Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

анăра

I.
см. анра I.

анăра

II. (анра)

1.
лишаться чувств, терять сознание
анăраса вырт — лежать без сознания

анăра

2.
теряться, терять голову
ошалеть, обеспамятеть разг.
анăраса кай — 1) потерять сознание 2) оторопеть, растеряться
тĕлĕннипе вăл анăрасах кайрĕ — он оторопел от удивления

анăра

3.
ослабеть, обессилеть, выбиться из сил
вăл анăраса çитнĕ — 1) он совсем растерялся 2) он совсем обессилел

анра

I. (анăра)
разг.
олух, глупец, тупица

анра

II.
см. анăра II.

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

ана

(ана), ita appellantur singulae partes agrorum, modicae magnitudes, limitibus tenuissimis disterminatae, загон, полоса пахотной земли в поле. Микуш. Çӳлти ана çине (сначала было написано: „çӳлĕ ту çине“, потом зачеркнуто) сĕлĕ акрăм хура лаша кăмăлĕшĕн. Ради удовольствия вороной лошади я посеял овес на нагорном загоне (Ст. Чек. ту çинчи ана çине) ЧП. Пирĕн ани çула тăрăх... ани ухват палличче. Наш загон расположен вдоль дороги.... знак (тамга) загона — ухват. ЧП. Арçын алли тивмесен ана çийĕ хуралмĕ. Если мужчина не приложит своего труда, то загон останется не вспаханным. Султангул. † Çула тăрăх анăра çӳллен тулă акаттăр. На вашем загоне, который тянется вдоль дороги, вы каяждый год сеяли пшеницу. Хып. 06, № 2. Эпир мĕнле те пулса ана шучĕ ытларах акма тăрăшатпăр. Мы стараемся, по возможности, засеять побольше загонов. (Выражение неудачное). N. Çавăнтан Илия йăвăççам çăлса пăрахса Атăл çине ана турĕ, тет те, вилчĕ, тет. Потом Илья накидал на Волгу деревьев, вырывая их (с корнем), сделал на ней (точно) поле и умер. || Frumentum in ана satum. Также хлеб, посеянный на загоне. N. Вĕсем унта кайнă чух ана пĕте пуçларĕ. Когда они туда шли, загон стал приходить к концу (его стали дожинать). Ib. Ана пĕтерчĕç, юлашки кĕлтесене пысăкрах турĕç. Кĕлте (не) пĕчĕккĕ тусассăн килес çул тырă начар пулать. Сжали загон. Последние снопы сделали побольше. Если сделать маленькие снопы, то на следующий год будет плохой урожай. || Modus agri alia apud alios mensura. Также земельная мера, неодинаковая для разных местностей. Ана = 2000 кв. с. (Череп.), 1800 кв. с. (Бакырчи). Череп. Тутерем= ¹/₄ ана, çур-пилĕк = ¹/₂ ана. Чертаг. Ана — 10 чалăш сарлакăш, тăршшĕ 80. Ана — площадь в 10 сажен ширины и 80 саж. длины, т. е. 800. кв. саж. Магн. 44. „Пахотная земля для душевых наделов у чуваш, во 2 м стане Чебоксарского уезда, дробится 1) на сьор-билик [т. е. çор-пилĕк], по-татар. зярым биш [т. -е. џарым бiш], в 8 шагов ширины и 10 веревок в 10 сажеy (100 сажен) длины; и 2) тваткал [т. е. тăваткăл] — в 20 квадратных сажен (в деревне Туганашевой). 4 тваткала в деревне Малое Карачево (Сядырга) составляют сьор-билик, 2 тваткала — хорах йиран [т. е. хăрах йăран], 8 тваткалов — ана — загон (по-татар. зирь [т. е. џiр]). Мерой надела большею частию служит сьор-билик, реже (в некоторых деревнях Аттиковского прикола) — тваткал“. То, что здесь поставлено в кривые скобки, прибавлено мною. N. Пирĕн Шупашкар уясĕнче [scr. уясре!) виçе ятпа пĕр анаран кĕлтçеç иртет. Ана — десятина. У нас, в Чебокс у. на три души приходится один загон с небольшим. Загон равняется десятине. КС. Ана — ²/₃ десятины, çур-пилĕк — ¹/₃ дес, чĕрĕк — ¹/₆ дес, уçмушкă (ус’мушкы̆) — ¹/₁₂ дес. Орау. Анан тăршшĕ (длина) — 120 чалăш (120 саж.), урлăшĕ (ширина) — 10 чалăш (т. е. 1200 кв. с), Ib. Анан çуррине çур-пилĕк теççĕ (¹/₂ ана назыв. çур-пилĕк). Анара тăват черек (т. е. ана = 4 чĕрĕк). Вута-б. Ана = 5×100 (или×120) кв. саж.; çур-пилĕк = ¹/₂ ана. Питуш. Ана = пĕр авăнлăх; хăрах йăран = çор авăнлăх (ползагона). Изамб. Т. Теçеттинере виç çур-пилĕк. Çур-пилĕкре ик тӳтрем. Теçеттинере ана çурă. Анара тăватă тӳтрем. В десятине (длина 160, ширина З0 саж.) три „çур-пилĕк“. В „çур-пилĕк“ два „тӳтрем“. В десятине полтора „ана“. В „ана“ четыре „тӳтрем“. В д. Якейкиной, Шуматов. вол. Ядрин. у., „ана“ — ¹/₃ десятины, „çор ана“ (иначе: çор авăнлăх) — ¹/₆ десятины, „ана çорă“ — ¹/₂ десятины. Якей. Эп паян ик ана турăм. Сегодня я вспахал ²/₃ десятины. Ib. Ик лашапа пилĕк ана туманни мĕн вăл! Как это не вспахать на двух лошадях 1²/₃ десятины! Альш. Аслă çул килет Пăваран Çĕнĕ-Пăрăнтăка тӳп-тӳрĕ. Пирĕн çĕрсене вара кунта çав аслă çула пăхса виçис. Аслă çула маййăн та, ăна урлă маййăн та хирте пулуссасем тунă: пĕр хăлаç пек акман çĕр хăварттарнă. Вăл пулуссасем аслă çула маййăннисем аслă çула маййăн тӳп-тӳре каяççĕ; урлисем кунталла май тӳп-тӳрĕ анаççĕ. Хирте вара çапла куç-куç пулса тăрать акмалли çĕр. Вăл куçсенĕн пĕр майĕ 150 хăлаç, тепĕр майĕ 160 хăлаç, теççĕ. 160 хăлаçлă енне сакăр анана уйăрнă: анан сарлакăшĕ 20 хăлаç пулать вара, тăрăшшĕ 150 хăлаç пулать (150×20 = 3000 кв. саж.). Вăл анасем кăнтăрланалла пуçăн. Аслă çул хĕрринчисем аслă çула пуçăн вара. Пĕрринне кăна путрав ан пултăр тесе тунă, тет, ăна. Ял çывăхĕнчисем, çемлемер виçсе хăварни, ыттисем пекех; çерем кастарса халăхпа тара панисем апла мар: унта темиçен илеççĕ те, епле килнĕ, çапла тăваççĕ.... Елшелинче ята виçĕ хирĕнче те виçĕ тӳтрешкешер çĕр тивет, теççĕ; ятне 548 ят теççĕ пулас ялта. Анара икĕ çур-пилĕк хисеплеççĕ, çур-пилĕкре икĕ тӳтрешке хисеплеççĕ; тӳтрешкере пилĕк хăлаç. Большая дорога в новые Бурундуки идет совершенно прямо. Сообразно ее направлению у нас размерена и земля. В поле наделаны полосы, как в направлении большой дороги, так и эй наперерез, т. е. оставлены прогалы незасеянной земли, имеющие около сажени в ширину. Те полосы, которые тянутся соответственно направлению большой дороги, идут совершенно прямо, согласуясь с ее направлением; те же, которые идут ей наперерез, спускаются совершенно прямо по направлению сюда, в эту сторону. Таким образом в поле образуется ряд клеток пахотной земли. Одна сторона такой клетки, говорят, равняется 160 саж., а другая 150 саж. Сторона в 160 саж. разделена на восемь загонов, так что в ширину загон имеет 20, а в длину 150 саж. (150×20 = 3000 та. саж.). Эти затоны направдены одним концом к югу, Те из них, которые лежат по краям большой дороги, обращены концом к дороге. Говорят, что это сделано с тою целью, чтобы в случае потравы не страдал только кто-нибудь один. Загоны, прилегающие к деревне и нарезанные землемером, совершенно такие же, как и остальные; те же, которые отрезаны на нови и сданы в аренду обществом не таковы: там снимают землю несколько человек и распределяют ее так, как им придется. В Альшееве, говорят, приходится на душу в трех полях по три тӳтрешке земли; наделов в деревне, кажется (как говорят), 548. В загоне считают 2 çур-пилĕк, в çур-пилĕк два тӳтрешке; тӳтрешке имеет в ширину 5 саж..

анăра

(аны̆ра), alienari sensibus; paene animo relinqui, почти лишаться чувства, почти обеспамятеть (когда члены не двигаются, язык немеет); ошалеть. Истор. Вăл пусма юпи çумĕнче анраса выртнă. Он лежал без памяти около столба у лестницы. || Mente concidere. Потерять голову (в критическом положении, от нищеты и пр.) Ст. Чек. Ĕçĕ пыманнипе вăл чистă анăрарĕ. От-того, что дело у него идет плохо, он просто потерял голову. Юркин. Ку хăй, анăраса, ун патĕнчен епле тухса кайнине те сисмес. Он, растерявшись, не заметил даже, как от него вышел. Ст. Чек. Эпĕ пĕтĕмпех хăраса анăраса кайрăм. От страха я совсем ошалел. Ст. Чек. Анăраса кайнă. Обеспамятел. Ib. Анăранă сурăх, 1) овца, обеспамятевшая от удара, 2) человек похожий на такую овцу. Ib. Ĕçлерĕ-ĕçлерĕ, çитереймерĕ, вара чистă анăрарĕ. Работал, работал, и все не мог свести концов с концами (не поправился в имуществ. отношении), так что просто потерял голову. V. антăра.

анăрат

(аны̆рат), sive анрат, facere, ut paene animo deficiatur etc., понудит. форма анăра. Ст. Чек. Çынна пуçĕнчен çапса анратрĕ. Оглушил (или ошеломил) человека ударом по голове. || Меtaph. Ст. Чек. Арăмне хĕне-хĕне анратнă. Побоями довел свою жену до отупения. Ib. Ялан вĕрет, пуçа анратрĕ. Все ругается, упрекает, все пристает с этим делом ко мне, так что просто вскружил голову. НТЧ. Тилмĕрсен-тилмĕрсен вара: „Пăхса ярас-и-мĕн сана, ĕнтĕ пуçа анратрăн“, тесе юмăçне тытса ларать. После упрашиваний (посетителя) йомзя говорит: „Погадать уж что-ли тебе, а то ты мне просто голову вскружил (= надоел)!“ — берет свой прибор для гадания и садится гадать. Сенг. Мана йăмăк кĕпе тăхăнма та памасть, ялан: „Атя киле!“ тесе анратать. Сестра не дает мне и рубахи надеть, все надоедает просьбами итти домой. Ст. Чек. Тете çапах: „Пальниччана леçĕр“, тесе анăрататчĕ. Старший брат все-таки настаивал на том, чтобы мы его отвезли в больницу. N. „Старик, юмăçа кай! Старик, юмăçа кай!“ тесе анрата пуçларĕ, тет. Она стала надоедать ему просьбами сходить к йомзе.

анăра

(аны̆ра), sive анра, ingcnii obtusi, туповатый и глуповатый. Сред. Юм. „Анра çын, человек нездравого ума“.

анăра кăшман

(кы̆шман), анра кăшман, nom. herbae, назв. растения. Череп. Анăра кăшманăн çулçи кăшман çулçи пек, шупкарах, анăра çарăкăн-çарăк çулçи пек, тĕттĕм-сĕмлĕ, т. е. листья ее бледноватые, похожи на листья редьки, а листья травы анăра çарăк — темноватые и похожи на листья репы. Сред. Юм. Анрă кăшман. Пахчасĕнче йӳç-кăшман çӳлçи пик çӳлĕçлĕ пõлакан кõрăка калаççĕ. Он вăрри те йӳç-кăшман вăрри пик полать. Так называют огородную траву, листья которой и семена похожи на листья и семена редьки. Ib. Он вăрри йӳç-кăпшан вăрри пекех пõлать, çӳлçи те çавăнни (с’авы̆н’н’и) пекех пõлать. Ст. Чек. 'Анăра кăшман'. Унăн пӳрне пек тымарĕ, кусакĕ хулăн, вăрри шултăра, ясмăк вăрри пек те, анчах чăп-чăмăркка, т. е. корень ее похож на палец, стручек толстый, — семя крупное, похожее на чечевичное, но только совершенно круглое. Янтик. Пирĕн итемре анра кăшман пит нумай. У нас на гумне очень много анăра кăшман.

анăра пуç

(п̚ус’), hebes, stupidus, беспамятный, ошалелый, тупоголовый. Череп. Е, анăра пуç! Эх, тупая башка!

анăра çарăк

(с̚ары̆к), анра çарăк, nom. herbae. Ст. Чек. 'Анăра çарăк'. Çарăк çулçăлă; вăрри вĕтçеççĕ, мăкăнь шăрри пек; кусакĕ çинçе, т. е. имеет листья, похожие на листья репы; семя меленькое, как маковое; стручки тонкие. Янтик. Çарăк вырăнне пĕтĕм анра çарăк тухса (шăтса) тулнă. Вместо репы все выросла анра çарăк.

анкăра

(Iеgе: аҥгра), i. q. анăра. Пшкрт.

анкăра

(аҥгра), i. q. анăра.

анкăра çарăк

(анҕра с’ары̆к), nom. herbae. V. анăра çарăк.

анра

анрат, v. анăра, анăрат. Вĕлле хурчĕ, 8. Вăсем вара апачĕ пĕтсе выçă анранă. Тогда оне, так как весь корм вышел, с голода совсем обессилели.

антăра

(анды̆ра, ubi ы̆ littera aut nulla, aut brevissima est), i. q. анăра. Икково. Пуç антăрас (т. е. антăраса) каять. Голова кругом идет. Çеçмер. Антăраса вилес патнех çитнĕ. Лишился сознания и был близок к смерти (напр. от угара). Ib. Пĕтĕмиех антăраса çитнĕ или: антăрамаллипех антăраса çитнĕ. Лишился сознания. Чеб. Эпĕ пуç антăранипе пĕр çур кун выртрăм та, çӳре пуçларăм. Я (говорит едва не утонувшай) лежал целых полдня, не будучи в состоянии притти в себя, а потом опять встал на ноги. Ст. Яхак. Пĕчĕк ачасем çапах антăрас (аптăрас?) çук: вĕсем çуна хуçинчен пĕр ыйтмасăрах çуна çине ларса тăкăлаççĕ. Однако маленькие ребята не робеют: они набиваются в сани, не спросившись у их хозяина. Шибач. Антăраса çатрĕ. Обеднел, стал больным или жалким (i. q. начар полчĕ, сумар полчĕ) и пр.

антăра-сухра

(андыра-с̚хура), 1. i. q. анăра-сухра. 2. Status eius, qui aнăpa-cyxpa appellatur. Одурение. Çеçмер. Вăл йăвăç тăрринчен ӳкнĕ те антăра-сохра полса чилай выртнă. Он упал с дерева и довольно долго пролежал почти в беспамятстве. КС. Хĕрĕнкĕскер алăк янахĕ çумне кайса перĕнчĕ те, антăри-сухри уçăлсах карĕ пулмалла. Будучи во хмелю, он так ударился о косяк, что, наверно, из головы весь туман вышибло (по-русски в этом случае чаще говорят: „весь хмель вышибло“). Якей. Мана пуçран çапрĕ те, эп антăра-сохра полса сахат ытла выртрăм. Он ударил меня по голове, и я, лишившись чувств, пролежал (почти?) без сознания больше часа. КС. Пĕре чанклаттарсассăн антăру-сухру уçăлсах кайĕ. Если я тебя щелкну, то у тебя из башки весь туман вылетит! (угроза).

антăра çарăк

(андыра с̚’ары̆к), i. q. анăра çарăк. Н. Карм. Антăра çарăк тесе çулçи (lege: с’ул’з’и) çарăк çулçи пекрен калаççĕ. Унăн вăррине пухса çу кăлараççĕ те сăр тăваççĕ, теççĕ. Унăн вăррине пăтне саккăршар пуса, вуншар пуса илеççĕ. Так называют это растение потому, что его листья похожи на листья репы. Говорят, что семена его собирают и выжимают из них масло, а также делают краску. Пуд этих семян стоит 8 — 10 коп. КС. Антăра çарăк çисан сурăхсенĕн пуçĕсем çавăрнакан пулаççĕ. Если овцы поедят этой травы то у них делается головокружение. Шибач. Антăра çарăк ухмаха ертет, т. е. вызывает сумасшествие. То же и в В. Олг., Имен.

ăнăра

выбиться из сил, потерять память; быть в беспамятстве. См. анăра. Альш. Салтаксем, ташла-ташла, ăнăраса выртнă. Пайтахĕшĕ вилнĕ.

ăнтра

терять сознание. См. анăра, антăра. Описка? Абыз. Салтак ăнтраса выртрĕ-выртрĕ те... (лежал без сознания).

Вырăсла-чăвашла словарь (1972)

тупой

1. мăка (çĕçĕ), пуклак, такса (пуртă); 2. перен. тăмсай, тăм çамка, ăнсăр, тăнсăр, анăра (çын); тупой язык тăм чĕлхе, тӳрмен чĕлхе; тупое зрение вăйсăрланнă (куç); тупой угол пуклак кĕтес.

бестолковый

йĕркесĕр, сĕмсĕр, тăнсăр, тăнпуçсăр, вырнаçусăр, сипетсĕр, умсăр-сумсăр (çын), тăрлавсăр, тĕлсĕр, йӳнсĕр, йĕркесĕр, анăра, анра-сухра.

Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)

анра

, анăра «ошалеть», «опешить», «быть в недоумении»; «лишаться сознания»; анрат, анăрат «оглушить (ударом по голове)»; «ошеломить»; «падоедать приставаниями»; башк. аңра, тат. аңыра «глупеть». «тупеть», узб. гангира «растеряться», «ошалеть»; казах , кирг. аңыр, уйг. аңкар «быть в недоумении», «растеряться», «опешить».

Çавăн пекех пăхăр: