Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

мăйăр

ореховый
вăрман мăйăрĕ — лесные орехи
вĕт мăйăр, кедр мăйăрĕ — кедровые орехи
пушкăрт (грек) мăйăрĕ — грецкие орехи
кокос мăйăрĕ — кокосовый орĕх
пахча мăйăрĕ — фундук
çĕр мăйăрĕ —  арахис, земляные орехи
типĕтнĕ мăйăр — каленые орехи
хăрăк мăйăр — пустой орешек
мăйăр йывăççи — ореховое дерево
мăйăр курланки — гранка орехов
мăйăр тĕшши — ядро ореха
мăйăр хуппи — ореховая скорлупа
пĕр ывăç мăйăр ил — взять горсть орехов
кăçал мăйăр ăнса пулчĕ — в этом году был урожай на орехи
мăйăр шĕкĕлче — 1) щелкать орехи 2) лущить орехи, освобождая их от гранок
мăйăра кай — идти по орехи, за орехами
Мăйăра кайсан, çырла татмаççĕ. — посл. Отправившись за орехами, ягод не собирают.
Шĕшкĕ авмасăр мăйăр татаймăн. — посл. Не согнув орешник, не сорвешь орешка. (соотв. Без труда не вынешь и рыбку из пруда).

сăтăр

II. глаг.

1.
тереть, растирать, протирать
куçа сăтăр — тереть глаза
ыратнă вырăна ывăç тупанĕпе сăтăр — потирать ушиб ладонью
хурана хăйăрпа сăтăрса тасат — протереть котел песком
урай сăтăрса тух — протереть пол
паркета мастикăпа сăтăр — натереть паркет мастикой
сăтăрса пăрах — стереть (напр. мел с доски)
çырлана ала витĕр сăтăрса кăлар — протереть ягоды сквозь сито
пируса пӳрнепе сăтăркала — разминать папиросу пальцами

шеплеттер

шлепать (несильно)
ача шыва ывăç тупанĕпе шеплеттерет — ребенок ладошкой шлепает по воде

ывăç

горсть, пригоршня
пĕр ывăç мăйăр — горсть орехов
йĕкĕр ывăç — пригоршня
ывăç тупанĕ — ладонь
ывăç тӳрчĕ — тыльная сторона ладони
ывăç тӳртĕшĕ — тыльная сторона ладони

тупан

◊
алă тупанĕ — ладонь
ывăç тупанĕ — ладонь
çу тупанĕ — нижняя мягкая часть конского копыта
ура тупанĕ — пятка
шуç тупан — деревянные коньки

йĕкĕр

◊
йĕкĕр кĕтес — мат. смежные углы
йĕкĕр çул — високосный год
мăшăр çул — високосный год
йĕкĕр пăнчă — двоеточие
йĕкĕр шăл — коренной зуб
йĕкĕр ывăç — пригоршня

Чăвашла-вырăсла словарь (1919)

исмаса

но, хоть, однако; икĕ ывăç ыйтрăм та исмаса пĕр ывăç та памарĕ – 2 горсточки попросил, однака ни одной горсточки не дал.

63 стр.

йĕкĕр

двойной; йĕкĕр сăмахсем сложные слова; пĕр йĕкĕр-ывăç пăрçа – пригоршни гороху; йĕкĕреш – близнец; йĕкĕрешĕн хăраххи, йĕкĕрешрен пĕри вилнĕ – один из близнецов умер.

73 стр.

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

çĕнĕ-çын

молодушка. Янш.-Норв. После венчанья свадьбы-самокрутки (украдкой) молодых встречают дома со столом, полным кушаний (полное ведро пива, непочатый каравай, непочатый „чăкăт“), чтобы жизнь была счастливой и полной. Затем происходит бросание денег для умилостивления йĕрĕх’ов (см. йĕрĕх) около „Итем-карти“. Муж вносит жену в избу на руках (арăмне пӳрте çĕклесе кĕрет) и сажает на лавку. Мать и отец жениха в это время сидят на лавке, держа в руках по ковшу пива (пĕрер курка сăра тултарса). Потом отец жениха приветствует его (тав тăвать), говорит ему наставление, советуя жить в согласии с женою и желает быть многочадным (ачаллă-пăчаллă пул). Потом он наливает опять ковш и подает сыну, последний выпивает со словами: тав сана, атте! Мать жениха говорит то же, что и отец, к со словами: „кинĕм, тав сана!“ выпивает наполненный ковш, потом подает невестке; невестка выпивает со словами: „тавсана, пăянам!“. Çавăнтан вара ашшĕпе амăшĕ ывăлин арăмне кин теççĕ. Кинĕ упăшкин ашшĕне пăятам тет, амăшне пăянам тет. Потом приводят скрипача (вăйçă) и начинают свадьбу (туй тума), и идет пляска. Сначала пляшут те, которые ездили за невестой. В это время один из участников входит в избу с горстью муки (хăрах ывăç çăнăх) и разбрасывает ее (сирпĕтсе ярать). Сам (хăй) берет покрывало (пӳркенчĕк) с невесты и убетает из избы. После этого молодушку зовут „çĕн-çын“. Потом последняя принимается угощать гостей пивом (çынсене сăра ĕçтерсе çӳреме тытăнать).

çырт

(с’ырт), кусать; перехватить, схватить зубами. О сохр. здор. Хăшне-хăшне йытă çыртса амантнă. Ib. Унăн сĕлеки çыртса шăтарнă çĕре юлса юнпа хутăшса каять, Толст. Ăна уринчен çыртрĕ-илчĕ. Орау. Лаши пĕр ывăç утă çыртса илнĕ те, ĕшеннĕскер, çимасăрах пырать. Янтик. Йыта ача пӳрнине çыртса илнĕ (откусила). N. Çыртса тат, перекусить. N. Çыртмасăр çырлахмарĕ. N. Кĕпинчен çыртса, çыран хĕррине ишсе тухнă (собака). ТХКА 104. Çăварне карса, шап-шура шăлĕсемпе пĕр çынна пилĕкрĕн çыртса йăтса силлесе пырать (тигр). ЧII. Çитĕннĕ хĕр, каяс вăхăт çитсессĕн, çанни вĕсне çыртса йĕрет-çке. Якейк. И, осалшăн чĕлхея çыртрăм-ăç. Я из-за тебя язык прикусил. К-Кушки. Эп ялан сахăра çыртса ĕçеп. Я всегда пью чай вприкуску. N. Улмуççи кутне тухса выртса, улăм çыртса выртрăмăр. Синьял. † Тантăш сире мĕн пулнă, шăлусене шарт çыртнă. Кан. Ыратнипе шала çыртса, сăмсана тавăрса... || Закусить. Пшкрт. Пĕри калат: Иван, тет, тавай, тет, ларса çăккăр çыртăпăр, тет. Юрк. Арăмĕ çапла балык çук тенине илтсен, хăни те — кирлĕ мар, кунта мĕнпе çыртса çимелли пур халĕ, тет. N. Кăшт çăкăр çыртрăм, шыв ĕçрĕм те, ахаль çĕрех çыварма выртрăм.

çыхăн

(с’иhы̆н), привязать, завязать (себя), быть привязанным, завязанным; связаться, сомкнуться. Альш. N. Юлашкинчен каллах хам çыхăнтăм та, улахса кайрăм. ТХКА 28. Пĕр ывăç тăвар кĕсье тĕпне курăспа çыхăнсах çӳрет ман. || Заплетаться. ЧП. Чĕлхем çыхăнат пылпала. N. Как курсанах, ним тума та пĕлмерĕм, и чĕлхе-çăвар та çыхăнсах ларчĕ. || Связаться, завязать сношения, вступать во что-нибудь, запутаться. Ст. Чек. Вăл çав ĕçпе çыхăннă (попадся по этому деду).

çурăм

çорăм, пучок льна, конопли. Альш. Кантăр çурăмĕ, пуса çурăмĕ, йĕтĕн çурăмĕ. Начертаг. 150. Çурăм, сноп льну. См. Рааs. 142. БАБ. Йĕтĕн çурăмĕсем пачĕсене пыма çук, тет, çунаççĕ, тет. Хора-к. † Кантăр шăнчи посине сулля-сулля татаççĕ, чипер çорăм туяççĕ (= тăваççĕ). КС. Йĕтĕн çурăмĕ, сӳс çурăмĕ, кантăр çурăмĕ (связка, ăна пушăтпа, курăспа çыхаççĕ. Мыслец. Çурăм, рученька. Сӳс çурăм(ĕ). П. Яндоуши. Çурăм, связка, сноп (= икĕ ывăç, две горсти). Кантăр çурăмĕ, конопляный сноп. Йĕтĕн çурăмĕ, льняной сноп.

çут

çот (с'ут, с'от), подр. удару. Панклеи. См. чош. Б. Олг. Хыйматлăх лартрĕ хĕрне, ларчĕç, тохса карĕç. Каччи тохрĕ, ой-хапхи патне тăрчĕ. Йоллине турĕ, виççĕ çот, çот! çапрă пушăпа ой-хапхинчен тохнă чох. Ib. Уç-лаппипе (= ывăç лаппипе) çапрăм стӳел çине çот! Ib. Атан сапор çине хăпарса ларат, çонаттипе çот, çот, çот! çапат, атсарат (= авăтса ярать): киккирик! тесе. Сятра. Утня (= утне) çот! çапат, тет. Ib. Çын утланса ларчă, тет те, çут, çут! парат, тет; вăртра (?) кӳл йăври-тавра виç хут çавăрăнса çитрĕ, тет. Тип-Сирма. Çак начар çын калех тепĕр ăстаккан тултарса ĕçнĕ те, аллисемпе кăкăрне çут! çапса: иккĕ кунта срок ыранччен анчах, тесе каланă.

çĕрĕ

(с’э̆_рэ̆, с’ӧ̆_рӧ̆), кольцо. ТММ. Пуç тĕпĕнче кĕмĕл çĕрĕ выртать. (Çăлтăр). N. † Кĕмĕл çĕрех — мерчен коç, тăхнаймарăм коçе тохса ӳкеччен. N. Хăйĕн сылтăм аллинчи çĕррине кăларса пачĕ. N. Венчет çĕрри, венчальное кольцо. N. Пурни тулли çĕрри пур. N. † Анас та мар çырмана, кĕмĕл çĕрĕ ярас çук; тухас та мар çак вăйя, савнă туспа выляс çук. N. Çĕррин куçне малтан ывăç тупанĕ еннелле çавăрчĕ (турĕ), унтан каллех вырăнне лартрĕ. Повернул камень перстня к ладони, потом опять повернул на прежнее место.

тасат

(-т), чистить, прибирать, убирать. Регули 1365. Кил-картине тасатсах тăр. Сятра. Симĕс корăк, ман орая тасат! тет. (Просительно: ман орая тасатай). О сохр. здор. Ун чух вара пӳрт лартма суйласа илнĕ вырăна тасатас-тасатасах пулать. Сред. Юм. Кил-карти тасат, убирать двор;. атă тасат, чистить сапоги. || Придавать лоск, бдеск. Сред. Юм. Атă тасат. N. Ку сăмавара тасатмалла. Этот самовар надо вычистить. || Вычищать (что откуда), очищать, удалять нечистоты. N. Вакон çоль çинчен йор тасатрăмăр. Мы очищали железнодорожный путь от снега. N. Кайран, вилнĕ çынна пытарсан, виççĕмĕш кунне ирттерсен, вăл шыва тĕпсакайĕнчен тăпри-мĕнĕпе тасатса кăлараççĕ. Виçĕ пус. 33. Тырăсенчен юлнă япаласене тасатаççĕ. ХЛБ. Ана çинчек вăхăтра шыва тасатаймасассăн, тырă пулассине ан кĕт. || Производить суеверный обряд очищения. Етрух. Пушалăстă, тасатсамччĕ! Хаклă тăрать-и вăл тасатма? тет. (Чăваш чирĕ). Ib. Юмăçа килне илсе кайса тасаттарни. Юмăçĕ тасаттаракан патне пырсан, хай çурштав эрехе пĕчченех ĕçсе ярать те, вара тытăнать тасатма ӳсĕр пуçĕпе. Вăл: акă епле тасататăп, тет: пур чир-чĕре кил ăшчиккинчен хăваласа кăларатăп çакă килтен. Унтан кĕрсе каять тĕп-сакайне те, тĕслĕрен çӳп-çап, лăп-лап илсе тухать пĕр такана, уна вара суйлан пек тăвать. Усене суйласан, пĕр таса шурă тутăр çине çыхса хурать. Тата унтан вара юсман икерчне те савăн пек тепĕр шурă тутăр çине хурса çыхать. Унтан вара татах тепĕр хут йĕплĕ хул пĕр ывăç илет те, сакайне татах кĕрсе кайса, пур кĕтессене çапса шăлса тухать. Хăй сăмахне çапла калат: çакă килтен сире хăвса каларатăп; часрах тухса кайăр, тесе. Татах çӳле, пӳрте, тухсан та, пур кĕтессейрен çапса çӳрет. Çапла çапса пĕтерсен, йĕплĕ-хуллине тула илсе тухса, татах хуçи хуралтне уçса, çапла çапса шăлса пĕтерет юмăçĕ. Вара унтан, хуралчĕсене пĕтерсен, кил-картишне шăлан пекки тăвать. Çавă мĕн тĕттĕм çĕре çĕрĕпех тасатать! Унтан вара йĕплĕ-хуллине хапхаран тулашĕ енеле пăрахать тăкма кайиччен. Çапла вара юмăçĕпе хуçи пӳртне кĕреççĕ те, татах хатĕрлеç пĕчĕккĕ татăксем шурă тутăр, 5 тутăр татăкĕ: пĕрин çине çыхаççĕ ыраш çăнăхĕ, тата тепĕрин çине урпа çăнăхĕ, теприн çине кĕрпе, теприн çине тăвар çыхаççĕ, теприн çине пĕренĕкĕ, хур-кăвакал евĕрлĕ, çыхаççĕ, а çăвне пĕр чӳмлек катăкĕ çине илеççĕ; вара çав малтан хатĕрленисене, юсмансене, сакай çӳпписене пурне те пуçтарса пысăк тутăр çине çыхать. Вара юмăçĕ хуçине лаша кӳлме хушать; хуçи часрах йăпăр-япăр кӳлет те, хуçипе иккĕшĕ çав япаласене илсе, тата йĕплĕ хуллине те хапхан тулашĕ енчен илсе хураççĕ. Вара тăкма уя тухса каяççĕ. Çапла кайсан: пур парнепе тăкнине пĕлтерет, теççĕ, пур кил-ăшчиккинчи чир-чĕре, усала-тĕселе чипер тутлăх парнепе кăларса яраç, теççĕ. Парнесĕр тасатсан: выçăпа калех киле тавăрнать, тет юмăçĕ. Çапла вара тасатса пĕтерсе тавăрнсан, юмăçне хуçи татах питĕ ĕçтерсе ӳсĕртет те, леçсе хăварать киле. Ст. Чек. Тасатни тени — кĕл-туса çини. Сред. Юм. Тӳркиллие тасатса панă (дал жертву духу). || Уничтожать. Хăр. Паль. 11. || Шарккуне те пĕр самантра тасатса хучĕ (все сьел). || Украсть. Альш. Укçине те пăхат — укçине тасатнă-кайнă (украдены), тет. || Убрать (спровадить, убить кого). N. Ку япала манăн пупсене тасатма пултарĕ вĕт. Ведь этот субъект сможет убрать (спровадить) убитых мною попов. (Из сказки). || Регули 1366. Мана тасатсах исе карĕç. Синерь. Нӳхрепре пĕтĕм этем кĕлетки вакласа тасатса хунă, тет.

ташлаттар

вдвойне понуд. ф. от гл. ташла. N. Хĕрсемпеле епле пурнан-ха? Хĕрсене ывăç тупанĕ çинче ташлаттаран пулĕ? Янш.-Норв. Унтан ташлаттарма пĕр вăйçă илсе килеççĕ те, туй тума тытăнаççĕ. || Трезвонить. Трхбл. Сăвăр Хĕветĕр (вм. Хĕветĕрĕ) чансене ташлаттарат кăна (о трезвоне).

тырăлă

тырăллă, имеющий хлеб или хлебные зерна. М. Васильев № З, 14. Пĕрер ывăç олăм илсе кĕреç те пӳрте, пăхаç шотласа: тырăлли нăмай-и, тырăсăрри-и.

тăмла шывĕ

капля. N. Çорхи хĕвел ăшăтать, тăмла шывне йохтарать. N. Эсĕ тăмла шывне пĕрер ывăç тапак ярса йӳçĕт те, куçне яр, тесе калать, тет.

хура мăйрака

рожки (фрукты). П. Патт. З. Пĕр ывăç хура мăйрака пачĕ. N. Хура мăйрака = хура хутаç. См. хура мырака.

хуран

хоран, котел. N. Пирĕн чăвашсем яшкана хуранта пĕçереççĕ. Юрк. Хуранта пĕçереççĕ: кĕрпе пăттисене, паранкисене, вир пăттисене, хуратул пăттисене, пăри пăттисене, пăрçа пăттисене, каснă салмасене, йăпăлти салмасене, татнă салмасене, мимĕрсене, кĕселсене, тинкĕлесене, хуран куклисене, пăрçасене, ашлă яшкасене, çăмарта хăпартнисене, тĕрлĕ выльăх-чĕрлĕх, хур-кăвакал, чăх-чĕпĕ ашĕсене, тултармăшсене, юнсене, тата ытти тĕрлĕ шӳрпесене те. А.-п. й. 4. Мулкача хуранта пĕçерме тăратпăр — кĕмест. Хорачка. Эй хорана кĕрмен айкă пĕрчи, ял шотня кĕриместĕн! N. Çăв шапана хуранпа вĕретес пулать те, хĕре çав шывпа çăвас пулать. N. Пĕчĕк хуранăн кукли тутлă, тенĕ. СЧУШ. Çулла хуран çунсан, çумăр пулать, хĕлле — сивĕ. Собр. Хуран айкки çунсан çăмăр пулать, теççĕ. Янтик. Пĕчĕкĕç хуранăн пăтти тутлă. (Мăйăр). Ib. Мăн хуранăн пăтти йӳçĕ. (Йĕкел). Нюш-к. Хурантан пĕр ывăç талĕрсем (пысăк кĕмĕл укçа) ывăçласа: ку матка валли-ха, тесе кĕсене ятăм, тет. О сохр. здор. Тумтирсене хурана вĕри шыв çине ярса пĕр икĕ сехете яхăн пĕр чарăнмасăр вĕретес пулать. N. Хусан тени чăвашла хуран тени пулать. N. Çанталăк хоран вĕренĕ пек вĕрерĕ. Завражн. Йĕс хоран, медный котел. Сунчел. Хурантан çисен хурлăхлă пулан. Ау 34°. Унтан илсе кĕреççĕ те хурана яраççĕ. СЧЧ. Ашĕсене пĕр хуран çинче, пăттине тепĕр хуран çинче пĕçереççĕ. Янш.-Норв. Пуçтарса пĕтерсен çав икĕ теçетски пĕве хĕрне така хуранĕ илсе анаççĕ те, пăттине пĕçерме тытăнаççĕ. Вомбу-к. Хоран кочĕ çонать, ах торă, татах йĕпе полать поль! || Котел (в земле), при игре в шар. СТИК. || Купель. N. Пĕр хурана кĕнĕ.

хăрах

(хы̆рах, хŏрах), один из двух. N. Шывне ĕçтернĕ чухне çĕнçын кăмака умне кайса тăрать те, çав шыва ĕçтерсе пĕтеричченех çĕнçынни кăмака умĕнче хăрах чăркуççи çинче ларать. КВИ. Этем укçа хутаçне хăрах алăпа йăтнă. А.-п. й. 54. Карчăкĕ кĕлетрен пĕр хăрах ывăç çăнăх илсе кĕчĕ те, сĕтпе-çупа çăрса, старикне валли пĕр пĕчĕк йăва пĕçерчĕ. Ib. 96. Ав, куратна, çулпала хăрах турта, пар лаша пырать тусан тустарса. Янтик. Якур хăрах уран (на одной ножке) сиксе тухрĕ ку çур пилĕк тăрăшне. Сред. Ют. Хăрах айккăн ôрам, односторонка. Говорят, если на одной стороне улицы нет домов. Якейк. Хăрах витрине çырмаялла йăвантарса ятăм та, вăл чăнкăр-чанкăр туса йăванса анчĕ. N. Хăрах хул хушшине çĕлĕк хĕстерсе. N. Хăрах алăкне кăларса кайнă. N. Çав вăхăтра пĕр майра картлă кĕвентепе, хăрах аллине пуртă тытса, çав вакка шыв ăсма пынă. Регули 926. Хăрах атă анчах топрăм. Букв. 1886. Атте мана çапла çыхса хунăшăн çиленнĕ. „Вĕтсе хăварам, унта пыриччен хăрах çăпата кантри явсан та, хăна усă пулĕ“,— терĕ. КС. Хăрах çăмарталлă ăйăр, нутрец, нутряк (одно яйцо спрятано в животе). СТИК. Хăрах чĕчĕллĕ ĕнене сумалла мар-и? Шурăм-п. Хăрах туналлă шăрăшлă хура (арăмути), Чăв.-к. Акка кăш тьыхаран хăрах хĕрнерех кайса тăнăччĕ. || Нечетный. N. Кучченеçсене те хăрах илсе пыраççĕ, пĕр йăвачă анчах нумай илсе пыраççĕ, ăна ача нумай пултăр тесе нумай илсе пыраççĕ. || Единица. Арзад. 1908, 36. Хăрах 9 пĕр 5 миçе пулать? Ib. 1908, 36. Икĕ тăххăртан икĕ мăшăр та хăрах кăларсан миçе пулать? || Одно ведро из пары. N. † Мăшăрпа шыва антăм та, хăрахпа ăсса хăпартăм — çурри тесе ан калăр. || Счет ниток (количество). Чутеево. Пĕр сум хăрах.

кӳкĕрт

(-_гэ̆_рт), сера. Ст. Чек. Календ. 1910. Трупара хăрăм çуна пуçласанах, пĕр ывăç кӳкĕрт хуть трупана, хут кăмакана пăрахас пулать. || Назв. сел., где курорт Серноводск Самарский. См. кĕкĕрт.

кăт

(кы̆т), встр. в след. сложении: кăт-кăт-кăти-ик! (второе «и» произносится сильнее и протяжнее), подр. голосу курицы перед тем, как она снесет яйцо. Сред. Юм. || Подр. голосу петуха, скликающего кур к найденному им корму. Сред. Юм. Кăт-кăт-кăт-кăт! Чăхсене алтан, кирек мĕн çимелле япала тôпсан, çапла çôхăрса йыхрать. || Так кличут кур(-ицу). Изамб. Т. Чăхха: кăт-кăт! тесе йыхăраççĕ. ТХКА 72. Хутаçран пĕр ывăç шĕшкĕ кăчки ывăçласа илтĕм те, чăхха: кăт, кăт, кăт! тесе, кăчка чăх умне сапса патăм. N. Чăхсене кăт-кăт-кăт-кăт-кăт! тесе чĕнеççĕ.

кăчăрт

(кы̆џ̌ы̆рт, кы̆ζ'ы̆рт), подр. отрывистому хрусту, скрежету и т. п. СТИК. Сивĕре юр, утса пынă майпе, кăчăрт-кăчăрт! туса пырат. КС. Хачăпа кăчăрт (кы̆џ̌ы̆рт) касса илчĕ (напр., кĕпене). Ib. Çурлапа эпĕ пĕр ывăç ыраш кăчăрт касса илтĕм. Сред. Юм. Çôрлапа тыр вырнă чôхне кăчăрт! кăчăрт! тутарса выраççĕ (звук серпа). Шорк. Чола çĕçĕпе кăчăрт! кăчăрт! хырать. Ib. Кăчăрт-кăчăрт! тырă выраççĕ. Сёт-к. Кăчăрт, кăчăрт! тутарать вăл (зубами). Шел. П. 68. Пĕр маях кăчăрт-кăчăрт! çурла сасси илтĕнет. СТИК. Тырă вырнă чухне çурлапа кăчăрт-кăчăрт! тутараççĕ. («Звук, производимый серпом, когда жнут»). Б. Олг. Тырă вурнă чох чуаш арăм (чувашка) тыр вурат: кăчăрт! тесе. Ib. Кăрпăчча ĕçлекен çын, молотпа-ли, тăкçапа-ли, кăчăрт! кăчăрт! кăчăрт! хырчĕ. Тăкçип-ле касрĕ она вашăкăн: чонк! чонк (чоҥк)! турĕ. Ib. Ут çӳрет йор çинче: кăчăрт, кăчăрт, кăчăрт! туса çӳрет. Ib. Хачăпа сорăх çăм (-м) каснă чох: кăчăрт-кăчăрт! тет (звук ножниц). Ib. Яш ача (молодой парень) тăхăнса çĕнĕ атă: кăчăрт, кăчăрт! тесе каят. .N. Çĕнĕ атă тăхăнса янă та, кăчăрт-кăчăрт тутарса çӳрет.

кăчкă йăвăççи

то же, что кăчăкă йывăççи. Ердово. Малтан кăчкă йăвăççи кăчкă кăларать. Ib. Каласа çӳресен, хĕрарăмсем кăчкă йăвăç туратти, тата пĕр ывăç улăм илеççĕ те, выльăххисене çӳлен кĕтӳ пухăннă çĕре хăваласа каяççĕ.

кĕçĕт

(_кэ̆з'э̆_т), зудеть, чесаться. Хурамал. Пит çăмарти кĕçĕтсессĕн, çынтан вăтанмалла, теççĕ. Ib. Хăлха шăтăкĕ кĕçĕтсессĕн, йĕпе пулать, теççĕ. Ib. Ывăç тупанĕ кĕçĕтсессĕн, укçа тупăнать пулĕ, теççĕ. Ib. Сăмса тăрри кĕçĕтсессĕн, çын вилет пулĕ, теççĕ. N. Тута кĕçĕтсен, кучченеç çиет, теççĕ. Сулахай алă тупанĕ кĕçĕтсен, укçа каят, теççĕ. Сулахай пит çăмарти кĕçĕтсен, йĕрет, теççĕ. Ура тупанĕ кĕçĕтсен, килен çынна хирĕç пулат, теççĕ. Сылтăм пит çăмарти кĕçĕтсен, кулат, теççĕ. Сылтăм алă тупанĕ кĕçĕтсен, укçа килет, теççĕ. Орау. Тем пуç кĕçĕте пуçларĕ-ха (стала чесаться), мулча хутса кĕрес пуль. Ib. Кĕçĕтсе карĕ, зачесалась. Ib. Мулча хутасчĕ, темскер пуç кеçĕте пуçларĕ. Ib. Упи (медведь) ăна тытнă та, кĕçĕтмен çĕтренех (= çĕртенех), çтан килчĕ унтан, хыçкалама тытăннă. çынни аран-аран тарса хăтăлнă.

тĕкел

чĕт. Стюх. Тюрл. Тĕкел, попарно. ТХКА 81. Хам хутаçран пĕр ывăç мăйăр ывăçласа илтĕм те, Санюка: ыт-тĕкел, терĕм.— Тĕкел, терĕ Санюк. Ман ывăçран Санюк алли çине иле-иле хурса мăшăрăн шутласа пăхатпăр. Чăнах та тĕкел пулнă. Ст. Чек. Тĕкел = парăлăн. СПВВ. ЕХ. Тĕкел-мăшăрлă. || Нечет. СПВВ. ТМ. Тĕкел – мăшăрсăр. СПВВ. ГЕ. Тĕкел = хăрах, ытă = мăшăр.

чалтлаттар

понуд. ф. от гл. чалтлат. Сред. Юм. Он оттине корасчĕ эс, пĕтĕмпе чалтлаттарса çиç отса пырать вит. КС. Çав çын ман паталла чалтлаттарса чупса килчĕ. Якейк. Чалтлаттарса, только идя по мелкой луже, по мелкой воде. КС. Ывăç тупанĕпе чалтлаттарас (если провести ладонью по воде, от себя).

чалтăртаттар

понуд. ф. от гл. чалтăртат. Янш.-Норв. Вăл вăхăтра пĕри хăрах ывăç çăнăх илсе пӳрте кĕрет те, çăнăха пӳртре чалтăртаттарса ярат. (Вăрланă хĕршĕн туй туни).

чашлаттар

понуд. ф. от гл. чашлат. ЧС. Пĕр хитре хура тумтирлĕ çын насус пырши вĕçĕнчи кĕпçерен тытнă та, пушар çинелле чашлаттарать анчах. Ал. цв. 27. Çӳлелле чашлаттарса тăракан шывсем чарăннă. Якейк. Чӳкле выльлянă чох пĕр-пĕрне шупа чашлаттараç анчах. Ib. Прик-виççĕ чашлаттар-ха, ăшă пĕре те çок (прик-виç корка ăшă пар-ха). || КС. Хулăпа чашлаттарчĕ. Сред. Юм. Йорпа уткаласа тăракан ачасĕне çона çинчен анса пĕр-иккĕ чашлаттарчĕ те, ачасĕм таçта тарса пĕтрĕç. || КС. Йĕтеме, урайне шăппăрпа чашлаттарса шăлаççĕ. || КС. Ĕне пăрланнă шыва чĕлхипе чашлаттарса çулать. || КС. Эпĕ пĕр паккус чашлаттарса тухрăм. Сред. Юм. Пахчара пăртак ĕнер çăлса пĕтерейменни утă порччĕ те, çавна тохса чашлаттарса пăрахрăм (выкосил). || КС. Пăчкăпа чашлаттарнă сасă илтĕнет. Слышится (издали) шум пиления. || N. Мĕскĕн выльăх-чĕрлĕхсем, ĕнесемпе сурăхсем чашлаттарса çиеççĕ. || Малт. ик. вĕр. фиç. 113. Пĕлĕтрен чашлаттарса çăмăр çăвать. КС. Çăмăр чашлаттарса çăвать (шуршание с шипением). Шурăм-п. Çумăр хытăран хытă чашлаттара пуçларĕ. Н. Тойдеряк. Шыв ăсаççĕ те кама курнă ăна чашлатараççĕ. КС. Пĕр ывăç сĕлĕ илчĕ те, мана питрен чашлаттарчĕ. Ах ыраттăрĕ-çке! || КС. Сӳсе чашлаттарса шăртлаççĕ. Кудель чешут щеткой, при чем слышится своеобразный шум. || О санях по мягкому снегу. Paas. || Валять (т. е. писать на скорую руку разл. вещи).

хĕллехи

зимний. Красн. Горка. Халĕ ĕнтĕ хĕллехи мар. Орау. Хĕллехи япала (так как дело происходит зимою) алли шăнасран алса тулпе тӳртĕшне ывăç еннелле тытса сиктерет пăх катăкне (в игре „йытăлла“).

хĕрри

край. См. хĕр, хĕрĕ. N. Сĕтел хĕрри, край стола. НР. Шор хĕррипа отмашкăн... Чтобы ходить по краю болотца... Хурамал. Аслă çулсем хĕрри çырлаллă, çиессӳ килсен татса çи. По краям большой дороги много ягод, если захочешь поесть их, то сорви и ешь. Ib. Аслă çул хĕрринче сар пушăтлăх, çул çыннисем пĕлĕç хисепне. На краю большой дороги — желтые молодые липы, идущие будут знать им счет. N. Çаран хĕрринче çĕр-çырли, пĕр çупкамĕ пĕр ывăç. Ачач. 59. Ашшĕ пĕр-хĕрринче хар-р-р! хар-р-р! харлаттарса çывăрать. Ib. 50. Тимуш чей чашкине, хĕррисенчен ик алăпа та пит асăрхаса тытса, тути патнелле илсе пычĕ. N. Çак Тип-касăн хĕрринерех пĕр пĕчĕк латакайрах, вăтам пӳрт пур. А.-п. й. 31. Çул хĕрринче пĕр армак-чармак йăвăç ларнă. N. Ку хĕрринчи, тот, который (сидит, стонт) с этого края. N. Уй-хирсем тăрăх сасăллă суха: „Хĕррине те ну, ну! “ — илтĕнет пĕрмай. Янгорч. Суха тунă чух лашана: хĕррипе! тесе кăçкăрса пыраççĕ. Янтик. Ушкăн кăна ушкăн тупăлха, чăн хĕррипе эпир касрамăр. Ст. Шаймурз. Аслă çул хĕррисем пылчăклă. Альш. Кайăк юпа тăррине пырса ларат, юпа хĕррине лараймас вăл. || Опушка (леса). Оп. ис. ч. Н. Вăрман хĕррине çитсен, çынни: вăсси! вăсси! — тесе кăшкăрса ячĕ, тет. Когда они подошли к опушке леса, человек закричал: „Взы! взы“! || Берег. Бес. чув. З. Тутар ачисем çав çырман çӳлĕ хĕрринче, хăшĕ çара уран, хăшĕ çăпата сырса, хăшĕ кĕпепе кăна кăшкăрса, выляса, чупса çӳренĕ. ГФФ. Тем чол шыв хĕррипе отсан та, эпир шыва каяс çок. Сколько бы по бережку не ходили, в воду мы не упадем. Истор. Хĕвелтухăç йĕнчи çĕрсене Атăл хĕрри таранчченех туртса илнĕ. ЧП. Шурă Атăл хĕрри. Ст. Шаймурз. Тинĕс çинче пит вăйлă çил тухат, вара пичĕкене çыран хĕррине илсе юхтарса тухат. Орау. Шыв хĕррипе карĕ (если берег обрывистый, то: çыран хĕррипе карĕ), пошел вдоль берега. N. Хĕррисем (у реки Булы) кăш тĕлте тарăн, кăш тĕлте сăрт. || Употребляется в качестве послелога. А.-п. й. 16. Пĕр вар хĕрринчен куна хирĕç тем пысăкĕш кăвак кашкăр сиксе тухрĕ. N. Картасем хĕрринче (под заборами) выртса çӳрекенскер. || N. Каç пулсан, вăрçă хĕррине ĕçлеме каяттăмч.

шакăр

подр. дробному стуку. См. МКП, 87. М. Яуши. Сыс, качака! тесе калать тет те, качаки шакăр, шакăр пăх сыссăрĕ, тет. Сред. Юм. Пĕр ывăç пăхăр окçа шакăрр кăларайса тăкрĕ. СТИК. Шута хăяккăн тăратсан, шăрçисем шакăрр тăваççĕ. || Подр грожоту валунов, передвигаемых морской волной по каменистому дну (близ берега). Трхбл. || Исключительно. N. Шатăксене пăхрăм та, шакăр çара шăмăсене курса каяйрăм. || Сплошь. Букв. 1886. Тăррисенче шакăр мăрьесем лараççĕ. НИП. Кунта (Шеме хирĕсенче) ĕлĕк хирсенче шакăр этем шăмми выртнă çиялтах, вăл шăмăсана пĕр вырăс патши пуçтарттарса чиктернĕ. || Сразу. БАБ. Шакăрах ура çине тăчĕç те тухса кайрĕç пирĕн патăмăртан. N. Пур çын та (все) шакăрах ура çине сиксе тăчĕç (шумно вдруг повставали с мест). Орау. Атьăр, атьăр, ачасем, ан тăрăр, çынсем курсан: ха, урлав Иванин ачисем шакăрах тăраççĕ,— тийĕç (когда жнут). КС. Палумми шакăрах ларать (много). СТИК. Кашăка шакăр салма кĕрет (кашăка темĕн чухлĕ салма кĕрет). Трхбл. Шакăр салма (салмаран пуçне урăх нимĕн те çук, пĕр шыв та салма кăна). Шорк. Пурте урама тухса ларнă, шакăр лараççĕ.

шăрши

то же, что шăши, мышь. Слеп. Шăрши — кошак кайăкĕ. Зап. ВНО. Пĕр шăршин икĕ хӳре. (çăпата). Собр. Кушака çĕнсе шăрши айне пулнă, теççĕ. Одолел кошку, но был побежден мышью. (Пословица). Сред. Юм. Шăршне вилĕм, кошака колă. Кошке игрушка, мышке слезки. ЧС. Урама сĕтĕрсе тухса пуç тăрăх шыв ярса кӳпнĕ шăрши пек йĕп-йĕпе тăваççĕ. || Мыт (болезнь у лошадей). Сред. Юм. Лашана шăрши полать, чирлет. Тюрл. Лашана полать шăрши, янах айне, янах хошшине, чăмăр пек полса каять, вара тымар тăрăх чĕре патне каять, хырăм кӳпет, вара лаша вилет. Янах айне чăмăр пек полса кайсан, çавна вара ывăç çине чăмăртаса тытса ептĕрпелен ватас полать. || Имя мужч. Орау. || Фамильное прозвище в дер. Хирбоси (в бывш. Тойсинск вол.) Якейк. Шăрши Михали.

шĕкĕлте

то же, что шĕкĕлче. Çутт. 17. Шĕкĕлтесе кăларчĕ тыр пĕрчисене ывăç тупанĕ çине.

парне тырри

жертвенный хлеб. Его оставляют несжатым по окончании жатвы на загоне. Шурăм-п. Тырă вырса пĕтернĕ чухне ана çине пĕр ывăç вырмасăр лартса хăвараççĕ; вăл парне тырри пулать.

пат-çот

подр. звонкому удару. Б. Олг. Пат-çот! çапрăм, тет, çопкăпа Ивана питĕнчен. Ib. Уçлаппипе (= ывăç лаппипе) шу çине пат-çот çапрăм. Ib. Ут тапрĕ мана пат-çот.

перекет

(_пэ_рэ_гэ_т, Пшкрт: _пэ_рэђэ_т), изобилие, abundantia. СПВВ. ИА. Апат çиме ларсан, перекет (спорынья) пултăр, теççĕ. Сред. Юм. Перекет! (Ĕçкĕ-çикĕре пуçламан кленче тôлли эрех пôлсан калаççĕ. Ib. Перекет пултăр (= час ан пĕттĕр). Н. Шинкусы. Сирĕн кил-çурта пĕтĕмпех пăсса пĕтернĕ, ют турă укçисем пăрахса тултарнă, тата ĕçме-çимесене те йăлтах пăсса перекечĕсене вĕçтерсе пĕтернĕ. Ib. Сăра ĕçес килсен, ăсса килтереççĕ те, ĕçиччен: перекет! теççĕ. Ст. Чек. Перекет, все что идет на пользу. Перекет! говорит работающий в поле перед тем, как обедать. На свадьбах, перед разливанием вина говорят то же самое. Ядр. Перекет, такое состояние вещей, при котором они не убывают. Микушк. Ана çине аксан, ана çинче перекетне пар! (Из моленья). N. Çурлипе тырă çавăрса илсен, перекетне пар, кĕлте тултарăпăр, кĕлте перекетне пар, тĕм тултарăпăр, тĕм перекетне пар! Унтан вăрлăхне ана çине исе тухсан, кунтăк çине хурсан, кунтăк перекетне пар! Тата ывăçласа исен, ывăç перекетне пар! (Выдержки из молитвы «пичке пуçлянă чухнехи кĕлĕ»). Т. VI, 34. Хура халăх тайăлат сана, тăватпăр-тытатпăр, тытнă çăнăх-кĕрперен перекетне-услăхне пар! Тытнă тăвартан перекетне пар, ыйтнă укçаран перекетне пар! || Сбережение. Кан. Перекет кĕнекине (сберегательную книжку) илмесĕр эпĕр пӳрт лартса пĕтерес çук. || Дождь. || Назв. божества. К.-Кушки? Перекете ак çапла кĕлтунă: перекет, перекетне пар, иксĕлми тивлетне пар, кашни тиркĕре асăнатăп, витĕнетĕп, йăлăнатăп, тайăлатăп, тесе каланă. Магн. М. 62. Ой амăшĕ перекечĕ, итем амăшĕ перекечĕ, кăшăл амăшĕ перекечĕ, кил амăшĕ перекечĕ, карта амăшĕ перекечĕ, кĕлет амăшĕ перекечĕ.

пыллă пуç

или пылă пур, назв. растения, клевер. Имен. Пыллă пуç = чавка пуç. Эпир çур. çĕршыв 10. Çуркунне, юр кайсан, ыраш калчи çине пыллă-пуç (клевер) акса çӳрерĕмĕр. Петрунка. † Вăрман варинчи пылă-пуç, çумăр çуса кайиччен татимарăм пĕр ывăç.

пылăх

, пыллăх, новь после корчевки. Тюрл. Посри анасене пылăх тесе калаççĕ (коренная земля, поляна, поле чистое). Альш. Пылăх çĕр = вăрман уçса акнă çĕр (чищоба). || Поляна. Букв. 1904. Пĕр пĕчик пылăх тĕл пултăм эпĕ. Ку пылăх аякран хăмач сарнă пек курăнса выртат. Ib. Хыпаланса чупса пытăм уçланкă хĕрне: хир те мар, вăрман варринчи пылăх. N. † Пылăх варнчи пыл корĕк, пĕр виç ывăç татас поччĕ (= пулаччĕ); эсĕ мана йоратнине пĕлнĕ полсан, пĕр виç сăмах поплес поччĕ. (Хĕр йĕри). Синьял. † Вăрман варĕнче, пылăхра, сар чече те кăвак чече, сарринчен кăвакки ытларах. Мижули. Пăртак анчах вăрман пылăхĕнчен похнăччĕ, эпир тăракан йоман айне çиçĕм çиçсе, аслати йоман тăрăнчен пуçласа аяла çитиччен ик енеле çорса çапрĕ.

почĕ

то же, что пулатчĕ. Шемшер. † Пылăх варнчи пыл корĕк, пĕр виç ывăç татас почĕ, эсĕ мана йоратнине пĕлнĕ полсан, пĕр виç сăмах поплес почĕ (надо было поговорить).

поччă

то же, что полатчĕ. N. † Пылăх варнчи пыл корĕк пĕр виç ывăç тас поччĕ (= татас полатчĕ. Хĕр йĕри).

ана-пайĕ

(ана п̚аjэ̆, ана-п̚аj), spicarum manipulus, qui Tschuvaschorum more in singulis agri pariibus, quas aнa appellamus, quasi agro donatus, intactus relinquitur. Ст. Чек. Ана пайĕ хăвар. Оставь горсть несжатых колосьев на загоне (на последнем загоне; иначе на следующий год загон не даст урожая). Ib. Ана пайне тӳлесе хăвараççĕ. Означенные выше колосья завязывают узлом. Сред. Юм. Анана вырса пĕтерсен „ана пай“ тесе пĕрер ывăç пăрахса хăвараççĕ. Когда выжнут загон, оставляют по горсти колосьев, которые называют „долею загона“. Нюш-к. Тыр пĕтернĕ чух кайранхи ана çинче ана пайĕ хăвараççĕ. При окончании жатвы оставляют на последнем загоне „часть для загона“. [Русские называют то же самое „Христу на бородку“ или „Дедушке на бороду“].

апапап

(абабап), i. q. апап. КС. Якей. Апапап! Алла пĕçертсе ятăм! Ах! Руку обжог! Орау. Апапап! апапап! ывăç тупань ыратать! — чĕччи хама пулас пек! Ой-Ой, больно! ой-ой, больно! Болят ладони! — словно ее титьки достанутся мне! (поют на свадьбе парни, сопровождающие жениха, которые во время пляски хлопают в ладоши). Metaph. Переносно. СТИК. Апапап, пĕçерĕ! Нет, брат, обожжешься! (или: ага, какой ты ловкий! ага, какой он ловкий! — т. е. может относиться к разным лицам). Это выражение употребляется в том случае, когда хотят указать на несбыточность чьих-либо намерений.

ăв

тереть, растирать, мять. Н.И.П. Кантăр пуçĕнчен вăррине йăваласа е сăтăрса илсен, вăл пит çӳпĕлĕ пулат; ăна ывăç синче ăвсан, вĕрсессĕн, çӳппи вĕççе кайса, вăрри тасалса юлат. Шел. II. 39. Кăкрисене ăваççĕ, пуçĕсене ухаççе. || Бить, хлестать. СТИК. Ай-ай, хытă ăврĕ кăна ашшĕ шĕвĕ хулăпа (отхлестал). || Начерт. 178. Ăв, молоть табак. Ст. Чек. Ăвнă тапак, нюхательный табак. Ib. Ăвнă тапак ― алăпа йăваланă е тӳнĕ (толченый) тапак. Ib. Куçĕсене ăвнă тапакпа сапнă. Глаза засыпали нюхательным табаком.

ăвăç

горсть. См. ывăç.

йăвала

(jы̆вала), валять, катать. Шибач. Н. Карм. Чуста на йăваласа чăмăртас. Иов 8. Эсĕ мана, тăмран йăваласа тунă пек, якатса турăн. N. Кушак-кайăкне, аллинче йăваласа лучăркарĕ (измял мышь, валяя в руках). Артюшк. Хĕр çак çынна йăвалама (валять, катать по земле) тытăннă; ача, тӳсеймесĕр, кулса янă. || Тереть. Трахома. Пĕр-май куçне йăваласа çӳрет. Постоянно трет свои глаза. Ч. П. Вăта пӳрне вĕçне (концы отмороженных пальцев) йăвала-йăвала хĕрлĕ чĕреме (лицо) шуратрăм. || Мять. Сред. Юм. Йăваласа çемĕçтер хытса кайнă кĕрĕке. Çутталла 42. Пӳçахĕсене, ывăç тупанĕ çине хурса, йăваларĕ. N. Вĕсем, тырă пуçахĕсене тата-тата илсе, йăваласа çие пуçланă.

вĕлт

(_вэ̆л'_т, _вэ̆л'т'), подр. мельканию и мгновенному движению. Чăв. юм. 1919,₂₂. Тилĕ ташласа çӳрерĕ-çӳрерĕ те, алăкран вĕлт! тухса шурĕ (улизнула). Шел. 15. Мулкач пекех, вĕлт те вĕлт! ыткăнаççĕ ялалла. Тогаево. Онтан пӳрт кĕтессине ялт! çĕклерĕ, тет те, вĕлт анчах тохса карĕ, тет. Тюрл. Вĕлт-вĕлт вĕççе çӳрет. N. Хăй вĕлт, вĕлт тăвать, ыраш пĕрчине тăкать. (Тăпаç). Байгул. Чипер инкен арки вĕçĕ вĕлт-вĕлт. (Пӳркенчĕк). Шел. 15. Вĕлт! кăна вут хыптарать. Ib. 127. Вĕлт-вĕлт! çулçă мĕлкисем вĕлтĕртетеççĕ. Т. П. Загадки. Çӳлте вĕлт, аялта пат. Чăвашсем 21. Ăна (воду) ĕçсенех, тĕнĕрен вĕлт туса тухса каят (тухатмăш). Кореньк. Вĕçен-кайăк йот çĕре, тинĕс орлă, ăш-çĕре, çор-коннеччĕн вĕлт тăвать. Изамб. Т. Вĕлт тутарса чуптарса кайрĕçĕ (помчались). Сред. Юм. Вĕлт-çиç сиксе каçрĕ. Быстро перепрыгнул. Ст. Шаймурз. Вĕлт турĕ, вĕлле хыçне пытанчĕ. (Çиçĕм çиçни). Альш. Ку ухутник пеме тытăнат та, кайăк вĕлт çухалат. Тогаево. Эпĕ хăрарăм та, вĕлт анчах тохса тартăм. Сред. Юм. Пит вырса, ывăç час толтарса, вĕлт-вĕлт-çиç утса пырать (быстро жнет). Артюшк. Кашта çине (вĕрен çине) типме çакнă тутăр çилпе вĕлт-вĕлт туса вĕçкелет. Ib. Пахчана сĕтел çине манса хăварнă кĕнекен листисем çилпеле вĕлт-вĕлт туса уçăлса хупăнаççĕ. См. МКП. 52.

йĕкĕр-ывăç

пригоршни. М. П. Петр. СПВВ. Йĕкĕр-ывăç — йĕкерлесе илес. Сред. Юм. Икĕ алла пĕр çĕре туса, татса (чит. тытса), япала хôрсан, пĕр йĕкĕр-ывăç пôльчĕ, теççĕ.

йĕплĕ-хулă

шиповник СТИК, Н. Карм., Юрк. См. шăлан. N. Йĕплĕ хулă, см. хĕр аки. N. † Йĕплĕ хулă инки пурччĕ, пĕр пĕчĕк пӳме нумай йĕплер; йĕплер-йĕплер, çитеримар. Етрух. Унтан вара татах тепĕр хут йĕплĕхул пĕр ывăç илет те, сакайне татах кĕрсе кайса, пур кĕтессине çапса, шăлса тухать. Чув. тексты № 2, 491°. Йĕплĕ хулăимеет таинственное значение: отгоняет нечистую силу. Шорк. Йĕплĕ холă — шиповник (не велят есть его ягод, говоря; что из него был сделан венец Христа). БАБ. Йĕтĕн çурăмĕсене вут тĕртрĕ, тет те, тытăнчĕ, тет, ман тавра таканана йĕплĕ хулăпа çаптарса çаврăнма (юмăç карчăк).

вăрлăх кăларни

вынос семян в поле, обряд перед посевом. См. Магн. М. 23. N. Тĕшмĕшлĕ çынсем вăрлăх кăларма килĕнче кам телейлĕ, çавна яраççĕ. Вăл вара вăрлăх илет, çăкăр сăмси илет, çăмарта илет те, ана çине каять те, йăран çине ларса, пăртак çăкăр, сĕт, çăмартипе çакăр сăмсине тăпра айне чикет. Сред. Юм. Акма пуçлаччин пĕр-ик кôн малтан пĕрер ывăç тыр, тôхса, сапаççĕ ана çине, çавна вăрлăх кăларни теççĕ.

ывăç

(ывы̆с'), кисть руки. П. У. Горсть. Абыз. Пĕр ывăç ушшă, горсть ключей. Орау. Пĕр çĕре кĕрсе лартăмăр та, çырлана ывăçи-ывăçипе çиятнăр (едим цел. горстями). || Количество зерен хлеба, захватываемого сеятелем в горсть. Т. VI. 56. Кунтăкпа акнă чухне кунтăк перекетне пар, тет, Турă амăшĕ! Ывăçланă чухне (в горсть), ывăç перекетне пар, тет, Турă амăшĕ! Т. VI. 57. Е тата тырă вырма пуçлăпăр: ывăç вырсан, ывăç перекетне пар, тет.

хăрах ывăç

горсть (в противоположность йĕкĕр ывăç). Янш.-Норв. Хăрах ывăç çăнăх.

ывăçла

брать, захватывать в горсть, в пригоршни. Хĕн-хур. Вăл (она) вара, çул çинчи кӳленсе тăнă пылчăклă шыва ывăçласа илсе, ĕçнĕ те, канмасăрах, тата малалла утнă. Орау. Шыва çăл вăлашки çинчен ывăçла-ывăçла илсе, çурăм пите. Еще пример см. ывăç.

ывăç-тупанĕ

(тубан'э̆), ладонь. П. У. См. ал-топанĕ. Орау. Çынна хĕнесе, ывăç-тупанне çу килет-им? Какое удовольствие бить других? Тюрл. Сылтăм ывăç-топанĕ кĕçĕтсессĕн, окçа кĕрет, теççĕ; соллахай ывăç-топанĕ кĕçĕтсессĕн, окçа каять, теççĕ.

ывçă

(ывзы̆), то же, что ывăç. Юрк., И. С. Степ. Ст. Чек. Ывçă тупанĕ кĕçсен укçа е килет е каять. Юрк. Ылттăн улма ывăтрăм ывçăра, илсе чикĕр хĕвĕре. Чăвйт. Çын мулне ан пух: ывçăпа пухсан, ывçăпа салатăн; аркăпа пухсан, аркăна салатăн. БАБ. Акнă тырра-пулла пăртан-юртан, çилтен-тăвăлтан сыхла-Ывçăпа сапса, ывçăпа пуçтарма пар. (Моленье «ӳчӳк»). Чй. Ывçăн-ывçăн ут туртса çиет. Юрк. Ывсă = савăта витекен япала.

увăç

i. q. ывăç «горсть».

уç

то же, что уçă, ывăç, горсть. Уç-лаппи кисть руки. Ямаш. Каяç-паяç тет, тата уçлаппипа тинĕсе картласа тăракан паттăра тĕл пулчĕç, тет.

уçă

(уз'ы), кисть руки. В. Олг., Пшкрт., Сохрон-й. См. ывăç, ывçă, уç. Ярьуньк. Палламан, çакна илтсен, пĕр мăн çĕклем турпас илчĕ, тет те, çул тăрăх пăрахса карĕ, тет; леш яш ача пĕр уçă пăрахса кайнă, тет.

Вырăсла-чăвашла словарь (2002)

горсть

сущ.жен.
ывăç; горсть орехов пĕр ывăç мăйăр; взять в горсть ывăçласа ил

захватить

глаг. сов.
1. (син. взять, забрать) ил, ярса тыт, ярса ил; захватить горсть орехов пĕр ывăç мăйăр ил
2. (син. овладеть) ярса ил, çĕнсе ил; захватить чужую территорию ют çĕре ярса ил
3. пĕрле ил, илсе кай; захватить зонтик на случай дождя çумăр çăвĕ тесе зонтик илсе тух
4. (син. увлечь) кăсăклантар, кăмăла çавăр; книга захватила меня кĕнеке мана кăсăклантарчĕ ♦ дух захватило сывлăш пӳлĕнчĕ (хумханнăран е сивĕ çапнăран)

Вырăсла-чăвашла словарь (1972)

хиромант

хиромант (ывăç тупанĕ çинчи йĕрсем тăрăх çыннан иртнĕ пурнăçĕ, пулас пурнăçĕ çинчен каласа паракан çын).

Вырӑсла-чӑвашла словарь (1971)

выхватить

сов. 1. кого-что (отнять) туртса (е тăпăлтарса) ил; выхватить из рук алăран туртса ил; выхватить кусок изо рта çăварти татăка кăларса ил; 2. что (быстро вынуть) кăлар, туртса кăлар; выхватить саблю из ножен хĕçĕ йĕнĕрен туртса кăлар; 3. что, разг. (вырезать, вырвать что-л.) касса ил (е пăрах), татса (е тăпăлтарса) ил; выхватить клок шерсти пĕр ывăç çăм тăпалтарса ил, пенси илмелле ту.

горстка

ж. разг. см. горсть; горстка соли пĕр ывăç тăвар; горстка храбрецов паттăр ушкăн.

горсть

ж. 1. (руки) ывăç; брать горстью ывăçласа ил; 2. (количество чего-л.) ывăç; горсть орехов пĕр ывăç майăр; 3. перен. пĕчĕк ушкăн.

колпак

м. 1. калпак; поварской колпак повар калпакĕ; 2. (покрышка) ывăç, витĕ, калпак.

ладонь

ж. ывăç тупанĕ, ал тупанĕ, ал лаппи; в ширину ладони ал лаппи сарлакăш; ◇ видно как на ладони тӳрех курăнать, ал тупанĕ çинчи пек курăнать.

поднос

м. ывăç, поднос; чайный поднос чей подносĕ.

пригоршня

ж. йĕкĕр ывăç; ◇ полными пригоршнями ывăçи-ывăçипех, ывăçласа.

пук

м. сĕвĕм, ывăç, пайăрка, çыхă, тăлăм; пук мочалы курăс сĕвĕмĕ; пук соломы пĕр ывăç улăм; пук волос пĕр тăлăм çӳç.

пясть

ж. анат. ывăç тупанĕ шăмми.

тарека

ж. 1. турилкке; глубокая тарека тарăн турилкке; мелкая тарека ăшăх турилкке; 2. мн. тареки муз. тарелка, ывăç; оркестровые тареки оркестр тарелкисем; ◇ он не в своей тареке унăн кăмăлĕ пăсăлнă.

чашка

ж. 1. курка; чайная чашка чей курки; 2. (весов) çатма, ывăç.

Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)

сусăр

1. «нездоровый», «больной»; 2. «рана», «ушиб», «увечье»; «раненый», «увечный»; сусăр < сывăсăр «нездоровый» (сывă «здоровый», -căp — отрицание «не»); чередование ывă || уу встречается довольно часто, ср. ывăл || улывăт || утывтă утаывăç || уçсӧсыр «калека», «увечный» Wichmаnn усматривает чув. сусăр (TLP 93).

ывăç

«горсть»; йĕкĕр ывăç «пригоршня»; ывăçла «брать горстью, пригоршней»; др. тюрк. абуч, Замахш. аук, авуч, азерб., туркм. овуч, тефс. ХII-XIII вв., тур., тат. авуч, кумык. увуч, кирг. ууч, казах., к. калп. уыс, ног. увыс, тат. уч, башк. ус, алт. В ош, оош, ойр. ууш, хак. оос, уйг. оч, узб. ховуч (с неэтимологическим х) «горсть», «пригоршня»; тув. адыш, якут. ытыс «ладонь», «пригоршня»; чаг., тат. авучла, узб. ховучла, азерб. овучла «брать горстями». Вамбери возводит это слово к алуч — то, что можно взять в один прием (?). А. М. Щербак производит от ав «собираться», «стекаться» (Грамм. очерк языка тюркских текстов Х-XIII вв., М.— Л., 1961, стр. 108).

Чăваш чĕлхин çĕнĕлĕх словарĕ

нухрат

п.п. Укçа, укçа-тенкĕ, кĕмĕл (туп.). Ăçтан-ха упăшку нухрат çитертĕр, шалу çумне мĕскер хушас-ха ун тата. С.Шавлы //К-н, 1959, 11 /, 5 с. «Акă вăл нухрат! Кĕсье тулли!» — пĕр ывăç хут укçа туртса кăларать Смирнов. К-н, 1977, 16 /, 9 с. Наташа ... ним шелсĕр укçа-тенкĕ тăкакланă. Светлана тĕлĕнсех кайнă, ăçтан унăн çавăн чухлĕ нухрат. Т-ш, 1999, 2 /, 4 с. Мускава килме ... вĕсен нухрачĕ те çук. ХС, 1999, 36 /, 2 с. — нухрат пар (В.Алендей, 1979, 110 с.; К-н, 1986, 17 /, 7 с.); нухрат тӳле (К-н, 1987, 15 /, 10 с.; ÇХ, 1998, 44 /, 8 с.); нухрат туп (Х-р, 18.09.1992, 3 с.; Ар, 2001, 15 /, 3 с.); нухрат уйăр (ХС, 1999, 12 /, 3 с.; С-р, 2002, 40 /, 2 с.); нухратпа ти-вĕçтер (Х-р, 6.07.2001, 4 с.); нухрат енчĕкĕ (Х-р, 21.05.1999, 1 с.); — пухăннă нухрат (Х-р, 21.08.1998, 1 с.); район бюджетĕнчи нухрат (ÇХ, 2001, 47 /, 2 с.).

Çавăн пекех пăхăр: