Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

I.

1.
ум, разум, рассудок
унăн тăн çитет — у него ума хватит, он достаточно рассудителен, разумен
ĕçетăнпа ту — делать дело с умом
тăн çитменни — недостаток ума, недомыслие
тăна ил — соображать, понимать, осознавать
тăна хыв — соображать, понимать, осознавать
çакна ниепле те тăна илейместĕп — я никак не могу понять этого
тăн çук пуль санăн! — да ты лишился рассудка!

2.
сознание, рассудок
тăн çухат — потерять сознание

тăнран кай —
1) потерять сознание, лишиться сознания
тăнран кайса ӳк — упасть в обморок
2) дойти до изнеможения, измучиться
ку ĕçпе тăнран кайрăм — я измучился с этой работой

тăнран кăлар —
тăнран яр —
1) лишать сознания, рассудка
ăна тăнран яриччен хĕненĕ — его избили до потери сознания
2) довести до изнеможения, измучить
вăл пире ыйтусемпе тăнран ячĕ — он донял нас вопросами

тăна кĕр —
1) войти в разум
вăл тăна кĕмелĕх пулнă ĕнтĕ — ему уже пора набраться ума
2) образумиться, одуматься
тинех тăна кĕчĕ — наконец-то он одумался
3) прийти в сознание

тăна кĕрт —
1) образумить, вразумить, наставить на ум
2) привести в сознание
3) перен. проучить, наказать

3.
память
тăнран тухрĕ — 1) он лишился сознания 2) вылетело из памяти
тăн ĕлĕкхи мар ĕнтĕ — у меня память уже не прежняя

II. диал.
испарения
туман, марево

III.  

1.
подражание звуку удара, напр. по металлическому предмету

2.  подр. —
об оцепенении, замирании от неожиданности
тăн тăрса итле — замереть вслушиваясь, внимательно прислушиваться

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

подр. шумному бегу. Сятра. Вăрăм-тони тăн-тăн-тăн! чопса каят, тет те, серете çорăкăнча орине хоçат-ярат, тет. || Подр. барабанному бою. Кушакпа автан 10. Параппан тăн-тăн-тăн, ылттăн хĕлĕх нăй-нăй-нăй. || Подр. звуку, получающемуся при отпирании замка. В. Олг. См. тăрăн. || Подр. звуку, получающемуся при тканье. Сред. Юм. Пир тĕртнĕ чохне ôраççине утаççĕ те, хĕçпе тăн, тăн! тутарса пырса хĕстереççĕ. || Подр. боданию. Алик. Качакасем утă капанне тăн! тутарчĕç, тит те, шăнкăр укçа пăрахса хăварчĕç, тит. || Подр. внимательному слушанию. КС. Шик! шăхăртăм та, тăнн! тăрса итлерĕ (прислушиваясь); пĕрре кăçкăртса ятăм та, эх, тара пачĕ-çке! N. Çав вăхăтра юрланă сасă илтĕнчĕ. Пурте тăнн! итле пуçларĕç. || Подр. внимательному глядению. Савельев. Пирĕн пӳрт хыçĕпе пĕр çын тăнн! пăхса иртсе карĕ (внимательно, стоя). Якейк. Ха, виç стаккан ереке пуçа тăн (scr. тă-нă) карĕ.

(ты̆н), то же, что пăс. НИП. Çуркунне ту çамкисенчен хĕвел хытă пĕçернипе тăн тухать, теççĕ, ăнах тата хăшĕ-хăшĕ; пăс тухать, теççĕ.

усилительная частица, встреч. в соединении: Тăн-кăнтăрла, в самый полдень. Баран. 139. Тăн-кăнтăрла тĕлĕнче хĕвел чи çӳле улăхса çитет. Ib. Намăс мар-и сана! Тăн-кăнтăрлах çаклантăн вĕт. N. Тăн-кăнтăрла вăхăтĕнче сасартăк тĕттĕмленсе каять. К.-Кушки. Тăн-кăнтăрла çитсессĕн, тăри йăва çавăрчĕ. См. тăм.

некоторое количество времени. Хурамал. Пĕр тăн кăна ĕçлерĕмĕр (нумай ĕçлемерĕмĕр). Проработали недолгое время (недолго).

(тŏн), глина. См. тăм. Орау. Тăн илме шăтăка кĕрсессĕн, кайран чун ан илтĕр тесе, çăккăр татăк (к) пăрахса хăвараççĕ. (Суеверие).

(тŏн), изморозь, заморозок, иней, мороз. См. тăм. Питушк. Сĕт-к. † Хĕрсе çĕмĕрт çорлас чох мĕншĕн тăнех ӳкет-ши? Хĕрсе эпĕр çӳрес чох мĕншĕн напор полать-ши? Собр. † Вăрман хĕрринче хĕрлĕ çулчă, йăвăр тăнпа шуралчĕ. Ib. Кĕмĕл çĕрĕм тухрĕ-ӳкрĕ: уйăх курчĕ те, хĕвел илчĕ. (Тăн ӳкни). N. Кăçал вишни пулмарĕ, тăн пĕтерчĕ.

(ты̆н), ум; память; сознание. Изамб. Т. Панклеи. Йăван: ман çав хватярта чĕлĕм пор, çав чĕлĕмсĕр ман тăн кăримасть (не возбуждается ум), тет. Якейк. Вăсампа хăтланса ман тăн çĕтрĕ. У меня с ним голова скружилась. N. Поçăма тăн кĕрсессĕн, хорăн хоппи пек пĕрĕнтĕм. N. Манăн вăлсампа тăн çĕтнĕ ĕнтĕ. КС. Вăл ача-пăчана манăн тăн çĕттĕрĕ ĕнтĕ (замаялся). N. Çапла пурăннипе ăçтан тăн кĕрĕ вĕсене. Где им стать понимающими при такой жизни. Кама З. Тăн тухрĕ санпала, явăл. Календ. 1907. Ц.-приходский школăсем, вĕрентсе уçăлтарас вырăнне, ачасене тăнтан яратьчĕç. Ала 96. Тата сыснасемпе сысна йăвинче выртса пурăнтăм, нимĕн тăнĕ те пулмарĕ. Ала 98°. Каран чĕлĕм чĕртсе тортрăм, тит те, çăпата олăштарса сыртăм, тит, çантах тăн çавăрнса килчĕ, тит. Тăн çохалса кайсан, ялан çăпата олăштарса сырас полать, тит. Тораево. Иван тĕттĕм çĕрте (во мраке), выртрĕ-выртрĕ, тет те, тăн кĕрчĕ, тет, ăна (пришел в себя). Якейк. Яланах тăнпа калаçмаçть вăл (иногда порет вздор). N. Толчок ăрамĕнче пĕр Кĕркури ятлă, тăнран ӳксе выртакан çын выртнă. N. Ним тăн та çук, çырнă çĕртех улăшса каяп. Янтик. Ман тăн çук, пулмас манран вĕренсе. Якейк. Ма эс вăл сăвва халь пĕлместĕн? Пасăр лайăх калаттăнччĕ-çке? — Тăн саланса кар, аса килмест. Йӳç. такăнт. 50. Манăн ăçтан пурне те ырă туса çитерес? Унта-кунта чупкаласах тăн тухать. || Дух. Хурамал. Пит япшар, тăнне çавраймасăр калаçать.

успокаиваться. Утăм. Утса пыратăп хирпе, нимпе тăнаймастăп. См. тăнăç.

Чăвашла-тутарла словарь (1994)

пуш

Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)

1. «ум», «рассудок», «память»; 2. «сообразительность», ««понимание»; тăн-пуç то же; ср. чув. чĕм «дыхание», «жизнь»; др. тюрк., Зол. бл., башк., тат. тын «дыхание», полов, тын «ум», «мысль», алт. В, ойр., хак. тын «дух», «душа», «жизнь», «дыхание»; тув. тын «жизнь»; «дышать»; якут. тыын «дыхание» («жизнь»), уйг. дәм, к. калп., тур. дем, кирг. тыын «дыхание»; ср. перс., дӓм «дыхание», «вздох».

Çавăн пекех пăхăр: