Шырав: вак-тĕвек
Чăвашла-вырăсла словарь (1982)
1.
заниматься, быть занятым чем-л.
проводить время за чем-л.
вак-тĕвекпе айкаш — заниматься пустяками
фотографи ĕçĕпе айкаш — заниматься фотографией
ремесленный
кустарный
вак алăсти — мелкий ремесленник
алăсти ĕçĕ — ремесленный труд
алăсти туса кăларни — кустарное производство
алăсти промыслисем — кустарные промыслы
полит.
анархо-синдикализм (тĕнчери профсоюз юхăмĕнчи вак буржуалла реакциллĕ туртăм)
собир.
загоны, участки, полосы земли
вак-тĕвек ана-çарма — мелкие загоны, чересполосица
буржуа
вак буржуа — мелкий буржуа
буржуазный
вак буржуази — мелкая буржуазия
монополиллĕ буржуази — монополистическая буржуазия
нациллĕ буржуази — национальная буржуазия
шултра буржуази — крупная буржуазия
буржуази идеологийĕ — буржуазная идеология
буржуази класĕ — класс буржуазии
I. (вакă)
прорубь
вак куçĕ — лунка, прорубь
вак кас — сделать прорубь
Васкакан вакка сикнĕ. — посл. Торопыга угодил в прорубь. (соотв. Поспешишь — людей насмешишь).
дробный
ахаль вак — простая дробь
вуншарлă вак — десятичная дробь
вак хисеп — дробное число
мелко
вак улма — мелкие яблоки
вак чул — щебень
вăл вак утать — он семенит ногами, он ходит мелкими шажками
вак-вак — очень мелкий, мелкий-мелкий
2.
мелкий
маломощный, малозначительный
вак буржуази — мелкая буржуазия
вак суту-илӳ — 1) мелкая торговля 2) розничная торговля
вак харпăрлăх — мелкая собственность
◊
вак сăмах — придирки
вак укçа — мелкие деньги, мелочь, разменная монета
I. см. вак I.
II. см. вак III.
то же, что вак-тĕвек
собир.
1.
мелочь, мелкие вещи
мелкий
вак-тĕвек япаласем — мелкие вещи, всякая дребедень
сумкăра тĕрлĕ вак-тĕвек — в сумке лежит разная мелочь
2.
мелкий, малозначительный, несущественный
вак-тĕвек — незначительные ошибки
вак-тĕвек предприятисем — мелкие предприятия
вак-тĕвек ыйтусем — мелкие, частные вопросы
вак-тĕвек таранах шута ил — учитывать все до мелочей
3.
детвора, малыши, ребятня
малолетний, маленький
вак-тĕвек ачасем — малолетние дети
разг.
то же, что вак-тĕвек
галантерея (вак-тĕвек тавар)
4.
основной, главный
мăнă алăк — 1) главный вход 2) ворота
мăнă çул — большак, магистральная дорога
Çамрăклăх мăнă çулпа килет, вак çулпа иртсе каять. — посл. Молодость приходит по большаку, а уходит проселочной дорогой.
1. полит.
нейтрализовать
вак буржуазие нейтрализациле — нейтрализовать мелкую буржуазию
пешня
пешнепе вак кас — прорубить лунку пешней
пешня, заступ
лом
пĕрĕшпе вак касса уç — пробить прорубь пешней
погром (шовинистла ушкăнсем вак халăх çыннисене тустарни-вĕлерни)
погром тăвакансем — погромщики
предпринимательский
вак предприниматель — мелкий предприниматель
уйрăм предприниматель — частный предприниматель
предприниматель пултарулăхĕ — предпринимательская жилка
копилка
пухмач тулли вак укçа пуçтар — набрать полную копилку монет
1.
ремесленник (алăсти)
вак алăстисем — мелкие ремесленники
ялти алăстисем — сельские ремесленники
полит.
реформизм (революцилле кĕрешĕве вак реформăсем тунипе улăштарма сĕнекен оппортунизмла юхăм)
социал-демократия (тĕнчери ĕçченсен юхăмĕнчи вак буржуалла оппортунизмла туртăм)
спекулянтский
вак спекулянт — мелкий спекулянт
2. перен.
стихия (йĕркесĕр вăй)
вак буржуази стихийи — мелкобуржуазная стихия
личный, индивидуальный, собственный, частный
вак супинкке — мелкая собственность
супинкке укçа — личные деньги
уйрăм супинккепе пурăн — жить индивидуальным хозяйством
(сут)
торговля
продажа, сбыт
распродажа
вак сутă — розничная торговля
курттăм сутă — оптовая торговля
пахчаçимĕç сутти — торговля овощами
сутă ту — торговать, заниматься торговлей
ăмăртмалла сутă — торги
ăмăртмалла сутăпа сутни — продажа с торгов
ăмăртмалла сутă ту — организовать торги
торговый
коммерческий
вак суту-илӳ — розничная торговля
патшалăх суту-илĕвĕ — государственная торговля
коопераци суту-илĕвĕ — кооперативная торговля
кӳмертен суту-илӳ — оптовая торговля
суту-илӳ банкĕ — коммерческий банк
суту-илӳ килĕшĕвĕ — торговое соглашение
суту-илӳ министерстви — министерство торговли
суту-илӳ предприятийĕсем — торговые предприятия
суту-илӳ çаврăнăшĕ — торговый оборот
суту-илӳ ту — вести торговлю, заниматься коммерцией
суту-илӳ представителĕ — торгпред, торговый представитель
суту-илӳ представительстви — торгпедство, торговое представительство
фирмăн Берлинти суту-илӳ представительстви — берлинское торгпредство фирмы
денежный
вак укçа — мелкие деньги
выляв укçи — выигранные деньги, денежный выигрыш
преми укçи — премиальные (деньги)
суя укçа — фальшивые деньги
хут укçа — бумажные деньги
укçа системи — денежная система
укçа выляса ил — выиграть деньги
укçа тӳле — платить деньги
укçана перекет кассинче усра — хранить деньги в сберегательной кассе
Укçапа чыслăх пĕр енчĕке кĕмеççĕ. — погов. Честь и деньги в одном кошельке не умещаются.
2.
ферма (капитализмлă çĕршывсенче — уйрăм хуçалăх)
вак фермăсем юхăнни — разорение мелких ферм
фермерский
вак фермерсем — мелкие фермеры
фермер хуçалăхĕ — фермерское хозяйство
собственнический
харпăрлăх туртăмĕ — собственнические наклонности
вак харпăрлăхлă хуçалăх — мелкособственническое хозяйство
числовой
тулли хисеп — целое число
вак хисеп — дробное число
паллă мар хисеп — неизвестное число
хисеп пĕлтерĕшне палăрт — определить числовое значение
5. грам.
числительное
вак хисепĕ — дробное числительное
йĕрке хисепĕ — порядковое числительное
шут хисепĕ — количественное числительное
хутлă хисеп — сложное числительное
хисеп ячĕ — имя числительное
цент (АПШри вак укçа)
подражание легким всплескам воды
вак пулăсем шывра чĕмпĕл-чĕмпĕл тутараççĕ — в воде плещется мелкая рыбешка
каменный
акшар чулĕ — известняк
вак чул — щебень
яка чул — галька, булыжник
лаптак чул — плитняк
çĕпре чулĕ — галька, камень-голыш
нăх чулĕ — алька, камень-голыш
хăйăр чулĕ — песчаник
хăйра чулĕ — точильный брусок
шурă чул — бутовый камень
чул арманĕ — камнедробилка
чул карлăк — парапет
чул катăкĕ — обломок камня
чул сăмсахĕ — скала
чул çурт — каменный дом, каменное строение
чул тăвар — каменная соль
чул ту — каменная гора, утес
чул сăрт — каменная гора, утес
чул сăр — мостить
никĕсе чул яр — забутить фундамент, заложить каменный фундамент
Каçхи çул — кăкăр çинчи чул. — посл. Ночной путь — словно камень на груди.
1.
суетиться, хлопотать
возиться, канителиться
вак-тĕвек ĕçсемпе шараçлансах кун иртсе кайрĕ — день прошел в разных хлопотах
мĕн шараçланса тăратăн унта? — что ты там возишься?
[пол. szlachta]
ист.
шляхта (Польшăри, Литвари т. ыт. çĕршывсенче вак улпутсем)
[пол. szlachcic]
ист.
шляхтич (20-мĕш çĕрçулĕн пуçламăшĕчен Польшăра вак улпут)
ист.
эсер (Раççейре пулнă вак буржуалла социал-революционерсен партийĕн членĕ)
починочный, ремонтный
юсав бригади — ремонтная бригада
юсав ĕçĕсем — ремонтные работы
юсав мастерскойĕ — ремонтная мастерская
юсавпа механика цехĕ — рембитно-механический цех
вак-тĕвек юсав — мелкий ремонт
капиталлă юсав — капитальный ремонт
кулленхи юсав — текущий ремонт
планлă юсав — плановый ремонт
юсав ĕçĕсем — ремонтные работы
ку çурта пĕлтĕр юсав тунă — этот дом отремонтирован в прошлом году
2.
воровство, кража
грабеж
вак-тĕвек çарату — мелкие кражи
дорожный, путевой
аслă çул — 1) большак 2) магистраль
мăн çул — 1) большак 2) магистраль
асфальт çул — асфальтированная дорбга
вак çул — проселочная дорога, проселок
лша çулĕ — проселочная дорога, проселок
канатлă çул — канатная дорога
Чулхула çулĕ — Нижегородский тракт
пурнăç çулĕ — жизненный путь
çакнă çул — подвесная дорога
çуна çулĕ — санный путь, зимник
тавра çул — кружный путь
утма çул — тропинка
чупмалли çул — спорт. беговая дорожка
шоссе çулĕ — шоссейная дорога
çул кукăрĕ — поворот дороги
çул паллисем — дорожные знаки
çул пуçĕ — проводник, провожатый
çул тăваткалĕ — перекресток дорог
çул хĕрри — обочина, бровка
çул икĕ енĕпе — по обе стороны дороги
çул тăрăх — по дороге
çулсăр-мĕнсĕр — не разбирая дороги, по бездорожью
çул пар — уступить дорогу
çул тат — перейти, перебежать дорогу (перед идущим)
çул уç — проложить путь
çул хыв — прокладывать дорогу
çул хур — прокладывать дорогу
çулпа пыр — идти по дороге
çултан пăрăн — посторониться, свернуть с дороги
Юлташпа çул кĕскелет. — посл. Со спутником и дорога короче.
Каякана пĕр çул, шыракана çĕр çул. — посл. Для идущего одна дорога, для ищущего — сто дорог.
хулиганство
вак хулиганлăх — мелкое хулиганство
хулиганлăхпа кĕрешни — борьба с хулиганством
товарный
вак тавар хуçалăх — мелкотоварное хозяйство
анархизм, анархичность
вак буржуалла анархилĕх — мелкобуржуазный анархизм
Чăвашла-вырăсла словарь (1919)
1.
прорубь
вак урлă каçрăм — я перешел прорубь
2.
мелкий
вак выльăх — мелкий скот
вак тĕвек — мелочь
вак укçа — мелкие деньги
вак тĕвек йапаласем — мелочи
вак тĕвек сутакан — мелочной торговец
вак-тĕвек ĕçлĕ — ...
син.: вак тăв
укрошить
син.: вак, ăшăх
мелкий
ватти-вĕттипе — все и старые и малые
вĕтĕ мăйăр — кедровый орех
вĕттĕн утать — мелким шагами ходит
Чăваш сăмахĕсен кĕнеки
любить. Янтик. † Пурçăн явлăк пур, тетĕр, пĕртте çыхса тухмастăр; савап, савап — тиетĕр, кучченеç те памастăр. Алешк. † Ай-хай, савнă тусçăм, хура куçăм, илсен илмесен те савса тăр. Альш. † Пĕчĕкçĕ çырма, вак чуллăх, кĕпер ан хыв, ут сиктер. Савнипелен савманни сăмах ан хуш, куç сиктер. Ib. † Чипер ача, сар ача, савăп — кайăп мĕн тăвăн? Буин. † Икĕ савса сар хĕр эпĕ ӳстертĕм. Ст. Ганьк. † Сарă хĕрсене кам савĕ, савсан савĕ сар каччă (разве он, а то кроме него никто). С. Айб. † Пуян хĕрĕ савмалăх, ашшĕ ятне ямалăх. || Радоваться. Ст. Ганьк. † Хурама йывăç тăрринче сарă кайăк ларать сарăлса, савса (радостно) сарăлса ларнă чух çавра çил килчĕ — çавăрчĕ. ТХКА 60. Юр та карĕ, пăр ирĕлсе пĕтрĕ. Çанталăк ăшă, пит ăшă. Хĕвелĕ те хĕртсе, савса пăхать те. || Обрадовать. Ерк. 169. Халĕ ĕнтĕ ленкрĕн алла тĕппипе, тавăрттарăп — чуна савăп виллӳпе. Каласа пар: мĕншĕн килтĕн эс кунта? Мĕнле шухăш пăтрантарать пуçăнта? || Ласкать, миловать. Ашшĕ-амăшне. Вăл (она) ун çине пăхса ăна куçĕсемпе савса çеç ларнă. Учите детей. Ача мĕн те пулсан аван тусан, саврăн — çитрĕ. Сред. Юм. Пĕчик ачасĕне амăшĕ савать (йоратать). Юрк. † Сӳлĕ тусем çине улăхнă чух ука хӳрелĕ хĕрсем тĕл пулчĕç, аллисемпе йĕтĕн сараççĕ, куçĕсемпе пире саваççĕ. Альш. Çурăмĕнчен лăп-лăп савать (ласкает). Собр. † Мирун кинин ачине çын савайми тиеççĕ, эпир тытса саврăмăр. || Гладить ласково (напр., по головке, по спине). Изамб. Т. Каçантан саваççĕ (гладить по спине). Ib. Ача йытта каçанĕнчен саврĕ. N. † Пуç тăрринчен тăрлаççĕ, çурăмсенчен саваççĕ, аяксенчен тапаççĕ, ларми тăми тăваççĕ. Турх. † Икĕ çунатна ман умма хутласассăн, эпĕ сан тĕкне аллăмпа савăттăм. || Уважать. Якейк. Çак кил хуçи пит савмалла çын. Этого хозяина можно уважать.
(-џ̌ы̆к), разбросанный, рассыпанный; разбросанно. СПВВ. НН. Сред. Юм. Сôрăхсĕм пит сапаланчăк çӳреççĕ, кайса хăваласа пуçтарса килĕр-ха çавсĕне. Чăв. ялĕ. Анисем сапаланчăк, уй урлă уй выртать. Янтик. Ку кĕпесене ма пит сапаланчăк прахнă (разбросанно). Кан. Сапаланчăк выртакан анасене пĕр çĕререх пухса, вак-тĕвек анасене шултăралатмалла. || Брызги. Дик. леб. 41. Шыв сапаланчăкĕ вĕсене, çумăр çуса йĕпетнĕ пек, лачкам тунă. || Отрепья. Янтик. Ку кĕнеке сапаланчăкне (отрепья) кăçта исе каян эс?
назв. рыбы. Якейк. Шемшер. † Çавал варне вак касрăм, сар поллине шыраса.
малочисленный. Пир. Ял. Вак халăхсем хушшинче каракас халăхĕ чи сахал йышлă.
сборщик податей (архаизм). Чертаг. Касман укçа каснара, пур вак укçа сышчăкра (у сборщика податей). См. шушчăк.
сонтăх (суяды̆х, сонды̆х), ящик, сундук. См. сунтăк. Питушк. Сĕтел сонтăхĕ. Ст. Шаймурз. Юрла кăна, юрла, тиетĕр, юррăм юман сунтăх тĕпĕнче. N. † Юрлăттăм, юрлăттăм, ай, юррăм çук, юррăм юман сунтăх ăшĕнче. Альш. † Манăн юррăмсем юман сунтăхра. Ст. Шаймурз. † Ай-хай, иртсе пыран çамăрăк ĕмĕр, йĕс сунтăха хупса чарас çук. || Лавка в передней части избы с ящиком или полочкой внизу для посуды и проч. См. сунтăх сакки. К.-Кушки. Йинке, шăвăç тирке ăçта лартнă? — Сунтăха лартнăччĕ. Эпир çур. çĕршыв 11. Тĕпелте кашăк-тирĕк вырăнĕ çакăнса тăрать, аялта сунтăх ларать. Альш. Кăмака умĕнче сунтăх: унта кашăк-тирĕк хураççĕ ăшне. Чертаг. Сôнтăх = çăккăр-яшка хумалли вырăн. || Юрк. Сунтăх, сак айĕ. Унта путек яраççĕ. || Шкап без дверек для тарелок и проч., прибитый к стене. N. Сунтăх вăл шкап пек, анчах унăн хуппи çук; хупăлă пулсан, вăл шкап пулат. Сунтăха тĕрлĕ япаласем хураççĕ: чейник, чей-чашкисем, тата ытти вак-тĕвĕк япаласем. || Ларец. N. † Пĕчĕкçеççĕ йĕс сунтăхра чунăм пур, курайман тăшмантан хуйхăм пур. Трхбл. Пĕчĕккеççĕ сунтăхра чунăм пур. (Чĕпĕленнĕ çăмарта; алă тымарĕ, пульс). || Пенал. Трхбл. К.-Кушки. Мана тете икĕ хупăлă сунтăх илсе пачĕ. || Четыреугольная корзина, часто с крышкой. Кĕвĕсем. Хăваран сунтăх авăтăм — хăва хуппи сĕвĕнмес. Ib. Сунтăх-сунтăх сар мăйăр, çисен çимесен те катса пăх. Юрк. Сунтăх = пĕчĕкçĕ пуркă, тăваткăлскер. Ст. Шаймурз. † Хăваран сунтăх тăвăттăм, хăва хуппи сĕвĕнмест. См. сунтек. || Узор на груди женской рубахи по обеим ее сторонам. КС.
то же, что супăн курăкĕ. Хурамал. Супăнь курăкĕ, lychnis, татарское мыло; барская спесь (красн. цветы). МПП. Супăнь курăк. Сурчăкпа сурать те, алпа сĕркелесех кăпăкланса каять; вара пите сĕреççĕ те, пит хĕп-хĕрлех пулса каять. Н. Седяк. Супăнь курăк, çӳлĕ хĕрлĕ вак чечеклĕ пулать, йĕпе вырăнта ӳсет. П. И. Орл., Д. С. Серг. Супăнь курăк; ку курăкпа ачасем пит çуса аппаланаççĕ.
сорчăк (сурζ’ы̆к, сурџ̌ы̆к , сорџ̌ы̆к ), плевок, слюна. ЧП. Хамăр савни чуптусан, сурчăкĕсем пыл пак туйăнать. Альш. † Савнă-ях та тăванăмсене (родных) эп чуптурăм, сурчăкăмсем кайрĕç пыл пулса. Синьял. † Атăл варне вак касрăм, пăрĕ карĕ те, сулă пулчĕ; чун савнине чуптурăм: сурчăк карĕ — пыл пулчĕ. Орау. Çук чухне чăтан епле пулсан та: сурчăка çăтса çӳрен вара (относительно курева). Ib. Сурчăкне те аран-аран сурса кăларать (с трудом отхаркивает). Ib. Сурчăк çăтса та анмаçт, темĕскер пыр шăтăк типсе ларчĕ (пересохло в горле). N. Сорчăка каялла çоласа илес çок. О сохр. здор. Ун пек ӳсĕрнĕ чухне ача сурчăкне кăларма хăтланса аллисемпе мĕне те пулин ярса тытма тăрăшать. Туперккульос 4. Сывмар çын, ӳсĕрсе, сурчăк пĕрчисене сывлăма пĕрĕхтерсе ярать. || Сред. Юм. Çиппе кăмакана хываччин кайса çăвас тессине: çип сôрчăк кайса кăларас, теççĕ. N. çип сурчăкĕ. См. кантăр.
понуд. ф. от çарăлтат. N. Çумăрлă кун (в дождливую погоду) урам тăрăх пĕр çын çарăлтаттарса темĕскер (надтреснутым голосом) кăшкăрса пырать: выртан-тăран вак-тĕвек пуçтарать.
(с’ырма), река; речка. Ск. и пред. чув. 91. Çумăр çырма пек юхать. Альш. † Çырма тĕпне вак касрăм, тур лашана шăварма. N. Çырма тесе юхса выртакан шыва калас. НАК. Ял тулашĕнче, пĕр-пĕр шывлă çырма хĕрринче. Юрк. Çырма урлă каçмалла. Трхбл. Çырмара ейӳ тухнă. Вăл тĕлте ейӳ сарăлат. || Овраг. Янш.-Норв. † Çинçе çырмара виç кукăр, кукри сайран куккук йăви, куккук! тиен пĕри çук. Сред. Юм. Çырмана шыв аннă тесе çорконне йор ирĕлсе çырмара шыв йоха пуçласан калаççĕ. Якейк. Çырмаялла виçĕ ача анса карĕç.
(с’ин’ζ’э, с’ин’џ̌э), вм. çийĕнче— в, на (чем), на поверхности (чего). Качал. Йăвам çинче çăмартам, çăмартам çинче чĕпĕм пур. Регули 1120. Çĕнĕ сăхман он çинче (на нем) паян. Ib. 1117. Йăвăç çинче ларать. Ib. 183. Вăл киле килнĕ çĕрте, çол çинче, окçа топрĕ. Самар. † Ула-чăпар кĕпесенĕн шурри çинче, камăн алли витĕр тухнă-ши, çинче (= çинçе), пĕрти, пилĕклĕ, хура куçлă, камăн арки çинче йăванса ӳснĕ-ши? N. Пăрусем сĕлĕ çинче çӳреççĕ. Орау. Масар çинче унта-кунта анчах пытарнă вилнĕ çын тăпри тĕмисем курнаççĕ. На кладбище видно несколько свежих могильных холмиков. Ib. Масар çинче юр айĕнчен хĕлле пытарнă вилнĕ çын тăпри куписем туха пуçларĕç. На кладбище показались из-под снега свежие могильные холмики. Ib. Атăл çинче кĕпер тунă çĕртре ĕçлеççĕ. Четырлы. † Лаша вăйĕ пӳлмере, кристянсем вăйĕ çĕр çинче. К.-Кушки. Кам унта сăмавар çинче курăнат? Кто это там на поверхности самовара (т. е. отражается) Ib. Кам унта ларат сăмавар çинче? Кто это там отражается на поверхности самовара. N. Вăл (он) хăй сăнин кĕлеткипе куç-кĕски çинче (в зеркале) пăхакан çын евĕрлĕ. Шинар-п. Пӳртĕнче тăта вĕсенĕн алăк панче пĕрене çинче пĕр шăтăк пулнă. О сохр. здор. Вĕсен ырашĕ çинче тата пукра та нумай пулать. Собр. Çĕр çинче çуралать, вăт çинче тĕне кĕрет, шыва курсаннах вилет. (Тăвар). Б. Ильгыши. Йăви çинче çăмарти пур, çăмарти çинче мĕн пур? — Çăмарти çинче чĕпĕ пур.— Чĕппи çинче мĕн пур? — Чĕппи çинче йăпах тьыха пур. Никит. † Виç ял çинче виç варличчĕ, илес тени пĕреччĕ. (Солд. п.). Собр. † Ушкăн-ушкăн тупăлха, ушкăнĕ çинче пĕри шупка. N. Çав хуранта пăта çара çу, сĕт çинче пĕçереççĕ, çăмарта та нуммай яраççĕ. Кан. Укçа шăпах тавар çинче тăрать. Все деньги в товаре. Ib. Ытти заметкусем çинче вак ĕçсем çинчен çырнă. ТХКА 71. Вакун çинчех, тырă илсе тавăрăннă чух, атте вилнĕ, тет. N. Хирте пулă çинче тулли пучахсем те, пушшисем те пур. N. Эс янă пиçмо çинче çирĕм пус окçа илтĕм. Орау. Такана çинче пăрçа кустăраççĕ, те пăрçа куккăли тăвасшăн, темскер. Н. Карм. † Уйрăлнă чух эпир уйрăлтăмăр, кантăр çинче ӳснĕ пуса пек. Юрк. Йĕс кĕлетре шăналăк, шăналăк çинче сарă хĕр. N. Ыраш çинче çӳпĕ нумай... N. Ыраш çинче пукра пур. Ядр. Виçĕ кун халсăр выртрăм та, тăват кун çинче (на четвертый день) чĕрĕлтĕм. N. Икĕ кон çинче. N. Кайран вара ăричаксемпеле çапса аран виçĕ кун çинче (на третий день) вĕлерчĕç, тет, çакна. (Из сказки). СВТ. Шатра таврашĕнчи ӳт тăхăр кун е вунă кун çинче (на 8-ой иди 10-ый день) пит хытă хĕрелме тытăнать. N. Икĕ витре ĕçсен, виçĕ витре çинче (когда выпьют 2 ведра и принимаются за третье). Кан. Малтан шыв çинче ишсе пырать. N. Çăвĕпе сирĕн е хĕвел çинче, е çумăр çинче, е сивĕ çинче çӳрес пулать. || Над. N. Хĕвел: эп ир тохрăм та, каçчен çĕр çинче çӳрерĕм, тет. N. Калакла çăмарта çинă чухне çăмартана чашăк çинче тытса çияççĕ. N. Шу çинче кайăксам вĕçсе çӳреççĕ. N. Сĕтел çинче шăнасам вĕçсе çӳреççĕ. Якейк. Алăк çинче хонар çакăнса тăрать. Над дверью висит фонарь. Сорм-Вар. Хура хĕр сасси ял çинче (раздается над деревней, или по деревне). Торп-к. Ывăлĕсем пырса пăхнă та, алăк çинче шĕшлĕ тăнине курсан, çĕн çĕре витрех тарнă, тет. || При, при наличии. Сала 275. Анне çинче пурăнтăм шурă сĕт çинчи хăйма пек. Али 70°. Патшапала çанат ячĕ çинче аттепеле анне ячĕ пур. N. Эпĕ сан çинче ырă куртăм, халĕ эпĕ кин аллине юлтăм — йĕп çине юлтăм. БАБ. Вилле пăрахса кӳрше кайса çывăраймастăн вĕт. Хăрасан та пулин ун çинче (при покойнике) иккĕшĕ çĕр каçнă, тет. Сред. Юм. Пит чирлĕ выртакан çын выртнă пӳртре хăй сӳнтермесĕр ларсан: çинче ларнă, теççĕ. Сунч. † Атте-анне çинче пурăннă чух тивлетлĕччĕ пирĕи пуçăмăр. Полтава 11. Хамăр пурнăç пур çинче усал çылăх пулас çук. N. Сарă лашам пор çинче, пока у меня есть Савраска. N. Хăвăнта хастарлăх пур çинче ан ӳркен. N. Çак тĕрлĕ пулман пулă çинче унтн çынсем ялан пулă кăна çиетчĕç. Хора-к. † Тунти пасар пор çинче хĕр пăхмасăр илес мар; çак ял хĕрĕ пор çинче пер (= эпир) те арăмсăр порнас çок. || Из. Собр. Шыва витре çинче ĕçсен, çылăх пулат, тет. || Из-за. Ала 16. Çавă хĕр çинче вăсен тавлашу пулнă. Тораево. Кайнă чух вăл виçĕ усал такмак çинче тавлашнине курнă. Ib. Эсĕ пире сут туса пар, эпир çак такмак çинче виçĕ çул тавлашатпăр. Синерь. Вăл вĕсене каланă: ма эсир вăрçатар? — Вăлсем каланă: курăнман калпакпа курăнман атă çинче, тенĕ. || Иногда употребляется при обозначении времени. N. Вилнĕ çыннăн ӳтне ир çинче (на утро) пытармалла пулсан... N. Ир çинче каллах иртерех тăраççĕ те, уя каяççĕ. N. Авăн çинче кайнă (во время молотьбы). N. Данил вилчĕ авăн çинче. Истор. Пĕрре Владимир çывăрнă чух Рогнеда ăна кăшт кăна çĕçĕпе чиксе вĕлереймен, лешĕ çинче (во-время) вăранса çĕççине туртса илсе ĕлкĕрнĕ. || Среди, в. Кан. Çирĕм пилĕк ача çинче начаррисем те пулнă. Ачач 65. Кантуртан килнĕ хута çав кунах халăх çинче вуласа кăтартнă. N. † Ялĕ-ялĕнче хĕрĕсем каччă çинче палăрмасть; хамăр ялсан хĕрĕсем укçа çинче палăрмасть. Ау 269. † Тăват пилĕк пăрат (брат) çинче эпĕ кăна ытлашши. N. † Ах аттеçĕм, аттеçĕм, пилĕк чуну çинче эпĕ пултăм ытлашши. Турх. † Нумай ача çинче, ах, ӳсрĕмĕр, анчах пире ырă кун пулмарĕ. N. Ертел çинче пурте пулат. Альш. Çитмĕл тĕслĕ кун çинче çил-тăвăл кун килĕ. N. Халăх çинчи шута ăста пĕлекен çын сайра анчах. Собр. † Кӳрĕш-арăш çинче пурăнтăм, пĕр йăвари çăмарта пек. (Хĕр йĕрри). Ст. Ганьк. † Куçна шурă илсессĕн, хĕрсем çинче килĕшмест. || При названии городов и пр. на вопрос: где? Н. Сунар. Кам кайма охота çанти купир çинчи чипер Анастаçи ятлă хĕр сăнне исе килмешкĕн, уна çĕр тенкĕ парăпчĕ. (Из сказки). Панклеи. Вăсам çинчен Сорăмра мар, Кăрмăш çинчи чăвашсем, Самартисем те пĕлеççĕ. Ib. Сорăм çинче. Панклеи. Çакăнта мăн хола полнă. Çав хола çинче вăрçă тохса кайнă. Вăрçă тохсанах, холине çĕр çăтнă. (Из сказки). || На обязанности, на ответственности. Актăй. † Ĕçес, çияс хуçа çинче, пупляс, юрлас пирĕн çира. Угощенье на хозяине, а беседы и песни на нас (т. е. как бы составляют нашу обязанность). Ст. Ганьк. † Сакăр пирĕ — сарă сыппи, пилĕке çитми тусан арăм çинче. || О, об, относительно. N. Мĕн пур сăмахĕ — юмахĕ те пăрусем — вăкăрсем çинче анчах.
большая дорога. ЙФН. † Мăнкун килет мăн çулпа, иртсе каять вак çулпа.
, çутă пулă, назв. какой-то рыбы. Б. Аккоз. Шемшер. † Атăл варне вак касрăм çут поллине шыраса.
рюмка с водкой. Шемшер. † Атăл варне вак касрăм, çут поллине шыраса; атте патне килтĕмĕр, çут черккине шыраса.
кататься на лошади на маслянице. Савруши. † Ĕçекенсем юрла-юрла çӳреççĕ, ăрам тăрăх çăварни чупса. N. Вак-тĕвек ачасем кăнтăрла çăварни чупаççĕ, яш-кĕрĕмсем каçхине çăварни чупаççĕ.
(с’ŏдŏх), прожорливый, жадный. КС. Баран. 117. Уланкă çăтăх, хаяр пулă: вăл вак пулăпа тăранса пурăнать, хурт-кăпшанкă та нумай çиет.
учащ. ф. от гл. çĕт. Кан. Тевĕш тата ытти вак-тĕвек япаласем чылай çĕткеленĕ (пропало).
назв. духов. М. Васильев. Таврари ырăсем тесе вак-твек турăсене каланă. Вĕсене парне памасăр юраман; вĕсем, парне памасан, çулта-йĕрте вĕсен тĕлĕнчен иртсе кайнă чух хăратса çынна чирлетме пултарнă, парне паракана тĕрлĕ усалтан сыхланă.
(танаш), равняться, сравниваться, уравниваться. См. танлаш. КС. Тавай иксĕмĕр танашса пăхар. В. Олг. Танашса ларса. Стало вровень. Йӳç. такăнт. 19. Эпĕ ăçтая санпа танашăп? Догаево. Çуркуннене пуш уйăхин тăххăрăмĕш кунĕнче шутлаççĕ, мĕншĕн тесен çав вăхăтра кун çĕрпе танашать. Беседы. Вăл нимĕн пĕлмен ăссăр выльăхсемпе танашать. Хорачка. Манпа танак (= танах) танашат вăл. Полтава 82. Çар ушкăнсем вырăна ав тăраççĕ танашса (равняются полки). Якейк. Ну, ачасам, танашса пăхăр-ха: хăшĕ çӳллĕ, хăшĕ лотра. || Поверстаться. N. Танашрăм. Я поверстался. || Поровняться. КС. Эсир иксĕр хăвăр танашăр.— Танашасшăн мар вăл. Ib. Ĕçлеттерекен хуçанăн вак укçа пулмасан, ĕçлекеннисем укçисене ушкăнăн-ушкăнăн илеççĕ те, кайран пĕр-пĕринпе танашаççĕ. КС. Макçăмпа Йăван танашса пăххăрĕç те, Макçăм çӳллĕрех.
(тирбэj, т’ирбэj), порядок, благоустройство. СТИК. Ман карташĕнче пĕр тирпей те çук. У меня нет во дворе никакого порядка. Альш. † Вак касрăм та, шыв ĕçрĕм, шыв тирпейне пĕлмерĕм; каччă пултăм, авлантăм, арăм тирпеqне пĕлмерĕм (не умел обращаться). Т. Григорьева. † Хăмăш касса пӳрт турăм, пӳрт тирпейне пĕлмерĕм. Ир. Сывл. 25. Ĕçхалăх вăй-халĕ... кунта вут пулса тирпей шăранать. N. Кил-çурт тирпейĕ тума тытăнать. Начинает приводить дом в порядок? || Экономия.
неизв. (искаженное?) слово. N. † Чупрăм-антăм пăр çине, юрĕсене хирса (scr. сырса) вак касрăм. Шывĕсене выртса ĕçнĕ чух тит-чĕчĕ çыпçăнчĕ пит çумне. Шăлса исем, аннеçĕм, шур тутрупа! Çăлса юлсам, аннеçĕм, мулупа! Шăлса илес тесен, шур тутру çук: çалса илес тесен, мулу çук.
(ты̆ры̆х, тŏрŏх), длина (полотна). Янш.-Норв. Пилĕк тăрăх шур пирĕпе виçĕ тăрăх улача пур. КС. Тăрăх, цельная холстина (пир тăрăхĕ). Слеп. Пĕр тăрăх пир (20—25 аршăн и 10 аршăн). Янтик. † Тăрăх-тăрăх шурă пир, тăрăхĕ вăрăм пулинччĕ. Чăвашсем 22. Вăл вара вĕсенчен виçшер тенкĕ укçа, пĕрер тăрăх пир илнĕ, пĕр четвĕрт эрех ĕçнĕ, тет. Султангул. † Тăрăх-тăрăх улача, касса пĕтмĕ, терĕр-им? Пĕвĕ ӳссе çитĕ те, ăсĕ кĕрсе çитĕ те, ĕмĕрне каймĕ, терĕр-им? N. Ун пуçĕнчен шухăшсем кумса пĕтернĕ тăрăха тĕрлеме пуçларĕç. Хăшĕ-ха ун чăн илемлĕ тĕрри? Ал. цв. 12. Аслă хĕрĕсем хăйсен пурçăн тăрăхĕ çине ылттăн кĕмĕлпе тĕрлекен ĕçĕсене пăрахса, ашшĕне хирĕç чупса тухаççĕ. Сред. Юм. Пир кăнтарăм; пир, тăла тĕртсе кăларсан: пĕр тăрăх тĕртсе кăлартăм, теççĕ. || Мера ниток? || Звено. N. Вăл вăкăр хапхаран кĕреймен, ăна çичĕ тăрăх хӳме сӳтсе картишне кӳртнĕ, тет. (Такмак). Тайба Б. † Ултă тăрăх хăмана утса тухса пулмарĕ. || Плаха. Орау. Виçĕ тăрăх вутă исе килтĕм (три плахи). N. Нимене çич лав карăмăр. Тăрăхине пĕтерсе килтĕмĕр, çатрака юлчĕ. Собр. † Тăрăх-тăрăх вут сыппи, ялан ĕне ури айĕнче. Орау. Тăрăх, полено трехаршинное. Ib. Пĕр тăрăх вутă парса ярăр-ха мана кивçен. || Полоса. Толст. Унтан ункăран унка пĕр вершук çитейми тимĕр тăрăх илнĕ. || Местность. КС. ЧС. Пĕрре пирĕн тăрăхра выльăх мурĕ пулчĕ. Кан. Ункă тăрăхĕнче ун пек пуян урăх çук та. N. Хамăр тăр(ă)хсам çок. Нет людей из нашей местности. || Продольный. Ст. Чек. † Пруххăртейĕн хыçĕнче тăрăх хăма çураççĕ. Собр. Уйра тăрăх пăта тăсăлса выртат. (Йăран). N. Тарăх та выртрăм, Елекка, урлă та выртрăм, Елекка, юраймарăм, Елекка. (Старинное изречение). || Употребляется в качестве послелога. Орау. Манахсам тăрăх çӳрерĕм, вырăн çук. Паян кĕпĕрне хуçи патне кайса пăхмăр-ши? Вырăнсăр юлап вĕт. Халь Пашалу тута патне кайса килем-ха. Час килеп. N. Çак çын ĕнтĕ, юмăç каланине манас мар тесе, çул тăрăхах (по всей дороге): пĕр пăт тух-и, çур пăт тух-и, пĕр пăт тух-и, çур пăт тух-и, тесе таварăнать, тет. Ал. цв. 7. Çав пусма тăрăх вăл патша çуртне кĕрет. N. Вĕсенчен хăшĕ министр патĕнче, унăн канцелярийĕсенче ĕçлеççĕ, хăшĕ пĕтĕм патшалăх тăрăх ĕçлеççĕ. Мошков. † Ула кушак, шур кушак ширшанта (шаршан та?) тăрăх (scr. торэх) кускалать; ача чнпер (çавă пур та), хĕрсен тăрăх кускалать. Регули 173. Вăл каланă тăрăх эп турăм. Ib. 1308. Порне тарăх волать. Япала тăрăх шотласа парăп. Ib. 1085. Вăл мана хĕнерĕ, эп çавăн тăрăх (çавăнпа) çилентĕм. Хăр. Паль. З2. Мăя тăрăх çăмăр шывĕ кайрĕ. Урмаево. Карчăкăн ывăлĕ сахат тăрăх мар, минут тăрăх çитĕнет, тет (рос). Туй. Хĕрĕ унта мар, хĕр туйĕ вăл вăхăтра çӳрет хурăнташсем тăрăх. Батыр. Ашшĕ тăрăх ывăлĕсем. По отцу и сыновья. (Послов.). Чăв. й. пур. 5°. Кĕнеке тăрăх хисеп турĕç (счет, вычисление). Сенг. Манран (надо мною) киле кайнă чух çул тăрăхах кулса пычĕç. Кан. Апат кĕренкке тăрăх пĕрле çитереççĕ. Ib. Ăна халăх яуррИсем тăрăх çырнă. N. Чăваш ялĕсем тăрăх çӳреме тухса кайнă. Регули 172. Вăл панă тăрăх эп те патăм. Ib. 1307. Çол тăрăх йăвăçсем тăраççĕ. Ял тăрăх çӳрет. О сохр. здор. Вăл ĕç телей тăрăх пулать. Это зависит от счастья. Вишн. 59. Апата нумай çиесси вăл вĕреннĕ тăрăх килет. N. Ĕçленĕ тăрăх (или: тунă ĕç тăрăх), сдельно. О сохр. здор. Вăл çул тăрăх, е уйăх тăрăх килет (здоровье). КС. Арăм тăрăх, из-за жены. Ib. Çав ятлаçу сан тăрăх туххăрĕ (из-за тебя). N. Эпĕ инспектор патне çырса ятăм жалованье яман тăрăхран. Чăв. й. пур. 21°. Çав Ивана, хăй пит вĕçкĕн тăрăх, çынсем хăне те мăшкăллакаланă. Шурăм-п. Юрлакан хăй савнă тăрăх — кирек хăш кĕввине те юрлама пултарать. Регули 1070. Олпут ачишĕн (ачи тăрăх) анчах конта порнатăп. Ib. 117. Эп онпа поплесе пол тытаç тăрăх. Ib. 54. Эп онпа поплесе тыр сотмалли тăрăх. N. Эсир каçет тăрăх илтнĕ пуль. О сохр. здор. Çавăнпа палакансем, камитсем курма, юрăсем, ташăсем, килти вак-тĕвек ĕçсем çынсене пит усăлă, мĕшĕн тесен кирек кам та, ĕçлекен çын, ун тăрăх канать. N. Çав тăрăх ăна вăл малтанах пĕлтернĕ паллă вырăнне хунă. N. 1903-мĕш çулта, Кирилловка хулинче выставка пулнă чух, эпĕ унта хам пĕлекен тĕрлĕ ремесла тăрăх тунă япаласене ятăм. N. Пирĕн йомахласси те пиçмо тăрăх анчах. ТХКА 98. Кĕлеткем пĕчиккĕ пулсан та, кĕлеткем тăрăх пăхтартăм. НИП. Пăрлă шыв пуç тăрăх яратчĕ. N. † Ăмăрт-кайăк вĕçет шыв тăрăх, çамрăк ĕмĕр иртет кун тăрăх. Чураль-к. Урпа ани урлă, сĕлĕ ани тăрăх. (Хура пӳрт маччи). N. Урама тăрăх. ЙФН. Атти ани çула тăрăх. ЧП. Пирĕн ани çула тăрăх. N. † Ту-ту тăрăх тупăлха, турта тума юрĕ-ши? Шыва тăрăх хурама, пĕкĕ авма юрĕ-ши? Нюш-к. Вăрмана тăрăх чукун çулĕ иртсе каять. || Б. Яныши. Йăтти ачашланса тăрăх сикет, тет. Сред. Юм. Йытă паллакан çынна корсан тăрăх чĕвенет (встает на задние лапы, передними упирается на человека). N. Унтан тăрăхах йĕтĕн çине пир хураççĕ (в гроб). ТХКА 92. Хура йытă пулсан, мана хирĕç сиксе тухатьчĕ вăл йăпăлтатса, хӳрине вылятса, хам тăрăх сикетчĕ. Сред. Юм. Пĕр пĕчик йытăпа аптăранă эпĕ паян, пĕр май хам тăрăх сикет.
свивать (гнездо); укреплять. Ир. Сывл. 28. Вак-тĕвекрех туратпа йăва тăртать (тăрăшать курак). N. Тăртаса çирĕплетсе çитерет. Хастарлăх 25. Мĕн пур çамрăка: юсатпăр, тăртатпăр.
(хывдар), понуд. ф. от гл. хыв. Юрк. Кăçал çĕлетнĕ сарă кĕрĕкме хывтарас çукчĕ шухăшăмра. N. Юпасăр кĕпер хывтартăм. (Пăр шăнни). N. Пăхăртан çĕлен кĕлетки хывтар. Собр. † Кĕмĕл çĕрĕ хывтарар-и ялан таса кĕмĕл укçаран. Батыр. † Кĕмĕлтен çĕрĕ хывтартăм, сылтăм алла тăхăнтăм. Сиктер. Ашшĕ тимĕрçе тимĕр чупмар хывтарнă. N. Хурçăран хачă хывтартăм, хура пустав тăрăх касмашкăн. Чăв.-к. Вакă-тĕвек тимĕртен платник пурти хывтартăм: çичĕ ютпа тавлашма хурçă чĕлхе хывтартăм. N. Пурта хурăç хывтартăм. N. Тата хайхи хамăр уйрăлнă çул сĕлĕ вăрлăхĕ пачĕçĕ; вăл сĕле хамăр илменччĕ, пăяхам илнине 7 пăт хывтарчĕçĕ.
хоскат, двинуть. N. Вăл тусене хускатса лартать. N. Çакскер пĕренене урипе кăшт хускатса ячĕ, тет. || Расшевелить. Орау. Хăмлана пăртак хускатасчĕ, ытла хĕрсе кайĕ. || Поднять. N. Мăн çол çинчи хура тусанне хора-тор лаши хоскатрĕ. || Начинать. N. Çапла вара туй хускатса пӳрте кĕреççĕ. N. Вара турккăсем крексемпе вăрçă хускатнă. || Тревожить. Баран. 103. Вак тымарĕсене хускатма юрамасть. Орау. Шыва ан хускат, пулăсем хăраççĕ. N. Çеçен хире тухрăм — ут кустартăм, кăлкан тĕпĕсене хускатса. Хурамал. † Укăлчаран тухрăм, ут кустартăм, кивĕ кăлкансен тĕпне хускатрăм. Никит. Пирн пек çамрăк ачасене Шупашкар улпуч хускатрĕ. (Солд. песня). || N. Эсир йĕрсе манăн чĕрене пит хускататăр (расстраиваете). Орау. Чĕрене ан хускат ăна каласа. Сĕт-к. Вăрман орлă çил вĕрет, йăвăç шулчине вăл тăкать, холаран холая хот çӳрет, пирн ăшчика вăл хоскатать. N. Эсĕ курма пырап, тесе, манăн чуна хускатрăн. Ты написала, что приедешь побывать, и тем лишила меня покоя (взбудоражила). || Растревожить. N. Шурă шупăр çĕлетес мар, яшсенĕн чунне хускатас мар (раздражать?) В. С. Разум. КЧП. Сарă хитре хĕрĕсем шур шупăрсем тăхăнса тăраççĕ пӳртсем умĕнче каччăсен чунне хускатса. || Раздражать. Н. Карм. Ура çине тăтăм таш ташлама, курайман тăшман чĕрине хускатса. || Пугать. Пазух. † Шулап çинчи шур кайăк, çын хускатман пулсассăн, вĕçес кайăк марччĕ вăл. || Наводить страх. Альш. Тĕк тăмалăхах çын чунне хускататăн эсĕ (понапрасну наводить страх).
ива. Чуральк. Кайăк каять кушланса, хăви юлать хурланса. N. Хăва, верба. Собр. Хăваран пулăшши пулмĕ, теççĕ. (Посдовица). || Тальник. Рак. Аял ту, аял туран вăта ту, вăта туран çӳллĕ ту, çӳллĕ туран вак хăва, вак хăвара вак кайăк. Низкая гора, за низкой горой средняя гора, за средней горой высокая гора, за высокой горой мелкий тальник, в мелком тальнике мелкая дичь. (Загадка). ГФФ. † Олăх тăрăх тил йортать, хăва тĕми çывхарать. По лугам рысит лиса, скоро уж конец таловым кустам. || Куст. М. Етмен. Хăва, куст (то же и в других говорах б. Курмышск. у.) Ст. Шаймурз. Хуран-хуран курнакан хура хурлăханăн хăвисем. N. Шаннă хăвара кайăк çук теççĕ.
бобер. Начерт. 191. Кильд. Вак касрăм, шыв ĕçрĕм, хăнтăр пур иккенне пĕлмерĕм. Хурамал. Анкарти пĕр хыçне виртсем ятăм, хăнтăр чĕппи пурне пĕлмерĕм. Рак. Хăвăлта хăнтăр вылять. (Куç). Çатра-Марка. Хăнтăр тĕслĕ йăттăм пор. Трхбл. Куç харшисем хăнтăр, куçсем çăлтăр, кам телейне пăхса ӳсет-ши. Хорачка. Хăнтăр çока — хĕрарăмсам сыпăçтарса; хăнтăр ĕçлĕк — хĕрарăмсамăн авал; хăнтăр шура порăннă таста анатра. N. Эпирех илес ай хĕрĕн те пичĕпе куçĕ çăлтăр пек, çӳçĕпе пуçĕ хăнтăр пек. || Тесьма, оторочка. М. Ăнтавăш. Хăнтăр, самодельная оторочка из овчины. СПВВ. НН. Хăнтăр, кĕрĕк çухине тытакан тир. СТИК. Кĕрĕк аркине хура путек тирне тăсăмăн-тăсăмăн касса тытаççĕ; çавна хăнтăр тытас теççĕ. Тюрл. Хăнтăр, обшивки (тюленев., котиков. и др.). Чутеево. Хăнтăр, вообще обшивка по краям верхнего платья (тӳлен, кутьăк). Ст. Чек. Хăнтăр, воротник шубы из тюленьего меха. Кĕрĕк хăнтăрĕ, кĕрĕк çухине хăнтăр тытаççĕ. Ст. Шаймурз. Тăхăр тиртен кĕрĕк çĕлетекен, унăн хăнтăрĕсем епле-ши. || Альш. † Çипирккене хăнтăрсем эп çавăртăм. Нюш-к. Хăнтăр çаврас тесе ака пуçĕпе ана тавра пĕрре акаласа çавăрăнассине калаççĕ.
(кошворриы), назв. местности? Б. Олг. Токшик панче Кошворри киремечĕ; ĕлĕк парса она мăшăр тиха и тата тына, мăкăр парнă; парса полă — çăртан, всякий вак-тӳек (вак-тӧк), тĕслĕ-тĕслĕ.
кăвайтă (кы̆ваjт,-ды̆), мелкое топливо. Шурăм-п. № 18. Хăшĕ кăвайт хураççĕ (на костер). СПВВ. НН. Кăвайт — вак-тĕвек вутă, турпас. Хурамал. Кăвайтă — вĕтĕ тип вутă: хуран айне хума кăвайтă илсе кĕр. СПВВ. ПВ. Кăвайт, мелкие дрова, хворост.
(чит. кы̆лдрук), неизв. сл. Сред. Юм. Вак-вак кăлтăрук.
печурка. СПВВ. Сред. Юм. Кăмака шăтăк тесе, кăмака çумне вак-тĕвек япала хума хăварнă шăтăка калаççĕ. С. Айб. Кĕлтесене лахханран илсе кăмака шăтăкĕсенче типĕтрĕмĕр. ЧС. Кăмака шăтăкне хураççĕ.
(кы̆на), только; исключительно. СТИК. Ун ячĕ кăна чăваш, пурăнасса вырăсла пурăнат. Он только по имени чувашин, а живет по-русски. Ib. Ку япалана ахальрен кăна, кăтьăр-катьăр тукаласа хунă. Этот предмет сделан очень плохо; только так себе, Ib. Ахальрен кăна кĕрсе тухам, терĕм. Я зашел так, от нечего делать. Ib. Клетки кăна тăрса юлнă. Остались одни кости да кожа. Халапсем. 29. Кувăн аттисем ман урана чух кăна (как раз в пору) пулмалла. Юрк. Хăш чухне тата çавăн пек хăй кăмăлне килнĕ кĕнекесене хăй вуланипе кăна мар, ытти çынсене те вуласа пăхма панă. Ib. Ĕлкĕрсен, эй çиме аван пулат-çке! — темĕн тĕрлĕ тутлă. Ăçтан кăна чăвашсем апла тума вĕреннĕ-ши! Ib. Унта эпĕ шăмăсем кышласа кăна пурăнăтăм (т. е. мне было-бы хорошо). Ib. Епле кăна тыррăмсене выртарса, анкартне кӳртем-ши? Ib. Кăна мĕн кăна тăвам-ши, хай пуçăм тата ырата пуçларĕ-çке? тет, тĕлĕнсе. Ялюха М. Ун пеккине кăна эп куркаланă ĕнтĕ (много я видел таких-то; гов. с пренебрежением). Альш. Ку ача ашшĕпе амăшне: çăкăр парăр, тесе кăна тăрат, тет (все просит хлеба). Лешсем ăна касса парса тăраççĕ, тет. Изамб. Т. Хăранипе чĕтĕресе кăна тăтăмăр (во время грома). БАБ. Каçхине çурçĕр тĕлĕнче кăна пырать, тет те, эл алăкĕсене, пырса, шакăртаттаратьчĕ, тет, эл тата etc. || Только что. Землед. Эпĕ чей ĕçсе кăна тăранначчĕ, трактире çынсем пухăна пуçларĕç. Хурамал. Пусас кăна, тенĕ чухне... || Употр. для большего оттенения той или иной черти. N. Лутра кăна хурăн, низенькая березка; хура кăна çын, красивый такой брюнет; пĕчĕкçĕ кăна, малюсенький; çамрăк кăна, молодой такой. (Некоторые слова являются характеристичными для отдельных говоров; напр., понятие исключительности выражается в них различно: анчах — чаще у верховых чуваш, çех, çеç, çих, çиç — у чуваш средней полосы, кăна — у южных, низовых; тулккĕ — у нек. низовых). Юрк. Пĕр начяр кăна пурăнакан чăваш та хăй ачисенчен пĕрне çыру вĕренме ярат. Ib. Малтан пăттин пĕçереççĕ, унтан тиркĕ çине ăссан, çу сапсан, калекпе пит лайăх кăна (как следует) пăтратаççĕ. С. Айб. † Лашана çапрăм лайăх кăна (сильно), старик тăрах юлчĕ! Альш. Вĕсем те Çерçикассийĕн вĕçнерех кăна пурăнаççĕ (ютятся у конца деревни). Никит. Пурне те питĕ кăна (очень даже) йывăр килчĕ (в засуху). || Иногда в песнях, как бы только украшает речь. Кубня. См. ытар. Альш. † Шăнкăр кăна, шанкăр шывсем юхать, шăнкăрчă чĕпписем шыв ĕçет. Ib. † Улма йывăç лас кăна (развесистая): турачĕсем вак кăна. Бел. Гора. † Çеçен те хирте çаврака кӳлĕ, çаврака кӳлĕре тăватă кăвакал; персех илĕттĕм амине кăна, тăкăнса юлĕ мамăкĕ кăна. ЧП. Хура кăна çĕлен эпĕ вĕлертĕм.
(кы̆шты̆рдат), шуршать, шуметь, возиться. В. Олг. Мĕн кăштăртатса выртатăн, çурма (спать) пĕлместĕн. Хорачка. Кăштăртат, шуршать (напр. о мыши в соломе). КС. Вăрманта типнĕ çулçă, тата çӳхе тип турпас каштăртатать. Ib. Пурçăн тумтир каштăртатат. Шорк. Олăм ăшĕнче темскер кăштăртатать. В соломе что-то возится, производит шум. Икково. Орам тăрăх шулчăсам кăштăртатса вĕçеççĕ. 93 çул. 49. Шăп пулнă: вăрманта çулçă кăштăртатни те, улăхра курăк вĕлкĕшни те илтĕнмен. Ib. 18. Пĕр ик-виç минут хушши ĕнтĕ çӳлте, ун пуçĕ тĕлĕнче, çулçă кăштăртатнă пек çасă илтĕннĕ. || Делать или работать слегка или без заметных результатов. СПВВ. ИФ. «Кăштăртатас= ĕçлес, ĕçлесе ӳсĕнтерес мар». Ib. Тек кăштăртатса çӳрет, ни ĕçлени çук, теççĕ. Ердово. Çаплах кил хушшинче кăштăртатса ĕçлесе çӳреççĕ. N. Çуртури (так!) акса пĕтерсен, çимĕкчен ахалих кăштăртатса ĕçсĕрех пурăнаççĕ. КС. Унта-кунта вак-тĕвеке пирĕн ачасем кăштăртатаççĕ. Шурăм-п. № 14. Унта инке кăштăртатать — мунчана кайма хатĕрленет пулмалла. Сред. Юм. Мĕн кăштăртатса тăран? Почему ты вяло работаешь? || Плестись (о ходьбе). N. Ку кĕткелесе чылай ларнă; унтан, ларсан-ларсан, икĕ ватă старик кăштăртатса пыраççĕ (приплелись). ЧС. Пирĕн асатте килте çаплах кăштăртатса (тихонько) çӳретчĕ, вăрмана çаплах каятчĕ. Халапсем 31. Еррипенĕн кăна кăштăртатса, пӳрте кĕчĕ, тет. В. Олг. Ват çын çӳрет аран кăштăртатса. Шорк. Тек хуллен кăштăртатса пырать (идет очень медленно; говорят про старика).
то же, что кĕрӳ ларни. Курм. Юрк. Кĕрĕве (кĕрӳре) ларнă чухне вак-тĕвек укçа нумай кирлĕ пулать. ЙФН. † Чикес (= чĕкеç) чĕппи Тари пур; Макçам кĕрĕве ларнă чух сарай хĕрне ларса юлчĕ. Хыççăн вĕçсе пыминччĕ, Макçăма намăс туминччĕ!
мелочь. N. Вак-тĕвек.
то же, что тĕлте. (См. тĕл). Сорм-Вар. Тĕвик-тĕвек текерлӳ, санăн йăву хăш тĕлтре? N. Ман тĕлтре кайăк килсе ларчĕ. Надо мною села птица. Эльбарус. Анчах йĕркипе ĕçлесе хăш ĕçне мĕлле тĕлтре ĕçлессине пĕлсе, çапах пĕтереççĕ. СПВВ. Тĕл; пĕр тĕлте= тĕлтре.
встр. в сдожении: татăк-тĕсĕк, всякие обрезки, кусочки, обрывки. Сборн. по мед. Ытти йӳн вак-тĕвексене, татăк-тĕсĕксене пурне те çунтарса ярас пулать.
чай и сахар (в собир. см.). Юрк. Çул çинче ĕçме чей-сахăр хунăччĕ, унтан тата ытти вак-тĕвек анчах-чĕ. Кĕвĕсем. † Атте кайрĕ упне чей-сахăрпа сут тума. || СТИК. Чей ĕçнĕ тĕле пулсан: чей-сахăр! тет. Лешсем: кил ĕçме, теççĕ.
каменистое место. НИП. Вăл пит чуллăх, ăна вак пая ярас теççĕ. Ст. Шаймурз. Пĕчĕкçĕ çырма вĕт чуллăх. Мусир. Шăлтăр-шăлтăр урапи, чуллăх çинче пĕтейчĕ.
чох, пора, время. Конст. чăв. Вара эпĕ: ĕнтĕ кăнтăрла çитет пулĕ, мана ăсатăр, пăрахут çине çиткелесе лараччен чух пулĕ, терĕм. Курм. Атьăр киле, ачасам, киле кайма чох полнă, хĕрсем кĕтсе тăраççĕ полĕ. Б. Хирлепы. Атьăр киле, ачасем, киле кайма чух вăхăт. Бур. Ĕнтĕ ир те пулат, каç та пулат, пире киле кайма чух пулат. Сред. Юм. Сана кайма та чох çиç (пора идти). || ЧС. Ун пек чух нимĕн туни те малалла каймасть. Ib. Çилĕ тата çавнашкал чух таçтан тухат-и тен, улăмпа витнĕ çурт тăррисене çавăрать анчах. Б. Олг. Су пол-ха тепре кориччен. Ста тата тепĕр чох корăпăр çапла, корăпăр. || Впору, как раз. N. Ку пиншак мана чухах. Этот пиджак мне впору. N. Ку мана чу-хах. N. Чох ларать темпир (впору, плотно). Сĕт-к. Ку сăхман мана чохах йорать. Орау. Пăх-ха, ку сăхман мана чухахç? Яжутк. Сăхманне тăхăнса пăхрĕ тет те, чухах пулнă, тет. Регули 1919. Чохах полчĕ сана (чох сана), чох килчĕ. Тайба Т. Кăçал хĕрсем вак кăна, пире выляма чух кăна. ГФФ. † Чух сарлака чĕн пиççи çинçе пилке чох полчĕ. || Во время, как раз. Янтик. Ирхипе тухса кайрăмăр та, чох çитрĕмĕр (= вăхăтлă). || Как раз. КС. Эсĕ Ыраша нумай пулать терĕн, мĕн нумаййи, чух анчах (только хватило). || Точь-в-точь. Изамб. Т. Кĕнеке арчана чухах кĕрсе выртăрĕ. Регули 1314. Ман сăмахпа чох тунă. Ib. 1277. Чох шотлă çӳрерĕмĕр. || Едва, чуть-чуть, кое-как, с трудом. N. Чух йăтса килтĕм. С трудом притащил. N. Салтак хутаçне чух йăтса пĕр çын патне пырса, хăна килĕ ыйтрĕ, тет. Paas. Чух-чух çӳрет (едва). N. Япаласем, çĕклемеллисем питĕ нумай, чух çĕклесе пыратпăр. N. Чох сӳсмен çĕклекенни. N. Чух тарса хăтăлтăмăр. Чув. календ. 1911. Шкулта кĕнекесем сахал пулаççĕ, вăл кĕнекесем ачасене те чух çитеççĕ. || Полный. Çутт. 55. Кĕрет те, арăмпе пĕр карçын чух çăмарта йăтса тухать. || Так! N. Чух кирлĕ сана! Так тебе и надо! Ст. Чек. Ку япала сана чух (гов., напр., избитому). КС. Чухах-ха ăна! Так ему и надо! Орау. Чухах-ха ăна, тек куштанланса çуреччĕ-ха (придирался. Гов. после того, как побили кого-нибудь или что-нибудь потерпел озорник, заслуживший наказание). Ib. Паян Яшка Елекçине хĕненĕ, тит, пасарта.– Чух кирлĕ, çавна шыраса çӳренĕ вăл. Ст. Чек. Ку эсĕр хĕнени ăна чух-ха. Так его и надо. Ib. Сана ку чух-ха! Так тебе и надо. N. Тăшмана çак чух, терĕм. || Посредственный, посредственно. N. Сан ачасем епле вĕренеççĕ? — Чух мар-и. В. Олг. Пĕр чох касат (коса). N. Учĕсем чухрах, çулсем хура. ЧП. Арăм пулсан чух кирлĕ. || Средний, средне. Шибач. Тырă-полă чох полчĕ – ни осал мар, ни лайăх мар. N. Чох вăтам хресчен, средняк. Васильев. Чăххи кĕмĕл сăхсассăн, чăх тытса кĕрекен хôрĕн опăшки питĕ пуян полать, теç, тырă сăхсан — чôх пôрнакан полать, кăмрăк сăхсан – пит чохăн çын полать, теç. СПВВ. Ни ватă мар, ни яшă мар, чи чух! Юрк. Вĕсем пит лутрах та пулман, чух кăна çынсем пулнă. Пролей-Каша. Чух çын, человек умеренного, не очень высокого роста. N. Чух лайăххи тури урам, чăн лайăххи сăрт касси. || Умеренный, умеренно. ХЛБ. Ыраша-и, урпана-и чух акас тетĕн пулсассăн, пĕр ана çине вăрлăхĕ сакăр пăталкка анчах кирлĕ. N. Пирĕн тантăш пит чипер, пирĕн йысна чух чипер. || Количество, мера. N. Нумай чух, много раз. || Достаточно. Юрк. Пӳлĕмĕм икĕ çынна пурăнма пит те чух, пысăк. || Немного. Орау. Чух пирĕн ĕнерен çӳлĕрех те ĕни, çапах та хаклă ĕнтĕ, алă тенкĕ тăмасть. N. Чух çĕрпӳрен иртсессĕн, Йĕпреç вăрманĕ патне çитсессĕн, çамрăк шулĕк калать ваттине. N. Унтан анне мана япаласем парса, ачашласа чух чарчĕ. Имень-к. † Саттин саппан чух кĕске, чух кĕске те, вăхăтлă. || Плохой, плохо. Сĕт-к. Ĕлĕк Ваçок калатчĕ: сарă вăрăм хĕрсене сарай кашти твас, титчĕ; халĕ хуне чох килчĕ, сарай кашти тăвĕ-ши, ыталаса çӳрĕ-ши? N. Хирти акăш çуначĕ чăпар пулĕ пуласси; мана çырнă çын ачи чухрах пулĕ пуласси. Алик. Эй чух акисам, пирĕн куçран ма пăхас, çӳлте çăлтăр курман-и? Тораево. Ĕлĕк Иван калатчĕ: хура вăрăм хĕрсене хуран хăлăп тăвас тетчĕ, ех пулчи чух пулчи. || Смирно, кротко. Якейк. Ай кин Мари пор, чох çӳрени (вести себя как люди) килĕшет. || Когда, пока, раз. N. Эп сухал хырнă чох эсĕ вырт. Артюшк. Тупăннă чух илсе таврăнас, тет. Раз нашлась, так ее взять надо. Регули 121. Вăл килес чох эп килте çок полăп. Ib. 174. Эпĕр килнĕ чох çиçĕм çиçрĕ. Такмак 1. Çитмĕл çухрăм çеçен хир урлă килнĕ чух куртăмăр эпир çил çунатлă урхамах. N. Çĕрелле те çӳлелле куçĕ пăхать утнă чух. N. Урампала пынă чух çĕр чĕтренет лайăххăн. Образцы 19. † Вăрман витĕр тухнă чух çĕмĕрт çинче пирĕн куç, урам витĕр тухнă чух хĕрсем çинче пирĕн куç. Калашн. 8. Хĕпĕртеççĕ çăлтăрсем уйăх тухнă чух, çутăра выляма лайăх тесе. Когда всходит месяц – звезды радуются, что светлей им гулять по поднебесью. Ib. 6. Çил-тăвăл çук чух тинĕс лăпкă тăрать, унăн кĕленче пек кăкăрĕ хускалмасть те. Бес. чув. 7. Пушăрах чух, чĕри ыратнăрах чух вăл вĕрентекентен тата кайкаласа ыйтнă, вĕрентекен кала-кала панă. Янш.-Норв. Пирĕн килте тепри пур чух вăйçăран ирттерет. Регули 291. Ĕç çок чох чĕнмерĕ, ĕç пор чох халь чĕнет. Ib. 292. Эп килте çок чох никама та кӳртмĕç. || В то время, когда. Регули 60. Тумалла чох (чохне) нимĕскер те каламарĕ. Ib. 250. Эпĕр ĕçлемен чох, çын нумай килет. Ib. 61. Çав вăхăтран çӳремелле чох пилĕк хут кайрăм эп онта. Ib. 278. Эп сумар чох вăл коленех килетчĕ. Ib. 283. Эп сумар мар чох онта кайса. Ib. 252. Эп пурмисра мар чох порте ман пата килетчĕç. А.-п. й. 73. Çынсем ĕçнĕ чух пирĕн те ĕçес килет,– тет Ваçлей. Когда люди пьют, нам тоже не мешало бы попраздновать. || Вместо того, чтобы... Четырлы. Çапла ĕнтĕ патшалăха тырă хăйсем сутса пульсă твас чух патшалăхран хăйсем ытаççĕ. || Во время. N. Эх, аван-çке ача чух. Образцы 41. † Атте-анне чĕрки çинче кĕçĕн чух таптанă йĕрсем пур. Регули 1186. Çимĕк чох килĕр; монкон чох кайрĕ. Абаш. Алтаккин чох килсе карĕ (корнăччĕ, встретил, килнĕччĕ). Регули 882. Эп килтĕм çакна тунă чох. Ib. 176. Ĕçленĕ чох ку томтир лайăх. || Букв. 1886. Выльăхсене пăхнă чух пăхатпăр, пăхман чух ахалех çӳреççĕ. || Чураль-к. Пирĕн ял ачи мулатси, шыв тĕпĕнчен чух илет. || Наобум.
подр. звону металла, звуку металла. N. Ку Кĕрка çите пуçласан (к кладу) вара шанкăр туса пухăнса анса карĕ, тет. Шорк. Хутаç тулли шанкăр кĕмĕл укçа кăларса тăкрĕ. Ib. Шанкăр, звук железа, если везут на телеге. Ib. Урапи çине вак тимĕр тиенĕ те, шанкăр-шанкăр тутарса килет. N. Сĕтел çине пăхăр укçа шанкăрр кăларса пăрахрĕ. || Подр. стуку кадки, брошенной на землю. || Совершенно, совсем (в сочетании со словом уяр). КС. Шанкăр уяр, совершенное ведро. Ст. Чек. Шанкăр уяр (и летом и зимой). Альш. Шанкăр уяр (зимою, на небе нет снежных облаков). Шанкăр уяр, сивĕ кун. Шел. 37. Шанкăр уяр çут куна илчĕ тĕттĕм хупласа. Бюрг. Шанкăр уяр, шар сивĕ, Хусан хули янăрат. Пазух. 52. И те шанкăр уяр, ай, çил сулхăн, янтăрать-çке Хусан чул лапки. N. Алăкăр умĕ шанкăр уяр, сиве шăнап, кĕрĕкне пар-ха, хăтаçăм. Баран. 94. Хĕвел тухăç енче çаплах шанкăр уяр тăрать. Дик. леб 41. Çурăм-пуç килнĕ чух тăвăл чарăннă, çанталăк лăпланса шанкăр уяртса кайнă. На заре буря улеглась, и опять стало ясно и тихо. || Употр. в сочетании: шăнкăр-шанкăр.
находящийся в воде. То же, что шыв шуйтанĕ, водяной. Альш. Шыври шыва туртса илет, çын шыва кайсан. Шыврисем çакăнаççĕ ăна шыва кĕнĕ чухне, çавăнпа йывăррăн туйăнса, йывăрланса шыва каят çын, теççĕ. М. Сунчел. Чăвашсем чирлесен-тусан: шыв шуйтанĕ тытрĕ, тесе, час-часах шыврине чӳклеççĕ. Шыврине пăтăпа чӳклемеççĕ, вăл çемçе çимене юратат, тет, çавăнпа ăна мимĕрпе чӳклеççĕ. Мимĕр пĕçерсен кĕлетки туса хураççĕ те, хуранĕпех вак кутне илсе кайса, ак çапла чӳклеççĕ: „Е пĕсмĕлле, çырлах, асăнатпăр, витĕнетпĕр. Çак картлă-картлă пашалува паратпăр. Эсĕ курайман кукăр-макăр хурăн вуттипе пĕçернĕ мимĕре паратпăр. Усалли шыв тĕпĕнче вырттăр, ырлăхĕ çак пирĕн чирлĕ çынна çиттĕр“, теççĕ те, мимĕре, пашалăва, чустаран тунă шуйтана шыва ярат та, тӳрех киле чупса таврăнат. Киле таврансан хĕрт-сурта та мимĕр параççĕ. Собр. Шыва кĕнĕ чух талашса кĕрсессĕн, шыври туртса кĕртсе вĕлерет, теççĕ. Ib. Шыва кайса вилнĕ çынсенчен шыври пулать, теççĕ. N. Шыври вăл пит усал теççĕ, вăл çынсене пит хăратать, теççĕ, вăл особенно çынсене каçма çинче курăнать, теççĕ. М. Яуши. Атăлтан шыврисем виççĕн туххăрçĕ, тет те, çак луткă тăрне хăпарса ларчĕçĕ, тет те, шыври асли калать, тет, кĕçĕннисене. N. Хай шыври çитрĕ, тет. Собр. Пӳртре — хĕрт-сурт, шывра-шыври, вăрманта — арçури пур, теççĕ. Сюгал-Яуш. Кайран шывран шыври тухрĕ, тет те, çынна калать, тет: ан хуйхăр, сана хаклă йышши чула илсе тухса ларăп, терĕ, тет. || Бранное слово. Альш. Шыврипе хутăш! теççĕ çынна. Усалтараххине: тип çĕрти пек, теççĕ. Ст. Чек. Ваççинкка арăмĕ унта шыври пек.
столбы, которые ставятся по краям шыльăк. НАК. Туй-шыльăк ыран тенĕ чух пур вак-тĕвек çимĕçсене пĕçерсе хатĕрлесе хураççĕ, кĕçĕн кĕрӳпе вый-килли шыльăк кӳртес вырăнпа туй ӳкерес вырăна шыльăк юписем лартса хураççĕ. Вăл шыльăк юписене кирек хăçан та çăканăн малалла пăхса ларакан турата касса лартаççĕ.
подр. недружному разговору. N. Ăнсăртран мĕнпе те пулин кăшт шăкăр-макăр калаçа пуçласанах... || Мелкий, мелочный. Альш. Çапла шăкăр-макăр ĕç (мелкие дела) тупăнат унăн та темĕн чухлĕ килте. КС. Кил таврашĕнче шăкăр-макăр япала нумай пулать. Стюх. Паян шăкăр-макăр вак квать пуçтартăмăр. Альш. Пӳртре тулли ача-пăча, шăкăр-макăр, вак-тĕвек.
в прежнее время — мелкий торгаш в развозку, офеня. Трхбл. Пирĕн ĕлĕк хĕлле çунапа таçти вырăссем вак-тĕвек тавар сутса çӳретчĕç. Вĕсем урам тăрăх пынă чух: нарат! нарат! тесе кăшкăрса пыратчĕç. Вĕсем кушак виллисем те илетчĕç. Çав вырăссене нарат тетчĕç. См. ватрас.
изморозь, иней. МПП. Питушк. Пас çуса тăрать. Пшкрт: jӳз΄э пас тыды̆нза (иней). В. Олг. Йӳçе пас тытса. N. Пас тытса пĕр уйăх тăчĕ, çортăри полмаç поль, теççĕ. N. Конта нумай полать пас тытнă. Чув. пр. о пог. 316. Хĕлле пас тытсан, тырă лайăх пулать. Если зимою много инея, будет урожай хлеба. Скотолеч. 9. Пас тытнă вăхăтра курăк çине ярсан.. Если пустить скот на траву, когда на ней лежит иней... Çутт. 77. Хĕлле вара вăл шăтăксене шапшур пас тытса лартать. Богдашк. † Хура вăрман ларать паспала. С. Дув. † Хура вăрмансене пас тытнă, епле кĕрĕпĕр-ши пас çине. Альш. † Улма йывăç пас кăна, турачĕсем вак кăна. Ib. Вăрман çине пас тытнă. Юрк. † Чӳречĕрсем çине пас тытнă, шăпчăкпа шăрчăкăн йĕрĕ пур. ЧП. Хăмăш тăррисене пас тытнă. N. Йывăçсем çине пас тытать. Ст. Чек. † Хура вăрман çине, ай пас ларнă. Чураль-к. † Хура вăрмана пас тытать, хĕвел пăхать, ирĕлтерет.
описка вм. пас, иней. N. † Улма йывăç паç кăна, турачĕсем вак кăна.
(Ады̆л), Rha, fluvii nomen, Bonra, Волга. Нюш-к. Атăл урлă каçнă чухне пĕр ачана, чĕч-ачине, тăлăп çанни ăшне чиксе каçарнă, тет. Çав ача, ӳссе, ялсĕм тăва-тăва хăварнă. Когда переправлялась через Волгу, то одного грудного ребенка перевезли в рукаве тулупа. Этот ребенок потом вырос и понастроил деревень. (Отрывок из какого-то предания, мне целиком не известного). Сред. Юм. Вун-тăваттă çапсан, Атăл пăрĕ каять. Когда день становится равным четырнадцати часам, на Волге начинается ледоход. (То же и в Якейк.). Собр. 70. Атăл хĕрринчи пĕлĕт кăвакарсан, тăман пулат, теççĕ. Если со стороны Волги небо посинеет, то, говорят, будет мятель. Шурăм-п. № 7. Атăл хĕрри кăвакарсан, çанталăк ăшăтать. Если небо со стороны Волги посинеет, то будет тепло. Чув. прим. о пог. 86. Атăл хĕрри кăвакарсан, çăмăр пулать, хĕлле ăшăтать. Если со стороны Волги синеет, будет дождь, а зимою-тепло (Чебокс. у.). Б. Олг. Атăл хохсассăн, тырă акма пĕлме лайăх: пит хохат-тăк, малтан акас полат; час хохмас-тăк, тăхтас полат. Но убыли воды в Волге можно определить, когда надо сеять: если убыль сильная, то надо сеять раньше, а если медленная, то надо подождать. Тораево. Атăл урлă каçсассăн, ăс кĕрет. Если перейдещь через Волгу, ума прибавится. (Послов.). Тоскаево. Атăл хĕррине çитмесĕр аттăла ан хыв, теççĕ. Пока не дошел до Волги, не снимай с себя сапог. (Послов.). N. Атăла курмасăр аттуна ан хыв. (Послов.). N. Хур хыççăн чăхă Атăл урлă каçаймĕ. Курице не перелететь за гусем через Волгу. (Послов.). Н. Карм. Атăл урлă лăпсăр-лапсăр упа каçат. (Утă лавĕ). Через Волгу тащится косматый медведь... (Загадка: воз с сеном). ЙӨН. Атăл леш енче çын сасси, çын сасси мар, пурт сасси; Атăл ку енче çын сасси, çын сасси мар, чан сасси та йыт сасси. На той стороне Волги человеческие голоса, — не человеческие голоса, а стук топора. На этой стороне Волги человеческие голоса, — не человеческие голоса, а колокольный звон и собачий лай. (Текст песни, кажется, передан не вполне точно). Н. Изамб. † Атăл айĕнче (= А. хĕрринче) аллă хур, пурте ула хур. На берегу Волги пятьдесят гусей, и все они пестрые. Юрк. † Хур курассу килсессĕн, Атăл айне анса кур. Если тебе захочется видеть гусей, сойди на Волгу. Ст. Шаймурз. † Атăл варринче улма йывăç, çулçи сарăлминччĕ шыв çине. Посреди Волги — яблоня; хорошо, если бы ее листья не распустились над водою. Ib. † Кăçал Атăл çийĕ шăнмарĕ, варринче шурă пулă вылярĕ. В этом году Волга не замерзла, и на ее средине играла белуга (?), Собр. † Сивĕех енчен çилсем вĕрсен, Атăлсем шăннине çавăнтан пĕл. Если подуют ветры с холодной стороны, то знай, что замерзла Волга. [Мн. ч. в этом отрывке употреблено вм. ед. ч.; перевод его, помещенный в моем «Оп. исслед. чув. синт.» I, 81, м. б. и неправилен (некоторые его оспаривают), хотя он и было снован на толковании одного чувашина, хорошо знавшего родной язык]. Микушк. † Атăлсем тулли шыв юхать; ишес пулсан, епле ишмелле? Течет полною рекою Волга, — как плыть по ней, если придется плыть. Янш.-Норв. † Икĕ Атăл, пĕр тинĕс, шывĕ юхать пĕр тикĕс. Две Волги и одно море, их вода течет одинаково равномерно. ЧП. Икĕ Атăл, пĕр тинĕс, юхайинччĕ шывĕ пĕр тикĕс. Ст. Чек. Атăл çинче пăр шăнса ларса çитмен = Атăл куçĕсем питĕрĕнсе ларайман-ха. V. шыв куçĕ. К.-Кушки. Ну, Атăл çинче ӳпре нумай та! Ну, и много же на Волге (т. е. над Волгой) мошек! ЧП. Атăлпалан тинĕсĕн хушшинче икĕ купса ларать сут туса. Между Волгою и морем сидят два, купца и торгуют. Алших. † Атăлтан арпус туха-çке (= тухать-çке) тулса тухнă уйăх пек. С Волги привозят арбузы, похожие на полный месяц. В. Тимерс. † Атăлĕсем тарăн пулмасан, юхаймĕччĕ-çке киммисем. Если бы Волга не была глубока, то по ней не могли бы плыть суда. Якейк. Йăван Атăла кайнă (так и в Череп.). Иван утонул в Волге (Срв. ib. Олатимĕр пĕвея кайнă. Владимир утонул в пруду). Ib. Атăл çине (так и в Череп.) ĕçлеме карĕ. Ушел работать на Волгу. Ib. Атăл çинче ĕçлет (так и в Череп). Работает на Волге. К.-Кушки, Череп. Атăла пулă тытма кайнă. Отправились ловить рыбу на Волгу. Кильд. Атăл çине вак касрăм. Я прорубил на Волге прорубь. N. Çула Атăлтан пулă тытса пурăнаççĕ. Летом (они) ловят на Волге рыбу. N. Тепĕр кунне ирех Атăл шывĕ çыран хĕрне (= хĕррине) илчĕ. На другой день, рано утром, Волга залила берег. || В Чист. у. так называют и Волгу и Каму, а Белую — Шур Атăл.
, поç, (пус, пос), голова. N. Чăхă пуç орлă вĕçсе каçса кайсан, лайăх мар, теççĕ. СТИК. Пуç сăрăлтатса карĕ. Ib. Питĕ хытă ывăнсан е чирлесен, юн вĕрипе пуç сăрăлтатса тăрат. Ib. Хур пуçне кил хуçи çиет, мĕншĕн тесен вăл кил пуçĕ. (Обычай). N. Ах, пуçăм (головушка) ыратать. Кама 47. Капла пуçа тăратса ларни те юрамасть. Ib. 16. Пуçна пулашшĕ япала! Ib. 5. Пуçна тивтĕр юлашки. Намăссăр, йытă! Шалчу тулĕ-ха. Ачач 34. Хирĕç-мĕн пулсан, ырă ятпа чĕнсе, çĕлĕк илеççĕ. Пуç таяççĕ. Ерк. 6. Кам илтмен ун çинчен? Кам курсан пуç таймасть? Альш. Пуçу ыратат-им? (Сочувствие). Кан. Хĕрарăмсем пуç çинчен пĕркенме пăрахнăшăн хĕсĕрлекен çын. Изамб. Т. Вĕсем пуç ухашшĕн анчах шыв вĕретеççĕ. N. Çав хĕрсем пурте çара уран, юне(в др. говорах: йӳле)-пилĕк, çӳçне-пуçне тустарса, пуçне ухса пыраççĕ, сиккелесе. Орау. Пуçу, çан-çурăму пĕçермест-и? Вĕриланса выртмастăн-и? С вами жару нет? С вами жар? Ib. Пуç, çан-çурăм пĕçерсе çӳрет; вĕриланса çӳретĕп. Якейк. † Сарă хĕрсем амăшне виçĕ сомах калăпчĕ, виççĕ пуçран шăлăпчĕ хĕрне сарă тунăшăн, хĕрне корса па(л)лăпчĕ, тытса тота тăвăпчĕ. Ib. Мĕн пуçа пăркаласа тăран-ка? Сан çия çавах никам та пăхмаçт. Каша. † Хрантсус явлăк пĕчĕкçĕ, пĕчĕкçĕ те, пуç тулли. N. Ирхинеччен ту, атту сан пуç, ман хĕç, тесе калать, тет. Скотолеч. 33. Сурăхăн пуçĕсем, хăлхисем, тутисем, шăмă сыпписем пăсăлса, кĕсенленсе каяççĕ. N. Ирхине тăраççĕ, тет те, хуçийĕн пуçĕсем шыçса кайнă, тет. Толст. Пуçĕ çине йăванса кайрĕ. ЧП. Пире тăван кĕтет, хай, чыспала, чӳречинчен пуçне, хай, илмесĕр. Ала 8. Хĕрсем уна курсассăн, пур те чӳречене пырса пуçĕсене чикнĕ. Альш. † Çак тăвансем патне килсессĕн, çамрăк пуç çĕклейми си куртăм. Альш. Пуçа сĕлтĕпе ухас. Надо голову мыть щелоком. Скотолеч. 34. Сурăха пуç çавăрăнакан тăвакан хуртсем йытă ăшĕнче пурăнаççĕ. Сред. Юм. Пуç çавăрнакан сорăх пик (как шальная овца), ниçта кайма аптраса çӳре парап вит (повышение голоса на çӳре). N. Пуçа тăратса ларат. Орау. Арпус пуç (гололобый), лашăна çавăтса кайĕ ак. Йӳç. такăнт. 24. Пуçна çапса çурам. N. Тата каллах çав сăмаха кала-ха, поçна çапса çорам! Тим. † Эрнекунпа шăматкун — пуç кăларми тăман кун. N. Поç патне тӳрех кайрĕ. Сред. Юм. Пуçран çапнă сôрăх пик çӳрен çанта ним пĕлмесĕр, çынсĕм мĕн сăмахланине те пĕлместĕн. Ib. Пуçа çĕклемесĕр вырать. Жнет до того торопясь, что голову не поднимает. Ib. Пуçа та касса кайĕç ôн ачисĕм. Очень злые, так что и голову отрубят. Ib. Мĕн халь, пĕр пуç, пĕр кот, кăçта савнă, онта кай. Ib. Пуç патне пыра пуçларĕ (ӳсĕрĕле пуçласан калаççĕ). IЬ. Пуçна персе шăтарăп. Голову расшибу. КС. Пуçа ăш(ă) тиврĕ. Угорел. Изамб. Т. Пĕлтĕр акă тырă та ĕлкĕрмен, ĕçсĕр халăхсем (бездельники), тыр вырма тухмалла, тесе, туррăн пуçне ыраттарнă, çавăнта тыр вырма тухас уммĕн, тырра пăр çапса кайрĕ. Ib. Усемпе ĕçсе ман пуçа тата ытларах кайрĕ. Орау. Кил-ха эс, эп сана пуçна касса ярăп (это говорят редко, или: пуçна çапса çурăп, или в Рак.: мăйна пăрса ярăп). Ты вот приди-ка, я тебе башку-то сверну. Ау 46. Ку ачасем мана кирлĕ мар, вăсене аташтармасан, ман пуçăм е хыçăм, тенĕ. Ib. 52. Аташтармасан сирĕн пуçăр, ман хыçăм, тенĕ. О сохр. здор. Ун пек тăвасси те хĕнех мар, пуçра пур çын ăна часах тума пултарать. N. Пуçĕсене пыра пуçларĕ (стали хмелеть), курнать. Собр. Çурăхсене час-часах, пуç çаврăнакан пулсан, сурăхинĕн пуçне картана алтса пытарсан, ӳлĕмрен сурăхсене пуç çаврăнакан пулмас, тет. Якейк. Пуçа çырнинчен иртимăн (судьбы не избежишь). Пуçа тем çырнă, штан пĕлес. Шорк. Поç çавăрннă сорăх пек (гов. о человеке со слабой памятью). С. Алг. Тĕл пултăмăр урхамах, пуçне тăсма ал çитмест. Орау. Курăс касма кайиччен çак пурана каскаласа пĕтересчĕ: ытла пуç çинче тăрать (давно уже надо было сделать, дело не терпит). Ib. Пуçа килсен пушмак, тит, пултараймасан та пултарăн. Если надо будет, то сможешь. Йӳç. такăнт. 35. Ĕç, кум, хам пуç пур чухне! Сред. Юм. Пуç умне çитсен, пуçа кăшăл тăхăнать, тет. (Кил-пуç çынни пулсан, пурне те хăй пĕлет вара, тессине калаççĕ). || Глава. N. Вĕсенчен пĕри, чи усалли, юрăхсăрри, Авимелех ятли, пуçа тухнă та, тăванĕсене пурне те вĕлерсе пĕтернĕ. Ала 63. Сирĕн çие çак çынна пуç турăмăр. Мы сделали его над вами главою. N. Йĕксĕк пуçĕ! (брань). N. Хăш çĕрте халăха пĕр çын пуç пулса пăхса тăрать, хăшинче тата халăх хăйне хăй пуç пулса патшалăха тытса тăрать. Полтава. Орлик ятлă çыруç — пуç. «И Орлик гетманов делец». Орау. Пуç пулса çӳрет?! Кам эсĕ вара капла, ял хушшинче пуç пулса çӳрен. Кармалы. Арçын пуç хĕрарăм пуç мар. N. Хăй пуç пулма çӳрет. || Индивид, личность. N. Пĕр пуçпе укçана çтă чикет. Пĕр пуçупа укçана çта чикетĕн. N. Те пуç (сам человек) каялла киле тавăрнать, те тавăрăнаймаçт, тесе (дума уходящего на чужбину). N. Хăйсенĕн пуçĕсене пит асла хураççĕ. Истор. Лайăх пурăннă чух пуçне пит асла хывнă, пуçа хĕн килсен, тӳрех хăраса ӳкнĕ. Пазух. Ан хапсăнăр тĕнчен мулĕсене, çылăх пулĕ çамрăк пуçсене. || Конец. Орл. I, 281. Пĕр пуç çăка, тепĕр пуçĕ юман, варинче мăкăр. (Çапуççи). Альш. † Чӳречĕре уçса ярăр: алшăлли пуçĕ курăнтăр. Ib. Сĕтел пуçне, сак çине лартаççĕ вĕсене. N. Сĕтел пуçне иккĕшне арăмĕпе ура çине тăратса... N. Сĕтел пуçне, урлă сак çине ларса... Б. Олг. Çанта лапка поçне каþăмăр, колач çисе ларатпăр. В. Ив. Хăшĕ тата вăрлăх валли кăшăлăн пуçне уйăрса илеççĕ. N. Вăл пĕренерех тунă ахаль пӳрт майлах: тăватă кĕтеслĕ çурт пек ларать; анчах унăн çумне икĕ пуçĕнчен икĕ пура пураса çыпăçтарнă. Ст. Чек. Хутăн пĕр пуçне шĕвĕр тăваççĕ, ăна хăлхана лартаççĕ, тепĕр пуçне вут тивертеççĕ. Орау. Икĕ пуçпе те пĕр пекех йăванса анса ӳкрĕ (упало плашмя). Янш.-Норв. Варĕнчи йăлтăрка, икĕ пуçĕнче (по сторонам ее) мерчен шăрçасем (на нитке). Цив. Тата пĕр çăмарта илсе, ăна пĕр пуçĕнчен хуратаççĕ. Торп-к. Унтан пĕр пуçĕнчисем тепĕр пуçĕнчи ачанăн алли айăн тухаççĕ. N. Пуçĕнчи, на его конце (амбара). Регули 1164. Пĕр вăрман поççĕнчен кĕрсе, тепĕр поçне каç полăрах аран тохса. Ib. 1165. Пĕр орам поççĕнчен кĕрсе, тепĕр поççĕнчен тохрăм. Пшкрт. Ял поçăнчан ял поçна, от одного конца до другого. Янш.-Норв. Вăл масар пуçĕнчен пирĕн ял хушшине питĕ тарăн типĕ çырма анать. N. Маншăн пусан, кăçта кайсан та пĕр пуç (один конец). || Боковые стороны (концы) строения. Ст. Чек. Кĕлет пуçĕ, лаçă пуçĕ, ăрамра кĕлет пуçĕнче; алăк айĕнче, кĕлет пуçĕнче: сыснапа пĕтернĕ пуçĕсене, е вырăна урлă май пуçне калаççĕ — в противоположность кĕлет умĕ, кĕлет хыçĕ. Ачач 82. Пурте лаç пуçĕнче выртакан çăка каска çине лараççĕ. Кильд. † Пирĕн пӳрт пуçĕнче-улма йывăç, турачĕсем çинче чĕкеç чĕпписем. Чиганар. Вăсем кĕлеткисене пӳрт поçне çакаççĕ. Ib. Пӳрт поçĕнче çор çăкăр çакăнса тăрать. (Уйăх). || Перед. Яргуньк. Эпĕ пуçа çуна пуçне чиксе те, малалла пăхман. | Начало. N. Çавăнпа вăл çыру пуçне адрĕсне çырас пулать, тет. Ст. Чек. Уйăх пуçĕнче (в начале месяца) чӳк тунă. || Вершина, верховье. Альш. † Çичĕ çырма пуçĕнче çырла нумай, çĕр сахал. V. S. Çырманăн çӳлĕ пуçĕнче курăк аван ӳсет. ТХКА 39. Тарăн çырма пуçне вăрманта пирĕн сыснасем хăйсене выртма шăтăк чавнă, тет. || Голова (сахара). Изамб. Т. Пĕр пуç сахăр. Ib. Сирĕн миçе пуç сахăр? || Голова (о скотине). N. Çичĕ пин пуç вак выльăх. || Семья пчел. ТХКА 65. Вунă пуç хурт усрарăм. Вуннăшĕ те арчаллă вĕллеччĕ. ТХКА 5. Вунă пуç хурт усраттăм. Вуннăше те арчаллă вĕллеччĕ. || Колос. Менча Ч. Пӳне Атăл хăмăш пек, пуçне чакан пек, çăмарта хĕрли пек тутлăхне парăсăнччĕ. (Моленье). Хăр. Паль. 40. Пуç сăхакан ыраш, тата шавласа выртакан шывсем çинчен камăн илтес килмĕ. Икково. Орпа поç прахать-и мĕн, ста каян васкаса; тепĕртак ларсан, орпа поç прахма поçлать. ЧП. Пуç пăрахать (урпа). Ib. Шур пуç кăлар (пиçен). Пазух. Анкартисем хыçне кантăр акрăм, вăхăт мар-ши пуçне татмашкăн. || Головка сапожная. Чем люди живы. КС. Атта пуç сыптарас. || Волосы. N. Пуçа кастартăм та, çăмăллăнах туйăнчĕ. || Жизнь. ЧС. Эсĕ пирĕн сăмахăмăра итлемесĕр ху пуçна ху çухатăн. Байг. † Пуçă каймĕ тантăш, мулă кайĕ, вăрласа ил савнă хĕрĕсе. Лашм. † Пирĕн пуçа çини эсĕ мар мĕн. Ст. Шаймурз. † Епле хăйсене хăйсем шеллемеççĕ, пуçĕсене хĕрхенмеççĕ. Б. Хирлепы. Эсĕр-и ман пичисен пуçсене çакансем (= çиякансем, çиекенсем, т. е. губители). N. Эпĕ вунă çула пуçăма ярам. Баран. 65. Этемсем ушкăнĕ-ушкăнĕпе çулăмран тухса тарнă. Хăшĕ пуçне хăтарасшăн чупнă, хăшĕ çавăнтах вилĕме кĕре-кĕре ӳкнĕ. Ib. 56. Харăс чарăнаççĕ: пĕтнĕ пуç пĕтнĕ, ăçта кайса çухалмасть тесе, тĕпĕ курăнми тарăн çырма урлă сиктере параççĕ. Ib. 31. Пилĕк пус ман пуçа çирĕ. Пилĕк пусран пуçласа, ак мĕн курмалла пултăм. N. Ку вăрçăран пуçа исе тухса пулать-и? Ст. Шаймурз. Тархасшăн илсе ан кил, пуçма çиетĕн ĕнтĕ, тет. Пожалуйста не приводи ее, а то погубишь меня. Сунт. Аттесене хирĕç пулса, çакăнта килсе (замуж) пуçа çирĕм. Бгтр. Вăсам малтан вониккĕн полнă, кайран пĕри хăй поçне çинĕ, тенĕ. N. † Хурăн тăрне хурт çирĕ, манăн пуçа эсĕ çирĕн (кĕрӳшĕ). К.-Кушки. Чун юратман ачаран пуç хăтарса пулмарĕ. N. Çĕмĕрĕлме кай, çунса кайтăр, ман çамрăк пуç çухалчĕ. Собр. Вăттисĕн сăмахне итлемесен, пуçне çухатать, теççĕ. || Благодарение. Хурамал. || В чувашизмах. Орау. Вулани пĕртте пуçа кĕмеçт (ничего не идет в голову). Ст. Ганьк. † Ах, аттеçĕм, аннеçĕм! Шухăшла-ха пуç тавра: манран мĕскĕн ачу çук. N. Манăн пуçа касса ан çӳретĕр, килте пурăнтăр. N. Шухăшлассисем килсен те, тĕпĕ-йĕрĕпе шухăшласа, пуç тавăра çавăрса илме пултараймаççĕ. Альш. Хĕрĕ каланă: эсĕ лаша тĕсе аслаçăна хăй пуçне вĕрентрĕн, тет. Т. Григорьева. Пуç тавра шухăшламасăр ĕçе ан тытăн, теççĕ. (Послов.) Рак. Турă сывлăх патăр та пуçăра (пусть даст вам здоровье). N. Çамрăк ача çамрăк пуçĕпе ватă çынсене вĕрентет. Ск. и пред. 93. Пуян хĕрĕ пуçупа мĕншĕн çапла хăтлантăн? Рук. календ. Прокоп. Мишер пуçĕпе мишер те, таса тумасан, арăмне: эсĕ чăваш арăмĕ пек хытланатăн, тесе вăрçать. Юрк. Авă эпир мар, улпут пуçĕпе чиркӳ тĕлне çитсен, çĕлĕкне хывса илсе, сăхсăхса илет, тесе калаçчăр, тесе шухăшласа, малти чиркӳсем тĕлне çитмессерен, пуçĕнчи çĕлĕкне хывса илсе, чиркӳ çине пăхса сăхсăхса илет. ГТТ. Пуçне ниçта кайса чикеймес. Трхбл. Епле эс учитĕл пуçупа веренмен хĕре илсе ятăн? — Е, пĕррелĕхе пырĕ-ха. ЧС. Эсĕ халĕ çамрăк пуçупа халиччен çук йăлана туртса кăларатăн ĕнтĕ. Урож. год. Вăл хăй ватă пуçĕпе суха касси йĕрĕпе кун каçачченех утать. Н. Карм. Пит пуçа йывăр киле пуçларĕ (на должности). N. Чипер сывă пуçпа кайса килĕ вăл. N. Чĕр пуçăмпалах çĕр айне кĕрсе выртасчĕ. N. † Пуçма ятăм ирĕке сарă хĕрсем суйлама. Альш. † Сирĕн пекех лайăх çын халь умĕнче, сĕтел умне тăрса юрлаймăп: кĕçĕн пуçма асла хураймăп (хываймăп). Ib. Пуç кăна сыв пултăр: пуç пулсан, пурăнан вара, теççĕ. С. Айб. † Ай-хай пуçăм çамрăк чунăм, тата мĕн курасси, ай, пур-ши? Емельк. † Эсир те ватă, эпĕр çамрăк, сире пуçапмасан, пуç пулмаçт. N. Тин пирĕн пуç пĕтмели килет. (Из письма). Изамб. Т. Мĕн тăвас тен: ӳстерĕ çав, пуç çине ӳксен (если так пришлось, воспитает). N. Вĕсен пуç пурăнăçĕнче ĕмĕрлĕх савăнăç пулĕ. ЧС. Сана, хамăр пуç пурăнсан, çулталăкран тата чӳклĕп. (Из моления). Ib. Ача-пăча сăмаххине итлесессĕн, пуç та пĕтĕ. (Гов. мать). N. Пĕтĕм пуçĕпе йĕрсе ячĕ. Ск. и пред. 61. Çавăнта никам та ирĕклĕ пуçпах Мăншу çынĕнчен анакансем çук. Сред. Юм. Пуçа йытта хывнă та, чирлĕ тесе вырта парать вит, хăйĕн-ха нимĕн те ыратмас. N. Хам умра темĕскер, çавра çил пек, юра сирпĕтсе ман умалла тӳрех, пуç каснă пек килет; хăранипе хăйне хăй пĕлмест.
объединить, соединить. N. Уйрăм хуçалăхсене пĕрлештертĕмĕр. || Сопоставить, сравнивать. Бес. чув. 7. Ун сăмахĕсене хăй чĕринчи шухăшпа пĕрлештерсе пăхнă та: ку çапла, ку тĕрĕс, урăхла пулмалла мар, урăхла пулас та çук! тенĕ вара. || Причислить нового покойника к прежним (в обряде) N. Тата тепĕр эрнерен вара пĕрлештерсе яратпăр, теççĕ. Ăна пĕрлештерсе яратпăр тенĕ чухне, хăйĕн çемйи кăна пулат. Ăна вара вак теççĕ; пашалу тăваççĕ те, масар çине пуç вĕçне (к изголовью умершего) тутăр татăкĕпе çыхса кайса пăрахаççĕ. Çула вилнине тата эрнерен кайса курăксене çăлаççĕ. N. Вара çтена çумне, ĕлĕкхи вилнĕ çынсем ячĕпе, унтан çĕнĕ виле ячĕпе «пĕрлештерме» çуртасем лартаççĕ, çĕнĕ вилене ĕлĕк хывнă çынсемпе пĕрле асăнса хываççĕ, хывнине тула тухса тăкаççĕ, унтан ĕçсе çиеççĕ, çапла вара çĕнĕ вилнĕ çынна ăсатса яраççĕ, ĕлĕк вилнĕ çынсемпе пĕрлештерсе яраççĕ, унтан кайран вара ăна ăрасна асăнса хывмаççĕ.
какой-нибудь. Регули 998. Пĕр-пĕр çынна пар; мана пĕр-пĕр ĕç пар. IЬ. 1003. Пĕр-пĕр çĕрте выртать полĕ; хăш-хăш çĕрте топма полĕ. N. Килте пĕр-пĕр вак-тĕвек ĕçсем тумалла пулсан, ялан шăллĕсене хушнă. О сохр. здор. Вăл (холера) час-часах пулмасть, вун-вунпилĕк çултан пĕрре анчах килет; хăй те вара пĕр пулсан пĕр-пĕр уездранах пиншер çын ытла вĕлерсе тухать. Ст. Шаймурз. Вара пире хамăр ялсем пĕр-пĕр чăваш леçме пулчĕ. N. Малтанхи кĕçнерникун каçхине çĕрĕпе, пĕр-пĕр вара... пухăнса. || Как-нибудь. Перев. Санпалан пĕр-пĕр е шăллусем, е йăмăкусем выляма тытăнсассăн, ялан эсĕ вĕсене хĕнетĕн. Ачач 66. Кивçенне татаймасан, пĕр-пĕр ĕçлесе парăпăр Митюка, тесе йăпăлтатма тытăннă мана. Пазух. Шухăшламан чухне шухăшăм çук, пĕр-пĕр шухăшлама, ай, пуçласан, ура çине тăма халь халăм çук. КС. Вуламалли питĕ нумай та, пĕр-пĕр кусан (курсан?) иксĕмĕр вулайпри-ха. || Каждый. Кĕвĕсем. Ай-хай, пĕр аттеçĕм, пĕр аннеçĕм, пĕр-пĕр сăмахăр пĕр ылттăн. || Актай. Лапка айĕнчен йытă сиксе туххĕр (= тухрĕ), тет те, пĕр-пĕр тутарне тӳрех çулса илчĕ, тет те, куна лапка айне туртса кӳрттĕр (= кӳртрĕ), тĕт.
назв. месяца, декабрь. Альш. † Раштав уйăх тулнă чух пăрланат-тăр вак хĕрри. Шумерля. Ку уйăхра рождество килет, çампа раштав уйăх теççĕ.
(аjал), pars inferior, нижняя часть. Hoc nomen, quod casum nominativura non habet, in aliis tantum casibus usurpatur, qui adverbiorum vicibus funguntur. Это существ. не употребляется в им. пад., другие же падежи его имеют значение наречий. Аяла, in partem aut locum inferiorem, вниз; аялалла, deorsum, по направлению вниз; аялта, in parte aut loco inferiors, внизу; аялтан, ех parte aut loco inferiorе, сназу. КС. Капан тунă чухне аяла ута чăн типпине хураççĕ. Когда мечут стог, то кладут вниз самое сухое сено. Ib. Эп аслăк çине хăпартăм та, юлташа аялалла тĕксе ятăм. Я влез на сушила и столкнул товарища вниз. Альш. Хӳрине аялалла тăснă. Опустила хвост книзу (лисица, от усталости). || Курм. Йытта пĕрене аяла тунă. Бревном придавило собаку. НАК. Выльянă чух хăш ушкăнĕ аяла пулат, унтан е икĕ кил е виçĕ кил туртса илеççĕ. У партии, побежденной в игре, отнимают два или три дома. Истор. Ĕмĕрĕнче вăл таçта-таçта çитсе вăрçнă, хăй пĕрре те аяла пулман. Где он только ни воевал на своем веку, а никогда не был побежден. Якей. Мана аяла тăвашшăн, хăйне çала (= çиеле) кăларашшăн. Хочет меня одолеть (победить, переспорить и пр.). КС. Вĕсем аялта пурăнаççĕ. Они живут внизу (напр., в нижнем этаже). КС. Ытла çӳлтен пăхсассăн, аялта çӳрекен çынсем пĕчеккĕн курăнаççĕ. Если посмотреть с очень большой высоты, то люди, которые ходят внизу, кажутся маленькими. Ib. Çăмăл тĕксем аялтан çӳлелле вĕççĕ хăпараççĕ. Легкие перья взлетают вверх. || Eadem vox nonnunquam adiectivi vim habe. Иногда слово аял имеет значение прилагательного. Аял енĕ, pars inferior, нижняя сторона; аял пуçĕ, extremitas inferior, нижний конец; аял ту, mons minor, низкая гора; аял вĕçĕ, extеmitas iriferior, нижний конец. Рак. Анаткас, тесе, ялăн аял енче ларнăран калаççĕ. Нижняя улица называется так потому, что расположена в нижней части деревни. Изамб. Т. Лашине анин аял пуçне чарчĕçĕ. Поставили лошадь на нижнем конце загона. Раков. Аял ту, аял туран вăта ту, вăта туран çӳлĕ ту, çӳлĕ туран вак хăва, вак хăвара вак кайăк. [Янах, сăмса, çамка, çӳç, пыйтă (scr. пыйту)]. Низкая гора, за низкой горой средняя гора, за средней горой высокая гора, за высокой горой мелкий тальник, в мелком тальнике мелкая дичь. (Загадка: подбородок, нос, лоб, волосы, вши). || A tertio eiusdem nominis casu adj. аялалли (аjалаλλиы) ductuin est, quod sijcnificat deorsum situs. От дат.-вин. пад. того же им. произведено прилагат. аялалли, лежащий по направлению вниз. КС. Унтан аялаллине шыв илет. То, что лежит пониже его, заливается водою. Item a quarto casu adj. аялти (аjалδиы) derivatum est, eadem significatione, atque inferior vel in parte inferiore situs. От местн. пад. того же сущ. происходит прилаг. аялти, находящийся внизу. Черт. Аялти ӳрече, perticae laterales, quibus pars vehiculi superior (capsus) sustinetur, боковые дрожины, на коих лежит кузов экипажа. Аялти кĕлет, cella inferior, нижний этаж клети. Тюрл. Эпĕ, часрах аялти кĕлете кĕрсе, шур кĕпе тăхăна пуçларăм. Я поскорее пошла в нижний этаж клети и стала надевать белую рубашку. || Аялти çанталăк, inferna, подземный мир. Hoc noinen, fabularum proprium, si verbuni pro verbo reddamus, idem significat, atque mundus infenus, cuius incolae reruraque natura eandem fere speciem habent, atque his, in terris. Собран. Çăл патне çитсен, хайхи ачасем: „Илме-тухăр!“ тесе кăшкăрcа каланă. Вара хайхи шыври ăстарик, тухса илсе, аялти çанталăка илсе кайнă. Ачасем, унта пурăнсан-пурăнсан, икĕш те пысăкланнă. Подошедши к колодцу, дети громко сказали: „Идите, берите нас!“ Тогда вышел тот водяной старик и унес их в подземный мир.
(аjгаш), verbum, cuius vis latissime patet, глагол, имеющий очень обширный круг употребления. Nonnunquam enim est laborare. Иногда значит трудиться. КС. Хытă айкашшĕрĕ вăл паян. Он сегодня усиленно трудился (в Череп. — трудился без успеха). || Interdum imperite aliquid facere. Иногда неумело делать что-либо. Альш. Пĕлни-мĕнĕ çавăнта ĕнтĕ те, айкашатнăр çавăнта. Какое уж там уменье, занимаюсь вот кое-как! (говорит старуха йомзя о своем ремесле). Aut conari niti, conniti, molirг. Также стараться, пытаться, тщиться. Перев. Вăл ман сăмсана, куçсене çаклатасшăн айкашать. Он (медведь) старается зацепить меня за нос и за глаза. Употребление глагола в последнем значении некоторым кажется неудачным. || Aut in pasillis, in minimis occupatum esse; mirum in modum varias res agere; varie se movere; in rebus futilibus et frivolis occupatum esse; operam perdere; inverecunde agere; lascivire, turbam dare. Или делать что-либо маловажное, проделывать разные вещи, выделывать разные движения, валандаться, делать что-либо предусудительное, шалить, поднимать возню. Сред. Юм. Мĕн айкашатăр çанта эсир? Что вы там делаете? (или: возитесь) (фамильярное выражение). ЧС. Аннесем, нимĕн тăвайман пирки, юмăçсем иле-иле килсе, темĕн-те-пĕр айкашатьчĕç. Моя мать и те, кто были с нею, не зная, что им делать, привозили йомзей и проделывали все, что только могли. Чăвашсем, 22. Унта çапла пурте пухăнаççĕ, тет, унта вара тĕрлĕ айкашаççĕ, тет: лашалла та кĕçенеççĕ, ĕнелле те мĕкĕреççĕ, кушакла та макăраççĕ, автăнла та авăтаççĕ, тет. Там они (колдуны) собираются все вместе и проделывают разные штуки: и по-лошадиному ржут, и мычат по-коровьи, и мяукают по-кошачьи, и поют по-петушиному. Ст. Чек. Вĕсем айкашса çӳрерĕç-çӳрерĕç, нимĕн ĕçе те кӳреймерĕç. Сколько ни каталажились (валандались, возились), а дела не сделали. Чăвашпур, 25. Вăл хăй çирĕм икĕ çула çитиччен çапла айкашса пурăннă, пĕр çынпа та калаçман, вăрттăн уллах çĕрте пурăннă. Таким образом (точнее: „манером“) он дожил до двадцати двух лет, ни с кем не говоря и живя уединенно от других. Ib. 26. Вара тырă ака пуçланă, çула кĕтӳ кĕтсе, хĕлле вак касса тăранса пурăннă; хăни тыррине çимен, сутса, укçа туса тăнă. Çапла айкашша, пӳрт те лартнă. Тут он стал сеять хлеб; летом кормился, пася стадо, а зимою — прорубая прорубь. Своего хлеба он не ел, а продавал его и выручал деньги. Таким образом (точнее: „Манером“) он поставил и избу. Ib. 10. Хăй вара лашине пăртак сăтăркаланă, ачашлакаланă та, туртаран тытса, лашине пулăшнă. Лаши вара тапраннă-кайнă. Унтан, пăртак кайсан, кантарнă. Çапла айкаша-айкаша ялтанах кăларса янă. Тут он, потрепав и погладив лошадь, взялся за оглоблю и стал помогать лошади. Тогда лошадь тронулась и пошла. Проехав некоторое расстояние, он дал эй отдохнуть. Таким образом (точнее: при помощи таких приемов), благодаря ему, они выехали в поле. Ib. 5. Çапла айкашша, пĕр айăпсăр çыннах айăплă тăваççĕ. Таким образом (точнее: так мудруя) они делают виновным совершенно невинного человека. Ib. 29°. Чăнах калаççĕ çав: ача-пăча ырра курсан ырă пулать, усала курсан усал пулать, тесе. Çав ачасем те ашшĕ çурри айкашнă пекех айкаша пуçланă. Правду товорят, что дети, если видят хорошее-то становятся хорошими, а если видят дурное, то дурными. Эти дети стали вести себя так же (дурно), как вел себя их отчим. Ялав. Анне мана: „Мĕшĕн апла айкашатăн?“ тесе ятлакаларĕ çав. А мать все-таки побранила меня за эти шалости. Н. Карм. Ан айкаш, не шали. Ст. Чек. Мĕн кунта айкашатăр? Что вы тут возитесь (возню завели)? Иногда также значит: „что вы тут безобразничаете?“, если, напр., парень непристойно хватает девку или возится с нею. Ib. Кĕçĕр çаксем çĕр-хута айкашса çӳрерĕç. Нынче они всю ночь проваландались (безуспешно, не сделали того, что хотели; в предосуд. смысле). Букв. I. 04. Çапла айкашни унăн пит илемлĕ, тĕлĕнмелле. Все живописно и великолепно в нем (лебеде; из соч. Аксакова).
(вы̆ры̆м алга), ornamentum pectoris, olim a feminis gestari solitum, quod e duabus constabat partibus, quarum altera in pectore, altera in dorso pendebat atque ei erat simile, quod iam supra (v. aлка) descripsimus. Idem in Имен. вăрăм сăрка alio nomine appellatur. Ст. Чек. 'Вăрăм алка'. Шăрçапа, укçапа чĕнтĕрлесе тунă авал. Кăкăр çинче укçи виç ĕрет, çип çине тирнĕ, т. е. делали в старину из бус и монет. На груди было три ряда монет, нанизанных на нитки. По средине убора было отверстие, в которое просовывалась голова (тăхăнмалли шатăкĕ); часть убора, спускавшаяся на спину, имела форму трехугольника и свешивалась до поясянцы (хӳри, пилĕк таран), передняя — покрывает всю грудь (умĕ пĕтем кăкăр çине выртнă). Узкие перемычки, соединявшие заднюю и нагрудную части убора, состояли из крупных бус и прикреплялись крючками к подбороднику хушпу (шултăра шăрçа, ăна çеклипе хушпу антăрлăхĕнчен çакса янă). Денег иногда навешивалось до 10 руб. (10 тенкĕ таранччен çакнă): в нижнем ряду были крупные монеты, а выше — более мелкие (аялти йĕркере шултăрисем пулнă, çӳлелле — вакăрахсем). Задняя часть убора, как это видно на схемат. рисунке, была унизана мелкими бусами (вак шăрçа).
(ан), descenders. Ds quolibet motu dicitur deorsum directo. Глагол, имеющий очень обширное значение и употребляющийся для означения всякого движения, направленного сверху вниз. По-рус. передается словами: спускаться, опускаться, сходить, слезать, съезжать, падать и т. п. Якей. Воç çанти çирмая анса шу ĕç. Сойди вон в тот овраг и напейся. Ib. Кошак кăмака (ă почта не слышится) çинчен анса тӳшек хыçне выртрĕ. Кошка слезла с печи и легла за периной. Ib. Çирмая аннă-анман пире чолпа пеме тапратрĕç. Не успели мы спуститься в овраг, как в нас стали кидать камнями. Ст. Чек. Анатсăн ан. Спустись (сойди, слезь), если хочешь. Альш. Сĕвен ку енни ялан та сĕвеккĕн анать. Ку енче Сĕвенелле унта-кунта çырмасем анаканнисем пур. Эта сторона Свияги всюду представляет покатость. На этой стороне, там и сям, в нее стекают речки. Завражная. Чăхсем кашта çинчен анчĕç. Куры слетели с насеста. Ib. Аптратса çитерчĕ, анма та пĕлмеçт. (Ita mulier queritur de viro suo nimis libidinoso). Ib. Сысна аçи пĕр хăпарсан анма та пĕлмеçт. Verres ubi semel ascendit ad descendendum tardissimus est. Сокращ. букв. 1908. Хурсем шыва аннă. Гуси сошли на воду. ЧП. Чупрăм та антăм эп аната. Я побежал и сбежал в низменность или: в нижний конец деревни (вообще в место, лежащее ниже того места, где был). Якей. Çирмаялла виçĕ ача анса карĕç. В овраг спустились трое малышей (или: парней). || Ire in loca inferiora. Также употребляется вообще вм. глагола итти, когда говорится о ком либо, идущем в более низкое место, нежели то, где он был. СТИК. Таркăнсем каçпа яла анса çăкăр илеççĕ, тет. Говорят, что беглые приходят вечером в деревню за хлебом. Ib. Кĕçĕр кашкăр аннă яла. Вечор в деревню приходил волк. Эти фразы относятся к селению, расположенному в ложбине речки, по обеим сторонам которой поднимаются отлогие холмы. Изамб. Т. Çынсем кăнтăрлана ана пуçласан ку лашине тăварчĕ те урапине кӳлсе киле ялсе тавăрăччĕ. Когда другие стали уходить домой полдничать, он выпряг лошадь, запряг ее в телегу и уехал домой. Ib. Тырă вырнă чухне кăнтăрлана чей ĕçме киле анаççĕ. Во время жнитва уходят в полдень домой, пить чай. || Также говорят: „пасара ан“ (aliquo ad mercatum ire), пойти на базар, поехать на базар. Якей. Эс килес пасара ан, вара мана çăмарта хакне калăн. Ты приходи (или: приезжай) на следующий базар, и тогда скажешь мне, почем продаются яйца. Абаш. Паян мăн-акка та пасара аннăччĕ. Сегодня и тетка (старш. сестра матери) ходила на базар. || Praeterea de feminis dicitur, quae ad fiumen descendunt lintea lavandi causa. Также говорится о женщинах, которые идут на речку мыть белье и пр. Ст. Чек. Пĕр арăм çырмана кĕпе çума аннă, тет. Одна женщина пришла на речку мыть белье. Срав. Ст. Чек. Шыв арманне антăм. Я ходил на водяную мельницу (или: пришел на мельницу). || Descendere de arbore, de vehiculo, ex equo. О слезании с дерева и пр. Пизип-Сорм. Ларсан-ларсан каç пулчĕ. Каç пулсан, чилай тăхтасан, çĕрле пулсан манăн пата çăка хăвăлне темĕскер анать çĕмĕрттерсе. Анса çите пуçласан эпĕ ала (алла?) тăсса пăхрăм та, манăн ала (алла?) кĕчĕ-карĕ темĕскер хӳри. Долго я сидел, наконец наступил вечер. Когда прошло довольно много времени и наступила ночь, ко мне, в дупло липы, стал кто-то („что-то“) слезать, производя сильный шум. Когда он уже был близко от меня, я протянул руку, и в моих руках очутился чей-то хвост. Яргейк. Вут эпĕ мĕнле асап куратăп! Чĕрнели аннă пулсассйн тата пĕтеретчĕç мана, тесе каларĕ, тет. Вот я как страдаю! Если бы слез тот, который с когтями, то они изуродовали бы меня еще больше, сказал он. Панклеи. Хĕр кӳме çинчен анчĕ те кальлях кĕрсе карĕ. Девушка вылезла из кибитки и опять вошла. Альш. Эпĕ урапа çинчен антăм. Я слез с телеги. Орау. Ан часрах лашу çинчен. Слезай скорее с лошади. || Secundo flumine proficisci aut eum locum versus iter facere, ubi in mare aiiudve fiumen se effundit. Также спускаться вниз по реке или из стран, лежащих в верховье реки, к ее низовью. Юрк. Чул-хуларан çав пырса çитнĕ кунех вутлă кимĕ çине ларса Шупашкар хулине антăм. В самый день приезда в Нижний я сел на пароход и уехал в Чебоксары. Истор. Днепрпа анса Древлянсене хăйне пăхăнтарнă. Спустился вниз по Днепру и покорил древлян. Собран. З20°. Питĕрпуртан аннă пикесен пушмакĕсем çӳлĕ кĕлелĕ. У барынь, приехавших из Петербурга, башмаки с высокими подборами (каблуками). Ст. Чек. Çырма тăрăх ут çулма антăм. Я спустился по оврагу, чтобы косить сено. || In altum descendere, mergi, submergi, hauriri (palude). Также сваливаться, проваливаться, увязать. Абыз. Темскер çĕмĕрĕлсе анса кайнă, пĕтĕм çĕр чĕтресе кайнă. Что-то провалилось с грохотом, так что задрожала вся земля. Алекс. Нев. Пăр çурăла-çурăла анса темĕн чухлĕ çын шыва кайса вилнĕ. Во многих местах провалился лед, и множество людей перетонуло. Бол. Ильш. Чупса пынă чухне шăтăка анса кая пачĕ, тет. Когда он бежал, то вдруг провалился в яму. N. Çак халăхсем саланса пĕтиччен эпĕ чăтса тăраймарăм, хурама хăвăлне анса кая патăм. Я не смог продержаться (вися в дупле) до тех пор, пока этот народ разошелся, и слетел (т. е. провалился) в дупло вяза. Торай. Пĕр ĕне лачакана анса кайнă. Одна корова утонула (погрузилась совсем) в топком месте. Ст. Чек. Шурă япала таçта ăнса кĕчĕ. Белый предмет куда-то провалился. || Delabi (in arvum). V. пут. Также о пище, воспринимаемой желудком. Альш. Апат çинĕ-çемĕн анать. Чем больше ешь, тем сильнее разыгрывается аппетит. L’ appetite vient en mangeant. (Послов). || Occidere (de sole). Также заходить, закатываться (о солнце). Изамб. Т. Ул пирĕн патăртан хĕвел аннă чухне тухса кайрĕ. Он вышел от нас на закате солнца. ЧС. Каç пуларахпа, хĕвел анас чух. Çумăр пĕлчĕсем тухкала пуçларĕç. К вечеру, около заката солнца, стали кое-где показываться дождевые облака. || In aenigmate quodam de lunae radiis dictum invenio, pro eo, quod est fundi. Также падать (о свете месяца). Шаймурз. З97°. Чӳречерен йăс кĕвентепе чышаççĕ. (Уйăх çути анни). В окошко тычут латунным коромыслом. (Загадка: падение лунных лучей). || Defluere, delabi, decurrere, effundi (de aqua dicitur, de lacrimis, de lacte ex uberibus manante). Также стекать (о воде, слезах, молоке кормилицы и пр.). Образцы, 61. † Хапхăр умне аннă юхăм шыв, хăмăш касса кĕпер хывас çук. Текучая вода залила все место перед вашими воротами, так что нельзя намостить моста, нарезав тростника. Сельск. хоз. р. II. Шыв çӳлтен аннă чух унăн çаранне пырса çапăнать. Когда вода стекает сверху, то ударяется в его луга. Альш. Хурăнварта типĕ çырма: çур-кунне-кăна хиртен шыв анать, çула шыв çук унта. В Березовом Долу сухой овраг: только весною стекает туда с полей вода, а летом там бывает сухо. Изамб. Т. 40°. Çапла каласан ку туй ачин икĕ куçĕнчен кус-çӳлĕ анчĕ. Когда он это сказал, этот парень, сопровождавший свадебный поезд, заплакал. Календ. 04. Сăмсаран анмасть-и? Нет ли у нее (у лошади) течи из носа? Череп. Ман темĕскер сĕт анмас (lac me deficit), ача выçă пулĕ. У меня что-то нет (в грудях) молока; ребенок, наверно, голоден. || Extra ripas diffluere, разлиться (о реке). Орау. Атăл шывĕ аннă. Rha flumen alveum excessit. Волга разлилась. Ib. Упнер шывĕ аннă, тет. Кушлавăша çул картланчĕ ĕнтĕ. Речка Упнер, говорят, разлилась: дороги в Кошлоуши уже нет. || Advolare (de hirundinibus dicitur, quae redeunte vere de caelo descendere putantur). Также прилетать, о ласточках, которыя, по мнению чуваш некоторых местностей, слетают весною с неба. N. Якури таврашĕнче чĕкеçсем анаççĕ. Около Егорьева дня прилетают ласточки. Ib. Чĕкеçсем анман-ха, ăшăтма тивĕç мар. Не должно быть теплу, так вак ласточки еще не прилетели. Можар. Якурирен малтан чĕкеç ансан (Череп. килсен) çу сивĕ килет, кайран ансан ăшă килет. Если ласточки прилетят раньше Егорья, то лето будет холодное, а если после, то — теплое. Однако скажут: куккук килнĕ, прилетели кукушки, хура-курак килнĕ, прилетели грачи, и пр. || Praeterea notandae sunt quaedam figurae verborum singulares. Также в некоторых чувашизмах. Якей. Ут орине сĕлĕ аннă. Ст. Чек. Лаша урине сĕлĕ аннă. Лошадь обезножела оттого, что ее разгоряченную накормили овсом. Avena intempestive data pedes equi corrupit. Изамб. Т. Лашан урине шыв ансан шывра тăратаççĕ. Если случится опоить лошадь, то (лечат ее тем, что) заставляют стоять в воде. (Si intempestive data potio equi pedes corruperit....). Чув-прим. о пог. 168. Каçпа ăшă ансассăн (si vespere tepidior fuerit aer) çăмăр пулать. Если вечером станет тепло, будет дождь. Завражная. Тин ăшă анчĕ. Лишь тогда (или: лишь сейчас) стало тепло (в избе). Ст. Чек. Кĕтӳ анчĕ. Стадо согнали в деревню. Grex domum rediit. Собран. З12. Анати, тăвати, вăй (scr. вăи) пĕтети килети. (Хутăр хутăрни). [Вероятно надо читать так: „Анать-и, тăвать-и; вăйă пĕтет-и, килет-и“. То спускается, то что (т. е. то поднимается); а когда игра кончится, приходит (домой). Загадка: мотание пряжи.].
(андар), facere ut descendat in locum inferiorem etc. Понуд. форма от гл. „ан“. Изамб. Т. Унăн таврашĕнчисем ку çывăрнине пĕлсен лашине çырмана антарса янă. Те, которые были около него, заметили, что он уснул, и свели его лошадь в овраг. Якей. Çор-конне çорт çинчен йор антараççĕ. Весною сбрасывают с крыш снег. Ib. Атьăр, ачасам, шӳш шӳл çинчен олăм антарар. Идемте, ребята, скидывать с сушил солому. Ib. Кăрмăшра илнĕ йăвăçа эпĕр Выл вăрне антартăмăр. Лес, купленный в Курмыше, мы сплавили на устье Вылы. Орау. Ачана сак çинчен антарас. Надо снять ребенка с лавки. Ib. Пĕрени ырине лармаçть, картне пăртак антарас пулать. Бревно ложится в паз не плотно, надо углубить зарубку. Ib. Чулне пăртак антар-ха, тем çăнăх шултăрарах тухнă пек туйăнать. Опусти малость жернов, а то, кажись, мука что-то крупновата выходит. || Cibum coctum ex aheno in aliud vas traiicere vel transfundere. Также означает разливать или выкладывать из котла в чашку (так и в Череп.; о кушаньях). Урож. год. † Яшка антарнă тĕле кĕчĕç-тăчĕç хăнасем. Когда наливали (в чашку) похлебку, вдруг явились гости. Менч. Чист. Пысăк чашăксемпе пăтă антарса, пăттине куç хывса, çăмарта турани сапса лартаççĕ. Выкладывают кашу в большие чашки, пелают на каше ямочку (для масла) и ставят, посыпав крошеными яйцами. С. Тимер. Хĕвел анас умĕн пăтă пĕçереççĕ те, ăна икĕ чашăк çине антарса лартаççĕ. Перед закатом солнца варят кашу и выкладывают ее на две чашки. Сиктер. Унтан тепĕр чашкăпа пăтă антараççĕ. Потом выкладывают еще на одну чашку каши. N. Пиçсен вара чашкăсем çине антарать. Изамб. 109. Пĕр-ик хуран шыв вĕретсе шетнике антараççĕ. Вскипятят котла два воды и сольют ее в кадку. || | (Lac) praebere (de vacca dicitur). Также давать (молоко, о корове). Сред. Юм. Ине (ин’э, i. q. ĕне) пĕр те сĕт антарми пõлчĕ хăй. Корова совсем перестала давать молоко (или: доить, как говорят русские). В. Олг. Ĕне сĕт антармаст. Корова не доит. Якей. Микон иртнĕренпе пирн ĕне сĕт антара пуçларĕ. Начиная с Наколы, наша корова начала доить, т. е. давать молоко. || Item de femina. То же о людях. || Saepissime autera verbi auxiliaris munere fungitur ita, ut significet motum in locum inferiorem. Соединяясь с деепричастиями (-са, -а), часто является вспомогательным глаголом. Толст. Пĕчĕк аçасем ун çине хăпара-хăпара кайса вак турачĕсене хуçа-хуçа антарнă. Маленькие дети влезали на нее и обламывали мелкие ветки. Б. Илгыш. Ула-кайăк тилĕ сăмаххине итлесе пĕр юман туратти татса антарчĕ, тет. Дятел послушался лисицы и сломил для нее дубовую ветвь. Якей. Эпĕр çырта (с’ирда) полă тытса çӳренĕ чох çӳлте тăракан ачасам пирĕн çия çĕр йăттарса антарчĕç. Когда мы ловили в речке рыбу, то ребята, стоявшие над нами на берегу, обрушили на нас берег. Ib. Атьăр, ачасам, она кăмака çинчен тортса антарар. Давайте, ребята, стащим его с печи. Ib. Хорсене калча (кал’џ̌а) çинчен çырмаялла хуса антартăмăр. Мы согнали гусей со всходов в овраг. Ib. Хăма çине прах ларса толнă, шăлса антарас полать. На полке много пыли, надо ее смести.
(калас’), разговаривать, беседовать; сговориться, поговорить. N. Эсĕ унпа пĕртте калаçмăсăнччĕ, тетĕп эпĕ. — Мне было бы желательно, чтобы ты не говорил с ним. Артюшк. Кусем (утки) пĕр йăвара ӳснĕ пек калаçаççĕ, тет. Ала 81. Çĕлен çăварне уçрĕ, тет те, калаççа ячĕ (заговорил), тет: килях, старик! тесе каларĕ, тет. Нюш-к. Калаçман калаç пулнă, тет, чĕнмен чĕкеç пулнă, тет. (Совет молчать. Послов.). Т. Григорьева. Чĕлхе вĕç кĕçĕтсен, калаçман çынпа калаçат, теççĕ. (Примета). Якейк. † Калаçмасăр-тумасăр ĕмĕр иртмест, теттĕр-и? Альш. Çӳлти касра та, Армань кассинче, лайăх пусă (колодец) пурринех калаçмаççĕ (не слыхать чтобы был.). Перев. Çав сăмахсене кашкăр калаçса тăнă чух... Ашшĕ-амăшне. Лисахви ĕненмесĕр: ай, ан калаç! (не может быть), тесе кăна хунă. Орау. Санпа мĕн калаçан, санпа калаçмалли çук, эс ăçта! (про тебя и в Москве «в кулак свищут»!). СЧУШ. Чăххăн çуркуннехи чи малтанхи çăмартине ытла нумай калаçакан çынна çитерсен, чăхă нумай çăмарта тăват. Регули 768. Калаçаççĕ: ыран салтаксам конта килеççĕ, тесе. N. Кам мĕн пĕлет, çавăн çинчен калаçса ларать. N. Кашни хăйăнне калаçса ларать. Альш. Тумтир те, чĕлхе те, калани-кулни те пĕрех (те же самые). Орау. Кунтах юлас тен (хочешь) пулсан, эп калаçса пăхăп (попробую попросить). N. Эпĕ пĕр вăхăтрах темиçе тĕслĕ чĕлхепе калаçма пултараймастăп, пĕр тĕслĕ чĕлхепе калаçма пултарап. Я не могу говорить сразу по-всячески, а говорить на одном языке могу. Якейк. Мари лешеккинчи унтрипе мăн-контанпа калаçса порнать (любезничает). Ib. Вăл онпа калаçать. || Договариваться, уславливаться, торговаться, рядиться. Чăв. й. пур. 26. Халĕ те хăй çăкăрне çимест; хĕлле, вак касса, çăкăр пухмалла калаçать те, ялан çавна, пĕчĕкçĕн-пĕчĕкçĕн пухса, çисе пурăнать. Янтик. Эпир çак лашана калаçаппăр та, ытла хаклă ыйтать хуçи. — Унпа пит лайăх калаçса илес пулать (поторговаться), вĕсем пит хаклă ыйтаççĕ. Альш. Сăмавар лавкки умне пырать те, калаçать сăмавар (торгует самовар). М. Тув. † Манăн савни ял урлă, калаçасси çын урлă. Якейк. † Йори калаçрăм хора хĕрпе — утсам панче çăвăрма (= çывăрма). Ашшĕ-амăшне. Калаçнă укçана хăна тытса юлмарăн, йăлан вăхăтĕнче тӳлесе тăтăн. Хурамал. Çаран калаçма килтĕмĕр (торговаться). Ib. Çаран калаçса килтĕм (= çарăн илсе килтĕм). Я, сторговал луга. Шибач. Пошăт калаçма килтĕмĕр (торговать лыки). Такмак. Пирĕн (Иван) пичче ывăл авлантарать. Пуян (Микки) хăта хĕр парать: сумасăр укçа панă, виçмесĕр пыл калаçнă. Ягудар. Калаçмаст. Не рядится. || Выговаривать. Юрк. Тăла вăл-ку таврашĕнчен сăпăн тума пустав-тăла та пĕр вунпилĕк аршăн калаçаççĕ (выговаривают). || Сватать невесту. N. Калаçса яр, просватать; калаçса кай, калаçса кил, засватать. Кильд. Çапла вара Иван, чипер Евгение манса, урăх хĕр калаçнă, тет.
(казы̆рма), казарма. К.-Кушки. † Салтак выртат касăрмара к(ă)вак (серую) шинелне пĕркенсе. Сред. Юм. Касăрма — 1) солдатская казарма, З) будка на железной дороге.
волчья кость. Изванк. Унтан вара ялти выльăхсене пĕр çĕре пухса, кашкăр шăммипе пĕр мурпа вилнĕ ĕнене варăнчен пуртăпа касса татрĕç те, выльăхсене: тасалччăр, тесе, виттĕр кăларчĕç. Кайсар. Кашкăр шăмми вак (?) кашкăр шатри теççĕ, çавна тӳрлетет.
как и следовало ожидать; естественно (конечно). Юрк. Пасарти çынсем хутлăхĕнче çӳренĕ чухне пĕр чыкан арăмĕ, кăна курсан, хăй упăшки-тĕр тесе, пĕлсе, кирли, ун хыçĕнчен хыпаланса ута пуçлат. Халапсем. Вĕсене хирĕç ку та: сурăх ашне пĕçерме вутă çитмерĕ, эпĕ çавăнпа сирĕн тумтирĕрсене хуран айне хурса çунтарса пĕтертĕм, тет. Лешсем, кирли, йĕре пуçлаççĕ. N. Шыв арманĕнчен тинкĕле çăнăхĕ авăртса таврăннă чухне, пĕр вак курса, кирли, çав вакра тинкĕле юрма тытĕнчĕç, тет. Собр. † Шурă курница чул кăмака, кирлĕ марччĕ, кирли, сăрлама; çаккăн чухлĕ ырă çын умĕнче кирлĕ марччĕ, кирли, юрлама. АПП. † Сирĕн пек лайăх çын умĕнче кирлĕ марччĕ, кирли (вар. пире), юрлама.
(э̆нζэ̆), жемчуг, жемчужина. Ой-к. Мамăк тӳшек çинче ĕнчĕ пĕрчи выртĕ? (Юр çинче сивĕ чухне йăлтăртатса юр выртни). СПВВ. ПВ. Ĕнчĕ (?). Вопрос в оригинале. Каша. Ĕнчĕ ― дорогой камень, жемчуг. СПВВ. † Эпĕ каймăттăм пасара, ĕнчĕпе мерчен йыхăрат (зовет). Ч.П. Шурă Атăл тĕпĕ шурă ĕнчĕ, ăсайса илес-чĕ; ăскăç çук. Собр. † Чупрăм-антăм шыв хĕрне, çерçи валли вак касма, çерçи куçĕ ĕнчĕ куç, эпир каяс ача кăвак куç. || Перламутр. Н. Седяк. Ст. Чек. Ĕнчĕ, перламутр. Его наскобленным (хырса) порошком лечат глаза. Н. И. П. Ĕнчĕ тӳмме (пуговица) питĕ çутă пулат, шуррăн-кăвакăн курăнса тăрат. Ăна, хырса, ялхах (темная вода) илнĕ куçа яраççĕ. Н. Карм. Ĕнчĕ, перламутр; ĕнчĕ тӳме, перламутровая пуговица. Ст. Семенкино. Ĕнчĕ ― перламутр. Буин. Ĕнче (sic!), маленькая пуговица для рубашки. Стюх. Ĕнчĕ, перламутр. IЬ. Ĕнчĕ тӳмми, перламутровая пуговица. || «Бисер». Альш. Ĕнчĕ — бисер. IЬ. † Ĕнчĕ пушмак (вышитые бисером?) шур чăлха. Хурамал. Ĕнчĕ сарăрах пулать, пĕтĕм тенкĕрен çӳхерех пулать. IЬ. † Аслă шыва кĕтĕм: ăшăк, тесе, ĕнчĕ куçлă çĕрĕ пур, тесе. Из этого и пред. примеров видно, что первоначальное значение слова в Н. Кармалах уже забыто.
копошиться. Чăв. юм. 1919, 13. Ах, турă! арча хуппине уçса ярсанах, симĕс кăвак çĕлен-калта яшăлтатса тухрĕ! Сĕрепсĕр нумай. N. Хĕрсем-каччăсем хыçĕнчен пыраççĕ вак-тĕвек ача-пăча яшăлтатса. КС. Утă валемĕ айĕнчен çĕлен яшăлтатса тухрĕ (с трением о сено). Янтик. Вăрман хĕрринчи çаранта çĕлен яшăлтатса çӳреннине куртăмăр (она ползла извиваясь).
(лац’, лач’), подр. шлепающему звуку брошенного или падающего предмета, а так же удара. Йӳç. такăнт. 6. Кашăкне лач! пăрахать те, тутине тăсса, алăк патнелле утать. Сĕт-к. Лапрашне (= лапра ăшне, в грязь) лач! персе антăм. Кан. Миххалка хăмла калакĕпе хурана лач! лач! тутарса хăмлине пăтратса илчĕ. Сред. Юм. Пылчăк çине лач! туса ӳкрĕ. („Звук при падении твердого предмета в грязь“). Ib. Пĕчик чôла пит ăшăх шывва пăрахсан, шыв лач! тăват (если поглубже, то „чапăрт! тăвать“). Ib. Пĕчик ача кочĕ çине лач! ларчĕ. ЧС Çĕре лач! тутарса сурчĕ (плюнул). Изамб. Т. Çăмарта лач! туса ӳксе çĕмĕрĕлчĕ (упало и разбилось). ЧС. Ӳлĕм çак яла килсен, выльăхăр ĕрчемесен, ман питрен (мне в лицо) лачах сурăр вара! Шорк. Пӳрт тăринчен лач! татăлса анчĕ те, аллине мăкăлтанă пăрахнă. Хурамал. Лач! суртăм = пысăккăн суртăм. Ib. Лач! туса ӳкрĕ (о падении мокрого мягкого предмета). Якейк. Саххăрни (-νиы) паломми (сладкое, мягкое, нежное яблоко) çĕре лач! персе анч (упало и лопнуло). СТИК. Кантăр тылланă чух лач, лач, лач! тутарса тыллаççĕ. Ib. Майрасем кĕпене кивес вырăнне лач. лач! çапаççĕ (колотят; то же и в Сред. Юм.). Ib. Шыв çинчи хумсем вăйлă çилте лач, лач! туса, çырма хĕррине пыра-пыра перĕнеççĕ. Сам. 79. Кулюç, чĕри тапранса, лачах ӳкет пылчăка. N. Лач, удар классным журналом по столу (плашмя). Кан. Унччен те пулмарĕ, хай çамрăк кăсйинчен темскер хутпа чăрканăскер лач! кăларса пăрахрĕ. || О сильном поте. Орау. Хам пĕтĕмпе лач шыва ӳкрĕм. Я сильно вспотел. || Плотно, крепко. Орау. Лач çыпçăн, пристать крепко. Ib. Çемçе тăн (глина) лач çыпçăнчĕ; йĕпе çанталăкра юр лачах çыпçăнать (к одежде). || Совсем. Пшкрт. Лач (-џ) онашкалак. Совершенно подобен ему. || Полно. N. Ахаль кун та, уяв кунĕ те (и в будни, и в праздники) пурĕ пĕрех вак-тĕвек, тăна пĕтерекен (притупляющих), чунтан юратман ĕç лачахчĕ.
(мижэк), небольшой дорожный мешок (от русск мешок). Сред. Юм. Çôла кайнă чôх вак-твек япала чиксе çӳреме хôтаç пик пĕчик мишек çĕлеççĕ.
растолстеть, разжиреть, отростить живот. Кан. Вак-тĕвек усламçăсемех кулач суттипе мăн хырăмланса кайнă. Якейк. Миккашкă итла уш мăн-хырăмланса кайнă.
(jоhы̆з'ы̆), рыбак, который ловит рыбу особою снастью. Хорачка. В. Олг. Потньăкпала çӳрет йохăçă; çӳрет çĕрле çиппеле, йохса çӳрет шу майĕпе; и онта вĕт-вак полă кĕрмес, пысăк полă анчах кĕрет. Йохăпа çӳрет полă тытакан çиппеле (с сеткой). Полă кĕрсен, хăлт, хăлт! хăлт тортат; вот вăл тортса кăларат вара. См. йохă.
сжечь, обжечь, спалить, опалить. Изамб. Т. Сурăх урисене вĕтелеççĕ (вĕтеççĕ, палят). Т. М. Матв. Хăй вут мар, çапах та пулин вĕтелет. (Вĕлтĕрен). Ч.П. † Ђăлтăр-палтăр вут тухать, пите-куçа вĕтелет. (У КС. Ђăлтăр-палтăр ― выскакивают искры). Сред. Юм. Вĕтелесе илчĕ, тесе, кăçта-та-пулса, пит пĕçерекен çĕре пырса, ӳте сисмен хутран пĕçерттерсен калаççĕ. Дик. леб. Карчăк Елисанăн аллине çав вĕтелекен вĕлтĕрене тивертни. Хвал. Эпĕ сире, шуйттансене, тытсассăн, вĕлтĕренпе вĕтелĕп! Ах, шуйттансем! N. Пĕлĕтрен вут анчĕ те, санăн вак выльăхусене, тарçусене вĕтелерĕ-ячĕ. Абаш. Вĕтеле, 1) жечь (вĕлтĕрен), 2) сечь (крапивой). N. Суккăр вĕлттрен вĕтелемест (не жжется). Сред. Юм. Вăт (огонь), пĕçерсен, вĕтелет. Вĕлтрен вĕтелет. Дик. леб. Унăн алли вут вĕтеленĕ пек хăпаланса тухнă. || Поджаривать. Хыпар № 15, 1906. Пĕрер чашкă вĕтеленĕ пулă вăльђи ларать.
(вак) или вака (вагы̆), прорубь. Альш. Кĕпе çума пăр çине, пăра касса, шăтарса тăваççĕ. Тогаево. Çав ялта çăл полман, çавăнпала пирĕн лашасене вакран ĕçтерес полать (приходится лошадей поить из проруби). N. Вăл вак касни тепĕр хут шăнса ан кайтăр, тесен, шăтăка çапнă кĕлте кӳртсе лартас пулать. СЧЧ. Кăсем вак кутне çитрĕмĕр, тет те... (подогали к проркби). Ч. С. Çичĕ тĕслĕ выльăхма-чĕрлĕхме çичĕ картана хупма парăсăнччĕ. Шыва антарсассăн, пĕр вĕçĕ картара, тепĕр вĕçĕ вакăра пултăрччĕ. (Моленье ака пăтти). Б. Пĕр вакка хĕрĕх çерçи тăкăнать. || Хурамал. Вак — водопой (и летом).
отверстие проруби. Янтик. Вак куçĕнче пĕр виле выртат. Сала 140. Çунанăн тĕпне шăнтма (чтобы подморозить) вак куçĕ патне пытăм. Цив. Вак куç — прорубь.
вакă (вак, вагы̆), мелкий, мелко. Юрк. † Уйăх çути çап-çутă, тесе, урăра вак ан пусăр (не шагайте мелкими шагами). || Мелочь (мелкие деньги). N. Сан вак пур-и?
кроптанье, придирка. Альш. † Çичĕ-ют сăмахĕ — вак сăмах, эп илтмесен, кам илтес? Ч. К. Çичĕ-ют арсем вак сăмахлă, тиеççĕ. Ст. Чек. Вак сăмахлă: хут-хут час калакан çын (несколько раз повторяет одно и тоже слово); 2) придираюшийся из-за мелочей.
проселочная дорога. Якейк. † Çăварни килет мăн çолпа, вак çол тума тохрăмăр.
мелкий; мелочь. Юрк. Çуллен-çул аслă праçшксенче вак-тĕвек тӳресем хăйсенĕн пуçлăхĕсене, аслисене: праçникпе тавесие! тесе, салам параççĕ. Сред. Юм. Вак-тĕвек япала, мелкие вещи. Ib. Вак тĕвек сотакан тотарсĕм — коробейники. Изамб. Т. Вак-тĕвек тавар, мелкий товзр. Ст. Чек. Вак-тĕвек япаласене сутса çӳрекен. М. Сунч. Вара пур вак-тĕвек ачасем пăтăпа ашне киле илсе каяççĕ.
маленький (о детворе). Хыпар № 11, 1907. Пĕчĕк вак-шак ача-пăча, пурте праçник тумтирĕпе; ăçта пăхнă унта тухья, хушпу; пурте урам хушшинче. См. вĕт-шак.
мелюзга (о детворе). Изамб. Т. Вак-шĕкĕсем анчах хĕр япалисене тиенĕ лав çинчен анмаççĕ. См. вак-шак.
подр. звуку, получ. при толчении ячменя, полбы или кудели. Тогач. Варри вак, вак! чăк-чăк! (Урпа тӳни). Рак. Ир те чак, чак; каç та чак, чак, варри вак, вак. (Пăри тӳни). Ст. Айб. Ир те вак, вак; каç та вак, вак; валей, вак, вак. (Çăкăр çини). Собр. Варри вак, вак, хĕрри чак, чак. (Сӳс тӳни). || Подр. воркованию голубя. Сред. Юм. Вак-вак, кăлтрук (кăвакарчăн кăлтăруклатать).
см. вак.
см. вак.
то же, что вак+ăшне. Никит. Вăрман хĕрĕнчи вакшне (маленькая поляна) хĕрлĕ тĕслĕ курăнчĕ.
(sсr. вал’и), неизв. слово в загадке. Собр. 292. Ир те чак-чак, каç та чак-чак, вали вак-вак. (Тырă тӳни).
(sсr. валик), неизв. сл. в загадке. Упа 688°. Ир те чак-чак, каç та чак-чак, валик вак-вак. (Лаша тăварни).
валять, мять. В. Олг. Олăм вашла (мять для корма). Срв. вак, ван, вала.
понуд. ф. от -вырăслана кай_. Шел. 4. Вак халăхсене... пĕтĕрес тенĕ вырăслантарса.
(алга), назв. грудного женского украшения. Ст. Чек. Вăрăм алка = вăрăм сăрка (последнее название — в Именеве). Шăрçапа укçапа чĕнтĕрлесе тунă авал. Кăкăр çинче укçа виç ĕрет çип çине тирнĕ. Её части: 1) тăхăнмалли шăтăкĕ, 2) хӳри (пилĕк таран), 3) умĕ (пĕтĕм кăкăр çине выртнă), 4) шултăра шăрçа (ăна çеклипе хушпу антăрлăхĕнчен çакса янă), 5) укçисем (10 тенкĕ таранччен çакнă; аялти йĕркере шултăрисем пулнă, çӳлелле вакăрахсем), 6) вак шăрçа.
(х̚аjар), назв. духов. Аттик. Çĕрле çӳрекен ыр-хаяр, кăнтăрла çӳрекен ыр-хаяр, çакна ĕççе-çисе кайтăр. (Из наговора против «лăп-лап). Цив. Е... ха... мĕн!!! ыр-хаяр çакланнă-çке-мĕн сана! (Из записи А. Етрухина «Чăваш чирĕ», 2) Следующий отрывок взят из не оконченной рукописи М. В. Шевле «Авалхи чăваш ялисем» (1907 г.). Авалхи чăвашсем, Христос тĕнне кĕнĕ пулин те, хăйсен тĕнне хытă тытнă, ăна халĕрех-çих пăрахнă. Авалхи чăвашсем ĕненнĕ тăрăх пĕрех турă пулман, вĕсен турăсем тăхăр ушкăн пулнă, кашни ушкăнĕнче тăхăршар турă пулнă. Вĕсем пурте пĕртан пулман, первайхи ушкăнрисем аслисем пулнă, иккĕмĕш ушкăнрисем кĕçĕнтереххисем, виççĕмĕш ушкăнрисем тата кĕçнерехисем пулнă, такки çапа еречĕпе пынă. Тăта кашни ушкăнра уйрăм асли пулнă, ун хыçĕнчен кĕçнерехисем пулнă. Çапа ĕнтĕ пирĕн авалхи чăвашсен турăсем тăхăр ушкăн пулнă, кашни ушкăнĕнче тăхăр турă, мĕн пурĕ 81 турă. Вĕсен хушшинче аслисем, кĕçнисем пулнине астусан, вĕсем 81-те турă пулман пулмалла, вĕсен хушшинчен нăмайĕшĕ святой пеккисем, ангел пеккисем-çих пулнă пулмалла, анчах ĕлĕкхи вавашсем вĕсене пурне те пĕрле турăсем тенĕрен, эпир те турăсем тейĕпĕр. Кашни туррăн хăй пăхса тăракан япала пулнă: Акă вĕсем: 1) Таса пĕр турă, пуринчен асли. 2) Пӳлĕхçе, пĕр турăран кĕçни. З) Тур-Амĕш. 4) Пихампар, пĕтĕм çынсене пĕлсе тăракани. 5) Хĕрлĕ-Çыр пĕртак пурнарахпа Св. Николая пĕлтернĕ, ĕлĕк тем тăвакан пулнă, паллă мар. 6) Çĕр-Йыш. 7) Çĕр-Ашшĕ. 8) Çĕр-амĕш. 9) Çĕр Сулу, çĕре сулса парсан илекени. Кама та пулин çиленсен, илĕ вăрççан, таса çĕрте вăрçнине каçар, манан (siс!) ан шыра, çавăнтан кайса шыра тесе тухса çăнăх вĕçтернĕ. Иккĕмĕш ушкăнĕ. 1) Ывăл-хĕр çуратакая турă. 2) Ывăл-хĕр çуратакан амĕш. З) Ывăл-хĕр çуратаканăн Пӳлĕхçи, тоже пĕлсе тăракани. 4) Хунхаççи (так и в черновике рукописи), ӳсен япаласене хуяаттаракани пулнă пулмалла. 5) Хумхаççи, хумхантарса лартакани. 6) Вĕри хĕвелтен сыхлакани. 7) Çил-ашшĕ. 8) Çил-амĕш. 9) Тăвăл çил çӳретекени. Виççмĕш ушкăн. 1) Тыр-пул çуратакан турă. 2) Тыр-пул çуратакан амĕш. 3) Тыр-пул çуратакан Пӳлĕхçи. 4) Выльăх-чĕрлĕх çуратакан турă. 5) Выльăх-чĕрлĕх çуратакан амĕш. 6) Выльăх-чĕрлĕх çуратаканăн Пӳлĕхçи. 7) Вĕлле хурт çур такан турă. 8) Вĕлле хурт çуратакан амĕш. 9) Пӳлĕхçи. Тăваттăмĕш ушкăн. 1) Хăмла хăпартакан турă. 2) Хусанта аслă алăкра выртакан ырă. З) Сĕвере выртакан ырă. 4) Шупашкарта выртакан ырă. 5) Аслă (илĕ кив) киремет. 6) Аслă Киремет Ашшĕ. 7) Аслă киремет Амĕш. 8) Аслă киремет хаярĕ. 9) Тӳр-кĕлли. Хусанти, Сĕвери, Шупашкартн ырă, тесе, святой ӳчĕсене каланă пуль. Киремет тесе çынна тытса хутлакан турра каланă, вăл пит усал пулнă, ăна тул çăнăхĕнчен сарçупа çăрса юсман туса панă. Киремет хаярĕ, киремечĕ хушсан, пырса хутлакани пулнă. Тӳр-кĕлли тоже çавăн майли пулнă. Пиллекĕмĕш ушкăн. 1) Çĕнĕ киремет. 2) Çĕнĕ киремет ашшĕ. З) Çĕнĕ киремет амĕш. 4) Çĕнĕ киремет хаярĕ. 5) Çил çунач. 6) Çил хаяр. 7) Хĕвел ашшĕ. 8) Хĕвел амĕш. 9) Хĕвел çунач. Улттăмăш ушкăн. 1) Çĕр-шу кĕтен. 2) Уй пăхакан. З) Шыв вăтăш. 4) Итем сыхчи. 5) Хĕрт-Сурт. 6) Турă умĕнче çӳрекен. 7) Хĕрлĕ-Çыр ырри. 8) Кĕлĕ алăк умĕнче тăракан. 9) Кĕлĕ алăк уçакан. Çиччĕмĕш ушкăн. Ку ушкăнта таврари ырăсене асăннă, çавăнпа эп кунта хамăр таврари ырăсене çырап. 1) Хыçалти Аслă ырă. 2) Юнсарти ырă. 3) Шултрари ырй. 4) Уй пуçĕнчи ырă. 5) Кив масар. Кив масар тесе Йĕршер панчи, тĕне кĕмен чăвашсене чикнĕ масара калаç. Вăл масар халь те пур, унта вилнĕ çын тăпри çине лартнă тем пысăкĕш чулсем халь те мăкланса выртаç. Çав чулсем айне тухатакан çынсем, çӳçсем, кĕпе çухисем вăрттăн касса, тата урăх япаласем те пуçтарса кайса чикеç, теççĕ юмăç карчăксем. Таврари ырăсем тесе вак-твек турăсене каланă. Вĕсене парне памасăр юраман, вĕсем парне памасан çулта-йĕрте вĕсен тĕлĕнчен иртсе кайнă чух хăратса çынна чирлетме пултарнă, парне ларакана тĕрлĕ усалтан сыхланă. 6) Аслă-Вупкăн, выльăхсене пăхса тăнă. 7) Арçӳри. 8) яхăх (ярăх?), кĕсен-çăпан кăларакани пулнă, ăна воздушный (хĕрлĕ пилĕклĕ) пренĕк пăрахнă, хĕш-чух çуршар, чĕрĕкшер пуслăхсем или нухратсем парахнă. 9) Турă-Сулу, турра сулса панине илекен. Саккăрăмĕш ушкăн. 1) Чĕлпĕр тытакан. 2) Итем перекечĕ. З) Уй перекечĕ. 4) Перекет амĕш. 5) Перекет ашшĕ. 6) Перекет паракан. 7) Шултра алапа шыв ăсса килекен. Чӳк тума хур или путек пуснă. Пусас япалана малтан шыв сапса силлентернĕ, силленет пулсан, Ырă ăна пахил илнине, силленмес пулсан, пахил илменине пĕлтернĕ. Силлентерме сапакан шыва Шултра-алапа шыв ăсакани илсе пынă. 8) Тăваççи. 9) Тăтхаççи. Ку кайранхи ик ырă мĕн тăваканисем пулнине юмăç карчăксем те пĕлмеç. Тăххăрăмĕш ушкăн. Ку ушкăнти турăсем мĕн-мĕн ятлисене, вĕсем мĕн япаласене пăхса тăнисене пĕлекен çынна эп ку таранччĕн тĕл пулман-ха, çавăнпа вĕсем çинчен нимех те калама пуятараймастăп. Хам шухăшпа ку ушкăнта тĕрлĕ лăп-лапсене, кăçта килчĕ унта, пахчасенче-мĕнте пулнă йăрăхсене, киреметсене, ар-çӳрисене, ячĕсене каласа асăннă пуль, теп. Авалхи чăвашсен праçниксем те хальхисем пулман. Мун-кун та аслă кĕçнерни кун пулнă. Кашни эрнере вĕсен пĕр праçник пулнă эрне кун, хальхи вырсарни кун вырăнне. Тата чӳксем пулнă. Ак вĕсем: Тăхăр хуран, Çӳлти кĕлĕ, Вăрăм пăтă, Çич кас масарпе аснакан чӳк, Çĕнĕ-тыр-пул чӳкĕ, Хĕрт-сурт пăтти, Сăра чӳк, Вупкăн çӳк, Çăмăр чӳк. Авалхи чăвашсен хальхи поптавраш вырăнне кашни ялта, тĕрлĕ чӳк йĕркисене пĕлекен çын пулнă, ăна чăваш мулли тенĕ. Чăваш мулли ахал, çынах пулнă, ăна никам та суйламан, кам кĕлĕ-йĕркисене лайăхрах пĕлнĕ, çав мулла пулнă. Мулларан урăх, кĕлĕ йĕркисене пĕлекени юмăç карчăксем пулнă. Вĕсем çын чирлесен чӳксем тунă, арçӳрисене çакăр тураса пăрахнă, тухса киреметсене, йăрăхсене сулнă. Вĕсем уншĕн укçа е пĕр пĕр япала илнĕ. Чӳк тунă чух малтан алăка уççа, алăк'' патнелле пахса пĕтĕм турра асăннă. Мулла, калпакне хул-айне хĕстерсе, аллинче çимĕç тытса тăнă, унпа пĕрле ыттисем те хĕш чухне мĕн çимĕс те пулин тытса тăнă. Алăк патнелле пăхса кĕл туса пĕтерсен тин тур кĕтессинелле пăхса сăх сăхнă, унччен сăх сăхман.
(иja), да, etiam (утверд. част.). В. Олг., Ягудар, Яргуньк. || Встречается в одной старинной молитве, записанной для меня Гр. Анчиковым. Повидимому, служит здесь лишь для обозначения паузы. Текст записи приводится без всяких изменений. Туйри кучченеç кĕлли. (Читает туй-пуç арĕмĕ в доме невесты во время кочченеç чӳтени). Эй тур çырлах, мăн тур çырлах, мăн тур амĕш çырлах. Пӳлĕх-çи çырлах, пӳлĕх-çи амĕш çырлах, хĕрт-сорт çырлах, хĕрт-сорт амĕш çырлах. И-я, тăрăр-ха, тăххăрăн пĕр хăма çине тăрса ача-пăча туррине кĕлтăвар, килĕш тăван яван (йăваш?) чунăмпа тархаслар; илт, çырлах. Ул-хĕр çуратакан турă, ул-хĕр варĕнче усра; çурт çуратакан турă, çурт варĕнче усра; мул çуратакан турă, мул варĕнче усра; тырă-пулă çуратакан турă, тырă-пулă варĕнче усра. Хĕвел амĕш, хвелпе пçертсе ан яр; çил амĕш, çилпе типĕтсе ан яр; ту-хĕрĕнчи вак-твек турă, хута кĕр. Пихампар, ху яттуна чар; ыр хĕрт-сорт çырлах. И-я, ыр хăтам та тăхлачăм та пур, и Микки улсам та пур, Татяки та пур. И-я, лаях шăппăрç Якку улсам та пур. И-я, лайăх, çак халь хăта илсе килнĕ сăрана, мăн кушаль кучченеçе ĕççе çима пӳрсе пар. (Унтан, пĕр татăксăрах, çак кĕлле пĕтернĕ çĕре кучченеçе: çӳхӳя, чăкăта хуççа илсе юлашки сумаха — пӳрсе пар тесен, ам, ам тесе çыртса илсе çима пуçлать). Кĕллине каланă Етĕрне (т.-е. Етĕрне) уес., Шăмат вулăсĕнчи Ваçăк-кассинчи Андрей Иванов. 1921 г. 25 апреля.
нарождение луны. Т. IV. Уйăх туни тăхăр кун çитнĕ тĕлте тырă аксан, тырă тăхăр çулччен пĕртте юлмасть, теççĕ. СТИК. Çĕнĕ уйăх тусан. Когда народится месяц. Уйăх пĕтсен. Когда месяц пропадет. Çĕнĕ уйăх туни-ха? Народился-ли молодой месяц. Тунă, эпĕ ĕнер куртăм. Регул. 1222. Ку ойăх поличчен (тăвиччен) килчĕ. † Раштав уйăхĕ тунăтăр, пăрланаççĕ вак кучĕ. Альш. Раштав уйăх тунă чух, пăрланать-тăр вак кучĕ. К. С. Уйăх тăвать. Нарождается луна. Иревли. Шăмат-кун каç, вырсарни-куна хирĕç, уйăх хĕвелтен юлать, терĕ асатте; кĕçнерни-кун (çу уйăхин юлашкинче) хĕвелтен юлсан: уйăх тунă, тетпĕр, терĕ. И. И. Орл. Ку пĕтнĕ уйăх пушă уйăх, ака уйăхĕ тин тăвать-ха, тит.
ойрăм, отдельный, отдельно; разница; особенно: часть. Г. Т. Тимоф. Санпа манăн уйрăмми мĕн пур? Что у меня с тобою не общего? (т.-е. все общее). IЬ. Санпа манăн хутлăхра мĕн уйрăмĕ пур? Какая разница между мною и тобою? Шел. П. 66. Çавăнпа вăл пире (холст) кашни вилĕшĕн хăйне уйрăм парне туса каснă, çĕлесе тăхăнма çиппе йĕп те чиксе хунă. Юрк. Чăвашсем ытти çынсене пăхнă çĕрте хăйсене уйрăм çынсем иккенне вырăссем чăвашсене тĕне кӳртнĕ вăхăтсенче тин пĕлсе çитнĕ. Б. Араб. Б. Унăн тĕсĕ хăраман çынна хăрушă та мар иккен (оказывается): ахаль ват çын тĕсĕнчен пĕрте уйрăм мар. Орау. Икĕшĕ пĕр-пĕрннчен уйрăмах, никам та: пĕр тăван, тесе калас çук. Юрк. Çуккисенĕн туй йĕркисем пуяннисене пăхнă çĕрте нумай уйрăм. || Разница. Юрк. Ку чӳкре уйрăмĕ çавă: хĕле кĕнĕ йĕркепе чӳк тунă чухне турă çулне укçа улăхтараççĕ. Тимерс. Вăрă хĕрнĕ ясар хĕр çак вăйăра уйрăм пур. Çутт. I, 115. Алмаспа çĕпре-амăшĕн уйрăмми мĕи пур? N. Хĕртен хĕр уйрăмĕ пур. Девица девице рознь. || Особенно. Ольга. Вăл ĕçсем уйрăмах паллă тăраççĕ, пире те ырра вĕрентеççĕ. Юрк. Хуран яшки парпа пиçнĕрен, уйрăм тутлă пулать. Тĕтĕм тути каламас. Хыпар № 9, 1906. Анчах вĕсен тĕнĕ вырăссеннинчен кăш уйрăмтарах. Халапсем. Акнă пĕр тыррисем ĕлĕкхине пăхнă çĕрте уйрăм темĕн тĕрлĕ вăйлă аван пула пуçлаççĕ IЬ. Çĕнĕ çуралнă чунсем уйрăм аванăн курăнаççĕ. IЬ. Чăваш лашисем уйрăм вак пулаççĕ. || Отдел, часть Жит. св. янв. Вăл, хăй виличчен, пĕр кĕнеке çырса хăварнă, вăл кĕнекере тăватă уйрăм (четыре отдела).
олăх, луга по берегам рек. Микушк. Улăх = луга но берегам реки. Н. И. Полорус. Улăх — шыв хĕрринчи çаранлăх. К.-Кушки. Улăх — заливные луга. Сред. Юм. Атăл улăх улма пик, пирн пиччесем улпут пик. Янтик. Улăх — луга на ровном месте, по берегам или около берега речки. Сред. Юм. Олах — ровная, низкая, весной затопляемая местность по берегам рек. О сохр. здор. Çур-кунне шыв, çырмаран тухса, улăхалла сарăлса каять. || Луга на берегу реки, поросшие кустами. Паас. || Луга вообще. В. Олг. Олăх = луг вообще. Орау. Çил улăхран вĕре пуçларĕ. Подул луговой ветер. || Мелколесье. Ст. Чек. Улăх — вак йăвăçсем, хăвасем, вĕренесем, каврăçсем, пилешсем, çĕмĕртсем ӳсекен вăрман. Ст. Чек. Çак çулпа пырсан-пырсан çак çул урлă пĕр çул каççа каять; вăл çулпа каяр та, улăха кĕрĕр; улăхра çул икке уйăрăлат, сылтăм çулĕпе каяр вара эсĕр. П. Пинер. † Аслă улăх витĕр çил вĕрет, çĕмĕрт çеçки çыхланать. N. Ула-каяк явине улăхĕпе шырăн, тупаймăн. Юрк. † Улăх витĕр тухнă чух, çĕмĕрт çинче пирĕн куç. Ст. Ганьк. Аслă улăх варринче вăрăм чăрăш тăрринче, куккук ларать авăтса. По объясненню чув. из. д. Богдашкиной (Пухтел), в улăхе могут рости и крупные деревья (пĕрене пеккисем). || Реденький, вырождающийся лесок. Изамб. Т. Пăртак йывăçсем пулать унта (кусты и пр.). || Якейк. Олăх — луга (всякие), но без травы, напр., зимою или после сенокоса, когда уже все убрано. См. çаран. || Прогалина, поляна в лесу. Ст. Чек. Улăх — вăрман уççи. IЬ. Улăхран каяр. || Именево. Улăх — пысăк уй. || Иногда имеет значение острова. Череп. || Назв. местности около Анатри-Каччел. Нижн. Качеево. Вăл ялти хăвалăха Улăх теççĕ. || В след. примере точное значение слова установить трудно. Собр. 118. Аттепе анне хушшинче улăх пек (= пысăк) пĕвĕме ӳстертĕм. N. Ăрама улăх пак пӳрт янтăрать. Ч. П. Улăх тăрри улма пек. || Альш. Улăх — хир ячĕ (назв. поля). || Назв. селения Олыхи, Ядр. у. Магн. Олăх хопламăш, ачи-пачи пăчламăш.
очевидно, то же, что улчупи. СПВВ. Кăмака çумне картлашкаллă таваççĕ вак-тĕвек япаласем хума.
то же, что усламăç. СПВВ. Т. Усламçă пасар тарăх вак-тĕвек япала сутса çӳрет. Шурăм-п. № 14. Чиркӳ карти çумĕнчех усламçăсем пĕремĕк сутса лараççĕ. Альш. Утран йĕнер антармас, усламçăтăр çав ача. Тюрл. Осламçа — торговец. Осламçа сопăн сотса çӳрет. Килĕрен кидле çӳрет, осламăçă! (брань). Из дома в дом шатается, шатун! Ст. Айб. Икĕ усламçă килеççĕ те, тарăн вара çитеççĕ; çитĕçин-çитмĕçин, мĕн тăвас? Яхат-ошкăнь. Усламçă — торговец.
оптом. Изамб. Т. Ку лавккара вак-вак сутмаççĕ, ушкăнпа анчах сутаççĕ (оптом).
Вырăсла-чăвашла словарь (2002)
сущ.муж.
бетон (вак чулпа, хăйăрпа çăрса хытарнă цемент); армированный бетон арматурăллă бетон
сущ.жен.
буржуази (капитализм чухне пуçпулса тăракан класс); мелкая буржуазия вак буржуази
сущ.жен.
вак чул, шак чул (шыв хĕрринчи)
сущ.муж.
вĕтĕ чул, вак чул, шак чул; дорога покрыта гравием çул çине шак чул сарнă
сущ.муж., множ. гроши
1. çур пус (вак укçа)
2. множ. гроши йунĕ хак, сахал укçа; продать за гроши йунĕ хакпа сут ♦ грош цена ниме те тăмасть; гроша ломаного не стоит çур пуса та тăмасть; ни в грош не ставить ним вырăнне те ан хур
прил.
вуншарлă; десятичные дроби вуншарлă вак; десятичная система мер вуншарлă виçе системи
сущ.жен.
1. (син. часть) пай, деталь; детали часов сехет пайĕсем
2. (син. подробность) вак-тĕвек, вакки-тĕвекки; входить во все детали вакки-тĕвекки таранах тишкер
сущ.муж.
дефис, кĕске йĕр (сăмах пайĕсене çыхăнтараканни, сăм., атте-анне, вак-тĕвек)
глаг. несов.
1. шакка, такка, шăтар; долбить стену стенана шăтар; долбить прорубь вак кас (пăра шăтарса)
2. (син. говорить, повторять) суп, кала; он целый день долбит одно и то же вăл кунĕпех пĕр япала çинчен каласа супать
2. сущ.жен., множ. дроби
вак; десятичные дроби вуншарла ваксем
сущ.муж. (ант. числитель)
знаменатель (вак хисепре — пĕр цифра миçе пая пайланнине кăтартакан цифра)
прил.
кĕсье -ĕ; карманные часы кĕсье сехечĕ; карманный вор кĕсье вăрри ♦ карманные расходы вак-тĕвек тăкак
сущ.жен.
пухкăч (вак укçа пухмалли савăт); копилка в форме кошки кушак кĕлеткиллĕ пухкăч
прил., мелко нареч.
1. (ант. крупный) вĕтĕ, вакă, вак; мелкий песок вĕтĕ хăйăр; мелкие деньги вак укçа; картофель нынче мелок çĕр улми кăçал вĕтĕ
2. (ант. крупный, мощный) пĕчĕк, вакă, вăйсăр; мелкие фирмы пĕчĕк фирмăсем; мелкие производители вак производительсем
3. (ант. глубокий) ăшăх; мелкий пруд ăшăх пĕве ♦ мелкий рогатый скот сурăх-качака; мелкий чиновник пĕчĕк ĕçри тӳре; мелкий ремонт кăшт-кашт юсани; он мелко плавает унăн хевти сахал; мелкая душонка пархатарсăр чун
сущ.жен., множ. мелочи
1. вак-тĕвек; купить мелочи по хозяйству хуçалăхра кирлĕ вак-тĕвек туян
2. собир. вак укçа; пять рублей мелочью пилĕк тенкĕ вак укçа ♦ размениваться на мелочи вак-тĕвек ĕçпе айкаш
2. прил.: мировой судья мировой судья (тавлашуллă вак ыйтусене пăхаканни)
сущ.жен.
укçа, вак укçа; серебряная монета кĕмĕл укçа; монета в десять копеек вунă пуслăх укçа
сущ.жен.
халăх, йăх-ăру; малые народности Севера Çурçĕрти вак халăхсем
сущ.сред.
1. пĕрлешни; пĕрлештерни; объединение мелких фирм вак фирмăсене пĕрлештерни
2. (син. предприятие, организация) пĕрлешӳ; производственное объединение производство пĕрлешĕвĕ; творческие объединения пултарулăх пĕрлешĕвĕсем
прил.
курттăм; оптовая цена курттăм хак; оптовая и розничная торговля курттăм тата вак суту-илӳ
прил.
уяв умĕнхи; предпраздничное настроение уяв умĕнхи çĕкленчăк кăмăл
сущ.муж., предпринимательница жен.
ĕç пуçаруçи (харпăр укçи-тенкипе суту-илӳ е производство йĕркелекен); мелкие предприниматели вак ĕç пуçаруçисем
сущ.жен.
вак (пăр касса тунă шăтăк)
прил.
вак; ваккăн сутакан; розничные цены ваккăн сутакан хаксем
глаг. несов.
çиллен, тарăх, çилĕ тыт; сердиться из-за пустяков вак-тĕвекшĕн çиллен; я на тебя не сержусь эпĕ сана çилĕ тытмастăп
глаг. сов.
1. кого пух, пуçтар, пĕрлештер; собрать сельчан на помочь ял çыннисене нимене пух
2. что пуçтар, каплантар, туян; собрать коллекцию монет вак укçа коллекцийĕ пуçтар
3. что пухса кĕрт, тат, кăлар; собрать вишню чие çырли тат
4. что (син. приготовить) хатĕрле; собрать вещи в дорогу çула тухма кирлине хатĕрле; собрать поесть апат хатĕрле
5. что (ант. разобрать) пух, пуçтар, пухса хатĕрле; разобрать и собрать ружьё пăшала сӳтсе пуçтар
сущ.жен.
суту-илӳ, сутă; розничная торговля вак суту-илӳ; оптовая торговля курттăм суту-илӳ; вести торговлю сутă ту; получить лицензию на торговлю сутă тума лицензи ил
сущ.муж. (ант. знаменатель)
числитель (вак хисепре — пайланакан цифра)
глаг. несов. (син. считаться)
шутлан, хисеплен, шутра тăр; он числится в отпуске вăл отпускра шутланать
сущ.сред.; множ. числа
1. хисеп; целое число тулли хисеп; дробное число вак хисеп
2. (син. день, дата) кун; в первых числах мая çу уйăхĕн малтанхи кунĕсенче; Какое сегодня число? Паян хăш кун?
3. хисеп (грамматикăра); единственное число пĕрреллĕ хисеп; множественное число нумайлă хисеп; в том числе вăл шутра, çав шутра; без числа имсĕр-сумсăр, шутсăр нумай
сущ.муж., щебёнка жен.
вак чул, вакланчăк чул (строительствăра, çул-йĕр тунă çĕрте усă кураканни); покрыть дорогу щебнем çул çине вак чул сар
Вырăсла-чăвашла словарь (1972)
анархизм (1. марксизм-ленинизма хирĕç пырахан, анархи йĕркишĕн тăракан, нимĕнле влаçа та йышăнман вак буржуалла контрреволюцилле юхăм; 2. авторитета йышăнманни, никама пăхăнманни).
галантерея (ҫи-пуҫ валли кирлӗ тӗрлӗ вак-тӗвек япала: чӑлха, йĕп-ҫип, лента, пиççиххи, тура, т. ыт. те).
укҫа; укҫа-тенкӗ; бумажные деньги хут укҫа; мелкие деньги вак укҫа; наличные деньги ҫумри укҫа.
вуншарлӑ; десятичная дробь вуншарлӑ вак.
ж 1. деталь, пай (машинӑн, механизмӑн пайĕ); 2. вак-тĕвек; тӗпӗ-йĕрӗпе кӑтартса пани; изложить со всеми деталями тӗпĕ-йĕрӗпе каласа пар.ӳ
дискримиаци, дискриминацилени (капитализм ҫӗршывĕсенче вак халӑхсен прависене хĕсни, урӑх раса ҫыннисене, тан мар тесе шутласа, пусмӑрласа хӗсӗрлени).
вак, вакланӑ (хисеп).
ж 1. пӑшал етри; 2. вак; простая дробь ахаль вак; десятичная дробь вуншарлӑ вак; неправильная дробь тӗрĕс мар вак.
что несов., загромоздить, -зжу сов. 1. йӗркесӗр хурса (лартса) тултар, каплантар, купаласа пÿл; 12. чылай кӗртсе тултар; писатель загромоздил повесть ненужными подробностями писатель повеçе кирлĕ-кирлĕ мар тĕвек япала кĕртсе тултарнă.
м. знаменатель (вак хисепӗн аялти хисепӗ).
устар. коробейник (пусма таврашӗпе вак-тӗвек япаласене (мануфактурӑпа галантерея таварĕсене) ял тӑрӑх таварне хӑй йӑтса сутса ҫÿренӗ усламҫӑ).
лезу несов. 1. хӑпар, улӑх (ту ҫине); 2. кӗр; не лезь в воду шыва ан кӗр; колесо не лезет на ось кустӑрма тӗнӗле кӗмест; 3. ҫыпҫӑнса тарӑхтар, йӑлӑхтар; по пустякам не лезь ко мне вак-тӗвекпе ан тарӑхтар (йӑлӑхтар) мана; 4. тӑкӑн; волосы лезут ҫÿҫ тӑкӑнать; 5. тӑрӑн, тирӗн; куда лезешь? ӑҫта тӑрӑнан? ӑҫта тирӗнен?
1. вак (укҫа), вӗтĕ (пулӑ); 2. ӑшӑх (шыв); 3. елеке, елпешке (савӑт); 4. пӗчĕк (чиновник); мелкий дождь вӗтӗ ҫумӑр; мелкая буржуазия вак буржуази.
вак харпӑрлӑхлӑ.
и мелочной кӑткӑс ҫын, вак-тӗвек япалашӑн тӑрӑшакан ҫын, вак-тӗвеке, ниме тӑман япаласене пысӑка хуракан ҫын, ҫӗтӗк чунлӑ ҫын.
ж. 1. вак-тӗвек, вӗт-шак, вӗт-шакӑр, вӗтӗ япала; 2. вак укҫа; я по мелочам забрал у него деньги ваккӑнах илсе пӗтертӗм унтан укҫана; 3. кирлӗ-кирлӗ мар япала; мелочи жизни пурнӑҫ мыскарисем, пурнӑҫри пули-пулми япала.
устар. 1. мещен (революциччен хулара вак-тӗвек сутӑ туса пурӑннӑ ҫын); 2. перен. хӑйӗн пули-пулми интересӗсемшӗн ҫеҫ тӑрӑшакан ҫын.
что несов., размазать, -жу сов. 1. пĕтĕмпех сĕрсе тух; 2. перен. вак-тĕвек япаласем ҫинче чарӑнса тӑрса, питӗ тӑсӑк каласа пар.
вак кире (виҫе) пуканӗсем, вак тараса пуканӗсем.
1. пӗрӗхтерсе салатни; 2. перен. ваккӑн (вак предприятисем ҫине) салатса пӗтерни (укҫана).
ж. мн. нет разг. килти кирлӗ-кирлӗ мар кивӗ япала, тĕрлĕ вак-тӗвек, ӑпӑр-тапӑр.
вак-тӗвеке те шута илсе питӗ тӗплӗ, тӗрӗс тунӑ (анализ, сӑнав).
харпӑрлӑхлӑ, харпӑрлӑхшӑн хыпӑнакан; мелкособственническое хозяйство вак харпӑр-лӑхлӑ хуҫалӑх.
шифоньерка (кӗпе-йӗм тата вак япаласем тытмалли пӗчӗк шкап).
педантизм (пурнӑҫра та, наукӑра та формальней шухӑш-хушусене, ниме тӑман вак-тӗвексене питӗ пысӑк вырӑна хуни).
несов. иш, ишсе ҫӳре, юхса ҫӳре; мелко плавает пултарусӑр, начар (ӗҫлет), вак-тӗвек ӗҫ тума ҫеҫ пултарать.
вак-тĕвек япала туса хатӗрлени, юсани, ҫавӑн пек япала.
ж. япалан вак-тĕвек енĕсем; не вдавайся в подробности вак-тĕвек ҫинче ан чарăнса тăр.
тӗпӗ-йӗрӗпе, вак-тĕвек енĕсене кӑтартса, ним хӑвармасăр, тӗплӗ (каласа пани); подробный отчёт тĕплĕ отчёт.
-ков вак пурлӑх, вак-тӗвек япаласем.
с кем, с чем разг. несов. вак-тӗвек япалашӑн пӗр-пӗринпе хирӗҫме, харкашма, тавлашма.
мн. нет 1. производство; мелкое (крупное) произведет вак (шултра) производство; кустарное производство алӑсталӑхĕ; орудия производства производство хатӗрӗсем; 2. туни, туса кӑларни; производство стали хурҫӑ туса кӑларни; учиться без отрыва от производства ӗҫлеме пӑрахмасăрах, ӗҫленӗ вӑхӑтрах вĕрен.
ж. вак, вакӑ (пӑр шӑтӑкĕ).
ж. уйрăммăн илнĕ япала, уйрăм вак ыйту; в частности уйрăммăн илсен, уйрăммăнах, сăмахран.
черепица (çурт çине витмелли тăмран тунă вак хăмасем)
çын умĕнче хăйне ытла тиркешсе тыткалакан, вак-тĕвек йăласене питĕ хисеплекен, чăкăлтăш çын.
, -блю, -бишь кого, что несов. 1. турт, тăпăлтар, çăл, тăпкала; лăска (çӳçрен); 2. тат, çăл (кантăр, йĕтĕн), чав, чавала (çăм); 3. перен. турткала, чăрмантар (пĕрмаях вак-тĕвек ыйтусем парса).
разг. усламçă, вак-тĕвек таварпа сута тусах нумай пайта илекен.
тред-юнионизм (рабочи класа политика кĕрешĕвĕ кирлĕ мар, унăн хăйĕн пурнăçне экономика тĕлĕшĕнчен çеç лайăхлатса пымалла текен вак буржуалла юхăм).
хуçалăх; сельское хозяйво ялхуçалăх; единоличное хозяйство харпăрла хуçалăх, пĕччен хуçалăх; коллективное хозяйство пĕрлешӳллĕ хуçалăх; мелким хозяйством из нужды не выйти (Ленин) вак хуçалăхпа нушалăхран тухма çук.
чухăн, чухăн çын; вак хуçалăхпа уйрăм пурăннăран чухăнланса çитнĕ хресчен.
ниме тăман япала, ниме юрăхсăр вак-тĕвек япала.
Вырӑсла-чӑвашла словарь (1971)
прил. 1. вĕçĕ-хĕррисĕр, вĕçсĕр-хĕрсĕр, чикĕсĕр; пространство и время бесконечны уçлăхăн тата вăхăтăн вĕçĕ-хĕрри çук; 2. (очень долгий) вăрăм, вĕçленме пĕлми; бесконечная песня вĕçленме пĕлми юрă; 3. разг. (чрезвычайный) иксĕлми; калама çук вăйлă; бесконечная радость иксĕлми саванăç; ◇ бесконечная дробь мат. вĕçĕмсĕр вак.
ж. буржуази; крупная буржуазия шултра буржуази; мелкая буржуазия вак буржуази.
ж. собир. галантерея (вак-тĕвек тавар).
ж. вĕт чул, вак чул.
м. грави, вĕт чул, вак чул; посыпать дорогу гравием çул çине вĕт чул сар.
м. 1. уст. (монета в полкопейки) çур пуслăх (вак укçа); 2. обычно мн. гроши разг. (ничтожная сумма) пит сахал, пит йӳнĕ; гроши стоит пит йӳнĕ тăрать; грош цена кому-чему-л., гроша медного (или ломаного) не стоит çур пус, çур пуcа та тăмасть; ни гроша нет пĕр пус та çук; ни в грош не ставить ним вырăнне те ан хур; ни за грош (пропасть и т. п.) ним уссăр (пĕт); ни на грош нет ним чухлĕ те çук.
мн. укçа; бумажные деньги хут укçа; мелкие деньги вак укçа; ◇ ни за какие деньги! нимĕнле укçапа та!; при деньгах (быть) укçаллă, укçа пур.
прил. вуншарлă; десятичная дробь мат. вуншарлă вак; десятичные весы вуншарлă тараса.
ж. вак чул, шултăра хăйăр; пол вымыт дресвой урайне шултра хăйăрпа çунă.
прил. вак, вакланă, вĕтетнĕ; дроблёная крупа вĕтетнĕ кĕрпе.
прил. 1. (расчленённый) вак, вакланă; 2. (мелкий, частый — о звуках, шагах и т. п.) вĕтĕ, йăвă; дробный шаг вĕтĕ утăм; 3. мат. вак; дробное число вак хисеп; ◇ дробные числительные грам. вак хисеп ячĕ.
ж. 1. йĕтре; заряд дроби пĕрре авăрламалăх йĕтре; 2. мат. вак; десятичная дробь вуншарлă вак; ◇ барабанная дробь параппан тăнкăртатни (е тӳнклетни).
прил. 1. кĕсъе ⸗ĕ [⸗и]; 2. (для ношения в кармане) кĕсъе ⸗ĕ [⸗и]; кĕсъене чиксе çӳремелли; карманный фонарик кĕсъе хунарĕ; карманная книжка кĕсъе кĕнеки; карманные часы кĕсъе сехечĕ; карманный вор кĕсъе вăрри; карманные расходы вак-тĕвек тăкак.
м. уст. вак сутăç.
с. вак-тĕвекпе чакаланни, чăкăлташ.
ж. пĕчĕк шăтăк, лупашка, пу-тăк, куç; лунка зуба шăл путăкĕ; лунка проруби вак куçĕ; мяч попал в лунку пӳске шăтăка лекрĕ.
с. пушат; драть лыко пушат чĕр (е сӳ); ◇ лыка не вяжет ӳсĕрпе чĕлхи çаврăнаймасть; не всякое лыко в строку погов. пур вак-тĕвеке шута ан хур; не лыком шит погов. япăх мар, тиркемелле мар, пĕлӳсĕр мар (çын çинчен).
прил. 1. (небольшой по величине) вĕт(ĕ), пĕчĕк; мелкий песок вĕтĕ хăйăр; мелкие группы людей çынсен пĕчĕк ушкăнĕсем; 2. (небольшой по глубине) ăшăх; мелкий пруд ăшăх пĕве; мелкая тарелка ăшăх турилкке; мелкая пахота ăшăх суха; мелкое судно (шывра) тарăн ларман судно; 3. (экономически маломощный, социально незначительный) вак(ă), пĕчĕк; мелкая буржуазия вак буржуази; мелкие крестьянские хозяйства вак хресчен хуçалăхĕсем; мелкий чиновник пĕчĕк чиновник; 4. (малосущественный, ничтожный) пĕчĕк, начар, ниме тăман, нишлĕ; играть мелкие роли театр, пĕчĕк рольсем выля; мелкая душонка нишлĕ чун; ◇ мелкие деньги вак укçа; мелкая сошка пĕчĕк çын, сумсăр çын; мелким бесом рассыпаться см. бес.
прил. вак буржуази ⸗ĕ [⸗и], вак буржуаллă.
ж. собир. вĕтĕр-шакăр, вĕтĕ-шакă, вак-тĕвек (чĕрчунсем е япаласем).
прил. вак таварлă; мелкотоварное хозяйство вак таварлă хуçалăх.
ж. вак-тĕвеке пысăка хуни, чăкăлтăшлăх.
прил. 1. вак-тĕвеке пысăка хуракан, чăкăлтăш (çын); 2. пĕчĕк, пули-пулми, ниме тăман; мелочные ссоры пули-пулмишĕн харкашни.
ж. 1. (мелкие вещи) вĕтĕр-шакăр, вак-тĕвек, вĕт-шак; торговать мелочью вак-тĕвекпе сутă ту; 2. (мелкие деньги) вак укçа; 3. (что-л. незначительное) ниме тăман, пули-пулми, кирлĕ-кирлĕ мар, пĕчĕк (ĕç е япала); размениваться по мелочам ниме тăман ĕçпе айкаш.
превосх. ст. от прил. мелкий чи вĕтĕ, чи пĕчĕк; рассказать до мельчайших подробностей вак-тĕвексем таранах каласа пар (ним хăвармасăр).
прил. 1. (мирно разрешаемый) килĕшсе (е çураçса) тунă (е татнă); мировая сделка килĕшсе татнă ĕç; 2. в знач. сущ. мировая ж. килĕшӳ; пойти на мировую ĕçе килĕшӳпе тат; мировой суд мировой суд (революцичченхи Российăра тата хăшпĕр капитализмлă çĕршывсенче — вак-тĕвек ĕçсене пăхакан суд).
ж. 1. (народ) халăх; народности Севера Çурçĕрти халăхсем; мелкие народности вак халăхсем; 2. (народный характер) халăхлăх; народность советской литературы совет литературин халăхлăхĕ.
прил. 1. тапхăр-тапхăр (е вăхăтран вăхăта, вăхăчĕ-вăхăчĕпе) пулакан; периодические приступы болезни чир вăхăтран вăхăта вăйланни; периодические дожди вăхăчĕ-вăхăчĕпе пулакан çумăр; 2. палăртнă вăхăтра тухса тăракан; периодическая печать хаçат-журнал; ◇ периодическая система элементов хим. элементсен период системи; периодическая дробь мат. периодлă вак.
ж. разг. 1. шăкăркка, шакăркка; 2. обычно мн. побрякушки перен. шăкăр-макăр, вак-тĕвек.
ж. 1. разг. (изготовление) туни, туса хатĕрлени (е кăларни); 2. обычно мн. поделки (мелкие изделия) вак-тĕвек япала.
ж. 1. туллилĕх, тĕпĕ-йĕрĕ; подробность сообщения пĕлтернин туллилĕхĕ; 2. (частность, деталь) вак-тĕвек; вдаваться в подробности вак-тĕвек çинче чарăнса тăр.
м. вак ăптă (пулă).
мн. разг. ăпăр-тапăр, ăптăр-каптăр, вак-тĕвек япала.
сов. к кому-чему и без доп. кăрсакалан, тăрăн, тиркеш, çыпçăн, чăкăлташ, чăркăш, шăрпăклан, йĕплен; йĕк туп; придраться по пустякам кирлĕ-кирлĕ маршăн кăрсакалан; придраться к мелочам вак-тĕвекпе чăкăлташ.
ж. 1. (отверстие) сывлăш шăтăкĕ; 2. (прорубь) вак, шăнман вырăн, шыв куçĕ.
сов. что 1. (вырубить отверстие) кас, касса шăтар; прорубить прорубь вак кас; 2. (сделать проход, проезд) касса çул ту (е уç); прорубить дорогу в лесу вăрман урлă çул уç.
ж. вак; угодить в прорубь вакка кай.
м. вак çул, урапа çулĕ.
прил.: просёлочная дорога урапа çулĕ, вак çул.
прил. 1. в разн. знач., ансат, хутсăр, кăткăс мар, ахаль, çăмăл; делать более простым ансатлантар; простая бумага ахаль хут; простая дробь мат. ахаль вак; простая задача çăмăл задача; простое сказуемое грам. хутсăр сказуемăй; 2. (о человеке) ахаль, юмарт, айван(тарах); простые люди ахаль çынсем; ◇ простым глазом ахаль куçпа (приборсăр-мĕнсĕр); простое письмо ахаль çыру .
м. радикализм (1. вак буржуалла политикăлла юхăм; 2. ĕçе татăклăн туни).
прил. улăштаракан, ваклакан, улăштармалли, вакламалли; разменная касса улăштаракан касса; разменная монета вак укçа.
сов. разг. 1. чем улăштар (пĕр-пĕринпе); разменяться книгами кĕнекесене пĕр-пĕринпе улăштар; 2. перен.: разменяться на мелочи вăя вак-тĕвек ĕçпе пĕтер.
м. собир. вак виçе, вак тараса пуканĕсем.
прил. (раздробленный) вак, сапаланчăк, уйрăм; распылённые крестьянские хозяйства вак хресчен хуçалăхĕсем.
прил. вак, кĕрпеклĕ, пĕрчĕллĕ; рассыпной корм пĕрчĕллĕ выльăх апачĕ; ◇ рассыпной строй воен. сапаланчăк строй.
м. 1. ăста, алăсти; мелкий ремесленник вак алăсти; 2. перен. ремесленник (чунне парса ĕçлемен çын); 3. разг. (ученик ремесленного училища) ремесленник (ремесла училищинче вĕренекен).
м. полит. реформизм (рабочисен капитализма хирĕç пыракан революцилле кĕрешĕвне вак реформăсемпе улăштарма чĕнекен оппортунизмла юхăм).
прил. 1. вак, вакланă, туранă; рубленое мясо туранă аш; 2. (бревенчатый) пуранă, пураса тунă; рубленая изба пураса тунă пӳрт.
ж. собир. разг. ăпăр-тапăр, вак-тĕвек, кăпăр-капăр (япаласем).
м. сепаратизм (1. уйрăлма, ыттисенчен уйрăм пулма тăрăшни; 2. буржуаллă патшалăхри вак халăхсем уйрăлса хăйсем тĕллĕн патшалăх туса хума туртăнни).
м. полит. синдикализм (вак буржуалла-оппортунистла, пролетариатăн класс кĕрешĕвне хирĕçле юхăм).
с. 1. (коллекция) пухă; собрание древних монет авалхи вак укçа пуххи; собрание законов законсен пуххи; 2. (общее заседание) пуху; родительское собрание ашшĕ-амăшĕсен пухăвĕ; собрание актива актив пухăвĕ; общее собрание пĕрлехи пуху; 3. (название выборных учреждений) пуху; учредительное собрание учредительнăй пуху, пуçаракансен пухăвĕ; национальное собрание наци пухăвĕ; 4. (встреча людей) пухă.
прил. мат. кĕскелекен; сократимая дробь кĕскелекен вак.
ж. социал-демократи (1. тĕнчери рабочисем хушшинчи вак буржуалла политикăлла юхăм; 2. социал-демократсен партийĕсем).
прил. 1. (теперешний) хальхи, çак, ку, хальхи вăхăтри; в текущем году кăçал; текущий момент хальхи самант; 2. (повседневный) кулленхи, яланхи, кашни кунхи; текущие вопросы кулленхи ыйтусем; ◇ текущий счёт яланхи счёт (вкладчикăн банкри е перекет кассинчи счёчĕ); текущий ремонт вак-тĕвек юсав.
м. сутуçă, сутă тăвакан, лавкаçă; мелкий торговец вак-тĕвекпе сутă тăвакан.
м. цент (СШАри тата ытти хăш-пĕр çĕршывсенчи укçа единицин çĕрмĕш пайĕпе танлашакан вак укçа).
мн. разг. чейлĕх (вак-тĕвек ĕçшĕн панă укçа).
ж. вак-тĕвек, вак ыйту; ◇ в частности вводн. сл. уйрăммăн илсен, сăмахран.
м. мат. числитель (вак хисепрен миçе пай илнине кăтартакан цифра).
с. 1. мат. хисеп; дробное число вак хисеп; целое число тулли хисеп; неизвестное число паллă мар хисеп; 2. (дата) числа, кун; в первых числах сентября сентябрĕн малтанхи кунĕсенче; какое сегодня число? паян хăш (е миçемĕш) числа?; сегодня пятое число паян пиллĕкмĕш числа; 3. (количество) шут, хисеп; число заводов растёт заводсен хисепĕ ӳсет; 4. грам. хисеп; множественное число нумайлă хисеп; изменяться по числам хисеп тăрăх улшăн; 5. (совокупность кого-чего-л.) шут, хушă; в числе присутствующих килнисен хушшинче; в том числе вăл шутра; без числа шутсăр (е хисепсĕр) нумай; задним числом см. задний.
м. шиллинг (Англири вак укçа, стерлинг фунчĕн 20-мĕш пайĕ; Австрири, Сомалири укçа единици).
прил. вак (е вĕт) чул ⸗ĕ [⸗и], вак чултан тунă; щебёночный завод чул вĕтетекен завод; щебёночный настил вак чул сарни.
м. вак (е вĕт) чул, вакланă (е вĕтетнĕ) чул.
прил. 1. (педантичный) чăкăлтăш, шутлă, тĕплĕ, тирпейлĕ (пур вак-тĕвеке хисепе илекен); 2. (деликатный) асăрхануллă, виçсе-шухăшласа тумалли; щепетильный вопрос виçсе-шухăшласа татмалли ыйту.
Социаллӑ сӑмахлӑхӑн вырӑсла-чӑвашла словарӗ (2004)
буржуази (капитал хуçисен, промышленноçпа суту-илӳри предпринимательсен класĕ); мелкая буржуазия вак буржуази; крупная буржуазия шултра буржуази; национальная буржуазия наци буржуазийĕ
пус (Раççей валютин — тенкĕн 1/100 пайĕпе танлашакан вак укçа)
ал ăстисем (сутлăх продукци туса кăларакан вак производительсем)
вак, пĕчĕк; малые города пĕчĕк хуласем; малый бизнес вак бизнес; малые нации пĕчĕк нацисем
вак, вак-тĕвек; мелкие предприниматели вак предпринимательсем; мелкая торговля вак суту-илӳ; мелкая буржуазия вак буржуази
вак сутă; торговать в розницу ваккăн сутă ту
вак сутă -ĕ; розничная торговля вак суту-илӳ; розничные цены вак сутă хакĕсем; розничный товарооборот вак тавар çаврăнăшĕ
самодисем, самодиецсем (Çĕпĕрти вак халăхсем: ненецсем, энецсем, нганасансем, селькупсем)
хуçа, харпăрлăхçă; мелкие собственники вак харпăрлăхçăсем
хак; розничные цены вак сутă хакĕсем; оптовые цены курттăм хаксем; повышение цен хаксем ӳсни
тавар çаврăнăшĕ; розничный товарооборот вак тавар çаврăнăш
сутă, суту-илӳ; розничная торговля вак сутă; оптовая торговля курттăм сутă; заниматься торговлей сутă ту
Чăвашла-тутарла словарь (1994)
вак
вак, кечкенә
Чӑвашла-эсперантолла сӑмах кӗнеки
[sut]
vendi (vendu); proponi (proponu) (enigmon)
йӳнĕ хакпа сут — vendi malmultekoste
сутса яр — disvendi
сутă — vendado, komerco
вак сутă — detala komerco
курттăм сутă — porganda komerco
сутăн — vendiĝi
сутăнчăк — perfidulo
сутăнчăкла — perfida
сутлăхра — en vendo. estas vendata
[ukŝja']
mono
вак укçа — monero(j)
суйа укçа — falsa mono
ман çумра укçа çук — mi ne kunhavas monon
укçасăр нимĕн те илеймĕн — sen mono oni nenion povas eĉeti
ĕç укçи — laborpago, salajro
пăхăр укçа — kupra monero
укçа-тенкĕ — mono, financoj
[ĥize'p]
kvanto, nombro; honoro, honora
çын хисепĕ — kvanto de homoj
хисеп улшăнни — kvantaj ŝanĝoj
хисепе ил — konsideri
тулли хисеп — entjero
вак хисеп — francia nombro
вак хисепĕ — frakcia numeralo
паллă мар хисеп — nedefinita nombro
пĕрреллĕ хисеп — singularo
нумайлă хисеп — pluralo
йĕрке хисепĕ — laŭorda numeralo
хисеп ячĕ — numeralo
хисеп ту —estimi, honore akcepti
хисепле — estimi
honori, respekti
хисеплен — esti konsiderata
хисеплĕ — honora, respektinda
estimata
aŭtoritata
хисеплĕ ят пар — doni honortitolon
хисеплĕн — kalkuleme, ŝpareme
estimplene, respekteme
хисепсĕр — sennombra, neklkulebla
senhonora
[juza]
ripari (riparu), korekti (korektu)
юсама пар — doni por riparado
юсав — ripar(ad)o
юсав ĕçĕсем — riparlaboroj
вак-тĕвек юсав — riparo de etaj objektoj
юсавлă — riparita
юсавлăх — riparinda
юсавçă — riparisto
юсан — resaniĝi, reedukiĝi, ripariĝi, korektiĝi
Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)
, вакă «мелкий (некрупный)», «дроблый»; вак укçа «мелкие деньги»; уйг., кумык., ног., к. калп, увак, узб. увок, кирг. убак, тур. уфак, казах., балк., карач. уак, ойр., алт. И оок, хак. оох башк., тат. вак «мелкий», «размельченный», «дробный».
1. «размельчать», «раздроблять», «разрезать на мелкие части»; 2. «разменивать (деньги)»; уйг. увакли, узб. увокла, казах. уакта, башк., тат. вакла, кумык. увакла, тур, уфакла, уфала «размельчать», «раздроблять», «разбивать, разрезать на мелкие куски». От вак (см.).
1. «мелкий», «незначительный»; 2. «мелочь», «пустяк», «безделица»; тур., чаг. уфак-тефек, казах., балк. уак-тӳйек, чог. увак-тӳек, тат. вак-тояк «мелкие вещи», «мелочь», «пустяк»; см. вак.
«ломаться», «разбиваться», «дробиться», тат. ватыл. уал «ломаться»; к. калп. уатыл «разбиваться», кирг. убалан «измельчаться» см. вак, __ват__.
Чăвашла-вырăсла фразеологи словарĕ
Вырăна хур 1. принимать / принять во внимание что; 2. придавать / придать значение какое-чему; 3. почитать кого-что; считать кого-что, кем-чем, за кого-что.
1. Эпĕ вĕсем каланине пĕтĕмпех вырăна хурса пытăм. 2. Хăш чухне ачасене ăнланмастпăр, йăнăшатпăр, вак-тĕвексене вырăна хумастпăр. Т. Петĕркки. 3. Ватă кĕтӳç ашшĕне ырăпа асăнни, хăйне çитĕннĕ çын вырăнне хурса алă пани Кĕçтене савăнтарчĕ. В. Сатай.
Мăшкăлран тух перестать быть обманутым, опозоренным.
Укçашăн ĕçлекен чун тарçă мăшкăлĕнчен тухаймасть, ун пекки вăл çын ятне тивĕçеймен вак-тĕвек кăна. Н. Илпек.
Чăваш чĕлхин çĕнĕлĕх словарĕ
п.с. Инçет, ката; уçлăх, анлăх (туп.). Йывăç тĕмĕсем ... шупкалса пыракан инçетлĕхре пач палăрми пулса, куçран çухалаççĕ. П.Афанасьев, 1985, 46 с. Пĕтĕм инçетлĕхе юр чаршавĕ картланă. Н.Мартынов, 1985, 30 с. Мĕскĕнлĕхпе вак шухăшсен купи çĕтет те, карăнать инçетлĕх. Г.Ирхи, 1991, 51 с. Тĕтресĕр уçă ирпе, инçетлĕхре-горизонтра пулин те, вăрман курăнать. Х-р, 12.09.1996, 3 с. — уй инçетлĕхĕ (А.Медведев, 1941, 15 с.); шыв инçетлĕхĕ (Хв.Агивер, 1984, 91 с.); тинĕс инçетлĕхĕ (Х-р, 27.06.2003, 3 с.); кăн-кăвак инçетлĕх (Н.Теветкел, 1964, 78 с.); асăмри инçетлĕх (Г.Юмарт, 1983, 14 с.); тӳрем инçетлĕх (Св.Асамат //П-н, 1990, 2 /, 15 с.); — инçетлĕхе йыхăр (В.Эктел, 1996, 58 с.); инçетлĕхе çывăхлат (Ю.Сементер //Я-в, 1999, 11—12 /, 9 с.).
п.с. Ăс-хакăл нишлĕхĕ; мещен йăли-сăлайĕ. Виçĕ уйăх пурăнтăмăр унпа, телефон юпи çумне хушса кăна кĕвĕçмерĕ. Ку вăл мещенлĕх. А.Емельянов, 1975, 97 с. Анна ултавçăсен çулне пӳлет, мещенлĕхе хирĕç тан мар çапăçăва тухать. ЧС, 1994, 9 кл., 352 с. Çеçпĕл хăй мещенлĕхе хирĕç кĕрешетĕп тесе шутланă. ÇХ, 1997, 50 /, 8 с. [К.Иванов режиссер] мещенлĕхе, вак-тĕвек харкашăва, эгоизма тӳсме пултарайман. Х-р, 9.01.2002, 4 с. — мещенлĕх кирĕкĕ (С.Шавлы //К-н, 1959, 11 /, 5 с.); мещенлĕх авăрĕ (Ю.Артемьев, 1980, 4 с.); мещенлĕх кăмăски (К-н, 1983, 19 /, 2 с.); мещенлĕх лачаки (Г.Федоров, 1996, 172 с.); мещенлĕх мăкĕ (Ю.Айдаш, 1991, 29 с.); мещенлĕх палли (ЧЛ, 1994, 11 кл., 224 с.); — ВЧС, 1971, 343 с.; ЧВС, 1961, 234 с.; Егоров, 1954, 115 с.
п.с. Пĕр-пĕр япалан пĕчĕкçĕ пайĕ (сыпăкĕ); деталь, компонент, элемент. Талантлă поэтсем ăсласа тунă чăн-чăн илемлĕх пайрăмĕсен пахалăхĕ вăл — вĕсен ӳкерчĕклĕхĕпе ансатлăхĕ. А.Горшков //Чăваш илемлĕ литература чĕлхи. 1978, 67 с. Калаçусен чылай пайрăмĕ, паллах, асран тухса ӳкнĕ. Я-в, 1991, 11 /, 5 с. Кунта [хайлавра] пĕр пайрăм та ытлашши мар. ÇХ, 1998, 48 /, 9 с. — пĕрешкел пайрăмсем (В.Каховский, 1984, 77 с.); витĕмлĕ пайрăмсем (Ю.Артемьев, 1988, 59 с.); символла пайрăмсем (Ю.Яковлев //ХЧЛ, 1990, 27 с.); вак-тĕвек пайрăмсем (В.Егоров //Х-р, 26.09.1992); сăнарлă шухăш пайрăмĕсем (Г.Федоров, 1994, 21 с.); чĕрĕ пайрăмсем (ЧЛ, 1994, 11 кл., 212 с.); уйрăм пайрăмсем (Х-р, 25.08.1998, 3 с.); тĕп пайрăм (Ç-т, 1998, 1 /, 2 с.); — пайрăм ăсти (ЧЛ, 1994, 11 кл., 151 с.).
ç.с. Предпринимательсен ĕçĕ-хĕлĕ, ĕç пуçарулăхĕ; пуçару ĕçĕ, услам ĕçĕ, бизнес. Предпринимател[ь]лĕх производ-ствăна аталантарма, экономика ыйтăвĕсене татса пама май патăр. Х-р, 21.04.1994, 2 с. ЧР Предпринимател[ь]лĕхе пулăшу парас тата ал ăсталăхне аталантарас ĕç министерстви. Х-р, 28.10.1997, 2 с. Предпринимател[ь]лĕхе симĕс çутă [Пуçелĕк]. Х-р, 11.09.2001, 1 с. — пĕчĕк предпринимательство (Х-р, 28.10.1997, 2 с.); вак предпринимательлĕх (Х-р, 4.03.2003, 1 с.); — предпринимательство ĕçĕ (ÇХ, 1997, 49 /, 3 с.).
ç.с. Предпринимательсен ĕçĕ-хĕлĕ, ĕç пуçарулăхĕ; пуçару ĕçĕ, услам ĕçĕ, бизнес. Предпринимател[ь]лĕх производ-ствăна аталантарма, экономика ыйтăвĕсене татса пама май патăр. Х-р, 21.04.1994, 2 с. ЧР Предпринимател[ь]лĕхе пулăшу парас тата ал ăсталăхне аталантарас ĕç министерстви. Х-р, 28.10.1997, 2 с. Предпринимател[ь]лĕхе симĕс çутă [Пуçелĕк]. Х-р, 11.09.2001, 1 с. — пĕчĕк предпринимательство (Х-р, 28.10.1997, 2 с.); вак предпринимательлĕх (Х-р, 4.03.2003, 1 с.); — предпринимательство ĕçĕ (ÇХ, 1997, 49 /, 3 с.).
ç.с. Предпринимательсен ĕçĕ-хĕлĕ, ĕç пуçарулăхĕ; пуçару ĕçĕ, услам ĕçĕ, бизнес. Предпринимател[ь]лĕх производ-ствăна аталантарма, экономика ыйтăвĕсене татса пама май патăр. Х-р, 21.04.1994, 2 с. ЧР Предпринимател[ь]лĕхе пулăшу парас тата ал ăсталăхне аталантарас ĕç министерстви. Х-р, 28.10.1997, 2 с. Предпринимател[ь]лĕхе симĕс çутă [Пуçелĕк]. Х-р, 11.09.2001, 1 с. — пĕчĕк предпринимательство (Х-р, 28.10.1997, 2 с.); вак предпринимательлĕх (Х-р, 4.03.2003, 1 с.); — предпринимательство ĕçĕ (ÇХ, 1997, 49 /, 3 с.).
Чăваш чĕлхин ретроспективлă ăнлантару словарĕ
пус, вак укçа. Çавăн чухне пĕр мĕскĕн тăлăх арăм пынă та укçа яракан арчана икĕ лепта (икĕ пус) янă [О боге 1891:88]; Пĕр мĕскĕн тăлăх арăм та çавăнта икĕ лепта (икĕ вак укçа) хунине курсан Вăл каланă: чăн калатăп сире: çак мĕскĕн тăлăх арăм пуринчен те ытла хучĕ [Новый 1911:169].
вырăссен ĕлĕкхи патшалăхĕ. Вырăссен ĕлĕкхи патшалăхин (Руçĕн) тĕрлĕ пайĕсене вак-тĕвек князьсем пăхса тăнă, вĕсем Киев князьне пăхăнса пурăннă, ăна аслă князь тенĕ [Война 1915:23].
шалккă. Пысăк укçа илсе вак укçа пама шел (шалкă) мар, анчах тавар сутас ĕç пулмĕ тесе пĕр вăхăтра Иоанн атте çине ăшăмра çилентĕм [Отец 1904:31].
Çавăн пекех пăхăр:
вак куçĕ вак сăмах вак ту вак-тăвек « вак-тĕвек » вак-тĕвеклен вак-шĕкĕ вак-шак вакă вакă-вĕтĕвак-тĕвек
Сăмаха тĕплĕ ăнлантарман
Хыпарсем
2022, раштав, 08
Сайт дизайнне кӑшт ҫӗнетнӗ, саспаллисен страницинче хушма пайлану кӗртнӗ //Александр Тимофеев пулӑшнипе.
2015, утă, 30
Шыранӑ чухне ӑнсӑртран латин кирилл саспаллисем вырӑнне латин саспаллисене ҫырсан, сайт эсир ҫырнине юсама тӑрӑшӗ.
2015, утă, 30
Шырав сӑмахӗсене сӗннӗ чухне малашне вӑл е ку сӑмаха унччен миҫе шыранине тӗпе хурса кӑтартӗ.
2015, утă, 29
Сăмах шыранӑ чухне малашне сайт сире сăмахсарсенче тĕл пулакан вариантсене сĕнĕ.
2014, пуш, 25
Мобиллă хатĕрсемпе усă куракансем валли сайта лайăхлатрăмăр //Мирон Толи пулăшнипе.
2011, утă, 20
Вырăсла-чăвашла сăмахсарпа пуянланчĕ.
2011, утă, 19
Сăмахсарсен çĕнелнĕ сайчĕ ĕçлеме пуçларĕ.
2011, утă, 16
Сайтăн çĕнĕ версийĕ хатĕрленме пуçларĕ.
Пӳлĕм
Сайт пирки
Ку сайтра чăваш сăмахсарĕсене пухнă. Эсир кунта тĕрлĕ сăмахсен куçарăвне, тата ытти тĕрлĕ уйрăмлăхĕсене тупма пултаратăр.
Счетчики
Пулăшу
Эсир куçаракан укçа хостингшăн тӳлеме, çĕнĕ сăмахсарсем кĕртме, Ашмарин хатĕрленĕ сăмах пуххине сканерлама кайĕ.
RUS: Переведенные вами средства пойдут на оплату хостинга, добавление новых словарей, сканирование словаря Ашмарина.
Куçармалли счётсем:
Yoomoney: 41001106956150
