Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

ав

4.
сломить, одолеть
Туслăха нимĕнле вăй та авайман. — посл. Дружбу никакая сила не сломит.

анархи

1. полит.
анархия (нимĕнле власть, тытăм пулманни)

вăран

4.
опомниться, выйти из оцепенения
прийти в себя
нимĕнле те вăранса пĕтеймест — он никак не может прийти в себя

логика

логический
çирĕп логика — крепкая логика
логика пусăмĕ — лингв. логическое ударение
логика шухăшлавĕ — логическое мышление
вăл каланинче нимĕнле логика та çук — в его словах нет никакой логики

май

4.
основание
повод, предлог
май шыра — искать повод, прделог чему-л.
тĕл пулма май туп — найти предлог для встречи
ăна айăплама нимĕнле май та çук — нет ниаких оснований обвинять его

ниепле

то же, что нимĕнле (нимле)
мана ниепле те палласа илеймерĕ — он так и не смог узнать меня
ниепле те аса илейместĕп — никак не могу вспомнить

нимĕнле

(нимле)
обычно с усил. частицей та (те)

1. мест. отриц.
никакой
нимĕнле иккĕленӳ те çук — нет никаких сомнений
мана нимĕнле çанталăк та хăратмасть — никакая погода меня не страшит
вăл нимĕнле ĕçрен те пăрăнмасть он не уклоняется ни от какой работы
санăн мĕнле те пулин çăраççи пур-и? — нимĕнле çăраççи те çук — у тебя есть какой-нибудь ключ? — нет никакого

нимĕнле

2. нареч.
никак
унта нимĕнле те кайса килеймерĕм — я никак не смог туда съездить
сана нимĕнле ăнланаймастăп — я никак не могу тебй понять
вăл нимĕнле те пиренпе килĕшесшĕн мар — он никак с нами не соглашается

нимĕнле

◊
нимĕнле майла та — никоим образом

нимле

см. нимĕнле

нимскерле

то же, что нимĕнле (нимле)
кунта нимскерле йывăрлăх та çук — в этом нет никаких трудностей
эпĕ нимскерле те ĕлкĕрейместĕп — я никак не могу успеть

пацифизм

пацифизм (нимĕнле вăрçă та, вăл шутра революциллĕ вăрçă та кирлĕ мар, текен юхăм)

пул

6.
получаться, выходить, удаваться
приходиться
нимĕнле мар пулчĕ — получилось ни то ни се
санран пулать ку — у тебя это получится
ку тихаран ырă лаша пулас çук — из этого жеребенка доброго коня не получится
таврăнасси час пулмарĕ — скоро вернуться не удалось

май пул — удасться, представиться возможным
ăна курма май пулмарĕ — мне не удалось повидать его

пулса тух — получаться
мĕнле пулса тухрĕ ку? — как это получилось?

Ĕçлемесĕр çурт пулмасть. — погов. Без труда не построить дома.

та

6.
в отриц. оборотах — со значением усиления
ни пĕр кун та уяр пулмарĕ — не было ни одного погожего дня
ниçта та каймастăп — я никуда не пойду
нихçан та — никогда
никам та — никто
нимĕн те — ничто
нимĕнле... те — никакой
мана нимĕнле эмел те кирлĕ мар — мне не нужно никакого лекарства

уйрăмлăх

различительный
класс уйрăмлăхĕсем — классовые различия
нимĕнле уйрăмлăх та çук — нет никакой разницы

хирĕçлĕх

противоречие, разногласие
расхождение
кунта нимĕнле хирĕçлĕх те çук — здесь нет никаких противоречий
вĕсем хушшинче хирĕçлĕх тухрĕ — между ними возникли разногласия

чару

2.
запрет, запрещение
манран чару çук — я не возражаю, не запрещаю
уншăн нимĕнле чару та çук — он ни с чем не считается, с ним нет сладу

шут

8.
забота, беспокойство
унăн кун пирки нимĕнле шут та çук — он ничуть об этом не беспокоится
пĕр шутсăр пурăн — жить без всяких забот

ӳсентăран

растительный
сăрт тӳпинче нимĕнле ӳсентăран та çук — на горной вершине нет никакой растительности
çĕрĕн ӳсентăран витĕмĕ — растительный покров земли

çăмăллăх

5. прям. и перен.
скидка, уступка
çăмăллăх ил — получить скидку
нимĕнле çăмăллăх та пулмасть — никаких скидок не будет

тирке

5.
избегать
чураться разг.
нимĕнле ĕçе те ан тирке! — не чурайся никакой работы!

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

çинерех

скорее. Вино-яд. Халĕ вăл (вино) саншăн сывлакан сывлăш пек, е çиекен çăкăр пек кирлĕ пулмасан, çинерех пăрахма тăрăш, каярахпа эсе ăна нимĕнле эмелпе те пăрахаймăн. ЧС. Ку сирĕн хĕр-ачăр, çинерех чӳк тусассăн-чĕрĕлĕ; çинерех чӳк тумасассăн — чĕрĕлес çук. О сохр. здор. Пуринчен ытла пирĕн, урас мар тесен, урнă выльăх-чĕрлĕхе, йытă-качкана çинерех вĕлерме тăрăшас пулать. Сборн. по мед. Вăл вара çинерех доктора каламасассăн, йăлтах суккăрланать. К.-Кушки. Çинерехех куçне сивĕ шывпа çунă пусан, вăл пăсăлман та пулнă пулĕччĕ-им тен.

çулăх

(с’улы̆х), приставать, привязаться. Чăвашсем. 12. Унта ырăсем çулăхмĕ-ши? Кунта вилĕ пымĕ-ши? Кама 51. Шăрчăк! Ман хĕр патне çулăхма-и? Хорачка. Ман çомня çолăхрă, нимпе те орăлмарă çа çын. Альш. Ан çулăх, ан çыпçăн. Ерк. 122. Хĕвел çутти йăл пăхсан, мĕнле чĕр-чун савăнмĕ? Маттур каччă çулăхсан, мĕнле сар хĕр çаврăнмĕ? N. Вара сана ниепле чир-чĕр те çулăхаймĕ. Тогда к тебе никакая болезнь не пристанет. СПВВ. Вăл çулăхать — ерет, тытать, усал çулăхать. N. Вăпăр çулăхнă. Чăвашсем 2. Вăл такана çине çĕçĕ хураççĕ; çĕçĕ хумасан: усал çулăхать, теççĕ. N. Нимĕнле усал-тĕсел те, çын пăсни, хаяр сывлăш ун çумне ан çулăхтăр. Б. Олг. Отин (чит. один) ман çомне (= çома) çолăхат (всё привязывается). Ст. Чек. Ача çуралсан, пӳсĕр çулăхасран çӳхе çĕре çулчине (лист „шур эрĕм“) çыхса хураççĕ. || Путаться, связываться. Шорк. Вăл çавăн арăмĕ çомне çолăхнă, тет, тем (говорят, будто он спутался с его женой; в Сред. Юм.— çавăн маткине çыпăçнă). Ст. Чек. Ан çулăх. Не связывайся. Ib. Унпа çулăхса ан çӳре. Не путайся с ним. Альш. Кама пырса çулăхнă! С кем сошелся! Çулăхнă çулăхмаллинех! Нашел с кем связаться. Собр. Упаран хăтăлнă, кашкăра çулăхнă, теççĕ. (Послов.). Якейк. Ахаль мар ку, шта та полин çолăхнă полмалла (ему попало), ытла нумай окçа тыткалать. (Янт окçая топни, вăрлани). КС. Усал çынна (çынпа) çулăхрĕ. Напал на плохого человека, || Накинуться, напасть, налететь. Ск. и пред. чув. 46. Ăна: пĕве пĕвеленĕ çĕре пĕрре те пымастăн! тесе, çулăхрĕç. || Захватить силою. Сĕт-к. || Охватить. Кан. Çунакан ленттăран çулăм часах пĕтĕм театтăра çулăхса илнĕ. || Заниматься каким-либо делом. Кан. Лаша патĕнче çулăхса çӳреме çав тери юратать вăл.

тутлăх

сытость; питательность; вкус. Сенчук. † Лаша çинче кутлăх, пирĕн умра тутлăх. || Сытый, плодородный. КС. Кăçал çул пит тутлăх килчĕ (плодородный год). Менча Ч. Ĕçес шывăн тасине парăсăнччĕ, тет, çиес çимин тутлăхне парăсăнччĕ, тет. (Моленье). Т. VI 25. Тыррине тутлăхне пар. (Моленье). || Изобильный. N. Ку тĕнчерен кайнă чурувăн чунне çутă çĕре, тутлăх çĕре, канлĕ çĕре, нимĕнле чир, нимĕнле хуйхă, асап çук çĕре вырăнаçтар. (Из моленья). N. Тутлăх çулпа.

тĕл пул

встретить, встретиться, повстречаться, встречаться, ЧП. Хура лаша тĕл пултăм. А.-п. й. 87. Ак тĕл пулчĕ улпута. {{anchor|DdeLink218312619674728}} Ib. 96. Мăн çул çине тухсанах, тĕл пулать вăл пĕр çынна. Ib. 14. Çӳресен-çӳресен, пĕр мулкача тĕл пулчĕ. N. Кăшт тăрсанах, пĕр ăстах тунă ака пуçĕсем тĕл пулнă. N. Катови пӳрт тĕл пулсан, куçарса лартма темĕн чухлĕ каймĕ. Ст. Чек. Каят-каят та, пĕр çурта тĕл пулат, унта вунпилĕк хĕр авăрласа ларат. N. Килсен килсен, хайхи салтаксем çăва тĕл пулчĕç. ГТТ. Ĕмĕр тăршшĕнче пĕрне пĕри тĕл пулмăпăр, тесе каламалла мар. Этемпе этем тĕл пулать вăл, теççĕ. А.-п. й. 55. Кайсан-кайсан, йăвана пĕр мулкачă тĕл пулчĕ. Ib. 15. Пырать-пырать, нимĕнле кашкăр та тĕл пулмасть. Ib. 7. Пĕр вăхăтра мулкач, кашкăр, упа пĕрле тĕл пулаçççĕ те канашлаççĕ. Кн. для чт. I. 10. Вĕсем пĕрле тĕл пулса (встретившись) калаçа пуçланă. N. Малтан тĕл полакан çынах мана вĕлерет. Меня убьет первый встречный. Регули 222. Эп она поплекене тĕл полтăм. N. Кăçал çав Иван Иванчпа Никанор Никанорч иккĕшĕ вăрманта тĕл пулнă. Бгтр. Кайсан-кайсан, пĕр çоран çын тĕл полчĕ. || Наткнуться, натолкнуться, попасть во-время. НР. † Олăх тăрăх ут çолтăм, хуна юмана тĕл пултăм. На лугу я косил, на молодой дуб наткнулся. Завражн. Унтан хытă пĕр-пĕрĕн çинелле тĕкĕшесшĕн чопса пынă, анчах поçĕсем кĕсен тĕл полайман, пĕр-пĕрин çомĕнчен тĕкĕшимасăрах чопса иртсе кайнă (козлы). Череп. Яшка антарнă çĕре тĕлех пултăм. N. Вĕсем пурте сисмен çĕртенех танатана тĕл пулĕçинччĕ. Дик. леб 34. Ури айне тĕл пулнă типĕ çулçăсем чаштăртатни те илтĕннĕ ăна. Слышала шуршанье каждого сухого листка, попадавшегося эй под ноги. || Увидать. НР. † Йори карăм улаха чун савнине шыраса; чун савнине тĕл полтăм сарă хĕрпе йонашар. Нарочно пошла на посиделки, чтобы встретиться там со своим милым, но увидала его сидящим рядом с другой девушкой. ГФФ. † Карăм, карăм пĕр çолпа, хора йосç-и тĕл полтăм. Шла я, шла по дороге и увидела черного горностая. || Найти. НР. † Йори карăм вăрмана çăка йăвăç шырама; çăка йăвăç тĕл полтăм йоманпала йонашар. Нарочно пошла я в лес липу искать; нашла липу рядом с дубом. || Дойти. ГФФ. † Карăм, карăм пĕр çулпа, çич çул юппи тĕл пултăм. Шел, шел я по дороге и дошел до расяутья семи дорог. || Попасть в цель. N. Пăшалне илнĕ те, печĕ, тет, виççĕшне те тĕлех пулнă. || Застать, оказываться. Альш. Хĕрĕпе ывăлĕ таçта тухса кайнă тĕл пулат, тет. Ib. Кайăкĕ таçта кайнă тĕл пулат, тет. Бугурусл. Эпĕ, киле таврăнмассерен, манăн паппируска çынсем туртса янине тĕл пулатăп. Каждый раз, когда я возвращаюсь домой, мои папиросы оказываются выкуренными. || Вĕлле хурчĕ 5. Çамрăк амăш, хĕвеллĕ çанталăк пулсан, кăнтăрлапа вĕллерен сăрăпа тĕл пулма (çыхланма) тухса вĕçет.

чарулăх

воздержание. О пьяницах. Чарулăх çук çĕрте нимĕнле ырă ĕç те пулмасть.

чечек

оспа. N. Пĕтĕм çемьемĕрпех чечекпе выртрăмăр. Все перехворали оспою. Сборн. по мед. Авал халăха нимĕнле чир те чечек чухлĕ пăсса пĕтермен, нимĕнле чир те ăна ун чухлĕ вĕлермен. N. Тĕлĕкре мăйăр е пăрçа çисен, чечек тухать, теççĕ. (Поверье). К.-Кушки. Чечек; яла лĕкĕр килчĕ ачасен аллисене касма (прививать оспу). Ст. Чек. Чечекĕ сӳне пуçларĕ ĕнтĕ. Оспа стала сходить. || Оспина. О сохр. здор. Кайран пӳр сĕрнĕ вырăна пĕр ик-виç чечек тухать.

шăрат

топить, растопить (масло, сало). N. Çу шăрат, топить масло. Сред. Юм. Çу çôрхахĕ пôр-ха ман, кăмакана лартса шăратас пôль-ха. Бур. Мана курайман çынсем çамрăк чĕре çуне шăратат. N. Ăшăм-чиккĕме, чĕреме шăратсах пăх. С. Алг. Йыснаçăм, йыснаçăм тиек пек, ăстанпа шăратнă çурта пек. ЧП. Шăратса янă çурта. Тогаево. Пирĕн касăн хĕрĕсем шăратса лартнă çурта пек. ||Палить. Шурăм-п. № 6. Хĕвел хĕртсе пăхать, шăратса ярас пекех. Урож. год. Хĕвел пăхать шăратса. || Плавить (металл.) N. Пăхăр шăрат, медь плавить. || Залить. Слакбаш. Çĕлекелесе кăна хунă, шăратса хуман (не залили ей калошу). || В переносном смысле. N. Кăвак-çутран шăратнă акапуç, туртийĕ хушшинче хĕвел ташлать. || Исполнить с чувством А.-п. й. 99. Сахар пырать вăрманпа хăй юррине шăратса. Кан. Танюк аллисене мăн курăнми пулличченех ял енелле сулса илемлĕ юрăсем шăратса кайрĕ. Ск. и пред. чув. 13. Пĕр пуянăн сарă хĕрĕ, вĕçен чĕкеç евĕрлĕ, шăратнă, тет, юрăсене. Ib. 108. Пĕрне-пĕри юратнă. Ырăлăхлă каç çинчен вĕсем халап шăратнă çапла пĕрле каçсерен. Хастарлăх 4. Комсомол яччейккисем хăйсен чун-халне хутсем çине шăратма пуçларĕç. N. Хăш-хăш саспаллисем унăн савнă саспаллисем пулнă, вĕсем тĕлне çитсен вăл йăл кулса, куçĕсене мăч-мăч хупа-хупа, тутисене пăркаласа-шăратса пынă. N. Чĕкеçпеле Еркиней туй тăвĕçĕ шăратса. Ск. и пред. чув. 55. Шăратса ярса ĕçе ĕçлетчĕ, нимĕнле çынна та парăнмастчĕ. Урож. год. Юмах ярать юратса, ĕçне тăвать шăратса. N. Инçе кайса манмарăм шăратса янă куç хăрнăкĕсене. Ау 341. Инçе кайса манăпăр шăратса янă куçусене. || N. Мул-пуянлăха сыхласси ӳт-тире шăратать.

-шĕн

послелог, который ставится после мягкозвучного слога и пишется слитно со словом; означает: для, ради, из-за, вследствие того, что; в виду того, что. См. -шăн. Кан. Нимĕнле ушшĕ (çăраççи) те юраттарманни çук вĕсемшĕн. Регули 1068. Ашшĕшĕн анчах чăтатăп. Ib. 277. Окçа кирлишĕн ĕçлетĕп. || С будущ. прич. образует форму супина и обозначает намерение и цель. N. Пĕлесшĕн — намереваться знать.

ним

то же, что нимĕн, ничто, ничего. Якейк. Ним тума та ним те çок. Ib. Нимне пĕлми ĕçлет. Работает из всех сил. Ерк. 115. Çинçе çинче паллашни нимрен паха ĕмринче. N. Сахăрнăй песок пĕтсен, çырласемпе ĕçкелерĕмĕр те, ниме пымас. СТИК. Ачисем тем пек хавасланса çитеççĕ; часрах нимне пăхмасăр вăрмана çырлана чупаççĕ. ЧП. Нимрен шурă хырăн варрисем. N. Нимне те, никоим образом. N. Ним пĕлми пулас, обморок. Сам. 27. Маншăн эс савăк ачаллăх сăпки, иккĕмĕш анне пек нимрен çывăххи! N. Çăмăр витĕрех лашисене кӳлсе, çынсем килелле нимне пĕлмесĕр лашисене çаптарса çĕмĕрсе тавăрнаççĕ. Сред. Юм. Паян яшкана воçех пĕçере пĕлмен, ним тути те çôк яшкан: ни тути çôк, ни вĕри мар. Ib. Эс ним те пĕлместĕн. — Çапла эп пĕлместĕп, эс пĕлен те, епле çӳрен. (Говорит с иронией, сарказмом). N. Вăрă пуçне кăларсанах çивĕчĕ пуртăпа ним мар касса татрĕ, тет (ача). Ала. 95. Ним хусканмасăр шăп пер эрне çăвăрнă. Ib. 25. Çавă кулĕре вара хайхи улпут Ивансене хăваларĕ-хăваларĕ, ним туса та тытаймарĕ, тет. Б. Чураш. Юлташпа эпир пăхса тăратпăр, ним тума та пĕлместпĕр. N. Çын вĕлерни вĕсемшĕн ним пек те мар. Регули. 983. Ним поплеме те аптрарăм (поплеме те пĕлмерĕм). Ib. 984. Ним ĕçлеме те каламарĕ; ĕçлеме ним те каламарĕ. Ib. 985. Он туни (он поплени) ним те мар. Ib. Нимшĕн те çиленместĕп. Кан. 40–50 пăтпа тухуринчен ним те мар хăпарса каяççĕ (лошади). М. Васильев. Ĕлĕк ним мар полнă мĕн. N. Хаçат-япала та ним хисепсĕр, теççĕ. Чет пути. Хăй пит аван çынччĕ, ачисем нимне юрахсăр пулчĕç. Н. Сунар. Нимрен нумай мĕн пур? (Çăлтăр пĕлĕт çинче). Шептак. Халĕ пирн килĕшпех лайăх порнатпăр, ним сомах-йомах та çок. СТИК. Ним юрăхĕ те çук. Ни к чему не годен. Орау. Ним курăнасса пĕлмест (очень бойкий). Сёт-к. Яппони вăрçинче пирĕн ялти Ваçок Емеленĕ ним сас-чусăр çохалчĕ. Имен. Иван нимне пĕлмесĕр уху (хăй) шырама тохса карĕ. Истор. Ним çиме те пулман. Орау. Ах ачасем, кăнтăрла çитсе килет, эпĕр ним чул та выраймарăмăр, атьăр-ха, васкарах вырар. Çĕнтерчĕ. 49. Ним мар çынсемех шутлă çынсем пулса тăчĕç. Б. Аккоз. Ним çисе тăранса пурăнма çук. Нечем жить. Эльбарус. Çавăн пек вĕрсен кайран пĕр каçхĕне ним манерсĕр йăнăшкаласа кантăк патне, е алкомне, е орама чопса тохса вĕретчĕ, тет. N. Ним пĕлмесĕрех укçана юратакан пулать. || Совсем не... N. Ним хăрамасăрах. || То же, что нимĕнле. АПП. † Ах, аттеçĕм, аннеçĕм ним ытарса тухса пулмарĕ. N. † Ай-хай тăванĕсем чунĕсем, ним ытарса уйăрлма пулмарĕ.

нимĕнле

никакой, никак.

нимле

то же, что нимĕнле. Сёт-к. Нимле мар польч. ни каялла чакмалла мар, ни валалла каймалла мар. Орау. Нимле мар пек çара чей çăккăрсăр. О сохр. здор. Нимле аш та.

нимме

то же, что нимĕнле. Регули 986. Нимме те памарăм.

пурăн

порăн (пуры̆н, поры̆н), жить, существовать, обитать, проживать. Орбаш. Мĕшĕн кунта пур çын та чул пулса пурнаççĕ (обращены в камень), мучи? тет. Ст. Шаймурз. † Пурăнас та мар çакă пурăнăçа, хамăр савнисене илес çук. НИП. Манăн чĕлхе, Шупашкарта нумай пурăнса, Шупашкар евелле кайнă пăртак. Сятра. Порнас текен порниман, тет, вилес текен вилимен, тет. Яргуньк. Унтан упапа шуйтан тухса тарсан, пӳрте кĕчĕ, тет те, халĕ те пулин хĕрпе икĕшĕ пурăна параççĕ (живут себе), тет. Тюрл. Маленьких забавляют, перебирая пальцы: — Епле пурăнас? — Пурăнăпăр-ха! — Кивçен илес? — Кивçен илсен, парса татасси. — Çиес те тарас! Альш. Темĕскерле вăл енчи çынсем тутарсем евĕрлĕ, мăкшă-ирçе манерлĕ пурăннăн туйăнатчĕ мана. Календ. 1993. Çапла ытлашши укçана кая-кая хурса, пĕр майлă пурăнакан çын та пайтах укçа пухма пултарать. Чет. Пути. Пирĕн асатте ĕмĕрне çапла пурăнса ирттернĕ. Эпĕ те çапла пурăнсанччĕ! тенĕ. Халапсем 31. Пурăнсан, юрать ĕнтĕ. Очень рад, что вы в добром здоровьи (ответ на приветствие). N. Халĕ те типĕ алăпах пурăнат. Она и до сих пор остается сухорукой. Кратк. расск. 18. Аçăр пурăнать-и сирĕн? тата тăванăрсем пур-и? тесе, тĕпченĕ вĕсенчен. Юрк. 24. Епле, Василий Васильевич, аван пурăнатна? N. Выльăхсем пурте пурнаççĕ, лашасем пурте пурнаççĕ. Орау. Эй, ухмах, пурăнчĕ-çке çав! Ах, как он роскошно жил! Регули 823. Эп конта пор(ăн) нăран та коримастăп она. Ib. 667. Вăл порăннă пӳрт çакă. Трхбл. «Пурăнатра?» — «Пурăнатпăр та, витĕр курăнатпăр" (Старая острота). ЧП. Пирĕн пек çамрăк, ай, ячисем пурăна киле ăс илеççĕ. ГРМ. Пурнан ĕмĕрте те (в жизни, на жизненном пути) миçе тĕрлĕ шутламалли ĕç те пулать. Кан. Ку хула ларнă вырăн шыв тĕлешĕнчен чухăн пурăнать (лишен воды). ЧС. Пурăннă кунăнта та (в течение твоей жизни) лайăх тумлантараймарăмăр пулсан та (тебя), ан ӳпкеле, ачам! (Плач матери о покойнике). Шибач. Конта, тет, пор-и тет, порăнакан? Здесь есть живущие? Пшкрт. Лайăк порнаттăр-и? — Лайăк халĕ, хусамăр лайăх-и? — Пер те (= эпĕр те) лайăх халь — Лайăк полсан, этлеме (= итлеме) те лайăк. Этем йăх. еп. пуç. кай. 102. Этемĕн пĕр йăхĕ аслашшĕсенчен упăтĕленсе пырса, пурăнма меслетленсе пынă, тепĕр йăхĕ этемленсе пынă. Юрк. Хулара пурăнсаттăм, хулари пурăнăç пит кансĕр пулчĕ. Орау. Мĕлле, аван пурнатри? — Пыратчĕ те-ха, ĕçĕ-халĕ ăнса пымарĕ-ха. N. Хурĕ калать: мана мăн шыв пулсан, пурнап эпĕ, тенĕ. Шемшер. † Ялта тӳрри порччĕ ман: мăн-çын пĕлесрен порăнмарăм. N. Эп ĕлĕк килте пурăннăрах чухне çил армансем çукчĕ. || Существовать, быть целым. Шел. П. 62. Çавăнпа ку япаласем çапла нумай пурăнаççĕ. Б. Олг. Ойăх порнат вăтăр кон. Вăл ик эрне толат, ик эрне çитсен катăлат, пĕчĕкленет. Хӳел пĕтме пĕлмест, порнат пер шотлах. КС. Эс унта кайсассăн, вăл пурнатне (-т'н'э), нурнмаçтне (-с'т'н'э) пĕлсе кил-ха. N. Ну, сывă пул, как-нипуть сывă пурăнмалла пул. || Обходиться. Кан. Пӳртре харпăр хăй алшăлипе пурăнаççĕ. || Находиться. N. Манăн пилет санра пурăнат-и? N. Йысни вăрçăрах порнать N. Вунă кун пурăнса тух. || Намереваться. Ск. и пред. 63. Тата çитменнине Кĕтерне те илесшĕн пурăннă тахăçантанпах. | Состоять (в должносги), служить. Н. Карм. Эпĕ халĕ хамăр ялта, Хурамалта учитĕлре пурăнатăп. N. Эс конта мĕн патĕнче порăнатăн? Орау. Ун панче порнат. У него служит. Баран. 83. Асли (старший) хуçа вырăнĕнче (за хозяина) пурăнать || Страдать (болезнью). N. Ĕслĕкпĕ порнап. N. Хам вар-виттипе пурăнатăп. || В чувашизмах. Якейк. † Ялти ыр хĕр пирн варличчĕ, порнас-илес тенĕ чох, тăрса йолчĕ — мĕн тăвас? N. Вĕсем пурте пурăнас-тăвас пулсан, хире нимĕнле тырă та акса илесси пулмĕччĕ || В качестве вспомог. гл. N. Вăл вĕт этем осалли, çынăн йоннеççе (= йонне ĕçсе) порнать. БАБ. Вăтăр çула çитичченех вăл утмасăр пурăннă (не мог ходить), тет. Трахома. Упăшки шăлакан алшăллипе арăмĕ те пĕр тиркемесĕр шăлса пурăннă N. Лаша эрне çухалса пурăнчĕ (пропадала неделю). Юрк. Кăпирнаттăр, пире кунта тĕрмере питĕ начар çитерçе пурăнаççĕ, тархашшăн авантарах çитерсе пурăнма хушса хăварсамччĕ. Ib. Чăвашсем ĕлĕкренпех выльăх-чĕрлĕхсем ӳстерсе пурăннă çынсем. Кан. Талăкра пĕрехçех сăвса пурăннă хыççăн, пĕр кунне сăвмасăр сиктермелле.

пăшăл

(пы̆жы̆л), подр. шептанию. Ст. Чек. Пăшăл-пăшăл калаçаççе. N. † Пăшăл-пăшăл тăваççĕ, мана çекен (= çиекен) мар-и çав? Альш. Эсир пăшăл та пăшăл тăватăр (шепчетесь), ман лашана вăрлатса кайман-и-ха, тет. Ст. Айб. † Пăшăл-пăшăл хĕр сасси, хĕрсем тухса каймаççи? Байгул. Пĕр карчăкпа пĕр старик пăшăл-пăшăл тăваççĕ. Пусма айĕнче качаки меке-екек теейрет. Бур. † Вăштăр-вăштăр çил вĕрет, çатан витĕр мар-ши çав? Пăшăл-пăшăл сăмахсем пирĕн çирен мар-ши çав? N. Çывăрма выртсан вара пăшăл-пăшăл, калаçаççĕ, нимĕнле çывăрса каймала мар.

лапчашка

плоский; низенький, низкорослый (про человека); вялый, слабый, ничем не выделяющийся, ограниченный. Чебокс. Лапчашка = 1) плоский, 2) низенький человек, 3) неспособный к делу (нимĕнле ĕçе те тума пултарайман çын). Орау. Лапчашка, маленький и толстый; карапуз. Ib. Лапчашка тесе, лутра, сарлака çынна (çамрăк хĕрсене, çамрăк ачасене) калаççĕ. Хурамал. Лапчашка (или: лапташка) — лутра çын. || КС. Эсир ăна илес тетĕр те, вăл (она, девушка) ытла лапчашка (= çӳхе, плоскогрудая и т. д.). || Нескромный, непоседа, болтушка, кто мешает другим. К. Кушки.

мункун

монкон, назв. праздн., пасха. N. Е мункунтан мункуна çӳрет. Шел. 105. Ме-халĕ, Урук, мункун çăмарти. ДФФ. Мункунăн иккĕмĕш кунĕнче, тунтикун, ваттисене (вилнисене) асăнатьчĕç. Ib. Пирĕн аттесем çамрăк чухне мункуна юнкун (хăрушă эрнере) пуçлатьчĕç. тет... Малтанхи куна кăлăм-кунĕ тетчĕç. Ст. Яха-к. Хăш-хăш ялсенче чăвашсем мункуна аслă типпĕн юлашки эрнин калăм-кунĕнче, юнкун, тăваççĕ. Ĕлĕк пирĕн ялсем те, эпĕ ăçтăвасса, мун-куна юнкун туса, пăтă чӳклетчĕç. Н. Седяк. Чăвашсен мункунĕ асап эрнинче юнкун пуçланать. Юнкуна калăм кунĕ теççĕ. Чăвашсем праçникĕсенче малан вилнисене асăнаççĕ – хываççĕ. Христос тĕнне тытакан чăвашсем апла мункуна малтан тумаççĕ, вырăссемпе пĕрлех тăваççĕ. ЧС. Пирĕн ялсем сĕрен мункун тунтикунĕ тăваççĕ. Ib. Мункун эрне тенĕ чух ачасем ашшĕсене атăсем илтереççĕ. N. Мункун (калăмкун) аслă эрнере юнкун пулать; тепĕр кун, кĕçнерникун, вилнĕ çынсене хываççĕ. N. Çулталăкра пур вилнĕ çынсене те пĕрле тăватă хут асăнса хываççĕ: мункунта, аслă кĕç-нерникун каç; мункунĕ пулат юнкун, тепĕр кунне, кĕçнерни-кун-каç, эрне-каç, вилнĕ çынсене асăнса хываççĕ. Ст. Шаймурз. Мункун эрни хушшинче. Юрк. Мункун эрни тухсан (когда пройдет). N. Мункун-каç, канун пасхи. N. Кĕрхи сăра. Кĕр сăри каç та вилнĕ çынсене, мункун-каçхи пекех, е автан сăри пекех, ăратнесене пуçтарса, çĕрле ĕрет туса, хывса çӳреççĕ. Изамб. Т. Мункун мынчи (= мунчи). N. Çакна асăнма, пĕчĕкçĕ ачасене мункун кунĕ çăмарта пуçтарма йăла тухнă, тет. КС., Изамб. Т. Мункун типпи, великий пост. N. Пупсем çӳреççĕ, тет, мункун кĕлли кĕлтуса. Макка 215°. Чăваш мункунĕ вырăс мункунĕнчен пилĕк кун малтан пулать. Чи пирвайхи кун вăсем пăтă çисе çӳреççĕ; вăсем пăттине ăратни-ăратнипе çисе çӳреççĕ. Иккĕмĕш кун ваттисене хываççĕ, виççĕмĕшпе тăват(т)ăмĕш кунĕнче кассипе çисе çӳреççĕ. Пилĕкмĕш кун сĕрем тăваççĕ. Çав мункуна турăпа патшана асăнса праçник тăватпăр, теççĕ. Мункун хушшинче чӳклеме ĕçеççĕ. Ăрам варрине кашни касса такан чуччувĕ хураççĕ, такан чуччу çинче кататса тăваççĕ, ярăнаççĕ. Изамб. Т. Хĕрарăмсем мункун кĕпи, шăлаварĕ, чăлхи çĕлеççĕ. Ib. Мункун умĕн юлашкинчен пулакан пасара мункун пасарĕ теççĕ. Ib. Мункун шăмат-кунĕ пурте мынча хутаççĕ. Ib. Ул укçана (т. е. „периленнĕ укçана“) шуйттан мункун-каç типĕтет, теççĕ. Шурăм-п. Мункун пăтти. СТИК. Мункунсенче эпĕр нимĕнле ĕç кутне те пыраймарăмăр. N. Мункунта çерçире те сăра пур, теççĕ. (Послов.). Никит. Мункун çитес умĕнхи кĕçнерникун шăнтсассăн, пăрçа пулать. N. Ма апла пит хыпаланаççĕ? — Мункун çитет. Сред. Юм. Мôнкôн (моҥгон) чохне пĕчик ачасĕне кирак (= кирек) кам патнех те кайсан, мôнкôн çăмарти тесе, пĕрер çăмарта, пĕренкĕсĕм параççĕ. Ib. Мôнкôн кôнĕ ирхĕне малтан аван çын пырсан, çитес хĕл сôрăхсĕм пит пăрулаççĕ, тет; ôсал çын пырсан, пăруламаççĕ, тет. (Народное поверье). Ib. Мôнкôн кôнĕ пôшар пôлсан, çу тăрăшпе (всё лето) пôшар пит пôлать, тет. (То же). Ib. Кăчкă-кĕлли кôнĕ Мôнкôн Хôсантан тôхать, кĕçнерникон (великий четверг) яла килет, шăматкон пӳрте кăмака хыçне кĕрет, вырсарникôн ирхĕне тĕпеле иртсе ларать. (Гов. детям). Ib. Мôнкôн çĕрĕ тĕттĕм пôлса вăт тôхса çôнтараççĕ. N. Аслă мункун, первый день пасхи. Кĕçĕн мункун, фомино воскресенье. || Имя (прозвище?) мужч. в области Тăхăр-Ял; он знал много древних преданий и бывал жрецом (молельшиком) на моленьях. (Сообщ. Ф. Т. Тайбинский).

Вырăсла-чăвашла словарь (2002)

никак

нареч.
нимĕнле те, ниепле те, нимле майпа та; его никак не уговорить ăна ниепле те ӳкĕте кĕртме çук

никакой

местоим. отрицат.
нимĕнле те, нимле те; пачах та; нет никакой возможности нимле май та çук; ни о каком соглашении речи не было нимĕнле килĕшӳ çинчен те сăмах пулман

Вырăсла-чăвашла словарь (1972)

анархизм

анархизм (1. марксизм-ленинизма хирĕç пырахан, анархи йĕркишĕн тăракан, нимĕнле влаçа та йышăнман вак буржуалла контрреволюцилле юхăм; 2. авторитета йышăнманни, никама пăхăнманни).

отнюдь

пӗртте, кӑшт та, нимĕнле те, нимле майпа та.

безусловный

(иккĕленмелле мар, тĕрĕс, условисĕр, нимĕнле сăмах памасăр илнĕ (обязательство).

Вырӑсла-чӑвашла словарь (1971)

абсолютный

прил. 1. (безотносительный) абсолютлă (нимĕнле условипе те çыхăнман, хăй халлĕ); абсолютная истина абсолютлă чăнлăх; 2. (полный) тулли, пĕтĕмле; абсолютная тишина тулли шăплăх; ◇ абсолютное большинство ытларахăш; абсолютная величина мат. абсолютлă пысăкăш (паллăсăр илнĕ хисеп); абсолютная монархия полит. абсолютлă монархи (патша влаçне нимпе пӳлмен йĕрке); абсолютный нуль физ. абсолютлă нуль (чи сивĕ температура); абсолютный слух абсолютлă сасă туйăмĕ (кирек епле сасса та итленипех палăртма пултарни); абсолютный чемпион спорт. абсолютлă чемпион (ăмăтура пур енĕпе те çĕнтерекен).

безоговорочный

прил. хирĕçӳсĕр, пĕр сăмахсăр, нимĕнле условисĕр; безоговорочная капитуляция пĕр сăмахсăр парăнни.

деньги

мн. укçа; бумажные деньги хут укçа; мелкие деньги вак укçа; ◇ ни за какие деньги! нимĕнле укçапа та!; при деньгах (быть) укçаллă, укçа пур.

надежда

ж. шанăç, шанчăк, ĕмĕт; возлагать надежду ĕмĕтлен, шан; потерять надежду шанаç çухат; питать надежду ĕмĕтлен; подавать надежды шанăç пар; нет никакой надежды нимĕнле шанчăк та çук.

намерение

с. шухăш, шут (е шухăш) тытни, ĕмĕт, ĕмĕтленӳ; твёрдое намерение çирĕп шухăш; без всякого намерения нимĕнле ĕмĕтсĕрех.

никакой

отриц. 1. (какой бы то ни было) нимĕнле (е ниепле).. та [те]; нет никакого сомнения нимĕнле иккĕленӳ те çук; 2. разг. (вовсе не, совсем не) нимĕнле, та [те], пачах (е пĕртте).. мар; никакой он мне не друг вăл нимĕнле тус та мар маншăн; 3. разг. (плохой) начар, ниме тăман; шахматист он никакой вăл ниме тăман шахматист.

никой

мест. отриц.: никоим образом нимĕнле майпа та.

пацифизм

м. пацифизм (1. нимĕнле вăрçă та кирлĕ мар текен юхăм; 2. çав юхăма хутшăнни).

предвидеться

несов. курăн, паллă пул, палăрса тăр; никаких изменений не предвидится нимĕнле улшăну та кĕтмелли çук.

пусто

нареч. в знач. сказ. безл. пушă, яка, çук; в комнате было пусто пӳлĕмре никам та пулман; на душе пусто кичем, нимĕнле шухăш-туйам та çук; ◇ чтоб ему пусто было! çĕр çăтманскер!; то густо то пусто пур чух пупла, çук чух те чукла.

слыхать

несов. 1. разг. см. слышать; 2. в знач. сказ. безл. илтĕн; о нём ничего не слыхать ун çинчен нимĕнле сас-хура та çук.

Чăвашла-тутарла словарь (1994)

нимĕнле

һичнинди, һичничек, берничек

Чӑвашла-эсперантолла сӑмах кӗнеки

ас

[as]
memoro
аса илтĕм — mi rememoris, mi menciis
кайран мана аса илтер-ха, тархасшăн! — pli poste bonvolu memorigi al mi!
аса килсен тӳрех калăп — apenŭ mi rememoras mi tuj diros
нимĕнле те асра тăмасть — neniel memorfiksiĝas
ăна пĕрмай асра тытас пулать — oni devas ĉiam teni tion en la memoro
асран кайми — neforgesebla
ун пек япала нихăçан та асран тухмасть — tio neniam estas forgesata (forgesebla)
асра тытма — notu
асăн — rememori, mencii
ку сана асăнмалăх — tio estas por via memoro
астуса илтĕм — mi rememoris
асту! — memoru! konsideru! gardu vin!
астуса юлтăм — mi memorfiksis
астăвăм — memoro, impreso

май

[maj]
flanko; maniero, truko, ebl(ec)o, okazo; laŭ
пит май — fronta flanko
тӳнтер май — dorsa flanko, reverso
пур майпа та — per ĉiuj eblaj rimedoj
çак майпа тăвас пулать — necesas fari tiel ĉi, tiumaniere
халĕ тĕл пулма май нимĕнле те тупаймастăп — nun mi neniel povas renkontiĝi
Италине кайса килме май килчĕ — mi havis eblecon viziti Italion
май пулсан — se eblos (eblas)
кайма май çук — ne estas ebleco iri
майне кура — depende de cirkonstancoj
тĕрлĕ майпа — diversamaniere
пур(ă)нăç майĕ — vivmaniero
хĕвеле май — laŭ la Suno
майăн — konforme al...
вăл каланă майăн — laŭ liaj (ŝiaj) vortoj, diroj
сăмах майĕпе — alvorte, interalie
пĕрмай — ĉiam

ни-

[ni]
prefikso simila al "neni-"
ниçта — nenie, nenien
ниçта вырăн çук — nenie estas loko
ниçтан — de nenie
никам — neniu
никам та пĕлмест — никто не знает
никама та ан кала — diru al neniu
никампа та паллашаймарăм — mi sukcesis konatiĝi kun neniu
вăл никамран та хăрамасть — li timas neniun
нимĕн (ним) — nenio
вăл ним те каламасть — li diras nenion
ним усси те çук — estas neniu util(ec)o
ним те мар — bagatelo, nenio grava, facilege
нимĕнле (нимле) — nenia, neniel
вăл нимĕнле ĕçрен те пăрăнмасть — li rifuzas neniun laboron
них(ă)çан — neniam
эп(ĕ) унта нихçан та пулман — mi neniam estis tie
нихçан арканми — nedetruebla, nerompebla
нихăш — nenies, neniu
нихăш та хурав памарĕ — neniu respondis

Чăвашла-вырăсла фразеологи словарĕ

Асра тыт

Асра [ăшра, чĕрере] тыт [усра] 1. иметь в виду кого-что; 2. держать в уме [в голове, в мыслях] кого-что.
1. Пролетариатсăр нимĕнле ĕç те тухмасть сирĕн, çакна асра тытăр. А. Артемьев. 2. Ăçта кăна ан çит, тăван çĕре асра тыт. Ваттисен сăмахĕсем. Кунти кашни çын, кашни салтак Октябрь революцин (вут-çулăмлă кунĕсене, «Аврора» туппин мухтавлă кĕрлевне асра тытать. В. Алентей.

Ĕç тухмасть

Ĕç тухмасть дело не выходит.
Пролетариатсăр нимĕнле ĕç те тухмасть сирĕн, çакна асра тытăр. А. Артемьев.

Кĕвве лар

Кĕвве лар. 1. См. кĕвве кил; 2. настраиваться / настроиться (о музыкальном инструменте).
2. Талпас мухтанчăкĕсем хăйсен нимĕнле кĕвве ларайман «кĕслисене» калама тытăнсассăн Микулай аяккарах пăрăнатчĕ. А. Ĕçхĕл.

Обязательство йышăн

Обязательство йышăн [ил] принимать [брать] / принять [взять] обязательство какое, что сделать.
Планран ирттерсе йывăç хатĕрлеме обязательство йышăнтăмăр. А. Артемьев. Василий Иванович вара хăй шухăшне тӳрех каларĕ: çавнашкал пысăк обязательство илме районăн нимĕнле резерв та çук. А. Емельянов.

Сăмах вĕçерт

Сăмах (сăмаха) вĕçерт болтать зря; болтать / проболтаться, проговориться.
Вăл пит сăмах вĕçертекен этем. Игнатий Павлович çинчен Эс сăмахна таçта вĕçертрĕн. А. Алка. Анчах эс пĕлетĕн, Ăнланан аван: Пĕр сăмах вĕçертрĕн — Пин çынна сутан. П. Хусанкай. Пĕр вĕçертнĕ сăмаха нимĕнле йĕвенпе те тытса çăварлăхлаймăн ĕнтĕ.

Çула пӳл

Çула пӳл [картла] заступать / заступить дорогу кому.
Мир! — тăнăç пурнăç умĕнчи тупа, Вăл тăшмансен çулне картларĕ, пӳлчĕ. Ю. Петров. Мĕн хыпар-ши, мĕн хăнар-ши, телефон юпи улать: Ĕмĕтри телейĕм мар-ши Е инкек картлать çула. П. Хусанкай. [Таня:] Çук, Кусар юлташ, мана никам та кӳрентермен, нимĕнле арăш-пирĕш те ман çула пӳлмен. Н. Патман.

Чăваш чĕлхин çĕнĕлĕх словарĕ

альтернатива

п.с. Суйлама май паракан вариант(сем); суйлав мехелĕ. Урăхла нимĕнле альтернатива та çук Раççейĕн. Х-р, 17.06.1992, 2 с. 1990 çулта Аслă Совета суйланă чухне Етĕрне округĕпе пĕр кандидат çеçчĕ... Л.Софронов — хăйне майлă реформаторччĕ — «альтернатива кирлĕ» терĕ. Х-р, 25.12.1997, 4 с. Сăрă тĕсрен е хурçă тĕсĕнчен лайăххи çук теççĕ. Çапах альтернатива та пур — «çемçе» тĕссем. ÇХ, 1999, 10 /, 8 с. Вăл декан суйлавне альтернатива мелĕпе ирттерме ыйтса çырнă. АМХ, 2000, 8—10 /, 7 с. — альтернатива шыра (В.Егоров, 1989, 42 с.). — ВЧС, 1971, 26 с.

аура

ç.с. 1. Парапсихол. Чĕрĕ чунăн ӳт-пĕвне хупăрласа тăракан, вышкайсăр сисĕмлисем (экстрасенссем) кăна куракан çутă пайăрка сийĕ; биоуй (туп.). Çын аури, тепĕр майлă каласан, биоуйĕ (е кĕлетке тавра тытăнса тăракан куçа курăнман мĕлке) тăрăх диагноз лартма пулать. Х-р, 27.06.1992, 3 с. Иисус Христосăн аури сарă тĕслĕ пулнă. Я-в, 1995, 9 /, 105 с. Экран çинче вăл [хĕрача] çĕр çывăхĕнчи орбитăра ĕçлекен çынсен аурине курма пултарнă. ÇХ-рĕ, 15.12.1999, 4 с. Аура çирĕп, вăйлă пулсан сире нимĕнле хура вăй та, нимĕнле тухату та çĕнтереймĕ. С-х, 2000, 27 /, 3 с. — аурăн асамлă çути (Я-в, 1995, 10 /, 42 с.). 2. Куçăм. Этем, чĕрчун е япала хăй таврашĕнчи çынсене кӳрекен витĕм. Тен, эпĕ те такамшăн Турă... Ырсунăм кăмăлĕ — аура. Л.Федорова //Я-в, 1991, 4 /, 7 с. Вера Кузьминичнăна çур ĕмĕр ытла [театрти] çак аура витĕм кӳрсе тăрать (ХК, 1998, 37 /, 15 с.). Пирĕн Таньăсене тата темле «аура» текенни пĕрешкеллетет ахăр. ÇХ, 1999, 3 /, 4 с. 3. Куçăм. Пĕр-пĕр пулăмпа çыхăннă лару-тăру, ĕç-пуç. Наци философийĕ, пурнăç аури ... авалхи тĕнре мĕн тери уçăмлă палăрать. Х-р, 17.12.1992, 3 с. Хăйне евĕрлĕ аура хуçаланать. Х-р, 25.12.1997, 4 с. Вăл [тĕп режиссер] артистсем сцена çинче хумханнине, ... залра хăйне майлă «аура» пулнине лайăх туйса илнĕ. Х-р, 13.04.2001, 2 с.

иленӳ

1. П.п. Килĕштерни, кăмăллани; туртăм (чун туртăмĕ, ар туртăмĕ). Кайран вăхăтлăх иленӳсем, вăрттăн тĕл-пулусем, ӳкĕнӳсĕр уйрăлусем кăна сике-сике тухрĕç ун тĕллĕн. В.Петров, 1985, 203 с. Официаллă арăмĕ патне унăн нимĕнле иленӳ те пулман. Х-р, 10.09.1996, 3 с. — ВЧС, 1971, 584 с. 2. Ç.п. Йăпанăç, киленӳ, айкашу. Ялти ачасен вăййисем те, шӳчĕсем те, иленĕвĕсем те хулари пек мар. В.Петров, 1989, 34 с. «Иванушкисем»[эстрада ушкăнĕ]... «Кукла» юрра пула çĕнĕ иленӳпе «чирленĕ». Халь музыкантсем пуканесем пухаççĕ. Т-ш, 1998, 12 /, 12 с.

калькулятор

п.п. Тӳмисене пуснипе шутлав ĕçĕ тăвакан электронлă хатĕр. Икĕ çыхă чечек мĕн хака ларассине шутласа кăларма, паллах, нимĕнле калькулятор та кирлĕ мар мана. К-н, 1982, 19 /, 4 с. Ĕлĕкхи пек пӳрне хуçлатса е шут шăрçипе мар, электронлă калькуляторсемпе ĕçлеççĕ. К-н, 1986, 17 /, 8 с. Магнитофонпа калькуляторсене хул хушшине хĕстернĕ каччăсем... К-н, 1999, 4 /, 7 с.

Чăваш чĕлхин ретроспективлă ăнлантару словарĕ

ремесла

тĕрлĕ ăста; тĕрлĕ ăсталăх. Эсĕ урăх ĕç ним ĕç те пĕлместĕн; нимĕнле ремесла (тĕррлĕ ăста) та эсĕ пĕлни çук [Поучения 1904:19]; Филипп ăна чаплăлантарма тытăннă: монахсене валли тĕрлĕ ăсталăх (ремесла) кăларнă <…> [Избранные (январь) 1904:20].

Çавăн пекех пăхăр: