Шырав: сăрă

1.
краска и краски
акварель сăрă — акварельные краски
çуллă сăрă — масляные краски
урай сăрри — краска для пола
пер банка сăрă — банка красок
сăрăă шĕвет — разводить краску
çуллă сăрăпа ӳкернĕ — картина картина, написанная маслом
сăрă кайнă — краска сошла
Хĕлле те çулла та пĕр сăрă. (Хырпа чăрăш). — загадка Зимой и летом — одним цветом. (Ель и сосна).

сăрă

2.
краска (на лице), румянец
питĕнче пĕр сăрă та çук — в лице ни кровинки

сăрă

II. (сăр)

сăрă

1.
трутень

сăрă

трутневый
сăрă хурт — трутень
сăрă амăшĕ — трутневая матка
сăрă хурт пек пурăн — жить как трутень, трутнем, паразитировать

сăрă

2. диал.
шмель

сăрă

III.

серый
çутă сăрă — светлосерый
хура сăрă — темно-серый
сăрă костюм — серый костюм
сăрă лаша — лошадь серой мăсти
Хĕлле шурă, çулла сăрă. (Мулкач). — загадка Зимой белый, а летом серый. (Заяц).

сентел

сандаловый
сентел сăрă — сандаловая краска
сентеле чик — окрасить в красный цвет

сепи

сепия (хăмăр сăрă)
сепипе ӳкернĕ ӳкерчĕк — рисунок сепией

смушка

смушковый
сăрă смушка — серая смушка
смушка çĕлĕк — смушковая шапка

сурик

сурик (хĕрлĕ-хăмăр сăрă)

тĕс

4.
фон
сăрă тĕс çине ӳкер — рисовать на сером фоне

тип

III. глаг.

1.
сохнуть, сушиться
высыхать, засыхать, просыхать
кĕпе-йĕм типет — белье сохнет
тырă типет — зерно сушится
типсе кай — засыхать, высыхать, пересыхать
çĕр типсе кайнă — земля пересохла

типсе лар —
1) высыхать, пересыхать
кулере шыв типсе ларнă — вода в озере высохла, озеро пересохло
пыр типсе ларчĕ — в горле пересохло
2) засыхать
пылчăк типсе ларнă — грязь засохла

типсе çит — досыхать, просыхать
урай сăрланă сăрă типсе çитнĕ — краска на полу уже просохла
типсе хăр — отсыхать
турат типсе хăрнă — ветка отсохла
тырă типсе хухнă — зерно усохло
типсе шултăрка — рассыхаться
пичке хĕвел çинче типсе шултăрканă — бочка рассохлась на солнце

ультрамарин

ультрамарин (çутă кăвак сăрă)

фуксин

хим.
фуксин (хĕрлĕ анилин сăрă)

хĕрлĕ

красный, алый
хĕрлĕ анис — алый анис
хĕрлĕ галстук — красный галстук
хĕрлĕ сăрă — красная краска
хĕрлĕ тăпра — краснозем
хĕрлĕ эрех — 1) красное вино 2) вино (в отличие от водки)
йĕпкĕн хĕрлĕ — пурпурный
тĕксĕм хĕрлĕ — темно-красный
куçса çӳрекен xĕрлĕ ялав — переходящее красное знамя
хĕрлĕпе сăрла — окрасить в красный цвет
пĕлĕт çине хĕрлĕ ӳкрĕ — небо окрасилось в красный цвет

хура

черный
хура кĕпе — черное платье
хура куç — черные глаза
хура куçлă ача — черноглазый мальчик
хура пăрăç — черный перец
хура пусă — пар, паровое (букв. черное) поле
хура сăрă — черная краска
хура çĕртме — с.-х. черный пар
хура тăпра — чернозем
хура тăпраллă тăрăх — черноземная полоса, черноземье
хура тăпраллă мар тăрăх — нечерноземная полоса, нечерноземье
хура тир кĕрĕк — шуба черной дубки
хура ӳтлисем — чернокожие
хурисемпе выля — играть черными (в шахматах, в шашках)
шурă çине хурапа çырнă — черным по белому написано
хурапа пĕвет — окрасить в черный цвет (материю, пряжу)
хура хур — пришить черную кайму, обшить черным
хура тыт — пришить черную кайму, обшить черным
хура тар кăларса ĕçле — работать в поте лица (букв. до черного пота)

хурт

пчелиный
вăрман хурчĕ — дикие пчелы
вĕлле хурчĕ — пчела
пыл хурчĕ — пчела
ĕç хурчĕ — рабочая пчела
сăрă хурт — трутень
хурт ами — пчелиная матка
хурт кунти — роевня
хурт питлĕхĕ — сетка от пчел
хурт сăнни — жало
хурт çăвăрĕ 1) детва, черва 2) рой
хурт çăкăрĕ — перга, хлебина
хурт ăсти — пчеловод
Хурт çĕмĕрни нихçан та каçмасть. — погов. Тому никогда не простится, кто разоряет ульи.

чăтăмлă

3.
прочный, стойкий
ноский
чăтăмлă атă-пушмак — прочная обувь
чăтăмлă сăрă — стойкий краситель

шурă

белый, светлый
белое
шăл шурри — белизна зубов
шăл шурри те уçмарĕ — он и рта не раскрыл
шурă акăш — белый лебедь
шурă калкан — белый ковыль
шурă кĕленче — матовое, молочное стекло
шурă кирпĕч — белый, силикатный кирпич
шурă мăк — белый мох, сфагнум
шурă мулкач — заяц-беляк
шурă пĕлĕтсем — белые облака
шурă сăрă — белила
шурă çăнăх — белая мука
шурă упа — белый медведь
шурă чарлан — белая цапля
шурă чуста — тесто из крупчатки

Тарăн варта шурă хăйăр анчах, çунă шурă юр пек. — фольк. В глубоком овраге светлый песок — что свеже-выпавший белый снег.

Шурă аппан шăлĕсем хура. (Хуртпуççи). — загадка У белолицей девушки зубы черные. (Раковина-ужовка с черными краями).

эмаль

эмалевый
шăл эмалĕ — зубная эмаль
◊ эмаль сăрă — эмалевые краски

çилĕмлĕ

1.
с клеем, клеевой
çилĕмлĕ сăрă — клеевая краска

çуллă

масляный, на масле
çуллă сăрă — масляные краски

çыпăç

1. общее обозначение
действия, связанного с соединением каких-л. предметов или их частей
— перевод зависит от способа соединения
приклеиваться, прилипать, приставать, прикрепляться и т. д.
тум-тир çумне куршанак çыпăçнă — репей пристал к одожде
урана пылчăк çыпăçать — грязь пристает к ногам
çыпăçса лар — приклеиться, пристать
çыпăçакан хут — липкая бумага
ку сăрă лайăх çыпăçать — эта краска хорошо садится
çӳç çамка çумне çыпăçнă — волосы прилипли ко лбу
Ĕç алла çыпăçмасть — посл. Работа рук не испачкает.

полиомиелит

мед.
полиомиелит (çурăм шăмми мимин чирĕ)
[грек. polios — сăрă, тата myelos — çурăм мими]

хром

◊◊
[грек. chrōma — тĕс, сăрă]

хăмăр

1.
коричневый
бурый
хăмăр драп — коричневый драп
хăмăр сăрă — коричневая краска
хăмăр упа — бурый медведь
хăмăр кăвак — лиловый, фиолетовый

кардинал

◊
сăрă кардинал — серый кардинал
хура кардинал — черный кардинал

Чăвашла-вырăсла словарь (1919)

сăрă

серый, голубой, сивый, саврасый.

168 стр.

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

сан

сало (лед). В. Олг. См. сам. ТММ. Сан, лед береговой, первый лед при замерзании реки, лед по берегу реки. Слеп. Прохот çинче сан полать, пăр тохать; сантан пăр полать. N. Хĕлле Атăлăн хăш енче сан пулать, çав енче тырă пулать, теççĕ. (Сан тесе Атăл ларас умĕн юхакан пăрсене калаççĕ). Питушк. Сан (пăр) килет, Сăрă урлă каçма юрамасть. Тюрл. Атăл çине сан кĕнĕ (лед уже идет осенью). Пухтел. Сан юхать (сĕлтĕленсе юхать, çăра шыв пек). || Заносы снега волнами. Собр. † Вăрман хĕррине сан хывнă, епле иртерем-ши лашама. Хурамал. Юр кăçал сан-сан выртать (тикĕс мар, ярăм-ярăм сăрăнтă пек пулса выртать). СПВВ. † Аслă çул хĕрне (вар. хĕррине) сан хывнă, епле ирттерем-ши çунана. СПВВ НИ. Сан — çул çине вĕçтерсе картлă-картлă лартнă юр. ЧП. Аслă çулсем урлă сан хывнă.

сăр

(сы̆р, сŏр), краска. См. сăрă. Пшкрт. Сăрпа сăрла. Янбулат. † Поли-польми хĕрĕсем, çона çомне ан çыпçăр (= çыпăçăр), çона сăрне яратăр. N. † Хусан арчи сăрлă арча, илсе сăрне ямарăм. N. Икĕ сăр панки илтĕм. || Цвет. Собр. Хĕлле те, çула та пĕр сăр. (Хырпа чăрăш). || Резьба.

сăр

трутень. См. сăрă.

Сăр

(сы̆р, сŏр), назв. р., Сура. В. Олг. Персирл. Сăра пол тытма карĕç. Ib. Эпир Сăрта (Вылта, Вылра) шыва кĕтĕмĕр. Ib. Эпир Сăрта полă тытрăмăр. Ямаш. Сăр (сы̆р) çинче проххот çӳрет. N. Сăр леш енĕ, Засурье. Ib. Сăртан кунталла, хĕвел тухăçнелле, Атăл таранах чăвашсем пурăннă. См. сăрă.

сăр-сухан

дикий лук. СПВВ. МС. Сăр-сухан = ыхра ути См. сăрă суханĕ.

сăр

(сы̆р), окружать, облеплять. См. сыр. N. Финик йывăççи турачĕсем пек сăрса (= сырса) тăнă ăна. N. Унта кайнă чухне те ăна халăх пĕтĕмпе сăрса илчĕ. Ст. Чек. Эсĕр мĕн мана сăрса илтĕр. Кĕвĕсем. Чĕпсене çиме патăм та, ват чăхăсем сăрса илчĕç. Ст. Чек. Хуртсем сăрса илчĕç (окружили). Ib. Çăккăр татăкне таракансем сăрса илнĕ. Шăна чир. сăр. 8. Лаша тислĕкĕ çинчен вĕçсе килсе, тӳрех апат çине ларса сăрса илеççĕ. ЧП. Хурамалăхра хурт сăрат. N. Вĕсене икĕшне те хурт сăрса илет. Изамб. Т. Хурт, уйăрсан, пĕр-пĕр тĕле сăрат. Сред. Юм. Пирĕн çĕмĕрте (черемуху) хôрт пырса сăрнă. Ib. Йĕри-тавра сăрса илнĕ. || Приставать. Сред. Юм. Сăрă сăрса илнĕ. Пристала краска. N. Çутă ылттăна пылчăк сăрса илсен те сиен тумасть. || Покрывать. АПП. † Ахахсем хĕрлĕ, мерченĕ чăпар, шурă пурçăн пир кирлĕ сăрмашкăн. Ст. Чек. Сăрнă кĕрĕк или тăлапа сăрнă кĕрĕк, крытая шуба. N. Пирпе сăрса ярăр. Пошлите, завернув в холст. Çутт. 75. Тăлăп хыççăн ман валли кĕрĕк сăрса парас, теççĕ. || Обкладывать. || Нашивать украшение. Пухтел. || Окаймить. АПП. † Мăйăх-сухал сăрсассăн, хĕр тăшманĕ эп пултăм. Баран. 74. Салтакĕ çап-çамрăк пулнă, мăйăх та сăрман хăйне; вăл йăвашшăн пăхса тăнă. ЧП. Каччăсене хĕрсем саваççĕ, тапса мăйăх-сухал сăрнă чух (вар. сарă мăйăх сăрса тухнă чух). || Истратить. Изамб. Т. Эпĕ çирĕм тенкĕн пуçне сăртăм. Я истратил (букв.— кончил голову) 20 рублей.

Сăрă

(сы̆ры̆, сŏрŏ), трутень (пчела). Календ. 1906. Сăр хурт çăмарти тăвакан амана сăрра кайнă ама теççĕ. || Большое крылатое насекомое, черное, блестящее (без надкрылий) живет, напр., в дуплах строений, жужжит (сĕрлет) на подобие шмеля, но голос ниже. Сред. Юм.

сăрă хурт

трутень. Н. Карм. Сăрă хурт пыл тумасть, шыв кӳрет только. Календ. 1906. Вĕллере виç тĕрлĕ хурт пулать: хурт ами, ĕç хурчĕ, татă сăрă хурчĕ.

Сăрă

(сы̆ры̆, сŏрŏ), назв. реки, Сура. БАБ. Атăл урлă, Сăрă урлă çак ачана вĕрме, сурма ылттăн шăллă, кĕмĕл çӳçлĕ юмăç-карчăк килнĕ, вĕрет, сурат: тух куç! (Заклинание). Регули 1317. Сăрăн шу аслă мар. Питушк. Сăрă хĕрри татăлнă, варри анчах тытса тăрать, каçма юрамасть. См. сăр.

Сăрă шывĕ

назв. реки, Сура. Кан. Сăрă шывĕ таврашĕнче пурнакан чăвашсем.

сăрă

(сы̆ры̆), краска. Питушк. Сред. Юм. Сăрри кайнă. Слиняла краска. См. сăр.

сăрă

(сы̆ры̆, сŏрŏ), серый. Т. II. Загадки. Хĕлле шурă, çулла сăрă. (Мулкач. Изимб. Т. Сăрă кушак (но здесь не говорят: сăрă лаша, а кăвак лаша. Какая разница между сăрă сурăх и кăвак сурăх?) Альш. Ку чăвашăн сăрă куç та хура куç, пур чакăр куçли те, анчах каллах сахал-тăр вăл. N. Сăрă шăлавар, сăрă карттус. N. Сăрă тутăр. См. карта. || Какая-то (серая) масть лошади. Шумерля. СПВВ. Сăрă лаша. Сред. Юм. Сăрă лаша, той же масти, что сăрă кôшак.

сĕрĕ

(_сӧ̆_рӧ̆), трутень. Питушк. Хурт сĕрри, трутень. Торх. Сĕрĕсем янтăратрĕç (чит. jандрат_рэ̆с'). Трутни поют. Ib. Сĕрĕ вылятрĕ. Трутни играли (перед роением, признаки роения: начинают сильно летать за 2—3 дня до выхода роя из улья). См. сăрă.

çын çилли чирĕ

назв. болезни. ЧС. Чăвашсем: çын çилли чирĕ пур, теççĕ. Вăл çакăнсан, пит шăнтать те пуса хĕстерсе ыраттарать, теççĕ... Кам-та-кам пĕр-пĕр çĕрте ятлаçнине курсан, çинчех, çиллисем ан çакăнччăр тесе, пĕр тăвар шăлĕпе пĕр ывçă кĕл кăларса тăкмасан (вĕçтермесен), вăл çынна çын çилли çакăнать вара, теççĕ вĕсем... Тата вĕсем кĕл вĕçтерес вырăнне пĕр курка шыв кăларса сапсан та юрать, теççĕ. Çын çилли ан çакăнтăр тесе, кĕл вĕçтернĕ чух, е шыв кăларса сапнă чух калаççĕ: çавăнпа çавсем вăрçнă çĕрте çӳрерĕм; çавăн çилли çакăнчĕ пулĕ, е унăн çилли çакăнчĕ пулсан та (кунта вăрçаканĕсенĕн ячĕсене калаççĕ), сирĕлтĕр, çак кĕл епле вĕçсе каять, çавăн пекех вĕçсе кайтăр, теççĕ. Çын çилли çакăнсан, вĕсем вĕревçе илсе пырса вĕртеççĕ, вĕртсен вара, каять, теççĕ. (Рассказ чувашина о том, как лечил его вĕрĕвçĕ от çын çилли). Вăл малтанах пĕр курка шыв илсе, ман пуç тавра темĕскер пăшăлтатса каласа виççĕ çавăрчĕ те, чӳрече виттĕр тулалла тăкрĕ. Çапла виççĕ курка пуç тавра çавăра-çавăра тăкрĕ. Унтан вара пĕр сăра курки шыв илчĕ, унта тăвар ячĕ те, шĕшлĕпе хайăрса, шывĕ çине сура-сура вĕре пуçларĕ. Вĕрме ак çапла пуçласа кайрĕ: е пĕсмĕлле, пĕр турă! Турăран ырлăх, этемрен сиплĕх; кун таврăнать — таврăнтăр, çĕр çаврăнать — çаврăнтăр; Атал урлă, Сăрă урлă килнĕ юмăç-карчăк, çавă вĕрет, çавă сурать... тет. Тата урăх та нумай каласа кайрĕ те, пурне те илтеймерĕм. Вĕрсе пĕтерсен сăра куркинчи таварлă-сурчăклă шывне мана ĕçме пачĕ. Шывне çăвара чикме çук, тăварлă, çапах та пулсан ирĕксĕрех ĕçсе ятăм.

çĕр мулкаç

, çĕр молкач, çĕр молкачи, мулкачĕ, çĕр мăлкачи, тушканчик. Изамб. Т. Çĕр мулкаç çерем çинче пурăнат, шăтăкĕ тӳп-тӳрĕ кĕрсе каят, кайри ури шурă, вăрăм пулат, малти ури кĕскерех, йĕке-хӳре пысăкĕш. Магн. Рук. „Çĕр молкач, тушканчик, земляной заяц“. Янтик. Çĕр мулкачи (животное). См. хир мулкачи. Изамб. К. Çĕр молкачи (валти ори мăтăк, кари — вăрăм, с кошку; под брюхом белое; хăй хăмăртарах, хӳри — шăши хӳри пек). А. Турх. Çĕр мулкачĕ; кайри ури шутсăр вăрăм, малти — кĕске, хӳри вăрăм; вĕçĕ шурă. Йытă тытаймас; тӳрĕ чупмас. Пурсуй та тытаймас. Вашăккăн (шăтăкĕ) кĕрсе каять, арланăнни пекех. Йăввине чӳпĕксем тултарать. Хăлхи вăрăм, çап-çара (çара çерçи хăлхи пек), çӳп-çӳхе, хĕрлĕ-сăрă, тилĕ тĕслĕ. Хĕлле курăнмас, шăтăкĕнчех пурăнать пуль. Ib. Çĕр мулкачĕ вăрăм хӳреллĕ, йĕке-хӳре пек япала. Чаду-к. Лашасене ятăмăр та, çĕр мăлкачисен хыççĕн чупа пуçларăмăр.

тав-ту

приветствовать. Янш.-Норв. Упăшки арăмне сак çине лартсан, ывăлин (т. е. жениха) ашшĕпе амăшĕ вара тултарса лартнă куркана тав-туса ĕçеççĕ: ашшĕ ывăлне тав-тăвать те, акă çак сăмахсене калать... N. Эсĕ мана аса илсе праçникшĕн пĕр виç курка тав-туса сăра ĕç-ха. (Письмо). N. Тав турĕ те, ĕçсе ячĕ. Пазух. Йĕрке çитмессерен тав-тăватăр, савнă хăнăрсем эпир-и (мы ли желанные гости)? N. Хĕрĕ пӳрте кĕрсен, ашшĕпе амăшне ӳксе пуççапать. Ашшĕпе амăшĕ вăл вăхăтра куркапа сăрă тытса тăраççĕ; вĕсем, сăрине ĕçсе, тав-тăваççĕ: тав сана, хĕрĕм! теççĕ. N. Вара хĕре ĕçтереççĕ тав-туса, пĕркенчĕк илсе пыраççĕ. Корсун. † Тăванçăм тав-тумасăр ĕçмерĕм: тав-тăва, тав-тăва ĕçтерчĕ. Юрк. Чи малтан тултарнă эрех куркине, кӳршипе хăнине тав-туса, хуçи тĕппипех хăй ĕçсе ярать. Тепĕр черккине тултарса, кӳршине тыттарса, ăна ĕçсе пама хушать. Т. VI, 60. Унтан ĕçтерекенни: арçынсене ĕçтерсе пĕтертĕм, тет. Вара кĕл-кĕлекенни: ĕçтерсе пĕтертĕн пулсан, хĕрарăмсене тав-ту, тет. Юрк. Кĕл-туса илсен, лешсем пекех пăраçникпе тав-тăваççĕ, мĕн тăваççĕ, укçа парасса кĕтсе. Микушк. † Тав-тусам-и (надо: тăвам-и), тайăлам-и, ăсталла, тăван, каям-и? Т. VI, 64. Вара хуçисем ларсан, ытти юрлаканнисем ахаль пуççапаканнисене тав-туса параççĕ те, ĕçеççĕ. N. Унтан пăлтăрта мăн-кĕрӳрен курка илсе, упăшки (новобрачный) арăмне, ятне каласа, тав-туса ĕçтерет. Унтан хĕрĕ те (новобрачная) упăшкине ятран каласа тав-туса, ĕçтерет. || Благодарить. Хурамал. Ĕçсе çисен, вара тав-тăвать. N. Вĕсем ĕçсе çиеççĕ те, вара хуçисене тав-тăваççĕ. Поев и попив, они благодарят хозяев. N. Вăл хăйне ырă тунăшăн темĕскер пек тав-тăвать. За сделанное ему добро он бесконечно благодарит (т. е. очень признателен).

хăмăл

жнивье. ГФФ. † Ыраш хăмăль хушшинче. В ржаном жниве. КС. Тыррăн кăçал пучаххи начар, хăмăла кайнă (в солому). ЧП. Хăмăлĕ пулчĕ хăмăш пек, пĕрчи пулчĕ, пăрçа пек. Ала 22. Иван ир тăнă та пăхнă, хирĕ выртать сап-сарă хăмăл, калама çук. N. Ыраш хăмăль сыппи хĕрелсессĕн тырă юхмасть. Пазух. 43. † Атăл хĕрне акнă та тулăçăм, ирхи тăмпа хăмăлĕ çемçелет. Утăм. Клевĕр кӳрши, сăрă тваткăл, хăмăл пусă, унта трактăр.

кĕсен

(_кӧ̆_зэн'), назв. животного. Н. Карм. Кĕсен — сăрă (сŏрŏ).

кĕшĕл

(к'ӧ̆_жӧ̆л'), назв. животного. Н. Карм. Кĕшĕл — тырă çиет, улма çиет, çынна сиен тăвать; сăрă, чăмăр пек пур (с кулак величиною).

тĕме

(_тэ̆_мэ), бугор. Н. Карм. Янорс. Вара эпир пĕр тĕме çине улăхма пуçларамăр. N. Тури пай (луга) вă тĕмĕрех çĕрте те, тата пит пысăках та мар. Альш. Вăл тĕмере ăвăссем ӳсеççĕ. Ib. Аранçĕ тĕме пур унта (холм). Изамб. Т. Тĕме тĕллипе пирĕн ял курăнмас, ул ял тĕмере ларат. Сет-к. Атан çырми çил армансенчен леререх çам пак ик тĕме пур: пĕри пысăк, тепри пĕчĕк. Пысăккине мăн тĕме теççĕ (возвышение на ровной местности). || Курган. СТИК. || Возвышение. Орау. Пуçĕсем пĕр-пĕр тĕмерех вырăн çине ларса хура патаккине çантан утса яраççĕ (в игре). Эпир çур. çĕршыв 25. Етĕрне хули Сăрă шывĕ хĕринче, сулахай енче, тĕмерех вырăнта ларать. || Кочка. Стюх. Урамăрсем тĕме-тĕме, шуса килет пĕр çуна. || Бгтр. Алтатин конĕ тăмла йохса шăнса тĕме полсан, хăяр лайăх полать. || Яргуньк. Кайсан-кайсан вут тĕми варине çитсессĕн, çак вут çĕвĕç Хĕветĕре: эсĕ çак аршăн виçине пăрах, тесе каларĕ, тет. || Корень, пень. Собр. Пĕр тĕмере пилĕк шĕшкĕ. || Шишка. || Пяток (снопов). || Сред. Юм. Тĕме-кĕлле пĕчик ачасĕм кайăк тытма йортан копаласа тăваççĕ.

тĕмеске

кочка. N. Тĕме, тĕмеке, тĕмеске, тĕмешке, кочка. Ст. Чек. Тĕмеске — йĕпе çĕрте сиксе тухнă çĕр. Сĕт-к. Тĕммĕн-тĕммĕн тĕмески, хора кăткăсам ерчĕç поль. N. † Пирн хăтайăн кил хошши тĕмеске те лопашка. || Бугор, возвышенность, холмик. БАБ. Пулат киремечĕ çинче пĕр тĕмеске пур. N. Тĕмеске çине вир акрăм, унăн вăрри халĕ те пур. N. Уйра тĕмескерех çĕртре юр хуралма пуçлать. N. Чупрăм чупрăм та пĕр тĕмеске хыçне кĕрсе выртрăм. || Курган. N. Авалхи вилнĕ çын çинчи çӳлĕ тĕмеске. ÇМ. Хирте пĕр тĕмеске пĕр пĕччен. || Трахома. Кăвак ялхах карсан каярахпа куç çине малтан сăрă тĕмеске пухăна пуçлать. || Муравейник. N. Виле кăткă тĕмески пек выртса пырать. || Кочкистый. Тайба Т. Тĕмеске çулсене тĕпретсе...

чакăр

(чагы̆р), назв. цвета, белесоватый, светлоголубой, голубой. Уганд. Чĕлкаш 58. Хĕрлĕ питлĕ, чакăр куçлă хĕрарăм. СПВВ. ФИ. Кăвак куçлă çынна чакăр куçлă, теççĕ. СПВВ. КЕ. Чакăр — кăвак, витĕр куракан куç. Хорачка. Чакăр коçлă çын. Альш. Ку чăвашăн сăрă куç та хура куç, пур чакăр куçли те, анчах каллах сахал-тăр вăл. Чертаг. Чакăр куç = кăн кăвак. Ст. Чек. Чакăр куç, черные глаза: зрачек и радужная оболочка совершенно черные. Ib. Чакăр куç = пысăк саланса тăракан куç. Янтик. Кăвак кăвакарчăн чакăр куç, кам куракан тулă сапсамăр. Изамб. Т. Чакăр куç, беловато-голубые глаза. Тюрл. Чакăр куç (= симĕс куç). Сред. Юм. Чакăр куç, голубые глаза. СПВВ. Чакăр шăрçа куç. || Серый. Сред. Юм. Пичче шăлнĕ пулаччин чакăр халат пулас та пичче çинче çӳрейрес. Турх. Чакăр шинел. N. Вĕсен яка тирĕ чакăр хĕрлĕпе кăвак тĕссене пĕр çĕре пуçтарса илемленнĕ. N. Чакăр симĕс çăра çулçăсем хушшинче ăраснах илемлĕ капăр тĕклĕ кайăксем пурăнаççĕ. || Седой. Календ. 1904. Ватă енне кайсан лашан хăлхи усăнса тăрать, хура лашан чакăр çăмсем, кăвак лашан хĕрлĕ çăмсем тухаççĕ. || Косой, косоглазый; имеющий серые глаза, как у лошади. Зап. ВНО. Чакăр куç, раскосой. Начерт. 193. Чакăр, косой. СПВВ. ТМ. Чакăр = шур илнĕ куç. Б. Олг. Чакăр коçлă ут, пĕр коç чипер, тепĕр коçĕ шорăллă мĕнлĕ. Пшкрт. Эй чакăр коç. СПВВ. МС. Ку лаша чакăр куçлă. Хурамал. Чакăр куç = куçне çавăрса пăхакан. Кан. Чакăр куçăма шур чатăр карнă. Юрк. Чакăр куç, разноглазый.

чуп

чоп, бежать, скакать. КВИ. Лаши чупать пуç ухса. КС. Ай-яй, лаши хыт чупаçке (= чупать-çке). Ах, как быстро бежит лошадь. Образцы 44. † Пĕчĕкçеççĕ лаша турă лаша, чупма турти вăрăм пулинччĕ. N. Юртăпа чупать. Регули 102. Ку лаша чопасра (чопасса) çăмăл. Калашн. 15. Кайăк пек вĕçсе килелле чупрăм. И домой стремглав бежать бросилась. Хĕр йĕрри. Тăван тесе чупрăм та, çичĕ ют ачи пулайрĕ. Ib. Чупрăм антăм çырмана кĕмĕл çĕрĕ пулĕ тесе. Ib. Чупрăм антăм çырмана, юхрĕ тухрĕ шерепем. Ib. Чупрăм кĕтĕм пĕр пӳрте, хамăр çеме пулĕ тесе. Ib. Ах, аккаçăм, аккаçăм! Пĕрре ларма килтĕм те, чупрăр тухрăр ăрама, хамăр тăван пулĕ тесе. Ib. Чупрăм тухрăм ăрама, хамăр савни пулĕ тесе. Образцы 45. † Чупрăмах та тухрăм эп урама. N. Кĕт тарланă тарламан — шыва чупать чӳхенме. КВИ. Ав унта хитре хĕрсем ĕни хыççăн чупаççĕ. НР. † Чупрăм каçрăм çак ăрама... Прибежала я на эту улицу... N. Тӳсеймесĕр масар çине чупа парать. Хĕр йĕрри. Атте çурчĕ утмăл хăлаç, ут пек чупса çӳреттĕм. КВИ. Ачи-пăчи выляса чупса çӳрет урамра. Ск. и пред. чув. 15. Вара кĕтӳçĕ пӳртнелле чупса кайрĕ васкаса. Ib. 46. Чупса та кайрĕ вăл хăйĕн килне. Ал. цв. 13. Часах аслă хĕрĕсем те чупса пыраççĕ. N. Пуян пиччĕшĕ ку пуйни çинчен илтет те, ун патне чупса та пырать. N. Чупса пычĕ хăвăртрах вăл хăй ывăлĕ патне. Ст. Чек. Пăлак акка хăранипе чупа-чупа тарнă. N. Чупса пынă чухне хирĕç çил персе пырать. N. Чупса пырса сикмелĕх вырăн пулмарĕ те, тӳрех сикмелле пулчĕ. N. Чупса пырса сикмелĕх (для разбега) вырăн çукчĕ те, тӳрех сикмелле пулчĕ. Чураль-к. Пĕр пураклăх хурăн хуппишĕн чупрăм хăпартăм хурăн тăрне. Кармалы. Çав сăмахсем çинех тилĕ чуп кил. Перев. Çав сăмахсене кашкăр калаçса тăнă чух тилĕ чуп çит. Цив. Но, айта, çăртан полă ячĕпе чопа пар. Н. Карм. Çунатсăр вĕçет, урасăр чупат. (Çумăр пĕлĕчĕ). Ск. и пред. чув. 27. Вăхăчĕсем иртеççĕ, варти шыв пек чупаççĕ. || Жить. Якейк. Лайăх чопаттăр-и? – Чопкалатпăр та-ха. Как поживаете? – Живем пока. || Ходить (о судах). Б. Яныши. Унта çитсен праххотсам чопнине пăхкаласа ларнă чух мишавай çитрĕ. КС. Прахут чупать (идет). Эпир çур. çĕршыв 25. Сăрă çинче пăрахут та чупать. || Кататься (на дошади). Ст. Яха-к. Ун чухне вара ачасен ту çипе çунашкапа ярăнма каясси килмест, лашапах чупас килет. (Çăварни). N. Чуп, чуп, лаша, чуп, лаша: эпир çăварни чупас çук. || Ездить, разьезжать. N. Пасартан пасара чуп. N. Ямшăк чуп, ямщичить. ЧП. Кунĕн-çĕрĕн ямшăксем чупаççĕ. Кан. Лаша кӳлсе ĕçке те чупма пăрахатăп. || Катиться. N. Арпус чупса аннă чухне пĕр мулкач тухса карĕ, тет (когда арбуз скатывался). || Ползать (о мухе). Бгтр. Ман çинче шăна чопса çӳрĕ. || Плыть (об облаках). Ск. и пред. чув. 112. Хура пĕлĕтсем чупаççĕ. Чув. прим. о пог. 103. Сийлĕ пĕлĕтсем хытă чупсассăн, уяр пулать. (Если) слоевые облака быстро двигаются – к ведру. || Двигаться. Регули 1541. Çын ман çола çитсен чопма йоратмасть. || Якейк. Ку чопмалли ана-ха (вырма лайăх, сарарах тырă çинчен), часах вырса прахăпăр. Ани лайăх чопать те, тырри сахал. Ани чопмалла та, йышĕ çок та, ытла валаллах каймасть. || Случаться (о животных). Альш. Ĕне çуркунне чупса юлчĕ. Чертаг. Чопас тына (виç çулта, о телке). Кан. Камăн та пулин ĕни чупсан, ун çинчен хуçине систерес пулать.

хĕрт

калить. N. Хăпарса тухнă вырăна, хĕртсе сивĕтнĕ еппе шăтарса, çупа сĕрмелле. Орбаш. Мулчине (баню) ĕлĕкхинчен виçĕ хут хытă хĕртĕр (натопите) Орау. Пăшатана хĕртсе тинĕс шывне вĕрилантараймăн. А. Рекеева. Килте ача-пăча чирлесен часах юмăçа каяççĕ; вилнĕ çын тытнă пулĕ, çав аптăратат, тесе, чӳк тăваççĕ, хĕртсе пăрахаççĕ. || Палить (о солнце). ЧП. Хĕртсе хĕвел пăхрĕ те, сăрлă юпа тăрăх сăрă юхрĕ. Ыраш 18. Хĕвелĕ вара, çăвах кăларасшăн пулмалла, хĕртет. Тет. Çула хĕвел хĕртерех парат. Изамб. Т. Сăртсене хĕвел хĕртет. N. Мĕншĕн тесен унти хĕвел вăрахчен хĕрӳ хĕртмест. И. Афанасьев. Эпир вăрмана кайнă чухне питĕ хĕртсе хĕвел пăхатчĕ. Б. Яныши. Çанталăк уярччĕ, хĕвел хĕртсе пăхатчĕ. N. Хĕвел çилсĕр пит хĕртсен, вăйлă (пăрлă) çăмăр (тепĕр куннех) пулать. || Бить, лупить, хлестать. А.-п. й. 83. Сиксе тухаççĕ те, тытăнаççĕ Иванăн ачисене саламатсемпе хĕртмешкĕн. N. Анне мана тытрĕ те, пĕр хурăн хулă хуçса илчĕ те, ну хĕрте пуçларĕ. Етрух. Кил хуçине саламатпа питĕ хĕртсе хăварнă. М. Сунч. Эпĕ уява тухасса тухаттăм та, анчах атте хĕртсе кĕретчĕ (с побоями уводил домой). N. Мĕн тăвĕ мана вăл? — Пĕре хĕртсе илĕ. Что он мне сделает? — Только отлупит, и больше ничего! N. Эс кунтан каймасан, эп сана çак туя пĕтичченех хĕртсе илем (я тебя палкой отлуплю)! Ск. и пред. чув. 75. Çынсем мунча кĕреççĕ, çимĕк курăкĕпеле çан-çурăма хĕртеççĕ. Ягудар. Хĕртсе ярас пулать çырмана. || Переносно — драть. Кан. 1928. Хулара кăраççын çуккипе ялтан пынă усламçăсем хакне хытă хĕртеççĕ. || Крыть, продергивать (кого) в газетах. Слакбаш. || Уписывать. Альш. Çитти сарăлат та, тĕрлĕрен çиме тухат, тет. Акă тетĕшсене май килчĕ, тет, ахаль хĕртеççĕ, тет. См. наччасра. || Об изжоге. Юрк. Пыр хĕртсен çумăр пулат. Календ. 1907. Ывăннă пек туйăнать, ыйхă килет, пыр хĕртсе тăрать, çăтна чух ыратать. || Заставить преть. Сред. Юм. Салат тумалла тырра шӳтерсен, ôрайне сарса шăтараççĕ (кĕççĕлентереççĕ), вара кôпа туса хĕртеççĕ. Якейк. Хветӳт армань çăнăх лайăх тумасть, хĕртсе кăларать.

Шетмĕ

назв. реки Шатьмы. Эпир çур. çĕршыв. 27. Пирĕн уесре акă епле шывсем юхаççĕ: Сăрă, Мăн Çавал, Кĕçĕн Çавал, Вылă, Ункă, Шетмĕ, Сурăм. || Назв. ряда селений:

Пит-тури

назв. киремети. Ходар. Пирĕн ялăн аслă киреметне «пит-тури» теççĕ. Вăл киремете уй ячĕпе калаççĕ. Çырлах, тет-ха, пит-тури, аслă кĕлĕ (киремет, анчах вăл хăраса калани), сана сам çатса сам илетпĕр. Сана килĕшпе пуççапатпăр, витĕнетпĕр, тасаллăхне-сывлăхне пар, тет. Акă сана ăшă сăрапа пуççапатпăр. Вăл çичлĕ (с суставом стеблей) тырă-пулăн сĕчĕ, вал шерпет, çырлах пире! Кунĕнĕн-çĕрĕн выльăхĕ-чĕрлĕхĕпе санăн уру айĕнче çӳретпĕр, санăн таврашра ĕçлетпĕр... (Молитва на тайăн сăрă).

арлан

(арлан), cricetus fr., хомяк. Череп. Арлан. Хирте пăрçа ани çинче пурăнат, шăтăкне кукăр-макăр тăват. Хура арлан пулат, хĕрлĕ арлан пулат. Хура арлан хаяртарах (злее). Вĕсем иккĕш те йĕке-хӳре пысакăш. Вĕсем хытах xупаççĕ. Турх. Арлан. Сăрă, каçанĕ тăрăх (вдоль спины) хура йĕр анат. Аяккисем хĕрлĕ, хырăм-айĕ шурă, карланки айĕ хура. Вăрçтарсан, пит хаярланат, вăрçат: ăррр! тет. Çăварĕ пысăк карăлат, сарлака. Тырра çăварне тултарса илсе каят. Хӳри сурăхăнни пек, ури лапки шурă Н. Карм. Арлан, хире акнă тырра çиет. Хомяк ест посеянный в поле хлеб. Питушк. Арлан — кушак пак, пысăкки йытта та парăнмасть. Хомяк бывает величиною с кошку. Большой не поддается и собаке (ошибка?). В. Олк Арлан тăпра-шне алтса кĕрет, кошакран [нумай] пĕтĕкрех (кĕрентерех). Хомяк — животное поменьше кошки, живущее в земле. Тюрл. Арлан пăрçана çĕклет, кăкăрĕ шорă. Хомяк таскает горох. На груди белое пятно. Чушеево. Арлан — хомяк; рыжий; под брюхом черное; е крысу; хвост короткий; сердитый. Н. Седяк. Арлан. Хирĕçекен, çапăçакан кайăк; кутăн, кляузный çынна та арлан теççĕ. Хомяк — драчливое животное; также называюг и кляузного человека. СТИК. Арлан пек харкашат. Злится как хомяк. Так говорят о маленьких детях, ругающихся со взрослыми. Сред. Юм. Арлан пик. Пĕтик çын пит вăйла, õсал пõлсан, çапла калаççĕ (вариант: пĕчик çын вайла, õсал пõлсан, çапла калаççĕ). Точно хомяк. Так говорят о маленьких и при том сильных и злых людях. Тюрл. Арлан пек вăрçать. Злой, как хомяк. Зап. ВНО. Арлан пек хăрăлтатса тăратăн! теççĕ. Говорят: «Ты хрипишь как хомяк!» || Некоторые называют этим им. крота, но это, повидимому, ошибка.

ашаматман

(Ажамашман), i. q. ашапатман. Изамб. Т. Эп вĕрместĕп, эп сурмастăп: Сăр, Сăр урлă (scr. сăр, сăр урлă) Ашаматман (scr. ашаматман) карчăк килнĕ; çăварĕнче пĕр шăл (scr. шĕл), хыçалта (чит. кутĕнче) пĕр тĕк. Çав килет, çав сурать. Я не дую, я не плюю: из-за нескольких Сур (sir! V. Сăр, Сăрă, р. Сура) пришла старуха Ажаматман, у которой во рту один зуб, а на заду (in pudendis) один волос; она дует и плюет. (Из наговора). || Etiam convicii loco ponitur. Употребляется и в смысле бранного выражения.

ашăк

(ажы̆к), ita appellantur mattae viliores, quae ex tiliae philyris connectuntur, рогожа, состоящая из отдельных прядей (пайăрка), связанных мочалом (Череп.), или, подругому объяснению, «род цыновки, не тканой, а вязаной, как соломенные маты» Торх., Ходар., Шибач., Пшкрт., Н. Карм.. V. Хап. Ч. П. Айĕсене ашăк сарăпăр. Мы постелем под них рогожки. Упа. † Арпалăхра ашăк çыхса ларакан, пирĕн йысна мар-ши çав? Не наш ли это зять сидит в мякиннице и вяжет рогожки? Календ. 1906. Аякка илсе каймалла пулсан малтан йывăç тымарне навуслă шĕвĕ тăм çине чиксе кăларас пулать, унтан, ашăкпа (рогожаба, чинавккапа) чăркаса, паярки-пайăркапе çыхас пулать. Если нужно далеко везти (яблоню), то следует корень ее обмакнуть в жидкую глину с навозом, а потом обернуть в рогожу и, кладя деревца пучками, завязать. А. П. Прокоп. † Ай-ай сивĕ пулчĕ-ĕçке! Мĕшĕн ашăка илмерĕм? Ашăк та пурччĕ, кĕрĕк те пурччĕ, ампар уççи аппараччĕ. Как стало холодно! Почему я не взял рогожи? И рогожа была, и шуба была, да ключ был у старшей сестры. Ала 106°. Сăрă чăххи ăста? — Хорчка тытнă. — Хорчки ăста? — Лама кайнă. — Мĕн ĕçпе? — Ашăк çона-çиттипа. Где серая курица? — Ястреб поймал. А ястреб где? — На посиделки ушел. — С каким делом? — С рогожкой для саней. || Matta melioris notae opere textorio confecta. Тканая рогожа. К.-Кушки. КС. Ашăка тертеççĕ. Рогожу ткут. || Tegumentum equi. Попона для лошади. Зап. ВНО., Янгорч. Paas. 8. Ашăк, von Lindenbast gewebte Pferdedecke, торпище. || Reticuli genus e tiliae philyris confecti, quo fenum portari solet. Также род сетки из мочала, в которой носят сено. Янгорч. || Huic simile est, quod ad eundem usum e linteo conficitur, annexis utrinque funiculis, quibus constringi possit. Нечто в роде платка из холста или рогожи, куда кладут на дорогу сено. На двух концах его — веревка.

пусар

, посар, (-зар), придавить. М. Васильев. Порăкне çил йăвантарса ямантан тăпра моклашкипе посарать. N. Араслан урипе пусарнă та, калать: малалла пăхмасăр хăрас çук ĕнтĕ, тет. N. Хуласенчи çынсем пурте, çуртсем куçса пусарасран хăраса, хуласенчен тараççĕ. N. Йывăр чул пек пусарса тăрать. N. Иçĕм-çырли шывне пусарса кăлармалли вырăн. ТХКА 76. Çапла каласан, пирĕн хура йытă тирĕнчен çĕленĕ çĕлĕке сылтăм аллипе çамки çине пусарсах лартрĕ. N. Слонĕ ун çине кайса ӳксе, хăйне те çавăнтах пусарса вĕлернĕ. Чем люди живы. Манăн упăшкама та халĕ анчах пытарчĕç, вăрманта йывăç пусарса вĕлерчĕ. || Топтать. N. Вилнĕ çын тăприне те: умăнта пултăр, тесе, таптаса пусарса хăвараççĕ. || Уложить. Хурамал. Çӳле йăвăç нумай пусарнă. Сверху на крышу наложено много лесу. Альш. † Çав çулçине кам пусарĕ, пусарсан пусарĕ лăпкă çил (на одном месте уложит). Н. Тим. † Кӳлсен кӳл лашуна паррипе, аслă çул тусанне пусарма. С. Айб. † Кӳлсен кӳлĕр утăра паррипе, аслă çулăн тусанне пусарма. || Мочить (коноплю). Пшкрт: канды̆рзан'а шуа позараччы̆. || Посадить наседку; сажать на яйца для выводки. В. Байгул. † Аттепе анне пусарнă чăх-чĕпписем пахчаран пахчана саланчĕç. Вир-ял. † Анне пусарнă чăх-чĕппи пахчаран пахчана саланчĕç. Бюрганский. Ак, ме сана чăхă; эпĕ сана савса илсе килтĕм; пусарасса та санăн ятна тесе асăнса пусарнăччĕ. Альш. Хур-кăвакал пусараççĕ Элшелсем йышлăн. Ib. Хăшин-хăшин çавăнпа виç-тăват пӳртлĕ те пулаççĕ: путексем-пăрусем хупма, ĕне-выльăх кӳртсе пăтратса кăларма, хур-кăвакал пусарма пӳрт кирлĕ. || Валять. Ст. Чек. Тăлана пусараççĕ: тăлана тăршшĕпе хутлам-хутлам хутласа, çине те, айне те хăма хурса, кĕлет пĕрени айне хураççĕ, тăлан аялти хăмине йывăçпа е хулăн хăмапа, ун айне, вăрăм пуçĕ еннерех, пукан вырттарса, вăрăм пуçĕнчен пуçĕнченех аялалла пустарса тăма йывăр япаласем хураççĕ. Пусарнă тăла тикĕс, яка пулать. Орау. Тăлла пусарса хутăмăр-ха паян, епле картланĕ. || Усмирять, успокаивать. Кан. Контрреволюциллĕ пăлханăва пусарнă, тесе пĕлтернĕ. N. Киприан шуйттанпа тавлашса каланă: сирĕн вăйăр çапла-и? сире вăйсăр хĕр те çĕнтерет, тенĕ. Усал Киприана пусарса каланă: эпĕ ăна улталаса çылăха кӳртме урăх май тупăп. || Укротить. О пьяницах. Ӳтне пусарасшăн тăрăш. Юрк. Пирĕн пек çамрăк ачасене йывăр хуйхă ӳкрĕ — пусарчĕ. || Успокоить, утешить. С. Айб. † Тусан тăвăр тусăра саррине, ăшăртан хуйхăра пусарма. N. Манăн хамăн укçа çук, çавăнпа хуйха пусара пĕлместĕп, тенĕ. N. Ăша пусар, утешать. N. Унтан вара хуйхăна пусар. N. Эс те пусан ман кăмăла пусар. || Оплодотворять (о самцах). Вĕлле хурче 21. Ват амăшне питĕрмесен те хăруш мар, çамрăккине, сăрă (трутень) пусарманнине, питĕрес пулать.

пăчăр

(пы̆џ̌ы̆р), рябчик, изредка — куропатка. А. Турх. Пăчăр — вĕçен кайăк, ашне çиеççĕ, ушкăнпа çӳрет. Кăвакарчăнтан кăшт пысăкрах, чăпартарах сăрă. Актай. Пĕр пĕрене çинче икĕ пăчăр ларĕ. (Чĕчĕ). Нюш-к. Пăчăр, чăхран пĕчикрех. Уна хĕлле уйра вăрă сапса серетепе тытаççĕ; пăчăр нумай килсен, тыр пулмасть. Якейк. Он лаши пăчăр пак мăнтăр. Шел. 51. Хăшне çĕре ӳкерсе пăчăр тĕкне татаççĕ. Сред. Юм. Пăчăр чôн тохаччин ĕмĕтленет, тет. («Каждый человек до смерти надеется». Послов.). Н. Лебеж. Килĕрен пăчăр. (Мунчала). Пшкрт. Пăчăрăн пырши токсан та виç кон порнасшăн. Чертаг. Пăчăр шăхăрать (о птице). С. Тим. † Тимĕрçенĕн аслă шыв, пăчăр ишсе каçаймас. IЬ. Пăчăр живет в поле. Чураль-к. Пирĕн ялта та хĕрсем пур, чĕп-чипер пăчăр пек, пăчăртасан, çу тухать.

ăтăр

(ŏдŏр, ы̆ды̆р), водяная крыса? КС. Ăтăр ― небольшой зверь; хорошо плавает в воде и питается водяными насекомыми и рыбой. Шурăм-п. № 27. Ăтăр — животное, похожее на мышь. Зап. ВНО. Ăтăр ― речная выдра. Ст. Чек. Ăтăр ― водяное животное, величиною с крысу. Орау. Пусмалана пулă тытнă чухне пусмалана ăтăр (ŏдŏр) кĕрсен, пусмалана çурса тухса каять. Сред. Юм. Ăтăр — арлан пик — пĕчик хирти кайăк. Якейк. Ăтăр — пĕвере порнакан кошак çури пак хора кайăк; вăл кайăк яланах пĕве шăтарать. А. Турх. Ăтăр — чиркас манирлĕ, пысăккăшĕ, чиркасран яштакарах, чăмăртарах, тăрхалларах, пăтăр-патăр туса чупать, йывăр чупать. Шыва сикнĕ чухне, чул пăрахнă пек, панчă! тăвать. Нюш-к. Ăтă ― в роде мыши, черная, разрывает снасти. IЬ. Ăтăр (ŏдŏр) — в роде мыши, живет в воде. Шибач. Ăтăр — кайăк, шура порнать; полă тытма лартсан: ăтăр (шака) касса кайнă, теççĕ. Н. Карм. Ăтăр (ŏдŏр) — шывра, сăрă, ăна тытаççĕ (маленький): арман пĕвисем çурать, сиен тăвать. N. Ăтăр пек сĕтĕрет (говорят о скопидоме?). || Выхухоль (?). Начерт. 178. Ăтăр — выхухоль. || Хорачка. Ăтăр (ŏдŏр) тăпра алтса çӳрет, пĕтиççĕ (_пэ̆д'ис'с'э̆). СПВВ. ТА. Ăтăр = арлан. || Личинка? Шурăм-п. № 27. Ăтăр — личинка. Тюрл. Ăтăр (ŏдŏр), большой белый червяк с красной головкой, водится в гнилушках. || Тяжелый человек. Тюрл. Йывăр çынна ăтăр теççĕ. || Фамилия. К.-Кушки. Ăтăр Ваççи, по-русски — Василий Удюркин. Букв. I ч. 1904. Пĕр вăхăтра Ăтăр Яхварĕ çуркунне, урам хушши хуралсан, армана кайма тухнă. || Маленький человек. Моргауши. || Крот. Б. Олг., В. Олг. Ăтăр, ори каялла; она кайора теччĕ тата. Так ли? СПВВ. ТА. Ăтăр — çĕр чавала пыракан кайăк.

ечче

ечче юс, ласка (зверек). Н. Карм. Ечче или ечче юс = шăши юсĕ (шурă, çулла сăрă). Н. Седяк. Ечче юс = ласка.

лĕпĕш

(л’э̆_бэ̆_ш, л’ӧ̆_бӧ̆_ш), бабочка. Баран. 9. Вĕл-вĕл вĕçен лĕпĕш валли курăк çине, çулçă çине хăвар сывлăм тумламне (гов. солнышку). Шел. З5. Çулла хĕвел ăшшинче лĕпĕш пулса вĕçеççĕ (летают бабочками). Ib. 103. Хĕвелпе лĕпĕш чĕрĕлнĕ пекех, халь ĕнтĕ эпĕр пурте чĕрĕлнĕ. НИП. Лĕпĕш вĕл-вĕл вĕçкелесе çӳрет. N. Унтан тата юпа тăвиччен лĕпĕше вĕлермеççĕ: вилнĕ çын, лĕпĕш пулса килсе, çурта (дом) пăхса çӳрет, теççĕ. Н. Седяк. Сарă лĕпĕш чӳкесе ĕçтереççĕ (сполоснув в воде эту бабочку, водой поят больного). Изамб. Т. † Çак тăвансем патне килсен, сар лĕпĕш пек чунăм савăнать. КС. Лĕпĕш пек, сивве чăтаймасть (очень зябок). Ib. Эй, лĕпĕш! (ласковое обращение к маленькой дочери). Ib. Лĕпĕш пек лăпăстатса çӳретĕн çав! (Гов. ласково ребенку). N. Вилнĕ çын чунĕ лĕпĕш пулса килет, тет (о сероватой ночной бабочке). Пухтел. Лĕпĕш; „вилнĕ çын чунĕ“ — сăрă, пĕчĕкрех лĕпĕш (летает вечером).

мăкăр

(мŏгŏр), бугор, холм на поле, возвышенность, выступ, шишка. ГТТ. Лашасем çитерекен тӳрем çĕрте мăкăр пур, çавăнта курăк пит лайăх пулать. Сред. Юм. Чôхăн çôл мăкри (насыль). || Выпяченный, неровный, бугорком. N. Мăкăрăлса тухнă япалана калаççĕ: мăкăр, тесе. Ст. Чек. Мăкăр (мы̆гы̆р) туталă, с выпяченными губами. Вĕлле хурчĕ 8. Питĕрсе лартнă çӳрисен хупписем (пичечĕсем) пурте мăкăр, тикĕс мар пулсан, пуринчен те сăрă (трутни) анчах тухмалла. || Назв. селения. Юрк. † Ман çийĕмри шурă кĕпе тăрăх-тăрăх хура аннă, эпир капла çӳреннисем Мăкăр енне хурăннă (нас сочли грязными, нехорошими, подобно жителям дер. Мокры).

мĕн

(_мэ̆_н, _мэ̆н’), что? К.-Кушки. Мĕн çисе ларатăр? Что это вы едите? СПВВ. ТА. Мĕн полтăртататăн? (= мĕн кирлĕ мара калаçатăн). Ib. Мĕн сослан = мĕн шавлан. Синерь. Амăшĕ: мĕн пăхса çӳремелле? тесе каларĕ, тет. Мать сказала: чего тут возиться (проверяя хозяйство, т. е. нет надобности проверить его). СТИК. Мĕн кунта шăнса вилес тетнем,— атя пӳрте. Что ты хочешь замерзнуть? Идём в избу. Ib. Мĕн вара эсĕ мана ун хуçĕнчен пăхса тăмалла тăвасшăн-им? (Возражает так уверевно, и с сознанием своего превосходства). Ст. Чек. Мĕн пур-ши унта кайса, мĕн пур-ши, шав унта кайса ларан? Зачем ты туда повалился, что ты там нашел интересного? Ib. Мĕн тупрăн эс унта? Что в нем хорошего? Ib. Мĕн тупрăн вара ку вăйăра? Какой интерес для тебя в этой игре. Альш. Ĕмĕр тăрăшĕнче мĕн тухса мĕн килмес. Орау. Якур пичĕш патне натьăк (натяг) илме каяп, терĕ; натьăк мĕн-ши вăл? Что бы это такое было? (задумываясь о предмете, и этим заставляя другого высказать, что это такое). Ib. Виçĕ эрне мĕн вăл (какая важность три недели), ак ман пек улт-çич уйăх ларса пăх, вара пĕлĕн. Ib. Мĕнтен пит ăслă вара вăл? Чем же он умен-то? В чем же виден его ум? Юрк. Вырăсла кĕнекене вуласан та, чăвашла вăл мĕнне пĕлместĕм. Ib. Пăшал сассине илтсен, салтакĕсем, ытти улпучĕсем пурте кĕсем патне чупса пырса: мĕн пулчĕ те, мĕн пулчĕ, мĕншĕн пăшал петĕр, теççĕ. Сред. Юм. Мĕн калан ĕнтĕ (или: мĕн каласси пôрччĕ ĕçке те...). Очень хорошо бы было, но .. Ib. Мĕн алласа çӳрен тесе, пĕрмай килĕрен килле кайса йăмахласа ларакан çынна калаççĕ. Ib. Мĕн тăвас-ха? (Пырса кĕрекен çынтан çапла ыйтаççĕ). Никит. Кайсан та мĕнех тăвать мана. Что особенного он мне сделает, если я и уйду. Изамб. Т. Усаллăх çинчен мĕн калатăн. Ĕлĕк пирĕн хамăр хушшăмăрта та, тарçă тытсан, ăна сăмсипе çĕр сухалаттарасса çитнĕ. Байг. † Сăрă чечек мĕн паха! Аппапа йысна пит паха. С. Айб. Çын ачисем пире çиеççĕ, хăйсем мĕн курасса пĕлмеççĕ. N. Мĕнтенех (в каком откошении) пит аван вара сан сĕллӳ? Шурăм-п. Эх, Петĕр, кĕçĕр мĕн курман пулĕ эпĕ, итлессӳ килет-и, каласа парам. Собр. † Леш айăккине юр çунă, ку айăккине мĕн пулнă; ах аппаçăм (çавă пур), качча кайма мĕн пулнă. N. Мĕн-пулса кяйĕ ĕнтĕ. Что будет уж. Баран. 120. Ем-ешĕл ешерсе ларакан йывăçĕ (картинное выделение из ряда деревьев) мĕн тăрать! N. Вăл мĕнтен пуйса кайнă (вилнĕ)? Икково. Мĕн пăруларĕ: тына-и, мăкăр-и? В. С. Разум. КЧП. Вĕсем хăйсем мĕн калассине каласа пĕтерсен, пирĕн Педтехникумра вĕренекенсем тапратрĕç калама. Тяптяево. Мĕн хăрамалла, кам пирĕн хыççăн килмелле? Чего нам бояться? Кто вслед за нами придет? (т. е. никто). Орау. Халь татти-сыпписĕр çăват те, унтан пĕр-ик-виç уйăх çăмăр пулмасан мĕн тумалла (как быть тогда). N. Унта мĕнсем сутаççĕ? N. Кĕсем мĕнсем? N. Мĕн калас-ха? N. Мĕн каласшăнччĕ-ха? N. Эсĕ мĕн ыратса выртатăн? Регули. 131. Вăлсен поплени мĕн пор онта. Ib. Мĕн вăлсам вăрманта шыранине эп килте топрăм. Ib. Мĕн шыраманнине топрăм. N. Эс мĕнне çухатрăн тата? N. Мĕнӳпе мухтанмаллăх пур сан. О сохр. здор. Çавăнпа ăна пирĕн пĕлес пулать; çынсем епле тата мĕнтен сивĕрен пăсăлса чирлеççĕ-ши? Ала. Мĕн тусан шыв тухат унта, тенĕ (в безводной стране). ЧС. Çынсем çавăнта пыраканĕ пĕри: ку мĕн те, ку мĕн? тесе, пĕри пĕринчен ыйтаççĕ. Чăв. й. пур. 26. Якку каланă: эпĕ мĕн пĕлекен çын? Бес. чув. 13. Эсĕ мĕн капла? Эпĕ сан çине пĕрре те çилленместĕп. Изамб. Т. † Туйăн илемĕсене, ай, мĕн кӳрет? Мĕн выляни-кулни, çав кӳрет (все, что веселит). Баран. 88. Асту-ха лерелле, мĕн хури курăнать унта? N. Мĕн ача турĕ: ывăл ача-и, хĕр ача-и? N. Мĕн пăру туса пачĕ? Утăм. Мĕн мура ямшăксем тытатăн? || Что (относит.). Сунт. Мĕн пулса мĕн килĕ ĕнтĕ. Тавай çул çине валли укçа тăвас. N. Мĕн пулсан та пулĕ, что будет, то будет. Синерь. Мĕн пулин пулĕ (что будет, то будет), ати хушмарĕ те, кайса пăхас-ха (попробую пойти). СТИК. Мĕн тесе-ха вăл пит час карĕ! Что ему вздумалось уехать так скоро. Ib. Ун пек чухне вара мĕн каласан та хĕрсем кăна калаççĕ кĕвве. СТИК. Мĕн каланă сăмах вырăнлă пултăр. Все, что сказано, пусть возымеет силу. Чебокс. Мĕн пулни пулать, кĕрес терĕм те. Коракыш. Эпĕ тăта мĕн пĕлеп! Я знаю еще одну вещь! Ст. Айб. Мĕн пасарин пасарĕ, шур пушăт йывăççи пасармасть. (Ĕне мăйракисем). ||Соответ. русск.: что бишь. С. Дув. Мĕн çук манăн: ĕнер пуснă такам пур, паян пуснă мĕнĕм пур. || В знач. вопрос. частицы, соответ. русск.: что ли ли. N. † Алăк ум вĕçĕнчи ват хурăн: кăçаллăха ларнă пулсан, пуртă витмĕ терĕр мĕн? N. Вăл вĕренме кĕчĕ-и мĕн? N. Вăл кайрĕ-и мĕн? Вăл кайрĕ-им, кайрим? || Что за, какой. СТИК. Паян мĕн пăраçник? Какой сегодня праздник? (простой вопрос). Ib. Паян мĕн пăраçникĕ! Какой еще сегодня праздник! (отрицание и удивление). Толст. Ку мĕн сасси? Что это за шум? Пшкрт: шоj ҕэ̆_рмӓ _сиβэ̆ пол’ы̆;— _мэ̆_н си_ппм? (или: _мэ̆_нӓ_шкӓ_л сирβэ?),— н’им_дӓ _сиβэ̆ мар’. Регули. 935. Мĕн ĕç он? Мĕн кон килĕ. Ib. 934. Эс кам конта? Эс мĕн çын конта? Ib. Эп тытрăм полсан, сан мĕн ĕç? N. Кĕсем мĕн япаласем? Это что за вещи? Синерь. Эпĕр сута каятпăр тенĕ? — Мĕн сутне (на какой суд)? тенĕ. Орау. Мĕн мĕнĕ тата? Что еще за „что“. N. Хутаçра пĕр виçĕ тенкĕ укçа пулас пулатьчĕ-ха. — Мĕн виç тенки пур унта? Орау. Мĕн вăййи вăл? Что за игра? Ib. Мĕн вăййи вăл! Пĕрне пĕри кӳп те кӳп тутараççĕ. Качал. Яхуне çырмине çитрĕм те, тăкăнчĕ карĕ: мĕн сăян? — Какуй сăян, пухрăм та çур пăт пулчĕ. N. Мĕн çăнăхĕ? Мука из какого жита? Ст. Чек. Анне, улма пур-и? — Эй, ухмах! Мĕн улми унта тата! Ib. Мĕн сивви; мĕн нумайĕ мĕн кунта (какое...). Ib. Мĕн аван япала пăссăрĕ (= пăсрĕ)! Средн. Алг. Хурану пĕчĕкçĕ пуль? — Мĕн пĕчĕкçине калан, пĕр кӳлĕ шыв çитмест. АПП. Упа, çак кашкăра тыт, тенĕ. Упа каланă: ăна тытма мĕн ĕçĕм пур. Чуратч. Ц. Кирĕк епле чире çаклансан, вăсем шухăшлаççĕ: мĕн турри çиленчĕ-ши? теççĕ. Сунчел. Качаки каланă: ăна çиме мĕн ĕç пур (= мĕне кирлĕ). Сред. Юм. Мĕн хыпар пôр-ха, или: мĕн сас-хôра пôр? Что нового? Ib. Мĕн çынни, мĕн арчи, мĕн кĕнеки. Ib. Эп выллянинче сан мĕн ĕç пор. В том, что я играю, тебе (вам) какое дело. Ст. Янсит. Вĕсене эпĕ акă мĕн ĕçре час-часах пулăшрăм. Янтик. Мĕн япала ку сан? Якейк. † Он çиленме мĕн ĕç пор, он пыççине çыхмаспăр. N. † Ял варĕнчи сăрлă юпи мĕн нушташăн ларать-ши, аттен хĕрĕ-сарă хĕрĕ, мĕн нушташăн çуралнă-ши? П. Пинер. † Алкумĕнчи улма йывăççин улми пулманни мĕн усси. || Как. Çĕнтерчĕ. 54. Ех! мĕн савăнса пурăнмасть çав Якур. Ib. 52. Ах, мĕн савăнса çӳремеççĕ çав ачасем! || Зачем, почему, по какой причине. Çĕнтерчĕ. 19. Мĕн янрашатăр эсир паян? Орау. Мĕн юпа пек тăран, кил кунта. Ib. Мĕн мĕреленсе (= наянланса) пыран, ут хăтăрах. (Идет вяло, тихо). Юрк. Ку укçăсене мĕн хам алăра тытса тăрам. N. Тавăрнса, мĕн апая ятлаçтарса порнас? || Сколько, почем. Бр. п. водку 8. Анчах уншăн сăмаххи сăмаххийĕ мĕн тăрать. Но как он дорого ценит каждое свое слово! (т. е. он не разговорчив). Баран. 226. Мĕн çӳрес пеккине çӳресе пĕтереççĕ те, пусма тăрăх улăхса çӳлелле тухма пуçлаççĕ. N. Эй мăнтарăн Прăски, мĕн салтак усатрĕ. N. Мĕне илтĕн, почем купил. Трхбл. Мĕн сысна чике-чике пĕтерчĕç, мĕн чăхă пуса-пуса çирĕç. Регули 939. Мĕне патăн? — Сома патăм. N. Пасартан килсен, пĕр кӳрши ун патне пырать, тет те: ырашна мĕне (почем) сутрăн? тесе, ыйтат, тет. Юрк. Сирĕн тухйăр кĕмĕллĕ: мĕне тăрат кĕмĕлĕ? Сред. Юм. Мĕн ĕмĕр порнатăн (долго находился, когда как обещался прийти скоро). N. Лашасене мĕн кайнă таран ятăмăр. N. Мĕн сахал тесен те, 500 тенкĕ кирлĕ. Панклеи. Ачан мĕн пырнăçемĕн çол хĕсĕнсех пырать. Чем дальше идет, тем... Н. Лебеж. † Мĕн вăрăм-хывлăшă м, ай, кĕскелчĕ. Бел. Гора. † Мулла мечĕтĕ мĕн çӳл мечĕт. || Весь. Альш. Çапла мĕн ĕмĕрне чăвашран ирттереç, авланма каяç те, кил курма çӳреç (портные). N. Этем мĕн пурăнас кун-çулăн хисепĕ çук. Чхĕйп. Чăвашсен мĕн пĕлнĕ ĕçĕте ак çакă анчах пулнă (вот все то, что они знали. Далее идет пер ечисление того, что они знали или умели). || Иногда переводится сл. каждый. N. Кукша мĕн хупараканне (каждого, который влезал касса пăрахат, тет. Çапла пурне те касса пĕтерчĕ, тет. Панклеи. Хĕр вăрă-хорахсен хĕçсене илсе мĕн кĕрнĕ вăрă-хорах поçне касса тăнă. Чхĕйп. Вара унта ĕçме-çима мĕн пыракан пурте çапла асăннă (поминали). N. Мĕн турттарса пынă ăлава çавăнтах тăкаççĕ те, салагса пĕтĕреççĕ. N. Мĕн пынă çын çавăнтах ĕçлеме тытăнать. Коракыш. Манăн лашасем селĕм пултăрччĕ, эпĕ вара мĕн çул çӳрекенсене ĕçе-ĕçе хăварăтăм. || Иногда употребл, в знач. самый. Альш. † Çак юрăсене юрлама мĕн кĕçĕнтен пуçтарнă ăс кирлĕ. N. Акă кăçал каллах мĕн çуркуннеренпе çумăр çумасть. N. Мĕн пĕчикçĕренех. Сборн. по мед. Мĕн халичченех. N. Якурпа шăллĕ мĕн каç пуличченех ĕçлерĕç. Кубня. † Эпĕр мĕн кĕçĕнтен туспала, пире çын çимесĕр мĕн тутăр. Ал. цв. 20. Вăл мĕн пурăннăçемĕн шурă мăрамăртан тунă пӳлĕме час-час çӳрет, хăй хуçине лайăх сăмахсем калать. || Оказывается. Т. VII. Ах турă, атте! пылпа кулачĕ пит тутлă мĕн. N. Эсĕ пит усал çын-мĕн. Ачач 71. Хăшпĕр юратнă çынсем, тантăшсем пулмасассăн, чăнахах та Тимуш пӳртрех лармалла мĕн. ЧС. Вăл çуртсем çунас та çук мĕн те, насус час килеймен. Сятра. Вăл чоашла лайăх пĕлет мĕн. Толст. Вăл иккĕре анчах пулнă, утма та тин анчах вĕреннĕ мĕн. Утăм. Тăлăха питрех те мĕн асап çынлăха кĕмешкĕн çĕр çинче. Якейк. Çораличчен çоралманни лайăх мĕн. Урмай. Чипер мĕн те, аки мар, хӳри пур та, шăши мар. (Çарăк). N. Иçăм çырли пахчинче çырла пиçсе ларнă мĕн. N. Юман çинчен пĕр çăхан çапла калать мĕн кăна. N. Пирĕн пуçран нуша иртиччен выртаяс мĕн аннен кăкăринче. НАК. Çавна курсассăн, эпĕ леш йытă чăнахах усал пулнă мĕн-ĕç, терем. Увидев это, я подумал, видно, эта собака была на самом деле нечистый дух. N. Шăналăкра сакăр хĕр, саккăрĕш те сарă мĕн, эпĕ илесси хура мĕн. Орау. Паян пасарта хăма йӳн пулнă, тит. Ăна пĕлнĕ пулсан, пасара каяс мĕн паян. Сборн. по мед. Эх, пулать мĕн çын та: хĕп-хĕрлĕ, нар пек, çапçутă сăн-сăпатлă, вырăс пек. Ну и бывают же люди, румяный как „яблоко“, белый как русский. М. Васильев. Лашисене хайхисем çаран çине яраç те, канма выртаç мĕн хăйсем. Н. Лебеж. † Ешĕл хырă çинче чăпар кукă (кукушка) ян ярать-çке мĕн аслă вăрмана, янра юлат мĕн аслă вăрманĕ. Б. Хирлепы. † Атте ывăль пуличчен шăмат кĕпçи пулас мĕн, пĕр хĕр татса çитăр мĕн. Кан. Ку вăрсене (семена) пирĕн те туянмаллаччĕ мĕн. Лашм. † Тăшмансем килессе пĕлнĕ пулсан, хываяс мĕн (кĕпер) çатăркаран, пусмассерен путса антăр мĕн. N. Йăваланса тăрсассăн, ну чавать мĕн тымарне. Изамб. Т. Упаç: масар çине шыв сапас, тет мĕн. || Употребл. для выражения обобщения. См. Оп. иссл. чув. синт. I. Истор. Арçынни-хĕрарăмĕ мĕнĕпех юланутпа çӳреме лайăх вĕреннĕ. N. Ăшăк сухаланă çĕрте вăйлă çăмăр çусассăнах, шăтса тухман тырра çерем мĕннипех юхтарса каять. Латыш. Навусне ачи мĕннипех шăпăр шăтăкне тăкать Никит. Арчă мĕнсене эпĕ сотса ятăм. N. Эй атту мĕнĕ, ахалех тăхăнтăм, çăпата сырас мен. Байгеева. Вăл пасара кайсан мана валли кулачă мĕн яланах илсе килетчĕ. Чăв. й. пур. 9°. Пухура мĕн те çынсем тепле вăрçа пуçласан та, тӳпелеше пуç ласан та, вăл Микка, унта пулсан, çапах чарнă. Регули 162. Çав кĕпе ĕçлени мĕнĕпе (мĕнпеле) виç сом тăрать. НИП. Хурăнташсем мĕнсем. Альш. Çисен мĕн тусан хĕрсем çурçĕр вăхăтнелле килĕсене таврăнаççĕ. Ib. Тепĕр кун пек, мĕн пек иртсен, каллех хулана тырă тиеççĕ. Шурăм-п. Килях малалла ирт, тесси мĕнни пулмарĕ. N. Вĕт çăмар мар, мĕн те мар, хура халăх куççулĕ. Ала 86°. Тепĕрне (сосну) тăпăлтарса кăларчĕ, тет те, тепĕр çур хули мĕнĕпе ывăтса ячĕ, тет. Чăв. й. пур. 16. Çав Пайтукан хăй патне пупсем мĕнсем пырсан, е пĕр-пĕр вырăс мĕн пырсан, хăй туха-туха тарса арăмне: епле те пулин калаçкаласа ăсат, тесе, хуша-хуша хăварнă. N. Эй анне, епле каяс вутă касма: манăн лаша та çук, мĕн те çук. Юрк. Çапла пайтахчен ĕçсен, хăй татах ӳсĕр те пулат, мĕн те пулат (и пьяным бывает и пр.). Ib. Пуян çын хĕрне илес тесен, авă çавăнне илĕпĕр; епле хĕрне курнă мĕн пур-и? Ib. † Пӳртĕмĕрсем шурă, саккăмăрсем сарă, эпир тухса кайсан пушă юлĕ, пушă та юлĕ, мĕн те пулĕ, кĕре-кĕрсем тулли чш (= шăп) пулĕ. Ib. Каласа пăхасси мĕнĕ, эсир тăрăшăр. Что, что вы поговорите — вы постарайтесь (т. е. не ограничивайтесь одними разговорами с кем-то, а действительно постарайтесь). Ib. Мĕнпе тӳрлетесси мĕн, эрехпех тӳрлететĕп, тет. Сам. 60. Пĕтрĕм эп те... пурнăç путрĕ, уяхран мĕн ӳк те вил!.. Орау. Лаша пăхма мĕн кайсан, йĕвенне ан çухат; тен кунта хăваратни. Ib. Вăл пĕр вăтăр пиллĕке мĕнелле çитнĕ пулĕ ĕнтĕ. Байгеево. Вăл пасара кайсан мана валли кулачă мĕн яланах илсе килетчĕ. Никит. Чăнахах ĕнтĕ морĕ (мор) килес мĕн пулсан нăмайĕшĕн выльăхсене вĕлерсе тухса кать-çке (= каять-çке). Ib. Сборн. по мед. Ялта урама пӳрт çумне мĕне, урам варрине юпа çумне мĕне. Сред. Юм. Канлĕ вăхăт таврашнелле мĕнелле килсе çапăн эс кôнталла (наведайся). Сам. 30. Этем çке мĕн эп те! терĕ вăл хăйне. N. Мĕн тăвасси мĕнĕ (что делать-то мне), акă? вĕрен явса çак пĕтĕм кӳле çакса вĕретес тесе калатăп. N. Вăл хăйăр тĕмисем çинче курăк мĕн нимĕн те ӳсмест пулĕ çав, терĕм эпĕ. Мĕн курăк ӳсессине калатăн (т. е. какой тут расти траве, ничего не растет).

юс

йос, (jус, jос) назв. животного: горностай; ласка. Возможно, что некоторые, по недоразумению, называют этим именем и др. животных. (По словам Д. Ф. Филимонова живет вблизи строений. Однажды его поймала кошка). Панклеи. Тилĕ тытакан йыти пор, йос тытакан кошакки (у богача). Чутеево. «Юс ― белый (маленький); черный (большой) зверь». Бгтр. Юс ура урлă каçса кайсассăн, ура хăрать, тет. Если юс перескочит через ноги, то, говорят, нога высохнет. (Поверье). СТИК. Капан айĕнчи юс, пĕр тухат та пĕр кĕрет. (Манка тухни). Ib. Капан айĕнчен юс пăхат. (Ачанăн манки тухса тăрат). Ib. Юс пек, хитрый, юркий (чел.). Н. Седяк. Юс — ласка. См. ечче юс. Шурăм-п. № 27. Кил-çурт патĕнче, картара, витере-мĕнте юс пурăнать пулсассăн, лайăх вара. Кил телейлĕ: вут-кăвар тухмасть, выльăх-чĕрлĕх лайăх пурăнать. М. П. Петр. Юс — горностай. Макс. Чăв. к. I, 77. Приюмран таврăннă чух та шур юс йĕрĕ йĕрлеççĕ (следят?). Ст. Чек. Юс — истребляет мышей; менее ценная шкурка, чем у «чăн юс». Нюш-к. Юс ― белый, тоньше крысы, длиною более четверти. А. Турх. Юс кушакран пĕчĕкрех; урисем кĕске; çĕр çумĕнчен юхса пынă пек вĕтĕртетсе пырать. Вăрăм, çинçе, çинçе мăйлă, шĕвер, вăрăм сăмсаллă: хӳри вăрăм; хĕлле шурă пулать, çăвла сăрă пулать. Хирте пурăнать. Час вилмес; пуçне тимĕр кĕреçе çумне çапса çĕмĕрсен те, час вилмес. Шăршлă. Тирĕ 10-25 к. Хомяк пуль, теççĕ. Кубово. † Хура вăрман витĕр çичĕ хут тухрăм, хура хӳрелĕ шур юс курмарăм. Сёт-к. Петĕрĕн лаши йос пак пырать. Лошадь Петра идет кав ласочка(?). Козыльяры. Юс çĕрте çӳрекен кайăк; ун хӳри вĕçĕ шурă, хăй курпунтарах. Н. Карм. Юс (хӳри вĕçĕ хура пулать, чуть-чуть-кăна; хăй хĕлле шурă, çулла сăрă). Б. Олг. Йос — шорă, хӳри кĕтĕк (большой зверь).

йăлтам

повидимому, описка вм. йăлттам. Ч.С. Пирĕн пĕр-сăрă лаша пур-ччĕ. Вăл кĕçĕнтерех те, пит йăлтам: ярсан, таçта та кĕрсе кайĕ-ччĕ. См. йăлттам.

вара

ужо. N. Вара пурăп, халь ерçместĕп. Собр. Варана кайсан, вараланат, теççĕ. (Вослов.). Тоск. Варана юлнă япала варланнă, теççĕ ваттисем. (Послов.). Регули 1227. Вара кил; вара тăвам. Ст. Чек. Ĕçе, ăна çийĕнче туса пăрах; варана юлсан, варланат, теççĕ (иначе дело забудется). || После, с, через. Орау. Эп вара килетĕп, виççелле, виç сахаталла (часам к трем). Регули 286. Эп сумар мартан вара (сувалнăран вара) онта ялан çӳретĕп. Т. VI. 12. Паянтан вара — с сегодняшнего дня. Кан. 1928, № 149. Ĕç çур-куннерен вара тăсăлать. Дело тьянется с весны. Альш. Çав кунтан вара — с того дня, Ч. С. Виç кунтан вара, через з дня. {{anchor|DdeLink21822718894160}} || Указ. на возможный вывод, следствие или заключение. Часто ставится о тем же оттенком конечного вывода и в вопросах. Изамб Т. Епле, укçа тухмалла-и? Мĕн чухлĕ-ши? — Ахăр тухмалла. Темĕн чухлĕ вара тухмалла, пĕлместĕп. Ib. Пăятам тепле вара, пăянам хуш сăмаха-йăмаха пит вичĕкĕн япала. N. Касаксем: акă халĕ тинĕс тĕпне кайăпăр вара, кайăпăр, тесе, каласа тăраççĕ («вот-вот»). N. Унта тытаççĕ вара пулă, тытаççĕ вара пулă (повторение), тетелĕпе шак хывса. Регули 251. Атти тухманшăн вара эп те ништа та тохман. N. Ме, акă пилĕк çĕр тенкĕ; анчах асту, ыран ирех илсе кил вара (принеси). Кан. 1928, № 149. Çуттишĕн (за вино) ĕç тăваççĕ, тоççĕ вара Тури-Тимĕрç-кассем. Шел. II. 58. Сывă-халĕ, лайăх пурăнать, питĕ чее вара, терĕç. N. Темĕскер вăрри вара (не знаю, что это за семена). Подгорное. Ача, Иван чăнахах Мускава кайнă-и вара? Епле лекнĕ-ши вара вăл унта? Цив. Еппин кăçта вара? Где же она у тебя? Ч. С. Ни хура мар, ни сăрă мар, хăй вара çарамас пек курăнать те, шыв хĕрринчех выртать (вутăш) Альш. Ай-ай аван çынсем-çке вара çав Мишкасем! Ну и хорошие же люди этот Михайла и его жена! СТИК. Вара мĕн хытланан эс? (Говорят человек, пораженный поступком товарища. Значение «вара» определится, если ты сопоставим выражения «вара мĕн хытланан ес?» и «мĕн хытланан эс?» Последнее выраж. значит; «что ты делаешь?», а первое «ну, что ты двлаешь?!» || А действительно ли... Сред. Юм. Аçу килте-и вара? А дома твой отец? || Будто. Нюш-к. Çав укçа (клад) кĕш(= хăш) чухне лаша е урăх япала пулса çӳрет пулать вара. || Однако, а. Альш. Вĕсене тивеймерĕ вара. Однако они остались нетронутыми (пожаром). П. П. Т. Калăмтенĕ сăмах мĕнле сăмахран та пулин тухат пулĕ-те, анчах эпĕ ăна пĕлейместĕп вара. N. Петĕр: выртма яратни килемей? тесе каларĕ, тет. Килемĕшĕ (старушка): выртасси выртăн та, эсĕ Иван тĕслĕçке вара, тесе каларĕ, тет. Сĕт-к. Çав Елекçин ним латăллă калаçни та çок вара. Перев. Вара (тогда) эпĕ: ку кам манпа пĕрле юрласа пырать? тесе ыйтрăм. — Эпĕ, тет,—Вара кам эсĕ? — Эпĕ санăн нушу, тет. || В таком случае, и тогда. Регули 1515. Мана пĕр . конлăх анчах парăр, вара çитĕ. Орау. Раштава сирĕн пата пыма юрать-и, килте пулăр-и? Çырăр çавна. Вара пырас. || Разве. Ч. С. Пĕр чĕрес сĕт нумай-и вара? N. Эс пасара каятним вара? || Уж не... ли. N. Пирĕн уччилни карташĕ хӳмине вут хыптарман-и вара? тетĕп. Я думаю: «Уж не подожгли ли забор двора нашей школы?» N. Кашкăрĕ калать, тет: тилĕ тус, эсĕ шăмасна (= шăмастăн-а) вара ман çие? || Едва ли... Альш. Качча кайиччен иккĕ-виççĕ а каяяççĕ-и вара хĕрсем хĕр-сăрие? Пĕрре-кăна кайнă, тиекенсем те пур арăмсен хушшинче. СТИК. Пуласса пулĕ те вăл хаçан-та-пулсан, эпĕр курмалла пулайăпăр-и вара ăна? (т. е. едва ли нам придется дожить до этого). || Да ведь. Кратк. расск. 24. Унтан тăванĕсене каланă: вара эпĕ И., тенĕ. || Потом... (с остановкой, при расскзе). Орау. Çан чухне çапла ятлаçрăмăр. Вара... çав çилĕпе, халь те чашлатса çӳрет (злится): пĕр-пĕр алла ӳнерĕп-ха, тесе калат, тит. || Выраж. подверждание, как русск. да. К. -Кушки. Эс паянах каятним ĕнтĕ? — Вара. Паян тухса кайсан, вăхăта çитĕп, тетĕп. Разве ты сегодня же едешь? — Да. Я решил, что если я выеду сегодня, то успею к сроку. Срв. ара. || С уст. накляну что же. N. Илин вара! Ну что же, если возьмет! || Дальше (чего-либо). N. Теччĕрен вара кăйман.

вушни

вошни (вушн’и, вошн’и), какое-то животное, относящееся к отряду грызунов. Зап. ВНО. Ч. П. Вушни туптăр укçине. Пшкрт. Вошни (мырă поçтарат, шăши кап, сăрă). Питушк. Вушни (шĕвĕр сăмсаллă). Хорачка. Вошни: йомана хуат икелĕ, мырă; варманта; вăл хуа (= хăй) шĕшкĕ тăринченек антарат.

вăрăм

(вŏрŏм, вы̆ры̆м), длинный, долгий, высокий. К.-Кушки. † Вăрăм чаппан тăхăнас-мĕн. Надо было надеть долгий чапан. Н. Кунаш. Вăрăм вырăс çул кăтартать. (Йăран). Высокий русский показывает дорогу. (Межа). Юрк. Вăрăм ĕмĕрлĕ-кунлă, долголетний. Сред. Юм. Вăрăм питлĕ, человек с продолговатым лицом. Регули 1053. Ку йăвăç вăрăм çитĕнчĕ (вăрăма кайрĕ). Ib. 903. Ик шыт вăрăмĕш, пĕр шыт вăрăмĕш. N. † Атте лаши, хура лаша, вăрăм çула каймашкăн (для дальней дороги); мапа анне çуратнă вăрăм хуйăх курмашкăн. Сала 197. Аслати вăрăм авăтсан, кĕр вăрăм килет, теççĕ. Если гром долго гремит, то, говорят, будет долгая осень. Якейк. Хĕвел аннă чухне ĕмĕлке вăрăмран вăрăм каят (все длиннее и длиннее). Чув. прим. о пог. 57. Уяр вăрăм тăрсан, çĕнĕ уйăхра (в др. гов. уйăхпа) çăмăр пулать. Если долго простоит ясная погода — с новым месяцем дождь. Ib. 226. Шаланкă çухăрсан, уяр вăрăм тăрат. Если коршун (чит. канюк) кричит, будет долго вёдро. Чуралъ-к. Уйра вăрăм вырăс выртĕ. (Ана йăранĕ). Пис. Кӳлнĕ утсем вăрăм та, ай, тăрсассăн, пукришкине йăвăр та тивмест-ши? N. Ытла вăрăм-вăрăм каласа куçарать. Его переводы страдают длиннотою изложения. Ала 101. Пирĕн пичийăн вăрăм ампар. Вăрăм ампар хĕррипе сала-кайăк йăви пит нумай. Календ. 1904. Тинĕ вăрăмми те, кĕски те пулать Шурăм-п. № 23. Тип çĕр çинче сарлакăш-вăрăмĕш (scr. вăрĕмĕш) пĕр утăмшăр туса, патакпа чĕрсе, тăваткал карта çавăраççĕ. Сред. Юм. Вăрăм кнахвит (конфекта) тесе, пĕрер шите яхăн тăвакан кнахвите калаççĕ. Ib. Вăрăм çиxĕ пус, мужской половой орган. (Обыкновенно говорят в шутку). Регули 384. Эп пилĕк шыт вăрăм. Кан. 1927, № 234. Вĕсем ĕç кунĕ (рабочий день) ытла вăрăммипе хирĕçеççĕ (протестуют против). N. Сăрă (р. Сура) пирĕн уясра вăрăм пымасть.

улаш

выть. Арçури. Урнă йыт пек улашать. Череп. Улашат. Воет (человек). Баранов 25. Сăрă кашкăр çывăхрах иккенне сиссе, картари йытăсем улаша пуçланă.

упа

опа, (Пшкрт. ора,) медведь. Юрк. Шурă упа, сăрă упа, хура упа. Орау. Çеминаринче пĕр упа питлĕ ача вĕренет, пиче çурри пĕтĕм çăн (половина лица вся в шерсти т. е. в волосах). N. Упаран хăранă пек хăранă вăл патакран (побоев). Якейк. Халь вăл упа пак пĕччен порнать ĕнт (живет однаоко). Шорк. Пичĕ упа кучĕ цек (как медвежья задница) хура; ма çуса ямаççĕ-ши амăшĕсем? Якей. Хаяр вăрăнса, çĕрĕпе упа пак ӳлер (= улăрĕ). Чураль-к. Упа юмаххинчи юрри. Ыраш уйĕн килтĕмĕр — шыра-шыра килтĕмĕр: урпа уйĕн килтĕмĕр — ура-ура килтĕмĕр; пăри уйĕн килтĕмĕр ......; сĕлĕ уйĕн килтĕмĕр — сĕрлĕ-сĕрле килтĕмĕр; тулă уйĕн килтĕмĕр — тăла-тăла килтĕмĕр. N. Пĕри упа юлать, тепри хуçи пулать. Хуçи упана ташлаттарса çӳрет (на святках). Сред. Юм. Он пôрăнни пôрăннне (?) ô? Õ та порнать пĕччен, упа та вăрманта пĕччен çӳрет. (Говорят про неженатого, одинокого человека, если ему давно пора жениться). Орау. Вăрмантан упана (un ours) чĕнсе кăларам ак! Актай. Упа пырать, тет. Кайăк упаран ыйтать, тет: ăста каян, упа килеми? Сред. Юм. Пысăкрах ачасем йĕрсен: мĕн уна пик улласа ларан? теççĕ. Хорачка. _пє_р обиба кашкы̆р-ҕап коры̆нды̆мы̆р (жили во вражде). Хора.-к., Покр. в. Опа котне çу йораман, тет. N. Кăмакара лăпсăр-лапсăр упа ташлать. (Мелке). Сред. Юм. Упа котпе çу сĕрнĕ, тет те: ытла çемçе, тесе каларĕ, тет; эс те çавăн пик: сана тепле лайăх туса парсан та, йорас çок. СТИК. Упа пек утат (неуклюже). Лап-лап! пусса çӳрет упа-пек. Шурăм-п.. № 26. Упа кутне çăв юрамаи. (Послов.). Чист. Упа килет. (Так пугают детей). Чураль.-к. Ати упи — мур упи: тăкăлт-тăкăлт сиккелет — сĕм вăрмана кĕрех кайрĕ. || Личн. имя мужч. Рекеев. Упа. Альш. Упа тетен кивĕ ырашне хам та виççĕ алларăм. N. Упа тетен кивĕ ырашне хам та виççĕ алларăм: Упа тетен Уринине хам та виççĕ чуптурăм. Чăвашсем. Упа, мужское имя. Упа тесе, ак мĕншĕн хураççĕ: упа пек сывлăхлă пултăр, чирĕ ан тивтĕр, тесе хураççĕ. || Упа — «обстоятельства». Изамб. Т. Эпĕ вăл хĕре пит те илĕттĕмччĕ те, упа ямас (не позволяет состояние).

Вырăсла-чăвашла словарь (2002)

акварель

сущ.жен.
акварель (шывпа ирĕлекен сăрă; унпа тунă укерчĕк); выставка акварелей акварельсен выставки; рисовать акварелью акварельпе ӳкер

белила

сущ.множ.
шурă сăрă, белила; окрасить дверь белилами алăка шурă сăрăпа сăрла

краска

сущ.жен.
1. сăрă; акварельные краски акварель сăрăсем; краска для волос çӳç сăрри; краска сошла сăрă хăйпăнса пĕтнĕ (сăрланă çĕртен)
2. (син. цвет) тĕс; весёлые краски весны çурхи савăнăçлă тĕссем

лак

сущ.муж.
лак (йăлтăркка хытă сăрă); покрыть шкатулку лаком арчана лакпа сăрла

масло

сущ.сред.
1. çу; сливочное масло услам çу; топлёное масло шăратнă çу, сар çу; растительное масло ӳсен-тăран çăвĕ; есть хлеб с маслом çупа çăкăр çи
2. çуллă сăрă; писать картину маслом çуллă сăрăпа картина ӳкер

серый

прил.
сăрă, кăвак; серые тучи кăвак пĕлĕтсем

сизый

прил.
сăрă, кăвак; сизый дым кăвак тĕтĕм

сочный

прил., сочно нареч.
1. сĕтеклĕ, сĕткенлĕ; сочное яблоко сĕтеклĕ пан улми
2. чакăр, йĕпкĕн (тĕс, сăрă)
3. çивĕч, сăнарлă, пуян, илемлĕ; рассказ написан сочным языком калава илемлĕ чĕлхепе çырнă

тушь

сущ.жен.
тушь (çăра чернил евĕр сăрă); писать тушью тушьпе çыр

эмаль

сущ.жен.
эмаль (йăлтăркка çирĕп сăрă); покрыть эмалью эмальпе вит ♦ зубная эмаль шăл витти

Вырăсла-чăвашла словарь (1972)

темнеть

несов. тĕттĕмлен, тексĕмлен (картина çинчи сăрă), ĕнтрĕклен (хĕвел аннă хыççăн).

тон

1. тон, сасă; низкий тон май (хулăн) сасă; петь в тон кĕвве лар; не может попасть в тон кĕвве лараймасть (тон илеймест); 2. сăрă тĕсе; светлые тона картины картинăн çутă тĕсĕсем; 3. мĕнле сасăпа калаçни (лăпкă сасăпа е çилленсе кăшкăрса).

трутень

-тня 1. сăрă, сăрă хурт; 2. перен. харампыр, кахал, наян.

тушь

ж. мн. нет тушь (сăрă).

ультрамарин

мн. нет ультрамарин (çутă кăвак сăрă, синька).

Вырӑсла-чӑвашла словарь (1971)

бурый

прил. хăмăр, сăрă-хура; пăвăр; бурый конь пăвăр(лă) ут; ◇ бурый медведь хăмăр упа; бурый уголь хăмăр çĕркăмрăк.

грим

м. театр. грим (1. улăштарнă сăн-пит — сцена çинче выляма; 2. пит-куçа улăштармалли хатĕрсем: сăрă, сухал, парик т. ыт. те).

зеленый

прил. 1. симĕс, ешĕл; зеленая краска симĕс сăрă; 2. разг. (бледный) шуранка, кăвак (пит-куç); 3. (поросший растительностью) ешĕл тăхăннă, симĕс тумлă, курăклă; зеленая дорожка курăклă çул; 4. (состоящий из свежей зелени) симĕс, ешĕл; зеленый корм симĕс апат; зеленые щи симĕс яшка; 5. (недозрелый — о фруктах, злаках) симĕс, пиçмен, пулса çитмен, тутă кĕмен; зеленое яблоко тутă кĕмен панулми; 6. перен. (очень юный) симĕс, çитĕнсе çитеймен; ты ещё зелен эсĕ халь симĕсрех-ха; ◇ зеленая скука (или тоска) чăтма çук тунсăх; зеленая улица уçă çул; зеленый конвейер симĕс (е ешĕл) конвейер; зеленые насаждения лартнă йывăç-курăк; зеленый горошек симĕс пăрçа; зеленый чай симĕс чей.

зелень

ж. 1. собир. симĕс (е ешĕл) йывăç-курăк, ешĕл; утопать в зелени симĕс йывăç-курăк ăшне пут; 2. собир. (овощи и травы) ешĕл çимĕç, ешĕл; продажа зелени ешĕл çимĕç сутти; 3. (зелёный цвет) ешерлĕх, симĕс, симĕс тĕс, ешĕл тĕс; 4. (землистый цвет) кăвак, шуранка; 5. разг. (зелёный налёт) кăвак; медь покрылась зеленью пăхăра кăвак çапнă; 6. (зелёная краска) ешĕл, симĕс сăрă.

индиго

с. нескл. индиго, ĕнĕл (тĕттĕм кăвак тĕслĕ сăрă).

кобальт

м. хим. кобальт (1. хими элеменчĕ, металл; 2. тĕксĕм кăвак сăрă).

колер

м. колер, тĕс, сăрă çăралăхĕ.

краситель

м. сăрă (пĕветмелли).

краситься

несов. 1. (пропитываться краской) пĕвен, сăрлан, сăрă лар; 2. (покрываться краской) сăрлан (сĕтел-пукан); 3. разг. (пачкать краской) варала, сăрă çыпçăн; эта материя красится ку материн сăрри çыпçăнать; 4. (подкрашиваться) сăрла; (о губах) писевле (тутана).

краска

ж. 1. сăрă, сăр; 2. обычно мн. краски (тон, цвет, колорит) тĕс, сăрă; яркие краски пейзажа пейзажăн ялтăркка тĕсĕсем; 3. обычно мн. краски перен. (выразительные средства) илемлетекен майсем; рассказать в ярких красках илемлетсе каласа пар; в чёрных красках илемсĕрлетсе, хурласа; 4. (румянец) хĕрелни, писев, тĕс; краска стыда намăсланса хĕрелни; ◇ краска бросается в лицо пите хĕрлĕ тапса тухать; сгустить краски ӳстерсе (е хушса) кала; вогнать в краску пите хĕрет.

красочный

прил. 1. сăрă ⸗ĕ [⸗и]; красочное производство сăрă производстви; 2. сăрлă, сăрласа ӳкернĕ (е тунă); красочный портрет сăрласа ӳкернĕ портрет; З. перен. (выразительный, яркий) илемлĕ, хитре, лайăх; красочный пример лайăх тĕслĕх; красочный язык илемлĕ чĕлхе.

лазурь

ж. 1. (цвет) çутă кăвак, сенкер; небесная лазурь пĕлĕт сенкерĕ; 2. (краска) çутă кăвак, сенкер (сăрă).

линючий

прил. разг. тĕс каякан, тĕссĕрленекен; линючая краска тĕссĕрленекен сăрă.

мазок

м. 1. (наложение краски при рисовании) сăрă хуни (ӳкернĕ чухне); (полоса краски) йĕр (пĕрре сĕрсе хуни); 2. мед. мазок (анализ тума кĕленче çине илнĕ юн, пӳр е ыт.).

маренго

прил. нескл. хура-сăрă (тĕс).

масло

с. 1. çу; сливочное масло услам çу; топлёное масло сар çу, шăратнă çу; растительное масло ӳсентăран çăвĕ; постное масло тип çу; льняное масло йĕтен çăвĕ; машинное масло машина çăвĕ; смазочное масло сĕрмелли çу; 2. жив. çуллă сăрă; писать маслом çуллă сăрăпа ӳкер; ерунда на постном масле пуш сăмах, ниме тăман япала; как сыр в масле катается см. сыр; как по маслу çăмăллăн, кал-кал (ĕç пыни çинчен); подлить масла в огонь см. подлить.

медянка

ж. 1. зоол. пăхăр çĕлен; 2. хим. симĕс сăрă.

москатель

ж. собир. москатель, хими таварĕсем (сăрă, çилĕм, çу т. ыт.).

мумия

ж. (краска) муми (хĕрлĕ сăрă).

мышиный

прил. 1. шăши ⸗ĕ [⸗и]; мышиная норка шăши шăтăкĕ; 2. (как у мыши) шăшинни евĕр; мышиные глазки шăши куçĕ пек пĕчĕк куçсем; 3. (о цвете) сăрă, шăши тĕслĕ; мышиный пиджак шăши тĕслĕ пиншак.

облупиться

сов. сĕвĕн, вистен, хăйпанса ӳк; краска облупилась сăрă хăйпăнса тăкăннă.

отмыться

сов. çуса тасал (е кай), шурал; краска отмылась сăрă çăвăнса кайнă; руки отмылись алăсем çуса тасалчĕç.

охра

ж. охра (сăрă).

палитра

ж. палитра (1. художниксен сăрă сĕрсе хумалли хăма татăкĕ; 2. творчествăри пур тĕрлĕ мелсем).

прилипнуть

сов. 1. (пристать — о чём-л. липком) çыпăç, çыпçăн, лар, сăр; к платью прилипла краска кĕпене сăрă çыпçăннă; волосы прилипли ко лбу çӳç çамка çумне çыпăçнă; 2. перен. разг. (надоесть приставаниями) çыпçăн, çулăх, йăлăхтар, хăпма ан пĕл.

пристать

сов. 1. к кому-чему и без доп. çыпçăн, çыпăç, лар, сырăн, сăр, сăрса ил; краска плохо пристала сăрă лайăх ларман; к платью пристала грязь кĕпене пылчăк çыпçăннă; 2. к кому, разг. (о болезни) ер, тив, çыпçăн, çаклан; пристал кашель ӳслĕк ернĕ; болезнь пристала чир çакланчĕ; 3. к кому-чему, разг. (обращаться с просьбами, надоедать) çулăх, çыпçăн, тапăн, йӳтет, хупла; к нему пристал какой-то человек ун çумне темле çын çыпăçнă; пристать с вопросами ыйту парса хупла; что ты пристал ко мне? мĕн эсĕ ман çума çулăхрăн?; 4. к чему и без доп. (причалить — о судах) пырса (е çитсе, килсе) чарăн (карап-кимĕ); 5. (примкнуть, присоединиться) ер, пырса ер, илен, ерсе пыр; корова пристала к чужому стаду ĕне ют кĕтĕве ернĕ; не пристало вам так говорить сире апла калани килĕшмест.

размазать

сов. 1. что сĕр, сĕрсе пĕтер, сĕрсе тух; размазать краску сăрă сĕрсе тух; 2. что и без доп., перен. разг. ытлашши каласа (е калаçса) кай.

растереть

сов. 1. что (размельчить) сĕрсе вĕтет, вакла; растереть краски сăрă вĕтет; 2. что (размазать) варала, вараласа пĕтер; он растёр грязь по лицу вăл питне пылчăкпа вараласа пĕтернĕ; 3. кого-что (произвести массаж) сăтăр, сĕр, шăл, сĕрсе çемçет; растереть тело ӳт-пĕве сăтăр; ◇ растереть в порошок см. href='/s/стереть'>стереть.

румяна

мн. сантал, писев (хĕрлĕ сăрă).

сандал

м. сандал (кăнтăрти йывăç; çав йывăçран тунă сăрă).

сепия

ж. 1. (краска) сепи, хăмăр сăрă; 2. (рисунок) хăмăр ӳкерчĕк.

сереть

несов. 1. (становиться серым) сăрăлан, кăвакар; небо начало сереть пĕлĕт кăвакара пуçларĕ; 2. (виднеться — о чём-либо сером) кăваккăн (е сăрă тĕслĕ) курăн.

сероглазый

прил. кăвак (е сăрă) куçлă.

серый

прил. 1. сăрă, кăвак; серый волк сăрă кашкăр; серые глаза кăвак куç; . 2. (пасмурный — о погоде) пĕлĕтлĕ, ăмăр, тĕтреллĕ; 3. перен. (ничем не примечательный) нимпе те паллă мар, тĕссĕр, япăх; 4. перен. (малокультурный — о человеке) культурăсăр, вĕренмен, тĕттĕм.

синька

ж. 1. по гл. синить; 2. синька, кăвак сăрă.

слупиться

сов. прост. хăпăнса (е хăйпăнса) ӳк, сĕвĕнсе (е вистенсе) пĕт; краска слупилась сăрă хăпăнса пĕтнĕ.

смыться

сов. 1. (çуса) кай, (çуса) тасал; краска смылась сăрă çуса кайрĕ; 2. перен. (о чём-л. позорящем) тасал; З. перен. прост. (скрыться) тухса шăвăн, тасал.

сурик

м. сурик (хĕрлĕ сарă е хĕрлĕ кĕрен сăрă).

сурьма

ж. сурьма (хими элеменчĕ; çӳç хуратмалли сăрă).

трутень

м. 1. (пчела) сăрă, сăрă хурт; 2. перен. (бездельник, лентяй) кахал, наян, харам пыр.

ультрамарин

м. ультрамарин (çутă кăвак сăрă).

хна

ж. хна (çӳç сăрламалли хĕрлĕ сăрă).

хром

м. хром (1. хими элеменчĕ; 2. сарă тĕслĕ сăрă).

чёрный

прил. 1. (о цвете) хура; чёрная краска хура сăрă; 2. (тёмный) тĕксĕм, хура; 3. в знач. сущ. чёрный м., чёрная ж. хура ӳтлĕ çын; 4. в знач. сущ. чёрные мн. шахм. хурисем; играть чёрными хурисемпе выля; 5. уст. и разг. (грязный) хура, вараланчăк; 6. (служебный, подсобный) хыçалти, кайри; чёрный ход хыçалти алăк (хулари çуртсенче); 7. (физически тяжёлый, неквалифицированный) йывăр; чёрная работа йывăр ĕç; 8. перен. (мрачный) усал, йывăр, нушаллă; чёрные мысли усал шухăшсем; чёрный день йывăр (е хуйхăллă) кун; 9. перен. (злостный, преступный) усал, тискер, хăрушă; чёрные силы реакции реакцин хăрушă вăйĕсем; чёрная зависть усал кĕвĕçӳ; 10. в знач. сущ. чёрное с. хура тĕс (е тум); ходить в чёрном хура тумпа çӳре; держать в чёрном теле см. тело; называть белое чёрным шуррине хура тесе кала; чёрный глаз усал куç; чёрное духовенство манахсем; чёрное золото см. золото; чёрная икра хура вăлча; чёрный кофе хура кофе; чёрный лес хура (е çулçăллă) вăрман; чёрная металлургия хура металлурги; чёрные металлы хура металсем (тимĕр, хурçă, чугун); чёрный пар хура çĕртме; чёрный хлеб хура çăкăр; чёрным по белому уççăн, иккĕленмелле мар; чёрная кошка пробежала (или проскочила) между ними вĕсем хушшинчен хура кушак каçса кайнă.

шпатель

м. шпатель (1. шпаклёвка хурса тикĕслемелли инструмент; 2. художниксен пир çине сăрă хурса тикĕслемелли хатĕрĕ).

эмалевый

прил. эмаль ⸗ĕ [⸗и], эмаль.., эмаллĕ; эмалевое покрытие эмаль витĕм; ◇ эмалевые краски эмаль сăрă (типсен çуталса тăракан çăра сăрă).

эмаль

ж. эмаль (1. тутăхасран е илемшĕн сăрламалли йăлтăркка сăрă; 2. çав сăрăпа илемлетсе тунă япала; 3. шăла çиелтен витсе тăракан çутă хытă япала).

Чăвашла-тутарла словарь (1994)

сăрă

буяу (краска)

сăрă

соры (серый)

Чӑвашла-эсперантолла сӑмах кӗнеки

хĕрлĕ

[ĥe'rle]
ruĝa
хĕрлĕ ялав — ruĝa fllago
хĕрлĕ-сарă — orgaĝa
хĕрлĕ сăрă — ruĝa farbo
хĕрлĕ эрех — vino
хĕрлĕ кăмпа — sangosuka laktario (fungo)
хĕрлĕ кăшман— ruĝa beto
хĕрел — ruĝiĝi

Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)

căp

, сăрă «краска»; алт., казах., к. калп., ног., туркм. (Алиев), тат. Сиб. сыр, узб. сир «краска», уйг. сир «лак», «глазурь»; ср. монг., калм. шиp «краска».

сăрă

сăрă хурт «трутень»; тат. соры корт, башк. hopo корт «трутень» (букв. «серая пчела»). От сăрă (см.).

Чăваш чĕлхин çĕнĕлĕх словарĕ

альтернатива

п.с. Суйлама май паракан вариант(сем); суйлав мехелĕ. Урăхла нимĕнле альтернатива та çук Раççейĕн. Х-р, 17.06.1992, 2 с. 1990 çулта Аслă Совета суйланă чухне Етĕрне округĕпе пĕр кандидат çеçчĕ... Л.Софронов — хăйне майлă реформаторччĕ — «альтернатива кирлĕ» терĕ. Х-р, 25.12.1997, 4 с. Сăрă тĕсрен е хурçă тĕсĕнчен лайăххи çук теççĕ. Çапах альтернатива та пур — «çемçе» тĕссем. ÇХ, 1999, 10 /, 8 с. Вăл декан суйлавне альтернатива мелĕпе ирттерме ыйтса çырнă. АМХ, 2000, 8—10 /, 7 с. — альтернатива шыра (В.Егоров, 1989, 42 с.). — ВЧС, 1971, 26 с.

аппаратçă

ç.с. Пĕр-пĕр тытăмлăх (учреждени) ĕçне йĕркелекенсенчен пĕри; аппаратчик. Аппаратçă-пуçлăхсемпе усăсăр кĕрмешсе мĕн чухлĕ вăхăт сая яни, сывлăха пĕтерни кунта каламасăрах паллă пуль. Хв.Уяр //Я-в, 1991, 11 /, 28 с. Те Стародубцев аграри, те Селезнев аппаратçă, те Купцов сăрă кардинал ... хыççăн каймалла. Х-р, 18.03.2000, 2 с.

киçтĕк

п.в. Сăрăпа ӳкермелли, сăрламалли хатĕр; кисть. [Картинăри] хĕр кĕлеткине киçтĕкпе унтан-кунтан тĕккелесе те пăхрĕ — пăсать кăна. В.Эктел, 1996, 105 с. Киçтĕкпе, сăрăпа ĕçлесси вĕсен пурнăç тĕллевĕ пулса тăнă. ЧТ, 28.02.1998, 4 с. Киçтĕк илсе пĕр йĕр çеç тăвĕ-и вăл — çакă та ăна хавхалантарĕ. Х-р, 9.08.2000, 4 с. Чӳрече сăрлама кăна ĕлкĕреймен, киçтĕк тупайман. Ар, 2001, 20 /, 3 с. — художник киçтĕкĕ (П.Афанасьев, 1985, 46 с.); ӳнерçĕн киçтĕк вылянăвĕ (Юрий Зайцев, 1990, 5 с.); ятарлă киçтĕк (КÇ, 2000, 35 /, 3 с.); кивĕ киçтĕк (Ар, 2002, 13 /, 4 с.); — киçтĕкпе усă кур (Х-р, 15.03.1994, 4 с.); киçтĕк тыт (Х-р, 6.04.2001, 3 с.); киçтĕк ăстала (Ар, 2001, 20 /, 3 с.); сăрă-киçтĕкпе чирле (ÇХ, 2001, 34 /, 8 с.).

Чĕрчун ячĕсен чăваш-вырăс-латин словарĕ

арлан

хомяк — cricetus [шăши йышши кăшлакан чĕрчун]; Даур арланĕ даурский хомячок — cricetulus barabensis; Европа арланĕ европейский (обыкновенный) хомяк — cricetus cricetus; сăрă арлан серый хомячок — cricetulus migratorius; Эверсманн арланĕ хомяк Эверсманна — allocricetulus eyersmanni.

дельфин

дельфин — delphinus [кит йăхĕнчи сĕт çиекен тинĕс чĕрчунĕ]; сăрă дельфин серый дельфин — grampus griscus; шурă дельфин белуха — delphinapterus leucas; шур хырăмлă дельфин дельфин-белобочка — delphinus delphis

жако

жако (серый попугай) — psittacus erithacus [Африкăра пурăнакан сăрă тĕслĕ попугай]

йĕкехӳре

крыса — rattus [шăши йăхĕнчн кăшлакан сиенлĕ чĕрчун]; сăрă йĕкехӳре серая крыса — rattus norvegicus; xypa йĕкехӳре чёрная крыса rattus rattus

кашкăр

волк — canis [йытă йăхĕнчи пысăк тискер чĕрчун]; çĕр кашкăрĕ земляной волк — proteles cristatus [Африкăpa пурăнакан гиена йышши, кашкăр евĕрлĕ тискер чĕрчун]; сăрă кашкăр серый волк — canis lupus; хĕрлĕ кашкăр красный волк — canis rufus

кăвакал

утка — anas; сăрă кăвакал серая утка — anas strepera тĕпеклĕ xypa кăвакал чернеть хохлатая — aythya fuligula; тинĕс xypa кăвакалĕ морская чернеть — aythya marila; чул кăвакалĕ каменушка — histrionicus histrionicus

пакăç кăвакал

поганка — роdiceps [кăвакал еверлĕ шыв кайăкĕ]; печĕк пакăç кăвакал малая поганка — podiceps ruficollis; пысăк пакăç кăвакал большая поганка (чомга) — podiceps сristatus; сăрă питлĕ пакăç кăвакал серощёкая поганка — podiceps griseigena; хĕрлĕ мăйлă пакăç кăвакал красношейная (рогатая) поганка — podiceps auritus; xypa мăйлă пакăç кăвакал черношĕйная (ушастая) поганка — podiceps nigricollis

пилеш кайăкĕ

дрозд-рябинник — turdus pilaris [пилеш çиекен сăрă тĕслĕ сĕлхе]

сăвăр

сурок marmota [уй-хирте пурăнакан кăшлакан чĕрчун]; Мензбир сăвăрĕ сурок Мензбира — marmota menzbieri; сăрă сăвăр серый сурок (алтайский сурок) — marmota baibacina; çеçенхир сăвăрĕ степной сурок (байбак) — marmota bobac; хĕрлĕ сăвăр красный сурок (длиннохвостый сурок) — marmota candata; хура çĕлĕклĕ сăвăр черношапочный сурок (камчатский сурок) — marmota carrjtschatica

çĕр шапи

жаба — bufo [шывра та, çĕр çинче те пурăнаканнисен йăхĕнчи хӳресĕр чĕрчун]; сăрă çĕр шапи серая жаба — bufo bufo; симĕс çĕр шапи зелёная жаба — bufo viridis; хăмăш çĕр шапи камышовая жаба — bufo calamita

тăмана

сова — strix [каçхи çăткăн кайăк]; вăрăм хӳреллĕ тăмана длиннохвостая неясыть — strix uralensis; кил-çурт тăмани домовой сыч — athene noctua; пĕчĕк тăмана совка (сплюшка) — otus scops; пулă тăмани рыбная сова — ketupa; сăрă тăмана серая неясыть — strix aluco; сухаллă тăмана бородатая неясыть — strix nebulosa; çерçи тăмани воробьиный сыч — glaucidium passerinum; тĕклĕ ураллă тăмана мохноногий сыч — aegolius funereus; хăлхаллă тăмана ушастая сова — asio otus; хурчкалла тăмана ястребиная сова — surnia ulula [хурчка евĕрлĕ тăмана]; шурă тăмана белая (полярная) сова — nyctea scandiaca; шурлăх тăмани болотная сова — asio flammeus

тăрна

журавль — grus [вăрăм мăйлă тата вăрăм ураллă пысăк вĕçен кайăк]; Даур тăрни даурский журавль — grus vipio; пуç кăшăллă тăрна венценосный журавль — baleorica regulorum; шурă тăрна белый журавль (стерх) — grus leucogeranus; сăрă тăрна серый журавль — grus grus; хура тăрна чёрный журавль — grus monachus; чиперкке тăрна журавль-красавка — anthropoides virgo; яппун тăрни японский журавль — grus japonensis

уй шăшийĕ

полёвка — microtus [шăши йăхĕнчи кăшлакан пĕчĕк чĕрчун]*; перекетçе уй шашийĕ полĕвка-экономка — microtus oeconomus; хĕрлĕ-сăрă уй шашийĕ красно-серая полĕвка — clethrionomys rufocanus; хĕрлĕ уй шăшийе красная полĕвка — clethrionomys rutilus

чана

(чавка) галка — colocus monedula [курак йăхĕнчи сăрă пуçлă вĕçен кайăк]

чарлан

(шапа хуралçи) цапля — ardea [вăрăм туналлă шыв кайăкĕ]; Египет чарланĕ египетская цапля — bubulcus ibis [Çурçĕр Африкăpa пурăнакан capă сăмсаллă чарлан]; сарă чарлан жёлтая цапля — ardeola ralloides; сăрă чарлан серая цапля — ardea cinerea; хĕрлĕ чарлан рыжая цапля — ardea purpurea; шурă чарлан белая цапля — egretta alba

чечен кайăк

славка — sylvia [çерçи йышши пĕчĕк вĕçен кайăк]; сад пахчи чечен кайăкĕ садрвая славка — sylvia borin; сăрă чечен кайăк серая славка — sylvia communis; хура пуçлă чечен кайăк черноголовая славка — sylvia atricapilla

шăлан

жулан — lanius cristatus [чакак евĕрлĕ пĕчĕк çăткăн вĕçен кайăк]; вăрăм хӳреллĕ шăлан длиннохвостый сорокопут — lanius schach [Вăтам Азире пурăнакан шăлан]; сăрă шăлан серый сорокопут — lanius excubitor; хĕрлĕ пуçлă шăлан красноголовый сорокопут — lanius senator; хура çамкаллă шăлан чернолобый сорокопут — lanius minor

шăна кайăкĕ

мухоловка — muscicapa [çерçи йăхĕнчи вĕçен кайăк]; пĕчĕк шăна кайăкĕ малая мухоловка — muscicapa parva; сăрă шăна кайăкĕ серая мухоловка — muscicapa striata; Çĕпĕр шăна кайăкĕ сибирская мухоловка — muscicapa sibirica; чăпар шăна кайăкĕ мухоловка-пеструшка — ficedula hypolenca; шур мăйлă шăна кайăкĕ белошейная мухоловка — fecedula albicollis

шăнкăрч

скворец — stumus vulgaris [çерçи йăхĕнчи хура вĕçен кайăк]; кĕрен шăнкăрч розовый скворец — sturnus roseus; пĕчĕк шăнкăрч малый скворец — sturnia sturnia; сăрă шăнкăрч серый скворец — spodiopsar cineraceus

В.Г. Егоров редакциленĕ чăвашла-вырăсла словарь (1935)

Сăр

(Сăрă, Сăр шывĕ)
р. Сура

Сăрă

см. Сăр

Çавăн пекех пăхăр:

сăр-сăр сăр-сухан сăр-хурт Сăр-шыв « сăрă » Сăрă ăсти сăрă çĕр шапи Сăрă çырми сăрă амăшĕ сăрă арлан