Шырав: хурал
Чăвашла-вырăсла словарь (1982)
аванпост (çар умĕн тăракан хурал ушкăнĕ)
арьергард (çарăн тĕп вăйĕсене хыçалтан хураллакан пайĕ)
[фр. arrière-garde <— arrière — хыçалти, тата garde — хурал]
чутко, настороженно, настороженно, бдительно
асăрхануллă хурал — чуткая стража
куçпа асăрхануллă тишкер — вглядываться, изучать глазами
будка
хурал будки — сторожевая будка
каланча
пушар каланчи — пожарная каланча
хурал каланчи — сторожевая каланча
корабельный, судовой
парăслă карап — парусное судно
çар карапĕ — военный корабль
карап команди — команда судна
карап мачти — корабельная мачта
карап сăмси — нос корабля
карап тăвакан верфь — судостроительная верфь
карап хӳри — корма
карап путни — кораблекрушение
парăслă карап — парусное судно
тинĕс карапĕ — морское судно
хурал карапĕ — сторожевое судно
шыв айĕнчи çунатлă карапĕ — судно на подводных крыльях
карап журналĕ — судовой журнал
карап механикĕ — судовой механик
караульный
караул пуçлăхĕ — начальник караула
караул начальникĕ — начальник караула
караул тăрат — выставить караул
см. хурал
10.
черед прост.
череда уст.
очередность
хурал тăма карт çитрĕ — подошел черед идти в дозор
1.
вечерами, по вечерам
ночами, по ночам
каçсерен хурал тăр — сторожить по ночам
I.
катер
кану катерĕ — прогулочный катер
ракета катерĕ — ракетный катер
хурал катерĕ — сторожевой катер
Атăл тăрăх катерсем чупаççĕ — по Волге снуют катера
1.
кордон (хурал отрячĕ)
патруль (хурал)
1.
пикет (хурал отрячĕ) ( см. пеккет )
утлă пикет — конный пикет
1. воен.
пост (хурал)
постовой
хурал посчĕ — сторожевой пост
пост ӳпли — постовая будка
постсене тĕрĕсле — проверить посты
2. воен.
секрет (хурал)
секрет тăрат — выставить секрет
бдительно
сисĕмлĕ хурал — бдительная стража
3.
небдительный, утративший бдительность
беззаботный
сисĕмсĕр хурал — небдительная стража
сторожевик (хурал карапĕ)
сторожевик тинĕсе тухрĕ — сторожевик вышел в море
бдительно
чутко, настороже, начеку
сыхă йытă — чуткая собака
сыхă хурал — бдительная стража
сыхă тăр — быть начеку
бдительно
чутко
осторожно
настороже, начеку
сыхлавлă хурал — бдительная стража
ялан сыхлавлă пул — быть всегда начеку
13.
служить, работать
хĕсметре тăр — служить, находиться на службе
чикĕре тăр — служить на границе, служить пограничником
хурал тăр — сторожить, быть сторожем
11.
назначать, определять
хурал тăрат — назначить караул, выставить охрану
2.
сменять, заменять
хурал улшăнтар — сменить караул
форпост (малти хурал) [ним. Vorposten]
2.
ветшать, становиться ветхим, старым
халтăрканă хурал çурчĕ — обветшалая сторожка
2.
почетный
хисеплĕ ĕç — почетный труд
обществăн хисеплĕ председателĕ — почетный председатель общества
хисеплĕ хурал — почетный караул
хисеплĕ ят пар — присвоить почетное звание
I.
охрана, стража, караул, дозор
охранный, сторожевой, караульный, постовой, дозорный
вăрман хуралĕ — лесная стража
кермен хуралĕ — крепостная охрана
хĕçпăшаллă хурал — вооруженная охрана
хурал вырăнĕ — караульный пост
хурал пӳрчĕ — сторожка, караулка
хурал тăр — караулить, сторожить
хурал тăрат — выставить караул, стражу
хурала хуш — назначить в караул
II. глаг.
1.
чернеть, становиться черным
анчăк ӳснĕ май хуралчĕ — щенок подрос и почернел
2.
темнеть, становиться темным
куç хуралса килчĕ — в глазах потемнело
3.
чернеть, темнеть, виднеться (о чем-л. черном, темном)
умра темĕн хуралса тăрать — впереди что-то темнеет
4.
грязниться, пачкаться
сан пальто кăшт хуралнă — у тебя пальто немножко загрязнилось
хуралса кай — 1) почернеть, потемнеть 2) загрязниться
хуралса пĕт — загрязниться, запачкаться
колокольный
пушар чанĕ —пожарный колокол
хурал чанĕ — сторожевой колокол
чиркӳ чанĕ — церковный колокол
чан сасси — колокольный звон
чан сап — звонить в колокола
чан çапакан — звонарь
поочередно, по очереди
садра черетĕн хурал тар — сторожить сад по очереди
посменно, поочередно, попеременно
ылмашуллă ĕç — посменная работа
ылмашуллă хурал тăр — стоять на посту поочередно
эскорт (хурал, конвой)
остро, проницательно, зорко, чутко
çивĕч ăс — проницательный ум
çивĕч куçлă — строглазый, зоркий
манăн куç çивĕчех мар — у меня глаза видят неважно
çивĕч хăлхаллă — чуткий, с хорошим слухом
çивĕч хурал — бдительная стража
çивĕч пăх — зорко смотреть
çивĕч итле — чутко вслушиваться
Хăлхана çивĕч тыт. — погов. Держать ухо востро.
24.
с деепр. др. глагола выступает в роли вспом. глагола
с общим значением завершенности действия:
сăрласа çавăр — окрасить что-л. (со всех сторон)
çавракăш çырса çавăр — начерить, описать окружность
хурал тĕрĕслесе çавăр — обойти, проверить посты
хăнасене сăра ĕçтерсе çавăр — обнести гостей пивом
кĕтесе эрешмен карти тытса çавăрна — угол затянут паутино
◊
хурал чукмарĕ — диал. колотушка
чукмар йĕп — диал. булавка
1.
шалаш, хижина, легкое строение
хăма хӳшĕ — дощатый домик
хурал хӳшши — караульное помещение
çапăран хӳшĕ ту — делать шалаш из ветвей
III.
хурал (бурятсен, тывасен, монголсен т. ыт. хăшпĕр халăхĕсен власть органĕ)
xалăхăн аслă хуралĕ — великий народный хурал
3.
низкорослый, приземистый
лапка йывăç — низкорослое дерево
Пĕр лапка карчăка тăваттăн хурал тăраççĕ. (Тенкел). — загадка Одну низенькую старушку стерегут четверо. (Скамья)
Чăвашла-вырăсла словарь (1919)
дом
изба
пӳрт тӳпи — подволока; чердак
пӳрт умĕ — передняя часть избы
пӳртре — в избе
пӳртрен — из избы
улах пӳрчĕ — изба для посаденок
пӳрт урайĕ — пол
урама кутăн пӳрт лартрăм — я поставил избу окнами во двор ("задом к улице")
пӳрт хыçĕнче — за избой
хурал пӳрт – караулка
хура пӳрт — черная изба
пӳртӳкӳ – сени
Чăваш сăмахĕсен кĕнеки
вообще луга. Альш. Ватăсемех унта-кунта çĕр таврашне, шыв таврашне, çаран-хурал таврашне çӳреççĕ, чӳк таврашĕнче те çавсемех янтăлакансем, кĕлтăвакансем.
(с’урз’э̆р), полночь. Изамб. Т. Çурçĕрте автан авăтат. N. Йăван хурал тăнă чухне (у могилы) ашшĕ çурçĕрте тухнă та, калать, тет. ЧС. Çурçĕр тĕлĕнче. N. Çурçĕр вăхăтĕнче. Орау. Çурçĕр иртсен çывăрма выртсассăн, аван мар, пуç ыратать. Ib. Çурçĕр патнелле тин выртсан аван мар. Если ляжешь около (но раньше) подуночи — нехорошо. (Здесь çурçĕр таврашнелле значило бы — около, или раньше, или позднее полуночи). Орау. Çурçĕрелле çитсен, хăшĕ сĕнксе çывăрма выртаççĕ. К полуночи на некоторых нападает сон, и они ложатся спать. Бес. чув. З. Унтан лашине кӳлчĕ те: çурçĕрелле киле çитейĕп-и (доберусь ли до полуночи домой), тесе, кайрĕ. || Север. Завражн. Çав ялтан çурçĕрелле (в северном направлении) тухсан, уй пур. N. Çурçĕрпе хĕвел тухăçĕ хушши, северо-восток. N. Çурçĕрпе хĕвел анăçĕ хушши, северо-запад.
неизвестно что. Бр. п. водку. 5. Çав апайăн вара темĕскер пур манпала (что ей до мени, что она меня не оставляет в покое)? N. Темĕскер тума çыру ямастăр эсир? || Какая-то вещь, что-то. Ст. Чек. Çаксем ялан темĕскер çухатнă пек шыраса çӳреççĕ. Баран. 87. Çавăнтах темĕскер хури курăнса кайрĕ. Регули 198. Эп илтрĕм, эсĕр темĕскер попленĕ. Орау. Кил-ха конта, темскер пур! Иди-ка сюда, здесь что-то естьI N. Тухтăр патне çӳретĕп: те суять, те ахаль лăплантарать: нимех те çук санăн, тет, çапах темĕскерсем (какие-то лекарства) ĕçме хушрĕ. || Что-то особенное. N. Халĕ хĕлле мар, хыт-сухана та яма пулать, вăрмана та. Çарансем çинче те темĕскер çук вĕт (ничего особенного нет). || Шут знает что. ГТТ. Темĕскер туса хĕл иртет. Зима проходит шут знает за какими занятиями (т. е. без видимых результатов работы). N. Эпир ăна: темĕскер пулĕ, тесе, ĕнесене хăварса тартăмăр. || Употребл. для обобщения. Альш. Хăятран лерелле темĕнле-темĕнле ялсем каяççĕ вара унта: Çĕнĕ Хăятсем темĕскерсем. || Какое-то существо. Актай. Каллах кусен сĕтне (их молоко) темĕскер ĕçсе кайнă. Артюшк. Анне, ав лере темĕскер килет, шап-шурă сухаллă, аллинче темĕскер пур. || Какой-то. Шурăм-п. Вĕреннĕ çынсем çĕнĕ лайăх япала тупса кăларсассăн, тĕттĕм халăх ăна ирĕксĕр илнĕ пек анчах илет; малтан: темĕскер усал япала вăл, тесе, хăраса тăрать. || Что-то, почему-то. Болезни. Эсĕ мĕнпе чирлерĕн? тенĕ. Лешĕ каланă: „эпĕ нимĕнпе те мар, çынсем хĕлле, ĕç çук вăхăтра, юмах итлесе, чĕлĕм туртса ларнă çĕре, хурал пӳртне кайкаласах чирлерĕм темĕскер. Шурăм-п. Хĕрарăмсем те урамра темĕскер кумаççĕ (что-то, по какой-то причине снуют туда и сюда). Ib. Темĕскер астумастăп. Темĕскер астуми пултăм. Что-то не помню. Я что-то начал забывать. Ib. Темĕскер çӳрейми пултăм эп. Я что-то, почему-то, начал хворать. || Неизвестно (трудно определенно сказать, так ли это). N. Анчах, тен телейне кура, темĕскер (м. б., на его счастье, что-ли), тăлăх-турата Пахум Унтри арăмĕ усрава илнĕ. N. Краçниккăв, çакна кура темĕскер, хăй çурт-йĕрне 5500 тенкех пама пулнă. || Пожалуй. БАБ. Ку, темĕскер, хамăра вĕлерсе пĕтерĕ, тесе (боясь, что он их убьет), хăраса пурте киле тарса кайрĕçĕ, тет. || Должно быть, что-ли (предположение). Коракыш. Вăн пĕркунне эпĕ сире армана мĕнле чармаллине каларăм-ç-ха, çавна халĕ пĕвеленĕ. Пĕри итленĕ темĕскер, тенĕ. N. Халь вăхăт çук темĕскер. БАБ. Анне те, те хурланчĕ темĕскер те, куç-çулĕ шапăрах юхса тухрĕ.
толли (туλλиы, тоλλиы), полный, наполненный до краев. Шинар-п. Сасартăк манăн атте кил-хушшинчен чупса кĕчĕ те, пӳртри тулли витрене йăтса туха пуçларĕ. N. Çавăнпа вĕсен çурчĕ те тулли курка пекчĕ. Янш.-Норв. Стел çине пĕр тулли витре сăра лартаççĕ. Собр. † Тулли хуран çаксассăн, нумай çиет тииĕççĕ. N. Шкулсем рурте, хурт вĕлли пек, тулли тăраççĕ. Кратк. расск. 15. Пĕр хăмăл çичĕ тулли тутă пуçах кăларнă пек. СТИК. Ку хĕрарăм тулли çӳрет (çак хĕрарăм тулнă, беременная). N. Кĕрӳсем тумланнă вăхăтра пӳртре кĕтсе лараççĕ, тулли япаласемпе, ĕçкĕпе (scr. ĕçтепе). N. Сĕтел çине тулли япаласем лартаççĕ. Юрк. Мĕн ĕçпе çакланасси-мĕнĕ, леш тĕнчере пурăннă чухне çынсене эрех ĕçтернĕ вăхăтра, кирек хăçан та эрехе шеллесе черккене нихçан та туллиех тултармастăмччĕ. Авă çавăншăн çакланмарăм-и, тесе калат, тет, хăй. Регули 1290. Толлиах толтартăм, толлиах виçсе пачĕ. Орау. Манăн çăварта туллиях шывччĕ, эпĕ нимĕн те калаçаймарăм. Янтик. Пӳлĕмĕнче кĕнеке тулли хăйĕн. N. Халăх хурал пӳрчĕ туллиех. ЧС. Çав кил-хуçийĕн авăн картинче тулли ăвăс ларат. || Полно. Якейк. † Орам толли сăран атă, ман сăран атă йолас çок, тăван ати йолмалла. (Солд. п.). N. Кĕлет тулли çĕр улми выртать, сакай тулли çĕр улми. БАБ. Пӳрт тулли ача, урай тулли путек, сакă тулли тӳшек. (Моленье „Чӳклеме“). Альш. Аннен ачаш чунĕ эп, çӳпçи тĕпĕнчи пирĕ эп, аслă пӳртĕн тулли эп. ЧС. Çулçа çăвар тулли тултара-тултара çие пуçларĕ, тет хайхискер. Сред. Юм. Ăсĕм патне пӳрт толли çын пырса толнă. У них полная изба народу. Ib. Çырма толли йывăç лартса тохна. По всему оврагу насажены деревья. Собр. † Пурçăн туттăр пуç тулли, пирĕн тăвансем куç тулли. Б. Олг. † Торта та толли тор лаши, тортин те тортмин хунь çинче, хорама пĕкĕ хоçăлмĕччĕ; ыраш хăмăл çуттипе киле пер çитрĕмĕр; çичĕ çохрăм вăрманне аран пер тохса çитрĕмĕр — атан атрĕ. Якейк. † Торта та толли хора лаша, айăм та толли хора çона, çонам та толли хора хĕр. Кубня. † Хура варлă тутăр, ешĕл çӳçе, çыхсан-çыхмасан та, пуç тулли. Савнă тантăш хура куç, курсан-курмасан та, куç тулли. N. † Аттепе анне кӳме толли, вырăсла пиçхи пилĕк толли, француз тотри мăй толли. ПВЧ. 126. Çийăм тулли пуставăм, квак пĕлт пулса шуçтăр-и? Абыз. † Симĕс пиçихи пилĕк тулли, пирĕн йăмăксам куç тулли. Ерк. 54. Пурçăн вĕçлĕ алшăли, икĕ сурпан пек ик енчен — парне çакрĕç пӳ тулли ула лаша çилхинчен. Бгтр. Куçăм тулли пичем пур, куçăм хыçне тăрсă юлчĕ. Ау 393°. † Эпир кайса пыратпăр, курса юлăр куç тулли. N. ЧП. Ăйхăм килет пуç тулли. || Нагруженный (воз). ЧС. Тулли лав (полная подвода) тĕл пулсассăн. N. Теччĕ çулĕпе пире хирĕç тулли лав пырат. По тетюшской дороге едет нам навстречу нагруженный воз. || Груз, нагруженный воз. Курм. Толлипа каяççĕ. Якейк. Толлипа пыр (нагруженным возом, пошăпа — без поклажи). || Налитые бабки. N. Туллисемпе выляс, играть в бабки налитыми.
назв. игры в горелки. N. Тункăс-мăшăрла в горелки) вылянă (чухне) хурал тăракан ачана тункăс теççĕ.
(ты̆р, тŏр), вставать; стоять. N. Икĕ ура çине тăрса ӳкерттер. Çутт. 70. Икĕ ура тăрне тăрса йĕри-тавра пăхкалать. N. Хăвăр аппусампа портăпа тăрса вăрçнă. N. Чĕнмесĕр тăрать-тăрать те, мĕн те пулсан каласа хурать (вдруг скажет о том, что уже было). Могонин. Çавăн пек йĕрĕх те çынна тытать; йĕрĕх тĕлне тăрсан, е таптасан, е сурсан, вăл вара çав çынна кĕсен-çăпан чирĕпе асаплантарать. Чуратч. Ц. Вăл хапха патне тăчĕ те, каçчен те ниçта та каймарĕ, çантах тăчĕ. Якейк. Ĕçлен, мана кориччен, чăмăртанса выртнăччĕ; мана корсан, тăрса шăтăкне тарса кĕч. || Вставать с постели. N. Пуринчен иртерех тăратăп. Мы встаем с постели раньше всех. N. Вăл халь те çывăрса тăман. Орау. Эсир тăнă-и? Эсир тăтăр-и? Вы встали? Ib. Эсĕ тăнă иккен. Ты, оказывается, встал. Ib. Эс тăним? Разве ты встал уже? Оринино. Çывăрса тăрчĕ, кайса тăрчĕ. Орау. Хăна тăн(ă)-и? Встал ли гость? Регули З57. Эп килнĕ чох вăлсам порте тăнăччĕ. || Стоять (напр., о войске). N. Кайра тăратпăр. Мы стоим в тылу. || Задерживаться; воздерживаться. Шибач. † Лайăх арăм илес терĕм, хак хаклă. Хак хаклăшăн тăрмастăм(ччĕ), яшкĕрĕмрен хăрарăм. Б. Олг. Виç тенкĕшĕн ан тăр. Не спорь из-за трех рублей, не стой, не задерживай. Кореньков. Трапхим пуçĕ ĕçленĕ саплăкшăнах пит тăман (произн. тăмон), толькă онăн сăкмонĕ пиншак майлă чут полман. Яргейк. † Чемей çулĕ лакăмлă, çул усалтан тăрмастпăр, хĕр лайăхшăн тăрмастпăр; Чемей хĕрĕ пур çинче эпир арăмсăр пурăнас çук. N. Килте хĕрсем: питĕ мар-и(?) мĕн çамрăк, тесе, тармасчĕ полмала. || Стоять за кого (за что), заступаться, защищать. КС. Сутра маншăн пит хытă тăчĕ (заступался, защищал). || Происходить. N. Халĕ конта вăрçă выйлах тăрмаç. N. Вăрçă халĕ вуйлах тăрмаст. || Находиться где-либо; находиться в известном состоянии. N. Пĕр эрнерен ачанăн акăшĕ хăмăшлăха кайса пăхат та, шăмăсем çапла тăнинех курат. N. Унта кăкшăмпа (в кувшине) шыв ларнă (или: тăнă). N. Эпĕр вăрçăра ик уйăх тăтăмăр. Альш. Çуркунне шыв тăрат, çула та типмес (в болоте). Бес. чув. 14. Халĕ вăл вырăнта пĕр лачака анчах тăрать. N. Вăрçи-вăрçми тăратпăр. N. Вăл унта яланах пĕр пек, пĕр чарăнмасăр тăрать (холера). Календ. 1906. Унта ир пулнă чухне пирĕн çĕрле тăрать. О сохр. здор. Вара шыв тăми пулса курăксем çĕрмен те, тин сивĕ чир пĕтнĕ. Бугульм. † Хранцусски тутăр виç панулми, эрне тăчĕ арчара. Н. Карм. † Сĕтел çинче тăракан, ай, хăпарту, пăрирен мар-ĕçке, тулăран. Регули 20. Ĕçлемесĕр виç кон тăрать çак кĕпе. || Висеть (о кнуте). || Храниться. N. Клетре тырсем мĕле тăраççĕ? О сохр. здор. Кĕççе (войлок) таса тăтăр тесе, ăна пиртен çĕленĕ пит тăхăнтарас пулать. || Сидеть (об одежде, белье). Якейк. Ман кĕпе лайăх тăрать-и, пăх-ха. || Служить, находиться, состоять в должности. Альш. Вĕсем пĕр çул кăна тăнă. Бес. чув. 4. Малтан вăрман улпучĕ патĕнче виçĕ çул тăрса ирттернĕ. N. Хăшĕ халĕ вĕрентекен пулса тăраççĕ, хăшĕ тата урăх ĕçре тăраççĕ. N. Чиркӳ старастинче тăрасси темĕнех мар. || Быть в ожидании чего-либо. Тюрл. Пирĕн атте аппăшин хĕрне çураçнăччĕ те, туй тăвасшăн тăратьчĕç. || Держаться (в памяти). N. † Ах аттеçĕм, аннеçĕм, нуммай чĕркĕр çинче вылятрăр, халь те тăрат чĕре варринче. || Находиться в чем. ЧП. Мĕн пур кил ун пуçĕнче тăрат. N. Çав кӳкĕрт шăршипе пӳрт ăш-чиккинчи пĕрене çурăксенче тăракан чирсем пĕтеççĕ. || Стоить. N. Унта кайма тенкĕ тăрать. N. Вĕсен пĕр тумтирĕ те хăшшĕн пирĕн çурт хакне тăракан пур. N. Сирĕнпе пĕр сехет курса калаçни пĕр ĕмĕре тăратьчĕ. N. Эсĕ çăкăрăн пĕр пĕрчине тăмастăн, вĕт, теççĕ. N. Укçа пĕр тенки пĕр пуса тăман вăхăт килĕ. N. Пĕр-икĕ сăмах çырсан та, çĕр сăмаха тăрать. N. Ку япала нимĕне те тăмас (ничего не стоит). N. Мĕн чухлĕ тăрат? Перев. Мансăр пуçне эсир ниме те тăмастăр. Регули 104. Çав кĕпе ĕçлесси те пĕр сом тăрать. Ib. 133. Çав кĕпе ĕçлеме пĕр сом тăрать. Хурамал. Кунта этем ячĕ мĕн пурĕ иккĕ, а эсир виççĕн, виçĕ этем те манăн пĕр чурама тăмаç, тет. Чĕр. чун. яп. й.-к. пур. 11. Анчах шыраса вăхăт ирттерме тăрать-и? — Тăмасть. N. Эсир пурсăр та нимĕне тăмастăр. Чинер. Манăн 25 тенкĕ укçа 25 пуса та тамарĕ пулас (не оценили посылки). N. Мана кĕнеке вуласси те мĕн тăрать (= паха). Юрк. Старасти те ăна хирĕç, аллипе умĕнчи çуртисем çине тăсса кăтартса: кăсем акă икшер пус тăраççĕ, кăсем виçшер пус, кăсем пилĕкшер пус, аккусем тата, шултăрараххисем, вуншар пус тăраççĕ, тесе каласа парат. N. Хамăр ăслă, ыттисенчен кая пулмасан, çын мăшкăланни мĕне тăрать вăл? N. Нумаях та пулмаст, вăл 50 миллион кивсен илчĕ. Анчах вăл укçа нимĕн те тăмаст: 2З кĕпĕрне çыннине выçă вилесрен хăтарас тесен, темиçе миллион тенкĕ кирлĕ. ТХКА 48. Пирĕн лаши виççĕ, хăлхи улттă, хӳри виççĕ, виç лаша чунĕ пулин те, пĕр лайăх лашана тăмаççĕ вĕсем, тесе пуплетчĕ пирĕн атте. || Стоять в цене. Кан. Тыр-пул, апат-çимĕç хаксем çапла тăчĕç. || Стоять твердо, настаивать. N. Вăл туртма пăрахас тесен те, час пăрахаймасть. Хăй сăмахĕ çине тăракан çын анчах пăрахма пултарать. N. Эппин сăмахăр çине тăма тăрăшăр (держите слово). || Стоять (о погоде. Здесь „тăр“ иногда не переводится). N. Кун сивĕ тăрат. День холодный. N. Кунсем пĕр май сивĕ тăраççĕ. N. Çанталăк мĕнле тăрат? Какова погода? Якейк. Ай, халь авăн илме çанталăк уяр тăрать (ясная погода). Букв. 1908. Çанталăк ăшă тăнă. Толст. Çĕр çинче çанталăк пур тĕлте те пĕр пек тăмасть (не везде одинаковая погода). || Продолжаться. Панклеи. Тĕтре тăрчĕ (продолжался) тăватă кун. Кан. Çĕр чĕтрени 30 çекунлă тăнине пĕлетпĕр. Ib. Выставккă сентябĕрĕн 29-мĕшĕнче уçăлса октябĕрĕн 1-мĕшĕччен тăрать. Толст. Вăл вырăнта çу виçĕ уйăх анчах пулать, ытти вăхăтра пĕр маях хĕл тăрать. || Держаться на чем. Орау. Пӳрт çийĕ юпасам çинче тăрать те, пит начар, кĕç-вĕç ӳкес пек туйăнать. Крыша держится на столбах плохо. || Удержаться. Бгтр. Пылчăкĕ тăмарĕ, тет те, шыв киле çитиччен пĕтĕмпех юхса тухрĕ, тет. Грязь не удержалась (в решете), и вся вода вытекла. ЙФН. † Ырă çурт çинче юр выртмасть, пирĕн пуç çинче çӳç тăмасть. (Салтак юрри). N. Хăвăнта тăман сăмах çынта тăмасть. (Послов.). Якейк. Эпĕр туйя кайнă чох хĕр аллинче çĕрĕ тăмаçть (т. е. на время отдают парням ехать на свадьбу). || Приниматься, начинать. Скотолеч. 17. Анчах пĕрре сĕрме тăрсанах, пĕтĕм лашана сĕрме юрамасть (нельзя в один прием, сразу протирать всю лошадь). N. Килте хут пĕлекен те çук; писме çыртарма тăрсан та, виçĕ-тăватă киле çитес пулать. N. Письмо çырма тăрсан та, темиçе начальник чĕнеççĕ (зовут, т. е. не дают покоя): Гурянăв та Гурянăв, тесе. N. Çам пек çырма лараччин, çырмали питĕ нăмай пекчĕ, çырма тăрсан.. пурне те манса пĕтрăм. Ачач 25. Кунĕ уяр, ăшă. Хĕвел пăхать Тумла юхма тăрасшăн. Ib. 53. Алăкран кĕнĕ чух такăнма тăчĕ. N. Çисен, пуçах пуçтарма тăнă вăл. || Собираться. Толст. Çуртана сӳнтерес тесе тăраттăм ĕнтĕ, сасартăках темĕскер çыртнине сисех кайрăм. Б. Олг. Эп онтан кайма тăртăм, вăл каларĕ: çарăн-çарăн, паратăп, паратăп, ик кĕренке вонçиччех, тет. Турх. Вĕлерме тăнă вăхăтра... Чăв. й. пур. 9. Хăй çынна япала парса пулăшса тăрсан та, çапах çынсене нимĕнпе те кӳрентермен. || Пытаться (сделать что-либо), намереваться.N. Пурăнма йывăр пирки çак хĕрача темиçе хутчен те çакăнма, çăла сиксе вилме тăнă. Пир. Ял. Çакăнса вилме тăнă. Ст. Шаймурз. Катма тăтăм, шăл витмерĕ (орехи). В. Олг. Салтакне касса пăрахма тăрчĕç: чăсатăн, тесе. Кан. Хăйĕн малтанхи арăмĕ патне револьвĕрпе пырса кĕрсе, арăмĕнчен япаласем илсе тухма тăнă. || Задерживаться. N. Анчах нуммаях ан тăр, часрах тупса кил вăлсене! — Юрĕ, нуммай тăратмăп, тупса килĕп эпĕ. ЧП. Нуммай тăмăпăр, час кайăпăр. Юрк. Нуммай та тăмаст, калле çаврăнса тухат та: кĕтсе тăрăр, час тухĕ, тет. N. Нумай тăмастăп калах яратăп (письмо). О земл. Сӳрене пăртак тăрарах тепĕр хут тусан, эпир усă куратпăр. || Ждать, подождать, потерпеть. N. Тархасшăн пăртак тăр, чăт. N. Вăл ĕлĕкхи пекех, нимĕн те тăваймĕ тесе, тăрса пулмаст. ЧП. Çичĕ кун та ан тăр, килсе тăр. Альш. † Эрнен хушши ултă кун. Эрне ан тăр, тăванăм, пырах тăр. || Относиться к кому. N. Бюрократия тесе чиновниксене пурне те, вĕсем халăха мĕнле тăнине калаççĕ. || Считаться за кем. Капк. Хут çинче унăн хваттерĕ Сĕнтĕр-вăрринче учитĕлницăра пурнакан акăшĕ çийĕнче тăрать. || Иметь желание. О сохр. здор. Унăн ĕçлесси килмест, яланах выртасшăнах тăрать (при лихорадке). N. Нихăçан та ӳпкелешмеççĕ, çынна хирĕç усал сăмах калаçмаççĕ, никама та усал тăвасшăн тăмаççĕ. || Быть готовым. N. Парас пек тăр. Н. Седяк. Тилĕ çăхана тытрĕ, тет те, çиме тăрат, тет. || Побывать. ЧС. Эпĕ пиччесем патĕнче пăртак тăтăм-тăтăм та, ăйхă киле пуçларĕ. || Бывать, находиться. N. Çавăнпа ăсен укçисем темĕн чухлĕ çĕлесен те, алра тăмас, тет. О сохр. здор. Çĕр нӳрлĕ тăмасть (не бывает сырою, на горе). Ст. Ганьк. Çĕлен сăхсан, выльăх та, этем те шыçăнса каят, ун шыççи хытă тăрат. Ходар. Хурал пӳртĕнче хай кăнтăрла çын питех тăмаçть. || Оставаться целым, находиться в целости и сохранности. Пухтел. Çăнăх та тăмас. ЧС. Лаша умĕнчи çиме çаплах тăрат: пĕртте иксĕлмен. N. Хăйсем сывă-и, çӳреççĕ-и, выльăх-чĕрлĕхсем тĕрĕс-тĕкĕл тăраççĕ-и? || Принадлежать. Кан. Эсеккасси ялăн çĕрĕ çинче тăватă ял çинче тăракан халăх вăрманĕ пур. || Взлетать. || Следовать. N. Манăн сăмах çине тăр. || Восстать. N. Хирĕç тăр. || Жить, обитать, здравствовать. N. Вăл ман патра тăрать. Календ. 1904 Праçшкре те кӳрше кайса килетĕп те, вара кунĕпе килте тăратăп, тет. N. Нумаях та тăмăн, çуркунне пулĕ, унтан çу та çитĕ. Алешк.-Сапл. Сыва тăратна? тесе салам яр. Альш. Унтан тата: ят улăштармасан ача тăмас, тенĕ. Çавăнпа улăштарнă (прежние чуваши). Хăшĕ-хăшĕ ачи начар ӳссессĕн: ятне улăштарас, теççĕ. N. Епле шухăшпа тăратăр, мĕн шухăшлатăр, мĕн калаçаççĕ сирĕн ялта? тетĕп. Альш. Çăммисем: ĕлĕк пит аван тăраттăмăр, тет. Бес. чув. З. Сывă тăратăн-и, ачусем мĕнле пурăнаççĕ, выльăхусем мĕнле тăраççĕ, тесе ыйта пуçларĕ. Сборн. по мед. Ачасене туртса илтĕн пиртен, киле пымаççĕ, кунтах тăрасшăн. С. Айб. † Нумай пĕтет, сахал çитет, пĕрле тăнине мĕн çитет. N. Акă нумаях та тăмăпăр — салтак пулăпăр. Кан. Пĕр çынпа. Çавнашкал ĕçпе тăнăскерпе, лав çине ларса тухса вĕçтерет. N. Санран çыру илмесĕр пилĕк уйăх тăтăмăр. || Не переводится при „пек“ N. Тăвансем тăраççĕ йĕрес пек. N. Çăмăр çăвасшăн. Ун чухне çăмăр çăвас пекех тăратьчĕ (собирается дождь). || Употребляется в качестве вспомогат. глагола. N. Кайса тăратпăр, укçа çук. Мы ходили туда, но там (всё) нет денег. N. Эсĕ пирĕн пата кайкаласа тăр. N. Каймасăр-килмесĕр ан тăрăр. Захаживайте почаще. N. Пичче, ан çилен, эпир ярсах тăнă, çитмеç апла сан пата. N. Хĕветĕре эрнере пĕре курах тăрап. В. Олг. Халь çисе тăримест вăл, каймалла. ЧС. Кăнтăрлачченех киле кайса тăраймăпăр-ха, çак керемет çеремне кăшт та пулш сухалар. N. Вăл çапла каласа тăнă чухнех... СЧЧ. Ну, кусем чăнах та пăрахса тăраççĕ ĕнтĕ (совсем вот кажется готовы бросить языческие молитвы). Пĕри-пĕри чирлесенех, хай-ĕскерсем нуккă чӳк тума тапратаççĕ, чăтса кăна тăр. Трень-к. Вĕсем уя тухса тăратьчĕç те, пире кĕтетчĕç. N. Шăтăк алтса тăчĕ те, алтса çитерсен, хатĕрленĕ шăтăкне хăех кĕрсе ӳкрĕ. N. Аттеçĕм, аннеçĕм, хуран тулли аш çакса: пиçе тăтăр, терĕр пуль; хĕрĕре аякка парса: йĕре тăтăр, терĕр пулĕ. Юрк. Эпĕ килте ĕçлемесен те, кашни уйăхра эпĕ сире укçа ярса тăтăм. Истор. Ăна хирĕç янă çар чарса тăрайман, пĕр май чакса пынă. N. Ман короле çын ирĕкне тивес çук, юсах тăрсан, нихăçан та вилес çук. N. Камăн та пулса сасартăк сиен пулса тăрсан анчах хăй тума пулнă ĕçе тăваймасть. N. Ăна курасшăн çĕмĕрт йывăççи çине улăхса тăнă. N. Унччен те пулман, сут тавраш çитсе те тăнă. N. Çав вилнĕ çын ӳчĕ типсе хытса тăнă, ун пек кĕлеткене мумия теççĕ. N. Çак йĕрке тăрăх акă мĕн пулса тăнă. Юрк. Çав сăмаха илтсен, хай çыннăн вăтантарас вырăнне, ирĕксĕрех ăна мулпа пулăшас пулса тăнă. Ивановка. Шкулта эпир пынă çĕре урăх ачасем те нумай пухăнса тăнă. Сред. Юм. Нăмай шохăшласа тăрса полмас. Долго раздумывать нечего (нельзя). Изамб. Т. Салтака кайсан, килтен укçа ыйтас вырăнне, хăй ярса тăчĕ. Алших. И, Сĕве-тĕр, Сĕве-тĕр, Сĕве тăрăх хӳме-тĕр; аршăн-аршăн пĕвĕм-тĕр, ылттăн ука çӳçĕм-тĕр, кĕмĕл черкке куçăм-тăр, йăлтăраса тăрат-тăр; ай-хай чунçăм, вăйçăм, янăраса тăрат-тăр. Чăв. юм. 1919 ç. 11. Ука çӳç тыткаламалла та мар: хускаланса, ваткаланса çеç тăрать. Шăна чир. сар. 18. Çимелли япалисене пĕр маях витсе тăрать. Чураль-к. † Çинçе урама хыпар яртăм, хĕрсем тухса тăрмалла; хĕрсем тухнă, ачисем тухман, ачисем тухнă, эпир мар. Орау. Пĕр-пĕринпе тавлашса тăмастăр-и? Истор. Час-часах тата монахсем тăвас ĕçе вĕсене хушса тăриччен хăй тăва-тăва пăрахнă. N. Çынсемпе çапăçса алли-урисене амантса пăрахаççĕ. || Употребляется в чувашизмах. Букв. 1904. Савăннипе пĕртте туйман, хĕвел каçалана кайнă-тăнă. Ib. Инкек çине инкекех тата: çав вăхăтрах ун ури салтăннă-тăнă. Ib. Унтан хайхи вăрăм-туна эрешмен картине çакланать-тăрать. Альш. Пĕр-пĕр улпут тавраш виç-тăватă лашапа кӳме кӳлсе, хăнкăртаттарса иртсе каят-и, вăкăр кĕтĕвĕсем хăваласа каяççĕ-и, унта мĕн те пулсан курах-тăран: ахаль иртмес пĕртте вăхăт. Ib. Вăрманта çул такăр, тӳрем. Ниçта çырмана-мĕне анса-туса тăмалла мар пирти пек. Сред. Юм. Калах тăран-ха эс она, пăртак тăрсан каллах манса каять. Все ему сказываешь, а он немного погодя опять все забывает. N. Унăн тавлашасси, чĕлхепе çĕнтересси анчах киле тăрать. Собр. Хăни килех тăрат, кĕççи сарлах тăрат. (Пӳрт улăхтарни). N. Каç выртсатăма питĕ кансĕр: çанталăк сивĕ. Яжутк. Пирĕншĕн аттен ма макăрас, тăрас-кӳлес лаши пур. Скотолеч. 27. Тăнă çемĕн хытăрах кӳпĕнсе пырать.
имеющий счет; сосчитанный. ЧП. Эпир уйăрласси хисеплĕ. N. Вăл чул юпа (çухрăмсерен чул юпа) пичетлĕ, пирĕн кунсем хисеплĕ. (Солд. п.). Кĕвĕсем. Пирĕнех те хирсем пит хисеплĕ (сочтены. КС. ). Хисеплийĕн юписем пичетлĕ. Аттепе анненĕн килĕнче пирĕн хĕр ĕмĕрсем хисеплĕ. Стюх. Чие аврн кĕске — тытма çук, хисеплĕ кун çитет — чăтма çук. || Почетный. N. Мавзолее кĕнĕ çĕрте — хисеплĕ хурал. Альш. Уччилни касси — касси те хисеплĕ кас вăл. || Уважаемый, почтенный. Капк. Эсĕ, хисеплĕ Семея Иванович, çул урлă сылтăмалла тыт. || Расчетливый, расчетливо, аккуратно. О земл. Хисеплĕ çын кил-çуртра пĕр çулта мĕн чухлĕ услам илессине малтанах пĕлсе тăрать. N. Мĕнле хисеплĕ тытсан та, кунне 15 пус тухать.
хор, класть, ставить, положить, поставить, строить. Ст. Чек. Кĕнекене минтер айне хутăм. Я положил книгу под подушку. А.-п. й. 4. Асаттепе иккĕн çĕклесе хума тăратпăр — хураймастпăр. Ib. П. Ваçлей нушана епле лектернине, ăçта хунине, епле çавăнтан вара пурнăçĕ малалла кайнине хунĕне тĕпĕ-йĕрĕпе каласа пачĕ. Василий рассказал тестю обо всем подробно: как он поймал нужду, куда положил, и как с того времени жизнь у него пошла хорошая. Ib. 71. Илсе хурас ăна кӳме çине, тет вăл ямшăкне. Ib. 71. Вилнĕ кашкăра кӳме çине илсе хураççĕ те малалла вĕçтереççĕ. Ib. 54. Йăви хăвăртрах сивĕнтĕр тесе, чӳрече çине пырса хучĕ. Ib. 94. Шурă халат тăхăнса, тухтăр пекех тумланса, сарă чăматан йăтса, тĕрлĕ кĕленче хурса, ĕне хӳрине чиксе, хуллен утать хулана. Ib. 77. Каçхине Ваçлей лаша кӳлчĕ те, нушана тытса хупнă арчана урапа çине хурса, вăрмана тухса кайрĕ. Вечером Василий заложил телегу, поставил сундук, взял железную лопату и отправился в лес для похорон нужды. Ib. 68. Çăнăхпа пĕрле вăл Пӳрнескене те илсе кĕчĕ, тет те, çăнăхне аламасăрах кăвас хурса лартрĕ, тет. КВИ. Анчах шăлнĕ укçине хăйĕн айне хурса ларнă. ГФФ. † Кăвак сăхман илемсĕр сак çинче хорса каснăран. Серый кафтан некрасив потому, что его кроили на лавке. Регули 854. Ман тырă (тыр) питĕ нумай, ташта хома вырăн топас. Н. Седяк. Вăя пуçланă чух шăпа тытса çăпатасене хурала хураççĕ (кладут под охрану). N. Кĕлте çыхнă чухне çурлана хулпуççи çине хураççĕ. ЧП. Атьăр тутăр кумар-и, варрине хура хурар-и? Янтик. Есир япалусене çакăнта хурайрăр. Ib. Килсен кала вĕсене, япалисене çакăнта хурайччăр. Ib. Эс, Хветĕр, çурлуна çакăнта хурайăр, никам та илес çук ăна. N. Урăх çĕрелле кайса хуман-и? Не положила-ли куда-нибудь в другое место? А.-п. й. 66. Пĕр карчăк кăмака умĕнчи кашта çине типĕтме вутă хунă, тет. Ib. 106. Çавăнта сарайне кайса хур, теççĕ хуçисем. Якейк. Тепĕр рет хорса каяс. Надо начать класть новый ряд (напр. кннг). N. Тăхлаччи пиçнĕ хура пĕр-пĕр савăтпа сĕтел çине пырса хурать. N. Эсĕ лашăна юпа çумне хур, ху тăрăх сак çине лар. N. † Айăм, айăм темесен ая минтер хумĕçĕ. НР. † Çырма орлă каçă хотăм. Мостки устроил через речку. Султангул. † Эсĕ леш енче, тăван та, эп ку енче, кил иксĕмĕр хурар та ай каçмине. Хуратсăн хур каçмине ай çӳçерен, пусмассерен вăль-вăль та ай авăнтăр. Н. Карм. Каçмăрсене хурсан çирĕкрен хурăр, каçмассерен каçмăр авăнтăр. || Прикладывать, приложить. N. Вăл хăлхине ĕçчена çумне хунă та итлет. Он приложил ухо к стене и слушает. О земл. Кĕнеке тăрăх мĕн пĕлнине ĕçе хума тăрăшаççĕ. N. Çитмĕл çула çитрĕм, çын çине алă хурса курман. || Ударить. Альш. Çакă çĕлен Ивана пырса хучĕ, тет (ударил). || Класть больного в больницу. Кан. Кусене эпĕ хамăр Пеловолшск пульнитсине хутăм. Сборн. по мед. Дифтеритпа чирленĕ çынна часрах больницăна хумалла, е ун патне доктора чĕнсе килмелле. || Привернуть (оглобли). Торп-к. Старик вăрмантан килсе торта хочĕ, тет (привернул). N. Кĕркури турта касса тухса хурать те, урапи çине хăпарса ларса, татах малтанхи юррах юрлать. || Пришить. N. Кĕрĕк çине хур. Пришить к шубе (о воротнике). ТХКА. 71. Çăварнире лаша ĕрĕхсе çурна кĕрĕкĕн çаннине çĕнĕ тир татăкĕпе анне пит лайăх сапланăччĕ, йăллисене çĕнĕрен хунăччĕ. || Заплатать. N. Йĕм çине тăхăрвун пилĕк саплак хунă пулнă. || Натягивать (о струнах). Якейк. Кĕслея çĕнĕ хĕлĕхсем хочĕç (натянули). || Набираться. Урож. год. Нӳрĕпе хăват хурса çитĕнеççĕ хумханса (травы). N. Самана лăпкă тăрсан, эпĕ хăват хурăттăм. || Ставить (самовар). Янтик. Кĕпер пенчи сăрлă юпа ут кăкарни пирĕн у ( = вăл), сăмавар хурса сахăр катни шур явлăкли пирĕн у. || Поставить (охрану). N. Халĕ (1906 ç.) вырăнĕ-вырăнĕпе хурал хунă, е салтаксем тăраççĕ, е казаксем çӳреççĕ. || Ставить в банк (в игре в карты). Орау. Малтан пĕрер тенкĕ хурса вылярĕç. Унтан икшер тенкĕ хура пуçларĕç. || Закладывать, заложить. Альш. 15 тенкĕ парса ятăм та, тăлăпне хăварчĕ хурса. Юрк. Хупаха хур. Заложить в кабаке (вещь). Ib. Хупаха хурса эрех ĕçеççĕ. || Начислять. N. Ун чухне банк укçана пит пысăк процента хурса пама пуçланă. || Творить (ставить) тесто, замесить. Юрк. Кăвас хур. N. Кӳптĕрме хур. Сред. Юм. Колаç хорса лартрăм. (Колаç пĕçерме чоста хорса лартсан çапла калаççĕ). Хурамал. Сăрана хатĕрлесен тепĕр кун ирхине икерчĕ хураççĕ те, каç икерчине пĕçереççĕ. || Назначать на место, на должность. Пухтел. N. Сана каллех ĕлĕкхи вырăна хурĕç. Альш. Унта вĕсем хăйсен хутлăхне пĕр хĕрне касначчея хураççĕ. Истор. Аслă княçа иккĕшинчен пĕрне хурасшăн пулнă. N. Пирĕн ялта шкул уçнă, унта çав Волкăва хăйне тиректăра хунă. Чăв. й. пур. 26. Сана куланай пухма хуратпăр. Ib. 26°. Сана куланай пухма хурасшăн, тенĕ. || Определить, установить. N. Вĕсем пĕтĕм халăх çырăва вĕрентĕр тесе çĕнĕ йĕрке хунă. Орау. Атăсене икĕ мăшăрне те кайса парас: хăшне тӳрлетет, вара пĕр мăшăрне хăй илсе тӳрлетнĕшĕн укçа хури (хурĕ-и)? N. Вут тупăнмарĕ, ыттине ĕçе хунă. || Решать. N. Йышăнмасан укçа пама пăрахăç тума хунă. || Накинуть. П. Патт. 13. Темĕскерле çын кĕрĕкне хулпуççи çине хурса тухрĕ. || Прикрытый. И. Тукт. Кайсан-кайсан, Ульянасене пĕр чăптапа витсе хунă лав тĕл пулчĕ. || Приказать, велеть. N. Çаврăнма хуратна, анма хуратна юланут çинчен? (Такмак). || Подать в суд. Чăв. й. пур. 210. Эпĕ каçармастăп, манăн ача вилет, эпĕ сута хуратăп, тенĕ. СПВВ. Сута хучĕç. || Чув. пр. о пог. 278. Хĕлле юр сакăн-сакăн пусма пек картлашкаллă пит нумай хурсан, çулла тырă-пулă пит лайăх пулать. Если зимою очень много насядет снегу ступеньками, как у лесенки, летом хлеб будет очень хороший. || Уродиться, родиться в кого. Юрк. Такам шуйттана эсĕ хунă! Ib. Митукăн амăшĕ те шарт тĕлĕнет: „Ачу масарĕ ку Митук, кама шуйттана хучĕ-ши? Пирĕн йăхра никам та ун пекки çукчĕ-çке“. N. Вăл амăшне те, пиччĕшне те хуман, пит çемçе çын пулнă. Регули 923. Пĕтĕмпех хама хунă. ÇМ. вăт. || Значит, надо полагать (?). Рукоп. календ. 1908. Шикланаççĕ хур.|| Почитать, ставить во что. N. Илтмĕтĕм сирĕн сăмахăра, чунăм чухлĕ хуратăп кăмăлăра. ÇМ. Этем чунне — выльăх чунĕ вырăнне ан хурăр. N. Эсĕ ман сумаха сумах вырне хумарăн. N. Пирĕн ватăсене чыса хураççĕ. Дик. леб. Çакна хăнăрсене чысламалли тĕслĕрен ĕçме-çиме вырăнне хурса выльăр. N. Кăмăл хурса, хĕрхенсе ман айăпа каçарсам. || Составить, сложить. N. Микула геройсене мухтаса юрламалли çĕнĕ юрă хучĕ. || Сравнивать. N. Петĕр çын чĕрине çăлкуçĕ майлă хурат.|| Зачесть. N. Эсир мана ку ĕçшĕн айăпа ан хурăр, тенĕ. N. Мана винавата хуран. N. Çавна та ĕнтĕ айăпа хуратна? || Давать (имя). Яжутк. Пирĕн ялта пĕтĕмпех (все) Шăнкрин ятлă, ахаль пуп çавнашкал хунă. || Девать. Хĕн-хур. Ачасене ăçта хурас! Вĕсене те пăрахас-и-мĕн? Толст. Çиллĕме ăçта хурам-ши? Юрк. Ай-хай, арăмçăм, сарă арăм, çта хурĕç-ши манăн чунăма? Чем люди живы. Кала эсĕ, укçăна ăçта хутăн? тет Матрӳне. Альш. Килĕнче хăйĕн пурлăхне ниçта хура пĕлмен. Ib. Сирĕн пек лайăх çынсем умĕнче ырă сăмахăма ăçта хурам-ши? Ал. цв. Каялла çаврăнса пăхать те, ниçта алă хума та вырăн çук. || Наливать. N. Сăра хур, наливать. || Пить. КС. Сăра ĕçтернĕ чухне: хур, хур, тесе сĕнеççĕ. || Оценивать. N. Хамăрне 50 тенке хутăмăр. Орау. Сурăха пĕр тенкĕ хучĕç. Оценили овцу в рубль. || N. Эсир канаш тăватăр пулсан, эпир ăна пĕтерĕпĕр; эсир пĕр-пĕр сăмах хурсан, вăл сирĕн пулмасăр юлĕ. N. Хампала иксĕмĕр хушăмăра эпĕ сăмах хуратăп. || Быть принятым. П.-Пинер. Пасара кайсан çын вали кулаç илме хуман. N. Уяра хирĕç юпăнчă илме хунă. N. Ывăла шаннă — хуран çеккĕлинчен тытма хунă тет, хĕре шаннă — алăк хăлăпĕнчен тытма хунă тет. || Потратить. Календ. 1907. Çĕре тухăçлăрах тăвас тесен, ăна ĕçлеме вай нумайтарах хурас пулат. || Пожертвовать. N. Вĕсем халăха ирĕке кăларасшăн хăйсен пуçĕсене хучĕç. || Развести (огонь). НР. † Уй варрине вут хуртăм. Среди поля я огонь развела. А.-п. й. 21. Такасем, пĕр-пĕринпе тĕкĕшессине шанса, шăнасран çапă пуçтарса вут хунă. || В чувашизмах. ЧС. Вăл (лошадь) е хирте е картăшĕнче ирĕк çӳренĕ чухне, ун патне тытас тесе ют çын ан пыра хур (и не думай подходить), хăна пĕр систермесĕр шартлаттарса тапса яратчĕ. N. Эпир çав ӳсĕр пекех пулас мар, хамăр ăса çухатсах хурас мар. Халапсем 27. Тархасшăн ан кая хур (не уходи), эсĕ пире тĕрмере çĕртсе пĕтеретĕн. Юрк. Ан кая хур. Не вздумай пойти! Чем люди живы. Çимун Михала ĕçне пырса пăхнă та, шартах сикнĕ: Михала улпут таварĕнчен вилнĕ çын пушмакки çĕленĕ хунă. Конст. чав. Инке каллех: ан ухмахланса çӳре хур эсĕ, ачам, апла, терĕ. См. Магн. М. 263. || В качестве вспомогательного глагола. Оп. ис. ч. II. Виçтерсе хур, эп пырăп. Вели взвесить, я приду (и возьму). Ib. Вăл çаран çине кĕре ан хур — пĕтрĕн вара. Не вздумай пойти на эти луга — погибнешь. ГФФ. † Мана савнă сар ача шотласа хонă ылтăн пек. Мой размиленький красавчик — ровно считанное золото. Оп. ис. ч. II. Лашине витине хупса хурат. Ставит дошадь в конюшню. Ib. Çил тухиччен акса хурас. Надо (заранее) отсеяться, пока нет ветра. Ib. Тĕтĕрсе пĕтерсен, шăналăка карчĕ те хучĕ. Окурив, она задернула полог. А.-п. й. 53. Кашкăр йăпăр-япăр тĕпсакайне анса кайрĕ. Йытти сакай алăкне шăнкăрт хупса хучĕ те, пас кăларса вĕрме тытăнчĕ. Когда волк забрался туда, собака захлопнула крышку, а потом принялась лаять. Ib. 90. Мĕн пур йăвăç купинче мачча кашти курăнмасть. Тупса хурсан кашталăх, тытăнăп тин ĕçлеме. Ib. 91. Çав вăхăтра Сахарĕ çыхать хурать улпута. Ib. 82. Хайхисем килĕшрĕç те, сумккăпа кив капансене улăштарса та хучĕç. Альш. Унтан (она) кукша качакине илет те, хăй качакине çыхса хурат, тет. N. Çапла вара илемлĕ чĕлхене пăсса хураççĕ. Чăв. й. пур. 33°. Ивана хăне ĕçтерсе ӳсĕртнĕ те, пылне вăрттăн илсе хурса сута-сута янă. N. Ухмах çынна ан хирĕçтере хур, вăл тем те туса хума пултарать. Янш.-Норв. Çапла вĕсем вара çураçса хураççĕ те, туй тума япаласем хатĕрлесе хураççĕ. Регули 958. Ĕнер туса хорас мĕн сирĕн. N. Сухи пуçпе сӳрине сухаласа пĕтернĕ ана çинчен тепĕр ана çине кайса хучĕ. Халапсем 15. Хай упанăн икĕ хăлхинчен ярса тытса часах урапине кӳлсе те хурать. N. Агаша йĕре-йĕре Корней пичĕ çине таса тумтир витсе хунă. N. Палач вĕрене хăвăрт туртса илнĕ те юпа çумне çыхса хунă. N. Çитсен (по прибытии) мĕн тăвассине вăл малтанах вĕрентсе хунă. Истор. Ывăлĕсене вăл хăй сывă чухнех пĕрер хула парса хунă. Шăна чир. сар. 19. Шăнасене пистерттерет, нумайĕшĕ тата вырăнтах шăнасене вĕлерсе хурать. N. Пĕр кулак çапла каларĕ, тет: „Пире пĕтĕмпех пĕтерсе хурасшăн“, терĕ, тет. N. Ӳсечен (?) çăнăх исе хурайтăн-а? N. Авал пĕр пысăк пуçлăхран ыйтнă, тет: „ Эсĕ тĕрмене лартакан çынсем хушшинче пит лайăх çынсем те пур-тăр-çке? — тесе. Пуçлăх пăртак шухăшларĕ, тет те, каласа хучĕ, тет. N. Тепĕр çын тата. „Чăн пирĕн çарансем питĕ начар, анчах вăл выльăх çӳренĕрен мар, çулсем çапла килчĕç“, тесе хучĕ. N. „Çапла вăл, Микулай, çапла; Ваçлей пурне те пĕлет вăл“, тесе хучĕ Ерхип. Кн. для чт. 65. Хăйне ниçта кайса хума пĕлмен. N. Каç пулсан пулла кайăпăр тесе ăман чакалтаса хутăмăр. Имен. Ашшĕ ăна хирĕç илме тохать. Алăк оçса хочĕ. Хора-Çирма. Эсир уншăн ятласах хумăр, тесе шутларăм. Думаю (думал), что вы меня не будете за это слишком бранить. (Из письма). Орау. Йăтăнса анса пусса хурĕ (придавит). N. Алтса хур (вырыть). ЧС. Çапла тетен (у брата) сулахай алли типе пуçласан хай этем: „Акă ку керемет çеремĕ хай Михелене мĕн туса хунă, тетчĕ (т. е. что сделал ему киреметь за распахивание киреметевой земли). N. Иле хăйне ырăлăх тунăшăн Якку çапла туса хунă. КВИ. Пиччĕш хăйĕн шăлнĕне чиксе хучĕ укçашăн. N. Хула хапхине хупса хунă. N. Вĕсене епле пĕтерсе хунине (как истребили) илтсеттĕмĕр эпир. N. Чӳрече çумне хĕрлĕ вĕрен çыхса хур.
чернеть, темнеть. N. Хĕвел анăç енчен хуралса тухма пуçлаççĕ. Ачач 13. Эх, çутă кунăм! Эсĕ те маншăн хуралтăн пулать. Нюш-к. Атăл çи хуралчĕ. Над Волгой тучи. Никит. Вара кайнă ачи чирлесессĕн çав укçа хуралса тăрать, чирлемесессĕн çуттипех выртать. Чăв. й. пур. 10. Çуркунне урам хушши хуралсан. СТИК. Куç хуралса карĕ (потемнело в глазах), пуç çаврăнса карĕ те, унтан вара ним те астумастăп. Орау. Куç хуралса килчĕ те, эпĕ вара çĕре ӳкрĕм. У меня потемнело в глазах, и я упал. Ib. Пуçран ăричаккипе çапрĕ те, пĕтĕмпе куçпуç хуралса килчĕ, пуç минкĕресе карĕ. Ib. Куçлăха тăхăнмасан темĕскерле куçа хăйăр сапнă пек пулса куç хуралса килет (неясно делается в глазах, как вроде решета крупного). Ёрдово. Çулсем хуралса юлаççĕ. || Грязниться. НР. † Апай исе пачĕ шурă туттăр, çыхсан кули хуралмасть. Мать купила мне белый платочек; если носить, как он не загрязнится. Кан. Алшăлисене те хуралса кайиччен çуса парать. || Омрачаться. N. Сирĕн çинчен аса илсен, куçăм-пуçăм хуралать, кунăн çутти çухалать.
хорал, охрана, стража, караул; ночной обход или дозор. N. Ял хоралне те тăмастчĕç. Юрк. Эпĕ çапах та хуралла кайса çӳреме юратмастăп. СТИК. Пирĕн атте пит чухăн, акă ĕнтĕ вăл виç çул хуралра çӳрет. N. Тата хăлĕ виç эрне ытла ĕнтĕ хуралта пурăнатпăр. N. Укçа хуралинче тăратăп. N. Эпĕ халĕ ку çырăва хуралра çыратăп. N. Эпĕ çӳреп хулара хуралра (в карауле). Орау. Ăна хурала тытрĕç. Ib. Ăна хурала хушрĕç (назначили). Актай. Хурала хăвар, оставить в качестве караульщика. Беседа. Хурала тух. N. Хурала кĕме ан шухăшлăр. N. Вăл кунта (т. е. в Чебоксарах) хуралта пурăнать. N. Куçăм хурал йĕркисем улăшăннине курсах тăратчĕ.
караулить, сторожить. С.-Устье. Эпĕ кăшт çывăрам, эсĕ хурал лар.
сторожка, караулка. N. Ие чиркӳ хурал пурчĕсенче, е хуралла пӳртсенче тунă.
сторожка караулка. Чебок. Хорал пӳрч, караулка. Янш.-Норв. Хурал пӳрчĕ, сторожка.
сторожить, караулить, стоять на стороже. В. Олг. Тантăшсам олах ларнă чох пирĕн хорал тăрас полать. (Солдат. песня). Шибач. Çăва çинче хорал тăрнă чох ашшĕ çор çĕрте тохрĕ. СТИК. Хурал тăрас: 1) вадить (в игре в лапту), 2) искать (в игре в прутки), 3) ловить (в игре в жмурки). Ала 5. Иван Суволов каларĕ, тет: „Хурал тăрас çак кĕпер çине“, тесе. Трень-к. Çулла хамăрăн йывăç улмисене хурал тăраттăм. Юрк. Вăл сирĕншĕн те, пирĕншĕн те, ялшăн та вилнĕ çын; халиччен вăл нихăçан та урама тухса çĕрле хурал тăман.
понуд. ф. от составного глагола хурал тăр, поставить караул, стражу. ЧС. Çынсем пухăнчĕç те хурал тăратса хăварчĕç.
холодные постройки: амбар, клеть, конюшня, хлев. Андреевск. базар. См. хуралăт, хуралт, хуралтă.
см. хурал. Пшкрт. Хорол тăр, караулить.
то же, что хурал, сделаться черным, грязниться. См. хăра.
натягиваться? || Укокошить. Хĕн. 155. Çыврать-тăр хурал — ăна эп кăнтам... унтан тĕрминне виттине ватам.
(к'э̆р, кэ̆р), выйти, зайти, вьехать, заехать. N. Санăн ăçта кĕмелле? тесе ыйтрĕ ăлавçă. N. Ăçта кĕрĕпĕр çĕр выртма (на ночлег)? Альш. Хулана кĕнĕ çĕртех (при самом въезде в город) пĕр пĕчĕкĕ çурт пулнă. Етрух. Пӳрте кĕре-кĕре тухаççĕ («çынна пытарни»). Орау. Мĕн пур пӳлĕме (во все комнаты) кĕре-кĕре тухрăм. N. Пӳрте кĕнĕ-кĕмен (не успел войти, а...) ятлаçма тапратрĕ. Чуратч. Ц. Усал тарçи пӳрте кĕнĕ-кĕмен ыйтрĕ, тет: куртăн-и? тесе. N. Сарă сĕтел кутĕнчен, мăйлă стаккан патĕнчен, ĕçсе-çисе кӳпĕнсе, кĕре-туха пĕлмеççĕ. N. Вĕреннĕ те (привык) унта çӳреме, халь те хăш чухне астумасăр (невзначай) кĕрех каяп. N. † Ай-хай, хамăр тантăшсем халех кĕрсе кайăпăр. Орау. Эп леш пӳлĕмрен тухнă çĕре вăл кĕнĕ-тăнă (вошел). ГТТ. Кĕриччен малтан, тухассине тавçарса ил. (Перевод тат. пословицы). N. Вара хĕрпе арăм, пĕркенчĕк ăшне кĕрсе ларса арăмĕ виçĕ çавра (3 куплета) йĕрсе кăтартать N. Вăл вăрманта çӳрекелерĕ-çӳрекелерĕ, тет те, темскерле пĕр упа капкăнĕ çине кĕчĕ кайрĕ (наткнулся), тет. Пазух. Хĕрсем вăйăран кĕрсессĕн, каять урам илемĕ. Сĕнтерчĕ 37. Ниçта кĕре-кая пĕлмесĕр, кускаласа çӳрет. Могонин. Пĕр пусăк çын пĕчĕк çынăнне уй анине пĕр утăм пек кĕрсе сухаланă (запахал лишку). || Тайба-Т., К-Кушки. Калуш атта кĕмес. Капоши не лезут на сапоги (калоши малы для этих сапог). || Попадать, проникать. ЧС. Тăла çăпатисене пĕри те пал(л)аса сырман: хăшĕ алла кĕнĕ, çавна сырнă. N. Çав йывăçсем пĕтĕмпех пиçсе кайнăчĕ, хăшĕ çурри таран çунса кĕрсе кайнăчĕ (обгорели). Альш. Ялăн тулашне тухса, çĕре алтса кĕреççĕ те икĕ енчен, хапха пекки тăваççĕ. («Çĕнĕ вут кăларни»). Сюгал-Яуш. Кайран пĕр мăн полă кĕчĕ (поймалась). N. † Çинçе вăлтана кĕрекен, хăй те кăртăш чĕппи вăл. Цив. Пулă çавăн пекех кĕрет (ловится). О сохр. здор. Çапах та хăш-хăш таса мар япала тӳшек çитти витĕр те çапать: пысăк çынсен тарĕ, ача-пăчан шăкĕ кĕрсен, тӳшекрен вара пит шăршă кĕрекен пулать (пахнет). Сред. Юм. Ôра айне кĕрен вит! Ведь лезешь под ноги. N. Тĕтĕм коçа кĕрет, ят коçа кĕмест. (Послов.). Толст. Çамрăк турачĕсем пĕрĕнсе кĕнĕ (сморщились). Альш. Хай Утил (Удел) çинчен калаçса кĕрсе кайрăмăр (разговорились об...) эпир. Ib. † Çамрăк хĕрсене илем кĕмес, кĕмĕл тенкĕ çакмасан. || Подгонять друг друга. Шел. 80. Харăс çĕкленсе йĕрки-йĕркипе, пĕр-пĕрин çине кĕрсе пыраççĕ (косцы). || Напасть. Истор. Тутарсем çине пырса кĕрсе, кам алла лекнине йăлт вĕлерсе тухнă (они). Ib. Вăл тăшман вырăссенчен темиçе хут вăйлине курса, унăн çине кĕме хăраса тăнă. Алекс. Нев. Нимĕчсем тĕрлĕ енчен вĕсем çине пыра-пыра кĕнĕ. || Поселиться, поместиться, занять. Изамб. Т. Халĕ кам патĕнче пурăнат? Якур патне кĕнĕ (погорелец). Изванк. Унăн мĕн каланисене хут çине çырсан, виç-тăват листа çине те кĕрес çук. Орау. Ăçта кĕрет-ши ман?! (о еде: «куда это только у меня помещается?!» — т. е. я много ем). || Идти, уходить. Изамб. Т. Тума (на одежду) пилĕк аршăн пустав кĕрет (идет). N. П. С. ани çинче урапана кĕмерĕ. || Наняться, поступить на место, на работу. N. Кĕр хам пата тарçа, мĕн чул илетĕн укçа, тенĕ вăл. Истор. Годунов патшана кĕрсе-кĕрсе пит тĕплĕ кĕрсе ларасшăн пулнă. Регули 1216. Кĕрсенех (малтан, кĕрсенех; первей, кĕрсенех) йăвăрччĕ, кайран çăмăлланчĕ. || Коракыш. Кусем татах парăма кĕнĕ (вошли в долги). || Капк. Те лупас айĕнчи тин туса хунă чĕрĕ кирпĕçсем çинче йăваланнипе айăпа кĕнĕ (провинился). || N. Суйланă çынсем причака кĕмелле пулнă (должны были принять присягу). || Войти в употребление. Сред. Юм. Ĕлĕк çĕре ахаль виçнĕ, унтан вара сăнчăр кĕнĕ, пôрнан ĕмĕрте кĕççе кĕрет. Якейк. † Çынсам çинче порçăн тоттăр, пирĕн пуçа кĕрес çок, — кĕрес çок мар, тохас çок. || Войти в силу. N. Патшалăх Канашĕ тунă ĕç канашра ларакансенчен виç пайĕнчен икĕ пайĕ килĕштерсен тин (саккун) йĕркине кĕмелле пулнă. || Выйти в люди. С. Тим. † Эпир çук çын ывăлĕ-хĕрĕ, хăçан кĕрĕпĕр-ши çын çине? («çын çине кĕрес» означало «стать порядочным, состоятельным»). Девлизерк. † Атте-анненĕн пиллĕхĕ çитсен, пулмăпăр-ши эпĕр çынсем, кĕмĕпĕр-ши эпир çын çине? || Дожить до той или иной поры. Беседа 18. Микулай çапла мункуна кĕчĕ. N. Çуркунне иртсе кайрĕ, çăва кĕтĕмĕр. Альш. Йĕпе-сапана кĕриччен (пока не началось ненастное время). || Çăварни. Çакна илтсен, ĕнтĕ ăса кĕрес пулать (надо образумиться). N. Вĕсем куçĕсемпе курасшăн мар, кăмăлĕсемпе ăна кĕресшĕн мар (в ум прийти). || О запахе. Толст. Йытă хир чăххи йĕрĕпе малалла мĕн чухлĕ кайнă, çавăн чухлĕ ăна чăхă шăрши кĕререх парса пырать (пахло сильнее). СТИК. Ахтар, хăнчен тар шăрши кĕрет! || О купаньи. Ст. Чек. Пике те, шыва кĕрсен-кĕрсен, тухат. N. Çырма патне çитсен, ачасем пĕри те кĕресшĕн мар, пурте хăраççĕ. || О крещении. Истор. Çапла 988-мĕш çулта Киеври халăх пĕр кунтах тĕне кĕрсе пĕтнĕ. || Кан. Ĕлĕк хурал пӳрчĕ тĕттĕм, таса марччĕ, халь ĕнтĕ илемĕ кĕчĕ (стала опрятной). || Садиться (о ткани). См. тăла тĕртни. || В качестве вспомогательного гл. БАБ. Тултан пĕр чăхă тытса кĕрсе, пӳрт урайне яраççĕ. Ib. Вара хăй ман çăвартан ăша вĕрчĕ те, таçта кайса кĕчĕ (исчез). Альш. Акам, эсĕ ман хыçран питĕрсех кĕр (запри за мною) хапхана. N. Çта кайса кĕресех! Куда же бы это укрыться! N. Чопкаласа çӳрет, ниçта кайса кĕримаçть. Çта кайса кĕчĕ ку шăрши? Шурăм-п. Хăмла татса пĕтерсе кĕнĕ чухне, пĕр шалча лартса хăвараççĕ. Чăв.-к. Кăшт выляса кĕрем-ха! Ходар. Ачасем: вирĕм, тесен, савăнса, таçта та кайса кĕрĕç (несказанно обрадуются). Юрк. Пырса кĕтĕмĕр (взъехали) пĕр кĕпер çине.
корм для пастуха. См. каласа хур. ТХКА 79. Тепĕр кунне кĕтӳ апачĕ ирех çисе, кĕтӳ хăвалакан хурал пӳрчĕ патне хам кĕтӳ ачисемпе тухрăм.
ежиться, сьеживаться. ЧС. Кайран вара хай луç çавăтсан та, хĕнесен те, пĕрех утмасть, тĕршĕнсе анчах тăра пуçларĕ. Сунт. 1929. Шăннипе тĕршĕнсе выртса пыраттăм. Хурамал. Сивĕре йытă тĕршĕнсе выртать (= хутланса). Собр. Вăрăм чăрăш тăрринче чăпар куксем авăтаççĕ. Хамăр тăвансем килнĕ чухне сарла-сарла авăтаççĕ. Çичĕ ютсем килнĕ чухне тĕршĕне-тĕршĕне авăтаççĕ. ЧС. Тете лаша çинелле пăхрĕ те: чăнах, ку тăма та ĕлĕкхин пек тăмасть, тĕршĕнсех пырса тăрать, терĕ. РЖС З. Çав хурал-тăра пĕр кĕтессинче йытăсем тĕршĕнсе выртнă. N. Вĕсем пурте лайăхрах вырăн йышăнас тесе, пĕр-пĕрне хĕстерсе çырма хĕрнелле тĕршĕннĕ. Пшкрт. Хот тĕршĕнсе выртат. О сохр. здор. Çыннисем хăйсем ялан тĕтĕм тивесрен аялалла тĕршĕнеççĕ. Баран. 43. Выртсан выртсан тата хытăрах тĕршĕнет. || Четыре пути. Выльăх савсан епле çын патнелле тĕршĕнет, епле çуланать. Сред. Юм. Çăмăр вăйлă çăва пуçларĕ те, сорăхсĕм порте пĕр çĕрелле тĕршĕнчĕç. Ачач 26. Хăй акă юрă кĕнекине тытать те, чӳрече тĕлĕнче тӳшек çумне тĕршĕнсе ларса, пĕрре урамалла пăхать, тепре — кĕнеки çине. Альш. Авалхи плант çинче курăнать: пĕрин хыçне тепĕри (один на задах другого поселились) епле тĕршĕне-тĕршĕне кĕрсе ларни. || Укрываться. N. Чулсем çумне тĕршĕнеççĕ (укрываются).
часть земли, что давалась каждому дому поровну, помимо надела (ят çĕрне валеçнĕ чухнех пĕрле валеçнĕ; çавăн тăрăх вара хурал тăнă, халăх лавне кайнă), чтобы сделать для всех обязательными мирские повинности.
поочередно. М. Чолл. Вăл вĕсене чĕнсе илнĕ те, хурал черетлĕн тăма хушнă.
колотушка. N. Хурал чукмарĕ = шакăртма.
тесно, туго; битком. N. Хурал пӳртне халăх чăк тулнă. В караулку набилось народу битком.
трещотка. Шурут-Нурăс. Янтик. Шакăртмапалан хуралçăсем çĕрле шакăртаттараççĕ. N. Шакăртма = хурал чукмарĕ. Изамб. Т. Шакăртма, трещотка и колотушка у караульщиков. || Побрякушка. Янтик. Шакăртма тесе пĕчик ачасене выльяма исе паракан япаласене калаççĕ. Ăшĕ хăвăл, унта мĕн те пуса яраççĕ, вара у сулласан шакăртатать. У йăвăç та, шуç та пулать. || Назв. женск. узора. Шурут-Нурăс.
(шан, Пшкрт: жан), верить, доверять. N. Тикĕс çула та шанах ан пĕтер. Сред. Алг. Шанмасан, тухса пăхăр. N. Вĕлериччен малтан: сана вĕлеретпĕр, тесе каланă, теççĕ, анчах вăл хăратнине шанман, теççĕ. N. Камсем ĕçне пĕлмесĕр шанман пирки вăрман хуралçине арестовать тунă. N. Çак тăшмансене эсир тантăш тетрим (= тетĕр-им), хирĕç тăрса сăмах манас тетрим. Альш. Ку юрăсене эп юрламăттăм, чунăм чухлĕ шанатăп кăмăлра. Ib. Юратать ăна вăл, сăмах шанать. Янтик. Ну, чее вет у! Чĕлхипе çăвать анчах, такам та пĕр 100 тенкĕ шанса памалла. Регули 706. Кона шанмалла, ĕненмелле кона. || Надеяться, рассчитывать, ожидать, полагаться. Букв. 1900. Йыттăн хӳри кукăр, ăна шанма çук. Регули 683. Шанмалли çын çок. Ib. 1371. Шанарах тăрать сан çине. Вишн. 60. Хăшĕ-хăшĕ çула-мĕне кайнă чух çул çине пĕр курăк çине шанса тухаççĕ. Орау. Ват лашана шанса кӳлеççĕ. П.-Сорм. Çак Юман паттăр хурал тăчĕ-тăчĕ, тет те, карĕ, тет, пăрахса çывăрма. Иван Суволов калать, тет: куна шанса пулмарĕ, тесе. Тăв. З6. Карук ун пек çын мар. Кирукне хуть шансах пăрахмастăп. N. Шаннă кайăк йăвара çук, теççĕ. N. Шаннă йăвара кайăк çук, теççĕ. В том гнезде, на которое рассчитываешь, не найдешь птицы. N. Ачи-пăчине шанакан хăрах куçлă пулнă, тарçине-тĕрçине шанакан сĕм-суккăр пулнă, тет. Кто полагается на своих детей, сделался кривым; кто полагается на работников, тот совсем ослеп. (Послов.).
(-д-), булькать. N. Эпĕ витрене çеклипе чышса шыв айне кӳртеп те, вăл унтан хăмпăпа пакăлтатса тухать, мана аванăн туйăнать. КС. Çăлкуçĕнчен пакăлтатса тухать (вода). || Болтать; говорить на непонятном языке. КС. МПП. Пакăлтатать, болтает беспрестанно. К.-Кушки. Пакăлтат, болтать тупо. N. Хурал пӳртĕнче çĕрĕпех пакăлтатса лартăмăр, сидели и болтали (с оттенком: долго и беспрерывно). СТИК. Тĕпелтех тата икĕ арăм пакăлтатса лараççĕ, тет. Ск. и пред. 85. Хăйĕн пĕчĕк чĕлхипе пакăлтатать инкĕшпе. Сред. Юм. Ан пакăлтатса тăр. Не говори чего не следует говорить.
наступать (об армии). N. Халь пит пемеççĕ, пурса кĕресрен хурал анчах тăраçсĕ.
(аhы̆рттар), 1) i. q. ахăрт, 2) tibiis, nervis aliisve eiusmodi canendo vehementissimos sonos elicere, азартно играть на инструменте, 3) furentem reddere (admissarium), заставить яриться. КС. Çав вара хурал пӳртне тухсассăн, пĕтĕм халăха ахăрттарса пĕтерет. Когда он придет в караулку, то рассмешит всех донельзя. КС. Шăппăрçи шăппăрне кунĕпех ахăрттарчĕ. Пузырщик наяривал (т. е. играл с азартом) на пузыре целый день. Ib. Исе кай ăйăрна аяккарах, мĕн кунта ахăрттаратăн? Отведи своего (около кобылы) жеребца подальше, зачем ты даешь ему яриться? Череп. Ахăрттартăм ăйра. Я показал жеребцу кобылу, и жеребец стал яриться и громко ржать. Ст. Чек. Ăйăрне ахăрттарса çӳрет = кĕçентерсе çӳретет. (Полного тождества обоих выражений здесь, конечно, нет).
будка (русск.). V. S. N. Хурал путки.
почта. Кан. Почтă ешчĕкĕ хурал сарайĕ умĕнче çакăнса тăрать. Сунт. Эсĕ ман кĕнекесене почтăпа яр.
(алы̆к), ianua, porta а, дверь; ворота. Якей. Алăка ан тăр. Не становись в дверях. Ib. Алăкне уç, вăлсам кĕччĕр. Отвори дверь, пусть войдут. Ib. Эп алăк питĕртĕм, вăлсам ан кĕччĕр тесе. Я запер дверь, чтобы они не вошли. Ib. Эп алăк питĕрсе, вăл кĕримĕ. Я запер дверь, он не сможет войти. ЧК. Пире анне алăка уçса ăсатса ячĕ. Мать отворила нам дверь и проводила нас. Истор. Славянсем пӳрчĕсене темиçе алăк кастарнă. Славяне прорубали в своих избах несколько дверей. Собран. 59. Тухсан та кĕрсен те алăка хупса çӳре. И при входе и при выходе всегда затворяй за собою дверь. ЧС. Алăкран тухсан алă тĕслĕ ăс кĕрет. Когда выйдешь из дверей (дома), то мысли (под разными влияниями) изменяются. (Послов.). Изамб. Т. 102. Урай каштинчен пĕр-ик йĕрке çӳлте алăк касаççĕ. Венца на два выше переруба прорубают дверь. Ib. 102°. Чӳрече, алăк янаххисене лартсан, кăмака хыси (хыᴣиы) тусан, сакăсене тусан вара: „Ăста çĕнĕ пӳрте алăкне хупса тухса кайрĕ“, теççĕ. Когда будут вставлены окна и дверные косяки, а также устроен маленький сруб, на котором кладетея печь, и лавки, то говорят; что „мастер (плотник) затворил дверь в новую избу и ушел“ (т. е. изба готова). Чăвашсем, 8. Юмăç алăкне нумай тапратрăмăр. Немало ходили мы к йомзям. Альш. Ĕлĕкрех кĕрӳшне алăк патне чаршав карса лартаччĕç (i. q. лартатьчĕç), теççĕ ватăраххисем. Люди постарше говорят, что прежде жениха сажали у двери, за („повесив там“) занавес. ЧП. Вĕрене курка — сар курка, алăран-алла çӳретĕр, алăк патнелле ан ярăр. Пусть желтый кленовый ковш ходит из рук в руки, но не передавайте его (по направлению) к дверям. Собран. 199°. Хурт-кăпшанкă тапранат, ылттăн алăк уçăлат. (Сĕлĕ шерепи тухни). Начинают шевелиться насекомые (не летающие), отворяется золотая дверь. (Загадка: появление метелки у овса). Актай. Пĕр килемине кăвапинчен туртса кăларап. (Алăк). Одну старушку я вытаскиваю за пупок. (Загадка: дверь). N. Вăл мĕскĕн алăк панчен тĕпелелле пĕре те иртмеçчĕ (т. е. иртместчĕ). Он, бедный, никогда не проходил в перед избы, а все сидел у дверей. Якей. Алăкра ан тăр. Не стой я дверях. Альш. Алăка пырса тăчĕ. Встал в дверном пролете (т. е. на пороге). Ib. Алăкра тăрать. Стоит в дверном проеме (т. е. на пороге). Якей. Çак алăка çӳрене чох хопса çӳрес полать. Надо затворять эту дверь, когда ходишь. Панклеи. Лаша тӳрех хайхи хĕр патне отать. Херĕн молча пак пӳрчĕ патне çитсен алăкĕнче кокальтяма тапратать. Лошадь прямо идет к выщеупомянутой девушке. Подошедши к ее избе, похожей скорее на баню, она начинает рыть копытом у ее дверей. С. Александровское. Алăкăнче (i. q. алăкĕнче) хуралçăсем хурал тăнă. У дверей стоял караул. Шевле. Чӳк тунă чух малтан алăка уççа алăк патнелле пăхса пĕтĕм турра асăннă. Мулла калпакне хул айне хĕстерсе, аллинче çимĕç тытса тăнă; унпа пĕрле ыттисем те хăш чухне мĕн çимĕç те пулин тытса тăнă. Алăк патнелле пăхса кĕл-туса пĕтерсен тин тур кĕтессинелле пăхса сăх-сăхнă, унччен сăх-сăхман. Во время моления сначала отворяли дверь и, обратавшись лицом к двери, молились поименно всем богам. Лицо, произносившее молитвы, затыкало шанку подмышку и держало в руках кушанье; вместе с ним стояли и остальные, иногда также держа в руках какое-нибудь кушанье. Лишь по совершении молитвы лицом к двери, они обращались лицом к красному углу (к тяблу) и крестились; ранее этого они на себя креста не клали. Альш. Пуп алăкран кăна пĕр-ик виçĕ сăмах калатьчĕ, тет, турăшсемпе-мĕнсемпе килсен. Когда священник приходил с иконами и п., то, говорят, ограничивался тем, что скажет слова два-три в дверь и уйдет (т. е. даже и не входил в избу). Альш. † Çак ялсенĕн ачисене алăк хыçне хĕсрĕмĕр. Парней из этой деревни мы вытолкнули за дверь (скорее: прижали за дверью). Якей. Алăк хошшине ан пол. Не попади (рукою или ногою) между дверью и косяком, (т. е. не прищеми их). Ст. Чек. Йăттăн хӳри алăк хушшине пулнă. Собаке прищемило хвост дверью. Ст. Чек. Мĕн алăк виттĕр калаçса тăран? — пӳрте кĕр. Что ты разговариваешь через (приотворенную) дверь? — взойди в избу. Ib. Акка патне хăнана карăм та, алăк виттĕр калаçса тăрат манпа, пӳрте те кер темес. Те хунь-ашшĕнчен хăрăт мана чĕнме. Я пошел в гости к старшей сестре, а она стала у двери и разговаривает со мною через (приотворенную) дверь: даже в избу не зовет. Не знаю, свекра, что-ли, она боится (и потому не решается) позвать меня. КС. Ма алăк виттĕр калаççа тăратăн? Зачем ты разговариваешь через затворенную дверь? Бугурусл. Эпĕ алăк çине улăхрăм. Я залез на ворота (на гумне). Якей. Алăк уççа хопса тăрать. Служит привратником или: временно заменяет его. Ib. Он мĕн пор ĕçĕ те алăк уççа хопасси анчах. Все его дело заключается в том, чтобы отворять и затворять дверь. Eadem vox postpositionibus „урлă“ е! „çи“ coniuncta limen inferum et superum significat. В соединении с послеслогами „урлă“ и „çи“ это слово часто означает порог и притолоку. Шурăм. 26. Алăк урлă шалалла пăхатăп. Смотрю через порог (т. е. через отворенную дверь) внутрь комнаты. Пуп алăк урлă каççанах хай чирлĕ карчăк сиксе тăнă та, пупа мăйкăçпа çаклатса та илнĕ. Как только поп перешагнул через порог, — упомянутая выше больная старуха вскочила и живо захлеснула его за шею удавкой. КС. Ма алăк урлă калаççа тăратăн? — шала кĕрсе калаç. Почему ты говоришь через дверь (или: через порог)? — ты войди для разговора в избу. См. выше „алăк виттĕр“. БАБ. Алăк урлă вырттарса тапмалла. Надо пинать, положивши через порог. Альш. Алăк урлă каçаймас. Не может перешагнуть через порог. КС. Алăк çанче ларать. 1. Сидит на пороге. 2. Сидит на полотне двери. Ib. Ача алăк çине хăпарса ларчĕ. Мальчик залез на полотно двери. Срав. Ib. Алăк тăрăнче (Iеgе: тŏрнџ̌э, ехtrita ŏ littera, i. q. тăрринче) сала-кайăк ларать. На притолоке двери сидит воробей. Турх. Алăк çине пусса кĕрет. При входе ступает на порог. Срав. N. Чир ересрен алăк çине пилеш, тал-пиçен, тимĕр хураççĕ; апла тусан чир ермест, шуйттан та хăрать, т. е. для предупреждения болезни и отогнания чорта кладут на дверь рябину, татарник и железо. Л. Кошки. Алăк çине ан лар, хурт тухса каят. Не садись на порог, пчелы улетят. Череп. Алăк çине ан тăр. Не вставай на порог. (Срав. чӳрече çине, на окно, т. е. на подоконник). Цив. Алăк çинче ларать. Сидит на пороге. Альш. Чăхха алăк çине хурса пусрĕ. Он заколол курицу на пороге. Ib. Мĕн алăк çинче ларан? Что ты сидишь на пороге? Jn dialecto Альш., si G. Timofeievio credimus, „aлăк урлă“ earn rei positionem significat, cum iuxta limen inferum posita est in longitudinem eius porrecta, sin autem in ipso limine transverse sit collocata, non „алăка (алы̆га) урлă“ dici solet. В Альш. „алăк урлă“ говорят о вещи, которая лежит поперек двери, т. е. около порога, но параллельно ему; если же она лежит поперек порога, т. е. пересекая порог, то говорят не „алăк урлă“, а „алăка урлă“.
кон (кун, кон), день. Б. 13. Пĕр-кун каяс тесессĕн, çичĕ кунлăх çăкăр ил, теççĕ. Хурамал. Кунтан кун ырри пар, çĕртен çĕр ырри пар. Пшкрт: ыр ҕон п̚олды̆р! (Говорят при входе в дом). Чуратч. Ц. Ваçкă: виçĕ куна сăрук пар (дай три дня сроку), тесе, каларĕ, тет. Шугур. Ватман кун та иртмесчĕ. Не проходило дня, чтобы не били. Ивановка. Вара уччиттĕл ман ята ыйтса çырчĕ те, çав кунех (в этот же день) молебĕн тунă çĕре пыма хушса, тухса кайрĕ. Чист. Праçник виç кун тесен (за три дня до п.), хатĕрленме тытăнаççĕ. СПВВ. Тепĕр кунчех (вместо «тепĕр кунах»); тепĕр кунче, тепĕр кун, тепĕр кунхине. Ib. Çапла туман кун иртмен. N. Хăш кун хăш-хăш çыннăн килĕшнĕ кунĕ пулат: юмăç калат: сан çав кун телейлĕ, çав кун телейсĕр, тет. Холера 2. Пĕрре касса пилĕк кун иртсен. Через 5 дней после первой прививки. Ала 9З°. Икĕ кун иртсессĕн, виçĕ кун çине кайсассăн, çавă кайранхи ама çори амăшин хĕрĕ пĕр татăк çăкăр ыттисем куриччен (тайком от других) панă. Моркар. Тата пĕр виç кон тапак пураккинче осранă полсан, Есрелĕ вилеччĕ, паян кон та пĕр çын вилмесчĕ. Собр. Юнкун, эрнекун, шамăткун — çăмăл кун, теççĕ. Якейк. Çоха тума, утă çолма тыр вырма тунтикон е йонкон тохаççĕ; ытти консам тохсах каймаççĕ. Кĕтӳ те тунтиконпа йонкон кăлараççĕ. Регули 1207. Ик кон иртсен, кил. Приходи через 2 дня. Альш. † Уйăх тури (= турĕ-и), кун (солнце?) тури, саланас кун тин тури. Саланас кун тăвиччен, пухăнас кун тăвас-мĕн. Пазух. Ăмăрт-кайăк вĕçет шыв тăрăх, çамрăк ĕмĕр иртет кун тăрăх. Скотолеч. 12. Ăна (это) кунне виççĕ (трижды) памалла. N. 9 кон вăрçă тăрчă, 9 коншăнче нимĕч кайăлла чакрĕ. N. Покрав кон (-к̚он) киле çитрĕм. Орау. Пĕр кун урлă, пĕр кун урлă (через день) киче-киле каятьчĕ. Ib. Виç кунтан (через каждые три дня) хурал тăраççĕ. Менча Ч. Пĕр-пĕр пушă кунĕ, е праçник кунĕ (в свободное время, или в праздник). ЧС. Çав кун (при погребении) пит ăшăччĕ, çавăнпа пирĕн аттене (умершего); аван çын, терĕç. Кун усал пулсан: усал çын вилнĕ пулĕ, теççĕ. Ib. Сĕрен кунĕ ачасем ирех хатĕрленеççĕ. Кан. Июнĕн 12-мĕш кунĕсенелле (приблизительно около 12 июня) хăмла пахчисене симĕс хурт ерчĕ. N. Уяр кунсам ероплансам кураппăр. N. Вăрмана кайсан, кашни кунах куратпăр эпĕр ăна. К.-Кушки. Вăл вилес кун ыран тесен, Чĕмпĕре тухса кайрăм. Я выехал накануне его смерти в Симбирск. ЧС . Вара вăл куна кунĕпех ĕçсе çирĕç. N. Пĕр кунтан тепĕр куна хăварса ан пыр. Не откладывай дела в долгий ящик. Карсун. Эпĕ ялта пурăннă чухне, хир ӳчӳкĕ тепĕр кунĕ тесен (накануне полевого моленья), мана асанне каларĕ... В. Олг. При входе в дом (в будни обыкн.) говорят: «Манăн килес, ыр кон полтар!» Отвечают: «Килех конталла, торă полăштăр! Юрк. Çăв уйăхийĕн пилĕккĕш хунĕнче (5-го мая). N. Çапла вăл ана çинче ирхи куна каçчен пуçтарса çӳренĕ (колосья). N. Пĕр кунччен, икĕ кунччен хăй тайăнĕпе макăр уншăн (об умершем). Юрк. Авă çав тĕпне пирĕн чăвашсем çак куна çитернĕ. Ib. Хĕлле кун таврăнат, çула çĕр. N. Вăл ĕç пулни ĕнтĕ паян виççĕмĕш кун. Регули 391. Ик контан холара полăп. Орау. Кунĕсем пăрмаях вăрăмланса пыраççĕ. N. † Атте-анне пире тупман пулсан, ăçтачĕ пире çутă кун. Ашшĕ-амăшне. Ак калаç ĕнтĕ пĕр иртсе кайнă япала çинчен. Иртнĕ кунăн çутти çук. Пазух. Вăрăмах ĕмĕре, кĕске куна, ырлăхпа иртерсе ярар-и? Ст. Яха-к. Çынсем мункун тепĕр кунне те ĕлĕкхи кун (накануне) пекех, ирех килĕнче апатсем çикаласан, пĕлĕштантăшĕсемпе пухăнса сăра ĕçме пуçлаççĕ. N. Пасар контанпа (со дня базара). Çутт. 153. Систермесĕр, тăхтамасăр иртрĕç карĕç çу кунсем, йăвăçсенĕн пĕр чăрлавсăр вĕçрĕç-пĕтрĕç çулçисем. Кан. Ах, те кунĕ килĕшмерĕ! — Характеристику дней недели см. Магн. М. 23, 21. || Погода. N. Кун (çанталăк) ăшăтса карĕ, кун сивĕтсе карĕ. Хурамал. Тĕлĕкре пулă курсан, кун сивĕтет, теççĕ. Юрк. Хĕвел хĕрелсе тухсан, кун пăсăлат. Сред. Юм. Ко яхăнта пĕр те латлă кон полмарĕ. На этих днях хорошей погоды всё не было. Ib. Акнă чохне кон килĕшнĕ. (Пĕр тĕрлĕ тыр ытти çынсĕн аван полсан, пĕрин начар полсан, çапла калаççĕ). Изамб. Т. Эпир тухнă чухне кун аванччĕ. Эпир Елчĕк патне çитерехпе тăман туха пуçларĕ. Ib. Кун ларат. Погода проясняется. N. Эх, паян кун лайăх-çке! N. Ма каяс мар вăрмана, çурхи кунта савăнма? Орау. Çакăн пек кун эпĕр ĕлĕк çичĕ хут шыва кĕнĕ. || В некот. установившихся выражениях афф. З л. в этом сл. опускается: раштав кон, в д. рожд..; мăнкон кон, в первый д. п. || Время. N. Паян анчах мар, кун пур халь! Алла кĕрĕн (попадешься в руки) хăçан-та-пулсан! N. Эсĕ пулăшнипе çакă куна çитиччен аван пурăнтăм. N. † Çаранлăха çул хыврăм çулахи кун çӳреме. N. Ку куна çитрĕм ĕнтĕ, çапах та пĕр сасă-чĕвĕ те çук ун çинчен. Б. Олг. † Тавай каяс, киле каяс, ирхи кона каç турăмăр (= уже вечер) Тим-к. Çак ачан кĕтӳ пăхнă чух нимпе те кун иртермелле мар, тет (скучал, не зная, как провести время). N. Кирлĕ кунта эп те кирлĕ пулăп (когда нибудь и я пригожусь), тесе, калат, тет. || Жизнь, течение жизни. Т. IV. Эрнекун вилнĕ çынна: кунĕ пĕтсе вилнĕ, теççĕ. Изамб. Т. Кунĕ пĕтнĕ пуль çав. БАБ. Усалшăн та кун иртет, ырăшăн та иртет. N. Ыр кон корас. Альш. Çĕмĕрт пиçсен вара кун (наступает веселое житье) Елшелсен. СПВВ. Х. Çамрăк кунтан кун малалла, ватă кунтан кун каялла. (Послов.). N. † Аттĕ панче ырлăх нăмай, кун сахал. Ск. и пред. 5. Каях, каях, йӳтетмĕш, курăн-çке ху кунна! Ст. Чек. Унăн кунĕ те кунта-кăна. 1. Единственно только здесь может он жить. 2. Он только здесь и бывает. (Слово «кунĕ» употреблено здесь в смысле «жизнь»). Ст. Ганьк. Ыр кун пар, ырă çул пар. N. Пӳлĕх суса панă кун пĕтмесен, уйрăлаймăп, тăван, эп сиртен. || Счастье. N. † И, ялăмăр, ялăмăр, ялта пирĕн кунăмăр. Эпир ялтан тухса кайсан, ăçта ырă курăпăр? (Солд. п ). Альш. † Атте анне пиллĕх çитсессĕн, турăпа пӳлĕх пире кун парĕ. || Участь. Судьба. Мошков. † Пире атте-анне çуратнă ăрăскалсем пĕтнĕ вăхăтра, çавăнпалан çак кунсене куратпăр. Ib. † Эпир пĕр каятпăр пит аякка, пирĕн кунсем туртат килелле. N. Эпĕ ырă кон корас çок. N. Çакă куна (горе еtс) курассăн туйăниастьчĕ. Баран. 122. Çапах та çак куна куракан йывăç сахал. Однако лишь немногие деревья подвергаются этой участи.
личн. имя челов. Ердово. Пĕр каç çак Макарпа Юнкур иккĕш те хурал пӳртне пынă.
юпах тиха, жеребенок по второму году или двух лет. Ст. Чек. Юпах тиха — жеребенок по второму году. Яргуньк. Йопах тиха — годовалый жеребенок. N. Юпах тиха, ж. возрастом от одного до двух лет (то же и в Сред. Юм.). СТИК. Юпах тиха — хӳре каснă тиха. Юрк. † Хура вăрман айне эпĕ çул турăм юпах тихапа çӳреме. IЬ. Хурал тăракан лашасем начар юпах тихасем пек. Хорачка. jобах т'иђӓ или ађаjа-ђэ̆рни. Чураль-к. Шăм пахчара юпах тиха. (Чĕлхе). Пурри урхамах, çукки юпах тьыха утланăр. А. Турх. Юпах тьыха, двухлетний жеребенок.
назв. игры. Янтик. Мухла выляс. У вăйă ак çапла: пĕр йӳплĕ патак çĕре çапса лартаççĕ, ун çине пчик (так!) çекĕл çакаççĕ. Пĕри хуралĕç (так!) пулать, ыттисем, кашни пĕрер шăтăк йышăнса, унта патаккисене чиксе тăраççĕ. Патаксемпе тăраканнисем вĕçĕмрен çапса лартнă патака тĕллесе переççĕ. Кам та пулса лектерсе çакса хунă çекĕле сирпĕтсе ярсан (сшибет), хурал тăраканни, çекĕле тупса, каллах çакса хурать; лешсем çав вăхăтра хăйсен ывтса (= ывăтса) янă патаккисене кайса илмелле. Хуралĕç çекĕле ĕсем (= вĕсем) патаксене исе килеччен тупса лартсан, пĕр шăтăкне йышăнать; вара кам шăтăксăр юлать, çав хуралĕç (= хуралçă).
Вырăсла-чăвашла словарь (2002)
сущ.муж.
1. (ант. арьергард) малти хурал (куçса пыракан çарăн)
2. авангард (общество ушкăнĕн пуçаруллă пайĕ); идти в авангарде малта пыр, пуçарса пыр
сущ.муж. (ант. авангард)
кайри хурал, хыçри хурал (куçса пыракан çарăн вĕçĕнчи пайĕ)
глаг. сов.
1. что (ант. вставить) кăлар, кăларса ил, кăларса ларт; выставить зимние рамы хĕллехи рамăсене кăларса ларт
2. что (син. выдвинуть) каçăрт, кăнтар; выставить подбородок янаха каçăрт; выставить руку алла кăнтар
3. кого-что (син. предложить, выдвинуть) тăрат, сĕн; яр; выставить кандидатуру кандидат тăрат; выставить предложение сĕнӳ пар; выставить команду на соревнования ăмăртăва команда яр ♦ выставить за дверь хӳтерсе яр; выставить караул хурал тăрат; выставить отметки отметкăсем лартса тух (вĕренекенсене); выставить угощение апат ларт, сăйла
сущ.муж.
хурал, тусур; стоять в дозоре хуралта тар; обходить село дозором ял тăрăх тусур çӳре
прил.
хурал -ĕ, тусур -ĕ; дозорный катер хурал катерĕ; выслать дозорных хурал яр
сущ.жен.
застава (чикĕри хурал отрячĕ, вал таракан вырăн); пограничная застава чикĕри застава; застава поднята по тревоге заставăна тревогăпа çĕкленĕ
сущ.жен.
каланча, хурал вышки; пожарная каланча пушар каланчи
сущ.муж.
1. хурал; выставить караул хурал тарат; почётный караул хисеплĕ хурал (вилнĕ çын тупăкĕ патĕнче тăни)
2. межд. Кравул! (хăрушлăхран хăранипе кăшкăрни)
глаг. несов. (син. охранять)
хуралла, сыхла, хурал тăр
сущ.муж.
катер (пысăках мар кимĕ); буксирный катер буксир катер; сторожевой катер хурал катерĕ
сущ.муж. (син. охрана)
хурал, сыхлав; хураллани, сыхлани; морской конвай тинĕс хуралĕ (тиевлĕ карапсене çар карапĕсем хуралласа пыни); вести под конвоем хуралласа пыр
прил., крепко нареч.
1. (син. прочный; ант. непрочный) çирĕп, тăн-тăн, хытă, питĕ; крепкий орех хытă мăйăр; крепкий забор çирĕп хӳме
2. (син. сильный, здоровый; ант. слабый) тĕреклĕ, патвар, вăйлă; крепкий человек тĕреклĕ сын
3. хăватлă, хаяр; крепкое вино хаяр эрех; крепкий мороз шартлама сивĕ ♦ крепкий кофе çăра кофе; крепко спать тарăн ыйха пут; крепко любить хытă юрат; крепкий караул шанчăклă хурал
сущ.жен.
овчарка (хурал йыттин ăрачĕ); немецкая овчарка нимĕç овчарки; кавказская овчарка Кавказ овчарки
сущ.жен.
1. (син. защита) хураллав, сыхлав; хураллани, сыхлани; охрана границ чикĕсене сыхлани
2. хурал; военизированная охрана хĕç-пăшаллă хурал; выставить охрану хурал тăрат
сущ.муж.
патруль, хурал (куçса çӳрекенни); милицейский патруль милици патрулĕ; патруль задержал нарушителей порядка патруль йĕркене пăсакансене тытса чарнă
прил.
патруль -ĕ; хурал -ĕ; патрульная служба патруль хĕсмечĕ; патрульная машина хурал машини
глаг. несов. (ст. грязниться)
варалан, пылчăклан, лапăртан, хурал; пачкаться красками сăрăпа варалан
сущ.муж.
1. хурал ушкăне
2. пикет (хăйсем ыйтнине пурнăçлама çине тăракансен ушкăнĕ); забастовщики выставили пикет забастовка тăвакансем пикет тăратнă
2. сущ.муж.множ. посты
1. хурал; хурал вырăнĕ; стоять на посту хуралта тăр
2. вырăн, ĕç вырăнĕ; занять пост директора директор вырăнне йышăн
прил.
1. хисеплĕ, мухтавлă, ятлă, сумлă; почётный гость хисеплĕ хăна; почётный гражданин города хулан хисеплĕ гражданинĕ
2. хисеп -ĕ; хисеплĕ, чыслă; почётное звание хисеплĕ ят; Почётная грамота Хисеп грамоти; почётный караул хисеплĕ хурал
3. чыслă, чыс тăвакан; почётная обязанность чыслă тивĕç
сущ.жен.
1. улăшу, ылмашу; улăшни, ылмашни; смена караула хурал улăшни
2. смена (ĕç вăхăчĕ; çав вăхăтра ĕçлекен йыш); завод работает в две смены завод икĕ сменăпа ĕçлет ♦ смена белья пĕрре тăхăнмалăх кĕпе-йĕм
глаг. несов.
хуралла, сыхла, хурал тăр
глаг. несов.
1. (ант. светлеть) тĕксĕмлен, хурал; от времени металлы темнеют вăхăт иртнĕçем металсем тĕксĕмленеççĕ
2. 1 и 2 л. не употр. (син. светать) тĕттĕмлен, тĕттĕм пул; зимой рано темнеет хĕлле часах теттĕм пулать
3. 1 и 2 л. не употр. кăвакар, хуралса тăр, хуран курăн; на западе темнеют тучи анăçра çумăр пĕлĕчĕсем кăвакараççĕ
глаг. несов.
1. хурал, тĕттĕмлен, хуралса кай; ночное небо чернеет çĕрлехи тӳпе тĕттĕмленсе пырать
2. хурал, хуран курăн; вдали чернеет лес инçетре вăрман хуран курăнать
Вырăсла-чăвашла словарь (1972)
-нюсь, -нишься несов. варалан, хурал (кӗпе-йӗм).
дозор, ҫӗрлехи хурал.
застава (1. хулана кӗмелли-тухмалли вырӑн; 2. чикӗри хурал).
хурал; почётный караул хисеплӗ хурал; стоять на карауле хуралта тӑр; караул кричать хурах кӑшкӑр.
кого, что несов. 1. асту, пӑхса тӑр, хуралла, хурал тӑр; 2. кӗтсе, сыхласа тӑр.
хуралта тӑракан; караульная будка хурал пÿрчӗ.
разг. хуралҫӑ, сыхлавҫӑ, хурал таракан.
1. чышкӑпа чышни; 2. тукмак, йывӑҫ мӑлатук; 3. хурал чукмарӗ, шакӑртма, шакӑрча.
1. чышкӑпа чышни; 2. тукмак, йывӑҫ мӑлатук; 3. хурал чукмарӗ, шакӑртма, шакӑрча.
ҫӗрлехи (хурал).
1. сыхлани, хураллани; охрана здоровья сывлӑха сыхлани; 2. сыхлакансем, хурал тӑракансем.
1. пӑчкӑ шӑлӗсене икӗ еннелле пӑрса пыни; 2. (упӑшкипе арӑмӗ пӗр-пӗринчен пӗрле пурӑнма май килмен пирки) хут тутарса уйрӑлни; 3. хурал улшӑнни; оставить на развод малалла ӗрчетме хӑвар (выльӑха).
1. улӑштарни, улшӑнни; смена караула хурала улӑштарни, хурал улшӑнни; 2. смена, ӗҫ вӑхӑчӗ; он работает в утреннюю смену вăл ирхи сменӑра ӗҫлет; 3. перен. ҫамрӑк ӑру; растет смена ҫамрӑк ӑру ÿсет; 4. улӑштарса тӑхӑнмалли тумтир.
-влю -вишь кого, что несов., поставить сов. ларт, тӑрат; хур; ту, пус, кĕрт, кӑларса тӑрат; ставить столбы юпасем ларт; ставить палку в угол патака кĕтесе тӑрат; ставить самовар сӑмавар ларт; ставить избу (памятник) пӳрт (палăк) ларт; ставить караул хурал тӑрат; его ни во что не ставят ӑна нимĕн вырӑнне те хумаҫҫӗ; ставить на работу (прост.) ӗҫе кĕрт; ставить компресс компресс хур; ставить свою подпись алă пус; ставить рекорд рекорд ту, пар; ставить в затруднение, в трудное положение йывӑрлӑха кӗртсе ӳкер, йывӑрлӑх кӑларса тӑрат.
-жу кого, что несов. хуралла, сыхла, хурал тăр.
хурал пÿрчĕ.
мн. нет хӗҫпӑшаллӑ хурал; приставить стражу хурал тӑрат.
м. патруль, хурал тăракансене тӗрӗслесе ҫӳрекен хӗҫпӑшаллӑ пӗчӗк отряд.
1. ответлӑ должность, вырӑн; 2. хурал тăракан вырӑн, ҫар хуралĕ.
несов. почернеть (к 1 знач.) сов. 1. хурал, хуралса тар; 2. хура тĕслĕ курăнса тăр; вдали чернели горы аякра тусем хуран курăнса тăнă.
Вырӑсла-чӑвашла словарь (1971)
м. аванпост (çар умĕнчи хурал отрячĕ).
прил. пĕр улшăнми, ылмашми; бессменный часовой улшăнман (е улшăнмасăр тăракан) хурал.
ж. будка; железнодорожная будка чугун çул будки; сторожевая будка хурал будки.
несов. хурал, хура тĕс çап.
сов. 1. что (вынуть) кăлар, кăларса хур (е тăрат, ларт), ил; выставить рамы чӳречесене ил; 2. что (поставить наружу) кăларса ларт (е тăрат); выставить шкаф в коридор шкафа коридора кăларса ларт; выставить на стол сĕтел çине кăларса ларт; 3. что (выдвинуть вперёд) тăс, кăнтар, çĕкле; выставить вперёд руку алла тăс; 4. что (предложить для решения, обсуждения) тăрат, кăларса тăрат; выставить кандидатуру кандидата тăрат; 5. кого-что (поставить, поместить) тăрат; выставить охрану хурал тăрат; 6. что (поместить для обозрения) кăларса тăрат (е ларт, хур); выставить на витрину витринăна кăларса хур (е тăрат); 7. что (проставить) ларт; выставить отметки в журнале журнал çине отметкăсем ларт; кого-что, разг. (представить) кăтарт, курăн; выставить себя храбрецом хăвна паттăр пек кăтарт; выставить себя в смешном виде кулăшла курăн; выставить кого-л. на посмешище култар, намăс кăтарт.
несов. варалан, хурал, лапăртан.
несов. варалан, хурал, лапăртан.
несов. 1. кого-что, в разн. знач. тыт, тăрат, тытса тăр, усра; держать дверь на запоре алăка питĕрсе тăрат; держать больного в постели чирлĕ çынна вырăнпа вырттарса усра; держать под стражей хурал аллинче тытса тăр, хуралласа тăр; держать в тюрьме тĕрмере тыт, тĕрмере усра; 2. что (класть, помещать) тыт, усра; держать деньги в сберкассе укçана перекет кассинче тыт; 3. кого-что (владеть кем-чем-л.) усра, тыт; держать корову ĕне усра; держать лошадей лаша тыт; ◇ держать в памяти асра тыт; держать речь сăмах кала; держать экзамен экзамен тыт; держать корректуру корректура вула; держать своё слово сăмахна çирĕп тыт; держать себя хăвна ху тыт; держать чью-либо сторону кампа та пулин пĕр майлă (е пĕр шухăшлă) пул; держать язык за зубами чĕлхене çырт; держать ухо востро хăлхана çивĕч тыт; держать карман шире ан шан, ан кĕт; держать при себе (взгляды, мнения) хăвăн шухăшна ан пĕлтер; держать камень за пазухой см. камень; держать курс палăртнă çулпа кай.
сов. хĕвелпе пиç, хĕвелпе пиçсе хурал.
сов. 1. (закоптиться) тĕтĕм тух, тĕтĕм тухса тул, тĕтĕм çап, тĕтĕмпе хурал; 2. (начать дымиться) тĕтĕм тухма пуçла (е тапрат, тытăн).
сов. разг. варалан, лапăртан, хурал, вараланса пĕт, лапăртанса пĕт, хуралса пĕт.
сов. разг. сăранлан, сăранланса кай; хурал, хуралса пĕт (е кай), пиççе лар (тарпа, сĕлекепе).
сов. (испачкаться) тăхăнса хурал; (истрепаться) тăхăнса çĕтĕл, тăхăнса пĕт (е якал, кивел).
ж. застава (1. ист. хула хапхи; 2. шлагбаум; 3. воен. чикĕри хурал пункчĕ; 4. воен. хурал отрячĕ).
сов. 1. (показаться — о чём-либо тёмном) хурал, хуран курăн, тĕксĕмлен, тĕксĕммĕн курăн; вдали затемнел лес аякра вăрман хуран курăнса кайрĕ; 2. (начать темнеть) тĕттĕмленме пуçла, хуралма пуçла, хуран курăнма пуçла, тĕксĕмленме пуçла (е тапрат, тытăн).
сов. 1. (стать тёмным) тĕттĕмлен, тĕксĕмлен, хурал; небо затемнилось пĕлĕт тĕттĕмленчĕ; 2. перен. (стать менее ясным) уçăмсăрлан, тĕксĕмлен (сăм. шухăш).
м. 1. хурал; почётный караул хисеплĕ хурал; 2. уст. хурал пӳрчĕ; 3. в знач. межд. хурах! (пулăшма чĕнни).
несов. кого-что 1. хуралла, хурал тăр; 2. разг. (подстерегать) хуралла, асăрхаса тăр, кĕтсе тăр (кам та пулин килессе).
прил. 1. хурал ⸗ĕ [⸗и]; хуралçă [⸗сен] ⸗ĕ [⸗и]; караульный начальник хурал пуçлăхĕ, хурал начальникĕ; караульная будка хурал будки; караульная служба хурал служби; 2. в знач. сущ. м. хуралçă; 3. в знач. сущ. караульная ж. уст. (помещение) хурал çурчĕ, хурал пӳрчĕ.
м. катер (пĕчĕк пăрахут), кимĕ; сторожевой катер хурал кимми; торпедный катер торпеда катерĕ.
м. конвой, хурал; под конвоем конвойпа.
несов. разг. 1. варалан, хурал, пылчăклан, тасамарлан; белое платье быстро марается шурă кĕпе часах вараланать; 2. перен. варалан, çыхлан (пĕр-пĕр киревсĕр ĕçе); не стоит мараться вараланас мар.
прил. (внешний) тул (аш), тулти, тулашри; наружная сторона тулаш енĕ; наружный вид дома пӳрт хапи; наружная охрана тулти хурал; 2. перен. (показной) тулашĕнчи, тулашĕнчен курăнакан, çиелтен курăнакан; наружное спокойствие пăхма лăпкăн курăнни; 3. в знач. сущ. наружное с. мед. сĕрмелли эмел.
м. наряд 1. (мĕн ĕç тумаллине кăтартса пани); наряды по ремонту пути çул юсамалли нарядсем; 2. наряд (тавар пама е яма хушса çырнă хут); выписать наряд наряд çырса ил; предъявить наряд наряд кăтарт; 3. воен. (группа, подразделение) наряд (ятарласа служба ĕçне тума уйăрса янă ушкăн); сторожевой пограничный наряд чикĕри хурал нарячĕ; 4. воен. наряд (çар çыннине панă задани); дать наряд вне очереди черетсĕр наряд пар.
сов. 1. что, кого-чего (поставить) тăратса кай (е тултар), лартса тултар; наставить сторожей хурал тăратса тултар; наставить мебели сĕтел-пукан лартса тултар; 2. что (удлинить) хуш, сып, яр, тăç; 3. что (нацелить; насторожить) тĕллесе ларт (е тыт); наставить пистолет пистолет тĕллесе тыт; наставить ухо хăлхана тăрат; ◇ наставить синяков кăвакарта-кăвакарта кăлар.
несов. 1. кого-что йăтса пыр (е кай, кил); нести чемодан чăматан йăтса пыр; 2. кого-что (мчать) пит хытă пыр (е кай), вĕçтерсе пыр (е кай), хăвала; ветер несет тучи çил пĕлĕтсене хăвалать; конь несет его стрелой вăл лашапа çил пек вĕçтерсе пырать; 3. безл. чем (веять, дуть) вĕр, кил, пер, кĕр; от него несет табаком унран табак шăрши перет; откуда-то несет холодом таçтан сивĕ килет; 4. что (выполнять) ту, пыр; нести обязанности кассира кассир ĕçне ту; нести караул хурал тăр; 5. что (терпеть что-л., подвергаться чему-л.) тӳс, чăт; нести потери çухату тӳс; нести наказание наказани чăтса ирттер; 6. (влечь за собой) кӳр, илсе кил; осень несет дожди кĕр çумăр кӳрет; 7. что, разг. (болтать) пакăлтат, сӳпĕлтет; нести небылицы пур-çука пакăлтатса лар; 8. что (класть яйца) ту; куры несут яйца чăхсем çăмарта тăваççĕ.
ж. 1. по гл. охранять; охрана общественного порядка обществăлла йĕркелĕх сыхлавĕ; охрана труда ĕçлев сыхлавĕ; охрана материнства и младенчества амăшĕсемпе пĕчĕк ачасен хӳтлĕхĕ; 2. (отряд, группа) хурал, хурал ушкăнĕ.
с. воен. хурал отрячĕ.
сов. кого-что сыхла, упра, хуралла, хурал тăр.
м. 1. (страж) хуралçă, хурал тăракан; 2. ист. (агент охранки) охранник.
м. патруль, хурал; патруль милиции милици патрулĕ.
несов. 1. варалан, хурал, тасамарлан, пылчăклан, лапăртан, лапралан; пачкаться чернилами чернилпа варалан; пачкаться сажей хăрăмлан; пачкаться кровью юнлан; 2. перен. разг. варалан; пачкаться не хочется вараланас килмест (пĕр-пĕр ĕçпе).
м. пикет (хурал).
сов. и несов. пикет йĕркеле, хурал тăр.
сов. сăрăлан, кăвакар, тĕксĕмлен, хурал; небо посерело пĕлĕт хуралса килчĕ.
ж. 1. пост, хурал, вырăн; стоить на посту хурал тăр; солдат на посту хуралти салтак; 2. (лицо или группа лиц) хурал, хурал çынни(сем); 3. (должность) вырăн; занимать высокий пост пысăк вырăнта ĕçле; ◇ на посту сыхă, куç хупмасăр; быть на своём посту хăвăн вырăнта пул.
прил. 1. хурал (е хуралçă) ⸗ĕ [⸗и], постри; постовая будка хурал будки; постовый милиционер постри милиционер; 2. в знач. сущ. м. хуралçă, постра тăракан.
сов. тĕссĕрлен, тĕксĕмлен, тĕттĕмлен, хурал; совсем потускнеть тĕксĕмленсех кай; слегка потускнеть тĕксĕмлене пуçла; глаза его потускнели куçĕсем тĕксĕмленнĕ; серебряная монета потускнела кĕмĕл укçа тĕттĕмленнĕ.
сов. хурал, тĕксĕмлен; (об овощах) киçмĕклен; капуста почернела купăста киçмĕкленсе кайнă.
прил. 1. хисеплĕ, мухтавлă, ятлă, сумлă; почётный гость хисепле хăна; почётный гражданин хисеплĕ гражданин; 2. (даваемый, избираемый в знак почёта) хисеп ⸗ĕ [⸗и], чыслă; почётное звание хисеплĕ ят; почётная грамота хисеп грамоти; почётный президиум хисеплĕ президиум; 3. (устраиваемый в знак почёта) хисеплĕ; почётный караул хисеплĕ хурал; 4. (делающий честь) чыслă; почётная обязанность чыслă тивĕç.
сов. 1. кого-что и без доп., разг. 1. (прозевать) сисмесĕр тăрса юл, çăвара карса юл, асăрхамасăр тарт (е çухат, вăрлаттарса яр); 2. (какое-л. время) сыхласа (е асăрхаса) тăр, хурал тăрса ирттер; прокараулить всю ночь çĕрĕпе хурал тăр.
сов. 1. (о пище) тĕтĕмлен, тĕтĕмленсе çит; рыба достаточно прокоптилась пулă çителĕклĕ тетĕмленнĕ; 2. (покрыться копотью) тĕтĕмпе хурал, хăрăмланса пĕт (е кай).
м. 1. по гл. развести; 2. (расторжение брака) уйăрни, уйрăлни, уйрăлу, уйăрса яни; процесс о разводе уйрăлу процесĕ; 3. воен. (смена караулов) улшăну, ылмашу, улăштарни, развод; развод караулов хурал улăштарни.
прил. 1. (являющийся местом сбора) пухăнмалли, пуçтарăнмалли; сборный пункт пухăнмалли вырăн; 2. (состоящий из лиц, собранных из разных мест. организаций) пуçтарнă, пухнă, суйласа пухнă; сборная команда суйласа пухнă команда; 3. (состоящий из разнородных частей, элементов) пухăнчăк, пĕр йышши (е пек) мар, тĕслĕрен; сборная мебель пухăнчăк сĕтел-пукан; 4. (составной) пухса тунă; сборный дом пухса тунă çурт; ◇ сборная изба хурал пӳрчĕ.
м. вăрттăнлăх, секрет; выдать секрет вăрттăнлăха пĕлтер (кама та пулин); сказать по секрету вăрттăн кала; 2. (потайное устройство в механизме) вăрттăнлăх; 3. воен. секрет (вăрттăн хурал).
прил. 1. хурал ⸗ĕ [⸗и], хуралçă ⸗ĕ [⸗и]; сторожевая вышка хурал вышки; сторожевой колокол хурал чанĕ; 2. в знач. сущ. м. хуралçă.
ж. хурал пӳрчĕ.
ж. хурал; ◇ стоять на страже хуралта тăр; быть (или находиться, содержаться) под стражей хупăн, арестлен; взять (или заключить) под стражу арестле, хупса ларт.
прил. 1. (двойной) иккĕллĕ, икĕ хут пысăк; удвоенная порция икĕ хут пысăк порци; удвоенный караул иккĕллĕ хурал; 2. (усиленный) вăйлатнă, пысăклатнă, питĕ вăйлă (е пысăк); с удвоенной силой пысăкрах вăйпа.
прил. 1. вăйлă, тĕреклĕ, вăйлатнă, тĕреклетнĕ; усиленная охрана вăйлатнă хурал; 2. (настойчивый) хытă, вăйлă, çине тăрса тунă; усиленная просьба çине тăрса ыйтни.
м. хурал (Монголири государства влаçĕн органĕ).
м. 1. сехет; полтора часа сехет çурă; опоздать на час пĕр сехет кая юлса çит; два часа дня кăнтăр иртни икĕ сехет; в час ночи çĕрле пĕр сехетре; который час миçе сехет?; 2. (время, посвященное чему-л.) вăхăт; час обеда апат вăхăчĕ; час отдыха кану вăхăчĕ; приёмные часы йышăну вăхăчĕ; служебные часы ĕç вхăчĕ; 3. (пора, время) вăхăт, самант; вечерний час каçхи вăхăт; час расплаты тавăру саманчĕ; 4. мн. часы воен. хурал; стоять на часах хуралта (е постра) тăр; ◇ битый час см. битый; в добрый час! ĕçӳ (е çулу) ăнăçлă пултăр!; с часу на час 1) кашни сехетренех, сехетрен сехете; 2) кĕç-вĕç, кĕçех; расти не по дням, а по часам кун тăрăх мар, сехет тăрăх ӳс.
несов. 1. (виднеться — о чёрном, тёмном) хуран (е хура тĕслĕ) курăн; вдали чернел лес аякра вăрман хуран курăнса ларнă; 2. (становиться чёрным) хурал; серебро от времени чернеет вăхăт иртнĕçем кĕмĕл хуралса пырать.
м. воен. эскорт (пысăк çынпа çӳрекен хурал); эскорт автомобилей автомобильсен эскорчĕ.
Социаллӑ сӑмахлӑхӑн вырӑсла-чӑвашла словарӗ (2004)
блокпост (тăшмансене уйăракан чикĕри хурал посчĕ); установить блокпосты на дорогах çулсем çинче блокпостсем вырнаçтар
ведомство тулашĕнчи, ведомствăна пăхăнман; вневедомственная охрана ведомство тулашĕнчи хурал; вневедомственный контроль ведомствăна пăхăнман контроль
хĕç-пăшаллă, çар майлă; военизированные формировния çар майлă пĕрлешӳсем; военизированная охрана хĕç-пăшаллă хурал
хурал, дозор; стоять в дозоре хуралта тăр; выслать разведывательный дозор разведка дозорĕ яр
застава (чикĕри, çар çулĕнни хурал пункчĕ); пограничная застава чикĕри застава
1. капитан (çарта — майортан кĕçĕнрех чин; флотра — темиçе ранг чинĕсем); капитан первого ранга пĕрремĕш рангри капитан (çарти полковникпа тан); капитан второго ранга иккĕмĕш рангри капитан (çарти подполковникпа тан); капитан третьего ранга виççĕмĕш рангри капитан (çарти майорпа тан) 2. капитан (карап ертӳçи); капитан сторожевого корабля хурал карапĕн капитанĕ 3. капитан (спорт командин ертӳçи)
хурал; выставить караулы хуралсем тăратса тух; стоять в почётном карауле хисеп хуралĕнче тăр (вилнĕ çын тупăкĕ патĕнче)
1. хурал -ĕ; караульное помещение хурал çурчĕ 2. хуралçă; поставить караульного хуралçă тăрат
конвой, хурал (çул çинчи); пеший конвой çуран хурал; морской конвой тинĕс конвойĕ, хурал карапĕсем; отправить арестованных под конвоем арестленисене хуралпа ăсат
1. конвой -ĕ, хурал -ĕ; конвойная машина конвой машини 2. сущ. конвойçă, хурал салтакĕ
1. чикĕ; за кордоном чикĕ леш енче 2. кордон, хурал çурчĕ; кордоны лесного заповедника вăрман усравĕн хурал çурчĕсем
1. сыхлав; сыхлани; охрана здоровья сывлăх сыхлавĕ; охрана материнства и детства ача амăшĕсемпе ачасене сыхлани 2. хурал, хураллани; военизированная охрана хĕç-пăшаллă хурал; охрана границ чикĕсене хураллани
патруль, хурал; милицейский патруль милици патрулĕ; военный патруль çар патрулĕ
патруль -ĕ, хурал -ĕ; патрульная служба патруль служби; патрульная машина хурал машини
1. пост, хурал; сторожевой пост хурал посчĕ 2. вырăн, должность; занять пост директора директор вырăнне йышăн 3. пост (ĕçе ертсе пымалли центр); пост управления управлени посчĕ
часовой, хурал салтакĕ
хурал (Монголире — халăх представителĕсен пухăвĕ)
хурал (Монголире — халăх представителĕсен пухăвĕ)
чаплă хурал (пысăк пуçлăхпа çӳрекенни)
Чӑвашла-эсперантолла сӑмах кӗнеки
[ĥura]
nigra
хура куç — nigraj okuloj
хура куçлă çын — nigrokula homo
хура тăпра — humtero
хура-кăвак — nigra blua
куç хури — pupilo
хура çăкăр — nigra pano
хура çырла — mirtelo
хура тăхлан — plumbo
хура курак — frugilego
хура тулă — fagopiro
хурал — nigriĝi, malpuriĝi
хуралса пĕт — plene malpuriĝi
Йоханнeс Бeнцингăн (Benzing) нимĕçле-чăвашла словарĕ
hural
хурал
casovoj saltak, hural
часовой салтак, хурал
Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)
«стража», «охрана», «караул»; др.тюрк. карағу, Замахш., алт. В караул, чаг. карагул (Радлов), уйг. каравул, узб. коровул, кирг. кароол, казах., к. калп., башк. карауыл, ног., тат. каравыл, азерб., туркм. гаравул, ойр. каруул, якут. карабыл «стража», «охрана», «дозор», «караул»; ср. монг. харуул, каруул, бур.-монг. харул, харур то же. Восходят к хар(ах) (монг.), кара (тюрк.) «смотреть», «глядеть», «видеть», «наблюдать». А. А. Реформатский производит от кара аул «охраняй аул» (Введение в языкозн. М.. 1955, стр. 74) (?).
«сторожить», «караулить», «охранять»; узб. коро-улла, алт. В караулда, ойр. каруулда, тат., казах., кара-вылла, казах., карауылда, башк. карауылла, туркм. гаравул дур то же. От хурал (см.).
«караульщик», «сторож»; алт. В каруулчык, карулчук, тат. каравылчы, ног. каравылшы, башк. караулсы то же. От хурал (см.); ср. монг. харуулчи, калм. харулч «сторож».
Чăвашла-вырăсла фразеологи словарĕ
Ăс çитер соображать / сообразить что делать; разуметь / уразуметь что.
Тăрăхлама ăс çитереççĕ. Н. Илпек. Малтанах икĕ килне те хурал тăратма ăс çитернĕшĕн хăйне хăй мухтать. Н. Мранькка.
Ăсран тайăл выживать / выжить из ума, сходить / сойти с ума, свихнуться.
— Эсĕ ăсран тайăлтăн-им, старик? — терĕ хурал пуçлăхĕ. К. Турхан. Тепри, ăсран тайăлнă пулсан та, капла шухăшлама пултарас çук. В. Краснов-Асли.
Куçран ан вĕçерт не упускать [не выпускать] / не упустить / [не выпустить] из виду [из глаз], не выпускать / не выпустить из своего взгляда кого-что.
Илле, Ванеçсемпе кӳршĕллĕ пурăнаканскер, ăна кунĕпех куçран вĕçертмерĕ. С. Элкер. Пĕри, ватăраххи пулас, карлăк çинче алăка куçран вĕçертмесĕр хурал тăрать. Коммунизм ялавĕ.
Масана яр портить вид чего.
Ял варринче ял масине ярса хурал пӳрчĕ ларать. Е. Еллиев.
Сехре хăпать приходит в ужас кто, сильно пугается кто, страшится кто; син.: сăсăл вĕçет (вĕçрĕ).
Мана таçта çĕр шăтăкне анса тăнă пекех туйăнчĕ, сехре хăпса тухрĕ. Хв. Уяр. Сехри хăпнă стражниксем, хурал пӳртĕнчен сиксе тухса, теçетник çуртне тарса кĕчĕç, алăка шалтан тĕкĕлесе лартрĕç. А. Артемьев. Аçуна тытса паракансем шăл хăйранипе сехре хăпать. В. Ухли.
Хурал лар [çӳре] сторожить, караулить.
Ăмăрткайăкĕ унтах — Ларнă тĕрĕс хуралта. А. Ĕçхĕл. Эп [вĕрене] пулатăп шакăрча, Çĕрĕпе хурал çӳретĕп. П. Хусанкай.
Хурал тăр охранять; сторожить, караулить.
Унта та [йĕтем çинче] çурçĕрччен арçын ачасем хурал тăраççĕ. Г. Луч. Канăçлăха хурал тăма Уйăх тухрĕ шуралса. Н. Шупуççынни. Тăрнасем çĕре лараççĕ Çавăнта пăрçа сăхма. Колхозра хайхи хушаççĕ Пиччене хурал тăма. Я. Ухсай.
Хурал тăрат ставить / поставить охрану; ставить / поставить на караул [на стражу] кого.
Малтанах икĕ килне те хурал тăратма ăс çитернĕшĕн хăйне хăй мухтать. Н. Мранькка. Турханов отрядри çынсене вăрçăри лару-тăру çинчен каласа пачĕ, унтан, чĕнмен хăнасем сисмесле илсе ан тапăнччăр тесе, виçĕ постлă хурал тăратрĕ. М. Кипек.
Чăваш чĕлхин çĕнĕлĕх словарĕ
ç.с. Транспорта чарса тĕрĕслемешкĕн ятарласа йĕркеленĕ хурал вырăнĕ. [Салтаксем] блок-постсенче хуралта тăраççĕ, уйăхĕ-уйăхĕпе палаткăсенче пурăнаççĕ. ÇХ, 1998, 47 /, 3 с. Милиционерсен блокпостне тапăннă бандăна ...хупăрласа илнĕ. Х-р, 10. 04.1998, 1 с. Нарăс уйăхĕн 24-мĕшĕччен Ингушетипе Чечен Республики хушшинчи блокпостсене хупă тытма йышăннă. Х-р, 25.02.2000, 2 с. Хăйсем [çар пуçĕсем] вара кăнтăрла та блок-постсенчен тухма хăраса лараççĕ. Ар, 2000, 10 /, 1 с. — танкистсен блок-посчĕ (ÇХ, 1997, 20 /, 3 с.); федераци çарĕсен блок-посчĕсем (Х-р, 31.03.2000, 1 с.). — танл., пеккет (Ашмарин, IX, 156 с.).
ç.с. Транспорта чарса тĕрĕслемешкĕн ятарласа йĕркеленĕ хурал вырăнĕ. [Салтаксем] блок-постсенче хуралта тăраççĕ, уйăхĕ-уйăхĕпе палаткăсенче пурăнаççĕ. ÇХ, 1998, 47 /, 3 с. Милиционерсен блокпостне тапăннă бандăна ...хупăрласа илнĕ. Х-р, 10. 04.1998, 1 с. Нарăс уйăхĕн 24-мĕшĕччен Ингушетипе Чечен Республики хушшинчи блокпостсене хупă тытма йышăннă. Х-р, 25.02.2000, 2 с. Хăйсем [çар пуçĕсем] вара кăнтăрла та блок-постсенчен тухма хăраса лараççĕ. Ар, 2000, 10 /, 1 с. — танкистсен блок-посчĕ (ÇХ, 1997, 20 /, 3 с.); федераци çарĕсен блок-посчĕсем (Х-р, 31.03.2000, 1 с.). — танл., пеккет (Ашмарин, IX, 156 с.).
2, п.в. Тăшман тапăнăвне сирмелли, пăлхавлă халăха чармалли хурал карти е сыхлăх вырăнĕ; кордон. Пасарта хăйсен ентешне вĕлернипе урса кайнă азербайджансем, лешĕн виллине йăтса, ... милици картунĕсене сирсе Кремлелле утнăччĕ. Х-р, 21.08.1998, 3 с. Боевиксене Дагестанран хăваласа кăлармал-лаччĕ те Чечняра санитари картунĕ туса хумаллаччĕ. ÇХ, 2000, 12 /, 5 с.
Чăваш чĕлхин ретроспективлă ăнлантару словарĕ
нушник. Питĕре кайнă, Питĕр майрине илнĕ, унта урамсем шăлса, сахвутсем (нушниксем) тасатса тăнă, тата çын япалине хурал тăрса ватлаччен пурăннă [Комиссаров 1918:14].
Çавăн пекех пăхăр:
хуравлаш хуракăш Хуракасси Хуракӳл « хурал » Хурал Кĕперри Хурал карти хурал лар хурал пӳрчĕ хурал тăратхурал
Пуплев пайĕ
Еçхĕл
Фонетика
5 саспалли
Хытă сăмах
Чĕлхе
Чăвашла
Хыпарсем
2022, раштав, 08
Сайт дизайнне кӑшт ҫӗнетнӗ, саспаллисен страницинче хушма пайлану кӗртнӗ //Александр Тимофеев пулӑшнипе.
2015, утă, 30
Шыранӑ чухне ӑнсӑртран латин кирилл саспаллисем вырӑнне латин саспаллисене ҫырсан, сайт эсир ҫырнине юсама тӑрӑшӗ.
2015, утă, 30
Шырав сӑмахӗсене сӗннӗ чухне малашне вӑл е ку сӑмаха унччен миҫе шыранине тӗпе хурса кӑтартӗ.
2015, утă, 29
Сăмах шыранӑ чухне малашне сайт сире сăмахсарсенче тĕл пулакан вариантсене сĕнĕ.
2014, пуш, 25
Мобиллă хатĕрсемпе усă куракансем валли сайта лайăхлатрăмăр //Мирон Толи пулăшнипе.
2011, утă, 20
Вырăсла-чăвашла сăмахсарпа пуянланчĕ.
2011, утă, 19
Сăмахсарсен çĕнелнĕ сайчĕ ĕçлеме пуçларĕ.
2011, утă, 16
Сайтăн çĕнĕ версийĕ хатĕрленме пуçларĕ.
Пӳлĕм
Сайт пирки
Ку сайтра чăваш сăмахсарĕсене пухнă. Эсир кунта тĕрлĕ сăмахсен куçарăвне, тата ытти тĕрлĕ уйрăмлăхĕсене тупма пултаратăр.
Счетчики
Пулăшу
Эсир куçаракан укçа хостингшăн тӳлеме, çĕнĕ сăмахсарсем кĕртме, Ашмарин хатĕрленĕ сăмах пуххине сканерлама кайĕ.
RUS: Переведенные вами средства пойдут на оплату хостинга, добавление новых словарей, сканирование словаря Ашмарина.
Куçармалли счётсем:
Yoomoney: 41001106956150
