кăмака умĕнче апплана пуçларĕ. (Она) опять стала (над чем-то) возиться у печки, т. е. что-то делать, напр. стряпать. Изамб. Т. Мĕн эсир шыв хĕрринче аппаланатăр? Что это вы возитесь (т. е. делаете) на берегу? или: чем это вы занимаетесь на берегу? Сред. Юм. Аппаланас пõлать ĕнтĕ, мĕн тăвас тен! Что делать, приходится (или: придется) возиться с этим делом! т. е. заняться им. Орау. Нумайччен аппаланса тăтăм шывра. Долго возился я в воде. Çĕн-Кипек. Çапла аппалансан-аппалансан вăпăрĕ уйăхне çитсе тытать те: „Сана çырăм ĕнтĕ“, тит вара. Провозившись таким образом некоторое время, „вăпăр“ настигает и схватывает месяц, и говорит: „Ну, теперь я тебя съел“. (Игра).

ар

(ар), vir, мужчина. ЧП. Ӳсрĕм-ӳсрĕм, ар пултам. Рос я, рос, и стал мужчиною. ЧП. Пиелĕхри ачасем те ар пулĕç. И дети, теперь лежащие в пеленках, сделаются взрослыми мужчинами. † Çитмен çĕре çитет-çке ар пуçĕсем. Куда только не занесет судьба мужчину! Ст. Дув. † Ай-хай пĕлĕт юхать, пĕлĕт юхать, ар пуçĕнчи çавра çĕлĕк (scr. пĕлĕт) пек. Плывет облако, похожее на круглую шапку на голове мужчины. Сятра-Марга. † Ачине шорă ан калăр: хĕрпе выртать — хĕрелет, хĕрне хора ан кăлăр: арпа выртсан саралать. Не говорите, что жених бледен: полежит с девушкой и станет румяным; не говорите, что невеста черновата: полежит с мужчиной и станет белою („русою“, т. е. поправится телом). Альш. † Тĕрлĕ нуша курать иккен ар пуçĕ! Многое приходится переносить мужчине! Т. VI. 8. Ут туртайми урпа, ар çĕклейми хăмла. Ячмень, которого не свезти лошади, и хмель, которого не поднять мужчине (т. е. обильный). БАБ. Ар çĕкленми хăмла, ут туртайми урпа. Тюрлем. Ар çинчи кантăр çĕрмес. Конопля, находящаяся на мужчине, не гниет. Эта пословица, по обьяснению чувашина, ее сообщившего, означает, что за сделанное мужчине зло будет от него отместка, расплата. Ту же пословицу встречаем и в рукописях. Собран. 100°. Ар çинчи кантăр çĕрмест, теççĕ. N. Ар çинчи кантăра çĕрмес, тет. Буин. Ар çинчи çăпата кантри çĕрмес, теççĕ. Говорят, что на мужчине конопля (или: верёвка, или: оборка лаптя) не сгниет. Чăвйпур. 2З°. Çынна кӳрентерни çĕре ӳкмест. Ар çинчи кантăра нихăçан та çĕрмест. Обида, нанесенная другому, никогда не пройдет даром: веревка, находящаяся на мужчине (т. е. удар ею?) не сгниет никогда. Этими словами оканчивается рассказ об одном чувашине, который обижал и эксплоатировал своих односельчан. Самый рассказ озаглавлен так: „Çынна епле тăвăн, ху та çавна курăн“. Буин. Ар епле, йыш çапла. Каков глава семьи, такова и его семья. (Послов.). N. † Ай, мăнтарăн ар пуçĕ! йĕрсе çӳрет, мул тупать. Ах, несчастный мужчина (т. е. несчастные мужчины)! с горькими слезами приобретает он себе добро! (т. е. достаток, необходимый для жизни). Орау. Ар пултăв вĕт, мур! санăн уссăна хăçан курмалла тата? Ведь ты уж стал мужчиной, скотина („мор“)! Когда же еще от тебя польза то будет? N. † Кунтан эпир тухса кайсассăн алăри ачăрсем ар пулĕç. Когда мы уйдем отсюда, ваши маленькие дети выростут мужами. || Maritus. Также означает мужа (супруга). Т.-И.-Шем. † Арăмсенĕн шухлăхне арĕ чарсан илемлĕ. Хорошо, если муж удерживает (излишнюю) бойкость своей жены. N. Вăл качча кайса çичĕ ара çитнĕ. Она побывала за семью мужьями. Ырă ăслă хĕр хăй валли ар тупать. Хорошая умная девушка найдет себе мужа. СПВВ. Х. Арсăр пурăнăç — туратсăр йывăç. Жизнь без мужа — дерево без ветвей. (Послов) N. Ар хыççăн арлан шăтăкне кĕнĕ, тет; ача-пăча хыççăн кăмака айне кĕнĕ, тет. Если во всем следовать за мужем, то придется влезть в нору хомяка; если во всем следовать за детьми, то придется залезть в подпечек. (Послов.). Çĕн-Кипек. Арпа арăм тăпкă пурăннипе нимĕн те çитмеçт. Ничто не может сравниться с мирною жизнью супругов.

ара çит

(ара с̚’ит’, с’и_т ), sive ар пул, puberem fieri, прийти в совершенный возраст (когда мужчина может жениться; о мужч.). КС., Череп., Тоганаш. Ара çитнĕ çын. Человек, пришедший в соверш. возраст. Ст. Чек. Арçын ача вун-çичче, вун-саккăралла çитсессĕн ара çитĕнет. Юноша, достигший 17 — 18 л., становится взрослым. Çĕн-Кипек. Ара çитрĕн, авлантăн — ватă çын ĕретне кĕр. Пришел в совершенный возраст, женился — держи себя как подобает пожилому человеку. Ib. † Яштин-ваштин (jашт’ин’-ваштин’) ӳсрĕмĕр, ара çитсе пер(ĕ)нтĕмĕр, патша ывăл, пултăмăр. Мы выросли стройными юношами, достигли совершенного возраста и стали царскими детьми. (Солд. п.).

ара тух

(т̚ух), i. q. ара çит. Çĕн-Кипек. Сисимарăмăр та, ара тухса карăмăр. Мы и не заметили, как стали взрослыми.

ар-ывăл

(ывы̆л), filij, сыновья. Çĕн-Кипек. Вăл ватăлса, ар-ывăл курса, кин-хĕр кӳртсен тин вилчĕ. Он умер стариком, дождавшись взрослых сыновей и приняв в дом снох.

ар ывăлĕ

(ар ывы̆л’э̆, „fiius- viri“), sive ар-ывăл, vir (verbuni iam paene obsoletum). Повидимому, это речение принадлежит более старинному или песенному языку. Альш. † Ай-хай мĕскĕн ар ывăлĕ! Çĕлĕкĕ хулĕ хушшинче, пуçĕ тӳре умĕнче. Ах, несчастный мужчина! Шапка у него подмышкой, а голова (т. е. он сам) перед начальником! Н. Карм. Алăк патĕнчи ар ывăлĕсем! çак куркана ĕçме эсир кӳнетĕр-и, çук-и? Мужчины, восседающие у дверей! согласны вы выпить этот ковш или нет? Альш. † Пĕртте ырпа усала, ай, курмасассăн епле пулса ӳсет-ши арăн ывăлĕсем! Как это может быть (т. е. не может быть), чтобы мужчина вырос, не испытав невзгод („добра и худа“)! С. Тайб. Б. † Ар ывăлĕ каят инçе çере. Мужчина уходит в дальнюю дорогу. (Солд. песня). Н. Якушк. Б. † Ах, аттеçĕм, аннеçĕм! ар ывăлĕ мар тесе, ама хĕрĕ теейсе, çурт хушас çук, тиейсе, çавăнпа парса ятăр пуч. Ах, батюшка и матушка! наверно, потому вы меня выдали, что не парень я, а девушка, и не могу ничего прибавить к дому. (Из „хĕр йĕрри“, плача невесты). Альш. Ар ывăл пурне те курать. Мужчина испытывает все. ЧП. Алăкран тухать ар-ывăл. Мужчина выходит из дверей дома. Микуш. Ар ывăлсем! ура çине тăрăр! Мужчины! встаньте на ноги. (Обращение к мужчинам во время обряда „савăш курки“). Çĕн-Кипек. Ар ывăлин (-ин’) чарнасси пур — ваттисен сăмахне астăвас пулать. Юноша должен знать меру и обращать внимание на слова старших. Ib. Ар ывăлĕн арçын шутне тытни паха. Важно, чтобы юноша во всем держал и вел себя как подобает мужчине.

арлă

(арлы̆), quae habet virum, имеющая мужа, замужняя. Собран. 72°. Арлă арăмăн пĕр çăвара сурса пурăнас пулать, теççĕ. Жена, имеющая мужа, должна жить с ним в полном единодушии („плевать в один рот“). Çĕн-Кипек. Арлă арăмăн хуйăх сахалтарах. У замужней поменьше забот.

ар-çури

ар-çори, ар-çурри, ар-çӳри (арз’уди^ы, арз’оϱи^ы, арз’уϱϱи^ы, арз’ӳ_ри). i. e. quasi vir? Cf. ама çурри. Ita appellator daemonum silvestrium genus, capite permagno, oculis vero minutissimis, ut qui grani millii magnitudinem non excedant, qui viatores per silvosa loca iter facientes insectari creduntur identidem ciamantes, ut denticulos suos sibi comedendos praebeant; quos consecuti titillando interimere, dentesque eorum evulsos avidissime devorare dicuntur. Ex hominibus sepulcro carentibus fieri atque in varias formas transfigurari posse putantur. Ignem, aquam, salem, canem reformidare dicuntur. Quibusdam locis quasi in deorum numero habentur, sacrificiisque modicis honorantur. De his narrantur fabulae permultae, quas omnes hoc quidem loco recensere a proposito nostro alienum est. Alii (хиртисем) feminam esse volunt mammosam, inusitata magnitudine, quae ostendens genitalia cum risu impudentissimo viatores ad se vocare soleat; alii, omissa impudentia, pueros ab ea duos dorso portari dicunt, qui mammas eius ad tergum reiectas sugant. V. Paasonen H. Csuvas Szójegyzе́k, 51., Mе́szaros Gyula, A csuvas ӧsvallás emlе́kei, 51, 52 || Название лесного духа. Рекеев. У чуваш есть предание, что в старину в лесах жили арçурри — род обезьян, которые старались встретиться в лесу с человеком. Они очень любили полакомиться человеческими зубами, для чего щекотали человека, вырывали у него все зубы и глотали (их?). Арçурри отыскивал человека ло голосу, обманно отвечая на крик человека. Арçурри очень боялся рек, ключей и вообще воды. Приближаясь к человеку, он спрашивал: „Шыв вирелле каятна, шыв юхалла каят-на?“ (ты идешь против течения или по течению?). На что догадливые чуваши отвечали: „Юхалла, юхалла (по течению), чем и спасались от арçурри. Дело в том, что говорить: „шыв вирелле“ (против течения) нельзя было, потому что арçурри живо обежит исток или начало ключа или речёнки и живо явится к человеку; а если ответить ему: „шыв юхалла“, то он знает, что устье реки обойти невозможно, и оставляет человека в покое.“ || Говорят, что в прежнее время был обычай уводить в лес и умерщвлять больных, старых и увечных; души их, бродившие с криком по лесу, назывались ар-çури. || Якей. „Арçури — души убитых и не получивших напутствия (кĕл тутармасăр çапса пăрахнă çынсен чонĕсем). Шорк. Ар-çори — дух, обитающий в лесу; его можно видеть в разных видах. Он очень громко кричит, и если человек заплутается в лесу, то ар-çори откликается на его крик, сам зовет (его) и таким ооразом завлекает в самую глубь леса; иногда же сам гонится за человеком, зовет его по имени и хохочет. Избавиться от него можно крестом, вырезанным из земли. Ст. Чек. Арçури принимает разные формы, знает имя человека, щекочет его, и человек умирает. Нюш-к. Хĕр ача тăвса вăрмана кайса пăрахса витмесĕр хăварсан ултав ачи арçури пулать. Если девушка родит ребенка и бросит его в лесу, не прикрывши (землею?) то пригулыш обращается в арçури. V. Магн. 194. Ib. Çын шăмми те тăпра айне кĕмесен арçури пулать. Также если кости человека не будут зарыты в землю, то они обращаются в арçури. Ib. Арçури шăмă хышлакан кайăкран тарса çӳрет. Арçури убегает от зверя, который гложет кости. С. Хочашево. Арçорри тона-шăннинчен полать. Арçорри происходит из берцовой кости. Собран. Арçури вăл качча кайман хĕртен çуралнă, тет. Ăна çав хĕр çуратсанах сĕм вăрмана кайса пăрахнă, тет. Вăл вара ӳсе-ӳсе питĕ пысăк çын пулса виçĕ юман тăррине улăхса ларнă, тет. Унăн сăнĕ тĕм-хура, çӳçĕ вăрăм, тăват куçлă, тет; куçĕсем иккĕшĕ малта, иккĕшĕ хыçалта, тет. Виçĕ алăллă, виçĕ ураллă, тет. Çав ар-çури вăрманта хăй патĕнчен çын иртсе каякана çынăн ячĕпех кăшкăрат, тет; çынни те ăна хирĕç кăшкăрсан ун патне вăрмана шатăртаттарса пырат, тет те, тытса çисе ярат, тет. Говорят, что арçури родился от (незамужней) девушки. Мать, родив его, тотчас же отнесла новорожденного в дремучий лес и там его забросила. После этого он стал рости, и наконец обратился в огромного человека и засел на вершинах трех дубов. У ар-çури совсем черное лицо, длинные волосы и четыре глаза: два спереди и два сзади. У него три руки и три ноги. Человека, который проходит лесом мимо него, он кличет по имени, и если тот откликнется на зов, то арçури подбегает к нему, поднимая треск по лесу, схватывает его и съедает. Чуратч. Ц. Арçӳри вăрманта пурăнать. Вăл хĕр ачасем арçын-ачасемпе вылясассăн пулнă ачаран пулать. Хĕр ача çуратсан, çынсенчен намăс тесе, час-часах ачине вĕлерсе, çынсем сисеччен, пĕр-пĕр çырмана пăрахаççĕ. Хыпаланса вĕсем ачи çине пĕр тăпра пĕрчи те пăрахмаççĕ. Çавăнпа вара: тăпра сапманшăн, кĕлтумасăр вилнĕшĕн, тата хăй ачине хăй вĕлернĕшĕн, çав ача вăрмана кайса арçӳри пулат. Хăйне пăрахнă кун çав арçӳри кăçкăрса çӳрет, тет. Ар-çӳри живет в лесу. В арçӳри обращается ребенок, который родится в том случае, если девушки играют с юношами. Когда девушка родит, то, из стыда перед другими, часто убивает ребенка и бросает его тайком куда-нибудь в овраг. Второпях девушки (оставляют ребенка), не бросив на него ни одной порошинки земли: Поэтому ребенок, так как его не посыпали землею и не отпели, и так как мать убила свое родное дитя, уходит в лес и обращается в ар-çӳри. Говорят, что в тот день, в который его бросили, ар-çӳри ходит и кричит. СТИК. Чăвашсем каланă тăрăх (руссицизм) арçурри çынна питĕ кăтăклат: хăй ахăлтатат, хăй кăтăклат. Арçуррие вĕлерсен ун пĕр тумлам юнĕнчен тата арçурри пулса тăрат. Арçурри вăрманта пурăнат. Пĕрре пĕр çын арçуррие каçпа уйăх çутипе вăрман тăрринче çăпата туса ларнине курнă. Ун аллинче пĕр турат, тет, шĕшлĕ вырăнне. По словам чуваш, арçурри щекочет людей: сам хохочет, а сам щекочет. Если убить арçурри, то из каждой капли его крови нарождается новый. Арçурри живет в лесу. Однажды один человек видел вечером, при свете месяца, как арçурри сидел на дереве и плел лапти. В руке у него был, вместо кочедыка, сучек. Собран. Тата пысăк вăрмансенче ар-çурри пур, теççĕ. Вăл тĕклĕ, тет. Унăн пуçĕ пысăк, теççĕ, куçĕ вир пĕрчи пек кăна, теççĕ. Вăл çынна курсан: „Катьтя пар!“ тесе чупат, теççĕ. Вăл вăрманпа тан, тет. Еще говорят, что в больших лесах есть арçурри. Он покрыт шерстью. Голова у него большая, а глаза лишь с просяное зернышко. Говорят, что если он завидит человека, то бежит к нему и кричит: „Дай мне твои зубки!“ По своему росту он, будто бы, ровен с лесом. Арçури вăл вăрманта пурăнать тата вахăчĕ-вăхăчĕпе вăл лупашкара пурăнать. Вăл этем е пĕччен çĕрте пит аптăратать, вăл йытăран пит хăрать. Ăна йытăпа хăвалаттарсан вăл çине (i. е. çынне?) пит йăлăнса чарма хушать. Арçури живёт в лесу, а иногда и в овраге. Он очень одолевает человека, когда последний один, но очень боится собаки. Если станешь травить его собакой, то он начинает умолять человека, чтобы тот отозвал (унял) собаку назад. Якей. Ар-çури вăл хĕсепсĕр вилнĕ çынсенчен полать; вăсам вăрманта порнаççĕ. Вăрманăн тăват кĕтессинчен тăваттăн тохса кăçкăрса пĕр çĕре похăнаççĕ. Вăсам „онта кама, хăçан, хăш вырăнта хăратмаллине шотлаççĕ. Арçури çынна вĕлермест, анчах хытă хăратать. Люди, умершие неестественною (чувашин перевел: „ненормальною“) смертью обращаются в арçури; они живут в лесу. Четверо их выходят из чеырех углов леса и с криком сходятся на одном месте. Там они совещаются о том, кого, когда и в каком месте пугать. Арçури не убивает человека, а только очень пугает. Шерче-к. Арчури (ita tribus locis scr.) вăл питĕ хăратакан япала. Вăл усал сывлăш. Вăл сарăмсăр вăрманта пачăшка умăнче çылăхине каçарттармасăр, турă юнне сыпмасăр вилнĕ çынтан пулать, теççĕ. Тата калаççĕ: мĕлле майпа вилнĕ, çавăн пек курăнса хăратать, теççĕ: хĕлле сивĕпе шăнса вилнисем çулла та кĕрĕкпе... (hic non lrgitur) çунапа çӳреççĕ, теççĕ; йăвăç айне пулса вилни пĕрех-маях кăçкăрать, теççĕ; йăвăç каснă чух йăвăç çинчен ӳксе вилни йăвăçсене касса, çĕмĕрсе çӳрет теççĕ. Тата хăш-хăшĕ иртсе пыракан çын ятне каласа хыçран чупать, теççĕ. Ар-çури очень пугает людей. Он — злой дух. Говорят, что он происходит из человека, неожиданно погибшего в лесу, без покаяния и причащения. Говорят еще, что он появляется и пугает людей в том самом виде, в каком погиб: те, которые замерзли зимою, ездят и летом в шубе... и на санях; тот, кого задавило деревом, все время кричит; тот, кто, во время рубки, упал с дерева и разбился на смерть, рубит и ломает деревья. Некоторые бегут за прохожими и кличут их по имени. Ib. Çавăн пек виçĕ-тăватă хут тăварса ячĕ ман лашана арчури. Вара эпĕ шукăшласа илтĕм те ĕлĕкхи аслаттесен сăмахисене, кӳлтĕм лашана сулахая, вара киле тул çутăлнă çĕре лăп çитрĕм. Таким образом ар-çури распрягал у меня лошадь раза четыре. Тогда я вспомнил старинные дедовские рассказы, запряг лошадь на левую сторону, и к рассвету доехал до дома. ЩС. Хĕрсем, арăмсем хăйсен ачисене вĕлерсе упашкана пăрахсассăн вăсем ар çӳри пулаççĕ, тет. Если женщина или девушка убьет своего ребенка и забросит его в овраг, то он обращается в ар-çӳри. Собран. 195°. Ар-çури вăрманта пурăнать, теççĕ. Вăл арçури хĕр ача çуратса пăрахнăстерĕнчен (i. q. пăрахнăскерĕнчен) пулать, теççĕ. Вăрманта арçури кăчкăрнипе илтсессĕн хирĕç кăчкăрма юрамаçть: хирĕç кăчкăрсассăн килсе çисе ярать. Кăчкăрсассăн та тăват-пиллĕк хуччен кăчкăрас пулать, вара ар-çури: „Этем ывăлĕ-хĕрĕ мăшкăлать“, тесе пымаçть, теççĕ. Ар-çури живет в лесу. Говорят, что в ар-çури превращается ребенок, рожденный и брошенный девушкою. Если услышишь в лесу крик ар-çури, то на него нельзя откликаться, иначе он подойдет и съест. Если же откликнешься, то надо сделать это четыре или пять раз; тогда ар-çури скажет: „Это люди передразнивают меня“, и не подойдет. Собран. З77. Ар-çурие шыва май тесен пырат, тет, шыва хирĕç, тесен тарат, тет. Говорят, что если ответишь арçури: „По течению“, то он подойдет, а если скажешь: „Против течения“, то он убежит. (Это неверно, см. выше). Ямбулат. Вăл тата йытăран, вут-кăвартан, тăвартан питĕ хăрать, теççĕ. Говорят, что он (ар-çури) очень боится собак, огня и соли. Перв. Тувси. Арçури кӳлнĕ лашана тăварса ярать, теççĕ. Говорят, что ар-çури распрягает у проезжего запряженную лошадь. Ib. Чăвашсем: ар-çури çыпăçсан çăкăр татăки ун енелле утас (= ывăтас) пулать, теççĕ. Чуваши говорят, что если привяжется (на дороге) ар-çури, то надо бросить в него („в его сторону“) куском хлеба. N. Тăпра çын çине лекмесен ар-çури (scr. ара çури) полать. Если на умершего не попадет земли, он обращается в ар-çури. Сред. Юм. Ар-çӳрин тõмтир пõлать, тет; çав тõмтире тõпса тăхăнсан çынна никам та кõраймас, тет, õ вара таçта япала кĕрсе илме те пõлтарать, тет, пĕр пус õкçа тӳлемесĕрех. Çавăн пик пĕр çын вăт чăртнă (i. q. чĕртнĕ), тет те, çывăрма выртнă, тет. Хăй выртнă чõхне пĕр ар-çӳри пычĕ, тет, ăшăнма, тõмтирне астумасăр хăварнă, тет. Кõ çын çав тõмтире тăхăнса темле макаçăнсĕнчен кĕрсе тавар илсе тõхса тем пик пуйса кайнă, тет. Тулккĕ (тул’к’к’э̆) хывса пăрахма йорамас, тет, õ тõмтире. Çав çын пĕре хõларан таврăннă чõхне пит ăшă пõлса õрапа çине хывса хõнă, тет те, çавра çил пычĕ, тет, вĕçтерсе те, ар-çӳри тõмтирне вĕçтерерчĕ кайрĕ, тет. Çавăнтан вара ĕнтĕ халь никам та топаймас, тет, çав тõмтире. Говорят, что ар-çӳри носит одежду, и если кто-нибудь найдет ее и наденет на себя, то сделается для всех невидимым и тогда может всюду входить и брать товар, не заплатив за него ни копейки. Рассказывают, что однажды один человек разложил костер и лег спать. Пока он спал, к огню подошел погреться ар-çӳри, и ушел, позабыв у костра свою одежду. После этого тот человек заходил в самые лучшие магазины, забирал там товары и страшно разботател. Только, говорят, эту одежду снимать нельзя. Однажды, когда этот человек возвращался из города, было очень жарко, и он снял с себя одежду, оставленную ему арçӳри и положил на телегу. Вдруг поднялся вихрь и унес одежду. С тех пор, говорят, никто не может ее найти. Ib. Ар-çӳри çапăннă. Ар-çӳри çапăнса çынна чирлеттерет, тет. Леший натолкнулся. Говорят, что если на человека натолкнется леший, то человек захворает. V. Магн. 247, 112. С. Богатыр., Ядр. Пошăт каснă чох çак çынсен çывăхĕнчех ар-çори кăшкăрма поçларĕ, тет. Кăшкăрать, тет, хăй этем пек, анчах темиçе тĕслĕ саспа та, тет. Когда они рубили лыки, совсем близко от них стал кричать ар-çори. Он, будто бы, кричит по-человечьи, но на разные голоса. Ib. Пĕрре пĕр çын Шопашкара сотăпа кайнă, тет. Пер вăрмана çитсен каç полчĕ, тет. Пĕр çырма патне çитсен лаша омĕнче арçори шори! кăшкăрса ячĕ, тет те, лаша топах тăчĕ, тет, нимскер тусан та каймасть, тет, малалла. „Чим-ха, эпĕ илтнĕччĕ мĕн тумаллине“, тесе каларĕ, тет, çын. Вара йоман патак касрĕ, тет те, ăна çорса çурăкне савăл çапса лартрĕ, тет. Вара арçори: „Ай-ай, ай-ай!“ тесе кăшкăрма поçларĕ, тет. Унтан вара çын савăлне кăларчĕ, тет те, арçори тарчĕ, тет. Как-то раз один человек поехал в Чебоксары продавать хлеб. Доехал он до леса, и наступил вечер. На краю одного оврага вдруг впереди лошади раздался пронзительный крик арçори. Лошадь остановилась, как вкопанная, и ни за что не хотела итти вперед. „Постой-ка!“ сказал человек: „я слышал, что тут надо сделать!“ Он вырубил дубовую палку, расщепнул ее (с конца) и забил в расщеп клин. Как только он это сделал, арçори закричал: „Ай-ай! ай-ай!“ Тогда человек вынул клин, и арçури обратился в бегство. Панклеи. Ар-çури вăл вăрманта çапса пăрахнă çынсанчен полать, тет. Говорят что в „арçури“ обращаются люди, убитые в лесу. Хорачк. Арз’уϱи вы̆л п̚олны̆ без время (siс!) _ви_лнэ̆ с̚ын. Арз’уϱи^ы полза. С’олда лы̆кра хы̆н’џа _ви_лнэ̆ ҕон т̚оҕат. Арçури — человек, умерший безвременно (т. е. неестеств. смертью). Он обратился в арçури. Ежегодно, в день своей смерти, он показывается (на свет божий). — У М. Ваçильева ар-çури указывается в числе божеств 7-го разряда. || Convicium est in puellam non satis verecundam. Переносно „ар-çури“ означает женщину, похожую в своем поведении на мужчину, нескромную. Череп. Ку хĕр чисти ар-çурри! Эта девка большая безобразница! (ведет себя без скромности, свойственной ее полу). СТИК. Ахтар! арçурри-ĕçке çав! Ах, какая безобразница! || Сред. Юм. Ар-çӳри пик çõхрать. Кричит как „арçӳри“. Так говорят о том, кто очень кричит (пит çõхракан çынна калаççĕ). Абыз. Ар-çури пек сиккелесе çӳрет. Прыгает, как ар-çури (говорят об отчаянном. Çĕн-Кипек. „Вăл (хĕр-ача) арçури пек (арçын ача пек), тĕр тума та пĕлмеçть.“ Она (девушка), как ар-çури (как парень), и вышивать-то не умет. Некоторые говорят, что ар-çури — женщина, высокая, с большими грудями, с волосами до земли. Cf. Paasonen, Csuvas Szójegyzе́k, 5. Ст. Чек. Пăхрăм çул çине. Темĕскер çӳлĕ те хулăн çул çинче тăрат. Хĕр-арăм евĕрлĕ, пĕвĕ ман икĕ пӳ чухлĕ, хыçĕпе ман енелле тăрат, çӳçĕ ура тупанĕ таранчченех. Эпĕ вăл тăнă тĕле çитесси пĕр вунă хăлаçа яхăн юлса чарăнтăм. Мана хай япала ятпа чĕне пуçларĕ. Сасси хăйин ман салтакра вилнĕ юлташ сасси пек. Эпĕ чĕнмерĕм. Виçĕ хуччен чĕнчĕ. Унтан ман еннелле çаврăнчĕ те, ман патмалла ута пуçларĕ. Чĕччисем пăтавкка пек. Эпĕ турра асăнтăм та, виçĕ хут сăх-сăхрăм та яра патăм патакпа. Вăрман шăттăр-шаттăр, шăттăр-паттăр тăват; йывăçсем ӳксе пыраççĕ. Хай япала йывăçсене хирсе вăрман ăшне кĕрсе карĕ. Нумайччен шăттăр-шаттăр, шăттар-паттăр туни илтĕнчĕ. Эпĕ турра сăх-сăхрам та, виçĕ çухрăм вăрмантан тухачченех чупрăм. Хам курнинчен хам тĕлĕнетĕп. Çав арçури мар-им ĕнтĕ? Я посмотрел на дорогу. На дороге стояло что-то высокое и толстое. [Это существо] было похоже на женщину; ростом оно было выше меня вдвое; оно стояло ко мне спиною, и его волосы доходили до пят („до подошв“). Когда между мною и им оставалось около десяти сажен, я остановился. Существо стало звать меня по имени. Голос его был похож на голос моего товарища, умершего в солдатах. Я молчал. Оно назвало меня трижды. Потом (женщина) обернулась ко мне (лицом) и пошла ко мне. Груди у нее с пуловку (малёнку). Я помянул имя божие, перекрестился трижды, да как швырну палкой. Лес затрещал, деревья стали ломаться и падать. Существо скрылось в лесу, ломая (на пути) деревья. Долго слышен был треск по лесу. Я перекрестился и пустился бежать. Бежал я З версты, до тех пор, пока не выбежал из леса. Я и сам дивлюсь тому, что мне (пришлось) увидеть. Неужели это не ар-çури? Ib. Пĕр çын вăрмана лашине кайса янă, тет. Вăрманта çиме пит аван пулнă, тет. Çын килелле кайсанах вăрмантан арçури тухнă, тет те, лашана утланса кустарса çӳренĕ, тет. Лаша каçхине хап-хура шыва ӳксе тавăрăннă, тет. Хырăмĕ çатан (или: кĕççĕ) пек пĕрĕннĕ, тет. Çын тепĕр кунта çавăнтах кайса янă, тет, анчах хăй вăрман (йывăç) айне выртса лапшне куçласа тăнă, тет. Пычĕ, тет, лаша патне арçури. Утланчĕ, тет те, лаша çине, ну кустарса çӳрет, тет. Çын лашине вăрмана хăварса киле тавăрăнчĕ, тет те, ват çынсене каласа пачĕ, тет. Ват çынсем ăна лашин утланакан вырăнне сăмалапа сĕрсе яма шухăш пачĕç, тет. Тепĕр кун çын лашин утланакан çĕрне сăмалапа сĕрсе ярат. Арçури малтанхи пекех лаша çине утланчĕ, тет те, кустарса çӳрерĕ, тет. Каç пулсан арçури лаша çинчен анма пикенчĕ, тет, анчах кучĕ çыпăçса кайнă, тет. Лаша килелле ута пуçларĕ, тет. Хире тухрĕç, тет. Арçури çул тăрăх: „Хире тухсан хир кулли, яла кĕрсен ял кулли!“ тесе макăрат, тет. Арçури макăрнине итлеме пĕтĕм ял пухăнчĕ, тет. Лаша хуçи, лаши карташне кĕрсен, арçурие лаша çурăмĕ çинчен антарчĕ, тет те, хӳринчен тытса тикĕтленĕ пушăпа кутĕнчен: „Ан утлан! ан утлан ӳлĕмрен лаша çине!“ тесе каласа, çаптарчĕ, тет. Арçури çавăнтан вара лаша çине утлану пулмарĕ, тет. Один человек пустил в лес лошадь. Корм в лесу был хороший. Как только человек ушел домой, из леса вышла арçури, села на лошадь и пустилась на ней скакать. Вечером лошадь пришла домой вес в поту. Брюхо у нее до того сморщилось, что стало похоже на плетенку (или: на войлок). На другой день человек пустил лошадь туда же, но только сам лег под деревом и смотрел за лошадью. Пришла к лошади арçури, села на нее верхом, и ну скакать. Человек оставил лошадь в лесу, воротился домой и рассказал (о случившемся) старикам. Старики научили его намазать то место у лошади, где садятся верхом, смолою. На другой день он так и сделал. Арçури попрежнему села верхом на лошадь и пустилась скакать. Когда наступил вечер, арçури стала слезать с лошада, [но не могла], потому что задница пристала к лошади. Лошадь пошла домой. Выехали в поле. Арçури едет и плачет: „В поле выехала — посмешище полю, в деревню въеду — посмешище деревне!“ Вьехали в деревню. Арçури и здесь плачет и приговаривает: „В поле выехала посмешище полю, в деревню въехала посмешище деревне!“ Вся деревня собралась послушать, как плачет арçури. Когда лошадь вошла во двор, хозяин ее стащил арçури с лошади, схватил за хвост, взял намазанный дегтем кнут и давай пороть! Сам порет, а сам приговаривает: „Вперед не езди верхом! Вперед не езди верхом!“ С этой поры ар-çури перестала садиться верхом на лошадей. Ст. Чек. Арçурри чĕччисем мишук пек вăрăм, тет, çӳçĕ ура тупанĕнченех, тет. Чупса кайнă чухне ланк, ланк, ланк, ланк (scr. ланк, ланк, ланк, ланк) туса пырат, тет. Йăт-качăкаран, пушăран арçурри вăл хăрат, тет; пĕрре хĕнесе е касса тумлаттарнă тумлам юнĕнчен темĕн чухлĕ пулать, тет. Ята пĕлет. Шыва хирĕç çын патне пымас, шыва май пусан (= пулсан) час çитет. Çынна тытсан кăтăкласа вĕлерет те, шăлĕ малтине (Iеgе: малти шăлĕсене) кăларса илет. — Шыва хирĕç-и, шыва май-и? — Шыва хирĕç, шыва хирĕç! Груди у ар-çурри длинные, как мешки, а волосы до подошв. Когда она бежит, то груди так и болтаются. Ар-çурри боитоя собак и кнута; если ее прибить или порезать, так чтобы капнула капля крови, то, говорят, из одной капли сделается несметное множество (ар çурри). Она знает имя (человека). Она не подходит к человеку против течения, а если случится по течению, то настигает его очень скоро. Поймав человека, она щекочет его до тех пор, пока тот не умрет, и вынимает у него передние зубы. [Арçурри спрашивает:] „Против воды или по воде?“ [Человек должен отвечать:] “Против воды, против воды!“ Ib. Каттине пар! Дай зубки! [говорит ар-çурри]. Ib. Çăмкка! йăтту пур-и? пушу пур-и? — Пур, пур! Кил-ха кунта, ак парса ярап! Семён! есть у тебя собака и кнуг? — Есть, есть! Иде-ка сюда, я вот тебе дам!

караппул

то же, что караппăл. Кипек, СПВВ.

кипек

(_ки_бэ_к, к’и_бэк’), шелуха, мякина. Ст. Чек. Кантăр вăрри кипекки (шелуха). Якейк. † Сĕлĕ кипекки тӳшекки, хăмăш тăрри çитарри. КС. Кантăр кипекки. Кантăр пуçне çапсассăн, вăррине илеççĕ, кипеккине тăкаççĕ. N. Вир кипекки, мякина. Шугур. Кантăр кипекки — отброс после отделения семян («мешочки, покрывающие семена»). Начерт. 103. Кипек — плева. Изамб.Т. Кĕрпе кипекĕ, шелуха крупы. || Шелушащаяся кожа на лице. Н. Тахтала.

кипек-сӳ

(к’и_бэк’-_сӳ), икота. КС. Кипек-сӳ ерчĕ. (Икота) См. тип-иксӳ.

Кипек

назв. селений: Алтăш Кипек, Тӳркӳкасси Кипек, Уйкас-Кипек, Вăрманкас-Кипек, Çĕн-Алтăш-Кипек, Тимĕрçкасси-Кипек.

кипенкĕ

(к’и_бэн’г’э̆), шелуха. Тюрл. Мăйăр кипенки (мягкая шелуха), кантăр кипенки (негодные листки). См. Кипек.

ĕнĕç

(э̆н'э̆с'), назв. травы. Янгорч., Çĕн-Кипек.

лашалла

назв. игры. Букв. Эпир ачасемпе лашалла вылярăмăр. Çĕнĕ-Кипек. Лашалла выляни. Лашалла вылянă чухне пурте, кам выляс тиекен, виç пай çине уйăрăлса тăраççĕ: пĕрисем хуçисем пулаççĕ, теприсем лашисем пулаççĕ, виççĕмĕшĕ лаша илекенĕ (лашапа сутă тăвакан) пулать. Вăййи тапраначчен, лаша хуçисем: кам манăн лаша пулать, килĕр, тесе, чĕнеççĕ. Унтан вара тавралла вырăна(çа)ççĕ-тăраççĕ. Лашапа сутă тăваканĕ пĕр хуçи патне пырать те, ыйтмах тапратать: лаша сутатни? тит. Лешĕ: сутатăп, тит.— Мĕн чул тăрать? Виçĕçĕр тенкĕ.— Виçĕ пус та памастăп, тит те, вара хуçипа лашине илекенĕ те тавралла чупса каяççĕ. Хăшĕ малтан çитет лашисем патне, çав вара лаша хуçи пулать. Хăшĕ тăрса юлать, çав лашасене илме каяллах тепĕр хуçи патне каять. Паçăр каланă пек, унпа иккĕш каяллах, пуплешсе татăлса, чупса илеççĕ. Çапла выляса, вăййи пĕтечченех выляççĕ.

йăкăртмалла

назв. игры. Афанасьев, Çĕне-Кипек. Йăкăртмалла выляни. Йăкăртмалла час-часах çытармара вылаççĕ. Йăкăртмалла выляс пулсан, пур те çерем çине ĕретĕн ларса тухаççĕ. Хăшне-те-пулсан пĕрне хуралльçă (= хуралçă) тăваççĕ те, ларакансем хăйсене хирĕç тăратаççĕ. Унтан е пиçиххи, йе урăх япала илеççĕ те, хăйсем хыçĕнчен: ер, ер, ер те пул, тесе, çав япалана пĕр-пĕрин патне вăрттăн ута-ута яраççĕ. Çав вăхăтра вĕсем çав япалана мĕнле-те-пулсан çухатаççĕ. Хуральçи хытă пăхса тăрать те, вара çав япала ăçтине каласа парать. Хуральси çав япала ăçтине пелсен, ыйттисем хушшине кĕрсе ларать те, ун вырăнне хуральçа, камра çав япала тупăннă, çав тухать. Хуральçă çав япала ăçтине пĕлмесен, питĕ лайăх патак çисе илет: унăн пуçне аçампа чăркаççĕ те, е йĕвенсемпе, е чышкăсампа хĕнесе илеççĕ.

йĕр

(jӧ̆_р), жгут из пояса (в игре). Орау. Çĕн-Кипек. Унтан е пиçиххи, е урăх япала илеççĕ те, хăйсем хыçĕнчен: йĕр-йĕр, йĕрте пул! тесе, çав япалана пĕр-пĕрин патне вăрттăн ута-ута яраççĕ.

вăпăрла выляни

назв. игры. Çĕнĕ-Кипек. Вăпăрла вылянă чухне пĕри вăпăрĕ, тепри уйăхĕ пулать. Ыйттисем (siс!) пурте, алран ал тытса, тавралла карталанса тăраççĕ. Унтан вăпăрĕ уйăхне хăваламах тытăнать. Уйăхĕ çав карта ăшне кĕрсессĕн, пурте кукленсе лараççĕ те, леш вăпăрĕ картийĕн тулашне тăрса юлать. Чăпăрĕ те çав вăхăтрах çав карта ăшне кĕрсе кăйсан, уйăхне часрах кăлăрса яраççĕ те, каяллах кукленсе ларса, вăпăрне карти ăшне тăратса хăвараççĕ. Çапла аппалансан-аппалансан, вăпăрĕ уйăхне çитсе тытать те: сана çырăм ĕнтĕ! тит вара.

ытаклан

(ыдаклан), обниматься. Ст. Чек. Вĕсем епле ытакланса, юрласа çӳреççĕ! (Обнявшись и распевая). Çĕн-Кипек. Çав ачаран ыйттисем те хытă ытакланса тытăнса каяççĕ.

Вырăсла-чăвашла словарь (1972)

мякина

арпа, кипек.

охвостье

1. каяш, хӳрери тӗшӗсӗр тырӑ, кипек; 2. хӳрешке (ҫӗмӗрсе тӑкнӑ тӑшмансен).

сбой

1. пуснӑ выльӑхӑн пуҫӗ, урисем, ӑшчикӗ; 2. иршĕ, кипек.

шелуха

мн. нет хупӑ, вӗҫкӗнчӗк, кипенкӗ, кипек, ирӗш; шелуха подсолнечных семян хӗвелҫаврӑнӑш хуппи; гречишная шелуха хуратул кипенки.

Вырӑсла-чӑвашла словарь (1971)

лузга

ж. собир. хупă, кишек, кипек (хĕвелçаврăнăшĕн, кантăр вăррин); лузга подсолнечника хĕвелçаврăнăш хуппи.

охвостье

с. собир. с.-х. 1. каяш, кипек; 2. перен. хӳрешке; буржуазное охвостье буржуази хӳрешкисем.

сбой

м. 1. разг. (часть туши) выльăх пуç-ури, ăшчикки; 2. с.-х. (отруби) сăсăл, хывăх, ирĕш, кипек.

шелуха

ж. 1. (овощей, плодов, скорлупа, рыбья чешуя) хупă; (семян) кипек, кипенкĕ, ирĕш; картофельная шелуха улма хуппи; рыбья шелуха пулă хуппи; шелуха подсолнечника хĕвелçаврăнăш хуппи; 2. перен. кирлĕ марри, хуппи, çӳп-çап.

Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)

кипек

«шелуха», «мелкая мякина»; МК, кирг., казах. кебеккепек, ног. кебик, кумык, гебек, азерб. кәпэк «отруби», уйг. кепәк, хак. кибек «шелуха», «отруби»; желт. уйг. кевек, тат. кибәк, башк. кәбәк «мякина», «шелуха», «высевки»; узб. кепак «отруби»; кипек «рисовая шелуха»; «опилки». Происходит, вероятно, от кап (кирг., тур. и др.) «оболочка», «наружный покров», «чехол»; ср. также ойр. кеп, хак. кип, тув. хеп, чаг. кепек «одежда»; кебек уменьш. ф., т. е. «маленькая одежда (чехол)», «маленькая оболочка»; в некоторых языках (казах., тур., башк. и др.) встречается и с огласовкой а в первом слоге: кабык «шелуха», «кора», «скорлупа»; ср. перс. (капак) «перхоть», «плесень»; ср. монг. кебиг, хәбәг «шелуха», «мякина», «отруби».

кипке

«верхняя рабочая рубаха», тур. кепенек «дождевой плащ из войлока»; узб. кебанак «чекмень», «войлочный халат; чаг. кипенк «платье»; у Бабура кипек «верхний шерстяной кафтан, надеваемый от дождя». Происходит от кĕпе (см.).

Чăвашла-вырăсла фразеологи словарĕ

Алă çĕкленмест

Алă (ал) çĕкленмест рука не поднимается [не подымается] у кого.
Хăшĕсем упăшки е ывăлĕ вилни çинчен хыпар илнĕ. Вĕсенчен укçа илме ал çĕкленмен пирĕн. Коммунизм ялавĕ. Хуйхă пуснă хĕре сăлтавсăрах намăслантарма аллăм çĕкленмерĕ. М. Кипек.

Ăша вăркат

Ăша [ăшчике] вăркат удручать / удручить кого-что, крайне огорчать / огорчить кого-что; тревожить / встревожить кого.
Хумов тарланă çамкине тутăрпа шăлать. Унтан, ăша вăркатакан шухăшсенчен тарса пытанас тенĕ пек, тата хăвăртрах утать. М. Кипек. Инçетри хуларан ерипен çеç илтĕнекен хурлăхлă сасă унăн ăшчикне пушшех вăркатса ячĕ. А. Талвир.

Вара тытса

Вара (варсене) тытса (кул, ахăлтат т. ыт. те) держаться за бока [за животы]; син.: каçса кайса кул, вар хытиччен кул.
Рамаш Трашунран тĕлĕннипе варне тытса кулса ячĕ. В. Паймен. Сунар станцине килнĕренпе ăна никам та генерал тесе шутлас çук, чи кулăшла халапсене вăл çаптарать, хăш чух темле мыскара шухăшласа кăларать те, юлташĕсем куçĕсене шăла-шăла, варĕсене тытса ахăлтатаççĕ. М. Кипек.

Ирĕке тух

Ирĕке тух 1. освобождаться / освободиться (1. стать свободным, независимым; приобрести свободу; 2. стать свободным, располагающим временем, не занятым делами).
1. Ирĕке тухас шанчăка çухатма пуçланă çынсем трук савăнса ӳкрĕç. М. Кипек. 2. Ирĕке тухнă бригада сывлăш çавăрса ассăн сывласа ярсан, Чапаев каллех шуррисен çарне тустарма тытăнать. В. Бурнаевский.

Йĕркене кĕрт

Йĕркене кĕрт 1. приводить / привести в порядок кого-что, в какой, наводить / навести порядок в чем; 2. образумить кого-что.
1. Фермăри витесемпе ытти çурт-йĕре хĕлле валли юсаса йĕркене кĕртме колхозри ăста платнике, Варвари ашшĕне, Ярмуш Петĕрне хушрĕç. С. Аслан. 2. — Анне ăна йĕркене кĕртме пăхрĕ. Вăл пур пире иксĕмĕре те вутсыппипе хĕнесе хăваласа ячĕ, — ĕсĕклесе каларĕ Лена. М. Кипек.

Кăмăл çĕкленет

Кăмăл çĕкленет дух поднимается у кого; возбуждается кто.
Çĕклентĕр кăмăл шурăмпуç хăпарнăн, Ман тĕп хулам, çунатăм, Шупашкарăм! С. Шавли. Халăх хисеплесен, çумра туссем йышлă пулсан, кăмăл та çĕкленет, ĕç-хĕл те ăнсах пырать. М. Кипек.

Кĕлмĕçе тух

Кĕлмĕçе тух становиться / стать нищим, разоряться / разориться.
Анне хĕрхенсе çăлчĕ ман пуçа, анчах халĕ иксĕмĕр те кĕлмĕçе тухрăмăр. М. Кипек.

Куç сиктер

Куç сиктер переводить / перевести взгляд на кого-что.
Куçук куç сиктермесĕр урамалла пăхса ларать. Тулта — хĕвеллĕ çуркунне. С. Аслан. Пĕр тапхăр пĕр-пĕрин çинчен куç сиктермесĕр пăхса тăтăмăр. М. Кипек.

Куç хупса та ĕлкĕреймерĕм

Куç хупса та ĕлкĕреймерĕм не успел глазом моргнуть.
Эпĕ куç хупса та ĕлкĕреймерĕм пулĕ, ирхи сывлăша çурса пăшал кĕрслетрĕ. М. Кипек.

Манăç пул

Манăç пул быть забытым, быть преданным забвению.
Çав тискер кунсем ĕмĕрте те манăç пулас çук. М. Кипек. Кунта пулнă пирки паттăр Вашаватлă политрук, Çĕнтерӳллĕ çакă тапхăр Ĕмĕр манăç пулас çук. К. Кольцов.

Мăшкăл кур

Мăшкăл кур 1. позориться / опозориться, срамиться / осрамиться; 2. подвергаться / подвергнуться глумлению, издевательству.
1. Тĕнчере хĕрĕх çичĕ çул пурăнса та кун пек чĕр мăшкăл курманччĕ. В. Алентей. Хам та айван çав. Виçĕ кун хушшинче икĕ мăшкăл куртăм: малтан Шатра Михаларан, кайран çак тăманаран. М. Кипек. 2. Вăрман варринчи мăшкăл курнă ял Шăнкăрав сассипе юлать çӳçенсе. С. Элкер. Уй-хирте пĕр ушкăн кашкăр Çисе янă пуп пирки Курĕç хурлăх, курĕç мăшкăл Манăн виçĕ савнă кин. Я. Ухсай.

Ответ тыт

Ответ тыт держать ответ перед кем, за что, отвечать / ответить перед кем, за что; понести наказание какое, за что.
[Арбатов:] Лайăх çĕре пăснăшăн колхозниксен умĕнче ответ тытатăн. Н. Терентьев. — Асăрхан, Айкашев! Партизансене шар кăтартсан, никам та мар, эсĕ çеç ответ тытăн! М. Кипек. Кахала ответ тытма çитмеллех черет. В. Уртаих.

Пуç каçăрт

Пуç каçăрт задирать / задрать голову (гордиться, важничать); син.: пуçа ух, пуçна асла хыв, кăкăра каçăрт, хăвна ху çӳле тыт, хăвна ху асла [пысăка] хур, хăвна асла карт.
Каçăртать пуль-ха пуçне, Ан шарла. П. Хусанкай. Эсĕ ху пуç каçăртса çӳретĕн, Элеке ĕненетĕн, иçмасса. Вĕçев. Пуçлăх каллех парада тухнă салтак пек пуçне каçăртнине курсан, Мышкин хĕпĕртесе ӳкрĕ. М. Кипек.

Пушă параппан çап

Пушă (пуш) параппан çап (çаптар) болтать языком; син.: талпас çап, пуш сăмах çаптар.
Вĕçкĕн Иван мухтанать, Пуш параппан çаптарать. Тĕрĕссипе, хăй ĕçре Пырать кайра, хӳрере. В. Давыдов-Анатри. Асланса ватăлнă çын пуш параппан çапмасть. А. Емельянов. Ятманов пуш параппан çапма юратманнине пурте пĕлнĕ. М. Кипек.

Сăн çапать

Сăн çапать 1. становится на вид каким; 2. окрашивается в цвет какой.
1. Салху сăн çапнă Зоя Савельевна ман пата тухса вĕри чей тултарса пачĕ. А. Талвир. Вăтăртан çеç иртнĕ пулсан та, ватă сăн çапрĕ. М. Данилов-Чалтун. Вавил, Сарпие эп паçăр куртăм. Йăлт урмăшса кайнă, вилнĕ çын сăнĕ çапнă хăйне. Н. Терентьев. 2. Мăклă шур лачаки патне çитнĕ чух мал енчи тӳпене хĕрлĕ сăн çапрĕ. М. Кипек. Апрель хĕвелĕ паçăрах тăвайкки хыçне анса ларнă. Çанталăка тĕттĕм сăнĕ çапнă. С. Элкер.

Ташша ил

Ташша ил [илтер, сӳ, çап, çаптар, тӳ, яр] вовсю плясать.
Тӳпе шăтать, Çумăр ташша илет, Çĕре ӳкет те çӳлелле сикет. Г. Ефимов. Пурте утаççĕ, хĕвĕшеççĕ е тата карталанса тăнă та ташша илтереççĕ. Я. Львов. Çамрăк-кĕрĕмсем, Ывăл-хĕрĕсем, Тăрăс-тăрăс сиксе, Алă çупса, Çăмăл ташăсем сĕвеççĕ. Н. Полоруссов-Шелепи. Юрă пек, юмах пек Шупашкарăн Каччисем ташша çапнă чухне. В. Урташ. Ай, кĕрхи каç кĕрнеклĕ çав ытла. Ташша çапаççĕ йăлтăр çăлтăрсем. Г. Ефимов. Вара юрăсем шăрантараççĕ, ташша çаптараççĕ, ушкăнăн-ушкăнăн пухăнса, тĕрлĕ япаласем çинчен калаçаççĕ. М. Кипек. Линкка-линкка кĕввипе ташша турĕç кăна хĕрпе каччă. Л. Агаков. Йăмăкĕсем вашăк çаран хĕрринче, ешĕл çерем çинче, ура хуçса ташша яратчĕç. В. Ухли.

Тăкак кӳр

Тăкак кӳр приносить / принести убытки кому-чему.
Пĕлтĕр, ак, çирĕм ĕне ящур чирĕпе чирленĕ. Ку колхоза сахалтан та вунă пин тенкĕлĕх тăкак кӳчĕ. М. Кипек.

Тăн пĕл

Тăн пĕл быть в сознании [в памяти].
Амăшĕпе аппăшĕ тăн пĕлми пулнă Полинăна çенĕке сĕтĕрсе кĕрсе пăрахрĕç. М. Кипек. Тамара виç-тăватă кун хушши тăн пĕлми выртрĕ. Ю. Скворцов.

Тăна кĕрт

Тăна (тăн) кĕрт 1. учить уму-разуму кого, поучать кого; 2. приводить / привести в себя кого; 3. проучить кого, наказать кого.
1. Вăл, Ерошкина тăна кĕртес тесе, чылайччен ятларĕ те киле ячĕ. Н. Патман. 2. Вĕсене Ваçка йыснăшĕн сасси тăна кĕртрĕ. М. Ухсай. Наçтук ăна сивĕ шывпа сапса тăна кĕртрĕ. А. Артемьев. 3. — Савăнма ан васка, райкома чĕнсе хăвна тăна кĕртессе кĕтсех тăр! — хушса хучĕ. М. Кипек. Пуппа юлташлă самăр вырăс уçнă Чăвашсене тăна кĕртме лавкка. Я. Ухсай. Ют çĕртен ырăпа килнине Чыс тумалăх пур çăкăр-тăвар, Чикĕрен усалпа каçнине Тăн кĕртмелĕх пур типĕтнĕ тар. С. Шавли.

Тилхепе тыт

Тилхепе тыт 1. править лошадью; 2. быть [стоять, находиться] во главе чего.
1. Эпир уя-хире иленнĕ, Атте-анне пехилĕпе Мĕн ачаран çунса çӳренĕ Тытса курасшăн тилхепе. Ю. Семенов. Ларса пырать вăл, шĕшлĕ, шĕпĕн пек, Ăçта унта — тытасшăн тилхепе. С. Шавли. Мана, çĕтĕк-çатăка, çуна тĕпĕнче улпутла ларса пыни килĕшмĕ, ларкач çине тилхепе тытса ларас пулĕ. М. Кипек. 2. Шутлаççĕ халăх пурлăхне васкавлăн Шут шăрçиеем, арифмометрсем. Çак ырлăхшăн сире епле мухтамăн, Колхоз тилхепине тытакансем. Ю. Семенов. Ашшĕ сăмахне ывăлĕ манмасть, халăх шанса панă пурнăç тилхепине çирĕп те пĕр тикĕс тытса пырать. Коммунизм ялавĕ.

Тип мунча кĕрт

Тип мунча кĕрт задавать / задать баню кому, давать / дать жару кому.
— Тип мунча кĕртрĕç председателе, — аса илет Ухвандеев, — хама та самаях лекрĕ. М. Кипек. Тип мунча кĕртнĕ хыççăн вĕсене нӳхрепе антарăр. К. Турхан.

Усрава ил

Усрава ил взять в приёмыши кого.
Тăлăх ачана Пахомов хушаматлă çынсем усрава илнĕ. В. Долгов. Тăлăха юлнă Конрада йыснăшĕ усрава илчĕ. М. Кипек.

Харама кай

Харама кай 1. идти / пойти насмарку, пропадать / пропасть даром, зря; 2. не идти / пойти на пользу.
1. Ырă тĕллевшĕн асапланни харама каймасть. А. Алка. Бригадир пухура сăмах пани харама кайрĕ. В. Паймен. 2. Анчах çапла шут тытни те харама кайрĕ. М. Кипек.

Хăйне асла хур

Хăйне (хăй) асла [мăнна, пысăка] хур ставить себя высоко, быть высокомерным, быть высокого мнения о себе, мечтать, мнить о себе высоко [много]; син.: пуçа каçăрт, пуçа çӳле хур.
Малтан хăйне асла хуракан кайран кĕçĕн пулнă, Ваттисен сăмахĕсем. — Асту, Хриссан, хăвна ытла мăнна хуратăн. А. Артемьев. Аркадий вара, мĕн ачаран хăйне хăй мăнна хума хăнăхнăскер, юратура та ыттисенчен уйрăлса тăрасшăн пулнă. Э. Волошина. — Хăвна ху пысăка хуратăн эс, Нина, — пăлханса каларĕ Ванькка. К. Петров. Тен, хурать [Петĕр] хăйне халь Пит асла. П. Хусанкай. Аслă хĕр нихăçан та курнăçланмасть, хăйне хăй пысăка хумасть. Э. Волоишна. Хăйне ытлашши мăнна хума хăнăхнă Мюллерăн аякран пулăшу ыйтас килменччĕ. М. Кипек.

Хирĕç кай

Хирĕç кай идти / пойти против кого-чего.
— Халăха хирĕç кайма никам та хăяймĕ, — тепĕр шухăш пачĕ Полина. М. Кипек. Эпĕ вĕрентекен чăвашсем хушшинче патшана хирĕç кайма пикенекен çын тупăнасса аса та илмен. Н. Мранькка.

Хирĕç кала

Хирĕç кала [тавăр] 1. возражать / возразить кому; 2. отвечать / ответить кому.
1. Ирина Афанасьевна хирĕç нимĕн те каламан, халăх вара пăтранма чарăннă. Хыпар. Кузьмин, комиссар сăмахĕсем хыççăн кайса, чунне çемçетмерĕ. Кăмăлсăррăн, çилленсе хирĕç тавăрчĕ: — Курассăр килет пулсан, курăр. Ю. Званацкий. Пиччĕшĕ темшĕн хирĕç тавăрса калама сăмах тупаймарĕ. Е. Еллиев. 2. Çакна хирĕç Полина нимех те тупса калаймарĕ. М. Кипек. Аптраса ӳкнĕ чиновник хирĕç нимĕн те тавăрайман, пĕр сăмах чĕнмесĕр аяккалла утса кайнă. И. Иванов.

Хурал тăрат

Хурал тăрат ставить / поставить охрану; ставить / поставить на караул [на стражу] кого.
Малтанах икĕ килне те хурал тăратма ăс çитернĕшĕн хăйне хăй мухтать. Н. Мранькка. Турханов отрядри çынсене вăрçăри лару-тăру çинчен каласа пачĕ, унтан, чĕнмен хăнасем сисмесле илсе ан тапăнччăр тесе, виçĕ постлă хурал тăратрĕ. М. Кипек.

Хыççăн кай

Хыççăн кай подражать кому, повиноваться кому-чему.
Ну, ятлăр ĕнтĕ, куштан карчăк хыççăн кайнă тесе вăрçăр. М. Кипек.

Чĕре йăшкать

Чĕре йăшкать сердце болит [ноет, щемит] чье, у кого.
Ют çĕрте, çывăх çынпа урлă-пирлĕ калаçнă хыççăн, пĕччен ларса юлсан вара чĕре йăшкасах ыратма пуçлать. М. Кипек. Чĕрере те канлĕх çук. Темшĕн йăшкать, йăшкать чĕре. Темле инкек пуласса систермест-ши вăл? К. Турхан.

Шак хыт

Шак хыт цепенеть / оцепенеть (под влиянием какого-либо сильного чувства).
Пĕтĕм агрономсем тĕлĕнсе шак! хытса кайрĕç. А. Ĕçхĕл. Тĕлĕннипе шак хытса тăтăм. А. Артемьев. Тусем енчен сасартăк темĕнле сасă илтĕнчĕ. Эпĕ шак хытса тăтăм. М. Кипек. Çак тӳсме çук суя сăмахсене илтсен, Çеçпĕл чул пек шак хытрĕ. Ю. Званацкий.

Шăпа яр

Шăпа яр [тыт] кидать [бросать] / кинуть [броситъ] жребий.
Авалхи йăлапа сунар вырăнĕсене шăпа ярса йышăнăпăр. М. Кипек. Атьăр, шăпа ярар. Камăн хаçат илсе каймалла? А. Артемьев. Пирĕн пĕр-пĕр шавлă халăх Шăпасем яма тухсан, Илчĕ çĕр нумай ят тăрăх Тукасри Митти пуян. Я. Ухсай. Якур, Тарас, Митя кил хушшине мечĕкпе выляма тухрĕç, лапта калекĕпе шăпа тытрĕç. П. Можаров.

Шута кĕр

Шута кĕр входить / войти в число кого-чего, считаться кем-чем.
Йĕкĕт — çар çынни, йĕкет шутне кĕриччен каччăсен-яшсен хĕç тыткаласа, юланутпа çӳреме, ухă пеме пултарнине кăтартмалла. Юхма М. Тайăр Тимккин калавĕсем илемлĕ, паха чĕлхепе çырнă произведенисем шутне кĕреççĕ. В. Долгов. Ырă çынсен шутне кĕме ĕмĕтленни харама кайрĕ. М. Кипек.

Элек пар

Элек пар клеветать / наклеветать на кого-что; ябедничать.
Элек парса çынна вĕлерттернĕ. Ваттисен сăмахĕсем. Бухгалтер председателе элек пани вара вутта çу сапнăпа пĕрех пулчĕ. М. Кипек.

Ят ил

Ят ил 1. получить звание какое; 2. быть названным.
1. Запаса тухас умĕн вăл майор ятне илнĕ. М. Кипек. Фабрика коллективĕ коммунизмла ĕç фабрики ятне илессишĕн кĕрешет. П. Львов. 2. Çĕмĕрле поселокĕ хула ятне илнĕренпе вунă çул кăна тултарнă-ха. А. Ĕçхĕл.

Çавăн пекех пăхăр: