Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

ил

10.
пронизывать, пробирать
брать
çил витĕрех илет — ветер пронизывает насквозь
ăна пуля та илмест — его и пуля не берет
чуллă тăпра кĕреçе — илмест каменистую почву лопата не берет

тăп

I.

1.
аккуратный, опрятный

тăп

аккуратно, опрятно
хăвна ху тăп тыт — быть аккуратным, опрятным
тăп-тăп — то же, что тăп I. 1.
тăп-тăп пӳ-си — аккуратный, опрятный вид

тăп

2.
скромный, тихий

тăп

скромно, тихо
вăл ялан тăп çӳрет — он всегда ведет себя скромно

тăп

3.
тихий, спокойный

тăп

тихо, спокойно
йăмра тăррисем тăпах — верхушки ветел не шелохнутся
тăп пул — стихнуть, успокоиться

тăп

4.
впору, как раз
кĕрĕк мана тăпах — шуба мне впору

тăп

5.
полностью, до предела, до краев
витрене тăп тултар — наполнить ведро до краев

тăп

6.
именно, как раз, точно
вăл тăп пирĕн пата килет — он приближается именно к нам

тăп

◊
тутана тăп тыт — поджать губы

тăп

II.
внезапно, вдруг, сразу
быстро, моментально (о прекращении движения)
тăп тăр — внезапно стать, остановиться
тăп чар — внезапно остановить

тăп-тан

совершенно ровно, одинаково
шалчасене тăп-тан ту — подравнять колышки

тăп-тăп

прочно, крепко, основательно
тăп-тăп арча — крепкий ящик
тăп-тăп çых — крепко, прочно завязать

тăп-тăп

аккуратно
ладно прост.
хĕрача тутăра тăп-тăп çыхнă — девочка ладно повязала платок

тăп-тăп

3.
как раз, впору (об одежде)
ку пиншак сан çинче ытла тăп-тăп — этот пиджак как раз по тебе

тăр

5.
останавливаться
лашасем тăп тăчĕç — лошади остановились как вкопанные
манăн сехет тăнă — у меня остановились часы
ан кай, тăр-ха! — подожди, остановись!

тул

II. глаг.

1.
наполняться
шывпа тул — наливаться водой
витре тулчĕ — ведро наполнилось
хваттерте халăх лăк тулнă — народу — полная квартира
пӳлĕме тĕтĕм тулнă — в комнате очень дымно
тăп тул — наполниться до предела, до краев

тăп

III.
подражание топанью

тăп-тăп — подражание повторяющемуся топанью, топотанию

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

туна шăмми

кость голени или кость руки (до локтя). Ст. Чек. Собр. Тутлă тулă — туна шăмми, тула хурсан, йытă çимĕ. (Тăвар). Т. II. Загадки. Туна шăмми тăп-тутлă, йытта патăм-çимерĕ. (Тапак).

туп

топ, подр. топоту ног. Б. Олг. Яш ача ташлат, орине уткалат, он чухне, яш чохне топ, топ, топ ташлат. Пазух. Туп-туп чупса çӳренĕ чух (когда я бегала), тăп-тăп тытса савнă чух, ытараймарăн, аттеçĕм, халĕ епле ытарăн-ши? || Подр. стуку. Чураль-к. Çӳлте шăкăлти-макăлчи, аялта топ-топ. (Сӳс тӳни). || Сразу. Бгтр. Лаша топах тăчĕ. Туплаттар, топать. КС. Туплаттарса килет (громко топает по земле при ходьбе).

тутина

неизв. сл. Качал. Тăп-тăваткал тутина. (Ывăс).

тутлă

(тутлы̆), сладкий; вкусный. N. Тепĕр пуçĕнче тутлă шерепет ларать. N. Улмисем (у антоновки) шултăра, çутă-симĕс, йăлтăртакан хупăллă. Тути тутлăрах уçă, эрех шăршиллă. N. Сим-пылне ĕçсен, ӳсĕр пулмалла, тутлă шерепетне ĕçсен, тутлă чĕлхе-çăварпа калаçмалла. Ой-к. Пичи пичĕке, хулхи тачăка, шӳрпи тутлă (смеются над „пичче“). Ёрдово. † Варăм-тона карăшĕ вăрăм корăк йоратать; эпир хамăр та çавăн пек, тутлă апатсем йорататпăр. Т. II. Загадки. Аллăм туни тăп-тутлă, йытта парсан, вăл çимест, кушака парсан, кушак çимест. (Тăвар). С.-Устье. Тутлăран тутлă мĕн пур? (Ыйхă). Кĕвĕсем. Вăратрăм, вăратрăм — вăранмарăр, сан ăйху манран тутлă иккен. N. Эпир кунтан кайсассăн, пылтан та тутлăрах пурăнăпăр. || Приятный (о запахе). Панклеи. Ман омра пĕр лайăх, тутлă шăршă кĕрекен çын тăрать. N. Ăçта ан пыр, пур çĕрте те тутлă шăршă калама çук тапать. || В перен. см. N. Тутлă ырăлăхне кĕме тивĕçлĕ ту мана. Альш. Тутлă чĕлхе-çăвара пыл витмес. N. Асăнатăп, витенетĕп тутлă чĕлхемпе. Н. Лебеж. Спаççипă, атте, спаççипă, анне, тутлă чĕлхӳпе ырă сăмахна. Пазух. Сирĕн пек ырă çын, ай, умĕнче тата тутлă чĕлхем, ай, çитмерĕ. || Пресный. Собр. Тутлă тулă туна шăмми, тула хурсан йытă çимĕ. (Тăвар). N. Тутлă чуста, пресное. Яргуньк. † Пирĕн килемея юримасассан кукăль пак кукăрлĕ, тутлă тул пак хытĕ-ха. (Свад. п.). || Свежий (о капусте). Орау. Куккăль йӳç купăстаран турăр-и? — çук, пĕр виç купăста пуç пурччĕ те, тутлă купăстаран турăмăр. || Приятно. N. Эй юратнă тăванăмсем, эпĕ сирĕнпе пĕрле тутлă калаçнисене астуса асăнăрсам мана. || Сласть, сладкое. Истор. Тутла тутанса пăхсан, никам та йӳççе юратмасть. Сред. Юм. Тутла пăхать. Любит есть сладко. Шинар-п. Кам та пулин пĕрре тутла вĕренсен, тепĕр хут йӳççе пăхмаçть çав. Чураль-к. Турчăка тăринче тутли тăрĕ.

тӳлĕк

то же, что тӳлек. СПВВ. МС. Тӳлĕк = тăп шыв.

тăваткал

(ты̆ваткал), четыреугольный, квадратный. Ёрдово. † Тăваткал çытар тĕрлĕ пит, сарса ан хорăр — лармастăп. Тюрл. † Тăваткал çаран тват çаран, çăлассинчен пухасси. Пазух. Тăваткал çерем çĕр-çырли, çырли нумай, çĕр сахал. ЧП. Тăп-тăваткал. N. Тваткал куçлă, клетчатый. || Квадратная или четыреугольная площадь. N. Урам тăваткалĕ, площадь. N. Эпĕр тăракан вырăн 8 çухрăм тăваткалĕ, лупам вырăн, питĕ тӳрем. Ходар. Пĕремĕкне çуррине пиччене пачĕ, çуррине çул тăваткалне, куçсем кайма, еçсе пăрахтарчĕ. Пăрахнă чухне ак çапла каласа пăрахаççĕ: ырă урапа çуна йĕрĕ, çак куç ăçтан килнĕ, çавăнта еçсе пар, тет. (Из обряда „куç чĕлхи вĕртерни“ во время „шатра“). N. Акă ял варринче, пĕр пĕчĕк тăваткалта, шкул çурчĕ... пысăккăн курăнса ларать. || Мера земли. Магн. М. 44. || Особая кладка снопов, когда ставят верхушками вместе с четырех сторон по одному или по два снопа, наверху один сноп (входит 15—20 снопов). Чертаг. || Назв. особого платка, размером 2¹/₂ четверти в длину, 2 четверти в ширину. Атмал-к. N. Тăваткала, хĕр кĕрӳ килне кĕрсен, пуç сырас умĕн, пуçне витсе тăнă. Уна кĕçĕн-кĕрӳ ташласа илнĕ. Уна вара кĕрӳшĕ сылтăм алăн кача-пӳрнине çакса çӳренĕ. Тăваткал пӳркенсе тăнă чух хĕр аллисене чăмăртаса сăмса патĕнче тытса тăнă. || Назв. растения (козловка). Абыз. КС. Тăваткал, иначе: кашличĕ, граненый ствол, едят.

тăваткăл

то же, что тăваткал, четыреугольный, квадратный. Янтик. † Тăваткăл минтер, хăмаç çип, сарса тухăр сак тулли. Тим. † Тăваткăл та çерем çырлалă. N. Вăл çĕре вĕсем тăп-тăваткăл касса илнĕ те, пур кĕтессе те пĕрер чул юпа лартнă. Янш.-Норв. Тăваткăл татăк, четыреугольный кусок. Собр. Тăваткал çаран. || Клетка. N. Тăваткăл тĕрĕлĕ, клетчатый. N. Пир тăваткăлĕ. || Квартал, квадратная площадь. Ачач П. Хупах çуртĕнчен шутласа виç-тăват тăваткăл хăварсассăн, аслă урампа пынă чух, пĕр кивĕ, лутра пӳрт çумĕпе, иртсе каймалла, N. Урам тăват-кăлĕ. Ау 151°. † Тăваткăл-тăваткăл касаççĕ, аслă çула виçеççĕ. || Бубны (масть в картах). Кутема.

тăкăн

литься, выливаться, проливаться; сыпаться, осыпаться, падать. Баран. 139. Çырмасем ĕмĕр-ĕмĕрех тинĕселле юхаççĕ, çапах тинĕс тулса тăкăнмасть. Пухтел. Кăвас тăкăнса пĕтнĕ. Тесто ушло. ПВЧ 131. Юри кайрăм вăрмана çулчĕ-çулчĕ тăкăнса пĕтнĕ чух. N. Хирте тырă тăкăнса выртать (осыпается). N. Йывăç çинчен йор тăкăнать. N. Тĕк-мамăк тăкăнни. N. Тăкăннă иккен хĕрлĕ улми çилпелен. О сохр. здор. Çав хупăланса юлнă чечек вара, пĕр виç-тăват кун тăрсан, тăкăнат. ЧП. Нуммай лармĕ, час тăкăнĕ (сар чечек). N. Нарута чавсапа тĕртсе ярса нарут пĕтĕмĕшпе тăкăннă, тет. (Из сказки). Сред. Юм. Ыраш тин çиç ешлĕччĕ, пĕр май уяр полчĕ те, тавна тăкна пуçларĕ. N. Ыраш, тутти, тăкăнать, пĕр май çил тăрать. N. Камăн темĕн тĕрлĕ ылтăн-кĕмĕл тăкăнса выртать? N. Вĕсен кĕлечĕсем тăп-туллиех: хăшне пăхнă, вăл тăкăнса тăрать. О сохр. здор. Çав чирлĕ çынтан тăкăннă япаласем (при оспе)... Яргуньк. Çав кӳлĕ куçнă чухне пулăсам тăкăнса юлнă. || Выпадать, вылезать. Трахома. Куç-хупаххи шыçса кайнă, хăрпăхĕ тăкăнса пĕтнĕ. Ала 95. Ачин вара ури чĕрнисем пурте хăрса типсе тăкăннă, тет (от обморожения). || Валиться. Орау. Виçсĕмĕр те пĕр вырăн çинех тăкăнатпăр (о спанье). N. Эпир харăс-харăс пере-пере, тăшмансем утă çулнă пек тăкăнчĕç. N. Эх, мăн-тарăн çемйисем, тăкăнса юлчĕç Тилечер ялин варрине! N. Хамăр кил-йышĕпе сĕтел тавра шĕкĕр ларса тулнă. Тутах тăкăнмасть. Саккăрăн çав хамăр. || Слетаться на озеро (о птицах). || Расходоваться, тратиться, издерживаться. Юрк. Ахаль тăкăнса çӳренни анчах. Только бесполезные расходы (а толку нет). || В качестве вспомог. гл. Букв. 1904. Шăвăç хыçлă лайăх çунасемпе чĕннĕ хăнасем килсе тăкăнчĕç.

тăп

подр. утиханию, смирному (неподвижному) стоянию или лежанию. КАЯ. Акка тутине сăхманпа тытса тăп выртрĕ вара (закрыв губы кафтаном). Ст. Яха-к. Ачасем каç, килĕсене тавăрăнса пĕтсессĕн, урамра-мĕнте кăнтăрлахи пек пĕр сасă та çук, тăпах (т. е. не как днем). Орау. Амăшĕ пĕре кăшкăрса ячĕ те, ачисем тăп пулчĕç (перестали бегать, прыгать). Ала 73. † Эпир вăй(ă)ран кĕрсессĕн, аслă урам тăп пулать. Ib. † Куккук сиксе авăтать, йĕлме йывăç янăрать; куккук сиксе тăрсассăн, йĕлме йывăç тăп пулать. СПВВ. ПВ. Тăп чарăнчĕ. П. Патт. Ним тăваймасăр тăп чарăнса тăчĕ. Шел. 104. Эх пĕтрĕм иккен эп кунта! тесе тăп чарăнтăм та, кĕтсе тăратăп. Т. VII. Сухаласан-сухаласан, çаккăн сухине çĕр айĕнчен темскерле пĕр хуран хăлăпĕ çаклана пачĕ, тет те, лаши тăпах чарăнчĕ, тет. Альш. Тукмакĕ тап чарăнат, тет. N. Лешсем тĕлĕнсе кайнă та, тăпах чарăнса тăнă. Орау. Лаши хыт уткăнса пынă çĕтрех тăпах чарăнчĕ. Чебокс. Пынă çĕртех юлташ тăпах тăчĕ. Баран. 87. Лашасем аран утаççĕ, кăшт кайсан, тăпах чарăнчĕç. || Смирно, тихо. Якейк. Тăп тăр! Стой смирно (не шевелясь). Ib. Тăп лар! Сиди смирно. Хурамал. Тăп тăр, айван. N. Хăй тăп ларать те, акăш-макăш йывăр ыйтать. СТИК. Лашасем тăп тăраççĕ (остановилнсь). Нюш-к. Пур çĕрте те тăп тăрать (или: типтерлĕ тăрат). Все в порядке. || Благополучно. N. Тăп тăнăшăн тав-та-пуç. || Аккуратно. Букв. Аллу-уруна тăп тыткала. (Смотри, чтобы ноги были аккуратно обуты. Сред. Юм.). Ib. Тотуна-çăварна тăп тыткала. Придай рту аккуратную позу. Ib. Ута пĕртте тăккаламасăр, пит тăп тытса кайрĕ. N. Юсман пек çӳхе тутине тăп тытрĕ. Кĕвĕсем. Сире, тантăшсем, мĕн пулнă, тутăрсене тăп тытнă (тихо стоите, закрыв губы). Сред. Юм. Тотуна мĕн тем сарлакăш сарса тăран, тăпрах тытма йорамас-и д. || Скромно. N. Аван ăспа тăп çӳрени. || Полно. Изамб. Т. Çĕрулми çисен, хырăм тăп пулат (в животе делается полно, твердо и тяжело). || Как раз, впору. Собр. † Тăвансем патне кайсассăн, тăват ан кĕпи те тăп пулчĕ; ютсем патне кайсассăн, виçĕ ан кĕпи те пушă пулчĕ. Рак. Çӳле ывăтрăм, тăп тытрăм; тепре ывăтрăм, май ӳкрĕ. (Шакăлла выляни). || Довольно много, порядочно, более чем мало. СПВВ. Тăпах, весьма много. N. Малтан пĕр вăхăта чĕрĕ пулнă ӳт пайĕсем халĕ пурте тăпах пулнă.

тăп-тап

подр. тихим переступаньям ногами. Скотолеч. 10. Урисене тăп-тап пускаласа тăрать (больная лошадь).

тăп-тăп

подр. стуку копыт. N. † Тăп-тăп тăвать халĕ çак турă ут, сарăлнă-тăр çавăн чĕрнисем (стук копыт, мягкий, на месте, а не на ходу). Альш. † Тăп-тăп кăна тăп-тăп турă ут: сарăлнă-тăр унăн чĕрнисем. Чураль-к. † Тап-тăп тăпиçăм, тăпи ура хуçăкçăм, пиçен-таçан курăкçăм, курăк çине пусимăп. (Пыл хурчĕ). || Удобно. N. Халĕ кĕнекесене тыткалама тăп-тăп, вĕсем нумай чăрмантармаççĕ. Ун чухне уйрăм-уйрăм тир татăкĕсем çине çырнă, хальхи пек хут çине пуçтарса ӳкерме пĕлмен. || Нежно, осторожно, бережно. Сборн. по мед. Ача вилĕ пек çуралсассăн, ăна кăкăрĕ çине, хырăмĕ çине сивĕ шыв пĕрĕхсе, е алăпа тăп-тăп пускаласа чĕртеççĕ. Букв. 1904. Лашисене пырса аллипе тăп-тăп савса ачашласа каланă. Альш. † Тăп-тăп тытса савнă чух (когда ты меня ласкал, бережно держа в руках), ытараймарăн, аттеçĕм. (Хĕр йĕрри). Ib. † Чупса-чупса çӳренĕ чух, тăп-тăп тытса çӳренĕ чух, тăп-тăп тытса савнă чух, ытарасла марччĕ, аттеçĕм: халĕ епле ытарăн-ши? (Хĕр йĕрри). Сред. Юм. Ашшĕ ачине тăп-тăп савать (тихий удар руками). || Крепко. N. Пĕр йĕрке кирпĕч сарлакарах хурса тухса, ун çине пĕрене хурас пулать, вăл вара кирпĕчсене тăп-тăп тытса тăрать. || Аккуратно; бережно. Сред. Юм. Ута хол айĕнче пит тăп-тăп тытса кайрĕ (собрал хорошо и не сорил). Ачач 49. Хăйне таса та, тăп-тăп тытнăшăн ытараймасть ăна. Кан. Шур çип кĕпи çĕлетрĕм, клетке тăп-тăп тăмашкăн. N. Окçа-тенке тăп-тăпрах тытса осрăр. Деньги держите поаккуратнее. Слеп. Тыткалама тăп-тăпрах тăп-тăп япала (çĕмĕрĕлмест). Çутт. 19. Анне кĕлтисем тăп-тăп, пурте пĕр пек, илемлĕ. N. Апла-капла — саррине, уна-куна — хурине, тăп-тăп яшă пĕвлине. НИП. Тăп-тăп çын, аккуратный. N. Пурăнăçа тăп-тăп тытаççĕ. КС. Вĕсем тăп-тăп пурăнаççĕ (без лишних расходов и пр.). N. Тăп-тăп пурăнма тăрăшăр. Ачач 90. Елĕк ялан шухăшлăрах, тăп-тăпрах çӳрекен ача халь хăйне валли сасартăк урăх çул суйласа илет. || Аккуратный, опрятный, стройный. Пазух. Çак ялăн хĕрĕсем, тем чул тăп-тăп пулсан та, Тăрăн хĕрне çитес çук. Тюрл. Тăп-тăп = пĕчĕкĕрех. Ib. Тăп-тăп-тыткалама лайăх.

тăп шыв

стоячая вода. СПВВ. Тăп шыв = тӳлĕк.

тăп

воск. См. тăпа.

тăп посман

не вполне зрелый молодой человек [иначе вус посман (тăп, тăпа — воск). Тăп пусман означает: „не залитой, не залепленный, не заклеенный воском, т. е. у которого на голове остается как бы не залитая воском дырочка“ („родничок не заростает“). Так толкуют в народе].

тăп

частица образования превосходн. степ, прилаг. и наречий.

тăп-такăр

совершенно гладкий. Панклеи. Тепĕр конне кайса пăххăрăмăр та, каснă чăршă таврашĕнче опа йĕрĕ тăп-такăр.

тăп-тан

(ты̆п-тан), совершенно равный. Череп. См. тапă-тан, таппа-тан. КС. Эпир иксĕмĕр те тăп-танах.

тăп-тулли

преполный. N. Шăммисем (кости его) тăп-тулли миме. Альш. † Кăçал кайман пулсассăн, арчам тăратчĕ тăп-тулли. N. Урам хушши тăп-тулли, Пшкрт: _ты̆п тоλи^ы, преполный.

тăп-тутлă

очень вкусный. С. Мок. Туна шăмми тăп-тутлă, йытта патăм — çимерĕ. (Тапак; вар. йытта парсан, йытă хыпмаст. Тăвар. Ст. Шаймурз.).

тăп-тăваткăл

правильный четыреугольник, квадрат. Сред. Юм. Ст. Дув. † Тăп-тăваткăл пахча-улма пахчи, йĕçĕм çырли ăçта пиçет-ши? ЧС. Тăп-тăваткăл кĕт паллă турĕ (знак четыреугольный). Янтик. † Тăп-тăваткăл кĕççе — шур кĕççе, пурте шур качака мамăкĕ.

тăп-тăр

, тăп-тăрă, прозрачный. Вотлан. Кульăк патне карăм та, тăп-тăр шӳрпе çитарчĕ, ĕçни-çини çав пулчĕ Сред. Юм. Шыв тăп-тăрă, очень прозрачная вода. N. Тăп-тăрă шыв пулса пус тулĕпе юхрăм. || В качестве усилительной частицы. Шурăм-п. Тăп-тăр кăнтăрла, в самый полдень. N. Тăп-тăр кăнтăрла тесе хĕвел самый пуç тăрĕнчĕ чухнехи вăхăта калаççĕ (çула). || Совершенно. N. Тăп-тăрă урăччĕ (трезв). N. Кăнтăр конĕнче ялта пĕр çын та корас çок тăп-тăрă.

тăпа

(ты̆ба), омут. Paas. Трхбл. Тăпа — тăп тăракан вырăн, глубокое место в реке, где вода не вертится. Ib. Аслă тăпа и Кĕçĕн тăпа, назв. омутов, которые были на р. Карле, около с. Трехбалтаева.

тăпи

то же, что __тăпа+афф. З-го л. Чураль-к. Тăп-тăп тапиçăм, тăпи ура хуçăкçăм, пиçен-таçан курăкçăм, курăк çине пусимăп. (Пыл хурчĕ).

тăпă

частица образов. превосходн. степ. прилаг. и нар. См. тăп.

тăпăлкка

опрятный. Ст. Чек. Тăп-тăпăлкка тытать. Опрятно держит, в опрятности.

тăплан

успокоиться. См. тăп, тăпă. Собр. Çав мура каякан çын, çĕрле, çын тăплансан, вырăн çинчен тăрса кĕпи-йĕмне хывса пытарса хурат, тет. Сам. 45. Ун сăмахне тăплансах пĕтĕм çĕршыв тăнларĕ. N. Пурне те тăпланса выртма хушрĕ. N. Çын вăрахăн юлашки хут сывлĕ те ĕмĕрлĕхех тăпланĕ. СПВВ. Тăплансассăн, когда успокоились, N. Итла ахăрса ан çӳре, пăртак тăпланса пурăн.

тăпса

(ты̆пса), петля на дверях. СПВВ, ПВ. Вута-б. Тăпса, подпяток у ворот. Ib. Тăпса, осен у ворот, СПВВ. Тăпса = тăпăлса, напятки, на чем ходят ворота. Моркар. Тăпса от слова „тăп“ или выражения „тăп тытас“ — дерево или камень с углублением, в которое вставляется нижний конец оси ворот или калитки. Ось калитки или ворот упирается и вращается на „тăпса“. Ось калитки или ворот по чувашски называется „калинке йĕки“, „хапха йĕки“. Оба конца оси называются „йĕке вĕçĕ“, а не „тăпса“. Тăпса тесе тăта утă çулакан çавапа онăн капăлĕ çыпçăнакан вырăна калаççĕ. Кăпăл тесе çаван аври çăмĕнче çыпçăнса тăракан пайне калаççĕ. Бур. Тăпса — вращающаяся часть деревянных ворот. N. Хапха тăпси тимĕр тăпса. N. Хапханăн тăпси пăхăр, тытки кĕмĕл. N. † Атте хапхи тăпсине шăтрĕ тухрĕ пĕр пĕрене. Персирл. Алăк тăпси, та часть ворот, которая вставляется особым способом в столб. Ib. Алăк тăпси тохса кайнă. N. Чӳрече тăпси — йĕс тăпса. N. Тăпса — у окон и дверей, все, на чем висит. || Вута-б. Петле тăпси, крюк. || См. арман. || Пятка косы. Сред. Юм. Çава çăлса пынă çĕртех самай тăпсинчен талса кайрĕ. || Основание некоторых органов. Сред. Юм. Алă тăпси = алă кăкĕ. || Полый стебель растения, дудка, трубка. Череп. Ыраш тăпсана ларнă (ннжнее междоузлне пожелтело). Ст. Чек. Ыраш тăпсана ларат (начинают пробиваться колосья). См. кĕпçе.

тăрă

(ты̆ры̆, тŏрŏ), прозрачный, чистый. Юрк. Тăрă шывран таса чунăм пур. Шибач. Тăрă шу полса кайрăм. || Трезвый. КС. Хăнисем пĕрте усĕрĕлмен, тăп-тăрах. || Пустой (о чае). N. Тăрă чей. || Настой. Б. Крышки. Кĕл тăрри, настой золы, щелок. || С афф. З-го л.— чистота, прозрачность. Менча Ч. Ĕçес шывăн тăррине парăсăнччĕ, çиес çимен тутлăхне парăсăнччĕ. || Неоплодотворенный (о яйце). Шибач. Тăрă çăмарта (болтун?). Ст. Шаймурз. † Чăпар куккук мĕншĕн авăтат-ши? Çăмартисем тăрă пулнăран. Пухтел. Тăрă çăмарта — яйцо, из которого не будет цыпленка. Если его посмотреть на солнце, то в нем нет черной точки (зародыша). Н. Карм. Тăрă çăмарта, болтун. КС. Тăрă çăмарта тесе чĕп тухман çăмартана калаççĕ. Неверк. Чипер-чипер кайăксем хĕл хĕллеме кайĕç, ылтăн çăмартисем тăрра юлĕç. || Тихий (о погоде). Пшкрт. Тăрă çанталăк, тихо. Хорачка. Йӳç тăри кошлат çил полсан, тăрă чоня ним те çок, йăпăштак ларат. || Здравый (рассудком). Сред. Юм. Тăрах мар, не здравого ума. || Дурак, глупый. Ст. Чек. Тăрă, дурак. N. Тăрă çӳрет; тăрă çын, глупый.

тăрна куçĕ

букв.— глаз журавля. Употребляется в сравнениях с частицей пек: тăрна куç пек — означает прозрачность воды, „как журавлиные глаза“. Собр. † Пурçăн тутăра çумашкăн тăрна куç пек шыв кирлĕ. N. Вăрманăн тепĕр хĕрринче тăрна куçĕ пек тăрă шыв шăнкăр-шăнкăр туса выртать. Сборн. по мед. Лайăх çăл шывĕ тап-таса, тăп-тăрă, тăрна куçĕ пек пулать. СТИК. Çавăнти çăлти шыв тăп-тăрă, тăрна куç пек.

хур тукмакĕ

гусиная ножка. N. Тăппи-таппи, тăппи-таппи, тăп-тап! Хур! Çап-хур! Хуракана хур тукмак, хуманнине чăх тукмак.

хуçăкçăм

ласкат. ф. от хуçăк. Чураль-к. Тăп-тăп тăпиçăм, тăпи ура хуçăкçăм, пиçен-таçан курăкçăм, курăк çине пусимăп. (Пыл хурчĕ).

хохăр

(хоhы̆р), пустой. Хорачка. Хохăр чĕрес, пустой. N. Хохăр чохне, когда не полон (самовар). Сĕт-к. Эп сана пĕр пăтакка тăп-толли патăм, хохăр ма илеп-ке (не полной пуловки, конечно, не возьму). Хухăр çуна, дровни.

хӳм

пазуха. Сохрон-й. Курм. Акай, тет, хӳмĕнти чăкăтна пар, тет. Алик. † Пирĕн килеми пит кунĕ, хӳмрен ушшĕ кăлармасть. Яргуньк. Çимĕç-кукăлли хӳмĕнче. Якейк. Пĕр хӳм тăп-толли толтарса килчĕ. Нарвал полную пазуху. || Слеп. Ача хӳмре пор-ха; хӳмĕнче пор-ха (беременна).

курăк

корăк (-ы̆к), трава; растение. Разг. С.Мих. 5. Çорт(ă)ри та корăк полса, тăм тиврĕ. N. Унччен шăмă витĕр курăк шăтĕ. Сред. Юм. Корăк хыта пуçланă ĕнтĕ, утă çăлма каяс полать. Ib. Корăк ешли çыпăçнă. (Корăк çине ларсан кĕпе çомне корăк тĕсĕ çыпăçсан калаççĕ). Чураль-к. Тăп-тăп тапиçăм, тăпи ура (-и?) хуçăкçăм, пиçен-таçан курăкçăм, курăк çине пусимăп. (Пыл хурчĕ). Сĕт-к. Акнă корăк, посеянная трава. N. Курăкчен — до начала роста травы. || Комнатный цветок. ПВЧ. 110. Кантăк çинче сар курăк, сарлать-и те, сарлмасть-и? (распустится он или нет?). Сред. Юм. Чӳрече омне корăк (цветок) лартнă. || Незрелый. В. Олг. Орпа полса çитиман-хальă, ĕнер те корăкскерех вуртăмăр, (жали траву травой). КС. Халь тырă курăк-ха, вырма юрас çук. Ib. Пушăту ытла курăк, чатас çук çăпатара. || Неопытный, молодой. ЧС. Халĕ (эсĕ) курăк-ха (ты еще зелен), мĕн илтессе пĕлместĕн. Сред. Юм. Пĕчик ачасене: корăк-ха çав, мĕн чолах ĕç ĕçлеччĕр ăсĕм! теççĕ. КС. Курăк мар-и вăл халь, сухара ăçтан чăтать (гов. про лошадь). || См. корăк полă.

куççуль

(с'ул), куç-çулĕ, куç-çулли, куç-çол, (кус'-с'ол), коç-çоль (кос'-с'ол), куç-çӳлли, куç-çӳл, куçшуль, куç-шӳл, куç-çилли', слеза (-ы). Н. Карм. † Пĕрлĕхен пек хĕрлĕ питĕмсене хурлăхан пек хура куççуль хуратрĕ (здесь «хура» относится к «куç»?). СПВВ. Куç-çул, куç-шӳл. Карсун. Куç-çоль, слеза. Ал. цв. 11. Хăйĕн вĕри куççулĕне (= куç-çулне) тăкать. Ст. Чек. Шыв, куççуль пек, тăп тăрă, тет. N. Çын куççулĕ çĕре ӳкмест. N. Ватă çын, кăмака хыçĕнче ларнă чухне, кинĕпе ывăлĕ, сĕтел хушшинче тĕрлĕрен çимĕç çинине кура, час-часах куççулĕсене шăлкаланă. Самар. † Эсĕ çакăнтан кайса пырсан, тухаймĕ-ши сирĕн куç-çӳлĕ. ТММ. Атте-анне куççулĕ çĕре ӳкмест. N. Куç-çӳлли тухнă. N. Куçран çапакан куççуль кăларать, чĕрене амантакан хуйхă хускатать. N. Эпĕ килтен тохса кайнă чох, пĕр куççуль те кăлармарăм (не проронил ни слезинки). N. Куçран куç-çӳлли анчĕ (потекли).

кăнтăр кунĕ

день (как светлая часть суток). Кан. Пурăшсем (барсуки) кăнтăр кунĕнчех курăнкалаççĕ. В. Олг. Кăнтăр конĕнче, днём. N. Кăнтăр конĕнче ялта пĕр çын та корас çок — тăп-тăрă. Шибач. Кăнтăр конĕнче, çутăлсан. Капк. Кăнтăр кунĕнчех çавăн пек хăтланаççĕ!

кĕшĕл

(_кэ̆_жэ̆л, к'ӧ̆_жӧ̆л), подр. шуму толпы. Хĕн-хур. 115. Хускалчĕ кĕшĕл! тăп тăнă пуху..

тĕхтемен

то же, что тăп, тихо, смирно. Сред. Юм. Мана тĕхтемен тăракан çыннах пырса печĕ.

чĕп-чĕрĕ

очень живой. Букв. 1900. Пичĕсем тăп-тулли, илемлĕ, куçĕсем чĕп-чĕрĕ пулнă.

чĕрне

ноготь. N. Тыткала пĕлмен ал-уран чĕрни вĕçне шăрпăк кĕнĕ, тет. Человеку (неумелому) попадает под ногти заноза. N. Чунăм чĕрне вĕçнех çитрĕ. Душа ушла в пятки. || Копыто. Образцы 46. † Тăп-тăп тăвать халĕ çак турă ут, сарăлнă-тăр çавăн чĕрнисем. Такмак 1. Утмăл çухрăм хура вăрман урлă каçнă чухне пĕр пăлан куртăмăр: унăн мăйраки вĕçĕ ылттăн иккен, чĕрни вĕçĕ кĕмĕл иккен, мăйракипе шăйăрать те йĕр тăвать, чĕрнипе пусат те çул тăвать. || Коготь.

шакăртаттар

понуд. ф, от шакăртат; производить стук, стучать. Выçăхакансем 26. Вĕсем кашăксемпе епле шакăртаттарни хăлхана йĕкĕлтет. Ib. 11. Таканлă атăсемпе шакăртаттарса, пирĕн патра виçĕ салтак-милитсионер кĕчĕ. Çутт. 68. Çул çинче сасартăк урапа шакăртаттарни илтĕнчĕ. Йӳç. такăнт. 19. Куньккипе шакăртаттарса алăк патнелле утать. Орау. Алăка такăш шакăртаттарать. N. Шăтăк умĕнче ун чухне те çак çăл шакăртаттарса тăп тăррăн юхса выртатчĕ. Ib. Лаша пăхсене кил-картинче кĕреплепеле шакăртаттарса пуçтарнă пек. N. Вара эпир урапа çине лартăмăр та, киле шакăртаттарса таврăнтăмăр хĕрсĕрех. Сред. Юм. Шакăртаттараканни тесе ял хоралçисен шакăртаттарса çӳрекеннине калаççĕ. Орау. Шакăртаттарать (стучит, караульщик). БАБ. Алăкĕсене пырса шакăртаттаратчĕç, тет (стучали палками или задвижками). КÇ. Эпĕ патакпа ракатка (изгородь) патаккисене тăршшипех шакăртаттарса тухрĕм. Чебокс. Атьĕр чарапа хупласа çиелтен шакăртаттарар, терĕç (мертвого петуха). N. Качака урайне шакăртаттарчĕ (унăн пăхĕ шакăртатса ӳкет). || Орау. Кĕçĕр çанталăкки шакăртаттарса (крепко) шăнтса лартнă. || Орау. Салтак ачисене кăçал шакăртаттарчĕç анчах (перебрали всех), пирĕн ялтанах вунсакăр ача карĕ, пĕр пăсăк ача тухмарĕ — йĕркипе илсе пычĕç. || Переносно — говорить, беседовать. Орау. Пăх-халь, вырăспа чăвашла шакăртаттарса калаçса ларать. Ib. Икĕ карчăк пĕр чашăк сăра лартнă та икĕшин хушшине, шакăртаттарса калаçса лараççĕ.

шур

шор, белый. См. шурă. Янтик. Ĕнтĕ шур юр çăвать, пушмак путать. Собр. Шур юр çине çунă шур йăлтарка, хĕртсе хĕвел пăхса та ирĕлес çук. НР. Ăрамри шур юр пĕтес çук... На улице белый снег не сойдет. Вомбу-к. Шур пренĕк. Чураль-к. Мана пичи юратать: шур ампар лартса парас, тет. Тайба-Т. Тантăш ăçта çывăрат, урам хĕрринчи шур лаçра. N. Шур кĕççĕ чăлха пустартăм; шур курнитсара çӳрес пек. НР. Уй варринчи шур хурăн... Среди поля белая береза... Альш. Ман çийĕмри шур кĕпе, арки вăр-вăр тăват-çке. НР. Кантăк çинчи шур супăн... На подоконнике белое мыло... Хора-к. Шор çăмарта тийиса шоратмасăр çиес мар. N. Çӳлĕ тусем çине хăпартăр-и, шур кĕленче чиркӳсем куртăр-и? Тогаево. Шур-шур та ульки кантăр тыллать. N. Тăп-тăваткăл минтер, çитсă вăй пит, пурте шур хуринĕн (белого гуся) мамакĕ. N. Шор сахăр пек çут атă, ăстаях-ши выртать-ши? ГФФ. Шор чăлхапа, пошмакпа. В белых чулках и башмаках. Ib. Шор перчатки, кăвак кончи ĕçпе пĕтрĕ окçашăн. Белые перчатки, синие наголенки износились в работе из-за денег. Хош-Çырми. Пĕр çавра çил тухтăр, вĕçтертĕр, аннеçĕм чĕрки çĕне ӳкертĕр, шор тоттăрпа çыхса хотăр-и. Пусть поднимается вихрь и унесет их (волосы) и уровит на колени матушке; пусть завяжет она их в белый платок ГФФ. Ларса йолма шор чол мар. И не белые камни, чтобы остаться на месте. НР. Тарăн варти, ая, шор хăйăр анчах çунă шор йор пек. В глубоком овраге белый песок, подобно что выпавшему белому снегу. N. Халăх окçипе пĕр шор лаша илеç Илья пророка пама. ГФФ. Пахчана ятăм шор питек кĕтмĕл аври солляма. Я пустил в сад белого ягненка щипать брусничную траву. Байгул. Шор кăвакал чĕпписĕм. Хош-Çырми, Шор автан сассисем илтĕнеççĕ. Слышатся голоса белых петухов. Байгул. Шор, шор, шор та хĕр, шор та кантăр тыласан, ори таппа ларайнă. Ст. Чек. Шур хĕр. Ст. Айб. Шур акаян шăлĕсем хура. (Хурткуççи). Н. Лебеж. Килеймерĕм атте-анне кăмăлне, килтĕм шур патшанăн кăмăлне. (Солд. п.). Мусирма. Хура хур ами пултăм та, хура халăха пуçтартăм; шур хурт ами пултăм та, шур халăха пуçтартăм. || Седой. N. Шурă кăвак (седой). Альш. Ăна шурă сăн (кăвак сăн) çапнă. У. Я. Шур çӳçсене тăктарчĕ тертленнĕ пуç çинчен. Ала 66°. Кинçĕм те лайăх Хĕвекла, йĕрет те макрать, качча каять, пуçăм та шурă пулми, тет. || Чистый. НР. Шор портянккă не шалккă... Чистых портянок не жалко. К.-Кушки. Мунча кĕрсе тасалса, шурă кĕпе-йĕм тăхăнса. || Светлый. НР. Шор чăланти, ай, çут часси, çапас вĕрем çиттĕр пуль. Блестящим часам, что в светлом чулане, видно, пришло время бить. || Бельмо. N. Вара ман куçсене шур илчĕ. ЧП. Икĕ хура куçма шур илтертĕм. Зап. ВНО. Ватă хĕрĕн куçне шур илнĕ. N. Ахмать куçне шур илнĕ. (Чӳрече шăнни). Кан. Асамçăсем патне чупса куçсене шăтарттаракан,— шур илтерекенсем. N. Куçне шур та илсе лартнă. N. Сулахай куçне шур илнĕ (вăкăрăнне).

шĕвинкке

так называют глуповатого, хвастливого человека. Ст. Чек. Шĕвинкке тесе тăп-тăрă, вĕçкĕнтерех çынна калаççĕ (глуповатого, хвастливого).

пылчăк

(пыл'ц'ы̆к, пыл'џ̌ы̆к), грязь. Çамр. Хр. Тăп-тăр пылчăк пулса киле тавăрăннă (она). Янтик. Пĕтĕм урисем пылчăк! N. Пылчăк çинче карттус выртатчĕ. N. Пылчăк — ишмеле мар. Собр. Пылчăк çине кĕрсен, нихăçан та пылчăкланмасăр çук. (Послов.). Сред. Юм. Хĕрлĕ пылчăк = йĕпе хĕрлĕ тăпра; хôра пылчăк = йĕпе хора тăпра. Ib. Пылчăк çинче ишет. Ходит по грязи. N. Пылчăк сирпĕнет (летит при езде). || Тина. Ст. Яха-к. Çăла супăне аврине чиксе ярса, çăл тĕпĕнчен пылчăк çавăрса кăларчĕ. Изамб. Т. Кукăртан иртсен урăхла: сылтăм енче пылчăк, сулахай енче тăмлăх (на р. Буле). Пшкрт. Пылчăк, топь. См. пулчăк.

пыр

итти, ходить. С. Тим. † Пыраттăм, пыраттăм çулпала, вуникĕ кашкăр тĕл пултăм. Чăв. й. пур. Прухха та ун патне пыма пăрахнă вара (ходить перестал к нему). Абыз. Ай ман хыçран такам пырать. СТИК. Çулпа 20 салтак пырат (но: çулпа салтаксем çирĕмĕн пыраççĕ; еще: пӳртрен виçĕ ача сиксе тухрĕç те, сиккелесе выля пуçларĕç). Якейк. Эс пырсан, эп каймалла та, эс пырасса пĕлместĕп. Я поехал бы, но не знаю, согласен ли ты на это. Кан. Пыр та çыпăç ун патне! т. е. он теперь важное лицо. N. Манăн та пырас-и? И мне итти с вами? — Ан пыр (или: пымасан та юрĕ). Юрк. Пырах та, пыр, пырах та, пыр, тенĕрен улпучĕ те: юрĕ, юрĕ, пырăп, пырăп, тет (улпучĕ, пит варлă чĕннĕрен). Ib. Миçе кун пыннине (ехали до города, где сейчас идет беседа), епле çитнине каласа кăтартаççĕ. Ib. Пĕрин аллинче нимĕч чĕлхипе (нимечле. Орау.) çырнă кĕнеке. Пырсан-пырсан, иккĕш те çав кĕнекене вуласа пăхсан, тĕлĕнсе калаçса пыра пуçлаççĕ. Орау. Кĕперпе пынă чухне. Когда я шел (сюда или туда) по мосту. Ib. Тинĕс хĕрринчи ялсене карапсемпе пырса тупăсемпе пере-пере кайнă (или: пыра-пыра персе кайнă). Ib. Пырсан-пырсан, малта таçта хăй çути курна-курна каять. Сёт-к. Самай кĕтӳвĕ тохса кайнă чохне хамăр ĕнесене пырса ертсе ятăм. Ст. Чек. Кăмака умнелле те пыра пуçларĕ (стала стряпать). Т. VII. Çук, çук пымастăп (с тобою). Ib. Ик çын вăрманта пыраççĕ, тет: пĕри кайра, тепри малта, тет. ППТ. Айтăр, эсир пыратра? эпир каятпăр. N. Пырсан-пырсан, пĕр шыв хĕррине çитрĕ, тет (в другом месте: кайсан-кайсан, пĕр шыв хĕррине çитрĕ, тет). Сред. Юм. Пырса та ан шăршлан. И не подходи, все равно не получишь. Регули 1429. Пымассеренех вăл мана паратчĕ. Ib. 309. Эп пыраттăмччĕ те, ерĕçмерĕм. Ib. 137. Вăл пынине пĕлес çок эс. Ib. 84. Вăл пырасса пĕлес çок. Ib. 344. Эп корса, эс пыриччен тытса. Ib. 322. Эп пырсаттăмччĕ он чох, сирĕн никам та, килте çокчĕ. Ib. 593. Пыракан (пырса) онта çынсам темче хут. Ib. 399. Эп онта пырса паян. Абаш. Лаша пит аван пырать. Орау. Лаша тĕпре пит лайăх пырать (идет). Юрк. Пыр — ступай. Ib. Мана çырса ларакан çын кирлĕ, çывăрса ларакан çын кирлĕ мар. Пыр, ман патăмран тух та кай, тет. Хурамал. Пырсан-пырсан, вăл пĕр хулана пырса кĕнĕ. Ib. Пĕри калат: пыр, эсĕ кĕр хĕр илме. N. Пыр-ха çавăнта хăвăртрах, чуп = кай-ха çавăнта хăвăртрах, чуп. Чăв. й. пур. 14. Эсĕ пыр, таврăн киле. Альш. Пыр-ха, ман сумккана исе кил-ха, тет. N. Эсĕ ман патма пыратна? Ты идешь ко мне? (Спросит человек, идущий к себе домой, знакомого, если предполагает, что тот идет к нему. Если повышение голоса не на послелоге, то это значит: «ты придешь ко мне?»). N. Нимĕçсем пирĕн çине çĕрле пычĕç (подошли к нам). N. Ну, тарçăм, виçĕ апатна та эсĕ пĕр тапхăр çирĕн, пыр ĕнтĕ, тула тухса, хытăрах ĕçле, тесе каларĕ, тет. N. Эпир унта ялпа (не ялĕпе) пытамăр. N. Пынă çемĕн пырас килет. N. Пырах сӳреççĕ. Юрк. 18. Пыр халĕ, лешне пĕр савăт илсе кил, кĕрешес уммĕн пăртак ĕçсе пăхам! (эрех илме хушат). Ib. Ку улпучĕ нумай та шухăшласа туса тăмаст: пуçа çăмăл пулат пулсан, пыр халĕ, пĕрер савăтне кӳрсе пар, тет. Кан. Ăна алăран алла çӳретеççĕ, пыни пĕр эрне çитес умĕн, вăл «Капкăн» мунчалах пулса каять вара. N. Тĕтĕм сан çинелле пырать-çке. || Поступать (о деньгах). N. Унтан ку çын патне кашни кун темĕн чухлĕ укçа пыма пуçларĕ, тет. (Из сказки). N. Çырма та ал пымас ман халĕ топă сассипе. || Находиться в том или ином возрасте. Юрк. Асли, ывăл ачам, чупса çӳрекен пулчĕ, 2 çулта та 4 уйăхра пырат. || Годиться. N. Сӳрене тиха пырат. КС. Суха-пуç пымаст (плохо пашет). N. Пыман суха-пуç пек. Беседа. Навус хырма тытăнать, кĕреçи хырнă çĕре пымасть. || Итти замуж. N. Эсĕ мана ху юратса тухса пытăн. Лашм. † Хамăр ялăн ачисем сар ача, ан авланăр — хамăр пырăпăр. ЧП. Хĕр пырать те, хăй илмес. N. Хĕрсем пымĕç (за меня). Пазух. Ют ял ачи куç хĕсет, мана пырать, тет, пулĕ; пымăп çавă эп сана, манăн савни ялта пур. ТХКА. 87. Наçтаç аки пур, суя ятне илтес çукчĕ, пырап тени хупларĕ. || Лезть. К.-Кушки. Кушак çурисем амăш патне пĕр-пĕринчен ăмăртмалла пыраççĕ. Котята наперерыв лезут к матери. Орау. Выльăхсем епле те пулсан шыв хĕрнеллех пырасшăн. Скотина лезет к воде. || Сопровождать. Бес. чув. 10. Хăш чух тата çынсен мулла хыççăн «эллах – эк-пер, эллах — эк-пер», тесе пынă сасă илтĕнкеленĕ.|| Размножаться; водиться. Орау. Хурăн хуллипе выльăха çаптарма хушмаççĕ; выльăх пымаçть, тиççĕ. Выльăх пыманни (ĕрчеменни) кил вырăнĕнчен те килет, тиççĕ. Ib. Вăсен выльăх пымаçть. Альш. Кил-çурта чавка илешсен, выльăх чĕрлĕх пырать, теççĕ. ЧС. Аттепе пĕр тăван пиче уйăрăлнăранпа пирĕн лаша пыми пулчĕ (не стали водиться лошади, падали). || Существовать, длиться, продолжаться. N. Вĕсен тĕрлĕ кирлĕ мар йăлисем халичченех пыраççĕ. ЧС. Çын çилли çакăнсан, тепĕр тавлăксăр каймасть, хăш-хăш чух виçĕ тавлăка та пырать, теççĕ. Кан. Çунасси вăтамран 80 минута пырать. Вопр. Смоленск. Уçă, çăмăл, нӳрлĕ çил вĕрсессĕн, йĕпе вăрăма пырать. Чума. Хăсса чарăнсанах, çын çăмăланнă пек пулать, анчах нумая пымасть. || Баран. 40. Хуппи (деревьев) мăкланса каять, вĕсем çинче курăк ӳсе пуçлать, çапах та йывăç кĕлетки нумайччен пырать. N. Халь пурнăç пырать. || Доставать, хватать. Изамб. Т. Пĕрре илсен, ун темиçе çула пырат. N. Çирĕп тусан, нумая пырать (надолго хватит). N. † Çаккăнта ĕçни-çини атте-анне çуртне пыминччĕ, çамрăк пуçа хĕсӳ килминччĕ. Ib. Ку укçа нуммая пымас (çитмес). N. Паян тытни (рыба) пырсан пĕр çур çула пырĕ, малашне мĕн тăвăпăр? Т. IV. Эрне кун çĕнĕ çăпата сырсан, çăпата пĕр эрнене анчах пырат, теççĕ. || Стоить, значить. N. Ах, ырă çыннăм, эсĕ апла калатăн, пирĕншен пыр иртни те тем пыратьçке. Кан. Ларса юлни пырах та пырать те, тульккĕш вăл чăвашсемпе калаçма пĕлмест... || Употребляется в качестве вспомогательного глагола. Ой-к. Сенре (= сентере) тăрăнчен шуçса пынă чух (при передвижении) алла темĕскер перĕнчĕ те, тӳнчĕ карĕ. СТИК. Тарса пынă чухне ярса илчĕç. Ib. Чупса пынă чух такăнтăм ӳкрĕм. Ib. Тарса пынă çĕртен тытнă (указывается на то, при каких именно обстоятельствах пойман). Ib. Тарса пынă çĕрте çăкăнса (= тирĕнсе, тăрăнса) аннă. Ib. Чупса пынă чухне такăнтăм та, лач! ӳкрĕм. Бес. чув. 5. Ăна пурăнăç хăех вĕрентнĕ; мĕн тăвассине, мĕнле пурăнассине пурнăç хăех кăтартса пынă. Изамб. Т. Ул хăй хытă килет, хăнчен вут тăкăнса пырат (огненное явление). Альш. † Эпир кайса пыратпăр, курса юлăр куç тулли. Н. Якушк. † Сирĕн савнă тăванăр кайса пырат, пит инçе кайиччен курса юлăр. Букв. 1908. Шывĕ тăп-тăрă пулнă. Хурсен урисем курăнса пынă. 1904. Çапла чупса пынă çемĕн эпĕ хам умра мĕн пуррине курман та, шыв лупашкине лап! кĕтĕм ӳкрĕм. Регули 9. Вире (в гору, в знач. возраста) пырать, ватăла пырать. N. Вилнĕ çынна пытарсан, пӳрт урайне, сакăсене алăк патĕнчен пуçласа тĕпелелле çуса пыраççĕ. Кожар. Эпир вăрласа кайман ăна, пирĕн пичей вăрласа пынă (украл) ăна, калама килтĕмĕр, тенĕ. N. Ун та вăл териех сарлака юхмас (вода), навуспалан пĕвелесе пынă ике енчен те (запружено). N. Шыв тумламне яка çĕрте пӳрнепе ăçталла илсе пыран, çавăнта пырать. О земл. Çав майпах çĕр ĕçĕ те ăстаран ăстана кайса пырать (все улучшается). N. Акă çуркунне сывăхарса пырать (приближается). N. Вĕсем тухни виçе уйăх иртсе пынă, анчах ниăçта та пĕр çĕр татăкĕ те çук. Пазух. Эпирех те кунтан кайса пырсан, шăпăртатса юхĕç куççульсем. Ир. Сывл. 26. Ытарма май çук кунсем таçта юлса пыраççĕ. Ib. Пĕчĕкçеççĕ кимĕсем... юлса пыраç пирĕнтен. Юрк. † Каяс вăхăтăм çитсе пырать (приближается). Ib. † Урампа маюр иртсе пырат (проходит), çта пырассине пĕлмес. N. Кайран, пурна-киле, çав Çумак шурĕнчи çĕр типсе пынă (высыхало). Торган. Рамри юр кайсах пырать (снег сходит), шывĕ те вăйлăланса пырать. Орау. Ачасем ӳссе пынă çемĕнĕн пурнăç каялла каять. (Напис. в 1907 г.). Б. Олг. Эс ман патра порăн, ойăхне виç тенкĕ тӳлесе пырăп; ман патра ан (= авăн) çапса порăн, ан пĕтериччен, виç тенкĕ хоратăп сана хак. Хурамал. Вăл салтак мĕн пур тупнă укçине ялан ĕçсе пĕтерсе пынă, тет. ЧС. Хай пирĕн тете кунсерен йывăрланса пычĕ... (все более и более расхварывался).

пиçен-таçан

(-з'ан), «пиçен» и т. под. раст. Здесь таçан присловье к первому слову. Чураль-к. Тăп-тăп тăпиçăм, тăпи (не тяппи?) ура(-и?) хуçăкçăм, пиçен-таçан курăкçăм, курăк çине пусимăп. (Пыл хурчĕ).

пăк-пак

подр. нескладному говорению, заминке. СТИК. Пăк-пак турĕ те, тăп чарăнчĕ: те чĕлхи çыхăнчĕ? (Пăк-пак, выражает звук, который выходит, когда человек замнется на чём-нибудь). Орау. Вырăсла эпĕ пăк-пак перкелешетĕп (болтаю кое-как). Сред. Юм. Пĕрте çипçуллă сăмахламастăн эсĕ, тăрсан-тăрсăн пăк-пак персе яран. Ib. Пăк-пак çын. (Тăрсан — тăрсан, пĕрер вырнаçусăр сăмах килсе калакан çынна калаççĕ). См. мăк-мак, мăкă-макă.

пăкăл-пакăл

(пагы̆л), подр. перекувырканью. СТИК. Лутра вут çыппие ывăтса ятăм та, пăкăл-пакăл чиклекменсе карĕ. Темĕскерле тăрăнчĕ, мĕн турĕ чиклекменчĕ те, таçта çити карĕ-ӳкрĕ. Шӳреке вĕçне япала пăкăл-пакăл чиклекменмест, хулăн тĕреклĕ пукана ывăтса ярсан, вăл та пăкăл-пăкăл чиклекменмест, панк тăват тă, тăп тăрат. N. Хăваласа çитрĕ, тет те, ишекен кĕреçепе (веслами) вилле пĕрехçех пуçран çапрĕ, тет: вил пăкăл-пакăл шыва анса карĕ, тет. || Подр. болтанью, бормотанью. Н. Уз. Мĕн пăкăл-пакăл туса тăран? Говори лучше.

качака мамăкĕ

козий пух. Янтик. † Тăп-тăваткăл кĕççе, шур кĕççе, пурте шур качака мамăкĕ.

янк

(jаҥк, jанк), подраж. отрывистому звонкому звуку. См. МКП. 40. М. Сунч. Пӳртре Раман пичче йĕни (плач) урама янках (ясно) илтĕнеччĕ. || Подр. звонкому удару ладонью. Орау. Эпĕ пĕр 9-та, 10-ра чухне: ай-яй сан сухал аван, тесе, сухалне тыткаласа тăрап. Тепри, вылятакантарах старик: сухала ахаль тыттармаççĕ, сухала тытакана çупаççĕ, терĕ. Унччен те пулмарĕ, хай ман сухал хуçи мана сылтăм аллипе питрен: янк! çупса ячĕ. Епле ăса кӳртеççĕ айвансене! || Также подр. выпиванию сразу, до капли, начисто. Сред. Юм. Эрех черкки алла лексен, пит котăнах ямас (не чванится), янк çиç ярать. || Настежь. Хурамал. Алăка янках уççа пăрахнă. Дверь растворена настежь. Сред. Юм. Алăка янках уçса ан пăрахăр, сиввĕ (= сивĕ) кĕрет. Не отворяйте дверь, холод идет. || Открыто, ясно (также и о небе). СТИК. Ку пӳрт янках уçă тăрат (не защищена от ветра внутри). Сам. 56. Аслă улăх пĕр енпе тырă уйĕ янк выртать. Сĕт-к. Йĕри-тавра ялсам янках корнаççĕ. СПВВ. ПВ. Янк кăтартат, выртат (открыто). Кан. 28, № 197. Хĕвел çӳле хăпарни янках курăнчĕ. Тюрл. Янках корăнать. Видно ясно. Сир. 330. Çав карап кĕлеткисем тинĕс çинче çӳрекенсене янках курăнса ларнă. Посл. 209,13. Унăн куçĕсем умĕнче пурте çаппа-çарамас, янках. Янш.-Норв. Янк (jаҥк) çутăличчен, до полного рассвета. См. яр çутăличчен. Çиç. çиçрĕ кĕмс. 70. Тăп-тăрă пĕлĕт тӳпи янках, уçă выртать. Показывает на полную остужённость или пустоту жилища. Сред. Юм. Чӳречене уçса пăрахнă та, пӳрте янках сивĕтсе янă. Открыли окно и совершенно остудили избу. Янках также показывает, что изба пуста и в ней раздается голос. || Подр. быстрому отвесному падению сорвавшегося предмета. Якейк. Эпĕр çыр (чит. с'ир) хĕррипа пынă чох, ман йолташ çыра (с'ира) янк анса карĕ (быстро сорвался в овраг). N. Урамран пынă чухне, ура сакăлтана (с уступа) янках анса карĕ, пĕтĕм ăш-чик кисренчĕ. N. Кайран пăртак шаларах (подальше) кĕрес терĕм те, янках анса карăм (в глубокое место в воде).

лаптăкпа ана

загон квадратной формы. Чертаг. Лаптăкла ана – тăп-тăваткăл; тăршшĕ те, орлăш те пĕрех.

лăштăр

(лы̆шты̆р), подр. отряхиванию. Нижир. † Килчĕ кĕчĕ сар лаша; лăштăр-лăштăр! силленчĕ, шапшар мулне тăкайчĕ. Ай тантăшсем, тăвансем! çав мула тухса пухăр та, çав мулпа ман пуçа çăлăр-юлăр! (Хĕр йĕрри). Сред. Юм. Лăштăр-лăштăр! силлерĕ (звук при стряхивании одеяла, полога). СКАЗЗ 50. Хайхи (он) çĕре (до подножия горы анса çитрĕ те, лăштăр-лăштăр силленч те, каллех çын пулч. || Подр. слабости. N. Çапла ĕнтĕ лăштăрах усăннă аллăрсене (опустившиеся руки), вăйсăрланнă чăркуççийĕрсене хытарăр. || Подр. прекращению боли. М. В. Васильев. Кăвакала пусса парсан, кон варĕ лăштăрах каять (боль прекращается). Сред. Юм. Шор маçпа çыхсан, çăпан ыратни лăштăрах пôлчĕ. N. Лăштăррр! кайрăм. Сразу ослабел. || Кан. Лăштăрах анса ларчĕ монах ытти çĕрпе тăп-танах.

лăштăрт-лаштăрт

то же, что лăштăр-лаштăр, но с оттенком оборванности. СТИК. Çуркунне çырмара пăр капланса тăрат. Эпĕ, ирлесе, карăм та, çав пăр çине кĕтĕм; пăр айне чут каяттăм: пăр лăштăрт-лаштăрт! турĕ те, тăп тăчĕ.

миме

(-э), мозг. N. Унăн ăш-чикки çара çу, шăммисем тăп-тулли миме. Изамб. Т. Пуç мими, туна шăмми мими. Ib. Ахăр санăн мимӳ çĕрсе тухнă пуль! (Говорят неслуху). Ib. Мимӳ çĕрсе юхни-мĕн? (Брань). Янтик. Пуç мими (головной мозг) типсе кайнă, тет. СТИК. Миме: 1) костный мозг, 2) головной мозг. Юрк. Доктор, ман пуçа ан пăх та, унта манăн миме çук-тăр; пуç мими пулсан, эпĕ тӳпелешекен çынсем патне (к дерущимся) чупса пырса, хам пуçа шăтарттарман та пулăттăм, тет. N. Чи йывăр мимелли çынсем. (Склонения двух диалект. фф. этого слова: миме и мимĕ, конечно, различны; но в некоторых говорах они могли быть перемешаны. Иногда последнее могло произойти по вине переписчиков или вследствие неточной записи).

вакла

разменять, мельчать, крошить, изрезывать на части. Изамб. Т. Хăвăн укçу ман çумри укçана ваклама çитет-и? Хватит ли у тебя денег разменять мои деньги? N. Вăл хура (гуся) вакламасăр пĕçереççĕ. Торп-к. † Порçăн пушине ваклама хурăç çеçĕ кирлĕ-мĕн. Имен. Хачă тытрĕ те, пире вакласа, чӳречерен, темĕскер каласа, п(ă)рахрĕ. Схватил ножницы и, разрезав хõлст на мелкие кусочки, бросил в окно, ваговорив что-то. Упа 816. Унтан тăп-тулли вакласа тунă кĕмĕл пуссем пулнă. Янш.-Норв. Пăтти пиçсе ансассăн, виççĕн, хай купаланă пашалусене тăваткăл татăк туса, вакласа хураççĕ. Ч. С. Пăрăва пĕçерме пĕр кĕпер хăми илсе килсе вакларĕç (изрубили). Ib. Тăрсан вара, вăкăрне, пусса пăрахса, вакласа, пĕçере пуçлаççĕ. N. Ĕнине пуссассăн, ашне вакланă чухне, пырĕнчен кĕленче катăкĕ тупнă. || В перен. см. Якейк. Сăмах ваклакан çын сана тем те топса парĕ (о находчивом разговорчивом чел.). Çутталла 20. Çынсем утрĕç ерттелпе, тĕрлĕ сăмах вакласа. КС. Вăл пит сăмаха вакламасть. Он не очень разговорчив. Сказки п пред. чув. 105. Ку темĕнле йăваш хĕр, тесе, халлап ваклаççĕ. Ib. 27. Туй халăхне йĕртнине халап туса ваклаççĕ (повествуют). Изамб. Т. Вакла — говорить пространно и без пользы. Ib. Ан вакла ĕнтĕ! эс вакламасан та пĕлетĕп. Не рассусоливай, и без тебя знаю. N. Сăмаха пит ваклакан çын, человек слишком много говорящий. || Распределить. Хыпар № 8, 1906. Çав 854 миллион (= мĕлюн) тенкĕ укçана 138 миллион çын çине вакласан, кашни çынна, арçынна та, хĕр-арăма та, 6 тенкĕ те 19 пус тивет. || Рассматривать, обсуждать в подробностях.

вăй-питти

полная сила; в полной силе. КС. Халь эп вăй-питти, ĕçрен юлас çук. Кан. 1927, № 219. Чăваш ĕç халăхне пĕчĕкренех пусмăрласа илсе, вăй-питтине çитсен, пĕтерсе хураççĕ. N. Пĕри вилет тăп вăй-питтинче (в расцвете сил). Сред. Юм. Вăй питтипе çĕклет. Подымает изо всей силы. N. Вăй питтипе тӳсĕмлĕх. Сĕт-к. Вăй-питти пор чохне касак çаррине каяс поль, тиччĕ. Ib. Вăй питти, сила, мощь. СПВВ. Вăй-питтипе — изо всей мочи, всеми силами. Сред. Юм. Вăй-питтипе ĕçлет (изо всех сил). Проп. о блудн. сыне. Вăй-питти çулти пуян ывăлĕ. СПВВ. ГЕ. Вăй-питти, тесе, çирĕм пилĕк çулхи çына (= çынна) калаççĕ. Стф. 37. Чи вăй питти вăхăтне унта ирттернĕ. Чем люди живы. Пырать патне, пăхат лайăхрах: çамрăк çын, вăй-питти вăхăчĕ...

вăкăльт

(вы̆гы̆л’т), вăкăльть (вŏгы̆л’т’), то же, что вăкăлт. КС. Тиха пĕр катăк пăх вăкăльт! кăларса пăрахрĕ. СТИК. Манăн пĕчĕкçеççĕ, тăп-тăпăлкка такам пур, карта урлă вăкăльт сикет те, каçат-каят (прыгает легко, смело, без труда).

иçĕм

(из’э̆_м), изюм. М. Яльчики Т., Альш. Иçĕм, иçĕм çырли. Лев. ХIХ, 10. Иçĕм çырли пахчинчен (из виноградника) çырлине пĕтĕмпех пуçтарса ан ил. Iов. ХV. Иçĕм-çырли сапакинчен пиçмен çырлисем тăкăннă пек тăкĕ вăл хăй çырлине. Цив. † Тăп-тăваткăл пахчара иçĕм çырли пиçет-çке. В Городище Б., иçĕм — изюм, но иçĕм çырли — виноград (сообщ. Угандеев); в друг. говорах винограда не знают, и обоими выражениями обозначают изюм.

уйăх хушши

крови, месячное, регулы. Ст. Чек. Шибач. Ойăх хошши. Орау. Унăн уйăх хушши халĕ. У нее пока время регул. Городище Б. Уйăх хушши пулнă (или: таса мар пулнă, или: хĕр-арăм йăли пулнă). Пришли крови. Треб. 50.₂₅. Праçниксенче е уйăх-хушши пулнă вăхăтра арăмуна çывăрмарăн-и? Ст. Чек. Намăс вырăн тасамар пусан (уйăх хушшинче), çӳхе çер ыратат; (й)ешĕл пăрçа çиме юрамас, вĕри яшка çиме юрамас; ăш юçет; мунчара çапăнма юрамас. Тăп чарăнать, тăват-пилĕк кунтан тата ыратма тытăнать. Йĕмне çуса ярсан, выльăх сиенрен хăтăлать. Çавна вут çумне сапсан, вут лăп чарăнат, анчах ĕнесем пыми пулаççĕ.

Вырăсла-чăвашла словарь (2002)

хрустальный

прил.
1. хрусталь...; хрусталь -ĕ; хрустальная ваза хрусталь ваза
2. (син. чистый, прозрачный) тап-таса, тăп-тăрă, янкăр таса; хрустальная вода тăп-тăрă шыв

Вырăсла-чăвашла словарь (1972)

аккуратный

тирпейлĕ, çыпăçуллă, ĕретлĕ, йĕркеллĕ, тĕплĕ, тăп-тăп; ĕçе вăхăтра, тĕплĕ тăвакан.

впору

вăхӑтлӑ (килтĕн), лӑп, лӑпах, тăп, тăпах, чух, чухах (пальто).

тихий

тӳлек, тăп, шăп, лăпкă (çанталăк); тихий человек лăпкă, йăваш, сапăр çын; тихая жизнь тăнăç, тăнăçлă пурнăç.

тихо

хуллен, шăппăн (калаç), (тулта) шăп, лăп, тăп-тăпах; сидеть тихо тĕк лар, шăп лар, шавламасăр лар.

белый

шурă; белое мясо шурă аш (пăру ашĕ, чăх ашĕ); средь бела дня тăп-тăр кăнтăрлах.

Вырӑсла-чӑвашла словарь (1971)

анаграмма

ж. анаграмма (сăмахри саспаллисене ылмаштарса тепĕр сăмах туни, сăм. пăт — тăп).

безмятежный

прил. лăпкă, тӳлек, тăп; безмятежный сон тӳлек ыйхă.

дремать

несов. 1. сĕнк, тĕлĕр, ыйхăла, ыйхăласа лар, кăтăш пул; 2. перен. тĕлĕр, хумханмасăр лар, тăп лар; камыш дремлет хăмăш хумханмасăр ларать; дремать не дремать сыхă пул, ан çывăр.

основательный

прил. 1. (веский) витĕмлĕ, тĕплĕ, вырнаçуллă; основательный довод витĕмлĕ сăлтав; 2. (дельный, серьёзный) тĕплĕ, ĕçлĕ, тăп-тăп; основательный человек тĕплĕ çын; 3. (крепкий, прочный) тĕреклĕ, çирĕп; основательный дом çирĕп çурт; 4. разг. (большой по размеру, весу) йывăр, пысăк.

прозрачный

прил. тăрă, таса, янкăр таса (е çутă), витĕр курăнакан; становиться прозрачным тăрăл, витĕр курăнакан пул; прозрачная вода тăп-тăрă шыв.

спокойно

нареч. 1. лăпкă(н), тӳлек, канлĕ(н), тăнăçлă, тăп(ă); сидеть спокойно тăп лар; жить спокойно лăпкă пурăн; 2. в знач. сказ. канлĕ, лăпкă, тăнăçлă, канăçлă, кунĕ.

статика

ж. статика (1. механика пайĕ, вăйсен шайлашăвĕ çинчен калакан вĕрентӳ; 2. пĕр-пĕр самантра тапранмасăр тăп тăни).

статический

прил. 1. (неподвижный) хускалман, хускалмасар тăракан, тăп тăнă чухнехи, тăп тăракан; статический уровень воды шывăн тăп тăнă чухнехи шайĕ; 2. см. статичный.

Социаллӑ сӑмахлӑхӑн вырӑсла-чӑвашла словарӗ (2004)

застой

тăру, чарăну, тăп тăру; тăни; застой в промышленности промышленность аталанмасăр тăни

Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)

мел

1. «ловкость», «сноровка»; 2. «уловка», «хитрость»; 3. «способ», «средство», «прием», «метод»; 4. «случай», «возможность»; уйг. әмәл «действие», «дело»; «способ»; әмәл тaп «найти выход из положения», «придумать способ», «изловчиться»; «практика»; «должность», «род занятий»; кирг., казах., хак. амал, к. калп. әмел «дело», «действие», «поступок»; «способ выйти из положения», «хитрость», «уловка»; башк., тат. әмәл «способ», «средство», «приём», «уловка»; тур. амал «действия», «поступки»; «труды»; балк. амал «возможность»; ног., туркм., узб. амал «действие» (матем.); из тюркских языков это слово проникло в марийский — амал «повод», «причина», «предлог», в удмуртский — амал «способ», «средство», «метод», «прием», «сноровка». В. И. Абаев указывает на широкую распространённость этого слова на Кавказе у осетин, лезгинцев, даргинцев, кабардинцев и др. Семантическое развитие этого слова он представляет в следующем виде: от исходного значения «действие», с одной стороны, — «образ действий» > «поведение», «нрав», а с другой — «способ действия» > «прием», «уловка» «средство», «хитрость» (ЭСл. I, 50). Слово заимствовано из араб. и перс. яз.: араб. «действие», «работа», «занятие», «дело», «труд», «старание»; перс. (из араб.) (ӓмӓл) «дело», «действие», «работа», «поступок», «практика».

Чăваш чĕлхин çĕнĕлĕх словарĕ

кăваклăх

п.с. Кăвак сĕм, кăвак талккăш; сенкерлĕх. Кăваклăхра курнать ик мачта. С.Шавлы, 1958, 80 с. Каçкӳлĕм канлĕн киленеççĕ çӳл тӳпери кăваклăхпа. Ю.Сементер, 1987, 5 с. Таçта лере, çăлтăрсем хушшинче курăнакан кăваклăхра, сип-сивĕ инçет хуçаланать. А.Емельянов, 1990, 55 с. Кăваклăхри çак сивĕ юр та чуна ыраттарса юлать. А.Т.-Ыхра, 2001, 76 с. — сĕм кăваклăх (Çеçпĕл М.); ирхи кăваклăх, хуп-хура кăваклăх, тӳпе кăваклăхĕ, инçет кăваклăхĕ (Хв.Агивер, 1984, 16 с., 48 с., 78 с., 109 с.); тăп-тăрă кăваклăх (П.Афанасьев, 1985, 22 с.); çурхи кăваклăх (ХП, 1990, 2 /, 11 с.).

Çавăн пекех пăхăр: