Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

кача

2.
шип, шпора
зуб
такан качи — шип на подкове

пăта

1.
гвоздь
йывăç пăта — деревянный гвоздь
пĕчĕк пăта — гвоздик
тимĕр пăта железный гвоздь
такан пăти — подковный гвоздь
пăта шлепки — шляпка гвоздя
пăта çап — вбить гвоздь
пăтаран çак — повесить на гвоздь

пĕкече

1.
дужка
алка пĕкечи — дужка сережки
атма пĕкечи — поперечная дужка наметки
сăпка пĕкечи — дужка люльки (подвесной)
Хура такан пĕр пĕкече. (Хуран). — загадка У черного барана одна дужка. (Котел).

такан

I.

1.
подкова

такан

подковный
лаша таканĕ — конская подкова
такан пăти —подковные гвозди
лашана такан çап — подковать лошадь

такан

2.
скоба, подковка (у сапог)
такан кĕлеллĕ атă — сапоги с подковками, кованые сапоги

такан

3.
башмак, колодка (для торможения колес)
чаркăч таканĕсем — тех. тормозные колодки
кустăрма айне такан хур — подложить под колеса колодки

такан

4. уст.
колодки (деревянные бруски, прикрепляемые к лаптям в распутицу)

такан

5. уст.
деревянные коньки

такан

II.

1.
козлы (для пилки досок, дров; а также для устройства качелей)

такан

2.
таган, таганок, треножник
чукуна такан çине ларт — поставить чугун на таганок

такан

3.
настил, подмостки (под стогом или скирдой)

такан

4.
стропило
такан кашти — стропилина горизонтальная

такан

5.
виселица

таканкка

2.
то же, что такан II. 2.

чĕме

2.
шип
такан чĕмисем — шипы подковы

чĕмеллĕ

2.
имеющий шипы, с шипами
шипованный
чĕмеллĕ такан — подковы с шипами

чĕмесĕр

2.
не имеющий шипов, без шипов
чĕмесĕр такан — подковы без шипов

çап

2.
забивать, вбивать
прибивать
прикреплять
атă тĕпĕ çап — прибить подметку
пăта çап — забить гвоздь
сăвай çап — забивать сваи
такан çап —подбить подкову
çырса çап — вывесить, прибить что-л. написанное

Чăвашла-вырăсла словарь (1919)

виçĕ

три (3)
виçĕ уралă такан — треножник
виçĕ шăл — три зуба
виççĕмĕш — третий
виçшер — по три
виçĕм кун — третьего дня
виçмине — после завтра

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

Сармантей

(-_дэj), яз. имя мужч. Рекеев, Патраклă. Юрк. Çта каятăн, Сармантей? — Каллĕ-маллĕ пасара.— Мĕн шыратăн унта? — Тимĕр такан суйлама. Лаврентей пек ачана шыраса та тупас çук. Эпĕ пиччене кăшкăрма, пичче, хăлхасăр, илтмерĕ. Эпĕ пахчарах лараттăм, атте, суккăр, курмарĕ. Хуп касрăм, сăпка турăм, Тарье хĕрне сиктерме, сăпки сиксен, ачи утсан, хамах пырăп килелле. Кайрăм, кайрăм кăвак утпа, çӳрен ута тĕл пултăм. Кайрăм йĕрпе йĕрлесе, Тарье хĕрне вăрласа; вырăслă хапха пит йывăр, Тарье уçса хупас çук || Герой сказки „Сармантей“ или „Сармантейĕн сар чăххи“.

çу тупанĕ

, çу топань, мягкая часть копыта. Шорк. Такан пăти çу топанне çитнĕ, корăнать, лаша оксаклама поçларĕ. КС. Çу топанĕ, задняя мягкая часть копыта. Яргуньк. Çу топань çитĕнсе хăпарса тохать. Ст. Чек. Çу топанне хĕртни юрамарĕ.

такан

(?), неизв. сл. М. б. описка? N. Асли таварне таканса пăхмарăн пуль(?).

такан

(таган), подкова. КС. Лаша такан. Скотолекч. 22. Такансăр лашасен час-часах чĕрни вĕçĕсем çӳлелле тавăрăнса каяççĕ (загибаются). Ib. Ун пек чухне, лашанăн таканне кăларса (расковав), час-часах шыва кӳртес пулать (надо купать почаще лошадь). || Подковки (у сапог). Зап. ВНО. † Йĕс таканлă аттăр (сапоги) пур, такăрлатăр урама. || Деревянная(-ые) колодка(-и) у лаптей. Альш., КС. Ст. Чек. Çăпата таканĕ. Их две или одна, подшиваются под лапти. Орау. Çуркунне шăнпа çăпата çĕтĕлесрен (пĕтесрен), урана шыв витесрен такан çĕлеççĕ. Тăрăхла такан пĕчĕк ачасене, хĕрарăмсене анчах çĕлесе параççĕ. || Конёк (-ньки). Сятра. таганба jары̆н, кататься на коньках.

такан тĕпĕ

подкова. С. Дув. † Ĕнтĕ ут юртаймас, ут юртаймас, такан тĕпĕ хăпат (подкова отстает), пусаймас.

такан

(таган), сабан для пилки дров. Яргуньк. || Козлы из четырех шестов, связанных верхушками. Чертаг. Такан — япала çакма, чос çорма, ă) на что ставят стог (подмостки). || Козлы для подвешивання зыбки. СТИК. Сăпка таканĕ. || Подмостки (под стог). Нюш-к. Такан — ут капанĕ тунă чух кашта çумне тăратакан икĕ юплĕ йăвăç (их три). Такансене ытти патаксем ӳкесрен тăратаççĕ. Чертаг. Варăшчие таптаратпăр (подпираем) таканпала (тăваттă, улттă, çиччĕ тăрататпăр); капан айне çапă (хворост) хураççĕ, капан çĕрсе кайнăран (чтобы не сгнил стог). || Виселица, рели. Бгтр. Сут тусассăн, ăна такан çине çактарчĕç, тет. Панклеи. Патша Йăвана çактарса вĕлерме такан тутарчĕ. Начерт. 163. Такан, подкова, рели. || Качели. Ст. Чек. СИВВ. ПВ. Такан = ярăнчăк, качели. N. Ăрам варине кашни касса такан чуч-чувĕ хураççĕ. Такан чуччу çинче кататься тăваççĕ, ярăнаççĕ. Трхбл. Икĕ такан айĕнче вăй выляççĕ ачисем. См. чуччу. || Стропилина. Питушк. Стропилины упираюся пятками в концы матиц — папка. || Прозвище мужч. Б. Олг. Такан Якку.

тахан

(таhан), подкова. См. такан. Цив. † Аслă çулăн варринче тимĕр тахан йăрри (= йĕрри) пур. Так и в Тюрл. Арзад. 1908, № 52. Ытти лашисен тахан (подковы) малти урисенчĕ çеç. || Качели. Бюрг. † Икĕ тахан айĕнче вăй выляççĕ ачисем. || Козлы. Аттик. Вĕсем Хурăн-варне (овраг) пырсассăн, тахан туса, хурансене виççĕшне те çеккĕлпе (на крюке) çакса яраççĕ. Ib. Çапла, пурне те хатĕрлесен, суйласа илнĕ çын çырмана пĕве хĕррине анать те, тахан туса, виçĕ хуран юнашар çакса, çăмăр учӳк валли пăтă пĕçерме пуçлать. || Колодка, подшиваемая под лапти (в мокредь). Чинер. (Чист.). || Н. Седяк. Тахан — капан варне тăратакан йăвăç, çак йăвăçсене утă çĕрмесрен тăратаççĕ. || Виселица. V.S.

техĕмлĕ

вкусный. Орау. Техĕмлĕ (тутлă) пултăр тесе, тăвар пусаççĕ такан малти икĕ ури хушшине, кăкăрĕ çине (сделав надрез. Техĕмлĕ — тутлă пултăр тени). СТИК. Чĕрене пыракан çимĕçе мухтаса: техĕмлĕ, теççĕ. Ib. Шăрттан, чăкăт, тата ытти япала та техĕмлĕ. N. Çулă, техĕмлĕ парне. Питушк. Ай-ай, техĕмлĕ полнă! N. Така пуснă чухне калакан сăмахсем: така пĕре шыв сапсанах силлентĕр, ашĕ-пăшĕ пĕртен (с одной стороны) перекетлĕ те, пĕртен (с другой стороны) техĕмлĕ пултăр. Юрк. Ай-хай хуратул пăттине вĕсем техĕмлĕ тăваççĕ-çке, çисе те тăранма хал çук, темĕн тĕрлĕ тутлă пулат.

хăпăн

отставать, оторваться, отделяться. Сборн. по мед. Кĕсен типсе хăпăнса ӳксен вара тӳрленет. Череп. Хăпăн, отставать (сильнее, чем хăп). Чĕр. чун. яп. й-к. пур. 35. Анчах чечек çинчен хăпăнсанах, темĕнрен хăранă пек васкаса, ухăн сывлăшри çивĕчĕшĕпе, вĕçсе йывăçсен чăтлăхне пытанаççĕ, е тата тепĕр чечек çине куçаççĕ (нектарккăсем). Баран. 153. Ăшă пӳртре çăка хуппи çемçелсе çӳп-çӳхе силĕ пулса хăпăнать. Кан. Сивĕнсе хытса çитсенех, ăвăс савăт ăшĕнчен лайăх хăпăнса тухать. Скотолеч. 13. Кĕсенĕ часрах хăпăнса ӳктĕр тесен, ăна шăн çу сĕрес пулать. КС. Лаша чĕрни хăпăнса ӳкнĕ (отстала часть копыта). Ib. Такан хăпăнса ӳкнĕ. Орау. Алăк çинчи сăрсам (краска) хăпăна-хăпăна ӳкрĕç. Чума. Ӳттирĕ сĕвĕнсе хăпăнса ӳкет. ЧП. Вăрман варĕнчи хăмла çырли пырам татам тенĕ чух хăпăнчĕ ӳкрĕ, мĕн тăвас. Хурамал. Хăма тăршшĕпех (во всю длину) хăпăнса тухнă (= катăлса тухнă, откололась и выпала). КС. Аран-аран хăпанчĕ. Насилу ушел.

шăхча

мошонка. КС. Шăхча — ăйăрăн, сыснан, такан, вăчарăн пулать. || Скотолеч. 11. Лаша шăхчи çумне çӳп е тусан хытса ларсассăн, вăл шăхчине кăлармасăр шăрать; çавăн пек чух ăна çĕре ӳкерсе шăхчине супăньпе çăвас пулать. Ib. 20. Лашанăн шăхчи шыçса вĕриленсе каять те шăла кĕреймесĕр çакăнса çӳрет. Ib. Шахча хутаççи, мошонка.

атă

(ады̆), calceus, сапог. Изамб. Т. Ĕç вăхăтĕнче хĕр-арăмсем пекех чăлха-çăпата сыраççĕ. Праçниксенче атă тăхăнаççĕ. В рабочую пору они (чуваши-мужчины), так же, как и женщины, надевают чулки и лапти, а в праздники сапоги. Шурăм-п. № 1. Аннӳ туса панă атă урана ыраттармасть-и? А что, не болят ноги от саног, сшитых тебе матерью? (шутливый вопрос, заданный мальчику, ходившему босиком; здесь сапоги — голая кожа ног). Якейк. Атта такан хортарас-ха (или: çаптарас-ха). Надо подбить сапота подковками. Ib. Эсĕ аттăна кама союс хортартăн? Кому отдавал ты обсоюзить свои сапоги? Ст. Чек. Эс аттăна камран саюс (саjус) хуртартăн?

атă кĕли

(_к̚э̆л’и), ima eademque posterior pars calceamenti, cui calce ipsa insistimus, каблук, подбор сапога. Ст. Чек. Атă кĕлисене такан çаптартăм. Я велел прибить к подборам сапог подковки. Ib. Аттăн кĕлине таптарăм-ха. Я вот стоптал сапог.

кайри-майри

задний и передний. Юрк. † Атте лаши сарă лаша, кайри-майри йĕс такан.

каптăрма

(капты̆рма), крючок. N. Каптăрмана яр. Расстегни крючок. N. Каптăрмана çаклат. N. † Пустав халат тӳмисем(?) эпĕ лартас çук каптăрма (крючок). Сала 94. † Улача та кĕпе пӳс пулмĕ, унăн каптăрмисем те йĕс пулмĕ. Образцы 9. Кĕмĕл сулă каптăрми те, кĕмĕл сулă каптăрми. Хусан çӳлĕ лапкинче. СПВВ. † Кĕмĕл сулă, йĕс каптăрма пулсан, пулĕ Хусан лавккинче. Ст. Шаймурз. † Кĕмĕлех те сулă, йĕс каптăрма. Н. Карм. Каптăрмапа йилене туме хураççĕ. Сред. Юм. Каптăрма — крючок, который пришивают к одежде вместо пуговиц. СТИК. Каптăрма — застёжка. Ib. Каптăрма çаклашки, крючок у застёжки. Ib. Каптăрма йăлли, петля у застёжки. || Колодки под лапти. Альменево. СПВВ. ЕГ. Каптăрма — çăпата çĕтĕлесрен çăпата тĕпне çĕлеççĕ. Каптăрма тесе, тата кĕпен, е сăхманăн, пăравулккăран тунă çаклатмалли тӳммене калаççĕ. СПВВ. ПВ. Каптăрма, каттăрма, шак-мак, такан, колодки на ногах (т. е. на лаптях). || Коньки (для катанья). КС. Каптăрмапа ярăнас (иначе «кунькки»). || Альш. Каптăрма! (или: капташка! или: капта!), вот так раз! вот так фунт! (говорится при чём-нибудь неожиданном, поразительном).

кари-валти

(-δи^ы), то же, что кайри-малти. Якейк. † Ати лаши — тор лаши, кари-валти йĕс такан (т. е. все четыре ноги подкованы латунными подковами).

кукăр-такан

(т̚аган), колодки, пришиваемые к лаптям весною. СПВВ. ПВ. Кукăр-такан, колодки на ногах. См. кукăр-тупан.

лакăр

(лагы̆р), подр. сильному кипению (клокотанию). Шорк. Хоран лакăр-лакăр вĕрет (хоран хытă вĕренĕ чохне калаççĕ). || Подр. хрипению удавливаемого. Янш.-Норв. Вĕренĕ карчăкин мăйне пăвнă мĕн, вара карчăкĕ лакар-лакăр-лакăр! тăва пуçларĕ, тет. || Чăв. й. пур. 20°. Сахрун, пырса, çĕклесе пăхнă та, леш вилнĕ çын лакăр! тунă. || СТИК. Такан пырне каснă чухне вăл лакăр-лакăр! сывлат. N. Хăш-хăш çыннăн пырĕ лакăр-лакăр тăват (ытла пит пăсăлса кайнă çынсен). || Подр. звонкому хлюпанью воды в промоченном сапоге. Орау. Атăшне (= атă ăшне) шыв лакăрах кĕрсе тулчĕ. || Подр. звуку жидкости, смешанной с грязью, при ее проникании в сапоги и т. п. Орау. Лакăрах кĕрсе лартăм. Провалился на льду или в болото. Собр. Хура кĕсре кучĕ лакăр-лакăр. (Çăраççи уçнă чух хăлтăртатни).

мункун

монкон, назв. праздн., пасха. N. Е мункунтан мункуна çӳрет. Шел. 105. Ме-халĕ, Урук, мункун çăмарти. ДФФ. Мункунăн иккĕмĕш кунĕнче, тунтикун, ваттисене (вилнисене) асăнатьчĕç. Ib. Пирĕн аттесем çамрăк чухне мункуна юнкун (хăрушă эрнере) пуçлатьчĕç. тет... Малтанхи куна кăлăм-кунĕ тетчĕç. Ст. Яха-к. Хăш-хăш ялсенче чăвашсем мункуна аслă типпĕн юлашки эрнин калăм-кунĕнче, юнкун, тăваççĕ. Ĕлĕк пирĕн ялсем те, эпĕ ăçтăвасса, мун-куна юнкун туса, пăтă чӳклетчĕç. Н. Седяк. Чăвашсен мункунĕ асап эрнинче юнкун пуçланать. Юнкуна калăм кунĕ теççĕ. Чăвашсем праçникĕсенче малан вилнисене асăнаççĕ – хываççĕ. Христос тĕнне тытакан чăвашсем апла мункуна малтан тумаççĕ, вырăссемпе пĕрлех тăваççĕ. ЧС. Пирĕн ялсем сĕрен мункун тунтикунĕ тăваççĕ. Ib. Мункун эрне тенĕ чух ачасем ашшĕсене атăсем илтереççĕ. N. Мункун (калăмкун) аслă эрнере юнкун пулать; тепĕр кун, кĕçнерникун, вилнĕ çынсене хываççĕ. N. Çулталăкра пур вилнĕ çынсене те пĕрле тăватă хут асăнса хываççĕ: мункунта, аслă кĕç-нерникун каç; мункунĕ пулат юнкун, тепĕр кунне, кĕçнерни-кун-каç, эрне-каç, вилнĕ çынсене асăнса хываççĕ. Ст. Шаймурз. Мункун эрни хушшинче. Юрк. Мункун эрни тухсан (когда пройдет). N. Мункун-каç, канун пасхи. N. Кĕрхи сăра. Кĕр сăри каç та вилнĕ çынсене, мункун-каçхи пекех, е автан сăри пекех, ăратнесене пуçтарса, çĕрле ĕрет туса, хывса çӳреççĕ. Изамб. Т. Мункун мынчи (= мунчи). N. Çакна асăнма, пĕчĕкçĕ ачасене мункун кунĕ çăмарта пуçтарма йăла тухнă, тет. КС., Изамб. Т. Мункун типпи, великий пост. N. Пупсем çӳреççĕ, тет, мункун кĕлли кĕлтуса. Макка 215°. Чăваш мункунĕ вырăс мункунĕнчен пилĕк кун малтан пулать. Чи пирвайхи кун вăсем пăтă çисе çӳреççĕ; вăсем пăттине ăратни-ăратнипе çисе çӳреççĕ. Иккĕмĕш кун ваттисене хываççĕ, виççĕмĕшпе тăват(т)ăмĕш кунĕнче кассипе çисе çӳреççĕ. Пилĕкмĕш кун сĕрем тăваççĕ. Çав мункуна турăпа патшана асăнса праçник тăватпăр, теççĕ. Мункун хушшинче чӳклеме ĕçеççĕ. Ăрам варрине кашни касса такан чуччувĕ хураççĕ, такан чуччу çинче кататса тăваççĕ, ярăнаççĕ. Изамб. Т. Хĕрарăмсем мункун кĕпи, шăлаварĕ, чăлхи çĕлеççĕ. Ib. Мункун умĕн юлашкинчен пулакан пасара мункун пасарĕ теççĕ. Ib. Мункун шăмат-кунĕ пурте мынча хутаççĕ. Ib. Ул укçана (т. е. „периленнĕ укçана“) шуйттан мункун-каç типĕтет, теççĕ. Шурăм-п. Мункун пăтти. СТИК. Мункунсенче эпĕр нимĕнле ĕç кутне те пыраймарăмăр. N. Мункунта çерçире те сăра пур, теççĕ. (Послов.). Никит. Мункун çитес умĕнхи кĕçнерникун шăнтсассăн, пăрçа пулать. N. Ма апла пит хыпаланаççĕ? — Мункун çитет. Сред. Юм. Мôнкôн (моҥгон) чохне пĕчик ачасĕне кирак (= кирек) кам патнех те кайсан, мôнкôн çăмарти тесе, пĕрер çăмарта, пĕренкĕсĕм параççĕ. Ib. Мôнкôн кôнĕ ирхĕне малтан аван çын пырсан, çитес хĕл сôрăхсĕм пит пăрулаççĕ, тет; ôсал çын пырсан, пăруламаççĕ, тет. (Народное поверье). Ib. Мôнкôн кôнĕ пôшар пôлсан, çу тăрăшпе (всё лето) пôшар пит пôлать, тет. (То же). Ib. Кăчкă-кĕлли кôнĕ Мôнкôн Хôсантан тôхать, кĕçнерникон (великий четверг) яла килет, шăматкон пӳрте кăмака хыçне кĕрет, вырсарникôн ирхĕне тĕпеле иртсе ларать. (Гов. детям). Ib. Мôнкôн çĕрĕ тĕттĕм пôлса вăт тôхса çôнтараççĕ. N. Аслă мункун, первый день пасхи. Кĕçĕн мункун, фомино воскресенье. || Имя (прозвище?) мужч. в области Тăхăр-Ял; он знал много древних преданий и бывал жрецом (молельшиком) на моленьях. (Сообщ. Ф. Т. Тайбинский).

мунча таканĕ

или просто такан, два главных камня в своде банной печки. ЩС.

йăс

(jы̆с), то же, что йĕс. Завражн. Йăс ― желтая медь. Цив. † Хут кӳмепе карăмăр, йăс кӳмепе килтĕмĕр. Сред. Юм. † Пичче пӳрчĕ пысăк пӳрт, йĕри-тавра йăс пăта. Эпир килсе кĕнĕ чух, йăс пăтасем çуталчĕç; эпир тухса кайнă чух, йăс пăтасем тутăхаç. Якейк. † Йăс, йăс такан, йăс такан. К.-Кушки. † Йăс кĕлелĕ пушмакçăм, йĕрĕ юлтăр çак киле. Цив. † Йăсран кĕпер хыврăмăр. Шемшер. † Шемшер орам йăс орам; эпĕ тохса кайсассăн, йăс орам те тотăхĕ. || Латунная бляха на сбруе. Сред. Юм. Йăс тесе, ютлăхсем çумне çĕлесе яракан йăсран тунă тӳмесĕне калаççĕ. СПВВ. ИА. Лаша таврашне йăспа илемлентереççĕ.

ыр-хаяр

(х̚аjар), назв. духов. Аттик. Çĕрле çӳрекен ыр-хаяр, кăнтăрла çӳрекен ыр-хаяр, çакна ĕççе-çисе кайтăр. (Из наговора против «лăп-лап). Цив. Е... ха... мĕн!!! ыр-хаяр çакланнă-çке-мĕн сана! (Из записи А. Етрухина «Чăваш чирĕ», 2) Следующий отрывок взят из не оконченной рукописи М. В. Шевле «Авалхи чăваш ялисем» (1907 г.). Авалхи чăвашсем, Христос тĕнне кĕнĕ пулин те, хăйсен тĕнне хытă тытнă, ăна халĕрех-çих пăрахнă. Авалхи чăвашсем ĕненнĕ тăрăх пĕрех турă пулман, вĕсен турăсем тăхăр ушкăн пулнă, кашни ушкăнĕнче тăхăршар турă пулнă. Вĕсем пурте пĕртан пулман, первайхи ушкăнрисем аслисем пулнă, иккĕмĕш ушкăнрисем кĕçĕнтереххисем, виççĕмĕш ушкăнрисем тата кĕçнерехисем пулнă, такки çапа еречĕпе пынă. Тăта кашни ушкăнра уйрăм асли пулнă, ун хыçĕнчен кĕçнерехисем пулнă. Çапа ĕнтĕ пирĕн авалхи чăвашсен турăсем тăхăр ушкăн пулнă, кашни ушкăнĕнче тăхăр турă, мĕн пурĕ 81 турă. Вĕсен хушшинче аслисем, кĕçнисем пулнине астусан, вĕсем 81-те турă пулман пулмалла, вĕсен хушшинчен нăмайĕшĕ святой пеккисем, ангел пеккисем-çих пулнă пулмалла, анчах ĕлĕкхи вавашсем вĕсене пурне те пĕрле турăсем тенĕрен, эпир те турăсем тейĕпĕр. Кашни туррăн хăй пăхса тăракан япала пулнă: Акă вĕсем: 1) Таса пĕр турă, пуринчен асли. 2) Пӳлĕхçе, пĕр турăран кĕçни. З) Тур-Амĕш. 4) Пихампар, пĕтĕм çынсене пĕлсе тăракани. 5) Хĕрлĕ-Çыр пĕртак пурнарахпа Св. Николая пĕлтернĕ, ĕлĕк тем тăвакан пулнă, паллă мар. 6) Çĕр-Йыш. 7) Çĕр-Ашшĕ. 8) Çĕр-амĕш. 9) Çĕр Сулу, çĕре сулса парсан илекени. Кама та пулин çиленсен, илĕ вăрççан, таса çĕрте вăрçнине каçар, манан (siс!) ан шыра, çавăнтан кайса шыра тесе тухса çăнăх вĕçтернĕ. Иккĕмĕш ушкăнĕ. 1) Ывăл-хĕр çуратакая турă. 2) Ывăл-хĕр çуратакан амĕш. З) Ывăл-хĕр çуратаканăн Пӳлĕхçи, тоже пĕлсе тăракани. 4) Хунхаççи (так и в черновике рукописи), ӳсен япаласене хуяаттаракани пулнă пулмалла. 5) Хумхаççи, хумхантарса лартакани. 6) Вĕри хĕвелтен сыхлакани. 7) Çил-ашшĕ. 8) Çил-амĕш. 9) Тăвăл çил çӳретекени. Виççмĕш ушкăн. 1) Тыр-пул çуратакан турă. 2) Тыр-пул çуратакан амĕш. 3) Тыр-пул çуратакан Пӳлĕхçи. 4) Выльăх-чĕрлĕх çуратакан турă. 5) Выльăх-чĕрлĕх çуратакан амĕш. 6) Выльăх-чĕрлĕх çуратаканăн Пӳлĕхçи. 7) Вĕлле хурт çур такан турă. 8) Вĕлле хурт çуратакан амĕш. 9) Пӳлĕхçи. Тăваттăмĕш ушкăн. 1) Хăмла хăпартакан турă. 2) Хусанта аслă алăкра выртакан ырă. З) Сĕвере выртакан ырă. 4) Шупашкарта выртакан ырă. 5) Аслă (илĕ кив) киремет. 6) Аслă Киремет Ашшĕ. 7) Аслă киремет Амĕш. 8) Аслă киремет хаярĕ. 9) Тӳр-кĕлли. Хусанти, Сĕвери, Шупашкартн ырă, тесе, святой ӳчĕсене каланă пуль. Киремет тесе çынна тытса хутлакан турра каланă, вăл пит усал пулнă, ăна тул çăнăхĕнчен сарçупа çăрса юсман туса панă. Киремет хаярĕ, киремечĕ хушсан, пырса хутлакани пулнă. Тӳр-кĕлли тоже çавăн майли пулнă. Пиллекĕмĕш ушкăн. 1) Çĕнĕ киремет. 2) Çĕнĕ киремет ашшĕ. З) Çĕнĕ киремет амĕш. 4) Çĕнĕ киремет хаярĕ. 5) Çил çунач. 6) Çил хаяр. 7) Хĕвел ашшĕ. 8) Хĕвел амĕш. 9) Хĕвел çунач. Улттăмăш ушкăн. 1) Çĕр-шу кĕтен. 2) Уй пăхакан. З) Шыв вăтăш. 4) Итем сыхчи. 5) Хĕрт-Сурт. 6) Турă умĕнче çӳрекен. 7) Хĕрлĕ-Çыр ырри. 8) Кĕлĕ алăк умĕнче тăракан. 9) Кĕлĕ алăк уçакан. Çиччĕмĕш ушкăн. Ку ушкăнта таврари ырăсене асăннă, çавăнпа эп кунта хамăр таврари ырăсене çырап. 1) Хыçалти Аслă ырă. 2) Юнсарти ырă. 3) Шултрари ырй. 4) Уй пуçĕнчи ырă. 5) Кив масар. Кив масар тесе Йĕршер панчи, тĕне кĕмен чăвашсене чикнĕ масара калаç. Вăл масар халь те пур, унта вилнĕ çын тăпри çине лартнă тем пысăкĕш чулсем халь те мăкланса выртаç. Çав чулсем айне тухатакан çынсем, çӳçсем, кĕпе çухисем вăрттăн касса, тата урăх япаласем те пуçтарса кайса чикеç, теççĕ юмăç карчăксем. Таврари ырăсем тесе вак-твек турăсене каланă. Вĕсене парне памасăр юраман, вĕсем парне памасан çулта-йĕрте вĕсен тĕлĕнчен иртсе кайнă чух хăратса çынна чирлетме пултарнă, парне ларакана тĕрлĕ усалтан сыхланă. 6) Аслă-Вупкăн, выльăхсене пăхса тăнă. 7) Арçӳри. 8) яхăх (ярăх?), кĕсен-çăпан кăларакани пулнă, ăна воздушный (хĕрлĕ пилĕклĕ) пренĕк пăрахнă, хĕш-чух çуршар, чĕрĕкшер пуслăхсем или нухратсем парахнă. 9) Турă-Сулу, турра сулса панине илекен. Саккăрăмĕш ушкăн. 1) Чĕлпĕр тытакан. 2) Итем перекечĕ. З) Уй перекечĕ. 4) Перекет амĕш. 5) Перекет ашшĕ. 6) Перекет паракан. 7) Шултра алапа шыв ăсса килекен. Чӳк тума хур или путек пуснă. Пусас япалана малтан шыв сапса силлентернĕ, силленет пулсан, Ырă ăна пахил илнине, силленмес пулсан, пахил илменине пĕлтернĕ. Силлентерме сапакан шыва Шултра-алапа шыв ăсакани илсе пынă. 8) Тăваççи. 9) Тăтхаççи. Ку кайранхи ик ырă мĕн тăваканисем пулнине юмăç карчăксем те пĕлмеç. Тăххăрăмĕш ушкăн. Ку ушкăнти турăсем мĕн-мĕн ятлисене, вĕсем мĕн япаласене пăхса тăнисене пĕлекен çынна эп ку таранччĕн тĕл пулман-ха, çавăнпа вĕсем çинчен нимех те калама пуятараймастăп. Хам шухăшпа ку ушкăнта тĕрлĕ лăп-лапсене, кăçта килчĕ унта, пахчасенче-мĕнте пулнă йăрăхсене, киреметсене, ар-çӳрисене, ячĕсене каласа асăннă пуль, теп. Авалхи чăвашсен праçниксем те хальхисем пулман. Мун-кун та аслă кĕçнерни кун пулнă. Кашни эрнере вĕсен пĕр праçник пулнă эрне кун, хальхи вырсарни кун вырăнне. Тата чӳксем пулнă. Ак вĕсем: Тăхăр хуран, Çӳлти кĕлĕ, Вăрăм пăтă, Çич кас масарпе аснакан чӳк, Çĕнĕ-тыр-пул чӳкĕ, Хĕрт-сурт пăтти, Сăра чӳк, Вупкăн çӳк, Çăмăр чӳк. Авалхи чăвашсен хальхи поптавраш вырăнне кашни ялта, тĕрлĕ чӳк йĕркисене пĕлекен çын пулнă, ăна чăваш мулли тенĕ. Чăваш мулли ахал, çынах пулнă, ăна никам та суйламан, кам кĕлĕ-йĕркисене лайăхрах пĕлнĕ, çав мулла пулнă. Мулларан урăх, кĕлĕ йĕркисене пĕлекени юмăç карчăксем пулнă. Вĕсем çын чирлесен чӳксем тунă, арçӳрисене çакăр тураса пăрахнă, тухса киреметсене, йăрăхсене сулнă. Вĕсем уншĕн укçа е пĕр пĕр япала илнĕ. Чӳк тунă чух малтан алăка уççа, алăк'' патнелле пахса пĕтĕм турра асăннă. Мулла, калпакне хул-айне хĕстерсе, аллинче çимĕç тытса тăнă, унпа пĕрле ыттисем те хĕш чухне мĕн çимĕс те пулин тытса тăнă. Алăк патнелле пăхса кĕл туса пĕтерсен тин тур кĕтессинелле пăхса сăх сăхнă, унччен сăх сăхман.

Вырăсла-чăвашла словарь (2002)

ковать

глаг. несов.
1. что тупта, шакка; ковать железо на наковальне тимĕре сунтал çинче тупта
2. кого таканла, такан çап; лошади не кованы лашасене таканламан

подкова

сущ.жен.
такан; сапоги с подковами таканлă атă; конь потерял подкову лашан таканĕ татăлса ӳкнĕ

подковать

глаг. сов.
таканла, такан çап; подковать лошадь лаша таканла

Вырăсла-чăвашла словарь (1972)

колодка

калӑп; колодка для сапог атӑ калӑпӗ; деревянные колодки, пришиваемые в распутницу к лаптям кукӑр тупан, кукӑр такан, каптӑрма, куплак.

колодка

калӑп; колодка для сапог атӑ калӑпӗ; деревянные колодки, пришиваемые в распутницу к лаптям кукӑр тупан, кукӑр такан, каптӑрма, куплак.

виселица

çакса вĕлермелли такан.

сковывать

кого, что несов., сковать, скую сов. 1. хĕртсе, туптаса ту (такан); 2. хĕртсе, туптаса сып; 3. сӑнчӑрла, тимӗрле; 4. перен. хулӑн пӑрпа вит (кӳлӗсене, юханшывсене).

шип

1. йӗп (йывӑҫӑн); 2. сула (хӑмасене тытса таракан урлӑ йывӑҫ); 3. чӗме, чӗмек, кача; подковные шипы такан чемисем (качисем); 4. айҫӑвар (осетр евӗрлӗ пула);

подкова

такан, лаша таканĕ.

подковообразный

такан евӗрлӗ.

таган

такан, виçура (айне кăвайтă хурса апат хатĕрлемелли виçĕ ураллă тимĕр кăшăл).

Вырӑсла-чӑвашла словарь (1971)

виселица

ж. такан (çакса вĕлермелли).

о

предлог. 1. с вин. п. (при обозначении соприкосновения, столкновения одного предмета с другим) çине, ⸗а [⸗е], ⸗на [⸗не], ⸗ран [⸗рен], ⸗тан [⸗тен]; опереться о стол сĕтел çине тайăн; удариться о камень чул çине çапăн; споткнуться о порог пусакран такан; 2. с предл. п. (при указании на лицо или предмет, на которые направлены мысль, речь, чувство) çинчен, пирки; ⸗шăн [⸗шĕн]; речь идёт о тебе сăмах сан çинчен пырать; мечтать о поездке каясси çинчен шухăшла; заботиться о детях ачасемшĕн тăрăш; 3. с предл. п., уст. (при обозначении числа однородных частей) ⸗лă [⸗лĕ]; стол о трёх ножках виç ураллă сĕтел; ◇ бок о бок çума-çумăн, юнашарах; рука об руку килĕштерсе, çураçуллă.

подбить

сов. 1. что çап, çапса ларт (е хур); подбить подмётку тĕп хур, тĕпле; подбить подкову такан çап; 2. что чем, разг. (подшить с изнанки) айне (е ăшне, тӳнтер енне) хур, яр, хурса çĕле; подбить пальто шёлком пальто ăшне пурçăн çĕле; 3. кого на что и с неопр., перен. разг. (подстрекнуть) хĕтĕрт, çавăр; 4. кого-что, разг. (уронить, сбить, ударив снизу) çапса (е персе) ӳкер, амант; ◇ подбить тесто чустана çăратса çăр.

подкова

ж. такан; подковы с шипами чĕмеллĕ (е качаллă) такан; подкова сапога атă таканĕ.

подковообразный

прил. такан еверлĕ.

подобрать

сов. 1. кого-что (поднять) çĕртен ил, пуçтар, пуçтарса ил; подобрать подкову такан пĕшкĕнсе ил; подобрать рассыпавшиеся деньги тăкăннă укçана пуçтар; 2. что (убрать, спрятать подо что-л.) пуçтар, тирпейле, пуçтарса тыт; подобрать волосы çӳсе пуçтар (е тирпейле); подобрать вожжи тилхепене пуçтарса тыт; 3. что (приподнять вверх) çĕкле, тавăр; подобрать подол аркине çĕкле; подобрать рукава çанăсене тавăр; 4. что (найти подходящее чему-л.) суйласа туп (е ил), туп; подобрать ключ çăраççи юраттар; подобрать необходимый материал кирлĕ материал пухса çитер.

расковать

сов. 1. кого (снять подковы) такан хыв (е кăлар, ил); расковать лошадь лаша таканне хывса ил; 2. кого (освободить от оков) хăтар, ирĕке кăлар; 3. что (ковкой расплющить) туптаса (е шаккаса) лапчăт; расковать железо тимĕре туптаса лапчăт.

расковаться

сов. 1. (потерять подкову — о лошади) такан çĕтер, такансăр юл; 2. (освободиться от оков) хăтăл, ирĕке тух.

расхлябаться

сов. разг. 1. (расшататься) хавша, пушан, хавшаса (е пушанса, ленчĕртетсе) кай; подкова расхлябалась такан пушанса кайнă; 2. перен. (прийти в упадок) йĕркерен тух, пăсăл.

скоба

ж. 1. хăлăп, тыткăч; 2. тех. такар, кашкăр; 3. (подковка) такан (пушмак тĕпне çапмалли).

стропило

с. такан, струпил.

таган

м. такан.

хлябать

несов. прост, лакăштат, лапăштат (атă-пушмак, такан).

шип

м. 1. (колючка на растении) йĕп (йывăç-курăкăн); 2. (выступ на чём-л.) чĕме, кача; шипы на подковах такан качисем; 3. (выступ, вставляющийся в гнездо или паз) сула, пăта.

шпора

ж. 1. (на сапогах) шпор; 2. (у птиц) кача, такан (сăм. автанăн); 3. тех. шпор, кача, шăл (урапа е гусеница шăвасран лартаканни).

Йоханнeс Бeнцингăн (Benzing) нимĕçле-чăвашла словарĕ

Hufeisen

takan
такан

Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)

такан

«подкова»; таканла «ковать», «подковывать»; уйг., узб., кирг., ойр. така, казах., к. калп. таға, тат., башк., тув. дага «подкова»; кирг., узб. такала, уйг. такили, тат., башк. дагала «подковывать»; ср. монг. max «подкова», «подмётка»; тахлах «подковывать».

Чăваш чĕлхин çĕнĕлĕх словарĕ

кăларăм

ç.п. Радиопа паракан е телевиденипе кăтар-такан пĕр-пĕр программа; передача. Хамăр та пĕчĕк чухне «Спо-койной ночи, малыши» передачăна еплерех кĕтеттĕмĕр те. Ун чухне чăвашла тухакан унашкал кăларăм çукчĕ. ÇХ, 1999, 9 /, 12 с. «Ăраскал» — наци кăларăмĕ [Пуçелĕк]. ÇХ, 1999, 29 /, 1 с. Миçе çул ĕнтĕ [Г.Вастрюкова] ача-пăча передачисен редакцине ертсе пырать. Вăл хатĕрлекен «Шăнкăрав» кăларăма итленĕ хыççăн чун çемçелет. Т-ш, 1999, 10 /, 1 с. — радио кăларăмĕсем (Д.Гордеев //В-х, 8.07.1991, 12 с.); — кăларăм хатĕрле, кăларăм пăх (Х-р, 21.08.1998, 1 с.); кăларăма хутшăн (ÇХ, 1999, 2 /, 12 с.).

Чĕрчун ячĕсен чăваш-вырăс-латин словарĕ

çapа çерçи

летучая мышь — microchiroptera [шăши евĕрлĕ вĕçекен чĕрчун]; вăрăм хăлхаллă çара çерçи длинноухая ночница — myotis bechasteini; ик тĕслĕ çара çерçи двухцветный кожан — vespertilio murinus; каçхи пĕчĕк çара çерçи малая вечерница — nyctalus leisleri; каçхи пысăк çара çерçи большая (гигантская) вечерница — nyctalus lasiopterus; каçхи хĕрлемес çара çерçи рыжая вечерница — nyctalus noctula; мăйăхлă çара çерçи усатая ночница — myotis mystacinus; пĕве çара çерçийĕ прудовая ночница — myotis dasycneme; пысăк хăлхаллă çара çерçи ушан — plecotus auritus; такан сăмсаллă çара çерçи подковонос — rhinolophus; шыв çapа çерçийĕ водяная ночница — myotis daubentoni

Çавăн пекех пăхăр: