Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

ай-пай-пай

1.
выражает боль
ай, ой, ох
ай-пай-пай, алла пĕçертрĕм! — ой, я руку обжег!

ай-пай-пай

2.
выражает укор, упрек, досаду
ай-ăй
ай-пай-пай, ма çурса тăкрăн тетраде! — ай-ăй, зачем ты порвал тетрадь!

анкер

2. тех.
анкер (çурт-йĕр пайĕсене çыхăнтаракан пай)

аффикс

лингв.
аффикс (сăмах тĕпĕ çумне хушăнакан пай)
сăмах тăвакан аффикссем — словообразовательные аффиксы

блок

3. стр.
блок (çурт тумалли пысăк пай)

нейтрон

физ.
нейтрон (атом ядринчи электричество зарячĕсĕр пай)

па

II.
то же, что пай III.

пай

I.

1.
часть (массы, количества, пространства, времени и т. п.)
виçĕ пайĕнчен пĕр пайĕ — третья часть
пӳртĕн пĕр пайĕ — часть дома
тоннăн вуннăмĕш пайĕ — центнер — десятая часть тонны — центнер
чĕрĕк пайĕ — четверть, четвертая часть чего-л.

пай

2.
доля
май пая ăна парăр — отдайте мою долю ему
пĕр тан пайсене уйăр — делить на равные доли
Ху пайна пăрахса, çын пайĕ хыççăн ан кай. — посл. Не гоняйся за чужой долей, бросив свою.

пай

3.
порция (пищи)
пĕр пай аш — порция мяса
ку кам пайĕ? — чья это порция?

пай

4.
пай

пай

паевой
пай укçи — паевой взнос
пая кĕр — войти в пай
пая кĕрт — принять в пай
пая кĕрсе — на паях

пай

5.
деталь, часть
машина пайĕ — деталь машины
запас пайсем — запасные части
трактор пайĕсем — тракторные детали
хатĕр пай — готовая деталь
ӳт-пӳ пайĕсем — части тела

пай

6.
часть, раздел (напр. книги)
отделение (напр. концерта)
действие (напр. пьесы)

пай

7.
отдел, сектор, секция, часть
атă-пушмак пайĕ — секция обуви (в магазине)
вĕренӳ пайĕ — учебная часть
кадрсен пайĕ — отдел кадров
çырусен пайĕ — отдел писем
çутĕç пайĕ — отдел народного образования
пай заведующийĕ — заведующий отделом

пай

◊
вăрă пайĕ — бот. семядоля
пуплев пайĕсем — грам. части речи
пай ураллисем — зоол. членистоногие

пайлаш

1.
входить в долю, в пай, становиться пайщиком
пайлашса ĕçле — работать на паях, на паевых началах

разряд

2.
разряд (ушкан, пай)
заем разрячĕ — разряд займа

розетка

3. архит.
розетка (чечек евĕр илемлĕ пай)

руководитель

руководительский
партипе правительство руководителĕсем — руководители партии и правительства
класс руководителĕ — классный руководитель
кружок руководителĕ — руководитель кружка
пай руководителĕ — руководитель отдела

сотрудник

2.
сотрудник (ĕçчен)
литература сотрудникĕ — литературный сотрудник
ăслăлăх сотрудникĕ — научный сотрудник
пай сотрудникĕсен коллективĕ — коллектив сотрудников отдела
библиотека сотрудникĕ — сотрудница библиотеки

статья

2.
статья (сыпăк, пай)

тĕрлĕ

2.  
в сочет. с количественными словами обозначает
сорт, вид, разновидность чего-л.:
виçĕ тĕрлĕ пай — детали трех видов
нумай тĕрлĕ — многих сортов, видов, разновидностей
темиçе тĕрлĕ — нескольких видов, типов

тĕслĕ

5.
в сочет. с количественными словами обозначает
сорт, вид, разновидность, оттенок чего-л.
вуншар тĕслĕ пай — десятки типов деталей
Çĕрлехи çул çĕр тĕслĕ. — погов. Ночная дорога предстает взору в сотне видов.

тип

3. биол.
тип (пĕр евĕрлĕ чĕрчунсен, ӳсентăрансен йышĕ)
пай ураллă чĕр-чунсен типĕ — тип членистоногих животных

тӳпе

II.

1.
доля, пай
ку манăн тӳпе — это моя доля
топливăра газ тӳпи ӳссе пырать — доля газа в топливном балансе возрастает

участок

2.
участок (пай)

филиал

филиал (пай, уйрăм)
институт филиалĕ — филиал института
наукăсен академийĕн филиалĕ — филиал академии наук

шатун

тех.
шатун (поршене двигатель валĕпе çыхăнтаракан пай)

штамп

2. тех.
штамп (пай калăпламалли форма)

штифт

тех.
штифт (машина пайесене пĕрлештермелли пай)

щит

2.
щит (çурт тумалли пысăк пай)

çи

◊
çине кĕр — входить в пай
çине тăр — настаивать
çине тăрса — настойчиво
çийĕнче пур хĕрарăм — беременная женщина
çие юлни — зачатие

ĕлĕш

3.
доля, пай
ман ĕлĕше вăл илнĕ — он взял мою долю

пай

II. уст.
иней, изморозь

пай

III. межд.
ба
пай, ура çине те тăраймасть — ба, он даже не может встать на ноги
пай-пай-пай — усил. от пай III.
пай-пай-пай, вăл куна пĕлмест иккен — ба он, оказывается, этого не знает

Чăвашла-вырăсла словарь (1919)

пай

син.: валĕ
доля, том
удел, ку кĕнекере пиллĕк пай — в этой книге 5 томов
ĕçнине ĕçнĕ, çухатнине çухатнă — (свое имущество) он частично пропил, частично растратил

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

селĕп

картавый или вообще неправильно произносящий звуки речи. Ст. Чек. Селĕп, косноязычный (напр., вм. л произносит й). Череп. Селĕп, неправильно произносящий звуки (напр., вм. пар — пай). СПВВ. ИА. Селĕпрен кулаççĕ.

сӳнкĕртет

(_сӳҥ'_гэ̆_рдэ_т), поплестись. Сред. Юм. Кăçта каян-ха тăта, ôнта сӳнкĕртетрĕн-е ĕнтĕ, ларасчĕ пай килте те, пăртак ĕç тăвасчĕ.

сăмсалан

проростать (картофель, зерно). Изамб. Т. Сăмсаланнă, начал пускать ростки (картофель, а шăтнă — когда появляются более длинные ростки). КС. Акнă тырă сăмсаланать. Календ. 1906. Вăрлăха малтан тăварлă шыв çине яраççĕ, вара сăмсаланнине анчах акаççĕ. || В перен. знач. N. Вăл кăшт сăмсалана пуçласанах, хăш-хăш çынсем ăна кăмăл тăва пуçланă. КС. Çавсем çĕр илнĕ çĕре сăмсаланатех çав (старается войти в пай при покупке). Ib. Пур ĕçе те сăмсаланас пулать. Надо приниматься за различные отрасли. Ib. Çын пĕр-пĕр ĕçе сăмсаланать.

Çарăк-пай

, назв. луга около д. Асановой, Шемурш. р. Народное толкование происхождения этого названия такое: называют этот луг çарăк-пай потому, что при дележе разбивают его на очень мелкие части. Эти части сравнили в прошлом почему-то с частями разрезанной репы. Такое толкование сомнительно. Не лучше ли çарăк и другие названия местностей, производные от этого слова сопоставить со словом çирĕк-ольха? Уресмет.

çине кĕр

войти в (пай). N. Çынсам халĕ вăрман илчĕç те, эпĕ те вăрман çине кĕтĕм. || Наступать, наседать, итти без разбора, напролом. Трхбл.

тӳпе

доля, пай, часть. N. Уйăрăлсассăн, çак япалана сана тӳпе тăвас полать. N. Хам тӳпене илес ман. НАК. Эпир ăна сирĕн тӳпене те патăмăр. N. Вутă 4-шар чалăш турăмăр тӳпе пуçне. N. Тепĕр телянккă пор та, он çине те ерес, тит, тӳпипех. N. Халь киле каякансене виç тӳперен пĕр тупине тӳлеттереççĕ. Кан. Ывăл пултăр килĕнчен ача тӳпи, тата хăй тӳпи çурт шыраса халăх сутне парать (подает). Регули 1035. Тăват тӳперен ик тӳпи мана тиврĕ. В. Олг. Виç тӳперен çол, из третьей части косить. N. Çумри телей ертнипе ют ялта та пур тӳпе. СПВВ. Тӳпе = пай: çын тӳпине кĕреймен халь вăл. Изванк. Çав чĕрессенчен: пĕр чĕрессине упăшки валли, тепĕрне арăмĕ валли, виççĕмĕшне ача-пăча тупи теççĕ. Панклеи. Уйăракан пĕтĕм ачана (всех ребят) ик тӳпене уйăрать. Кан. Тивĕш ялĕнче вăрмана валеçнĕ хыççăн пĕр тӳпе ытлашши пулнă. N. Она атей сотнă чох каларĕ: пĕр ят тӳпи сана, терĕ. N. Пирĕн çаран е вăрман уйăрнă чух вунă ятпа пĕр тӳпе тăваççĕ. || Раз. N. Мантан икĕ тӳпе лайăх. Лучше меня два раза. || То, что причитается. N. Тата пособи укçи мĕн пурĕ виçĕ уйăх тӳпи 14 т. 70 п. и илтĕм. || Колос? Хурамал. Тӳпе тутлăхне туса пар. || Околоток, часть деревни. Сред. Юм. Пĕр тӳпе, çынни = пĕр кас çынни (живут не вдали). Тюрл. Пирĕн ялта олтă тӳпе; анат картиш тупи, йăлăм тӳпи и т. д. (деление деревни для удобства решения мирских дел). Янтик. Ялсенче халăхпа уйăрмалла япаласене малтан тӳпене уйраççĕ. Тӳпе тесе пĕр-ик уйăрнă кил ушкăнне калаççĕ: пĕр тӳпере аллă кил пулсан, вара ытти тӳпесенче те 50 кил. Хăш чухне халăх эреххи пулать, ун чух вара кашни тӳпене икшер четвĕрт-и, виçшер-и уйраççĕ те, кашни тӳпери çынсем пĕрле пухăнса ĕçеççĕ.

Кăлаç

имя человека. См. пай.

тĕме

(_тэ̆_мэ), бугор. Н. Карм. Янорс. Вара эпир пĕр тĕме çине улăхма пуçларамăр. N. Тури пай (луга) вă тĕмĕрех çĕрте те, тата пит пысăках та мар. Альш. Вăл тĕмере ăвăссем ӳсеççĕ. Ib. Аранçĕ тĕме пур унта (холм). Изамб. Т. Тĕме тĕллипе пирĕн ял курăнмас, ул ял тĕмере ларат. Сет-к. Атан çырми çил армансенчен леререх çам пак ик тĕме пур: пĕри пысăк, тепри пĕчĕк. Пысăккине мăн тĕме теççĕ (возвышение на ровной местности). || Курган. СТИК. || Возвышение. Орау. Пуçĕсем пĕр-пĕр тĕмерех вырăн çине ларса хура патаккине çантан утса яраççĕ (в игре). Эпир çур. çĕршыв 25. Етĕрне хули Сăрă шывĕ хĕринче, сулахай енче, тĕмерех вырăнта ларать. || Кочка. Стюх. Урамăрсем тĕме-тĕме, шуса килет пĕр çуна. || Бгтр. Алтатин конĕ тăмла йохса шăнса тĕме полсан, хăяр лайăх полать. || Яргуньк. Кайсан-кайсан вут тĕми варине çитсессĕн, çак вут çĕвĕç Хĕветĕре: эсĕ çак аршăн виçине пăрах, тесе каларĕ, тет. || Корень, пень. Собр. Пĕр тĕмере пилĕк шĕшкĕ. || Шишка. || Пяток (снопов). || Сред. Юм. Тĕме-кĕлле пĕчик ачасĕм кайăк тытма йортан копаласа тăваççĕ.

чупма каякан

деятельный. Собр. Чупма каякана пай пур, çывăракана пай çук, теççĕ.

начар

(наζар, наџ̌ар, Пшкрт: начар), плохой; плохо. С. Айб. † Пире вăйă вылляма начар хĕрсем кирлĕ мар. Янтик. † Мĕншĕн шăппăн тăратăр, туя начар тăватăр? Туя начар тумашкăн пирĕн аппа начар мар. N. Ача чухне вăл пит начар сывлăхлă пулнă. Юрк. Начар вылятăн, капла вылянипе кăна эсĕ чăваш арăмне ташлаттараймастăн, авантарах выля. Сред. Юм. Начар пай шăпа — начартарах çĕрти анасĕне шăпа ярса тôхнă ана. Ку ана пирĕн начар пай шăпа. N. Вакун начар каякан пулчĕ. ХЛБ. Начар сухаласан, лайăх çĕр çинче те тырă начар пулать. Н. Якушк. † Эпир начара илместпĕр, ялан лайăха илетпĕр. (Свад. п.). N. Кашни çул утă начартан начар пулса пыра пуçларĕ. Бес. чув. 15. Кĕпер начартан тĕттĕм чух каçма кансĕртерех пулнă. N. Шăшисем ĕç начаррине курса калаççĕ: атьăр, шăшисем, урăх мачча çинчен анмăпăр, теççĕ. || Слабый, хилый. Лашм. † Матур пулаймарăм, начар пултăм, çичĕ ют кăмăльне килеймерĕм (не понравилась). СЧУШ. Начар çын пуринчен малтан тырă вырма пуçласан, çав çул пилĕк хытă ыратать (и наоборот: лайăх çын и пр.). N. † Эпир начара каяс çук, начар çумне выртас çук. || Бедный. Пшкрт. Регули. 946. Пĕр начар çынна патăм. Ib. 860. Вăлсам поянтарах халăх, эпĕр начартарах. Трхбл. Начар улпут та апат хыçĕнчен виçĕ сехет канат, тет. N. Начар, бедняк. || Больной. N. Анӳ пит начар (о старухе).

па

(п̚а), восклицание удивдения. Орау. Па-па-па! (удивление). N. Па! (пай! вай!) поç патне тӳрех кайрĕ, сăри лайăх корнать. N. Па! (пай! вай!) ĕсĕрлсе те кайнă виç коркапах, полмасса мĕн поплес. Ой-ли, выпил З ковша, опьянел уже, что болтать небылицу!

пай

восклицание удивления. Орау. Пай-пай-пай! (удивление). Бр. п. водку 18. Пай! хайхи çур улпут ури çинче тăраймасть. КС. Пай-пай-пай! Ib. Пай, çулĕ ку пулмарĕ пулмалла!

пай

часть. БАБ. Виç пайĕнчен пĕр пайне çиме пар, икĕ пайне сутма пар (о хлебе. Моленье ӳчӳк). Çĕн-Кипек. Ал татмалла вылянă чухне, пурте, кам выляс тиекен, икĕ пай çине (на 2 части) уйăрса тăраççĕ. N. Ко (= ку) ним тума пĕлмерĕ, тет. Йăпăр-япăр кăсинчен çĕçĕ кăларчĕ, тет те, лашана пай туса утса ячĕ, тет, сапор орлă, хăй ухса выртрĕ, тет, лупас тӳпине. || Доля. СТИК. Ку, сан пай-и манăн-и? Эта твоя доля или моя! Альш. Ку таврари пур пулăлă кӳлĕсене, унтан тата Сӳнтĕкрен пуçласа Пушча çитиччен Сĕвене, Этремене те, çав Сатик (имя татарина) кайса илет те хыснаран, унтан вара Элшелсем, Мертлĕсем пулăçăсем пĕр аллă-утмăлшар тенкĕлĕх пай кĕреççе. Хакне кӳллине кура кĕреççĕ-тĕр. Кусем вара хăйсем тата атмапа мĕнпе тытма кĕрес тиекенсене пĕр-икĕ тенкĕлĕх пай кӳртеççĕ. П.-Пинер. Ху пайна пăрахса, çын пайĕ хыççăн ан чуп. (Послов.). Юрк. Ашшĕпе амăшĕ вилсен, çак вилнĕ çын тенĕ çын, хăйĕн пиччĕшĕсем патне вырăсла çыру çырса ярса, ашшĕпе амашĕнчен юлнă япаласенчен хăне валли пай уйăрса пама ыйтат. Ib. Хăрпа пĕрле юнашар тăрса ни суха сухаламаст, ни утă çулмаст, ни авăн çапмаст, нимĕн тумаст, мĕшĕн ăна, вилнĕ çынна, кăлăхах пай парас. N. Пĕр юман икĕ пая тухрĕ. Манит çурă ун пайне тӳлерĕмĕр. N. Ку хута икĕ пай тӳлесе илмеле пулсан та, ан çилен || Порция (напр., мяса и пр.). СПВВ. ТА. Пай = аш. N. Атя, çак пăлана çурмаран уйăрар, вара, эпĕ малтан хам пая çисе пĕтерсессĕн, эпĕ сана çийĕп, эпĕ малтан пĕтерсессĕн, эпĕ сана çийĕп(?). || Мера земли Шибач. Пĕр пай пусăк ана (целая десятина). N. Пай, цлощадь земли = 10×100 и 10×120 саж. Питушк. Пай, часть лугов (çаран). N. Ху ятпайна вахăтлă кăтартмарĕç.

пай

неизв. сл. Синьял. Шăнкăр шăнкăр туй килет, укашка витĕр пай туртат. (Кăмакаран кăвар кăларни). Собр. Шăнкăр шăнкăр туй килĕ, чӳрече умне пай ларĕ. (Чӳречене пас тытни). Ib. Катаран пăхрăм — ката вăрман, патне пытăм пай вăрман. (Тĕтре тытни).

Пай

, имя человека. Байгл. Пай и Кăлаç, основатели с. Байглычева.

Паюсман

имя человека! Собр. Пай, пай Паюсман, Паюсман ывăлĕ Пайсутан. Ильен сăмахĕ аманманни, шӳрешменни, юманни. (Хут çырни).

пӳр

(_пур'), присудить, дать, предопределить, штрафовать (в некот. гов.). СПВВ. Турă пӳрчĕ (дал). Б. Олг. Çапла торă пӳрсе полĕ. Ib. Хам телейпеле торă пӳрсе парчĕ (находка). Хорачка. Сана торă пӳрсе конта çырса çӳремешкĕн. Ib. Çоратнă чоня лепле пӳрсе, çана кормасăр полмаст. Ib. Ана-йĕрен çинче тыра-пола вольăк таптаса пракат, ана пăльовой пырат та, пӳрет. N. Васкани çитермес, тет, пӳрни çитерет, тет. Четыре пути. Турă пӳрсен, эсĕ авлансан, ачу-пăчу пулсан, асту, вĕсене лайăх ăса кӳртме тăрăш. Ст. Чек. Ах, мăнтарăн турри пӳрмерĕ те, атте панă лайăх кăвак ăйăр хапхаран кĕреспе ӳксе вилчĕ. Ib. Ăна çапла пӳрнĕ пулĕ. Такова его судьба. Изамб. Т. Пӳрменнине туртса илеймĕн. Ib. Пĕр-пĕр çын укçа тупсан: укçа ăна пӳрнĕ, теççĕ. Бижб. Пӳрмен çăкăр çăвартан тухса ӳкет, тет, пӳрнĕ çăкăр шăл хайăрса кĕрет, тет. Вил-йăли. Çурта умне, кулник сакки çине вилнĕ çынна пӳрнĕ чĕреспе чашкă лартаççĕ. Вăл чĕреспе чашка вилнĕ çын пытарнă чух хыв-нăранпа тулта тытаççĕ; вĕсене вилнĕ çынна параççĕ: вилнĕ çын савăчĕсем, тесе, урăх çĕре ниăçта тыткаламаççĕ. N. Ан хăрăр: сире вăл укçана аçăр турри пӳрнĕ, сирĕн ĕлĕкхи укçăр манăн алла çитрĕ, тенĕ тарçи. ЧП. Турă пӳрнĕ-çырнă пулсассăн... Ib. Пӳрмен мулсене (несужденые) шыраса. ЧС. Турă пӳрмесен, эсĕ мĕн тума çӳрен (что станешь делать)? N. Вĕсем курнă инкексене никама та курма турă ан пӳртĕр. АПП. † Хăна пӳрнĕ мул тупăнĕ, пӳрмен мулсене шыраса, ылтăн пек пуçна ан çухат. П. Федотов. Çырлах, турă, перекетне-тухăçне пар, ĕçме-çиме пӳр (удостой. Моленье). Ир. Сывл. 12. Пӳрех ĕнтĕ эс мана ирĕклĕхпе сывалма. Альш. Пӳлĕхĕ пӳрсе пулчĕ-ши, хам пĕлмесĕр пулчĕ-ши? Ib. † Турă пӳрсен, çырсан, пăрахмасан, эпир те пулмăпăр-ши çурт пуçĕ? Пазух. Атте-анне çурчĕ ылттăн сăпка, хăш ачине пӳрет те, çав тытать. М. Тув. † Ах, акийăм Тӳми пур, килте ырлăх нумай та, сана çима пӳрмерĕ. Юрк. † Турă çырни-пӳрни пулмасан, çаккăнти сарă хĕр вăл пирĕн. Шибач. Вăл мана торă пак пӳрсе пачĕ (наделил меня). Собр. Çырни-пӳрни пусма вĕçнех килет, теççĕ. (Послов.). Ib. Пӳрмен япала, çăвартан тухса ӳкет, теççĕ. (Послов.). ЧП. Турă çырсан, турă пӳрсен. Т. VI, 2. Пӳрменне пӳрсе пар, пӳрнине çуратса пар. Сир. 77. Мĕн хăйне пӳрнипе çителĕхлĕ тăракан çынпала ĕçлесе тăрăшса пурăнакан çыннăн кунçулĕ савăнăçлă иртет. Ib. 68. Хăй пурлăхне ывăлĕсене пехиллесе (= пӳрсе) хăварнă чухне вăл хĕрĕсене те пай панă. N. Хĕрĕмрен Сарраран ача-пăча курма пӳртĕрччĕ ман. Истор. Ăна патшара нумай ларма пӳрмен. Бес. чув. 5. Анчах унта вĕренсе тухма ăна пӳрмен. Тăв. 51. Ачам, мана та вара ан пăрах. Турă мана ку енчен те пӳрмерĕ, хуть эс те пулин ан пăрах. Баран. 31. Пĕрре этемсем кама мĕнле телей пӳрни çинчен калаçса ларнă. СПВВ. КЕ. Выльăхсене хĕлле кашкăрсем витеренех тытса каять те, ăна пӳрни тесе калаççĕ. ТММ. Пӳрни чӳречене килсе шаккат. Ерк. 12. Сентел тĕсĕ пит-çăмарти, яштак пӳ те тӳрĕ ура — пӳрнĕ хĕре пурнăçра! Янтик. Хама пӳрмен пуль çав, çавăнпа çухалчĕ пуль. Ib. Хамăра пӳрмен пуль çав: хамăра пӳрнĕ пулсан, вăрласа та каймĕччĕç ăна. Альш. † Пӳрни ăçта, пӳ унта; çырни ăçта, пуç унта. (Турă пӳрни). Сред. Юм. Хуна пӳрни таçта та çĕтмес Что тебе определено, то ты все равно получишь. К.-Кушки. Ырлăха пӳрен ырă (назв. духа). Ерк. 7. Мĕн кирлĕ-ши кăна пирĕнтен? Пӳлĕхçĕ, пӳр инкекрен! терĕçĕ.

ай-пай-пай

(аj-п̚аj-п̚аj), interj. dolentis, quae hoc loco usurpatur: междом., употребляемое в след. выражении. СТИК. Ай пай-пай! çурăмăм кĕçтет-ĕçке! Hei mihi! dorsum prurit! (ei dicitur per ludibrium, qui in rixa ab aliquo verberatus est). Ах, как чешется у меня спина! (говорят с насмешкой побитому в драке).

авăр

(авы̆р), caulis, virga, стебель, прут. Сред. Юм. Пĕр авăр пăрçа. Один стебель гороха. Ib. Хăяр чечекки авăр çинче пõлать. Огуречные цветы бывают на стебле. Хăяр (кавăн) авра кайни. Огурцы (тыквы) пошли в стебель (или: растут в стебель, не принося плодов. Шорк.). Ку авăр çине çырла пит нумай. На этом стебле очень много ягод. Ib. Эпĕ тăват авăр хурлăхан касса илтĕм. Я срубил четыре стебля черной смородины. Календ. II. Пур авăртан та улма пĕр пек тухмасть. Не каждый куст дает одинаковое количество картофеля. Икково. Пĕр авăртан (или: пĕр кăкран) пилĕк омла тохрĕ. С одного куста картофеля получилось пять картофелин. Хирте. Пур тĕрлĕ тыррăн та икĕ пай: пĕр пайĕ çĕр айĕнче, вăл тымар; тепĕри çиелте, вăл аври, пуçахĕ, çулçи. Всякий хлебный злак состоит из двух частей: одной подземной — корня, другой — надземной, т. е. стебля, колоса и листьев. ЧП. Хурлăхан аври, прут, стебель емороднны. Икково. Хăмла çырли аври, прут, стебель маливы. Крат. раз. Тĕлĕкре манăн умра пĕр тĕм иçĕм-çырли ларать пек, вăл тĕмре виç авăр пек. Мне снилось, вот виноградная лоза предо мною, на лозе три ветви. ЧП. Лутра-ях-та шĕшкĕн аврн кĕске. У низенькой орешипы коротенький ствол. || Item manubrium, ansa. Также означает ручку, черен, рукоятку. Изамб. Т. Атман вăрăм авăр пулат. У наметки дливный черен. Пуртă аври, топорище; çĕçĕ аври, черен ножа; чăпăрккă аври, кнутовище; кĕреçе аври, черен лопаты; курка аври, ручка ковша. Якей. Шăппăр аврине такăш кăларса илнĕ. Кто-то вытащил из метлы черен. Ib. Шăппăра авăр лартрăм или: шăпвăр аври лартрăм. Я посадил метлу на черен. Ib. Çак шăппăра авăр лартас полать. Надо насадить эту метлу на черен. ЧП. Пуш аврилĕх йăвăç, arbor manubrio fiagelli conficiendo ap, дерево, годное на кнутовише. Якей. Пуш аврилăх йăвăç (пуж-ав_рилы̆х йы̆вы̆с’), id.

алă валлли

, ал-валли, (алы̆ вал’л’и, ал-вал’л’и), partes parvae hostiae immolatae aliorumque ciborum, quibus diis res divina fieri solet, quae omnibus iis, qui sacrificio intersunt, distribuuntur et precatione facta ibidem religiosissime comeduntur. Стюх. Чув. 19. „Эти розданные по рукам присутствующих на молитве части от жертвенного мяса, вместе с частицею лепешки, называются по чувашски „ал-валли“, что значит: ручная часть или частица. После раздачи частиц глава семейства и прочие члены семьи встают на молитву. Молитву произносит только сам хозяин, а прочие стоят молча, но все, как сказано выше, должны быть в кафтане или в другом каком верхнем платье. По произнесении положенной на этот случай молитвы, все присаживаются на лавку в ряд, и с благоговением съедают частицы мяса и лепешки. При этом строго наблюдается, как бы не обронить крошек, так как это считается величайшим оскорблением для того божества, кому была принесена жертва“. V. Рекеев, V. 8. Альш. Пиçсен. Хурне кăларса тиркĕ çине хураççĕ, пĕчĕкçĕрех тиркĕпе пашалу. Вара хуранне пăттипе сĕтелĕн сылтăм енне лартать. Пиçнĕ хурне тир кĕпе алла тытать, сĕтел таврарах (умнерех) тăрса кĕл-тăвать. Кĕл-тунă хыççăн хура каскалать. Унтан хай каланă пек кăкăрĕ çинчи ашне, пакартине, пашалу; миçе çын, çавăн чухлĕ пай туса, алла тыттарать çав виçе япалана. „Алă валли“ теççĕ ăна. Ăна валеçсен пурте тăрса кĕл-тăваççĕ. „Паçăр пĕтĕмĕпеччĕ, халĕ ала валлипе; эпир çитерейменнине алă валли çитертĕр. Çырлахах, Мăн Кĕл-илен; савса панине савса ил; айван кĕллĕмĕре хапăл ил“, тет. Пуççапаççĕ (тайăлаççĕ-кăна) те çиеççĕ. Кашма сараççĕ çерем çине, ларса çиеççĕ пăттине те. Когда сварится. Вынимают гуся и кладут его на блюдо; (при этом бывает положена) на небольшом блюде лепешка. Потом он ставит котел и кашу по правую сторону стола, берет блюдо с вареным гусем в руки, становится поблаже к столу и произносит молитву. После молитвы он разрезывает гуся на части. Потом, как было сказано выше, он разделяет мясо с груди гуся, его желудок и лепешку на части, по числу присутствующих, и раздает каждому из них эти три предмета. Это называется ручными частями. После раздачи частиц все встают и молятся. Он говорит: „Давеча было (моление) целым гусем, теперь ручными частями. Пусть ручные части дополнят то, что нами было опущено. Помилуй. Великий Жертвоприимец [т. е. приниматель великой жертвы, приносимой от великаго душевнаго мучения (тарăхса)]! Прими с любовью то, что мы тебе с любовью приносим; прими нашу нескладную молитву!“ Они кланяются (не в землю) и начинают есть. Расстилают на лужайке кошму, садятся и едят также и кашу. Ib. Алă валли: 1) пэшалу, 2) ашĕ (кăкăрĕ çинчен), З) пакарти (хурăн) е пĕверĕ (пысăк выльăхăн). Ручные части (состоят из): 1) лепешки, 2) мяса (с груди), З) желудка (гуся) или печени (крупного животного). Эта последняя заметка в рукописи сначала написана, потом похерена. Менч. Чист. Çак кĕлле кĕл-туса пĕтерсессĕн чашăк çинчи çăкăра, чăкăта каскаласа ал-валли тăваççĕ. Вăл ал-валлисене пӳртри çынсене пурне те валеçсе параççĕ. Алă валли валеççĕ пĕтерсессĕн тата тепĕр хут пурте ура çине тăраççĕ те, ал-валлипе партак асăнаççĕ. Ал-валлипе асăнакан кĕлĕ ак çапла пуçланат: „Эй ырă туррă(м), ырă пӳлĕхĕм! сана ал валлипе асăнатпăр, витĕнетпĕр. После этой молитвы разрезывают хлеб и сыр, находящиея в чашке, и делают ручные части. Эти части раздают всем присутствующим в избе. После раздачи ручных частей все опять встают на ноги и творят краткую молитву с ручными частями. Молитва эта следующая: „О святый боже, о святой разделитель! мы поминаем тебя с ручными частями и к тебе прибегаем“! (Из обряда „ача ят хуни“). Чăв. кĕл. Çакă алă валли çитертĕр, çӳлти турра асăнатпăр. Пусть эти ручные, части дополнят (то, чего не достает); мы молимся небесному богу. (Из моления „Вăкăрпа учӳк“). Сиктер. Хĕвел тухăçнелле тăрса мĕн пур халăха алă-валли валеçсе пачĕç те, кĕлле ватти-вĕттипе тăчĕç. Обратились лицом к востоку, роздали всему народу ручные части, и все, старые и малые, стали на молитву. (Из „тырра пăр çапнăран ултă ялпа чӳктунă йĕрке“). „Алвалли“ — ломоть хлеба на кайăк чӳк в Ядр. у. Н. Лебеж. † Виç хĕл каçан такине алă-валли тумашкăн килтĕмĕр. Мы приехали, чтобы наделать ручных частей из их барана, которому исполнилось три зимы. (Из „саламалик“, речи которую произносил на свадьбе „мăн-кĕрӳ“]. Сиктер. Вара чӳклекен алă-валли аш касса илет, пĕчикçеççĕ татăксем: чĕрине, пĕверне, кăкăр ӳтне, пуçĕнчен, хӳре-чиккинчен (от репицы); вăл аш татăкĕсене пурне те кĕлĕ тунă чух алă çинче тытса тăма парать. Хăй вара çĕлĕкне хул хушшине хĕстерет те, çапла каласа кĕлĕ тума тытăнать еtс. V. Магн., 61.

ал татмалла выляни

(ал т̚атма_ла выл’аνи^ы), ludus puellarum, cuius ludendi causa in orbem consistunt. СТИК. „(В эту игру) играют в хороводах девки, стоя кругом и образуя кольцо“. || In Ст. Чек. еt Çĕнĕ-Кипек aliter luditur hoc modo. Ubi duo ludentium ordines iunctis manibus inter se contrarii constiterunt, facta sortitione, utri ludi initium faciant, singuli ex acie procurrunt, ut perrupto adversariorum ordine singulos eos quasi captivos secum abducant, quo suorum numerum augeant. В Ст. Чек. и Çĕн-Кипек играют иначе. Çĕн-Кип. Ал татмалла вылянă чухне пурте, кам выляс-тиекен, икĕ пай çине (lege: пая) уйăрлса тăраççĕ. Унтан çав икĕ пайсем икĕ çĕре, алран-ал тытса карталанса тăраççĕ. Унтан пĕр картинчен пĕр ачи тухать те, тепĕр картин икĕ çынăн тытăçса тăракан аллисем çине чупса каять. Унта вара вăл çав аллисене е уйăрса (татса) яриять, е лешсем хытă тытса тăнă пулсан, уйăрса яримаçть. Уйăрса ярсан, вăл хăйне пĕрле çав аллисене татса янă ачасенчен пĕрне çавăтса каять. Уйăрса яриман пулсан, хăй вĕсем хушшине тăрса юлать. Çапла вара вăййине пăрахачченех пĕр картинчен тепĕр картине чупса выляççĕ. Играющие разделяются на две партии, которые встают одна протав другой („в одно место“), схватившись руками и образуя два непрерывных ряда. Из одного ряда выходит мальчик и бежит, чтобы разорвать противоположную цепь. Если это ему удастся, он уводит с собою одного из тех, руки которых ему удалось разъединить; если же нет, то он сам встает между ними (в их цепь). Так играют, перебегая от ряда к ряду, пока не бросят игру. Ст. Чек. Çапла хире-хирĕç икĕ ĕрете алла-аллăн хытă тытăнса тăраççĕ. Укçапа е патакпа хăш ĕретĕ малтан чупмаллине пĕлсен ĕретĕн сылтăм енчи çынни чупат; вăл — хăне хирĕççипе ун çумĕнчи алла-аллăн тытăнса тăраççĕ, çавна татмалла. Тытсан татнă ĕретрен пĕрне илсе килет, татаймасан çав ĕрете хăй юлат. Таким образом (как будет показано на помещенном ниже чертеже) играющие встают в две цепи, одна против другой, крепко схватившись за руки. Когда бросят при помощи монеты или палки жребий о том, которому ряду бежать первому, бежит крайиий с правой стороны и старается разорвать цепь, образуемую рукою того, кто стоит насупротив (он будет крайним в противоположном ряду) и того, кто стоит рядом с последним. Если ему удастся сделать это, он уводит одного из цепи противников с собою, а если нет, то сам встает в их цепь. Ib. Хĕр-акасемпе ар-çын ачасем алăран алла тытăнса икĕ ĕрет хире-хирĕçĕн тăраççĕ. Хăш ĕретĕ вăйă пуçлассине пĕлме укçа пусан пĕр ĕретĕ ерул енне, тепĕр ĕретĕ ришкă енне йышăнат; укçа пулмасан патак, пĕр ĕретĕ патакăн пĕр пуçне, тепĕр ĕретĕ тепĕр пуçне йышăнат; укçанăн хăш майĕ çӳлелле, патак хăш пуçĕпе тăрăнса ӳкет, çав ĕретĕ вăйă пуçлат. Вăйă пуçлакан ĕретĕн сылтăм енче тăраканĕ алла-аллăн тытăнса тăракансенĕн аллисене татасшăн хытă чупса пырат. Аллисене татсан — алла-аллăн тытăшса тăракансем аллисене хытă тытса тăраççĕ — иккĕшĕнчен пĕрне хăй ĕретне илсе кайса сулахай енне тăратат. Аллисене татаймасассăн хăй çав ĕретĕн сылтăм енне кайса тăрат; вара ку ĕретрен чупма пуçлаççĕ, — татсан вăл чупакан ĕретренех чупмаллаччĕ. Çапла пурте чупса тухсан вăйă пĕтереççĕ. Девочки и мальчики берутся за руки и становятся в два ряда, из которых один стоит против другого. Чтобы решить, кому начинать игру, мечут жребий: если есть монета, то монетой, при чём один ряд мечет на орла, а другой на решетку (решку, плату), а если монеты не случится, то — палкой, и тогда один ряд берет себе одан, а другой — другой конец палки. Которою стороною упадет монета или которым концом ткнется брошенная палка, тому ряду и начинать. Тот, кто стоит на правом конце ряда, начинающего игру, старается разорвать с разбега противоположную цепь. Если ему удастся разорвать эту крепкую цепь, то одного из пары он уводит в свой ряд и ставит его на девую сторону; если же нет, то он сам встает на правую сторону этого ряда, и тогда бежит уже этот ряд. Если бы бегущему удалось разорвать цепь, то очередь бежать осталась бы за его рядом. Когда таким образом сбегают все, игра оканчивается.
[Ӳкерчĕк]
Стюх. † Айта, Марье, сар Марье, ал татмалла вялар-и? Пойдем, Марья, русая Марья, играть в игру ал татмалла?

ана-пайĕ

(ана п̚аjэ̆, ана-п̚аj), spicarum manipulus, qui Tschuvaschorum more in singulis agri pariibus, quas aнa appellamus, quasi agro donatus, intactus relinquitur. Ст. Чек. Ана пайĕ хăвар. Оставь горсть несжатых колосьев на загоне (на последнем загоне; иначе на следующий год загон не даст урожая). Ib. Ана пайне тӳлесе хăвараççĕ. Означенные выше колосья завязывают узлом. Сред. Юм. Анана вырса пĕтерсен „ана пай“ тесе пĕрер ывăç пăрахса хăвараççĕ. Когда выжнут загон, оставляют по горсти колосьев, которые называют „долею загона“. Нюш-к. Тыр пĕтернĕ чух кайранхи ана çинче ана пайĕ хăвараççĕ. При окончании жатвы оставляют на последнем загоне „часть для загона“. [Русские называют то же самое „Христу на бородку“ или „Дедушке на бороду“].

кипкеле

пеленать. Кан. Малтан кил-çурта та, ачана кипкелесе вырттарнă пек, майласа хăвараççĕ. || Обволакивать. — vеIаrе. В. Ив. Тырă çулçин икĕ пай: пĕр пайĕ тырă тунине, хăмăлне кипкелесе тăрать, тепĕри, çӳлереххи, туна çумĕнче сарăлса ларать.

лашалла

назв. игры. Букв. Эпир ачасемпе лашалла вылярăмăр. Çĕнĕ-Кипек. Лашалла выляни. Лашалла вылянă чухне пурте, кам выляс тиекен, виç пай çине уйăрăлса тăраççĕ: пĕрисем хуçисем пулаççĕ, теприсем лашисем пулаççĕ, виççĕмĕшĕ лаша илекенĕ (лашапа сутă тăвакан) пулать. Вăййи тапраначчен, лаша хуçисем: кам манăн лаша пулать, килĕр, тесе, чĕнеççĕ. Унтан вара тавралла вырăна(çа)ççĕ-тăраççĕ. Лашапа сутă тăваканĕ пĕр хуçи патне пырать те, ыйтмах тапратать: лаша сутатни? тит. Лешĕ: сутатăп, тит.— Мĕн чул тăрать? Виçĕçĕр тенкĕ.— Виçĕ пус та памастăп, тит те, вара хуçипа лашине илекенĕ те тавралла чупса каяççĕ. Хăшĕ малтан çитет лашисем патне, çав вара лаша хуçи пулать. Хăшĕ тăрса юлать, çав лашасене илме каяллах тепĕр хуçи патне каять. Паçăр каланă пек, унпа иккĕш каяллах, пуплешсе татăлса, чупса илеççĕ. Çапла выляса, вăййи пĕтечченех выляççĕ.

вырт

(вырт), дежать, ложиться; развалиться. Альш. Этемсем выртайнă ун чухне (только что улеглись). N. Выртнă, развалился напр., на кресле. Пшкрт. Пошар чоня (= чухне) перĕн пӧрт çонасран аранак выртсолччă (выртсол’чы̆, т. е. выртса йолчĕ). В пожар наша изба едва устояла. Юрк. Çын выртат: месерле, ӳпĕне, хăяккăн, пĕшкĕнсе, каçăрăлса, авăнса, хупланса, тăсăлса. Изамб. Т. Хĕнени çитмен, тата выртма (в кутузку) янă (его). Конст. чăв. Хай манăн инкесем выртса макăра пуçларĕç. Сред. Юм. Выртакан çын ори орлă каçсан, выртаканни пĕчиккĕ полать, тет. (Народн. поверье). Орау. Асаннӳ выртнă (один раз или много раз) вырăна (постель) тула кăларса пăрахăр. N. Кайса ӳкрĕ те, каçченех выртрĕ вара (до ночи лежал). N. Выртрăм-выртрăм, аран выртса кантăм. Лежал, лежал — на силу отлежался. N. Выртрĕ те, хускалмарĕ вара каçченех. Удегся, и до самой ночи не пошевельнулся. N. Выртрĕ те, ик сехет хушши выртрĕ. N. Пĕр выртсан, тахăçанчченех (очень долго) выртат вара. Ст. Шаймурз. † Çуктăр ун çумĕнче выртакан. Альш. Тимĕрçĕ хытăрах итлет те, ача сасси тĕлне сирсе пăхат, тет. Акă пĕр çамрăк ача тапалалса йĕрсе вырта парат, тет. Учите детей. Çăмăллансанах, эрнесĕр (раньше недели) ĕçе пикенес пулмасть, выртарах тăрас (полежать подольше) пулать. Пазух. Çĕвĕçĕсем çĕвĕ, ай, çĕлеççĕ, çĕввисем çине выртса макăраççĕ; çĕвĕçсем мĕншĕн макăраççĕ? — çиелти арки кĕске пулнăран. Ядр. Пăлаки хӳхре ларнă чух Ахванаç выртса макăрчĕ, Мари, тăрса, сăх-сăхрĕ. Хыпар № 8, 1906. Çав канавăн аяккисем чалăшла ӳпĕнерех выртнăран шăшисем капан енелле те каçаймаççĕ, каялла та капанран тухаймаççĕ. || Ночевать. N. Выртма яратни, килемей? Пустишь ли, бабушка, ночевать? Ала 54. Вара эпĕ вĕсем çапла чарнăран: кусем хăйсемпе пĕр(ле) выртма исе каяççĕ пуль, тесе шухăшларăм. Ib. Кунта хăш тĕлте выртма пулĕ-ши? Изамб. Т. Пирĕн те пӳрт ирккĕн те, выртсан, вырт (если хочешь, ночуй). КС. Тен хăш чухне выртмаллах та килĕп-ха. Ib. Тен, выртмалла килсе, çĕр каçа-каçах та кайăп-ха. || Лечь спать. Орау. Çĕрĕк (вечер) час выртрăн-и (лег спать)? Пĕр вун сахатра (часов в 10) выртрăм пулĕ те, час çывăрса кайимарăм (или: çывримарăм). || В перен. см. N. Анчах унăн суту-илӳ тума чĕри пĕрте выртман (не лежало). Ч. П. Юлашки яшка çиекенĕн чĕри епле выртать-ши? Сред. Юм. Ăш выртмас. Не спокойно на душе. || Лежать в постели (о больном). Б Олг. Выртмăллах выртат-и? Он совсем болен? О сохр. здор. Ку чирпе чирленĕ чух ачасем пит йывăр выртаççĕ (оспой). Орау. Выртмаллах тунă. Избили до того, что не встает, хворает. || Лежать (в географ. см.). Гаас тăвĕнчен çур-çĕр енче выртакан Ефрем тăвĕ. Янорс. Шупашкар тепĕр айăккинке шыв та вăрман анчах выртать. || В соед. с нар. ахальозн. «бездействовать». Юрк. Килтисене, ахаль выртиччен, кирпĕç тума хушат. || Соire. Орау. Эп хĕр-арăмпа выртса курман (выртса пăхман). || Чăв. й. пур. 19. Паттăрăн пуçĕ выртнă, тараканăн йĕрĕ выртнă. Храбрец сложил голову, а трус проложил след (т. е. спасся бегством; срв. русск. посл. «не красён бег, да здоров»). || В см. вспомог. гл. Ч. С. Вăл, икĕ эрне чирлесе выртсассăн, вилчĕ. Ч. С. Ни шалалла кĕреймесĕр, ни тулалла тухаймасăр чӳрече виттĕр виçĕ кунччен пăхса выртнă (заколдованный колдун). Юрк. Çула тертленсе ĕçленнине хĕлле кула-кула çисе выртат. Орау. Пӳртре шыв виçĕ кунччен кӳленсе выртрĕ (или: тăчĕ). N. Пиçсе çитнĕ вăхăтра ыраш тинĕсри хум пек хумханса выртать. Кан. 1927, № 212. Эрех савăчĕ иртнĕ хĕлччен ним ĕç тума юрăхсăр ишĕлсе выртрĕ. Яргунък. Кайсан-кайсан, тата уйĕпех çунса выртакан вут тĕмине тĕл пулчĕ (он). Собр. Мулла пынă çĕре ача каллех чул катăкĕ пулса выртнă (обратился в камень), тет. Альш. Вăрри (вор) кăпăл-капăл вилсе выртнă (умер скоропостижно) Йӳç. такăнт. 18. Пӳлĕхçи темшĕн чуна илеймерĕ çаплах. Карчăк, вăн, вилчĕ те выртрĕ (вон моя жена умерла, и конец). Хыпар № 33, 1906. Пурте (улпутсем) хресчен ĕçĕнчен мĕнле-те-пулсан пысăкрах пай çаклатас тесе сыхласа, астуса выртаççĕ. Сказки и пред. чув. 29. Хăй пĕрен вăл çырманăн пĕр енне сарăлса выртнă (раскинулось) пысăкăшĕпе (о селении). О сохр. здор. Эмел сĕрсе е ĕçсе анчах выртаççĕ.

ыр шăпа пайĕ

или ыр пай шăпи, загон лучшей земли, доставшийся при жеребьевке отборных загонов. Сред. Юм. Ыр шăпа пайĕ, или ыр пай шăпи, лайăхрах çĕрти анасене суйласа, шăпа ярса тôхнă ана.

ирттер

понуд. гл. от ирт. В верх. говорах скажут: иртер (с одним «т»). Н. Шинк. Çавăнта вара вĕсем кама курнă, ăна хĕрхенсе сапмасăр ирттермеççĕ (не пропускают). Ал. Цв. Çапла вĕсем, çурăм-пуç çутăлса киличчен, çывăрмасăрах ирттернĕ (не спали). Сирах. Аслă çынсем, тӳресем, пуçлăхсем пит чаплă, турăран хăракан вĕсенчен те ирттерет (превосходит). Сказки и пред. чув. 16. Пĕр-пĕринчен чĕлхеçĕсен ирттереççĕ чĕлхисем. Быт. ХLVIII, 22. Сана эпĕ, хăвăн тăванусенчен ирттерсе, пĕр пай çĕр паратăп. А я даю тебе, преимущественно перед братьями твоими, один участок. Симп. II, б. Эпир ĕçнĕ вырăнне турă ирттере патăр-и! Хып. 1906, 4З. Пирĕн çынна улпутсем çемçе сăмахĕпех япатса ирттереççĕ. Хып. 1906, З6. Ку сăмах тĕрĕс, тĕрĕсне калать старик. Пире ялан пуçран шăлса ирттересшĕн. Ĕçне нихăçан та курмастпăр. Хып. 1906, 29. Вĕрентекенсем «чахотка» тиекен чире таса мар, тăн пăсăк пуртре кун ирттернĕлĕхпе каяççĕ. Ст. Письмерь, Ставр. Малтан каçхи кĕлле ирттереççĕ (совершают), унтан вара ирхи кĕлĕ пуçланать (на Пасхе). Вăйран ирттерсе ĕçлеттерет. Заставляет работать сверх сил, ССО. Декий вилнĕ, ун хыçĕнчен тата темиçе патша вилнĕ. Пурте вĕсем суя тĕнлĕ çынсем пулнă; Христос тĕнĕпе пурăнакан çынсене юратман, вĕсене темĕн тĕрлĕ асап кăтартнă. Константин Великий те патшара ларса ирттернĕ (закончил свое царствование). Çав Константин Великийрен пуçласа патшасем Христос тĕнне тыта пуçланă. Юрк. Мун-кун иртнĕренпе ку кунччен эпĕ сан тĕлĕнтен темĕн те пĕр шухăшласа ирттертĕм. † Кайрăм, килтĕм, хăна пултăм, малтан килнисенчен ирттертĕм. N. Ашшĕ, уртмакçа кучченеç парса (сумккана хума), калать: кая ан илсе кил, ирттерсе илсе кил, тет (принеси не меньше, а больше, чем мы даем). Изамб. Т. Хĕрпе кĕрӳ кӳртнĕ чухне хăш енчи ирттерчĕ? (чья взяла зерх?). Изамб. Т. Вырăсăн ĕне пĕрре анчах пулать та, ул та чăвашăн пилĕк-улт ĕнинчен ирттерет. N. Çавсене (камни) тăпăлтарса кăтарса, ывăтса, ман патшалăх чиккинчен ирттерсе ярсан еtс. (если перекинешь далыпе границы моего государства). С. Тим. † Ăрамăрсем вăрăм, юр тарăн, — епле ирттерем-ши çунана? По толкованию А. С. Курушина, çуна ирттерес = çул çинче ху умăнта пыракантан, чуптарса, мала тухас. Б. Бур. † Вуниккĕн çăпата эпĕ сыртăм, пушмак-чăлхасенчен ирттертĕм (мои лапти вышли лучше башмаков с чулками). Альш. Вуниккĕнле çăпата эпĕ сыртăм — пушмак-чăлхаран ирттертĕм. Орау. Лашана, килĕшнĕскерне, илимарăмăр. Пĕр тутар мурĕ икĕ тенкĕ ирттерсе пачĕ те, исе карĕ лашана (набавил 2 целковых и купил). Пазух. † Кайранах та килнĕ хăнасемех малтан килнисенчен ирттерет. Юрк. Вырăс çынни унта та каллех, пĕр-икĕ пуç ĕне усраса, чăвашсенчен ирттерет. || Преувеличивать. Хып., 1906, 12. Акă ĕнтĕ пĕртте ирттерсе каламастăп— витене (словно попал в хлев) кĕнĕ пекех туянчĕ. Сред. Юм. Ирттерсе яран (или): ай-ай, сăмахха пит ирттерен эсĕ! || Спускать (т.-е. прощать). Т. М. Матв. Каçхи хырăм каçарать, ирхи хырăм ирттермест. || Жить; вести себя. П. П. Т. Ку Питĕркке чисти çаплах пит эретсĕр ирттернĕ, тет (жил распутно, беспорядочно). Ист. 158. Патша хăй ĕçе çыпçăнман, каяка çӳрекелесе, хăнана çӳрекелесе анчах ирттернĕ (проводил время). Ашшĕ-амĕшне. Вĕсем пит килĕшӳлĕ, пĕрне-пĕри юратса, пĕр-пĕрин çине пăхса-çеç ирттернĕ пек ирттернĕ. || Справлять. С. Тим. Çапла вара хĕрт-сурт чӳкне ирттерсе яраççĕ. Юрк. Пухăннă вăсем пурте кун патне хăнана авланнăранпа аллă çул арлă-арăмлă пурăннине асăнса ирттерме. || Проводить кого на тот свет, т.-е. совершать поминальные или похоронные обряды по случаю его смерти. Ача çине чăхă анчах пусаççĕ е çăмарта кăна пĕçереççĕ. Ăна ирттерме ăратнисене пуçтармаççĕ, кил йышĕсем анчах хывса ирттереççĕ. IЬ. Ачана ирттернĕ чух, стена çумне икĕ çурта лартаççĕ. IЬ Ачана (по ребенке) пумилкке те тумаççĕ, виççĕмĕш кун ăна пĕтĕмпех ирттерсе яраççĕ (заканчивают все похоронные церемонии). || Вставить слово?

ум

ом перед. Пшкрт. Ом — перед. Ч. П. Хапхи умĕ пылчăклă. || Место, на котором жнет жнец. Сред. Юм. Õм, тесе, тыр вырнă чухне хăй выракан тĕлтине калаççĕ. || Назв. частей, на которые делят загон для удобства засевання. Янтик. Айта, Иван, ту часрах ум, акса пĕтерер! (Тырă акнă чухне, акма лайăхрах пултăр, тесе, тата вăрлăх пĕр пек ӳктĕр тесе, анана темиçе пая пайлаççĕ, çав пая ум теççĕ. В. Михайлов (рукопись). Вара анапа ум чар та (= чĕр те) кашни ум валли пĕр пай вăрлăх хатĕрле. || Употр. в качестве послелога. Ман ума, ман умăма, ман умма (= каз.-тат. алды̆ма), передо мною. Регули, 1127. Ман омра тăчĕ. N. Кай кунтан, ман умран. СПВВ. Хам пур умра ан хăра. Альш. Ăйхăнтан вăрансан, ан хара, эпĕ пулăп санăн умăнта. Альш. Умăнти сăрку. Ст. Ганьк. Хура хур умĕнче хура пыльчăк, хаçан тинсе çитĕ-ши? М. Сунчаеево. Ч. Пăртак тăрсан-тăрсан, хăйсем умне (= перед избу) тухса, вут хучĕç, унта сăра, эрех, икерчĕсем илсе тухрĕç те, хыва пуçларĕç. Альш. Сӳнтĕк (назв. деревни) умнеллех кăять вăл çаранлăх. Б. Янгильд. Тогаш. Вăл (она) стариккине (мужу), умне тухас тесе, чатрах лашине хăвалама хушнă. IЬ. Çăва патне çитнĕ чух карчăкки тепĕр çулпа çуна вăлсем умнелле тухнине курах каннă, анках старикки çакна курман. Сборн. Ах, аннеçĕм, анне! хĕреслĕ тенкĕ пулам та, кăккăр умне çакса юл! Юрк. Пирĕн умран (мимо) навус тăкма кайнине те вилнĕ çынсене масар çине пытарма илсе кайнине анчах курса тăратпăр, урăх нимĕн те курмастăнăр, тет. N. Киле пырсан, пĕр çĕре пухăнтăмăр та, пурте йĕмсене хуса хĕвел. Умне (на солнышко) типĕтме çакрăмăр. N. Хамăр пурсăмăр та аписам умне кайма хăратпăр. Синьял. Пире анне çуратрĕ, ыр çын умне тăмашкăн; ыр çын умне тăраймарăмăр, тăшман умне тăтăмăр. N. Шуйтанăн сăмси умне тĕлех пулать. Юрк. Сан ачу мар, ачу мар (т.-е. я), аннеçăм, шурă патша умĕнче тăраканĕ, ури айне пукан лартакан, кучĕ айне минтер саракан, икĕ хулĕнчен тытса лартакан. Ала 15°. Патша, халăх умне тăрса, акă çапла каланă, тет. Стюхино. Атьăр каяр хĕр илме икĕ савни умĕнчен. Жит. св. февр. Сăваилă Мелетий вилес умĕнтереххĕн патшана Аслă Феодосий кĕнĕ. Альш. Пирĕи умма ӳкрĕç те, пуçĕсене чикнĕ хăйсем, нимĕн те чĕнмеç, пыраççĕ хуллен уттарса. IЬ. Умĕнчен пӳл, умĕнчен пӳл, ан яр! (лови их!). Ала 29°. † Ай, кинçĕм Анна пур — опăшку умне выртсассăн, эс апие юрăн-ха. Утмăл çулхи атти пур, олтă шăл витĕр хĕм тухать. Ай, кинçĕм Анна пур — опăшку умне выртсассăн, пирĕн аттене юрас çук. Хора-к., Покр. в. Ĕçе лайăх ту, ху умнах тăрĕ (тебе же будет на пользу. Послов.). Юрк. Асамат кĕперĕ çумăр умĕнчен (перед) карăнсан, çумăр чарăнать; хыçĕнчен курăнсан, тата çăвать. Формы: «уммĕн, умĕн, омăнь, омĕн, омăн» см. под уммĕн.

Вырăсла-чăвашла словарь (2002)

акт

сущ.муж.
1. акт (мĕне те пулин çирĕплетекен хут); составить акт акт çыр
2. (син. действие, поступок) ĕç, тăвăм; террористические акты террорла ĕçсем
3. (син. действие) акт, пай (спектакльте); пьеса в трёх актах виçĕ пайлă пьеса

бухгалтерия

сущ.жен.
1. бухгалтери (укçа-тенкĕ шутне туса пыни); изучать бухгалтерию бухгалтерие вĕрен
2. бухгалтери (укçа-тенкĕ шутне тăвакан пай); бухгалтерия завода завод бухгалтерийĕ

введение

сущ.сред.
1. (син. вступление, предисловие) кӳртĕм, ум сăмах, кӳртĕм пай; введение к книге написано редактором кĕнеке ум сăмахне редактор çырнă;
2. кӳртĕм, пуçламăш; введение в языкознание чĕлхе пĕлĕвĕн пуçламăшĕ

выпуск

сущ.муж.
1. (син. производство) кăлару; кăларни, каларасси; выпуск продукции увеличился продукци каларасси ӳснĕ
2. (син. часть) пай, кăларăм; роман в трёх выпусках виçĕ кăларăмлă роман
3. кăларăм; прошлогодний выпуск института институтăн пĕлтĕрхи кăларăмĕ

глава

2. сущ.жен., множ. главы
сыпăк, пай; прочесть две главы книги кĕнекен икĕ сыпăкне вуласа тух

действие

сущ.сред.
1. (син. работа, деятельность) ĕç, ĕç-пуç, ĕç-хĕл; противозаконные действия саккуна хирĕç ĕçсем; составить план действий на будущее малашнехи ĕçсен планне палăртса хур
2. ĕçлени, çӳрени, привести машину в действие машинăна ĕçлеттерме пуçла
3. вăй; вăйра тăни; продлить действие договора договор вăйра тăрас вăхăта тăс; закон обратной силы не имеет саккун вăйĕ иртнĕ вăхăта витмест
4. (син. результат, влияние) витĕм, вăйăм, усă; витĕм кӳни, усă пани; оказывать благотворное действие ырă витĕм кӳр; предупреждение не возымело действия асăрхаттарни усă памарĕ
5. пай, сыпăк (спектаклĕн, пъесăн); комедия в трёх действиях виçĕ пайлă комеди
6. тăвăм, действи; четыре действия арифметики арифметикăн тăватă действийĕ

деталь

сущ.жен.
1. (син. часть) пай, деталь; детали часов сехет пайĕсем
2. (син. подробность) вак-тĕвек, вакки-тĕвекки; входить во все детали вакки-тĕвекки таранах тишкер

доля

сущ.жен., множ. доли
1. (син. часть) пай, вале, тӳпе; это ваша доля ку сирĕн тӳпе; разделить на равные доли тан пайсене валеç
2. (син. участь, судьба) шăпа, кун-çул, ăраскал; ему выпала счастливая доля ăна телейлĕ шăпа пӳрнĕ ♦ львиная доля чи пысăк пайĕ; войти в долю пая кĕр

единица

сущ.жен.
1. пĕрре («1» цифра)
2. пĕрре (вĕренӳри хаклав палли)
3. виçе, пай; единицы длины вăрăмăш виçисем; административно-территориальная единица çĕр-администраци пайĕ ♦ денежная единица укçа (пĕр-пĕр çĕршыври); штатная единица штатри çын; не пришли лишь единицы хашĕ-пĕрисем çеç килмерĕç

звено

сущ.сред.; множ. звенья
1. сыпăк, сыпă, пай; звено забора карта сыппи; звено цепи сăнчăр унки
2. звено, ушкăн; звено овощеводов пахча çимĕç ӳстерекенсен ушкăнĕ; звено самолётов самолётсен звени

область

сущ.жен.
1. область (темиçе районтан тăракан çĕр-администраци пайĕ); Самарская область Самар облаçĕ
2. ен, çĕр, хутлăх; область вечной мерзлоты ĕмĕрхи шăн хутлăхĕ; северные области Европы Европăн çурçĕр енĕ
3. чего (син. отрасль) пай, турат; новая область исторической науки истори ăслăлăхĕн çĕнĕ пайĕ

орган

сущ.муж.
1. орган, пай (ӳт-пĕвĕн); органы дыхания сывлав органĕсем; органы речи пуплев органĕсем; органы растений ӳсен-тăран пайĕсем
2. (син. организация) орган; органы власти власть органĕсем; органы здравоохранения сывлăх сыхлав органĕсем
3. (син. издание) орган, кăларăм; органы печати хаçат-журнал

отдел

сущ.муж. (син. часть, подразделение)
пай, уйрам; отдел кадров кадрсен пайĕ; обувной отдел магазина магазинăн атă-пушмак уйрăмĕ

отделение

сущ.сред.
1. (ант. соединение) уйăру; уйăрни; отделение церкви от государства чиркĕве патшалăхран уйăрни
2. пай, уйрăм (учреждении); отделение банка банк уйрăмĕ
3. пай (концертăн); концерт в трёх отделениях виçĕ пайлă концерт
4. отделени (салтаксен ушкăнĕ); командир отделения отделени командирĕ

отрывок

сущ.муж.
пай, татăк; отрывок романа роман сыпăкĕ

паёк

сущ.муж.
паёк, пай, валĕ (çирĕплетнĕ йĕркепе уйăрса параканни); продовольственный паёк апат-çимĕç паёкĕ; держать на голодном пайке выçăлла-тутăлла усра

пай

сущ.муж., множ. пай
пай, валĕ; вносить плату паями пайăн-пайăн тӳле

порция

сущ.жен.
тӳпе, пай; две порции жаркого икĕ тӳпе шаркку

раздел

сущ.муж.
1. пайлав, уйăру, валеçӳ; пайлани, уйăрни, валеçни; раздел имущества пурлăха пайлани
2. пай, сыпăк; разделы книги кĕнеке сыпăкĕсем

секция

сущ.жен.
секци, уйрăм, пай; спортивные секции спорт секцийĕсем

статья

сущ.жен., множ. статьи
1. статья (пысăк мар текст); газетные статьи хаçатри статьясем
2. статья, пай, сыпăк; статья закона саккун статйи; расходные статьи бюджета бюджетăн тăкак пайĕсем ♦ по всем статьям пур енĕпе те

филиал

сущ.муж. (син. отделение)
пай, уйрăм; филиал научно-исследовательского института ăслăлăх-тĕпчев институчĕн уйрăмĕ

частица

1. сущ.жен.
пĕрчĕк, пай, тĕпренчĕк; мельчайшие частицы металла металăн питĕ вĕтĕ пайĕсем

часть

сущ.жен., множ. части
1. (син. доля; ант. целое) пай, тӳпе, валĕ; разделять на части пайла, вакла; часть огорода занята под картофель пахчан пĕр пайне çĕр улми йышăнать
2. (син. деталь) пай, хатĕр (ансатти); запасные части запас пайсем; разобрать велосипед на части велосипеда пайăн-пайăн сӳт
3. (син. раздел) пай, уйрăм, сыпăк; роман в трёх частях виçĕ пайлă роман
4. (син. отдел) пай, уйрăм (учрежденин); учебная часть института институтăн вĕренӳ пайĕ
5. часть (çарта); воинская часть çар чаçĕ; авиационные части авиаци чаçĕсем ♦ части света тĕнче пайĕсем (материксем тата вĕсем çывăхĕнчи утравсем); части речи пуплев пайĕсем; это не по моей части эпĕ ку ĕçпе çыхăнман

член

сущ.муж.
1. (син. участник) член (пĕрлешĕве кĕрекен çын, организаци е патшалйх); член профсоюза профсоюз членĕ; страны-члены Организации Объединённых Наций Пĕрлешнĕ Нацисен Организацине кĕрекен çĕршывсем
2. (син. часть) пай; члены тела ӳт-пӳ пайĕсем ♦ члены семьи кил-йышри çынсем; члены предложения предложени членĕсем (грамматикăра)

элемент

сущ.муж.
1. элемент (ансатрах пайсене пайланман хими япали); периодическая система элементов элементсен периодлă системи
2. пай, тӳпе; русские элементы в чувашской лексике чăваш лексикинчи вырăс сăмахĕсен тӳпи
3. паллă; элементы романтизма в стихах сăвăсенчи романтизм паллисем
4. вăй; прогрессивные элементы общества обществăри прогрессивлă вăйсем

Вырăсла-чăвашла словарь (1972)

действие

1. ӗҫлени, ӗҫре тӑни; машина в действии машина ӗҫре, ӗҫлет; 2. туни, кӳни; разрушительное действие пожара вут-кавӑр сиен кӳни; 3. действи; четыре действия арифметики арифметикӑри тӑватӑ действи; 4. пай, трагедия в пяти действиях пилӗк пайлӑ трагеди; 5, ĕҫ; действие произошло в деревне ӗҫ ялта пулса иртнӗ.

деталь

ж 1. деталь, пай (машинӑн, механизмӑн пайĕ); 2. вак-тĕвек; тӗпӗ-йĕрӗпе кӑтартса пани; изложить со всеми деталями тӗпĕ-йĕрӗпе каласа пар.ӳ

доля

1. пай, валӗ; тӳпе; львиная доля пысӑкрах та лайӑхрах пайӗ; 2; шӑпа, кунҫул, пурнӑҫ, ӑраскал; счастливая доля советских детей совет ачисен телейлӗ шӑпи (кунҫулӗ).

дополнение

1. хушса ҫырни; 2. кайран хушса ҫырнӑ пай; 3. дополнени (предложенин кĕҫӗн членӗ).

картина

1. ÿкерчӗк; 2. драмӑллӑ произведенисенчи уйрӑм декорациллӗ пай.

львиный

львиная пасть арӑслан ҫӑварӗ; львиная доля чи пысӑк пай; львиный зев кӑвакал пуҫӗ, пыл курӑкӗ.

отдел

пай, уйрӑм; отдел народного образования ҫутӗҫ пайĕ.

отделение

1. уйӑрни, уйрӑлни; 2. отделени, пай, уйрӑм.

раздел

1. уйӑрни; раздел имущества пурлӑх уйӑрни; 2. сыпӑк, уйрӑм пай (кӗнекери текстӑн); 3. чикӗ, шывсен чикки.

секция

1. секци, пай (учреждении е организации уйрӑм пайĕ); секция языка и литературы чĕлхепе литература секцийĕ; 2 пай, участок.

сродство

мн. нет туркам, хурӑнташлӑх, пӗрешкеллӗх, тӗп свойствисем тӗлӗшпе пӗр пек пулни; химическое сродство химилле пӗрлешӳ, икĕ е ытларах япала тачӑ пӗрлешни, урӑх япала пулса тӑни (икӗ пай водородпа пӗр пай кислород пӗрлешнипе шыв пулса тӑни).

стержень

-жня 1. тӗнӗл, хурҫӑ тунă; 2. варри; стержень дерева йывӑҫ варри; стержень чирья ҫӑпан варри; 3. перен. никĕс; тӗл пай.

элемент

элемент, пай; прогрессивные элементы общества обществӑн малта пыракан пайӗсем; химический элемент хими элеменчӗ.

эпилог

эпилог (илемлӗ произведени геройӗн малашнехи пурнӑҫӗпе кӗскен паллаштаракан чи юлашки пай).

паевой

паевой взнос пай укҫи.

пай

пай, вале, тӳпе.

порция

порци, пай, апат виҫи, апат норми; порция телятины пĕр порци пăру ашĕ.

прибавка

1. хушни, хушса пани, сĕтев; 2. ӗлӗкхи ҫумне хушӑннӑ пай.

частица

пĕчĕк татăк, ластăк, пĕчĕк пай; 2. грам. татăк.

часть

ж. 1. пай, кас; разделить на три части виç пая уйăр; передняя или восточная часть деревни малти кас; задняя или западная часть деревни кайри кас; верхняя часть тури кас; нижняя часть анат кас; 2. пай; части машины машина пайĕсем; части тела ӳт-пӳ пайĕсем; большей частью пуринчен ытла; 3. часть; воинская часть çар чаçĕ.

числитель

м. числитель (вакра миçе; пай пуррине кăтартакан число).

член

1; член; член партии парти членĕ; 2. пай; члены организма ӳт‑пӳ пайĕсем; член семьи килйыш çынни.

членистоногие

пай ураллисем, пай ураллă чĕрчунсем.

трахея

1. тип пыр; 2. хăшпĕр пай-ураллă чĕрчунсен сывламалли кĕпçи.

цвет

мн. -а 1. тĕс; 2. простор. чечек, çеçке см. цветок мн. цветы; 3. перен. чи лайăх пай; цвет нации халăхăн чи паллă, чаплă çыннисем; цвет молодёжи çамрăксен чи лайăх пайĕ (пĕр-пĕр ĕçре чапа тухнисем); он умер во цвете лет вăл вăйпитти вăхăтра, çамрăкла вилнĕ.

уголовный

уголовное дело уголов-пай ĕç.

ядро

1. тĕшĕ; ядро ореха мăйăр тĕшши; 2. чăмăр, пай; крепкое ядро рабочих рабочисен çирĕп пĕрлешнĕ пайĕ, чăмăрĕ.

Вырӑсла-чӑвашла словарь (1971)

акт

м. 1. (деятельность): акт творчества творчеств ĕçĕ; акт агрессии тапăнса кĕни; акт мышления шухăшлани; 2. (документ) акт; составить акт акт çыр; 3. театр. акт, пай; пьеса в трёх актах виçе пайлă пьеса; 4. уст. чаплă пуху.

аффикс

м. аффикс (сăмах тĕпĕ çумне хушăнакан пай).

вихор

м. кăнтарса тăракан çӳç пай арки.

выпуск

м. 1. по гл. выпустить; 2. (учащихся) выпуск, кăларăм; 3. (часть сочинения, издаваемая отдельно) сыпăк, пай, уйрăм пай; книга издаётся отдельными выпусками кĕнеке уйрăм пайсемпе тухать.

графа

ж. графа (1. икĕ йĕр хушши; 2. пай, сыпăк).

действие

с. 1. (деятельность) ĕç, ĕçлени; 2. (работа, функционирование машин) ĕçлени, ĕç; привести машину в действие машинăна ĕçе яр; 3. (влияние, воздействие) вăйăм, витĕм; действие солнца на организм хĕвел организма пиçĕхтерни; 4. (события, о которых идёт речь) ĕç; действие происходит в Москве ĕç Мускавра пулса иртет; 5. театр. пай; пьеса в пяти действиях пилĕк пайлă пьеса; 6. мат. тăву, действи; четыре действия арифметики арифметикăн тăватă действийĕ; военные действия варçă, вăрçă ĕçĕсем.

деталь

ж. 1. деталь, пай; деталь машины машина деталĕ, машина пайĕ; 2. (мелкая подробность) тĕпĕ-йĕрĕпе кăтартса пани.

долька

ж. 1. уменьш. см. доля; 2. (часть плода цитрусовых) татăк, пай, чĕлпĕк; долька апельсина апельсин чĕлпĕкĕ.

доля

ж. 1. пай, тӳпе, вале; делить на равные доли пĕр тан пайсене уйăр; 2. (судьба) ăраскал, шăпа, телей; счастливая доля телейлĕ шăпа; женская доля хĕрарăм шăпи; львиная доля чи пысăк пай.

компонент

м. компонент, пай (мĕнĕн те пулин).

костяк

м. 1. скелет, шăмшак; 2. перен. (основа) тĕп пай.

крестовина

ж. (у рамы) хĕресле йĕпсе (чӳречен); (у ёлки) хĕресле лапă (ёлкăн); хĕресле пай (механизмăн).

крупинка

ж. 1. кĕрпе пĕрчи; 2. (мельчайшая частица) пĕрчĕ, вĕтĕ пай; крупинка песка хăйăр пĕрчи.

львиный

прил. 1. арăслан ⸗ĕ [⸗и]; львиная шкура арăслан тирĕ; 2. перен. арăслан ⸗ĕ [⸗и], арăсланăнни пек; львиный зев бот. кăвакал пуçĕ, пыл курăкĕ; львиная доля чи пысăк тӳпе, чи лайăх пай; львиная грива çăра çӳç, кăпăшка çӳç.

микро⸗

хутлă сăмахсен пĕрремĕш пайĕ: 1) «питĕ пĕчĕк (е вакă, вĕтĕ)» тенине пĕлтерет: микроорганизм микроорганизм, чи вĕтĕ организм; 2) «миллионмĕш пай» тенине пĕлтерет: микроампер микроампер, амперăн миллионмĕш пайĕ.

надстройка

ж. 1. по гл. надстроить; надстройка новых этажей çĕнĕ хутсем (е этажсем) туса лартни; 2. (надстроенная часть) çине туса лартнă пай (е хут); 3. филос. надстройка; базис и надстройка базиспа надстройка.

нейтрон

м. физ. нейтрон (атом ядринчи электричество зарячĕсĕр пай).

отдел

м. пай, уйрăм; отдел писем çырусен пайĕ; отдел кадров кадрсен пайĕ.

отделение

с. 1. см. отделиться; отделение слюны сĕлеке тухни; 2. обычно мн. отделения: гнойные отделения пӳр; 3. (обособленная часть помещения) пӳлĕм, уйрăм пӳлĕм; 4. уйрăм; отделение милиции милици уйрăмĕ; отделение связи çыхăну уйрăмĕ; 5. пай; второе отделение концерта концертăн иккĕмĕш пайĕ; 6. воен. (подразделение) отделени; командир отделения отделени командирĕ.

паевой

прил. валĕ ⸗ĕ [⸗и], пай ⸗ĕ [⸗и]; паевой взнос пай укçи.

пай

м. валĕ, пай, тӳпе; получить свой пай ху тӳпӳне ил; принять в пай пая кĕрт; ◇ на паях пая кĕрсе.

под⸗

(подо⸗, подъ⸗) приставка. 1. глагол тунă чух çаксене пĕлтерет:) аялтан çӳлелле пулакан ĕçе: подбросить çӳлелле ывăт; 2) ĕç аялта, тĕпĕнче пулнине: подложить айне хур; 3) çывхарнине: подбежать чупса пыр; 4) хушнине, хушăннине: подлить тата яр (шĕвек); 5) кăштах кăна, нумай мар тунине, пулнине: подсохнуть типшĕр; подлечиться кăштах сиплен; 6) ĕçе вăрттăн, пытанса тунине: подкрасться йăпшăнса пыр; подслушать вăрттăн итле; 7) хыççăн тунине е тума пулăшнине: подпевать хыççăн юрла; подыграть пулăш (вылякана); 2. япала е паллă ячĕ тунă чух çаксене пĕлтерет: 1) мĕн те пулин айĕнче пулнине: подбородок янах; 2) пĕтĕмлĕхĕн уйрăм пайне: подотдел пай, уйрăм пайĕ; 3) мĕне те пулин пăхăннине: подведомственный пăхăнса тăракан; 4) çывахĕнче пулакан, тăракан: подмосковный Мускав патĕнчи; 6) мĕнрен те пулин каярах тăракан: подлещик çупахай; подсвинок çăвăр сысна.

подгруппа

ж. ушкăн пайĕ, пĕчĕкрех пай.

подразделение

с. 1. по гл. подразделить; 2. (часть, раздел) пай, уйрăм; 3. воен. подразделени.

порция

ж. порци, валĕ, пай; чья это порция? ку кам пайĕ?; порциями пайăн; порция хлеба пĕр порци çăкăр.

процент

м. 1. (сотая часть) процент; выполнить план на сто процентов плана çĕр процент тултар; 2. (доля, показатель) тӳпе, пай, хисеп, кăтарту; процент жирности молока сĕтри çу хисепĕ; процент выполнения плана плана тултарнин кăтартăвĕ; 3. эк. мн. проценты процент, услам; получать проценты услам ил; проценты с капитала капитал паракан услам.

прядь

ж. пайăрка, тал; прядь волос çӳç пай арки; разделяться на пряди пайăркалан; прядями пайăркан.

псевдо⸗

хутлă сăмахсен «суя», «пуш», «чăн мар» пĕлтерĕшлĕ пĕрремĕш пай; 2: псевдонаука суя наука.

пустельга

ж. зоол. путене хурчки, якăл-пай.

раздел

м. 1. по гл. разделить и разделиться; раздел имущества пурлăха валеçни; 2. (часть текста) сыпăк, уйрăм, пай; раздел книги кĕнеке пайĕ; 3. (граница) чикĕ; раздел рек юханшывсен чикки.

разряд

м. 1. (класо, группа) ушкăн, пай, разряд; разряд растений ӳсентăрансен ушкăнĕ; 2. (степень квалификации) разряд; высший разряд аслă (е пысăк) разряд; спортивный разряд спорт разрячĕ; 3. мат. разряд (цифра вырăнĕ).

рубрика

ж. 1. (заголовок) рубрика, пай; 2. (графа) йĕр, графа.

складчина

ж. пай хывни, пая кĕни; устроить вечер в складчину пая кĕрсе вечер ту.

статья

ж. 1. статья; газетная статья хаçат статйи; критическая статья критикăллă статья; передовая статья умстатья; 2. юр. (раздел, параграф) статья; 3. (раздел документа, бюджета) статья; 4. (отрасль) отрасль, пай; животноводство — важная статья сельского хозяйства выльăх-чĕрлĕх — ялхуçалăхĕн паха отраслĕ.

сторона

ж. 1. (пространство, место) ен; в сторону деревни ял енне; со стороны леса вăрман енчен; в разные стороны тĕрлĕ еннелле; 2. (местность, страна) ен, çĕр, çĕршыв, кĕтес; на чужой стороне ют çĕрте; родная сторона тăван кĕтес; 3. (чужая местность; чужое место) аяк, ют, ют çĕр; со стороны аякран; на стороне ют çĕрте; держаться в стороне аякра тăр; 4. (место по краю, край) аяк, ен; посмотреть в сторону аяккалла пăх; носить значок на левой стороне груди значока кăкăрăн сулахай енне çакса çӳре; 5. (одна из поверхностей предмета) ен; лицевая сторона материи пусман пит енĕ; 6. (составная часть, элемент чего-л., свойства) ен, пай; положительная сторона дела ĕçĕн лайăх енĕ; техническая сторона проекта проектăн техника пайĕ; 7. (группа людей) ен; враждующие стороны хирĕçекен енсем; 8. в знач. нареч. стороной айккипе, айккинчен, хĕррипе; пройти стороной айккинчен иртсе кай; 9. мат. хĕр, аяк; стороны треугольника виçкĕтеслĕх аякĕсем; ◇ в стороне уйрăм, уйрăлса; на сторону (сбыть, продать) аяккалла (витер, сут); принять чью-л. сторону пĕр-пĕр енĕ майлă пул; шутки в сторону шӳт тума вăхăт мар; моё дело сторона манăн ĕç çук унта; отпустить на все четыре стороны ирĕке яр; со стороны кого-чего-л. енчен; с одной стороны.., с другой стороны.. в знач. вводн. сл. пĕр енчен.., тепĕр енчен..; смотреть (или глядеть) по сторонам аяккалла (е унталла-кунталла) пăхкала.

тип

м. тип (1. модель, форма; 2. лит., иск. пĕрлештерсе, пĕтĕмлетсе кăтартнă сăнар; 3. биол. чĕрчунсемпе ӳсентăрансен систематикинчи чи аслă пай; 4. разг. хăйне евĕрлĕ, ыттисенчен уйрăмрах çын).

узел

м. 1. (на верёвке) тĕвĕ, çыхă, йăлмак, йăлă; мёртвый узел суккăр тĕвĕ; 2. (свёрток) çыхă, чăрка, тĕрке; связать вещи в узел япаласене çыхă ту; 3. (место скрещения чего-л.) узел; железнодорожный узел чугун çул узелĕ; 4. перен. узел; узел связи çыхăну узелĕ; 5. мед. тĕвĕ; нервный узел нерв тĕвви; 6. тех. узел, пай; сборка узлов комбайна комбайн пайĕсене пухса вырнаçтарни; ◇ морской узел матросла тĕвĕ, матросла çыхни.

участок

м. 1. (земельная площадь) лаптăк, вырăн; участок земли çĕр лаптăкĕ; приусадебный участок кил вырăнĕ; 2. (подразделение) участок; избирательный участок суйлав участокĕ; 3. (область, сфера) пай, ен, тĕлĕш, тĕл; важный участок работы ĕçĕн питĕ кирлĕ пайĕ.

филиал

м. филиал, пай; филиал института институт филиалĕ.

фрагмент

м. сыпăк, татăк, пай; фрагмент рукописи алçыру сыпăкĕ.

центр

м. 1. мат., физ. центр, варри; центр окружности çаврашка центрĕ; 2. (середина чего-л.) варри, ватă пай; в центре комнаты пӳлĕм варринче; в центре города хула варринче; 3. (место средоточия чего-л.) тĕп вырăн, тĕппи, центр; центр политической жизни политика пурнăçĕн центрĕ; 4. (город или крупный населённый пункт) центр, пысăк хула; тĕп вырăн; административный центр административлă центр; промышленный центр промышленность центрĕ; областной центр область центрĕ; 5. (высший орган руководства) центр; указание из центра центр кăтартăвĕ; 6. физиол. центр, пай, варри, тĕвĕ; двигательный центр хускану тĕвви; слуховой центр итлев тĕвви; ◇ центр тяжести йывăрăш варри; быть в центре внимания см. внимание.

частица

ж. 1. (небольшая доля) пĕчĕк пай, татăк; частица вещества веществон пĕчĕк пайĕ; 2. (мельчайшая часть чего-л.) пĕрчĕ, тĕпренчĕк; частицы пыли тусан пĕрчисем; 3. перен. пĕр пай; частица правды чăнлăхăн пĕр пайĕ, кăшт та пулин тĕрĕсси; 4. грам. (служебное слово) татăк.

часть

ж. 1. (доля целого) пай; части тела ӳт-пӳ пайĕсем; часть дома пӳртĕн пĕр пайĕ; 2. (пай, доля) тӳпе, валем, пай; получить свою часть хăвăн тӳпӳне ил; 3. (раздел) пай, сыпак; роман в пяти частях пилĕк пайлă роман; 4. (отдел учреждения) пай; учебная часть вĕренӳ пайĕ; 5. воен. часть; воинская часть çар чаçĕ; ◇ большей частью, по большей части ытларах, пуринчен ытларах, час-часах; по части чего-л. тĕлĕшпе, тĕлĕшрен, енчен; части речи грам. пуплев пайĕсем.

четвёртый

числ. тăваттăмĕш; четвёртое апреля апрелĕн тăваттăмĕшĕ; четвёртый час тăваттă çине кайнă; четвёртая страница тăваттăмĕш страница; 2. в знач. сущ. четвёртая ж. тăваттăмĕш пай; одна четвёртая пĕрре тăваттăмĕш пай; одна четвёртая пĕрре тăваттăмĕш; ◇ четвёртый класс тăваттăмĕш класс (пăрахут çинче).

чётверть

ж. 1. чĕрĕк, тăваттăмĕш пай; чётверть часа вунпилĕк минут; без чётверти два икĕ сехет çитесси вунпилĕк минут; 2. (в школе) чĕрĕк; первая чётверть учебного года вĕренӳ çулĕн пĕрремĕш чĕрĕкĕ; 3. (мера) четвĕрт; чётверть пива пĕр четвĕрт сăра; 4. муз. чĕрĕк (нотăн тăваттăмĕш пайĕ).

числитель

м. мат. числитель (вак хисепрен миçе пай илнине кăтартакан цифра).

член

м. 1. (часть тела) пай, орган; члены тела ӳт-пӳ пайĕсем; 2. (часть целого) член; член пропорции мат. пропорци членĕ; член предложения грам. предложени членĕ; 3. (лицо из состава организации, общества и т. п.) член; член КПСС КПСС членĕ; член профсоюза профсоюз членĕ; член правительства правительство членĕ; действительный член Академии наук СССР СССР Наукăсен академийĕн действительнăй членĕ; ◇ член-корреспондент член-корреспондент.

членик

м. зоол. сыпăк, пай, членик.

членистоногие

мн. зоол. пай ураллисем, пай ураллă чĕрчунсем (эрешменсем, раксем т. ыт. те).

шатун

м. (деталь машины) шатун (двигатель валне поршеньпе пĕрлештерекен пай).

элемент

м. 1. (часть целого) элемент, пай; 2. мн. элементы (основы чего-л.) пуçламăшĕ, никĕсĕ; изучать элементы наук наука никĕсĕсене вĕренме тытăн; 3. хим. элемент (химин ансат мелĕсемпе хăйĕн составне кĕрекен пайсем çине уйрăлман вещество); периодическая система элементов элементсен периодла системи; 4. мн. элементы (представители какой-л. среды) элемент, представитель; прогрессивные элементы общества обществăн прогрессивлă элеменчĕсем; 5. разг. (человек, личность) çын, этем; 6. физ. элемент (электроэнерги тăвакан прибор); сухой элемент типĕ элемент.

эпизод

м. 1. (случай из жизни) пулни-иртни, пулса иртнĕ ĕç; 2. (отрывок, фрагмент) сыпăк, пай, эпизод.

Социаллӑ сӑмахлӑхӑн вырӑсла-чӑвашла словарӗ (2004)

долевой

пай -ĕ; пая кĕрсе; долевое участие в строительстве строительствăна пая кĕрсе хутшăнни; на долевых началах пая кĕнипе, пая кĕрсе

издольщина

пай ĕçлевĕ; пайран ĕçлени (илнĕ тупăшăн пĕр пайĕшĕн ĕçлемелли аренда йĕрки)

крыло

пай (организацин сулахайри е сылтăмри фракцийĕ); правое крыло партии партин сылтăмри пайĕ

отдел

пай; отдел культуры редакции редакцин культура пайĕ; отдел кадров кадрсен пайĕ

отрасль

отрасль, пай, уйрăм; отрасли экономики экономика пайĕсем; доходная отрасль тупăшлă отрасль

паевой

пай -ĕ; паевой взнос пай тӳлевĕ; работа на паевых началах пая кĕрсе ĕçлени

пай

пай; кооперативный пай кооперативри пай; пай земли пай çĕрĕ; на паях пая кĕрсе

подразделение

подразделени, пай, уйрăм; воинское подразделение çар подразделенийĕ; местные подразделения компании компанин вырăнти уйрăмĕсем

сектор

1. пай, сектор (хуçалăх ĕçĕн отраслĕ); государственный сектор экономики экономикăн патшалăх секторĕ 2. сектор (учреждени пайĕ); бытовой сектор профкома профкомам йăла секторе

часть

1. пай, уйрăм; медико-санитарная часть медицинăпа санитари пайĕ 2.: воинская часть çар чаçĕ

Чăвашла-тутарла словарь (1994)

пай

бүлек, бүлем

Чӑвашла-эсперантолла сӑмах кӗнеки

пай

[paj]
parto, fako, porcio, detalo
сана пĕр пай паратпăр — ni donos al vi parton
виçĕ пайĕнчен пĕр пайĕ — triono
саппас пайсем — krompecoj, vicpecoj
концерт пайĕ — parto de koncerto
пуплев пайĕсем — vortospeco
пĕр тан пайсем çине уйăр — dividi je egalaj partoj
пайла — dividi
пайлан — dividiĝi

хатĕр

[ĥader]
preta; instrumento, ilo, maŝino
апат хатĕр — la tagmanĝo estas preta
хатĕр пай — preta krompeco
эп(ĕ) пулăшма хатĕр — mi estas preta helpi
кăткăс хатĕр — komplika mekanismo
туризм хатĕрĕсем — piedmarŝa ekipaĵo
хатĕр-хĕтĕр — ilaro, mekanismoj, maŝinoj, ekipaĵo
хатĕрле — prepari, pretigi
хатĕрлев — pretigo, prepar(ad)o
хатĕрлев факультечĕ — prepara falultato
хатĕрлен — pretigi sin, prepari sin
хатĕрленӳ — preparo
хатĕрлĕ — ekipita per aĵoj, aparataro
хатĕрлĕх — preteco
хатĕррĕн — prete al

Йоханнeс Бeнцингăн (Benzing) нимĕçле-чăвашла словарĕ

Detail

tetalj, (paj)
деталь, (пай)

Drittel

vizzĕmĕş paj(ĕ)
виççĕмĕш пай

Teil

paj
пай

Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)

валĕ

«доля», «часть», «пай»; др. тюрк., тув. ӳлӳг «часть»» «доля»; «удел»; «судьба»; МК, КБ, Замахш., чаг., кирг., уйг.. туркм., кумык. ӳлӳш узб. улуш, тур. ӳлеш, ойр. ӳлӳ, ӳлеш, якут. ӳлӳ, ооолӳ казах., к. калп. ӳлес, ног. ӳлис, тат. ӧлеш, башк. ӧлӧш «доля», «часть», «пай». Образовано с помощью аффикса -ĕ от глагола *вале: валĕ + ĕ > валĕвалем, __валеç__.

пай

«доля», «часть», «пай»; азерб., туркм., тур. пай «доля», «часть», «порция», «пай»; кирг., казах., к. калп., ног., башк., тат., уйг., хак. пайпайла «делить на паи, доли», «распределять», «раздавать». Слово тюркское; русские заимствовали его из тюркских языков; некоторые тюркские языки для обозначения кооперативного пайка сами в свою очередь заимствовали из русск. яз.

пĕçĕ

«бедро», «ляжка»; МК, Замахш., туркм., кирг., якут., кумык, бут, хак. пут, азерб. буд, башк., тат. бот «бедро», «ляжка» (в азерб. и кумык, также «окорок»), тур. бут «ляжка»; алт. В пут, тув. бут «нога»; тур. бад’ж’ак «нога», «голень»; уйг. пашк «голень» (человека); пут «нога», кирг, диал. пәйчә «нога животного». Чув. пĕçĕ из перс. (паче) «ножка»; (па, пай) «нога»; -че, -çĕ, -джак и др.— афф уменьшительности.

пуй

«богатеть», «обогащаться», пуян «богатый», «богач»; КБ, кирг., башк., тув. байы, хак. пайы, узб. бойи, желт. уйг. пай, якут. бай «богатеть»; др. тюрк., уйг., туркм., кирг., казах., башк., тат. бай, узб. бой, алт. В пай, желт. уйг. паяр «богач», «богатый»; ср. монг. баян «богач»; «богатство»; «состоятельность»; «богатый», «имущий». Чув. пуян или от монг. баян (а > у), или оно представляет причастие наст, вр. от пуй: пуй + ан букв. «богатеющий»; ср. çыр — çырам «обрыв», «яр»; шăл — шăлан «шиповник», авăт — автан «петух» и т. д.

тӳпе

1. «доля», «пай», «часть»; 2. «часть деревни, находящаяся на возвышенном месте»; башк. тӳбә уст. «род»; позднее «территория, занимаемая отдельным родом»; тат. тӧбәк уст. «участок», «район». Существуют топонимические названия с тепе во второй части: Актюбинск = «город, расположенный на ак тӳбе, т. е. на белом холме»; в Туркмении: Теок-тепе, Алтын-тепеЖангиз ТӧбеКзыл-Тепе и т. д.

Чăвашла-вырăсла фразеологи словарĕ

Пая кĕр

Пая кĕр входить / войти в долю (в пай).
Шăллĕ пиччĕшĕн пуянлăхне пая кĕме хĕрĕнет иккен-ха. Н. Илпек. Халăх ĕçне пая кĕни темĕн тĕрлĕ пысăк усă кӳрет.

Чăваш чĕлхин çĕнĕлĕх словарĕ

ваучер

ç.с. Патшалăх харпăрлăхĕнчи предприятисене приватизаци (туп.) тунă чухне акци (пай хучĕ) тата пурлăх илме май паракан хаклă йышши хут; Раççей Федерацийĕнче 1992—1994 çулсенче усă курнă приватизаци чекĕ. Ĕнер Раççей Федерацийĕн Патшалăх пурлăх комитетĕнче ваучер «пре-зентацийĕ» пулчĕ. Х-р, 26.08.1992, 2 с. Сире приватизацилеме юрать-и. — Ваучерăра кăтартăр-ха! Х-р, 19.09.1996, 1 с. Ваучер-сене тарăн калушпа улăштаракансем те, вунă пинпе сутса яракан-сем те, акцисем илсе юлакансем те пулчĕç. ЧÇ, 1998, 14 /, 11 с. Ваучер текен хут таткипе улталаса, акцисемпе пуясса шантарса халăх пурлăхне уйрăм çынсен аллине парса пĕтерчĕç. ХС, 1999, 19 /, 2 с. — ваучер фончĕсем (Х-р, 22.02.2000, 2 с.).

вич

ВИЧ-инфекци е ВИЧ инфекцийĕ, ç.я. Этем иммунодефицичĕн вирусĕ, çынна ерсе СПИД (туп.) чирне пуçаракан микроорганизм. 1998 çул пуçламăшĕнче пирĕн республикăра каллех ВИЧ-инфекцин 3 тĕслĕхне тупса палăртнă. ÇХ, 3.04.1998, 1 с. СПИДа хирĕç кĕрешекен центрăн пай пуçлăхĕ П.Львов пирĕн республикăри ВИЧ-инфекципе çыхăннă лару-тăрупа паллаштарчĕ. Х-р, 10.04.1998, 2 с. Хальхи вăхăтра ВИЧ инфекцийĕ пĕтĕм тĕнчипе сарăлчĕ. ÇХ, 1998, 46 /, 5 с. — ВИЧ-инфекципе çӳрекенсем (ÇХ, 1997, 48 /, 6 с.); ВИЧ-инфекци ерт (Ар, 2001, 15 /, 1 с.); — танл., ВИЧ вирусĕ (Х-р, 25.09.1996, 4 с.).

либерал-демократ

п.с., ç.п. РЛДП (туп.) йышне кĕрекен çын; жириновец (туп.). Либерал-демократсен (Жириновский партийĕн) тĕп комитечĕн пай пуçлăхĕ Г.Казанцев. Х-р, 10.09.1992, 2 с. Либерал-демократсен çулпуçĕ Жириновский еплерех çын вара. ...Либерал-демократсен лидерĕн ирсĕр ĕçĕсем пĕтĕм депутат корпусĕ пирки ... начар шухăш çуратаççĕ. Ч-х, 1999, 28 /, 2 с.

Чăваш чĕлхин ретроспективлă ăнлантару словарĕ

округ

пай. Сут тăвас енчен пĕтĕм Россияна 11 пая (округа) уйăрнă [Çулталăк 1906:45].

сироп

икĕ пай сахăртан, пĕр пай шывран вĕретсе тунă çиме. Апат е пыл, е сахăртан тунă сироп тиекенскер параççĕ (сироп çапла тăваççĕ: 2 пай сахăр, пĕр пай шыв илеççе те ăна вĕретеççĕ) [Хыпар 1907, № 13:100].

таинство

пĕлме çук ĕç; Христосăн Ӳчĕпе Юнĕ. Литургия кĕллинче чăн аслă вăхăт, чаплă вăхăт çавăнтан пуçланса каять, мĕшĕн тесен çав сăмахсене каласан Христос таинство (пĕлме çук ĕç) хунине асăнас вăхăт çитсе пырать <…> [Наставление 1905, с. 14]; Чирлени тăхăрмăш кун тенĕ чух ирхине чĕрĕ тăвакан Таинстворан (Христосăн ӳчĕпе Юнĕнчен) ăша пай илчĕ те каçчен сывалса вырăн çинчен тăракан пулчĕ [Отец 1904:20].

тăлппӳ

ӳт. Пирĕн пĕр ӳтĕмĕрĕнех епле пай нумай вăл пайсен пуринĕн те епле пĕр йышшĕ ĕç мар, çавăн пек эпир те Христос ячĕпе нумайăн пĕр тăлппӳ (ӳт) пулса тăратпăр, уйăрăмăн пĕр-пĕрин пайĕсем пулатпăр [Послания 1903:65].

тӳпе

пай. Юлташĕсем иккĕшех тепĕрин тӳпине те (пайне те) вырас тесе хытăрах ĕçлеме канаш тунă [Поучения 1904:16].

Чĕрчун ячĕсен чăваш-вырăс-латин словарĕ

рак

рак — crustacea [шывра пурăнакан пай ураллă чĕрчун]; мăйăх ураллă рак усоногий рак — cirripedia; ракушкăллă рак ракушковый рак — ostracoda; çулçӳревçĕ рак рак-отшельник — pagurus bernhardus; юханшыв ракĕ речной рак — astacus astacus

сăвăс

клещ — acarus [эрешменсен йăхĕнчи юн тата ӳсентăрансем сĕткенне ĕçекен сиенлĕ, пай уралла чĕрчун]; виле сăвасĕ трупный клещ — poecilochirus necrophori; иксода сăвăсĕ иксодовый клещ — ixodes [этемсен тата выльăхсен юнне ĕçекен сăвăс]; кайăк сăвăсĕ птичий клещ — dermanyssus hirundinis; кĕçĕ сăвăсĕ (кăрчанкă пыйти) чесоточный клещ — sarcoptes scabiei [кĕсĕ чирĕпе чирлеттерекен сăвăс]; сухан сăвăсĕ луковичный клещ — rhizoglyphus echinopus; сыр сăвăсĕ сырной клещ — tyrolichus casei; çăм сăвăсĕ волосяной клещ — demodicidae folliculorum [юн ĕçекен сăвăс); çăнăх сăвăсĕ мучной клещ — acarus siro [çăнăхра ĕрчекен сăвăс]; тайга сăвăсĕ таёжный клещ — ixodes persulcatus; тăпра сăвăсĕ почвенный клещ — trombidiformes; шĕпĕн сăвăсĕ галлобразующий клещ — eriophyes [ӳсентăрансен паразит сăвăсĕ]; шыв сăвăсĕ водяной клещ — hydrachnellae; эрех сăвăсĕ винный клещ — histiogaster bacchus

эрешмен

паук — aranea [пай ураллисен йăхĕнчи карта тăвакан наркăмăшлă чĕрчун]; вăрăм туналлă эрешмен сенокосец — pholcus falangioides; кайăкçиен эрешмен паук-птицеяд — avicularia metallica; кил-çурт эрешменĕ домовой паук — tegenaria domestica; нӳхреп эрешменĕ погребной паук — segestria senoculata; çăмлă эрешмен сольпуга (фаланга)— galeodes araneoides; хĕреслĕ эрешмен паук-крестовик — araneus diadematus; xypa çăмлă эрешмен дымчатая сольпуга (фаланга) — galeodes fumigatus; шыв эрешменĕ водяной паук (паук-серебрянка) — argyroneta aquaticа

Федотовăн «Тĕне кĕмен чăвашсен ячĕсем» словарĕ

Илчĕпай

некогда яз. и. м., теперь назв. оврага (Ашм. Сл. Ш, 114): Илчĕ (< др.-тюрк. elči/ilči "правитель, посол; вестник" (ДТС, 169; Мал. ПДП, 363, 380) + пай (< тюрк. бай "господин; хозяин, богатырь; перен. "господь") (Гаф. ИИ, 131)); тат., башк. м. и. Илчебай (Шайх. ТБЛИТП, 59; Сат. ТИС, 90) > мар. м. и. Эльчивай, Эльчывай, отсюда фамилия Эльчибаев (Черн. СМЛИ, 571).

Ипай

яз. и. м. Патраклă (Ашм. Сл. III, 127): И + -пай (< тюрк. бай).

Исампай

яз. и. м. Рекеев, САСС, Т.-И.-Шем. // Назв. деревни (Ядр. у.) (Ашм. Сл. III, 145): Исам/исан : < тюрк. исан "здоровый, невредимый" (Гаф. ИИ, 153) + пай (< тюрк. бай "господин, хозяин, богатырь") (Гаф. ИИ, 131), тат. м. и. Исәнбай, по-русски Исанбай (СЛИ, 136; Сат. ТИС, 94) > мар. м. и. Исанбай/Исенбай/Исинбай (Черн. СМЛИ, 178-179). См. Иссенбай.

Исанпай

яз. и. м. Рекеев, САСС, Т.-И.-Шем. // Назв. деревни (Ядр. у.) (Ашм. Сл. III, 145): Исам/исан : < тюрк. исан "здоровый, невредимый" (Гаф. ИИ, 153) + пай (< тюрк. бай "господин, хозяин, богатырь") (Гаф. ИИ, 131), тат. м. и. Исәнбай, по-русски Исанбай (СЛИ, 136; Сат. ТИС, 94) > мар. м. и. Исанбай/Исенбай/Исинбай (Черн. СМЛИ, 178-179). См. Иссенбай.

Иссенпай

яз. и. м. Патраклă (Ашм. Сл. III, 150): Иссен + пай; тат., башк. Исәнбай: Исән + бай (Шайх. ТБЛИТП, 60; Сат. ТИС, 94) > мар. м. и. Исанбай (Черн. СМЛИ, 178). См. Исампай/Исенпай.

Итапай

яз. и. м. (Ашм. Сл. III, 152): Ита + пай; тат., башк. Итбай (Шайх. ТБЛИТП, 60): Ит "собака" + бай; мар. м-и. Итебей/Итибай/Итыбай (Черн. СМЛИ, 181-182).

Касанпай

яз. и. м. Ялюха М. (Ашм. Сл. VI, 129): Касан + -пай; тат. м. и. Казанбай: Казан + бай (Сат. ТИС, 101) > мар. м и. Казанбай/Казенбай/Козанбай (Черн. СМЛИ, 190). Согласно Л.В.Даниловой, Касан/Казан < араб. м. и. Ҳасан "хороший, лучший, красивый" > узб. Ҳасан, уйг. Хәсән, тат. Хәсән (Дан. ДТП, 1980. С. 132). См. Касан, Касантей.

Мăрсапай

яз. и. м. Патраклă (Ашм. Сл. VIII, 319): Мăрса + пай (< бай); тат. м. и. Морзабай (Морза + бай) / Мирзабай (Сат. ТИС, 131). См. Мурса.

Миннюпай

яз. и. м. Ялюха М. (Ашм. Сл. VIII, 248): Минню + пай (< бай) < тат. м. и. Миңлебай (Миңле + бай) (Сат. ТИС, 126). См. Минлипай.

Пай

яз. и. ч. Пай и Кăлаç, основатели с. Байглычева (Ашм. Сл. IX, 66) < тат. м. и. Байкылыч Байгылыч (Бай + кылыч (Сат. ТИС, 41)). Тюрк. м. и. Бай со значениями "господин; хозяин; богатырь", перен. "гость" (Гаф. ИИ, 131) часто выступает в качестве компонента сложносоставных личных имен > мар. м. и. Бай (Черн. СМЛИ, 86).

Пайкач

яз. и. ч. Абаш (Ашм. Сл. IX, 69): Пай (< тюрк. бай) + -кач; ср. мар. ж. и. Пайкеч (Черн. СМЛИ, 329).

Пайкерей

яз. и. м. Иревли, Ялюха М., Рекеев (Ашм. Сл. IX, 69): Пай + -керей; тат. м. и. Байгәрәй (Бай + гәрәй) (Сат. ТИС, 41); тюрк. м. и. Керай "сильный, могучий" (Гаф. ИИ, 157) > мар. м. и. Керей (Черн. СМЛИ, 212).

Пайми

яз, и. м. Ялюха М., Рекеев (Ашм. Сл. IX, 70): Пай + ми. См. Паймет.

Паймук

яз. и. м. Патраклă, САСС (Ашм. Сл. IХ, 70); Пай + -мук. См. Паймет.

Паймулла

яз. и. м. Ялюха М., Патраклă, Рысайк. (Ашм. Сл. IX, 70); Пай + мулла; тат. м, и. Баймулла: Бай + мулла (Сат. 1ГИС, 41). См. Паймола.

Паймухха

яз. и. м. Иревли, Рекеев, Патраклă (Ашм. Сл. X, 70): Пай + мухха. См. Паймет.

Паймуш

яз. и. м. Ялюха М. (Ашм. Сл. IX, 70): Пай + муш. См. Паймушка, Паймет.

Пайпăлат

яз. и. м. Рекеев, САСС, Т. И. Шем. (Ашм. Сл. IX, 70): Пай (см. выше) + пулат (перс. ) "сталь, булат"; тат. м. и. Байбулат; Бай + булат (СЛИ, 130; Сат ТИС, 40) > мар. м. и. Байбулат (Черн. СМЛИ, 87) / Пайбулат / Пайвылат (Черн. СМЛИ, 327). Ср. тат., тур. м. и. Бейбулат = Бекбулат = Бепулад "крепкий как сталь" (Гаф. ИИ, 136, 179)

Пайпулат

яз. и. м. Рекеев, САСС, Т. И. Шем. (Ашм. Сл. IX, 70): Пай (см. выше) + пулат (перс. ) "сталь, булат"; тат. м. и. Байбулат; Бай + булат (СЛИ, 130; Сат ТИС, 40) > мар. м. и. Байбулат (Черн. СМЛИ, 87) / Пайбулат / Пайвылат (Черн. СМЛИ, 327). Ср. тат., тур. м. и. Бейбулат = Бекбулат = Бепулад "крепкий как сталь" (Гаф. ИИ, 136, 179)

Пайсар

яз. и. м. Рекеев, Рысайк. // Назв. селения. Кан. (Ашм. Сл. IX, 71): Пай + -сар.

Пайтар

яз. и. м. Рекеев (Ашм. Сл. IХ, 71): Пай + -тар.

Пайтирэк

яз. и. м. Рекеев (Ашм. Сл. IХ, 73); тат. м.и. Байтирәк, по-русски Байтиряк (СЛИ, 130; Сат. ТИС, 42) > мар. м. и. Байдеряк (Черн. СМЛИ, 87): Пай (< тюрк. бай)+ тирек, тат., башк. тирәк "тополь; осокорь". Г.Ф.Саттаров замечает, что в старину тюркские народы зто дерево считали священным родовым деревом. См. Патирек.

Пайтул

яз. и. м. Иревли, Рекеев Назв. местности (Ашм. Сл. IХ, 73): Пай + тул; тат. м. и. Байтулла (СЛИ, 130) > мар. м. и. Пайтола (Черн. СМЛИ, 330): Пай (< бай) + тулы "полный, наполненный; полно".

Пайусман

и. ч.! (Ашм. Сл. IX, 68): Пай + усман; тат. м. и. Усман (СЛИ, 144) < араб. м. и. Усман "костоправ" (Гаф. ИИ, 197) > мар. м. и. Усман (Черн. СМЛИ, 499). См. Пай.

Пайхач

яз. и. м. Патраклă (Ашм. Сл. IX, 73); ср. мар. м. и. Пайгача: Пай "миленок" + каче "жених" (Черн. СМЛИ, 327). Этимология С.Я.Черных сомнительна.

Салапай

и. м. Б. Олг. // Назв. местности (хăртнă). Орау // Назв. лугов около Персирл. (Ашм. Сл. XI, 30): Сала + пай; мар. м. и. Салабай: Сала/Сола "деревня, село" + бай "богач" (Черн. СМЛИ, 389).

Сантăпай

яз. и. м. Патраклă (Ашм. Сл. XI, 46): Сантă + пай (< тюрк. бай).

Янтăпай

яз. и. м. Рекеев (Ашм. Сл. IV, 200): Янтă + пай (< тюрк. бай); ср. тат. м. и. Янабай (Сат. ТИС, 232).

Ярсăпай

(ЙАРСАПАЙ), л. и. м. Б.Олг. (Ашм. Сл. IV, 232): Ярсă + -пай (< тюрк. бай).

Çавăн пекех пăхăр: