Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

йĕрт

заставлять плакать, доводить до слез
ан йĕрт ăна — не доводи ее до слез
Çĕтĕк майра çынна йĕртет. (Сухан). — загадка От оборванной барышни люди плачут. (Лук).

катăк

2.
расколотый
щербатый, с отбитым краем
отбитый, отломанный
катăк чӳлмек — горшок с отбитым краем
Тимĕрçĕн пурти катăк, çĕвĕçĕн сăхманĕ çĕтĕк. — погов. У кузнеца топор щербатый, у портного кафтан худой. (соотв. Cапожник без сапог).

чавса

2.
локоть (часть рукава)
çĕтĕк чавсасем — рваные локти

çĕтĕк

в рванье, в лохмотьях, рваным
кĕпе çĕтĕкĕ — лохмотья рубахи
карттус çĕтĕкĕ — изодранная фуражка
çĕтĕк атă — худые сапоги
çĕтĕк кĕнеке — изодранная книга
çĕтĕк кĕпе — рваная рубаха
çĕтĕк михĕ — дырявый мешок
çĕтĕк пух — собирать тряпье, утиль
çĕтĕк пухакан — старьевщик, сборщик утиля
çĕтĕк çӳре — ходить рваным, в отрепьях
Çĕтĕк кĕрĕк йытă сассипе çĕтĕлет. — погов. Ветхая шуба от собачьего лая рвется.

çĕтĕк

тряпичный, лоскутный
йĕпе çĕтĕк — мокрая тряпка
çĕтĕк татăкĕ — лоскут
çĕтĕкрен тĕртнĕ утиял — тряпичное одеяло
Çипсĕр çĕтĕк çитти те çĕлеймĕн. — погов. Без ниток и лоскутного покрывала не сошьешь.

çĕтĕк

оборванный
Çĕтĕк майра çынна йĕртет. (Сухан). — загадка Оборванная барыня заставляет плакать людей. (Лук).

çĕтĕк

4. разг.
плохой, дрянной, никудышный прост.
çĕтĕк лаша — плохонькая лошадь, кляча
çĕтĕк пӳрт — обветшалая изба, избенка
çĕтĕк сатан — развалившийся плетень

çĕтĕк

5. перен.
вздорный, капризный
вăл ытла çĕтĕк çын — он слишком вздорный человек

çĕтĕк-çатăк

собир.

1.
тряпье, ветошь
отрепье разг.

çĕтĕк-çатăк

рваный, ветхий изношенный

çĕтĕк-çатăк

в рванье, в отрепьях
çĕтĕк-çатăк купи — куча тряпья
çĕтĕк-çатăк тумлан — ходить в отрепьях

çĕтĕк-çатăк

2.
оборванцы, оборвыши разг.
голодранцы прост.

çĕтĕк-çатăк

оборванный
çĕтĕк-çатăксен ушкăнĕ — толпа оборванцев

çĕтĕк-çатăк

3. разг.
плохой, никудышный прост.
çĕтĕк-çатăк пурнăç — плохая жизнь
çĕтĕк-çатăк хуралтă — обветшалые строения (во дворе)

çĕтĕк-çурăк

то же, что çĕтĕк-çатăк 1, 2.

çӳрет

7.
держать, содержать (в каком-л. состоянии)
выçă çӳрет — держать голодным
çĕтĕк çӳрет — держать в рубище

Чăвашла-вырăсла словарь (1919)

çĕтĕк

изношенный, изорванный; çĕтĕк кĕрĕк – изношенная шуба.

193 стр.

çĕтĕк-çурăк

тряпка; çĕтĕк-çурăк нумай пуçтарăнчĕ – тряпки много набралось; çĕтĕк-çурăк пухакан – тряпичник.

193 стр.

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

сапла

чинить, заплатить, пришить заплатку. Юрк. Кунне вăхăт пулмасан, каç ларса саплама та юрат пулĕ. Ib. Сапласа ывăнтăм, тетĕн, ху çаплах çĕтĕк кĕпе тăхăнтаратăн, вăл епле апла? Ib. Санăн кĕпӳсене сапла-сапла та ывăнтăм пулĕ. Якейк. Çăпатая саплаççĕ (= çăпатая хуçсан, ăна саплаççĕ). ||Заткнуть (дыру), заделать. Т. VI, 11. Сивĕ кĕрес шăтăксене саплама малтан хатĕрленĕ мăка (мох) турă умне хурса кĕлтăваççĕ. Бгтр. Вара аллине пылчăкпа сапларĕ, тет те, киле шыв ăсса кайрĕ (кĕçĕн çын), тет. N. † Уратине хуçсассăн, ăвăспала (осиной) саплăпăр. || Заплатить, возместить. Байгул. † Ай, аттеçĕм, аннеçĕм, ĕçрĕмĕр-çирĕмĕр, салат-хăмлине саплас пуль. (Ĕçкĕ юрри). Ib. Тĕслĕрен машинăсем салатаççĕ, кайран сапламалла. Ib. Вăл хăйне хăй саплать. Оно само себя возмещает, „заплатывает“. Т. VI, 59. Çын анине, çаранне ан ĕмĕтлен, хăвăн юлин юлтăр, сана уншĕн турă амăшĕ саплĕ, тет. Пшкрт. Эпĕ ĕçнĕ-çинĕ вырăння сере торă саплатăр (гов. в гостях при выходе). Шибач. Окçа сапла, Регули 164. Ĕçленĕшĕн мана сапларĕ. Ib. Хăшĕ (кам) çĕмĕрчĕ, çав (вăл) саплĕ. || Наверстывать. Орау. Паян кăнтăрла çитичченех çывăртăм, ĕнер çывăрманччĕ те, ĕнерхине те сапларăм. || Покрыть (расход). ТММ. Выльăх сахаллисем, расхут саплама юрĕ тесе, ĕç шырама каяççĕ. Çам. Хр. Пĕр хуран (яшка) пĕçерсе сутсах расхутне сапласа 40 тенкĕ пулчĕ.

саплăклă

заплатанный, с заплатками. Орау. Шутник çынран, вăл çĕтĕк-çатăк саплăклă тумтир тăхăннă чухне: эсĕ хăш ялсам? тесе ыйтсан: саплăксам, тит. N. Вăл саплăклă кĕпе тăхăнса янă.

сараппанлă

в сарафане. Кан. Çĕтĕк сараппанлă майра.

сивĕ

сив, холодный. Якейк. † Çак коккăрта çил сивĕ, çил сивĕ мар — хĕр сивĕ, чон йоратнă хĕр сивĕ. Истор, çӳлелле хăпарна çемĕн сивĕрен сивĕ пулса пынă. Орау. Эсĕр пӳртĕре сивĕ те сивĕ тетĕр, сив пĕрене кĕнĕ пулĕ пӳртĕре пуранă чухне. Çав сив пĕрене пӳрт пурине кĕрсен, пӳрт тем чул хутсан та ăшăнмаст. Вăл пĕрене тахçанччен тăрсан ытти пĕренесем пек çĕрмест, тет. Мусир. † Çӳлти пĕлĕт — шур пĕлĕт, сивви малтан килейчĕ. Якейк. Эп чее сивĕ ĕçме йорататăп. N. Кунта ытла сивĕ мар, ытла ăшă мар — вăхăтлă. Алдиар. Сиввине лаша уйăхĕ, ăшшине ĕне уйăхĕ, теççĕ. || Холодно. СПВВ. Сурса сурчăк ӳкми сивĕ. О сохр. здор. Ăна пĕрре пит сивĕ пулать те, хыçĕнчен вара вăл пит хытă вĕриленсе каять (жар и ожоб). Анат-Кушар. Çанталăк ытла та пĕр пекех сивĕ тăрать. Все стоят морозы. К.-Кушки. Тулта паян сивĕ мар-ши? Ib. Эпĕ чӳрече уçрăм та, сана сивĕ пулмĕ-ши (не будет холодно)? N. Çак уйăх пуш(ш)ех сивĕ тăра пуçларĕ. || Мрачный, сердитый. Ашшĕ-амăшне. Кĕркури пит сивĕ çӳренĕ, сасси унăн çилĕлĕ янăрса çеç тăнă. Юрк. Кай эсĕ, сивĕ япала, кай. Ст. Чек. Сивĕ куççăн пăхат = çиленсе пăхат. Ib. Сивĕ куççăн (пăхса) çӳрет (когда сердит). М. Васильев № З, 58. Шуйтан онтах откалать, онтан татмас сив куçне. Янтик. † Хĕрсем ӳссе çитнĕ чух сив куçăрпа ан пăхăр: хĕр куçăхать, тиеççĕ. N. Он пак сивĕ çын эп нихçан та корман. Вăл итла сивĕ çын уш (суровый). Он çине пăхсан хăрамалла. (Таков был Иван Грозный). || Нечто холодящее. Янбулат. † Йĕтĕн тотăр поç сивви, çак ен хĕрсем чон сивви. || Холод, мороз. Чем люди живы. Симун çĕтĕк картусне хывса лешне тăхăнтарасшăн пулнă, анчах хăй пуçне сивĕ çапнă. Кожар. Вăл киле çитсен, арăмĕ каларĕ: ачасене сивĕ çĕрте (в холодном месте) вĕлересси, кайса пос-килтен лаша топ та, вăрмантан çатрака тортарса кил те, вот хотса ăшă çĕрте вилĕпĕр. N. Сивĕ çапнипе чирленĕ. В. Олг. Ăшăпа сивĕ талашни (в сретенье). Орау. Сивĕсем пайтах пулкаларĕç кăçал. Шумш. Сиввине-ăшшине корнă çын, человек, видавший всякие виды. Янтик. Сивĕ çĕртен кĕрсенех ун патне ан пыр (не подходи к нему с холоду). Чăв. й. пур. 31°. Йĕпере-сапара та, сурса сурчăк ӳкми сивĕре те. N. Сивĕ, холод, мороз. О сохр. здор. Сивĕ çĕре тух (на холод). Регули 1060. Сивĕрен чĕтĕрет. N. Ăшă салатать, сивĕ пуçтарать, теççĕ. Изамб. Т. Лаша сыхлама хăварнă ачана сивĕ вите пуçланă (стал зябнуть). Анат-Кушар. Сивĕ пĕр улшăнмасăрах тăрать. Стоят непрерывные (бессменные) морозы. N. Пĕтĕм ăша витрĕ сивĕ. Орау. Юр айĕнче ăшне сивĕ витичченех выртнă. Кан. Сивĕсем татах пăртак пулĕç-ха. N. Сана сивĕ çапмаст-и? || Неприветливый. N. Хамăрах та кунта та, савни таçта, сивĕ сăмахсем çӳрет те хушăмăрта. ТХКА. Хĕрĕх те пĕр çул пурăнса та, пĕр сивĕ сăмах каламан эпĕ хам карчăка. Пазух. Хăвăнтан сивĕ сăмах илтмесен, çичĕ ют сăмахĕпе ан сивĕн. Кан. Вырăссем пире нимле сивĕ сăмах та каламаççĕ. Н Седяк. Сивĕ яшка сивĕтмест, сивĕ сăмах сивĕтет. (Послов.). || Лихорадка. Собр. Сивве (дихорадку) вĕсем: пĕчĕк ача пулса çӳрет, теççĕ. Унăн çӳçĕ вăрăм та, хăй лутра, теççĕ. Çав сивĕрен (лихорадки) пытансан, вăл тытмаст, тет. Тата, тунката çине шăтнă пилеш витĕр тухсан, пăрахат, теççĕ. Унтан тата, эрех ĕçсен, пăрахат, теççĕ; эрех ĕçсен, вăл ӳсĕрĕлсе нихăçан та пымаст, тет, вара.

Симун

яз. имя мужч. Рысайк. || Хр. имя мужч., Семен. Н. Седяк. Симун, Симун сиккипе, ыраш пусси хĕррипе, хĕр вăрласа пыратьчĕ, çĕтĕк-çатăк çатанĕпе; хĕрĕ тухса ӳкнĕ те, ӳпне выртса макăрнă. (Обьясн.— хĕрĕ тухса ӳксен, тарнă, çавăнпа Симун макăрнă. Насмешка над именем). сред. Юм. Симон, Семен.

сурханах

сорханах (сурhанах, сорhанах), так называют неряху или человека который ходит в изорванной или заплатанной одежде. Тюрл. Эй сорханах (оборванец), хăна ху пуçтараймастăн, çĕтĕк-çатăк тăхăнса çӳретĕн. Сред. Юм. Сурханах — пит начар тумтирпе сӳрекен çын. СПВВ. ФВ. Сурханах тесе çăтăк-çатăк тăхăнса çӳрекен çынна калаççĕ: çăтăк, сурханах çӳрет, теççĕ.

сохăмлан

(-hы̆-), охладеть, прохладиться. || Отяжелеть. Якейк. Ман çĕтĕк нӳхрепе хуриччен çăмăлччĕ, каран пăхрăм та, чылай сохăмланнă.

сăвă

(сы̆вы̆), песня, песенные слова. М. Сунч. Вара хăшĕ-хăшĕ ташлаççĕ, хăшĕ-хăшĕ алă çупса сăвăсем каласа тăраççĕ. Тюрл. Сăвăллă йорла-ха (со словами). ТХКА 94. Эпĕ сăввине пĕлмен чух, çеммине (мелодия, мотив) ярăнтарса юрлатăп. Якейк. Сăвăсене поринчен ытла хĕр-ачасам йорлаççĕ улахсенче, çулла, хурсам пăхнă чух, сорăхсам панче, тата ытти çĕрте те. Сăвă; вăл туй йорри мар, çăварш йорри, салтак, ĕçкĕ йорри мар, ăна ахаль йорă теме йорать. Сăвăра ăнланмалла мар сăмахсам нумай. Сред. Юм. Сăвă; йорланă чôхне каласа йорлакан сăмахсĕне сăвă теççĕ. || Особые песни. N. сăвă. Мулахай, мулахай, мулахай мана сурăх пач. Сурăхне Атăла ятăм та, Атăл ман пулă пач(ĕ). Пуллине хурана ятăм та, хуран мана çу пач(ĕ). Çуне çурта çутрăм та, çанталăк та çуталчĕ. Выртан каска хусканчĕ, ларакан йăвăç хумханчĕ. Çĕтĕк-çатăк тимĕрçи сиксе çапать тимĕрне. Ib. Утрăм, утрăм, умма тупрăм, уммине анчăка патăм, Анчăк мана пушă пач(ĕ). Пушипе çĕре çапрăм та, çĕр мана курăк пач(ĕ). Курăкне ĕнене патăм та, ĕне мана сĕт пач(ĕ). Сĕтĕкине чăпăка (курочке) патăм, чăпăка мана матяка пач(ĕ). Матякине учаха (= вучаха) ятăм: шат! терĕ, пат! терĕ, Патăр ялне кĕрех карĕ. Ib. Мулчи, мулчи мулахай, мăн мулахай — сулахай. Çӳлте çăлтăр шуçланки, ула кайăк уттипе, симĕс кайăк сиккипе. || Стихи. N. Хĕл каçиччен эпĕ чăвашла тата пĕр тăватă пилĕк сăвă çырнă. || Мелодия песни. Альш. Елшелĕнче чăн тытăнса каланă чух икĕ сăвва килтерсе (на 2 напева?) каланине илтнĕ эпĕ. Ib. Тата эпĕ: „Пӳркелĕнче (Елшелĕнчен пĕр ултă-çичĕ çухрăм) кĕвве вуникĕ сăвва (вуникĕ тĕслĕ юрласа) кӳрсе калаççĕ“ тенине илтнĕччĕ. Турх. † Тăрин çинçе сасси пит хурлăхлă, мĕн сăвăпа юрлани илтĕнмест. N. Кĕвĕ сăввисем, юрă сăввисем. С. Айб. Хрутун, купăса алла илсен, пĕрре сĕрсе ячĕ, тет те, темиçе тĕрлĕ сăвă сассисем (гармоничные звуки) янăраса кайрĕç, тет. Тим. † Юрăра тĕрлĕ сăвă пур, сăвăра тĕрлĕ сăмах пур. Ячейк. Пире апи ĕçтерет, пирĕн сăвва илтесшĕн. Дик. леб. З8. Кăмрăк тăвакансем те ĕлĕкхи пекех юрлаççĕ; ача чух эпир çав юрă сăввипех ташлаттăмăр. Кĕвĕсем. Эй шупчăк, сарă шупчăк! Юррушĕн çеç юратмастăп эп сана: сăввушĕн те, кăмăлушĕн те юратап.

çарран

(с’арран), босиком. Сред. Юм. N. Вăл çарран, çĕтĕк-çатăк тумтирпе, ырă çын куç умне курăнма вăтанса, вăрă-таркăн пек тарса çӳрет. Тюрл. Хăшĕ-хăшĕ: çарран намăс, тесе, атăсем тăхăнса тухаççĕ. N. Çула ачасем урам тăрăх çарран, çара-пуçан чупса çӳреççĕ. Собр. Атăпа пулин те, çарран çӳреп, урапа пулин те, çарран çӳреп. (Атă пăти).

çатăрма

(с’ады̆рма), трещотка. Шибач. Хорачка. Вервĕ касма каймалла шăматкон, çатăрма ямтăлас. N. Хурамана çӳхе хăма тăваççĕ те, çатăрмине тăваççĕ. (Вирĕм). N. Турă, çĕр çине çăмăр пар, ак çак çатăрма епле çатăр(тата)ть. Пшкрт. Çĕтĕк çатăрма! (Так ругают крикунов). Хорачка. Çĕтĕк çатăрма арăм çĕтĕлсе çӳрет. || Назв. растения (род мха). Трхбл. Çатăрма — хыр айĕнчи кăвак мăк.

çи

(с’и), верх, поверхность. ЧП. Çӳлĕ ту çийĕсем кăлканлă. Хурамал. † Аслă улăх çийĕ сарă хăмăшлăх, сарă хăмăшсем çийĕ сарă-кайăк. N. † Хапха юпи — хырă юпа, пĕр хĕвелсĕр йăлтăртатат; ют ялсенĕн ачисене курсан çийĕм чĕтĕрет. (Хĕр йĕрри). Юрк. † Кӳлмешкĕн пар ут пулинччĕ, çуни çийĕ виттк пулинччĕ. Г. А. Отрыв. † Çийĕм тулли кăвак сăхман, çурхи çăнтан тунăскер. Пазух. Леш айккинче выртать-çке пăлан пăруш, курмастăр-им, çийĕсем пасарнă. || Часто встреч. в сложении. ТХКА 55. Сирĕн ялсем вăрманран тӳрĕ вĕренесене, хурамасене, туйрасене касса, урапа çисем (= çийĕсем) тăваççĕ. || Одеяние, одежда. N. Чăн малтан пур çын та, пур халăх та, тутă пулма, çи питĕрме (тумланма), авантарах пӳртре пурăнма тарăшать. БАБ. Çи те пулмасан, пыр та пулмасан, çырлана анчах кайăттăм, тесе каларĕ, тет, ĕлĕк пĕри. (Поговорка). Пухтел. Çишĕн, ради одежды. Тим. † Йăмăк кĕпине тăхăнсан, кĕрӳ кăмăлĕ уçăлчĕ, хурри çийĕ шуралчĕ, çĕтĕк çийĕ питĕрĕнчĕ. Кĕвĕсем. Ĕнтĕ умăр çутă та, çийĕр хĕрлĕ, вăтанатăп куçăртан пăхмашкăн. || Часто употребляется в значенин послелога, переводимого по-русски предлогами на, над. N. Çия çĕнĕ кĕрĕк тăхăнсан. N. Кам пирĕн çира урипе çӳлелле. (Шăна). N. Çире пĕр типĕ вырăн та юлмарĕ. На нас не осталось сухого места. Альш. † Мăкăр-мăкăр çын сăмах, пирĕн çирĕн мар-ши çав. Шурăм-п. Хĕвел пăхать шăратса; çиран тар шăпăр-шăпăр юхать. Альш. Хăнасем килнĕ тумланса. Хĕп-хĕрлĕ те çап-çутă çире. N. Тахăнса яратпăр йĕпелех: çире типет. Н. Сунар. Ма çийăма шу сапрăн. КС. Сăхманна çийăнтан пăрахмасăр çӳретĕн. N. † Çийĕмĕрте шур кĕпе, арки вăр-вăр тăвать-çке. N. Çийĕнтен тар юхаччен ĕçлетĕн. Орау. Ман çия ан вырт эсĕ. N. Ман çира (надо мною) йĕкел ӳкрĕ. N. Пăшал етрисем (пули) хамăр çирен (над нами) уласа ирте-ирте каяççĕ. Регули 1119. Ман çиран мăн çын (ватă çын) каçса кайрĕ. Михайлов. † Урам хушшинчи ват çăки, пур ял кайĕк ун çинче, яла тухрăм — ман çире, пур усал сăмах ман çире, мана çиман çынĕ çук. Шорп-к. Малтан, тохсанах, çил те пирĕн çиялахчĕ (= çиеллехчĕ), кайран яла орлă çавăрнчĕ те, пирĕн паталла пыримарĕ. Янтик. Ун çийĕнче пур. Она беременна. Н. Сунар. Вăл çăла (источнику) каланă: лайăх юхса кай, санăн çина (= çине) çӳпĕ-çапă ан ӳктĕр, тенĕ, тет. Ст. Чек. Ылттăн кашта çийĕне (= çине) ылттăн арча илсе хур. Бес. чув. 9. Эсĕ, Микулай, ман çине питех ан çилен-ха; эпĕ ăна ахаль кăна. N. Çăварĕсене пĕлĕт çинех янă. N. Эсĕ ман çине ан кӳрен. N. Чыстă çĕнĕ атă çинех те подмётка çаптаратпăр. Рак. † Хура вăрман çине пас тытнă. Толст. Унччен те пулмасть, суккăрри йăран çине такăнса та ӳкрĕ, тет. Никит. Тĕттĕм ял çине хупласа илме пуçларĕ. Деревня стала покрываться мраком. Кан. Сунт. Пăкă çине çапнă тимĕр пăта та тухса ӳкет. М.-Чолл. Улăх ман çине (= çие). Влезь на меня. Пазух. Кирек сахăрна пар, ай, пылна пар, кил шухăшĕ ӳкрĕ пуç çине (я задумался о доме). N. Çӳлĕ тăв çине эпĕ хăпартăм, çăмăр шывĕ çине эп ярăнтăм. К.-Кушки. Унтан Манкăлтăкне михĕ çине вырттарнă та, Атăл хĕрне илсе кайнă. Альш. Тăранттас çине улăхса лартăмăр. Истор. Ачасем, яланах чăн малтан тăшмансем çине хăвăр кĕрĕр. Якейк. Эп сана алăк çине çыртарттарăп (дам писать). Кан. Кашни тавар çине хакне кăтартса хут çыпăçтарса хумалла. Сенг. Ана çине çитрĕмĕр те (пришли на загон), выра пуçларăмăр. N. Кайсан-кайсан, çитрĕç пĕр кĕпер çине (пришли на мост). Б. Яныши. Мана юман çине веххă тытса тăрма хушса хăварчĕç. Меня оставили на дубе, велев держать веху (вешку). Малды-Кукшум. Тарсассăн, вăрмана çитсен, вăсам пит лайăх курăк çине çитрĕç (пришли на место с очень хорошею травою), тет. N. Çаран çине (на луга) çитнĕ те, выртса çывăрнă. Чăв. й. пур. 20. Паттăр çине паттăр тата тупăнат. На богатыря найдется другой богатырь. Ск. и пред. чув. 14. Иртрĕç çимĕк вăййисем, тухрĕ халăх ут çине (на сенокос). Ib. 96. Сетнер амăш ахлатса сĕтел çине пуçтарчĕ. Кан. Хаçатсене улăмран тунă хут çине çапма пуçланă. Газеты стали печатать на бумаге из соломы. ТХКА 105. Шăла çыртса, мĕн пур вăйпа ывăтрăм пурта тикăр çине. Орау. Атăл çине ĕçлеме кайнă. N. Пĕрин çине (в одном письме) вунпилĕк пус укçа янă. Кан. Ĕлекçи çине кил-çурт куçараççĕ (переводят). Тораево. Тинĕс çине çитсен... Кан. Укçине тавар çине ярса пĕтернĕ. Деньги истратили на товар. Пазух. Уйрăлнă чух эпир те уйрăлтăмăр, кантăр çине ӳснĕ те пуса пек. Кан. Ункă шывĕ Çалав (= Çавал) шывĕ çине юхса тухать. Ib. Вакун çине кĕртнĕ чухне 9 лаша вырăнне 11 лаша пулать-тăрать. N. Каçа эпĕ ăна стаккана янă шыв çине ярап. Янтик. † Анне мана çуратрĕ, шур пӳспелен чӳркерĕ, сăпка çине вырттарчĕ. Ала 6. Апат çинă чух апат çине пĕр симĕс шăна пырса укрĕ, тет. Юрк. Кĕрпене сивĕ шыв çине ярса пĕçермеççĕ, тӳрех вĕресе тăракан шыв çине ярса пĕçереççĕ. М.-Чолл. Патшан пуçĕ мăй таран çĕр çине кĕрсе карĕ, тет. Альш. Иван çăпата кантри таран кĕмĕл йĕтем çине анса каят, тет. Скотолеч. 6. Пилĕк стаккан йӳçĕ кăвак çине пĕр стаккан тăвар ирĕлтерсе параççĕ (лошади). N. Пир хутаç çине чиксе çĕлесе яр. Зашей в холщевый мешок. Панклеи. Тоххĕр (= тухрĕ) те, кӳме çине ларса карĕ (солдат). Баран. 107. Ват ама (матка) çинех çамрăкки тухас пулсан, иккĕш çапăçа пуçлаççĕ. N. Такмак çине тултар. Микушк. † Пĕччен тăрна вĕçет улăхалла, хăва çине ӳкет (спускается в тальник) — кăшкăрать. Бгтр. Хĕвел тухса пĕлĕт çине (в облако) ларсан, çав кун çăмăр пулать, теççĕ. Кан. Бедуинсем çине (в бедуинов) тупăсемпе пенĕ. N. Усем çине пертермеççĕ. В них стрелять не позволяют. Сĕт-к. Ку çӳпçе пирн сонаска (салазки) çине вырнаçас çок (не уместится). Баран. 20. Пирĕн çие килсе кĕчĕç ушкăнпа. Ib. 36. Сиен çине сиен курса пынă. || Средн. Альш. † Тăхăр ял хĕрĕ пĕр çĕрте, тăхăр ял хĕрĕ çийĕнче пирĕн ял херĕ илемлĕ. || Относительно, о, об. Бур. † Пăшăл-пăшăл сăмахсем, пирĕн çире мар-ши çав. См. çинчен. || На средства (чьи). Якейк. Эп она хам çиран вĕрентрĕм. Я учил его на свой счет. Вăл она хăй çинчен вĕрентрĕ. Он учил его на свой счет. || Выражает повторение. Бес. чув. 6. Çапла унăн ялан ĕç çине ĕç тупăнса пымалла пулнă. Дик. леб. 48. Вăл усал сăмах çине усал сăмах, темĕн те пĕр каласа тăкнă. Кратк. расск. 19. Эсир мана апла хуйхă çине хуйхă (горе за горем) тăватăр-çке (причиняете), тенĕ. СТИК. Унта çынсем питĕ тачă ларса тухнă: ял çине ял, ял çине ял пырат. N. Хĕрарăмсем ватнă çине ватаççĕ. N. Халĕ пĕтĕмпе туй çине туй, пулать. Теперь все играют свадьбы: свадьба за свадьбой. || Выражает непосредственное следование во времени. N. Çав сăмахсем çине (лишь только были сказаны эти слова) тилĕ чупса çитнĕ. Кратк. расск. 27. Ку иккĕмĕш тарçи сăмахĕ çинех тата виççĕмĕш тарçи чупса та çитнĕ. N. Ача çине (на поминках по умершем ребенке) чăхă анчах пусаççĕ, е çăмарта кăна пĕçереççĕ. N. Вилсен, çын çине выльăх пуссан... N. Ĕç çине çитетпĕр. || В придачу к... N. Кĕсри çине 80 тенкĕ панă (придачи?). N. Эпĕ çине икĕ картăчкă илтĕм. Н. Сунар. Хуняшшĕ хĕр çине (в приданное за дочерью) нумай тавар панă. Торп-к. † Пичи мана йоратать, ола кĕсрине парас, тет, çине тьыха парас, тет. || Употребл. в чувашизмах. Чума. Унтан, тăватă кун çине кайсассăн (на четвертый день) вара ăна пăртак çăмăлтарах пулнă. N. Хăна хурлăх пулас çине вăтанăçлă ан пул. Не будь стыдливым во время... Ст. Чек. Аçу çурчĕ çын çине кĕрĕ. Дом твоего отца достанется чужим. Юрк. † Улма йывăç лартрăм çул çине, савнă тусăм юлчĕ çын çине. Ib. Кун чухлĕ ача-пăчасем çине (на такую уйму детей) епле çын сана качча пырас?! Никам та пырас çук-çке! N. Эсĕ этеме чунне çухатас çине пултарман, Эсĕ ăна хăвăн сăмаху тăрăх пурăнса ĕмĕрхи чĕрĕлĕхе кĕмешкĕн пултарнă. N. Кам выçă, вăл килĕнче çитĕр: айăпа кĕрес çине пуçтарăнмалла ан пултăр. N. Сире вăтантарас çине калатăп. N. Эпир пĕтес çине иккĕленекенсен хисепĕнчисем мар. Качал. Хĕре калать кучĕрĕ: манăн çине кала: çакă çăлчĕ, тесе. Кучер говорит девице: скажи на мени, что я тебя спас. ЧП. Сире савмас çине, те, килместĕн. N. Унăн ачи-пăчисем пĕтес çине анчах пулччăр. Яргуньк. Ваньккă çиттĕрĕ-кĕчĕ, тет, çаксем çине. Сред. Юм. Çын çине тохма вăтанать. Стыдится бывать в обществе людей. Яргуньк. Çав кукша карчăкăн упăшки, ула кайăка çапас тесе, карчăк пуçĕ çине çапрĕ, тет. N. Халăх çине тухма пултарать, хутсем çине алă пусма та пĕлет, тенĕ. N. Çитменни çине (вдобавок) куланайĕпе аптăраса çитрĕмĕр. Вомбу-к. Ăснă сăра çине, пиçнĕ яшка çине ĕçме-çиме аван полтăр. (Сăра ĕçме кайнă чохне çапла каласа яраççĕ). Бугульм. † Ял тавра тытнă укăлча ял çине хула пулинччĕ. Кан. Çавăнта вăл çĕре тавлашакан ялсем çине, çĕр çитменлĕхне шута илсе, ятак пуçне валеçмелле туса панă. Ib. Вăл вăрман виçĕ ял çинĕ юлчĕ. Этот лес остался во владении трех деревень. Ск. и пред. чув. 35. Сăмахĕ çине тăчĕ-тăчех (сдержал свое слово) çамрăкрах вăтам çынĕ. Альш. Хай каллах чăваш тумтирĕ çине тавăрăнар-ха. Опять вернемся к вопросу о чувашском костюме.

çи-пуç

внешность, наружность, внешний облик, одежда. КС. Çию-пуçу хуп-хура. Ib. Çина-пуçна тирпейлĕ тыт. Ib. Çийăнтан-пуçăнтан пахса пĕлĕç. Чăв. й. пур. 30. Çине-пуçне юрăхлă тумтир тăхăнман. КС. Çию-пуçун ним тирпейĕ те çук. Кратк. расск. 16. Çине-пуçне тирпейлесе, ырăрах тумтир тăхăнтартнă. Ерк. 11. Ашшĕне çеç калать — ыйтнийĕ пулать, çийĕ-пуçĕпе пĕрле кăмăлĕ те тулать. О сохр. здор. Çи-пуçпа урасене пĕр-пĕр япала тăхăнса тухма кирлĕ. М. Тув. Тумкă лаши — тур лаша, çийĕ-пуçĕ çара шуç. ЧС. Пуçра сывлăх пулсан, çи-пуçшĕн çын вилмеçт. Ib. Ырă пурнăçпа пурнаймарăм, çия-пуçа ырă тумтир кĕмерĕ, çын çине нумаях хутшăнаймарăм. || Одежда (то, во что одет). Городище. Ку çи-пуçпа çын куç умне курăнма намăс. Н. Исаково. Пирĕк хуçа майри пит лайăх çын: çи-пуçа та çусах парать. Наша хозяйка славный человек: стирает нам и белье. Ала 88°. Ачи-пăчисене çи-пуç тумлантарма та çук пулнă вĕсен. N. Çи-пуç нумай юлнă. N. Вăл халĕ те, пĕр тăлăха пăхса, çине-пуçне тирпейлесе пăхса усрать. N. † Лайăх çын ачине кам юратмĕ çине-пуçне лайăх тăхăнсан. Шел. II. 59. Çи-пуç та лайăх. Альш. Тумланнă лайăх: çире-пуçра — сукна, карттус, атă. Яргуньк. Çийăмра-пуçăмра татăк çук, ыр çын куç умне тăрăп. (Алшăли). Беседы на м. г. Куланай та, хырăç-марăç та парас пулат, çие-пуçа та питĕрес пулать (одеваться), çурчĕ-йĕрĕ те кирлĕ. Изванк. Çийă-пуçă аван пултăр. Одежда и внешность была бы приличноЙ. Ib. Ай-ай, апай, ай! апай, эсĕ нуммай çи-пуç туса, мана хĕрхенсе нумай усă эсĕ турăн. N. Çине-пуçне çĕтĕк-çатăк çакса çӳрекен. ЧП. Çийăр-пуçăр ыр улпут пак.

çимĕк

(с’и_мэ̆_к), назв. праздника, семик. Орау., К.-Кушки. Байглыч. Çимĕк, последний четверг перед троицей; в этом день проводили обязательное поминовение умерших. См. Магн. М. 185. Н. Седяк. Çимĕке чăвашсем эрне каç тăваççĕ, тройтсă умĕн. Çак каç вилнĕ çынсем киле таврăнать, теççĕ. Çăмарта пĕçереççĕ, кашни вилнĕ ачана пĕрер, çак çăмартасемпе выляса çӳрет, теççĕ. Хурăнташсене пуçтараççĕ, вара ĕçеççĕ, çиеççĕ. Хурамал. Çимĕке, акана иртерех пĕтерсессĕн, вырас çимĕкĕ умĕнчи кĕçнерникун тăваççĕ, акана час пĕтереймесессĕн, вырăс çимĕкĕ (троица) хыçĕнчи кĕçнерникун тăваççĕ. Аттик. Вĕсем пуринчен ытла çимĕк тенине мункун иртсен çичĕ эрнерен виçĕ кунччен пĕтĕм ĕçĕсене пăрахса уяççĕ. Тайба-Т. † Çимĕк çите пуçласан, хĕр пуçтарăнат урама; Хăят (назв. ярмарки в с. Кияти) çите пуçласан, хĕр саланат урамран. Сред. Юм. Çимĕке вилĕсĕм пыраççĕ. (Çимĕк ыран чôхне, ратил ыран тенĕ чохне, вилĕсĕм хăйсĕм вилнĕ киле пыраççĕ, тет). Якейк. Первайхи çимĕкчен çиччĕ шăва кĕрсен, е çич тьыха корсан, çын тепĕр çолталăкчен лайăх порнать, теççĕ. Ib. Çимĕкре пусăк пир кĕпи полсан та, çĕнĕ полтăр, мăнконта çĕтĕк полсан та, шорă полтăр. Регули 1198. Çимĕк тĕлĕнче килимарĕ вăл. Ib. 1188. Çимĕкренпе сумар выртать. Ib. Çимĕкчен онта порнатăп. СПВВ. ИА. Çимĕкрен чăваш хĕрĕсем вăйя тухаççĕ (начинают устраивать хороводы). Шурăм-п. Çуркунне, çемĕкчен шыва кĕме пуçларăн пулсассăн, çичче çитиччен кĕр, ахаль лайăх мар. Çимĕкчен е пĕртте кĕрес пулмасть, е çеччĕ кĕрес пулать. Ильково. Çимĕк виç эрне юлсан, çамрăк ачасем выляма пĕр-пĕр пушă вырăна тухаççĕ. N. Çимĕк çитеччен çиччĕ шыва кĕрес пулать, теççĕ. С. Дув. Çимĕк вăййи çичĕ эрне каç выляни килĕшет. Собр. † Çимĕк çич кун, терĕçе, çимĕк çич кун, терĕçĕ, ма çич эрне килмен-ши, ма çич эрне килмен-ши. ТХКА 34. Çимĕк сăрн ĕçме кăçал эпĕ хам арăмпа кукки патне карăм. Утăм № 1, 29. Çимĕкелле çав кĕриччен тавлашăва татасах, терĕç, çук çын ытла пит кӳтнĕрен пуянсем: чарасах, терĕç. Т. И.-Шем. Вилнĕ çынсене çимĕкре хывас йĕрке. Çимĕк çитес умĕн вилнĕ çынсене сăра туса хураççĕ. Вăл сăрана çимĕкре ĕçмелли сăраран ăрасна тăваççĕ. Унтан çимĕк умĕн кĕçнерникун ирех икерчĕ пĕçереççĕ. Чăн пирвайхи икерчине хуçа арăмĕ алăк патне чашкăсăр, çуртасăр, ахаль анчах вилнĕ çынсене хывать, унтан икерчине çемйипе ларса çиеççĕ. Сăра тунă чух та, ăсли ĕлкĕрсен, ăслине малтан вилнĕ çынсене хываççĕ, унтан хăйсем ĕçеççĕ, сăра сĕрнĕ чух та çапла тăваççĕ. Кăнтăрла сулăнса каçхи апат енне кайсан, кашни килĕре хăйсен çемйисемпе мункунти пекех алăк патне çуртасем çутса сĕтел лартса хываççĕ. Пĕр-пĕр килĕрен уйăрăлса тухнисем малтан тĕп çурта кайса тĕпри вилнĕ çынсене хываççĕ, унтан хăйсен килĕсенче хăйсен çемйинчи вилнĕ çынсене хываççĕ. Унтан каçхи апат тĕлĕнче кашни килĕрен икшерĕн, виçшерĕн лаша кӳлсе урапа çине, тарантас пуррисем непременно тăрантас çине минтерсем хурса ларса, лакăмпа сăра илсе, эрек илсе, масар çине каяççĕ. Масар çинче ăратни-ăратнипе хăйсен вилнĕ çыннисене пытарнă тăприсем патне пырса хываççĕ. Кашни ăратне хăйсен вилнĕ çыннисене ытти çынсен вилнĕ çыннисенчен ăрасна çĕре — пурте пĕр çĕре пытараççĕ, çавăнпа çимĕкре кашни ăратне хăйне ушкăн пуçтарăнса хываççĕ. Хываççĕ тӳрех çĕре, çимĕçпе пĕрле тата, камăн пурри, симĕс сухан хывать, унтан эрекпе сăра хываççĕ. Кашни татса пăрахмассерен вилнĕ çынсене асăнса: çавăн умĕнче пултăр, çавăн умĕнче пултăр, эпĕр асăнатпăр, эсĕр ан асăнăр, сĕт-кӳлĕ пултăр умăнта, теççĕ. Унтан вара çавăлтех ăратнипе ларса ĕçсе çиеççĕ; ĕçеççĕ ӳсĕрĕличченех, вара çĕрле пулас умĕн таврăнаççĕ. || Троица. Череп. СТИК. Çимĕке (к тронце) пурте сăра тăваççĕ. Ib. Çимĕк иртсен хыт-сухана тухаççĕ. Т. IV. Çăва çине çимĕке кайса, вилнĕ çынна асăнса ĕçсе-çисе юрламасан, ташламасассăн, вăл выртнă чухне те хурлансах выртат (ему бывает горько), теççĕ. || Назв. однодневной ярмарки. N. Çимĕк нумай полат: Микон-кон (9 мая) çимĕк, Хораç-ту (Вознесение) çимĕк, Явăш-кон çимĕк (за три дня до троицы) Троски-кон çимĕк (в день троицы). Якейк. Сар-кайăк, сар-кайăк, йăмăксене кортăн-и? Корсаттăмч, калаçсаттăмч, çимĕкрен çимĕке чопатьчĕç. В. С. Разум. КЧП. Халăх утать çимĕке хуп-хура та шап-шурă. || Назв. рыбы. Шибач. См. çимек пулли.

çӳрет

понуд. ф. от гл. çӳре. Альш. † Ман пуçăмри шур çĕлĕке пăтаран пăтана çӳретрĕç; эп каясси таçтан паллă — килĕрен килле çӳретрĕç. || Носить, таскать (напр. в кармане). Микушк. † Хранцуски тутăр, виç пан улми, эрне çурă çӳретрĕм кăсяра. Баран. † Тинĕс çинче пулсан та, типĕ çĕрте те, вăрçăра та, килте те Тарас чĕлĕмне хăварман, çумĕнчех çӳретнĕ. || Возить. Баран. 159. Хура тинĕспе Азов тинĕсĕ тăрăх тавар çӳретсе, Россия ют патшалăхсемпе суту-илӳ тăвать. || Обьезжать, обьездить, выездить, приучать к езде (лошадь). N. Çӳретмен лаша пуçсăр пулать. Яндобы. Патша калать: халь çĕн лаша пур, тавай çӳретме каяс, тет. К.-Кушки. Кӳршĕри Ивансем тьыхине çӳретме тухнă. || Называть. Юрк. Чăваш ячĕпе çӳрете пуçланă. Начали называть чувашами. || Случать. К.-Кушки. Ку вăхăтра вĕсем çӳретеççĕ. В это время у них бывает случка. Ib. Хура ăйра хăй тĕслĕ кĕсрепех çӳретеççĕ. Карего жеребца случат с такой же кобылой. Ib. Кĕсрине ула ăйрăпа çӳретнĕ. Кобылу случили с пегим жеребцом. Ib. Вĕсен паян кĕсрине çӳретнĕ. Сегодня у них случали кобылу. || Употребл. в качестве вспомог. гл. N. Тăхăнма юраман çĕтĕк тумтирсене, тăла-çăпатасене, атăсене пӳртре вырттарса çӳретес пулмасть. Чуратн. Ц. Кăна тырă çитерсе çӳретеччен, яла хуса кĕрем. Кан. Эсĕр мана ма Чуптарса çӳрететтĕр (= çӳрететĕр). Вы что это обманываете меня и заставляете ходить попусту.

çапа

(с’ŏба), кладбище. || Могила. Хорачка. Потом вăл вилĕ карти туса, вăл çăпая чиксе çĕтĕк каскасам çын вырăння. См. çăва.

çăпата

(с’ы̆бада, Пшкрт: с’ы̆βада), лапоть. КС. Порядок плетения лаптей. Çăпатана — 1) хуçаççĕ: самсине хуçаççĕ (устраивают), кĕллине хуçаççĕ; 2) тавăраççĕ; З) пуçланă пушăчсем пĕтсессĕн, вара çĕнĕрен пушăтсампа саплаççĕ. Çĕтĕк çăпатана та саплаççĕ. В. Олг. Çăпата хуçас, саплас, кĕллине таврас, тирес. Пшкрт. Çăпата сапла. Охотников. Лапти (çăпата) в девять лык много сложнее, чем обыкновенные, в семь лык. Это верх искусства своего рода, и редкие умеют их плести. Они изящнее обыкновенных, поэтому их носят большею частью парни-щеголи да девушки, и то только по праздникам. Чăвашсем 5. Ватăличчен, йӳтиччен пурăнмалла ту, çăпатине кутăн сыракан пуличчен усра. (Молитва о новорожденном). Якейк. † Пĕчĕк пуçлă çăпати, посас çĕре посимар. Шурăм-п. Хусах ача хăтана пырсассăн: вăл çăпата пĕлет-и? тесе ыйтнипе пĕрле: вăл шут (счет) пĕлет-и? теççĕ. Пазух. Çиччĕпеле хуçнă сар çăпата тăххăрпала тунинчен ирттерет. Кадыш. Эпĕ çăпата тăвакан çын анчах, çук çын, уйăрăлнă çын. Юрк. Тепĕр енчен, вĕреннийĕн усси те пулман, ахаль çăпата çĕтсе çӳренни (= çӳрени) анчах пулнă (только попусту драл, изнашивал лапти). ЧП. Вуниккĕн çăпата эп сыртăм. ТХКА 26. Ку çăпатана сĕтĕрсе çӳреме ура вăй çитмест ман. Ку çăпата ытла тарăн, кантрисем кĕске, тесе, виçĕ кун ман карчак ятлаçса çӳрерĕ манпа. Ib. Вăл çăпата тарăн, пысăкрах, кантри кĕскерех пулнăччĕ. Ib. 18. Сĕтел çине çăпата хунă, тавăрнă çăпата; пысăк çăпата; калăпне кăларман; пушăт вĕçĕсем тăраткаласах тăраççĕ, шĕшлĕ, кукăр авăрлă шĕшлĕ, çăлата кĕллине тирĕнсе тăрать. Çăпатине хуçса пĕтереймен: вăхăт пулман пуль çав. Орау. Ах, тур çырлах, хăнкăлисем çăпата пек (с лапоть). Ib. Ванюр Йăвань пĕвинче карассем çăпата пек (т. е. крупные). Ib. Паян эп пĕвере пĕр шапа куртăм — çăпата пек! Трхбл. Çăварĕ çăпата пек (большой). Ib. Çăпата çăвар, большеротый.

çăтăк

рваный. А. Турх. Кореньк. Саплать çăтăк чавсине. || Ветхий. V. S. См. çĕтĕк.

çĕрĕк

(с’э̆_рэ̆к’, с’ӧ̆_рӧ̆к’), гнилой. Сред. Юм. Йывăçăн тôлти хôппи çôмĕнчи йывçи (древесина) тĕреклĕ, варри çĕрĕк пôлсан, çĕрĕк вараллă йывăç теççĕ. || Гниль. N. Çулçă çĕрĕкĕнчен (из сгнивших листьев) пулнă тăпра. N. Мăйрăран çĕрĕк шăрши кĕрет. N. Мăйрăсенчен çĕрĕк шăрши кĕрекен пулнă. || Гнилушка. N. † Çăка çĕрĕкне чавакан (чтобы сделать улей), шурă карас пылне çав ĕçет. || Мокрота, харкотина. Пшкрт. Çĕрĕк токат (тоҕат). См. çĕтĕк. ||Хилый. Полтава. Çĕрĕк çын, хилый. || Рюма, хныкса. Ст. Чек. Çĕрĕк ача (кĕвĕçсе хăне хăй йĕрсе чарăнсан, кăшт тивсенех йĕрет; кăшт тивсенех йĕрекен ача). СПВВ. МС. Çĕрĕк каска тесе кăшт ятласанах йĕрекен ачана калаççĕ: çĕрĕк каска, мĕн йĕретĕн? теççĕ.

çĕрĕк-çатăк

гнилой, ветхий. НИП. Çĕрĕк çатăк çăпата сырса ятăм (но: çĕтĕк-çатăк тумтирпе çӳрет).

çĕтĕк

(с’э̆_дэ̆к’), рваный, драный, оборванный. Йӳç. такăнт. 25. Сана аçу качча тăлăппа панă-и? Çĕтĕк кут! Ах шуйттан кĕвенти, çара-çерçи! Собр. † Çĕтĕк кутлă тимĕрçсем (кузнецы в рваных штанах) сиксе тимĕр çапаççĕ. Алик. † Çĕтĕк кĕрĕк тимĕрçĕ сиксе çапать тимĕрне. Юрк. Арăм, эсĕ каллех мана çĕтĕк кĕпе тăхăнтартăн! Сюгал-Яуши. Хамăн сăхман çук, сĕтĕк алшăли тăхăнса ачасемпе ăрам витĕр тухса каятпăр. || Оборванный, оборванец. N. Çĕтĕк майра макăрĕ. (Сохан). Зап. ВХО. Çĕтĕк майра çынна йĕртĕ. (Сухан). N. Пĕр хулана çитнĕ те, пĕр çĕтĕк маряран ыйтнă: чăнах-и çакăнта патша хĕрĕн куçĕ суккăр? (тенĕ). || Развалившийся, обветшалый. Курм. † Ĕçрĕмĕр те çирăмăр, тата пире мĕн кирлĕ? Килĕм толли ачам пор, çĕтĕк сала килĕм пор, чӳречерен чӳречея пăхаççĕ поль: апи килмерĕ, тесе, куç пак кĕтсе тăраççĕ поль; карта толли выльăхăм пор: хуçам килмерĕ, теççĕ поль. Пис. Çапах та эпĕ хăракаласа çĕтĕк çатан урлă кĕтĕм. В. Олг. Çĕтĕк пӳрт (плохая). || Худой, дрянной. Тогаево. Вăл каллах пĕр çĕтĕк кĕсре илсе килнĕ, тет. || Тряпье, рвань. ЧС. Хăйсем чĕреспе шыв, çĕтĕк тытса тăраççĕ, çĕтĕкĕсемпе шыв сирпĕтсе тăраççĕ (во время пожара). Эпир çур. çĕршыв. 23. Пирĕн вулăс тырă, çăмарта, çĕтĕк, хăяр, паранкă, панулми, çырла, аш-çу сутать. N. † Анне: çĕтек сотас, тет, сонтĕк илсе парас, тет. Юрк. Мĕшĕн çак çĕтĕксене пĕрте салатмастăн-шн? Орау. Çĕтĕк юсаччен çĕнĕрен ту, тиççĕ ваттисем. || Харкотина. Пшкрт. Çетĕк тохат (тоҕат). См. çĕрĕк. || Капризник. Орау. Ан йĕкĕлте (не дразни) ăна, çĕтĕк.

çĕтĕк-çатăк

рвань. N. Усал кăмăл çĕтĕк-çатăк тăхăнниччен ытла илеме ярать. Шел. II. 60. Ачисен çийĕсем çĕтĕк-çатăк. N. Часрах, хыпаланса, çĕтĕк-çатăк сăхман тăхăнтăм та, тула тухса карăм, Чураль-к. Çĕтĕк-çатăк тумтирпе, крымский ĕçлĕкпе, московский пиççипе. (Загадка). || Оборванец. Беседа. Ĕçекен çын çĕтĕк-çатăк тăрса юлать (превращается в оборванца). || Оборванный, рваный, драный. В. Олг. † Çĕтĕк-çатăк тимĕрççи сиксе çапат тимĕрне.

çĕтĕк-çурăк

тряпье, ветошь. О сохр. здор. Чăвашсен хĕр-арăмĕсем тата çĕтĕк-çурăк сутаççĕ. Кн. для чт. 50. Вăл çĕтĕк-çурăк тумланнă ачасене курсанах, вĕсем çине пырса кĕнĕ. Тюрл. Çĕтĕк-çорăкран кĕл каймас. (Послов.). Полтава 55. Манăн шанчăк тусăмсем: Дульский князăн арăмĕ, иезуит Заленский, çĕтĕк-çурăк — хай кĕлмĕç, ман шухăша тăваççĕ. Юрк. † Аслă йинкенĕн тӳшекки çĕтĕк-çурăк татăкĕ (из обрывков всякой рвани). СТИК. Çĕтĕк-çурăк мишерĕ = çĕтĕк-çурăк, путек тирсем пухса çӳрекен мишер, т. е. татарин-ветошник.

çĕтĕк-çӳрме

рвань. Кан. Тӳрлетеççĕ пулсан та, пирĕн пек çĕтĕк-çӳрмесене тӳрлетес çук-ха.

çĕтĕл

(с’э̆_дэ̆л’), рваться, изнашиваться. Кайсар. Çĕтĕк кĕрĕк йытă вĕрнипе те çĕтĕлет. Изношенная шуба донашивается и от собачьего лая. (Послов.). Султангул. Хĕлле хулăм тумтирпе выртать, çула çĕтĕлсе пĕтет. (Пăр шăнни). || Разорваться. Якейк. Хырăм çĕтĕлсе тохас паках толтартăм (наелся до-нельзя). || Раздражаться. N. Ялан çĕтĕлсе çӳрет. Все ходит раздраженным. Орау. Тĕк-тăмалăк ан çĕтĕл ĕнтĕ, кирлĕ-кирлĕ мар сăмахшăн та çĕтĕлетĕн. || Злиться. Сятра: _пє_рэ̆_{н к}э̆н’э_ми с’э̆_дэ̆_лмэ тапрат_сэ_рччэ̆. Орау. Çĕтĕлсе ларать, сидит и злится. N. Вăрçса çĕтĕлсе çӳрет.

çĕткелен

(-л’эн’), изнашиваться, изодраться. Актай. Ӳтĕм-тирĕм çĕткеленчĕ. || Раздражаться. Микушк. Çĕтĕк-çатăк шăналăк, çĕткелентĕм (слегка из-за пустяков) эпĕ унпала.

тахăш

тахăшĕ, неизвестно который, неизвестно кто. Юрк. Темĕн, эпĕ пĕлместĕп, тахăшĕне çиленсе тырра пăр çапнă: те эпĕ ĕçленĕшĕн çиленнĕ, те сире çинçе тунăшăн. || С частицей „те“ в смысле — никто. N. Çĕтĕк-çатăк тумтирпе пулнă. Çĕрле курсан, ăна тахăшĕ те çын тиес çук. См. такăш, такшин.

томтер

(том_дє_р), то же, что тумтир. Пшкрт. Сан çийĕнте мĕнĕ пор? Только пĕр çĕтĕк томтерĕ пор.

тухса кай

пройти сквозь; уходить. Артюшк. Касса, çул туса тухса кайнă. Сюгал-Яуш. Хама çĕтĕк алшăлипе ял хушшипе тухса кайма та намăс. || Вылететь. N. Ах, тур курасшĕ! тухса карĕ. || Выйти замуж украдкою. Лашм. † Ялта ырă çын ачисем пит нуммай, ытмасăр тухса ан кайăр. Ib. Ачи ăсне пĕлмесĕр эпĕ тухса каяймăп. Юрк. Ӳси-ӳсми ачана тухса кайса пулмарĕ. ЧП. Илтнĕ пулăр, хĕр-çынсем: çула каяс пулсан та, тухса каяс ан пулăр. N. Пĕр хĕр тухса каймалла, терĕç. N. Качча тухса карĕ. Ёрдово. † Аттен хĕрĕ сар хĕрĕ, сар хĕр тохса кайсассăн, аттен илем каять. Юрк. † Вунçичĕ çулхи хĕрĕн тухса каяс сасси пур, кайин-кайин, кайтăрах, пире валли тата пур. Ст. Чек. Тухса кайнă хĕр. Изамб. Т. Микула Маруçĕ кĕçĕр тухса кайнă, тет (вышла украдкою замуж). Альш. Тухса кай, выходить украдкою замуж, а туйпа кай — как следует, со всеми обрядами и церемониями. N. Вăл Анок тохса кайма тăни чăнах вăл. || Обратиться, превратиться. N. Çапла хăтлана Иван каллах кĕлĕмçе тухса кайнă вара. || Уволиться со службы. N. Стрелок (лесник) тохса карĕ (уволился, получил расчет?). N. Тухса кай, ступай (я тебя увольняю). || Происходить. БАБ. Çав Павăла çав пирĕн ялсем çав пирĕн ялсене чӳк таврашсем тума вĕрентсе хăварнă чăвашран тухса кайнă, теççĕ. Четыре пути. Пур тĕрлĕ усал та эрех пирки тухса каять-ĕçке, тетчĕç. || Проходить (срок). Кан. Вăрман илес срук тухса кайсан, вулăса тин хут салатрĕ (разослад извещение). || Оканчиваться. N. Çăварни тухса кайнă каç. Ядр. † Çăварни, çăварни, терĕмĕр, çăварни тухса кайнине сисмесĕрех юлтăмăр.

хăраштар

то же, что хăртала, штопать, натянуть (ниткой). А. Турх. Яльчики. Çĕтĕк-çатăка хăраштарса хур (çиппе каркаласа çыпăçтарса хур).

кут айĕнчен

из-под сиденья (из-под себя). Актай. † Çĕрпӳ çуни çĕтĕк çуна, пирĕн кут айĕнчен тухас çук (мы будем ездить на них); начар кĕсри турта хушшинче, пирĕн кут айĕнчен каяс çук.

кӳлетке

(-л'э_ткэ), то же, что кĕлетке. Тобурданово. Ку лашан кӳлетки аван. Фигура этой лошади хороша. N. Çывăхра çын пулсан, çынна таçта ватса ывăтса ярать (снаряд), çыннăн ним кӳлетки те юлмас. А. Турх. Кӳлетке — картина, образ, рисунок, портрет, а также «и в смысле того, что человек очень слаб». Янтик. Сухан йăранĕсем çине: кураксем, чăхсем, сухана (лук) чавса ан пĕтерччĕр, тесе çĕтĕк сăкманпа е кипкепе, çын кӳлетки (чучело) тăваççĕ. Ib. Çемçе юр çине выртсан çын йĕрри пулса юлат, çавна пирĕн кӳлетке (отпечаток) теççĕ. Ib. Кӳлетке — туловище. N. Эпĕ сирĕн патра виçĕ тĕрлĕ кӳлетке (три портрета) ӳкерсе ятăм; çавсене илейтĕр-ши эсир? N. † Пус кутĕнчи хура хур чысти çăхан кӳлетки; Таяпасен хĕрĕсем чысти шуйттан кӳлетки (совершенное подобие чорта).

кăштар-коштăр

(кŏштŏр-к̚ошты̆р), то же, что кăштăр-каштăр. В. Олг. Çĕтĕк-çатăклă çынăн кăштăр-коштăр, кăштăр-коштăр! тет (_тэ_т) çĕтĕк-çатăкĕ (лохмотья шуршат).

кĕлмĕç

(к'э̆л'_мэ̆с'), нищий, попрошайка (обидное слово). КС. Полтава. 53. Хăш чух çĕтĕк кĕлмĕçпе мана манса калаçан. Ск. и пред. 47. Вăрман тупăн-и-ха, кĕлмĕç çӳпçи!

кĕпе вакки

прорубь для мытья белья. Панклеи. Çав ялта пăр (=пĕр) тăлăх карчăкăн пĕр çĕтĕк сăпка пор; çав сăпкана хӳререн çы(х)хрăм та, Салтан кӳллинче кĕпе вакне яртăм. (Сказка).

тăхăн

надевать, одеваться. КВИ. Тăхăннă йăвăçсем пурте сарă тумтирне. ГФФ. † Порнеллĕ те перчаткă тăхăнас мар. Уж не будем надевать перчаток. А.-п. й. ЗЗ. Хĕнерĕç-хĕнерĕç те, упа тирĕ тăхăннă такасем тӳп кайса ӳкрĕç. ГФФ. † Шор перчатки, кăвак кончи тăхăнас тенĕ чух ма çок-ши? Белые перчатки, синие наголенки — почему нет их, когда хочешь надевать. А.-п. й. 93. Шурă халат тăхăнса, тухтăр пекех тумланса, сарă чăматан йăтса, тĕрлĕ кĕленче хурса, ĕне хӳрине чиксе, хуллен утать хулана. Ib. 60. Тилли кун япалисене тăхăнать те, хай малтанхи юрра пĕр çавра юрласа, йăлт курăнать вăрманалла. Альш. Пуçăнти çĕлĕк пулайса пуçна тăхăнса пырам-и? Изамб. Т. Унăн çаннисене тăхăнса каçан çине хурсан, тӳмелеççĕ. Шурăм-п. № 13. Пĕр вырăсла тăхăннăскер тăра парать. К.-Кушки. Ха, ачу йĕмне вĕçĕнчен тăхăнат! N. Тăлăп айĕнчен кĕрĕк тăхăннă; кĕрĕк çинчен тăлăп тăхăннă. ЧП. Кĕмĕл çĕрĕ хывтарар-и, вăта пӳрнене тăхăнар-и. N. Çĕтĕк-çатăк тумтирсем тăхăнса янă. К.-Кушки. Урана тăхăнмалли çук. (у меня) нет обуви. ТХКА 72. Тирне сĕвсе, хура çĕлĕк çĕлесе тăхăнчĕ. Шашкар. Чоаш кĕрĕкĕ тăхăнса ларнă. || Носить. N. Ман хреснатте ути-утми çӳресе пĕр мăшăр сăран аттине вунсакăр çул тăхăнчĕ (носил). N. Сарă кĕрĕк çĕлетрĕм — тăхăнма пĕлмерĕм, тепре çĕлетсен тăхăна пĕлĕттĕм-çук. N. Мĕн кирлĕ таран манăнне ил, аялтан тăхăнмаллине те, çиелтен тăхăнмаллине те. ГФФ. † Кĕмĕл çĕрĕ çыруллă, тăхăнăр çыру пĕтиччен. Серебряное кольцо с надписыо, носите вы его, пока не сотрется надпись. НР. † Атте çлетсе пачĕ сарă кĕрĕк, тăхăнсан кули кивелмест. Отец сшил мне новую шубу; если носить, как же она не износится. ГФФ. † Лаккировнăй аттине тăхăнма майне пĕлмерĕмĕр поль, çампа времсĕр çĕтĕлчĕ поль. Видно, не умели мы носить лакированные сапоги, потому они так скоро и износились.

чар

звукоподр. N. Çийĕнчи тумтирне чар çурса пăрахнă. Сюгал-Яуши. Ман хайхи çĕтĕк алшăли çакланать те, чар-чар чĕрлет. || Яргуньк. Ай-ай хĕвел чарах пĕçерет-çке (сильно). || Встр. в сочетании: чăр-чар.

шăртламас

задира, тот, кто щетинится, иначе: çĕтĕк çын. Ильбеши, Кюмюль-Ямашево.

питĕркеле

(-_гэ-), учащ. ф. от гл. питĕр. N. Епле пурăнса ĕмĕрне иртерен? Епле çĕтĕк-çурăксене питĕркелесе пурăнан?

капăр

(кабы̆р), нарядный, форсистый (об одежде). Эпир çур. çĕр-шыв. 25. Сарă-яль чăвашĕсем самай тĕреклĕ пурăнаççĕ, çӳрессе те капăр çӳреççĕ. СПВВ.ТА. Вăл пит капăр = вăл пит тумлă. Капк. Самар ӳтне капăр витсен, мĕншĕн куçне хĕссе çӳрет? Собр. Капăр пулас, тесе, ан шухăшла, ăслă пулас, тесе шухăшла, теççĕ. Чертаг. Капăр — хитре томланать. Б.Олг. Капăр тĕклĕ, с красивыми перьями (птица). Вотлан. Кам капăри вăрман урлă кăптăр-кăптăр лакăма. (Çулчĕ). Актай. Капăр Хветĕр ялĕсем... (повид. назв. деревни). || Украшение. Г. А. Отрыв. Аркă тавра та ниçта та ним апăршасам çук. («Капăрри çук ĕнтĕ ун, капăрлă мар»). Б. Олг. Хĕрарăм капăрĕ (все уборы). Шел. 59. Тата çĕтĕк-çатăкĕ, темĕн-те-пĕр татăкĕ, пир авăрĕ, капăрĕ... Кан. Оплăçри чиркӳ капăрĕсене пур çĕрте те хăвăртланса пуçтармалла. См. кавăр.

карчăк

(карџ̌ы̆к, карζ’ы̆к), старуха. N. Вилес карчăкĕ вилеймерĕ, тет, качча каяс хĕрĕ каяймарĕ, тет. N. Васкаса, кĕлтисене çĕмел туса ларткалаççĕ: хăш-хăшĕн ватă карчăк пек курпунлă пулать, хăшĕн тата нимĕн те пулмаç. Пазух. Вăйя тухман хĕрĕсем карчăк пулса лараççĕ. Трхбл. Карчăк, карчăк карчамас, карта урлă каçаймас; хытнă çăкăр çиеймес, çапах мана кураймас. Ib. Карчăк кайтăр масара, каччă кайтăр пасара. Орау. Вăл карчăк, хăне кура мар, пĕр пӳрт ача кăшăлтаттарса ӳстерчĕ. Зап. ВНО. Вилес карчăкпа каяс хĕр пек. Собр. Çĕтĕк карчăк çынна вĕлерет. (Ăйăх). Латыш. Таса ача çуралать, тет карчăкки. Орл. II. 214. Тимĕр шăллă карчăк, ури сенкĕ пек, пур тĕнчене те тăрантарать, анчах хăй выçах пурăнать. (Суха-пуç). Синьял. Ку арăм вопăр карчăк пулнă. || Жена. N. Каçхине çемйисем тавăрăнсан, упăшки: чĕрĕлетни, карчăк? тесе ыйтат, тет. || Фамильное прозвище. Ск. и пред. 112. Карчăк Микули. Альш. Пирĕн ялти хыçалти Карчăк пиче пурнать-и, вилнĕ пулсан пĕлтĕк кале (так!).

кептерлен

(_кэ_пмэ_рл’эн’), одеться, лучше обычного, нарядиться. СТИК. Тирпейсĕр, çĕтĕк-çатăк çӳрекен хĕрарăма тумтир тăхăннине курсан, хунямăшĕ ăна: ăçта кептерленсе каян тата? тет.

кипке

старая рубашка, надеваемая сверх хорошей во время грязной работы. КС. Актай. † Апи кăмаки шур кăмака, шатах килеççĕ шупăрпа, эпĕ анчах кипкепе. N. Тутăр çукки кипке пӳркенсе... (Такмак). || Пелёнка. БАБ. Эпĕ ача-пăча тыткаланă чухлĕ кипни чуста та çăрман пулĕ. (Слова матери, жалующейся на беспокойство с детьми). Пшкрт. Ача (ача) кипки [çĕтĕк выртса çӧрекен (с’ӧ_рӓҕӓ_н) кĕпесем (_кэ̆βӓ_зӓ_м)]. Собр. Пĕчĕк ачана кипкепе çыхса усрамасан, куккăр ураллă пулать, теççĕ. Шашкар. Ачан кипкине олштарас (перепеленать). || «Сорочка». N. Кипкепе çуралчĕ, кипкине çурса яр. Скотолеч. 9. Хăш чухне тьыха кипкине çураймасăр пăчăхса вилет. Альш. Вăл амăшĕ ăшĕнченех кипкепе çуралнă, çавăнпа телейлĕ. || Оболочка зерна В. Ив. Анчах капла шакканине тутă пĕрчĕпе пĕрле начар кипкелĕ выçă пĕрчĕсем те тăканаççĕ.

кулак

(л’эк’), куль. КС., Кильд. † Çĕтĕк кулек кот айăнче, хора кипки пуç айăнче. Синерь. Патша пĕр кулек укçа пачĕ, тет. || Род плетеного лычного мешка, с четырехугольным (квадратным) основанием; вместимостью пулов в 12 — 20. Его крышка, из старой женской рубахи, назыв. кĕрме.

ӳлече

околица. СПВВ. См, уличе. N. Ялта ӳлече алăкĕ-çинче (на полевых воротах) лараççĕ, тет, ачасем. ЙОН. Хусан (ял ячĕ?) ӳлечи выйлăннă; шăлан айĕн çӳресе, хĕрсем(-н?) йĕмĕсем çĕп-çĕтĕк.

ăйăх

(ы̆jы̆х), сон. Тюрл. Ăйăх, сон. Урмай. Ăйăх пусса çитрĕ, тет, çаксене. Их клонит ко сну. У. Ларсан-ларсан, ăна ăйăх пуснă. Спустя некоторое время его начало клонить ко сну. Орау. Ăйху тăранчи? (или: çывăрса тăрантăн-и?). Выспался ли? Ib. Манăн ун чухне ăйăх уçăлиманччĕ, эп сан сăмахна ăнланимарăм. У меня в то время еще было сонное состояние, почему я не совсем понял твою речь. Ib. Кахал, ăйăха ярăнчĕ ĕнтĕ, кунĕ-кунĕпе çыврать! Лентяй, теперь уже навалился на сон, день-деньской спит! Ib. Ăйăх вăл çĕтĕк-çатăк майра пек, тит: чăссан, тăсăлап, татсан, татăлап, тесе калать, тит. Сон, говорят, похож на русскую женщину в лохмотьях. «Если меня натянуть» говорит он, — «я натянусь; если оборвать — оборвусь». Ib. Паçăр ăйăх пусрĕ те, халĕ уçăлчĕ ĕнтĕ. Давеча ко сну клонило, но теперь сон уже прошел. Ib. Эп, каç выртсан, ăйăх килме (или: килтĕр, тесе) кĕнеке вулап. Когда я ложусь вечером спать, то для того, чтобы заснуть быстрее, читаю книгу. Ib. Ăйха сĕрес, ăйха çапас, ăйха ярас ― (здорово) спать. Ib. Йăвăр ăйăхлă эп питĕ, вырăн çинчен сĕтĕрсе антарсан та, туймастăп. У меня тяжелый сон, я не просыпаюсь даже в том случае, если меня стащат с постели. Ib. Ăйăха вĕçтерес марччĕ, нушаланмалла ан пултăрччĕ. Не отогнать бы сна, не пришлось бы мучиться. || Метаф. N. Унăн ăйхи уçăлиман пулĕ-ха, ăна пĕрре тăхăнтартмалла, ăйхи уçăлтăр (т. е. его надо ударить, чтобы он прочухался, т. е. одумался).

ăçти-çук

дрянной, какой ни попало, что ни попало. Дим. Ростов. Школăра та шухă вылякан, усал калаçакан, ăçти-çук тĕрлĕ усал ĕçсем тăвакан юлташсемпе паллашман. Сказки и пред. чув. 4. Ку карчăк та ăçти çук тухатмăшчĕ таврара. К-Кушки. Эй, ăçти çук! Эх, дрянь! Букв. I ч. 1904. Тискер кайăка, арăслана, парăнтартăм, халĕ çак ăçти-çук эрешментенех пĕтетĕп-ĕçке. Рук. календ. Прокоп. Вĕт пирĕн чăвашсем пит ирсĕр пурăнаççĕ: пӳртĕнче витери пек, алшăллийĕ ăçти-çӳк, çĕтĕк-çурăк, кивĕ кипке, кивĕ йĕм. Чем люди живы. Укçине пĕр-пĕр ăçти-çукпа ĕçсе пĕтернĕ ĕнтĕ ку, тата хăйне те ертсе килчĕ. Трхбл. Вăл ăçти-çука калаçма пит юратат. Он любит болтать чепуху. Н. Карм. Ăçти-çук, плохой, невзрачный. См. хавал.

яр

(jар), пустить, отпустить, допустить, отпустить, упустить, выпустить, распустить, пустить в ход, класть. См. ер. К.-Кушки. Кашкăра сурăхсем хушшине яр-ха! Курăн вара, пĕр сурăхă та картăнта юлмĕ. Пусти-ка волка к овцам, останешься без овец. Чураль-к. † Çакă ялăн хĕрĕсем ним парса та ямаççĕ (не допускают). Беседа чув. 15. Хăшĕ шыва кĕреччĕç, хăшĕ пĕчĕкçĕ кимĕ туса яраччĕç. Мижула. Пĕр урамра темиçе пĕве пĕвелеççĕ; малтанхин пĕви толсан, ярать те, кайрисен пĕвисене татса каять. К.-Кушки. Эс мĕшĕн сахăр ярса ĕçместĕн? Почему ты не пьешь (чай) внакладку? М. Тув. † Хĕрĕх пуспа алă пусне алран ярас килимаçть (не хочется выпустить из рук). Орау. Хĕресе çакăнталла ярас пуль (п. на грудь), тек çурăма ыраттарса çӳрет (о нашейном кресте). Тяпт. Çав карапран пир ячĕç, тет (спустили холст). Толст. Эпĕ патиене пусса ятăм, анса ил-ха. Я упустила бадью в колодец, слезь и возьми. Яргуньк. Хайхи çын, вилнĕ çынна илсе, Сăра (т. е. Сăрра, в реку Суру) яма карĕ, тет. М. Васильев № 34. Вара ялти çынсем, тертленсе, она сакайĕнчен сĕтĕрсе кăларса, пĕр тарăн çырма хĕрĕнчи ват хорама котне кайса янă (пустили к корню старого вяза). Орау. Пĕр хĕр кепи аркине тавăрнă та, аялалла пăхса тăраччĕ. Мана курчĕ те, лăштах ячĕ, — вăтанчĕ, курнать. Юрк. Ĕнер эсĕ ман çине пит нумай сивĕ ярсаттăн (напустил холоду); курăсăн, авă паян та кăмакасем çумĕнче ăшăнаймастăп! Орау. Ача тунă та, ачине пĕвене янă. Родила ребенка и пустила его в пруд (т. е. утопила). Пазух. Курки калать: тыт, тесе, сăри калать: ĕç, тесе; сăрине янă хăмлисем те, килнĕ мĕн-çке хăнисем. П. Сунар. † Хора пиншак йӳле ятăмăр (нараспашку), ăна мĕшĕн йӳле ятăмăр, кĕрен кĕпе курăнмашкăн. К.-Кушки. Кĕпе çухине ярса çӳрет (не застегивает). Абыз. Нарт, нарт кăвакал Атăл варинче, ик çунатне шарт, шарт çапать, Атăл хĕрне хум ярать. Пуçтарнăр, ачасем, ман пата. (Чан çапни). N. Чей çине яраççĕ. Пускают в чай. Чаду-к. Пирĕн ялсам пĕр çын вăрмана лаша яма кайнă (чтобы пустить пастись). N. † Хамăр тăван янă чух, çитеймерĕм чыспала. К.-Кушки. Çунийĕ кайман, ăна вĕсем тăххăрĕш те нимпе те ярайман (не могли заставить двигаться, катиться). Т. М. Матв. Атăл тĕпне ахах ятăм. (Хурана тăвар яни). Сред. Юм. Çăвартан тытса янă-и мĕн сана? Насильно, что ли, тебе в рот влили? (Говорят пьяным людям). Якейк. Янă-яманах сӳнсе ларать (лучина в самоваре). Абыз. Кантăк витĕр ĕс (надо: йĕс) кĕвенте янă. (Хĕвел пăхни). N. Яшка çине яма сухан та пур. Ч.К. † Ытса, ытса памасан (пуян инке), турă ятăр каялла (т. е. пусть ее богатство уменьшится). Ч.П. Халат кăсйи тарăн мар, мăйăр яма (класть) пит аван. Юрк. Мана И.И. ярасса ячĕ те, сире те ярĕ, темĕн çав. Меня-то И.И. отпустил, но едва ли только он отпустит вас. Чăв. й. пур. 36°. Акă епле, вăл выхăта эсĕ малтан икĕ хăлаç алт, унтан вара пĕр çын тупса яр; çын тупса ярсан, вара укçана ăлавĕпех: тие, тенĕ. Синьял. † Куçăма ятăм ирĕке, сар ачасем суйлама. Пустила глаза на свободу — выбирать красивых парней. Бугурусл. Эпĕ хăранипе (со страха) лашасене сиккипе ятăм (пустил вскачь). Яргуньк. Первый Иван вĕчĕ (= вĕрчĕ), тит (пустил струю воздуха) те, ултă çухрăм ячĕ, тит; кайран ĕçлен вĕчĕ, тит те, виçĕ çухрăм ячĕ, тит. Вара тапратрĕç, тит (драться). Ib. † Вăйăран вăйя çӳрерĕм, хам савнине ямарăм. Ходил по хороводам, но не упустил своей любимой. || Прибавлять. С. Дув. † Ĕнте вăрман кашлать, вăрман кашлать, туратран турата ярасшăн. || Попускать. Ст. Шаймурз. Турă ямасан (если не попустит), тăшман. çĕнтереймест. || Сбывать с рук (плохой товар и т. п.). М. Яуш. Эпĕ сан тавара яма пĕлетĕп (могу сбыть, спустить с рук). N. Пĕрне лартса хăвартăм, нимпе те яримастăм вăл çитмĕл пуса. Одного надул, а то никак не мог сбыть с рук этот двугривенный. N. Усал укçана аран-аран ятăм. Фальшивую монету насилу сплавил. || Забивать. Çакăнтан тепĕр пăта ямала (забить гвоздь), вара тăн-тăн (крепко) пулать. || Повесить. Альш. Хăлхине ярать хăшĕ арçын та хăлхалки (серьги). N. Эс сар шерепи яни-ха? Халь яма мар, шерепине те çыхса пĕтермен. N. Хĕрсем çула тĕр тăвнă чух, пĕри ыйтать: эсĕ сар шерепи яни-ха? Якейк. (Хĕр) пилĕкнех порçăн хырмоли çыхать, кот хыçне сарă çакать: хӳре вырнне ленттĕсем яраççĕ; çорăм хыçне мăйăран ялав çакаççĕ. (Хĕр-арăм юсав). || Отделывать, украшать. Шаймурз. † Хура шаль туттăрăн ярапине чистă пурçăн ярса тултартăм. Якейк. † Ăшне кĕмĕл янă, тет, толне порçăн тортнă, тет. (О бочке). Ст. Яха-к. Ун чухне лаша таврашĕ пушăт, курăс мар, пуринĕн те чĕн хăмăтсем, шуçпа янă чĕн кутлăхсем. || Распустить (слух и т. п.). N. Ят яр, распустить дурную славу, молву. Ст. Шаймурз. † Ай-уй, савнă тусăм, хура куçăм, ятна яла ярса (распустив про себя дурную славу), эс култартăн. Сред. Юм. Ху ятна ху ярса çӳрен. Свое имя порочишь. || Дать волю (языку). Сред. Юм. Чĕлхене ытла пит янă-çке вара эсĕ. (Говорят тому, кто говорит другим обидные слова). || Стрелять. N. Эпĕ ун чух патруль-ччĕ, хулара çӳреттĕм; хаярăн кăшкăра-кăшкăра аран чартăм войскана: пĕр-маях яраççĕ (стреляют). || Ударить. Орау. Чутах ярать-чĕ чукмарпа. Дубиною чуть не хватил. || Расстегивать, расстегнуть, отцепить, распутать. Упа 719. Эпĕ çĕлĕке хыврăм, тӳммесене ятăм. Я снял шапку и расстегнулся. Толст. Çав çаклатнине (крючек у двери) ярас тесе, сикрĕ-сикрĕ, тет, ку, ниепле çитсе яраймарĕ, тет (никак не мог отдеть). || Пустить (в общее пользование). Хыпар № 31—2, 1906. Эпир çĕре нихăçан та яла ярса (пустив в общее пользование), çĕнĕпе туса уйăрман. || Удлинять. Ст. Чек. Унта кĕпесене урăхларах çелеççĕ, аркисене вăрăмрах яраççĕ (подол пускают длиннее). || Позволять, допускать. Юрк. Шыв ăсма ямаççĕ. Не позволяют брать воды (из своего колодца). О сохр. здор. Çын скарлатинапа чирлесессĕн, унăн пырĕ çăтма ями ыратакан пулать. Яжутк. Хуçи патшаран ыйтать, тет: мана япала сутма яратри-ха? тесе, каларĕ, тет. || Проводить (дорогу, электричество). Чув. календ. 1911. Халĕ электричествана пĕр вырăнтан тепĕр вырăна темиçе çухрăма яма пултараççĕ. Теперь электричество проводят с одного места на другое на много верст. Разум. Аслă çула Куснар çĕрĕ витĕр ямалла тунă. Сделал так (добился того), что дорога должна была пройти по земле селения Коснар. || Прислать, послать. Псалм. 106,20. Вăл хăй сăмахне янă (послал), вĕсене сыватнă. Сала 36. Ирхине ирех Емелене арăмĕ кĕреçе панă та, çырма (канаву) тума янă. || Отправлять. Якейк. Вăл Чол-Холая паршăпа нумай тырă янă. Он отправил в Нижний на баржах много хлеба. || Сваливать на другого (т. е. указывать на недостатки и др.). Альш. Малтан хĕрне тӳррех калассине ялĕ çине яра-яра калаççĕ; унтан кайран-кайран тӳррех хĕрĕ ятне каласах та юрлаççĕ. || Проигрывать (в деньги, в игре). Петĕр виç тенкĕ картла выляса янă. Петр проиграл в карты 3 рубля. || Тратить? Сред. Юм. || Продолжить, продлить. Якейк. Эпĕр теçеттина ир пуçларăмăр та, каçчен ямарăмăр, каçхи апатчен пĕтертемĕр (сжали до ужина). Хыпар № 9, 1906. Çапла пĕр куна та ямарĕç (даже дня не проработали), кĕпере йăлт туса пĕтерчĕç. || Завести (часы; так у многих); пустить в ход (машину и пр.). К.-Кушки. Чассие ятăм та, сĕтеле хутăм. Я завел часы и положил их в стол. Ib. Паян армана янă иккен (пустили в ход). || Возложить; налагать. Хыпар № 42, 1906. Налогсене чиновниксем ямалла мар, халăх суйланă депутатсем ямалла тăвĕç. Янтик. У укçана (тулăка, т. е. долг) халь ĕнтĕ халăх çине янă, хăй татайман пирки. Этот его долг возложили на общество, так как он сам уплатить не мог. || Лить. СТИК. Стаккана (витрене) шыв яр (налить воды). Пирĕн ял 1929, № 16, 4. Çав эрехе пĕр çĕре ярсан, кимĕсемпе ишсе çӳремелли кӳлĕ пулать вĕт. || Лить (о сильном дожде). Никит. Эп витререн янă пек, çăмăр ятăр. Пусть польет дождь так, как я лью из (этого) ведра. Трхбл. Çумăр ячĕ (или: çумăра ячĕ). Дождь пошел (внезапно). || Лить (свечи). Собр. Çăвăнчен (из того сала) çурта ятăм та, çанталăкĕпе сарăлчĕ. || Насыпать. N. Тăпра янă чухне малтан, йывăçа лартиччен, шăтăк тĕпне çерем кассине хуран. N. Ултă виçе урпа яр. N. Эп хутаççине тытса тăтăм, вăл тыррине ярса тăчĕ. || Заставить пройти (болезнь)? Случать. Ст. Чек. Янă кĕсре (то же, что кустарнă). К.-Кушки. Ĕнер хура ăйрăпа янă (çӳретнĕ). Вчера случали вороного жеребца. || Городить (забор). Тим.-к. † Çичĕ хут сапур ямарĕç. || Уничтожить. Сир. Усал кăмăл çĕтĕк-çатăк тăхăннинчен ытла (более) илеме ярать. || Счистить (грязь и пр.). О сохр. здор. Вĕсем, хăйсен ӳчĕсенчен кирĕксене лайăххăн яма-сăрах, кĕпи-йĕмне тăхăнса яраççĕ. || Стирать (резинкой). Янтик. || Выпивать. Никит. Пĕр Иван анчах эрех ĕçмен, ыттисем янă (пили). || Ходить (в карточной игре). Сред. Юм. Яр мана. Ходи ко мне (в игре в карты). || Пуститься во что. Альш. Пырсанах, хваттир хуçине пуççапаççĕ хĕрĕсем; яраççĕ унтан ташша (пускаются в пляс). Абаш. Майралла яр! (говорят женщине). Пляши по-русски! Альш. Хапхаран тухнă-тухманах ярать пурте юрра. N. Акă лашисем ячĕç, тет, ташша. Вот лошади пустились в пляс. СТИК. Ват çын пек юрра ятăн ĕнтĕ! Пазух. Икĕ сар хĕр кăмăлне вăрăм çула кайрăмăр, орган купăс куртăмăр, тăрса ташша ятăмăр. || Ăйха ячĕ вăл! Здорово спал. || Употребляется в качестве вспомог. гл. Ч.П. Ешĕл юман касса ятăм, яр хĕррине ӳкертĕм. Ib. Аслă урама тухрăм юрла ятăм (без намерения, почти неожиданно для самого себя), тăшмансен чĕрисене çура ятăм. Альш. † Çамрăках та кăмăлпа кулса яр: манăнах та кăмăлма уçса яр. Альш. Çураçрăмăр, килĕшрĕмĕр те, Элшелĕнченех илсе ятăм эпĕ хĕр. О брачной жизни. Качча илнĕ хĕре хăйсем патĕнчен хăваласа ярса, ăна намăса яраççĕ, пăрахăçа кăларса яраççĕ. Хыпар № 29, 1906. Халĕ пирĕн хăш чухне çумăр та çăвать, анчах, кăшт хĕвел пăхсанах, типĕтсе ярать. Календ. 1904. Унтан, çынна вырса çӳресе, хăйĕнне çил тăкса ярать. Беседа чув. 17. Пурте аллисенче çутнă çуртасем тытса: Христос вильĕмĕнчен чĕрĕлнĕ, тесе, юрласа ярасса хытă кĕтсе тăраççĕ. Юрк. Исправник хăне валли çырса тăмашкăн пĕр тиек тытса ярат. Чуратч. Куртăн-и? тесе, кăшкăрса ячĕ, тет! Хыпар № 16, 1906. Тутар çинчен мана ялти çынсем ак çапла каласа ячĕç. Скотолеч. 26. Унтан шăнасем ларса варласран тикĕт сĕрсе ярас пулать (на зашитую рану). Юрк. Акă пире çырăва вĕрентсе вырăс туса янни! Вот что значит научить нас грамоте и сделать (через это) русскими! N. Ачăна ялан апла хĕнесен, ухмаха кăларса ярăн. Хыпар № 31―2, 1906. Тата чăнах та хăвна-хăв нихăçан та çынна таптаттарса яма юрамасть. Сред. Юм. Тотăр парса яна. [Если родители соглашаются выдать дочь замуж, то тому, кто сватает, дают «тȏтăр» (не платок)]. Сала. Арăмĕ пачăшкăран часрах ултă çĕр тенкĕ илнĕ те, Ивана парса янă. Юрк. Пăхăсăн, начар эрехне çапла урайне сапса ярса, çак начар эрехпе сут тăвакан çынна нимĕнпе айăплама пулса тăнă. В. Тим. † Ытам тулли памасан, ывăтайса ярап, тет. Хыпар № 29, 1906. Вăхăт-вăхăт урапа сасси илтĕнет, е автан авăтса ярать. Б. Яныши. Учĕ сикрĕ те, малти урапи (колеса) перевос çине кĕрчĕ, кайрине йăтса ярмалла (= ямалла) пулчĕ. Скотолеч. 4. Вăл (лошадь) апатне çисе янă-и, яман-и? çавна пăхас пулать. Кн. для чт. 4. Çулпа иртсе пынă чух, хӳме çумĕнче хутаç çакса янă старике курнă. Ядр. Евангелиенĕн корректурине парса яр ман пата, ăна часрах пусма парса ямалла. НАК. Вăл çапла каласассăн, эпĕ: ку хура-кĕсрери киреметĕç пулчĕ ĕнтĕ, пĕтерет ку мана, тесе, аран: кă-кă-кăвакал, тесе ятăм (насилу выговорил). Альш. Вĕрӳçĕ карчăк килте çук; пырса (парса?) ярăттăм, укçи çук. Чураль-к. Пĕр майрана пăхăп та, йĕрĕп-ярăп. (Сухан). N. † Ларма килнĕ (приехавших гостить) хĕрсене, чупса тухса, чуп-ту-яр.

ятлă-шывлă

именитый; слывущий за... Сред. Юм. Ятлă-шывлă пуян çын, ху çак çăтăк (= çĕтĕк) сăкманпа çӳрен; сан пик пȏлсан, эп постав халатпа-çиç çӳрем. Fontes 178°. † Ял-ял урлă килтĕмĕр ятлă-шывлă хĕр кӳме. Сред. Юм. Ятлă-шывлă вĕреннĕ çын эсĕ, õкçа шõтне пĕлместĕн! Ты человек ученый, а счета деньгам не знаешь! СПВВ. МА. Ятлă-шывлă сĕтлĕ пăтă, иçмалин сĕтне те пулин сахал янă! Только слава, что молочная каша, а совсем и молока-то мало!

Йытă

(jыды̆), то же, что йыт. См. йăтă. Юрк. † Çĕтĕк кĕрĕкĕ татăкĕ йытă вĕрнипе çурăлат. Орау. Йытта ан йĕкĕлте (= ан çĕтĕлтер). Не дразни собаку. Сред. Юм. Эс те учитĕле тохсан, луччĕ йытта сăмсана касса парам! (Так говорят, когда уверенно знают, что собеседник не может быть учителем). IЬ. Пуçа йытта хывнă та, ĕç хушсан, та ĕçлемес. (Ссылается на болезнь, притворяется и не делает того, что ему велят). Б. 13. Йыттăн хӳри кукăр, ăна шанма çук. (Послов.). IЬ. Йытă мăнтăр та, çиме юрамасть. (Послов.). КАХ. Çырлах, аслă кĕлĕ! Кама тимен, ху валеççе пар. Ачăна-пăчăна чар, йыттусене пирĕн выльăхсем патне ан яр. (Моление киремети Питтури в «тайăн сăра»). Б. Тимĕр йыттăн сӳс хӳре. (Загадка: иголка с ниткой). Т. М. Матв. Йытă аллипе ĕçлетĕн. Работаешь спустя рукава. Сказки и пред. чув. 14. Йытă урипе утиччен, сивĕре шăнса çӳриччен, лаша кӳлсе ларас та, ним хуйхи те пулас мар. Чăв. й. пур. 7°. Çыраканнине сĕтĕрсе килес те, йытта хĕненĕ пек (как собаку) хĕнес! Орау. Йытă пек япăлтатса çӳрет. СПВВ. Х. Йытă хăй хӳри çине сысмасть, теççĕ. (Послов.). Нюш-к. Ĕлĕк авал турă, этеме ыраш панă чух: ыраш кирлĕ-и сана? тесе, ыйтать. Çын: кирлĕ мар, тет. Ыраш тĕпĕнченех пучахлă пулнă; ыраш пучаххи çурри анчах юлать. Тепре ыйтать. Çын ун чухне те: кирлĕ мар, тет. Çавăн пек темиçе хутчен ыйтса та, çын: кирлĕ марах, тесе пырать. Ыйтмассайран ыраш пучаххи кĕскелсе пырать. Турă юлашкинчен ыйтсассăн, çын: кирлĕ мар темелле-ччĕ, тет, анчах йытă: хам-хам! тесе янă та, çавăнпа халĕ пирĕн ыраш юлнă. Йытă лайăх мар вăл, тесен, йытă усракансем çак сăмахсене каласа кăтартаççĕ. Собр. Йытă шуйттана сиссе (чуя) çĕрле вĕрет, теççĕ. Т. Григорьева. Килте йытă пăтратманне ялта яшка пĕçернĕ, теççĕ. Дома не умел замесить собаке, а в деревне сварил похлебку. (Послов.). N. Эсĕ йытă! терĕм. N. Конта йытă пуç те полĕ! Здесь, чай, чорт знает что есть! Сред. Юм. Йытă самăр та, пусма юрамасть. Хоть собака и жирна, но на закол не годится. Собр. 74°. Йытă, тесен — çăмĕ çук; этем тесен — сăнĕ çук. (Послов.) Ала 91. Çакă кĕçĕн тăванĕ (брат) мĕн курман вăл! Вăл курнине ялти йытă та ан куртăр (того, что он перенес, не дай бог испытать деревенской собаке). IЬ. 31. † Пире: салтак кай (= салтака кайĕ), тесе, ялти йытă каламан пуль; çын та сисмер — кайрăмăр. Т. М. Матв. Эй, алли-урине йытта касса пама! Юрк. Йытă хĕлле, сив вăхăтра, питĕ хытă шăнса: эх, кунтан ăшă пулсан (= çăва тухсан), çула, шăрăх вăхăтра, шăмăсем тултса, пӳрт тăвăттăм (шăмăран пӳрт тăвăттăм), тесе, калать, тет. Изамб. Т. Халь уччиччĕлсем нумай: йыт кутне тапсан, уччиччĕле тивет (т. е. учителями хоть пруд пруди). N. Йытă выртман вырăнта выртăрăмăр пулĕ (валялись везде, где попало). N. † Йытă çăварне аш кĕрсен, хăçан каялла тухни пур? (Солд. п.). Орл. II 235. Хура йытти çакăнса тăрать хĕрлĕ йытти ăнах (на нее же) вĕрет. (Хуран вут çинче). Сред. Юм. Йытă хăй хӳри çине сысмас. Никто сам себя не хает. (Буквальный перевод: «собака на свой хвост не испражняется)». Чăв. й. пур. Хăне те (его), йытă вилли пек, çĕре тирпейсĕр чикнĕ (опившегося зарыли без отпевания). || Неблагодарный. || Пес (брань). Сказки и пред. чув. 47. Эрехне таçта хăй пытарчĕ те, пирĕн çине калать тата, йытă! СТИК. Çав Ваççа йыттиех (ce chien de Vassia) тунă пулĕ. Вероятно, это напроказил мерзавец (пёс) Вася.

лакăштат

хлябать; шлепать. Ст. Чек. Ав ашшĕ аттине тăхăннă та, лакăштатса çӳрет (шлёпает). Халапсем 29. Çĕтĕк кĕпе-йĕмсемпе, çĕтĕк аттисемпе çул тарăх çав лакăштатса утса пырать. ЧС. Унтан ахлаткаласа тăтăм, йĕлтĕре (лыжи) йăтса киле макра-макра лакăштататăп. Сред. Юм. Пŏшă калуш лакăштатса пырать (хлябают). КС. Уксак çын лакăштатса чупать. ЧС. Эй ачам, ачам! мана нумай пулăшса пурăнтăн; шыв кирлĕ пулсан, кӳрсе параттăн; халĕ интĕ никама та хушма çук, яланах хамăн лакаштатас пулать (придется шлёпать, т. е. ходить).

ланчăлă

ланчăллă (ланџ̌ы̆лы̆, ланџ̌ы̆ллы̆), свисающий лохмотьями (про истрепанный край одежды). Хорачка. Ланчăлă — пĕр хошши çĕтĕк, тепри (_тэ_бри) питĕ. (Отгадка — дерево). Ку ытла та ланчăллă сăхман тăхăнса янă. Ср. лăнчă-ланчă.

ланчăртат

(ланџ̌ы̆рдат), болтаться. Сред. Юм. Мĕн пĕрмай çын хыççăн ланчăртатса çӳрен эсĕ? (шляешься). Ib. Мĕн лапчăртатса çӳрен-ха эс {{anchor|DdeLink18922013135264}} ôнта, килте пĕр те ĕçлес çок-и? Паян ирхĕнеренпех ôтма пуçланă та, хĕвел лараччин çапах ôтрăмăр та, киле арран ланчăртатса çитрĕмĕр (ырса сӳсленсен). К.-Кушки. † Вăрăм пушă çакас-мĕн, ланчăртатса çӳрес-мĕн. Ст. Чек. Ланчăртатса çӳреть (= сулланса çӳрет; напр., çĕтĕк-çатăк тумтир ланчăртатса çӳрет). КС. Тăлли ланчăртатса пырать (развязалась и волочится). Сред. Юм. Ланчăртатрĕ (то же, что у др. ленккерĕ, „поплелся“).

лаçтанкка

то же, что ластанкка. Ст. Чек. Лаçтанкка тумтир – çĕтĕк-çатăк тумтир (рваная одежда).

лăпка

(лы̆пка), очень тихо похлопывать (трогать, трепать, лаская). КС. Çурăмран лăпкас (тихо хлопать, ачашлас, бить рукой). N. Кун хыççăн вара лăпкамасть (не ласкает) тăлăха ашшĕ-амĕш; çийĕнче те ун çĕтĕк сăкман, пурнăç уншăн пылаклă тăшман пулса тăрать (т. е. жизнь для него является подслащенным врагом, иначе — жизнь не улыбается). || Прихлопывать. Календ. 1911, 34. Лăпкасан, улăмĕ (солома на крыше) пусăрăнать, çурт çийĕ (крыша) вара шăратса янă пек (как литая) тикĕс пулать. Гл. лаплаттар означает более громкие, слышные удары. || Ласкать (как ласкает мать, похлопывая ребенка, напр., чтобы он уснул). Полтава 45. Сан шухăшна, кăмăлна çывратнă вăл лăпкаса („своими тихими речами в тебе он совесть усыпил“).

лăпсăркка

(лы̆псы̆ркка), лохматый, косматый (животное). Тюрл., КС. СПВВ. ФИ. Лăпсăркка — вăрăм çăмлă выльăх (в Сред. Юм.— лăпсаркка). N. † Кай ен лăпсăркка юратать, эпĕр лăпсăркка пултăмăр: кай енелле юрарăмăр. Çутт. 96. Çăтăк-çатăк пек лăпсăркка хăлха. || Развесистый (береза, дерево вообще). Ст. Чек. N. † Пĕчĕккĕ çырма хĕрринче лăпсăркка хурăн. Альш. Çул кукăрĕнче мĕнте пĕр-пĕр лăпсăркка йывăç ларать сарăлса. N. Лăпсăркка кăна ешĕл йывăç. Дик. леб 34. Çырмине икĕ енчен те йывăç тĕмĕсем лăпсăркка çулçăлă турачĕсемпе хупласа тăнă.

лĕпсĕр-лепсĕр

то же, что лĕпсĕр-лапсĕр. Синерь. Кăмакара лĕпсĕр-лепсĕр упа ташлĕ. (Милке). Б. Нигыши. † Çĕтĕк-çатăк тимĕрçи сиксе çапать тимĕрне; лĕпсĕр-лепсĕр йыттисам сике-сике вĕреççĕ.

московски

московский. Г. А. Отрыв. Уçки, ваçки, тĕрлĕ ваçки, московски усламăç. (Писмен). Чураль-к. Çĕтĕк-çатăк тумтирпе, крымски ĕçлĕкпе, московски пиççипе. (Отгадки нет).

юраттар

понуд. ф. гл. юра. Н. Колмаюр. Чукун çулне хăйсем пăсса хăвараççĕ, е пирĕннисем, тӳрлетсе, хамăр вакунсене юраттарсах пыраççĕ. Орау. Аптăрарăм ку ачапала! Ăна парап, кăна парап — никăшне те илмеçт. Йĕрет, кăшкăрать, ниме те юраттармасть, çĕтĕк! || Подбирать (напр. ключ). КС. Çăраççине юраттарас. IЬ. Çак уçăсенчен пĕрне юраттарар-ха ку çăрана! Подберем-ка один из этих ключей к этому замку!

йăртăк

лохмотья. СПВВ. ТМ. Йăртăк = çĕтĕк-çатăк тумтир. || Человек, не сдержанный на язык, т. е. разглашающий то, чего не следует. Плакса. СПВВ. ЕС. Йăртăк тесĕ, тумтир çĕтĕкне калаççĕ; сăмах тытман çынна, тата час макракан ачана калаççĕ.

йăртăк-яртăк

подр. приятному качанию (зыблению) экипажа Сред. Юм. Тарантас çинче ларса пыма пит лайăх: ôн каштисĕм йăртăк-яртăк-çиç ярнса пыраççĕ те, ôнпа пĕрле çын та ярнса-çиç пырать. || Лохмотья. СПВВ. ЕХ. Йăртăк-яртăк = çĕтĕк-çатăк (стат.?).

вĕлтĕр

подр. сложному, мелкому и частому волнообразному колебанию. Шел. 20. Çӳлте тарай тутрисем вĕлтĕр-вĕлтĕр вĕçеччĕç. Ядр. † Лен(т)тĕ хăю варли-ччĕ; вĕлтĕр вĕçсе тухин-ччĕ, çуна çине ӳкин-ччĕ! Турх. Ун умĕнчен (перед ним) шăрчăк вĕлтĕр тăвать: утă айне кĕрет те, çухалать. Хыпар № 25, 1906. Пĕр эпĕ анчах чавса (у др. чавси) çĕтĕк кĕпепе, çĕтĕк-çатăк сăхманпа вĕлтĕр-вĕлтĕр çӳретĕп. Тĕлĕнмелле! Юрк. † Улăхмăттăм çӳлĕ ту çине, вĕлтĕр вĕçен укçи пур. Альш. Ыраш пусси хĕррипе татăк кутлă кĕсрипе (на куцой кобыле) вĕлтĕр-вĕлтĕр чуптарать. (Маленькая лошаденка бежит мелкими, но быстрыми шажками). Ст. Айб. † Вĕлтĕр-вĕлтĕр пӳркенчĕк, вĕççе ӳкессĕн туйăнать (в Янш.-Норв. «вĕççе ӳкмин лайăх-чĕ»). Синьял. † Вĕлтĕр-вĕлтĕр вĕçмешкĕн вĕрене çулçи мар эпир. М. П. Петр. Вĕлтĕр-вĕлтĕр, подр. колеблющемуся полету древесного листка. Альш. Тухса пĕтеççĕ пурте (выходят из круга через «ворота»), каллах çавра, пĕр хутлă-кăна карта пулать хай вăйă (хоровод). Вĕлтĕр-вĕлтĕр вĕлтĕртетсе-кăна тăрать вăйă. СТИК. Хăш чухне юр лапкăн-лапкăн (хлопьями) çăват. Хĕвеллĕ кун вара, çӳлелле пăхсан, хурт ушкăнĕ пек вĕлтĕр-вĕлтĕр веççе анакан юрсене куратăн. См. МКП. 58.

йĕм

(jэ̆_м), портки, штаны. Юрк. Алă-шăлли вырăнче кирек хăçан та вĕсенĕн кивĕ, ниçта юрăхсăр çĕтĕк-çурăк улача йĕмлескер (что-то в роде порток) çакăнса тăрат. Абаш. Йĕмне хăпарта-хăпарта кĕчĕ (подтягивая). N. Йĕмĕре тăхăнăр та, пырăр, кĕпелерен калаçнă (рубаху, по уговору, дадут там). КС. Йĕм вĕççĕн, в одних нижних штанах (м. б. и в рубашке. Сред. Юм.). Якейк. Ку лаша ăна йĕм хутарать (= уппткă тăвать). N. † Тури касăн хĕрĕсем йĕмне антарса кăçкăраççĕ. Тайба. † Чаплă, чаплă аппасен кĕпи кĕске, йĕм хура. N. Манăн порте пор, киле пырсан, аrămăn jĕm tоlli (-λи^ы) k...i pоr.

йĕрт

понуд. ф. от йĕр„плакать“. Хыпар № 4, 1906. Тӳррине каласан, эпир çĕре йĕртетпĕр-кăна, хăйне пĕртте пăхмастăпăр. Говоря по правде, мы только мучим (заставляем плакать) землю, а вовсе не ухаживаем за нею. Альш. Çĕтĕк майра ял йĕртет. (Загадка). Драная женщина заставляет плакать всю деревню.

вырăс таврашĕ

вырăс тавраш, русские (вообще). Сл. Кузм. 72. Килтен тăхăнса кайнă питĕ сăхман вырăнне вырăс тавраш çĕтĕк тумтирне тăхăнса янă. Чĕмп. чăв. шк. И. Й. 27. Вĕсем чăваш ачисенчен ытти вырăс таврашĕ пек пĕртте йĕрĕнмен.

ирĕлчĕк

скоро тающий, плавкий, вялый, дряблый. КС. Ирĕлчĕк çырла. Орау. Ирĕлчĕк ӳтлĕ, с дряблым телом. КС. Ирĕлчĕк — калаçнă çĕтрех (=çĕртех) ирĕлсе каять. Вялый (вяленый) — сам говорит, а сам располвается, как квашня. СТИК. Ирĕлчĕк-чарăлчăк, Ехмет куçĕ чарăлнă. (Загадка об окне: чӳрече). Актай. Ирĕлчĕк-марăлчăк, Емеке куçĕ (в конце пропущено: «чарăлчăк»?). (Загадка об оттаивающем окне: чӳрече ирĕлни). Илебар. Ирĕлчĕк-ярăлчăк, Алекçей пĕççи чарăлчăк). || Слезливый (о глазах). М. П. Петров, Городище Б. Кан. 1928, № 235. Çĕнĕ пурçăн тенипе çĕтĕк-çатăк ирĕлчĕкне тĕрлĕ кислотта-эмелсемпе пиçĕхтерсе тăваççĕ.

ирсĕр

(и_рзэ̆_р), поганый, мерзкий, скверный. Требн. 312. Сан умăнта пурсăмăр та ирсĕр. Юрк. Ив. Ив. акă çак чей чăшкисене те арăмна касаттарас пулатчĕ-çке; куран, авă ĕçме мар, пăхма та ирсĕр, тет, варланисене кăтартса. Ст. Чек. Ирсĕр япалана мĕн тума илтĕн аллăна? IЬ. И, ирсĕр! (называют ребенка, берущего погань, или, человека, говорящего неприличные слова. || Отвратительно мокрый. Альш. Юрк. Ăна курсан (это...), çапла ирсĕр хăтланнине курсан (эту гадкую пачкотню), йĕрĕннипе çиессĕм килми пулчĕ. Сĕт-к. Ирсĕр — безобразный, оскверненный. || Мерзкий (о погоде). КС. Тухса кĕме çанталăк пит ирсĕр (мерзейшая погода = мочит без конца). Юрк. Ирсĕр вăхăтра = в слякоть? || Ст. Чек. Ирсĕр — лăпăр-лапăр, юхан-шăтан, сĕлекелĕ. || Противно. Юрк. Чиканĕсем пурте хуп-хура çӳçлĕ, хуп-хура пысăк кăтра сухаллă, çийĕнчи тумтирĕсем пурин те çĕтĕк-çатăк, пăхса тăма ирсĕр.

Вырăсла-чăвашла словарь (2002)

дырявый

прил. (син. прорванный)
шăтăк, çурăк, çĕтĕк; дырявый мешок шăтăк михĕ

лоскут

сущ.муж., множ. лоскуты и лоскутья (ев)
татăк, касăк, çĕтĕк, татăк-кĕсĕк; лоскут ткани пусма татăкĕ; лоскутья облаков таткаланчăк пĕлĕтсем

рваный

прил.
çĕтĕк, çуркаланчăк, çĕтĕк-çурăк; рваная одежда çĕтĕк тумтир

тряпка

сущ.жен.
çĕтĕк, пусма татăкĕ; протереть окна тряпкой кантăксене çĕтĕкпе шăлса тух

факел

сущ.муж.
факел, çункăç (патак çине çунакан япала, сăм., çуллă е сăмалаллă çĕтĕк çыхнă хатĕр)

худой3

прил. (син. рваный, дырявый)
шăтăк, çĕтĕк; худые ботинки çĕтĕк пушмак; худое ведро шăтăк витре

Вырăсла-чăвашла словарь (1972)

дырявый

шӑтӑк (кĕсъе), шӑтӑклă, çĕтĕк (сӑхман).

тряпка

1. çĕтĕк, кивкирĕк, пир татăкĕ; 2. разг. хĕрупраç тумĕ; 3. перен. çемçешке, ниме тăман çын.

тряпьё

собир. 1. çĕтĕк, çĕтĕк-çатăк, çĕтĕк-çурăк, кивкирĕк; 2. разг. хĕрупраç тумĕ.

хлам

мн. нет ăпăр-тапăр, çĕтĕк-çатăк.

худой

1. ырхан, хыткан, типшĕм; имшеркке, начар, хăрăк; 2. çĕтĕк (кĕрĕк, çăпата), шăтăк (витре); 3. усал; худая слава усал чап (ят).

утиль

утиль-сырьё ăпăр-тапăр, çĕтĕк-çатăк, тимĕр-тăмăр.

барахло

мн. нет простор. ăпăр-тапăр, çĕтĕк-çатăк, кивĕ япаласем, кив-кирĕк.

босяк

класс йышĕнчен тухнă, ним ĕçлемесĕр пĕр пурлăхсăр, çĕтĕк-çатăк çӳрекен хула çынни, ăçтиçук çын.

бродяга

1. сулланчăк, сĕтĕрĕнчĕк, çапкаланчăк, ĕçсĕр, çурт-йĕрсĕр, çĕтĕк-çатăк тумтирлĕ çын; 2. пытанса, тарса пурăнакан çын, каскăн.

Вырӑсла-чӑвашла словарь (1971)

барахло

с. собир. разг. 1. (старые вещи) кивĕ япала, ăпăр-тапăр; 2. (хлам) юрăхсăр япала, çĕтĕк-çатăк.

бахрома

ж. 1. çӳçĕ, ярапа, шерепе; шаль с бахромой ярапаллă шаль тутăр; 2. сӳсленчĕк, çĕтĕк; подол с бахромой çĕтĕк аркă.

ветошь

ж. ăпăр-тапăр, çĕтĕк-çатăк.

дырявый

прил. шăтăк, шăтăклă, çĕтĕк, хушăк-хăшăклă, шăтăк-çурăк, шртăк-çурăклă: дырявый мешок çĕтĕк михĕ; дырявые башмаки шăтăк пушмаксем; ◇ дырявая голова час манакан çын.

изодранный

прил. таткаланчăк, çуркаланчăк, çĕтĕк-çатăк.

лохмотья

мн. çĕтĕк-çатăк тумтир, çĕтĕк-çурăк, çурхах, ластăк; лохмотья одежды тумтир ластăкĕсем.

обветшалый

прил. кивелнĕ, кивĕ, çĕршĕннĕ, çĕтĕк; обветшалая кровля кивелнĕ тăрă, кивĕ çивитти.

обноски

мн. (ед. обносок м.) разг. çĕтĕк-çатăк тумтир.

ободранный

прил. разг. (рваный) çĕтĕк, таткаланчăк, çĕтĕк-çатăк.

оборванец

м. разг. çĕтĕк-çатăк; йăх-ях.

оборванный

прил. çĕтĕк-çурăк, çĕтĕк-çатăк.

опорки

мн. (ед. опорок м.) çĕтĕк пушмак (е атă).

отрепье

с. собир. разг. çĕтĕк-çатăк тумтир, çĕтĕк-çурăк, çĕтĕк-çурхах.

потрёпанный

прил. 1. çĕтĕк, лутăрканчăк, таткаланчăк, кивелсе кайнă; 2. перен. (изнурённый) хавшак, ĕшенчĕк.

рваный

прил. 1. çĕтĕк, çĕтĕк-çатăк, çуркаланчăк, таткаланчăк, чĕркеленчĕк; 2. мед. (о ране) чĕрĕк, таткаланчăк.

рвань

ж. собир. 1. разг. (одежда) çĕтĕк-çатăк, çĕтĕк-çурăк, чĕркеленчĕк; 2. прост. (беднота) чухăн çынсем, çук çынсем.

рубище

с. кив тумтир, çĕтĕк-çатăк тумтир.

старьё

с. собир. разг. çĕтĕк-çурăк, çĕтĕк-çатăк, ăпăр-тапăр.

тряпица

ж. разг. çĕтĕк-çурăк, çĕтĕк-çатăк, татăк-çурăк, çĕтĕк.

тряпичник

м. çĕтĕк-çурăк пухакан.

тряпичный

прил. çĕтĕк-çурăк, çĕтĕкрен тунă; тряпичный мяч çĕтĕкрен тунă пӳске.

тряпка

ж. 1. (кусок изношенной ткани) çĕтĕк-çурăк, çĕтĕк-çатăк, пир татăкĕ, ластик, лаштанкка; 2. чаще мн. тряпки ирон. (о нарядах) тумтир таврашĕ, ăпăр-тапăр; 3. разг. ирон. (безвольный человек) çемçе çын, çемçешке, ланчашка.

тряпьё

с. собир. çĕтĕк, çĕтĕк-çурăк, çĕтĕк-çатăк, татăк-кĕсĕк, кив-кирĕк.

утиль

м. собир. 1. (сырьё) утиль (тимĕр-тăмăр, çĕтĕк-çатăк т. ыт. те); 2. (хлам) ăпăр-тапăр, хăлтă-халтă.

хлам

м. собир. ăпăр-тапăр, çĕтĕк-çатăк; очистить дом от хлама пӳрте ăпăр-тапăртан тасат.

худой

прил. 1. (плохой) усал, начар; худая слава усал сăмах (е ят); 2. в знач. сущ. худое с. усал; не делать людям худого çынна усал ан ту; 3. разг. (дырявый, ветхий) шăтăк, çĕтĕк; худая рубаха çĕтĕк кĕпе; худое ведро шăтăк витре; ◇ на худой конец см. конец; не говоря худого слова сив сăмахсăр.

Чăвашла-вырăсла фразеологи словарĕ

Йытă вĕрнипе çурăлать

Йытă (йыт) вĕрнипе çурăлать [татăлать] совсем непрочный (об одежде).
Йытă вĕрнипе татăлса тăракан çитмĕл çичĕ саплăклă кăвак сăхман ăшă тытмасть, çамрăк шăмшака сивĕ витĕрех касать. Митта П. Çĕтĕк кĕрĕк татăкĕ йытă вĕрнипе çурăлать.

Парăма кĕр

Парăма кĕр влезать [залезать, входить] / влезть [залезть, войти] в долги.
Юлашкинчен, мăй таранах парăма кĕрсе ларать, лашасăр, ĕнесĕр, пĕр пĕрчĕ тырăсăр тăрса юлать. Хв. Уяр. Çав вăхăтрах икçĕр киле яхăн выçă, çĕтĕк. Вĕсем пуянсене тахçанах парăма кĕрсе пĕтнĕ. Н. Патман.

Тилхепе тыт

Тилхепе тыт 1. править лошадью; 2. быть [стоять, находиться] во главе чего.
1. Эпир уя-хире иленнĕ, Атте-анне пехилĕпе Мĕн ачаран çунса çӳренĕ Тытса курасшăн тилхепе. Ю. Семенов. Ларса пырать вăл, шĕшлĕ, шĕпĕн пек, Ăçта унта — тытасшăн тилхепе. С. Шавли. Мана, çĕтĕк-çатăка, çуна тĕпĕнче улпутла ларса пыни килĕшмĕ, ларкач çине тилхепе тытса ларас пулĕ. М. Кипек. 2. Шутлаççĕ халăх пурлăхне васкавлăн Шут шăрçиеем, арифмометрсем. Çак ырлăхшăн сире епле мухтамăн, Колхоз тилхепине тытакансем. Ю. Семенов. Ашшĕ сăмахне ывăлĕ манмасть, халăх шанса панă пурнăç тилхепине çирĕп те пĕр тикĕс тытса пырать. Коммунизм ялавĕ.

Ура çине тăрат

Ура çине тăрат ставить [поднимать] / поставить [поднять] на ноги кого (1. восстановить; 2. вырасти, воспитать, довести до самостоятельности).
1. Муççа халăх вăрçинчен таврăннă çĕре Хĕлип хăйĕн хуçалăхне ура çине тăратнă. А. Артемьев. Шăпах çав выçлă-тутлă та çĕтĕк-çурăк тăхăннă çынсен ĕнтĕ ялти ишĕлчĕк пурнăçа ура çине тăратмалла. В. Краснов-Асли. 2. Вăл нумай тар тăкрĕ ачисене ура çине тăратасчĕ тесе. Коммунизм ялавĕ.

Халтан ӳк

Халтан (халран) ӳк [суп] выбиваться / выбиться из сил, обессилевать / обессилеть, переутомляться / переутомиться, изнемогать / изнемочь, выматываться / вымотаться.
Утмăл çухрăма Алексей ун чух ултă кун кайрĕ, хамăрăннисем патне çиччĕмĕш талăкра тин çĕтĕк-çатăк тумпа та пĕтĕмпех халтан ӳксе тухрĕ. В. Сатай. Кайрăм-кайрăм, роман тупрăм, çыртăм-çыртăм, халран супрăм. С. Шавли.

Çавăн пекех пăхăр: