Шырав: сăрт-ту
Чăвашла-вырăсла словарь (1982)
3. в роли служ. имени:
айăн, айĕн, айпа, айĕпе — под кем-чем-л., из-под
ман айăн — подо мной
çумăр айĕн пыр — идти под дождем
хурăн айĕн çул турăм — фольк. я проложил тропку под березами
ту айĕпе туннель тăваççĕ — под горой прокладывают туннель
куç айĕн пăх — смотреть исподлобья
куç айĕпе пăх — смотреть исподлобья
ая, айăма, айна, айне — под кого-что-л.
ман ая — под меня
ман айăма — под меня
сан ая — под тебя
сан айна — под тебя
кĕпер айне — под мост
кăранташ сĕтел айне ӳкрĕ — карандаш упал под стол
ая ту — 1) завалить, погрести 2) одолеть, победить
айра, айăмра, айăнта, айĕнче — под, внизу
ман айра — подо мной
ман айăмра — подо мной
сăрт айĕмче — под горой
айра хула курăнать — внизу виднеется город
айран, айăмран, айăнтан, айĕнчен — из-под
сан айран — из-под тебя
сан айăнтан — из-под тебя
пукан айĕнчен — из-под стула
айран тух —
1) выбраться из-под кого-чего-л.
2) перен. освободиться из-под влияния
2.
сторона, боковая часть
край
сăрт айкки — склон горы, косогор
айăкра тăр — стоять в сторонке
айăккарах хур — отложить подальше в сторону
айккинчен пăхса тăр — смотреть со стороны
çулăн икĕ айккипе вăрман — по обе стороны дороги тянется лес
аульный
сăрт-тури аул — горный аул, горная деревня
полого, отлого, покато, наклонно
вашăк сăрт — пологий холм
вашăк çыран — отлогий берег
çул вашăк анать — дорога спускается полого
покато, полого, отлого, наклонно
вашмăк сăрт — пологая гора
çыран вашмăк хăпарать — берег поднимается отлого
лесной, лесистый, покрытый лесом
вăрманлă вырăн — лесистое место
вăрманлă сăрт-тусем — горы, покрытые лесом, лесистые горы
инженерский, инженерный
аслă инженер — старший инженер
сăрт-ту инженерĕ — горный инженер
строитель инженер — инженер-строитель
2.
основание
подножие
сăрт кучĕ — подножие горы
ландшафтный
сăрт-туллă ландшафт — горный ландшафт
ландшафт картти — ландшафтная карта
ландшафта ӳкерсе ил — производить ландшафтную съемку
1.
массив (сăртлăх)
сăрт-ту массивĕ — горный массив
бугристый, холмистый
чукун çул мăкăрри — железнодорожная насыпь
мăкăр сăрт — курган, сопка
I.
пик (чăнкă та çӳллĕ сăрт тăрри)
пирамидный
нумай аяклă пирамида — многогранная пирамида
пирамида евĕр сăрт — пирамидальная сопка
горн.
порода
сăрт-ту породисем — горные породы
7.
возникать, появляться
образовываться
пулса кай — возникнуть
çĕр çинче пурнăç пулса кайни — происхождение жизни на земле
пулса тăр —
1) стать кем-чем-л., превратиться в кого-что-л.
вал студент пулса тăнă — он стал студентом
2) образоваться
сăрт лупашкинче кӳлĕ пулса тăнă — в горной долине образовалось озеро
I.
1.
образование
сăрт-ту породисен пулăвĕ — образование горных пород
сăмах пулăвĕ — грам. словообразование
2.
Башкирия, башкирский край
Пушкăртра сăрт-ту — нумай в Башкирии много гор
1.
уступ
сăрт хĕрринче сакăлтак нумай — на склоне горы много уступов
холмистый, гористый, возвышенный
Атăл сăрчĕ — возвышенный берег Волги
сĕвек сăрт — пологая возвышенность
чăнкă сăрт —крутая гора
чул сăрт — скала, утес
сăрт аякки — косогор
сăрт тӳпи — вершина горы
сăрт хушши — седловина
сăрт айĕнче çул выртать — под горой проходит дорога
вăрманлă сăрт — лесистая сопка
сăрт тăрри — вершина сопки
Пулли шывра, хӳри сăртра. (Курка). — загадка Рыба в воде, а хвост на горе. (Ковш).
собир.
горы
горный, гористый
чăнкă сăрт-ту — отвесные, крутые горы
сăрт-ту айлăмĕ — горная долина
сăрт-ту ĕçĕ — горное дело
сăрт-ту инженерĕ — горный инженер
сăрт-ту йĕлтĕрçи — горнолыжник
сăрт-ту чул-тăприсем — горные породы
сăрт-ту ĕçченĕ — горнорабочий
сăрт-ту спорчĕ — горный спорт
сăрт-ту çулĕ — горная дорога
сăрт-ту çынни — горец
зоол.
серна (сăрт-ту антилопи)
отлого, полого, покато
сăрт сĕвекĕ — покатый склон горы
сĕвек çыран — отлогий берег
сĕвек тăвайкки — покатая горка
2.
маячить (вдали), вырисовываться (неясно)
расплываться
капан сăрт пек сĕмленет — стог маячит как гора
9. в роли служ. имени:
тăррине — на что-л., на вершину чего-л.
сăрт тăррине хăпар — подняться на вершину горы
тăрринче — на чем-л., на вершине чего-л., над чем-л.
пӳрт тăрринче — 1) на крыше дома 2) над домом
тăрринчен — с чего-л., с вершины чего-л.
йывăç тăрринчен ӳк — упасть с дерева
тăррипе — по поверхности чего-л., над чем-л.
самолет вăрман тăррипе вĕçет — самолет летит над лесом
техник (вăтам техника пĕлĕвĕ илнĕ çын)
сăрт-ту техникĕ — горный техник
строитель техник — техник-строитель
1.
вершина
сăрт тĕпекĕ — вершина холма
туннельный
чукун çул туннелĕ — железнодорожный туннель
сăрт витĕр туннель хыв — проложить туннель в горе
то же, что сăрт-ту
1.
вершина
сăрт тӳпи — вершина холма
плоско
тӳрем сăрт — плоская возвышенность
хăма пек тӳрем — плоский как доска
2.
прямо, напрямик
прямиком разг.
вăрман хĕррине тӳррĕн тух — идти напрямик к опушке леса
сăрт çине тӳррĕн хăпар — подниматься на гору по прямой
2.
делать полым, пустотелым
шыв юххи сăрт ăшне хăвăллантарнă — вода промыла в горе пещеру
оголять, делать голым, лысым
хĕвел сăрт çамкисене хушкалантарнă — солнце оголило склоны холмов
4.
складывать, метать
капан хыв — метать стог
Сăрт çинчи çаранне уйăхра пĕр çулаççĕ — сурăхсем çимеççе, капана хывмаççĕ. (Çӳç). — загадка Траву на горе ежемесячно косят, но и овцы ее не едят, и в стога не кладут. (Волосы).
крутой
ту чакăлĕ — крутизна горы
чакăл сăрт — крутая гора
круто, отвесно
çырма чăнки —крутизна берега
чăнкă вырăн — круча
чăнкă сăрт— утес, скала
чăнкă çыран — обрыв
чăнкă çаврăну — крутой вираж
çул чăнкă хăпарать — дорога круто поднимается вверх
каменный
акшар чулĕ — известняк
вак чул — щебень
яка чул — галька, булыжник
лаптак чул — плитняк
çĕпре чулĕ — галька, камень-голыш
нăх чулĕ — алька, камень-голыш
хăйăр чулĕ — песчаник
хăйра чулĕ — точильный брусок
шурă чул — бутовый камень
чул арманĕ — камнедробилка
чул карлăк — парапет
чул катăкĕ — обломок камня
чул сăмсахĕ — скала
чул çурт — каменный дом, каменное строение
чул тăвар — каменная соль
чул ту — каменная гора, утес
чул сăрт — каменная гора, утес
чул сăр — мостить
никĕсе чул яр — забутить фундамент, заложить каменный фундамент
Каçхи çул — кăкăр çинчи чул. — посл. Ночной путь — словно камень на груди.
эдельвейс (сăрт-тура ӳсекен чечек)
растительный
сăрт тӳпинче нимĕнле ӳсентăран та çук — на горной вершине нет никакой растительности
çĕрĕн ӳсентăран витĕмĕ — растительный покров земли
2.
пригорок
взгорок разг.
взлобок обл.
сăрт çамкинче — на пригорке
чул çамки — откос скалы
3.
голый, чистый, пустой
çара хӳме — голая стена
çара сăрт тӳпи — голая вершина горы
çара хир — голая степь
çара сак çинче çывăр — спать на голых нарах
оголять, обнажать, делать голым, лишать покрова
хĕвел сăрт çамкисене çаралантарать — солнце обнажает пригорки (растапливая снега)
6.
местность
край, сторона, территория, страна
оккупациленĕ çĕрсем — оккупированные территории
пĕлмен çĕр — незнакомая местность
сăрт-туллă çĕр — гористая местность
çуралнă çĕр — родимый край, родина
ют çĕр — чужая сторона, чужбина
3. диал.
хребет
гряда
сăрт çурăмĕ — хребет горы
◊
çурăм ăшши — телогрейка
çурăм пуши — бот. соломонова печать
пастбище
сăрт-ту çинчи кĕтӳлĕхсем — горные пастбища
1.
то же, что тайлăк 1.
сăрт тайлăмĕ — склон холма
тайлăм вырăн — покатое место
Чăваш сăмахĕсен кĕнеки
солнцепёк. Пазух. Хĕвел питĕнчи курăка юр айĕнче куç курать. ''Изамб. Т''. Ун пек сăрт çинче, хĕвел питĕнче курăксем шăтса туха пуçларĕç. ''Ала'' 59°. Кив кĕмĕлтен çĕрĕ те эп хывтартăм, хĕвел питне хурса та хăвартăм. ''Ск. и пред. чув''. 29. Хĕвел питĕнче унта Шупуç ларать. ''Изамб. Т''. Ĕнесем, лашасем, сурăхсем хĕвел нитĕнче ăшăнса тăраççĕ. ''Туперккульос''. 28. Тула илсе тухса, хĕвел пичĕ çине çакса ямалла. ''Баран''. 95. Хура кăвак ту хыçĕнчен кăшт анчах хĕвел пичĕ курăнчĕ.
тоже, что сĕмлĕ. Употребляется при названиях цветов, в значении русск. оватый. Альш. Сăрт хĕрринче сăвăр шăтăкĕсем пур, унта сăвăр нумай, сăвăрсем сарăрах семлĕ, хурарах семли те пулат. Вĕсем уçăм çинче тăранса çӳреççĕ ертиллипе.
слоиться. Пир. Ял. Сăйланса тăран чуллă-тăмлă лаптăкри виркĕслĕ çут (сăрт).
сурок. Зап. ВНО. N. Сăвăр шăтăкĕнчен тухса ларать. Н. Седяк. Сăвăр питĕ макăрать, тет, çын тытсан; куççулĕсене шăлса макăрать, çавăнпа ăна: çынран пулнă, теççĕ. Собр. † Хамăр тăван килет асăнса, сăвăр тирĕ витĕнсе. Юрк. † Çӳлĕ тусем çинче сăвăр ларат, унăн йăви йывăç тĕпĕ çинче. Н. Карм. Сăвăр — сурок, живет на горах, свистит. Альш. Сăрт хĕрринче сăвăр шăтăкĕсем пур. Унта сăвăр нумай. Сăвăрсем сарăрах семлĕ (сарăрах тĕслĕ, желтоватого цвета), хурарах семли те пулать. Вĕсем уçăм çинче тăранса çӳреççĕ ерттеллипе. Пĕр иккĕшĕ ялан ту çинче çын килнине сыхласа лараççĕ. Сыхлаканнисем икĕ кайри урисем çине лараççĕ те, çын килнине курсанах: чрин! чрин! кăшкăраççĕ: таçтан аякран кураççĕ вĕсем çынна. Ку кăшкăрсанах, ыттисем шăтăкĕсем патнелле чупа-чупа пыраççĕ, пĕчĕкçĕрех йытă пек. Шăтăкĕ умне пыраççĕ те, лараççĕ пăхса кайри урисем çинче; çывăха пыра пуçласанах, сысна пек: кăрин! кăрин! туса, пупăл-пупăл тенĕ пек каласа кĕрсе каяççĕ. Тахçанччен тухмаççĕ пĕр кĕрсен. Шăтăкĕ вĕсен питĕ тарăна каять. Шалта вăл пӳлĕмлĕ-пӳлĕмлĕ пулат. Унтан-кунтаи тухмашкăн „тĕннисем“ пур, шăтăкĕсем. Вăл сăвăрсем акă ăçтан пулса кайнă, тет. Ĕлĕк пĕр пуппалан начарккарах чăвашăн анисем юнашар пулнă, тат. Акаççĕ, тет те, кĕсем, пупăн тырри начар пулат, тет, лешĕн тырри лайăх пулат, тет. Пуп кунăн тыррине хăй йышăнат, тет, хăй анине çук çынна парат, тет. Леш калат, тет: манăн ку мар, лешĕ манăн, тесе калат, тет. Хайхисем тавлаша-тавлаша сута каяççĕ, тет. Сутсем кĕсен анисене килсе пăхмалла, тет. Пуп хăйĕн пĕр ачипе пĕр хĕрне анасем çине ертсе каят, тет те, леш çук-çын ани çине нӳхреп пекки алтса, ку ачапа хĕрне çавăнта кӳртсе лартат, тет. Кунта килсе ыйтĕç, эсир вара: ку пупăн, леш çукăн, тесе ларăр, тесе калат, тет, ачисене. Хайхисене тăпра курăнмалла мар витсе хăварат, тет те, каят, тет, килне. Акă, нумай тăмаççĕ, тет, килеççĕ, тет, хай сутсем. Каяççĕ, тет, пурте кĕсем анасем патне. Çитеççĕ, тет те, аптăраççĕ, тет: ниçтан хăшĕ хăшийĕнне пĕлме çук, тет. Пуп калат, тет: атьăр, çĕртен хăйĕнчен ыйтар, тесе калат, тет. Ыйтаççĕ, тет, çĕртен: ку кам ани? тесе калаççĕ, тет. Çук-çын ани çинче: пупăн, пупăн, тесе калат, тет. Леш пупĕ ани çинче: çукăн, çукăн, тесе калат, тет. Çапла пуп çук-çын анине йышăнат, тет. Анчах уншăн унăн ачисем çын пулаймаççĕ, тет: сăвăр тăват, тет, вĕсене турă. Вĕсем хиртех пурăнмалла пулса юлаççĕ, тет, çапла. Сăвăрсем шăтăкне кĕрсе кайнă чухне, темĕнле: пупăн, пупăн, çукăн, çукăн, тенĕ пек каласа кĕрсе каяççĕ вĕсем.
внешность. Зап. ВНО. † Павăл мана илмерĕ, сăнăм-пуçăм пурччĕ ман, сăрт хĕрĕнчи çырла пек. N. Сăн-пуç пур чухне хулара пурăнкалаççĕ, кайран киле тавăрнаççĕ. Сред. Юм. Çавăн чол пӳ-сипе, сăн-пуçпа такама та йораса каймалла ô. Ib. Сăн-пуç пит илемлĕ. Лицо красивое. Ib. Сăнĕ-пуçĕ çорлас пик. (Говорят про подного румяного человека). О сохр. здор. Сăнĕ-пуçĕ хăйĕн пĕртте юлмасть, вăйĕ пĕтет (у больного). Нюш-к. Сăн-пуç ватă пек туйăнать N. † Çак сăн-пуçа кӳртрĕм те, сомах тиманни пĕр кон та çок. При этой моей наружности не проходит без укоров... (Гов. девушка). Чăв. ялĕ. Сăнĕ-пуçĕ çурăлса тухать, теççĕ тăваш хĕрарăмсем ун пек чăхсем çинчен. Ск. и пред. чув. 103. Илемсĕр пӳрт кĕлеткинчен пăрăнтарать сăн-пуçа.
(сы̆рт), холм, возвышенность. К.-Кушки. Кăнна хĕрринче сăрт пур. Изамб. Т. Сăрт, возвышение постепенное. Хурамал. † Ĕлĕк чуне эпир çӳрерĕмĕр сăртран сăрта юртан (= юртакан) пăлан пек. Чăв. к. Сыранĕ çӳлĕ, сăрт лутра, улăхаймарăм, мĕн тăвас? N. Сăрт айĕпе çол турăм, çил-тăман килсе вĕçтерсе карĕ. Сĕт-к. Сăртра ачасам похăнса ларнă ТХКА 41. Сăртра çăхан кранклатса ларать, тет. N. Вăл вуникĕ кашкăр иртиччен, выртаяс мĕн сăртăн аяккинче. Якейк. Эп паян çанти сăртра кашкăр кортăм. Чиратч. Ц. Сăрта хăпарса, хуранне çакса яшка пĕçерме тытăнчĕç, тет, кăсем. N. Хĕррисем кăш тĕлте тарăн, кăш тĕлте сăрт, кăш тĕлте тырă акаççĕ (у Булы). Айдар. Сăрт, сăрт, сăрт пахчи, сăрт пахчинче сар-кайăк. N. Лăс хурăнăн вырăнĕ — сăртрах вырăн. || В смысле прилагательного. К.-Кушки. Касанккă шывĕ леш енчи сăртрах вырăнсенче çĕр курăнкала пуçланă. За Казанкой на гривках кое-где уже почернело. Альш. Унта аранçĕ сăртрах каять (погористее становится, повыше?) || Болотистое место. Пшкрт. Сан утăсам аççа (-ав çав) сăртра тăраччă. (Сăрт — йӳçлĕк вырăн). || Спинной хребет лошади. Якейк. Лашая тăрантарса сăрчĕ потакан турăм. (Итла мăнтăр лашайăн копарчи çийĕ потать, çана: сăрчĕ потнă, теççĕ). Сĕт-к. Пирн кĕсрен сăрт потнă = мăнтăршăн копарчи йĕкĕрленнĕ. Чист. † Тиллĕн сăрчĕ лайăх хăрпăва.
склон. ЧП. Сăрт аяккине сарă чечек шăтать. Богдашк. Сăрт аякки ешĕл курăнать, те юр кайса çумăр çунăран.
подошва горы. Сред. Юм. Сăрт айĕнче, у подошвы.
верхняя часть склона возвышенности. Ёрдово. Малтан ялта çурт тăррисенчен, уйра çулсем, ана йăрансем, сăрт çамкисем ирĕлсе тухаççĕ. N. Инçетрен сăрт çамкисем курăнса выртасçĕ (виднеются).
верхняя площадь возвышенности. Бигильд. Сăрт çи хĕрне пăри акрăм. Ачач З6. Вăрман хĕррисемпе сăрт çийĕсем хуралнă. Хĕллехи тĕтреллĕ пăтранчăк пĕлĕт таврашĕ те ав яр уçăлса тăрать.
назв. местности в поле села Трехбалтаева (в части „Масар-пусси“), где когда-то на возрышенности был ивняк. Дорога, ведущая туда, назыв. „Сăрт-хăва çулĕ“.
(сы̆зар, сŏзар), куница. Нюш-к., Чутеево. Питушк. Сăсар, куница (сарă, лиска йытă пак). Тюрл. Сăсар — кайăк, хорт ватаканни. Чертаг. Сăсар, куница (на шее белое пятно, но не кругом). Альш. † Сăрт хĕрринче сăсар кăшкăрат, тин çуралнă ача сасси пек. С. Тим. † Сатра сăсар чĕппи макăрат, халĕ çуралнă ача пек. П. Пинер. † Тантăшсем килеççĕ асăнса, сăсар тиррисе витĕнсе. Такмак. Сăсар тирне шыв витмен, тет. Пазух. Кĕленчерен хӳме эп хӳтертĕм, сăсар чĕппи тытса та ярас пек. Сенчук. Пирĕн тăван килет асăнса, сăсар тир тăлăпĕ витĕнсе. N. † Çакă ялăн ачисем сасар пекех чупаççĕ. N. Урама тухрăм — ухă ывăтрăм, сăсарлă юмана тивертрĕм, сăсарĕ пурне пĕлмерĕм. СПВВ. † Укалчаран тухрăм — ухă ывăтрăм, сăсар йывăçне тивертрĕм. Зап. ВНО. Çакă ялăн ачисем сăсар пекех чупаççĕ-ĕçке. Ib. Сăсар кайăкĕ шыв ĕçет, икĕ текерле вăй вылять. (Вариант этой загадки: услан кайăкĕ шыв ĕçет...). Мыслец. При охоте на сăсар употребляется веревка, которая называется сăсар тытмалли кантра. Стюх. † Хура вăрман хыçне юр çунă, унта хĕрлĕ сăсар йĕр хывнă. ЧП. Хура сасар. || Назв. ручья, высыхающего летом. Симб.
(сэ̆ҥ'к), опустить, склонить голову. Юрк. Этем пуçне сĕнксе пит кăмăлсăр çӳренине курсан, вăл унтан ыйтат: этем эсĕ мĕншĕн пит кăмăлсăр çӳретĕн? тет. Ib. Сукмак тăрăх пуçне сĕнксе малалла ута пуçларĕ. Толст. Пĕр вунă кун иртсен, Дружок сĕнксе çӳре пуçланă. Вăл ĕçми те, çими те пулнă. Шел. 26. Асапланса, ахăрса, пырать сĕнксе Ессепе. Сам. 35. Ерçерум тавраш... Çӳллĕ, чуллă сăрт, юрпа витĕннĕ — лараççĕ шăпăрт, кăвак уярта тăраççĕ сĕнксе. Орау. Сĕнксе (опустив голову), тĕкĕлтетсе пырать пĕр ӳссĕрскер, пĕтĕмпех çемĕçнĕ. || Дремать, „клевать носом“. N. Тин сĕнксе кайнăччĕ. Я только задремал было. Городище Б. Сĕнксе ларат (тăрат). Сидит (стоит), погрузившись в дремоту. Ib. Мĕн сĕнксе тăран? Что ты дремлешь? Что ты спишь. Орау. Сĕнксе ăйăхласа ларать, теççĕ ларнă çĕрте сулланса çывăрса ларакан çынна. Хурамал. Çын тĕлĕнсе (задумавшись) çывăрнă пек ларнă чух, сĕнксе ларать, теççĕ. Альш. Сĕнксе ларат. Клюет носом (о засыпающем). В. Олг. Сĕнксе ларат, хомканкаласа ларат (пьяный). Н. Уз. Сĕнксе ларат. Сидит (то-и-дело) закрывая глаза от дремоты. Якейк. Сĕнксе. Ларать = ăйхăласа ларать. Янтик. Иван сĕнксе ларать (полусонливо сидит). Слеп. Аран сĕнксе ларать, кĕлеткине те çĕклимаçт. || Поплестись. Капк. Илсе сĕнкрĕ килелле. Слеп. Атя отăпăр, сĕнкĕпĕр.
çавăрн, çаврăн (с'овы̆ры̆н, с'авы̆рн, с'авры̆н), вертеться, вращаться. Чураль-к. Ылтăн пахчара — ылтăн тенел; ылтăн тенелте — ылтăн урапа; çав урапа епле тенел тавра çавăрнать, çавăн пекех çав хĕр ăшчикки çав ачашăн çавăрăнтăр. (Из наговора „хĕрсен пуçне çавăрмалли“). N. † Çӳлĕ ту çине арман лартрăм çиле хирĕç çаврăнма; кăçал пире, килес çул сире, тĕнчи çапла çаврăнат. Ск. и пред. чув. 11. Вутăн йĕри-тавра старик выртать çаврăнса. || В перен. смысле. Альш. † Ай-хай çинçе пӳçĕм, çамрăк кăкăрçăм: çаврăнат-çке купăсăн майĕпе. IЬ. † Кĕмĕл çĕрĕ, ахах куç, çавăрнат пурне майĕпе, ай-хай пуçăм — çамрăк пуç, çаврăнат хĕвел майĕпе, ах кăкăрçăм çамрăк кăкăр, çаврăнат купăс майĕпе. Синьял. † Вăта пурнери кĕмĕл çĕрри пурне майпе çавăрнать; йăс шăнкрав пек сассăм пур, купăс майĕпе çавăрнать. || Повертываться. N. Юрă сассипе хула çавăрăнса ларассăн туйăнать. N. Ку кашкăр хăш енне хăвăрт çавăрнайманнине, вĕреннĕскер, пĕлнĕ пулнă. N. Ку пĕрре çапат, тет те, тепĕр енелле çаврăнса ларат, тет (изба). N. Ман енелле çаврăнса тăр. Шорк. Малтан хăй, окçа çок тесе, йĕрет, кайран эпĕ окçа паратăп: ме, ил, тетĕп, вăл манран çавăрна тăчĕ. Сам сначала плакался, что денег у него нет; потом я ему предлагаю, а он взял да отвернулся от меня (выражение недоумения, неожиданности). N. Çаврăнса кайтăр! Чорт с ним (чтобы его перевернуло). || Кружить. С. Айб. † Ĕнтĕ çил çаврăнать, çил çаврăнать; çĕмĕрчипе хăви авăнать. Юрк. † Шурă Атăл хĕрринче шурă хăйăр, паян çаврăнса çуна юр пекех. N. Сасартăках пĕр ушкăн вĕлле хурчĕ вĕçсе пынă та, ун тĕлĕнче çаврăнса тăра пуçланă. Альш. † Улăхрăм çӳлĕ ту çине: тир хуранĕ вĕрет çаврăнса. Вĕрет, вĕрет, çавăрăнаймаст, ман кăмăлăм сиртен тăранаймаст. || Кружиться (о голове). НТЧ. Вăл çапла, çиес килет тесе чарăнсанах, манăн пуç çавăрăнса кайрĕ (закружилась). Курм. Шывра çапла шухăшласа тăнă çĕртрех пуç çаврăнса килчĕ те, весерле кайрăм-ӳкрĕм. Баран. 56. Аялалла сирпĕнсе аннă чух ик-виç хут вĕл-вĕл çаврăнса илнĕ те, лаши-мĕнĕпе вĕçлĕ чул çине пырса çапăннă. Кĕвĕсем. Пĕр çырмасăр шурă хут варланмас, пĕр шухăшсăр çамрăк пуç çаврăнмас. || Свертываться. Çутт. 68. Чĕрĕпсем хăранипе иккĕш те йăпăр-йăпăр çăмха пек çавăрнса выртрĕç. || Объехать, обойти. НТЧ. Чĕнсе çавăрăнсассăн, киле тавăрăнать. Когда объедет всех с приглашениями, возвращается домой. N. Эпĕ çĕр çинче çӳрерĕм, пĕтĕм çĕре çавăрăнтăм. Ага 70°. † Утлан утланасса, ай, сар утна, çаврăн Хусанах та хулине. М. Сунч. Вара пур юмăçсем пухăнса ял тавра хĕрсене сухаласа çаврăнма хушрĕç. С. Айб. † Кĕçнерникун çунă юр çинче йĕс таханлă ут йĕрри пур. Йĕс таханлă ут йĕррине йĕрлесе, çеçен хирте виççĕ çаврăнтăм. N. Пĕре йăвăç (или: пӳрт и пр.) тавралла çавăрнтăм. Я обошел раз вокруг дерева (или: дома и пр.). || Сделать круг. Изамб. Т. Йĕкĕт тепĕрре çавăрăнчĕ те (на пашне), ашшĕпе пĕрле апат çиме ларчĕç. || Ворочаться (о лежачем). Рак. † Хамăр савнă туссем те ăсăма килсен, кĕске çĕре виççе те халь çаврăнатпăр. || Кружиться (о суводи). N. † Наратла çырми — çич çырма, çич çырмара çич кукăр, пĕрех кукăр çавăрнать. Кан. Хăвăртрах çавăрăнакан кукăрсенче, пур çĕртепе пĕрех, шыв тăрать. || Развеваться. Альш. † Ман пуçăмра хрансус явлăк уйăхран çӳле çаврăнтăр. || Окружать. Шемшер. † Хора порçăн пиçиххи пилĕк тавра çавăрнать: воник çыххи — ал çыххи, аллăм тавра çавăрнать. || Катиться. С. Дув. † Хура вăрман виттĕр тухнă чух, çавра çĕлĕк юлчĕ çаврăнса. Трхбл. Шăл урайне, тантăш, тасарах, кĕленче çăмарта çаврăнтăр. || Размахиваться. Буин. † Çаврăнайса утă, ай, çулмашкăн çави аври вĕрене пулинччĕ (вар. çави аври кирлĕ вĕрене). || Обращаться. Собр. † Вĕрене курка сарă курка нумай çаврăнчĕ аллăмра. || Быть около (кого), вращаться. Изамб. Т. † Пĕчĕках та пĕвĕм, çамрăк чĕрем, çаврăнайинччĕ сирĕн умăрта. || Возвращаться периодически. Рак. † Атте-анне килĕнче (вар. килне) хăна пулар (вар. пулар-а), уйăхпала (вар.-палан) хĕвел пек çаврăнса. Хурамал. † Эпир вылясси-куласси çулталăкра çавăрнать (возвращается через год). Альш. † Пятам, пянам килне хăна пулăр, уйăхпала хĕвел пек çаврăнса. || Приходить обратно, возвращаться. Альш. Ĕмĕр пулсан, çаврăнăпăр, хĕвел пекех çаврăнса. N. Хĕвел епле çаврăнат, эс те çавăн пек киле çаврăн. N. Çак çăкăра çиме тепĕр хут темиçе патша (= патшалăх) урлă, аслă шывсем урлă çаврăнса килсе çимелле ту. Эй сĕт кăкăри, пилле! теççĕ те, вара ывăлĕ амăшин кăкăрне: кăкăр сĕчĕ, пилле, çавăр! тесе чуптуса илет. (Салтак ăсатни). Б. Яныши. Пăртак тăхтасан, çомăр каллях çавăрăнса пирĕн çиялла пура (= пыра) пуçларĕ. || Вернуться домой (напр., из похода). || Приходить, наступать (о времени). Толст. Чăнах та çав вăхăт çавăрăнса çитнĕ. || Обвиваться. Альш. † Çĕр çырлисем ӳснĕ чуне тĕрлĕ курăка çавăрăнат. Ib. † Çĕр çырлисем ӳснĕ чухне тĕрлĕ курăкпа çаврăнат. || Превращаться. N. Ăна сут тунă чух, вăл айăпланса тухтăр, унăн кĕлли çылăха çавăрăнтăр. N. Çĕр çинчи чечек çынна çавăрăнĕ. N. Шыв юна çаврăннă. || Переходить (во что). Юрк. Тытăннă калле тутара çаврăнма (переходить в татары). Баран. 165. Çурçĕр енелле кайнă çемĕн сăрт тинĕсленсе пырать, тӳрем çĕре çаврăнать. Ib. 100. Чипер пăхса ӳстере-ӳстере, начар йăхах авана çаврăнса пырать. || Уходить обратно. Панклеи. Пĕр опи çавăрнса карĕ (ушел обратно). N. † Туйăма курма килнĕ тăшманăм çаврăна туха кайтăр-и? Хир-б. Мирон шарламарĕ, эпĕ шутларăм: ку çавăрăнса каять пулĕ, терĕм (я подумал, что...). || Перемениться. N. Çанталăк сивĕрен улшăнса ăшă енне (çур енне) çаврăнса пырат. N. Тĕнче çаврăнат çав вăл. Времена переменчивы. || Итти окольною дорогою. Альш. Çула хиртен каяççĕ, типĕ çулпа çавăрăнса. Ib. Эсĕ çавăрăнса-çавăрăнса кай (кружным путем). N. Çав çын трахтир паччĕн, арман паччĕн çавăрăнса çитеччен, лешĕ ун валли пӳрт тутарнă, лаша, ĕне, сурăх, качака илсе панă. N. Леш тĕл пулнă çын каллех таçтан çавăрăнса ун умне тухрĕ, тет. || Расположиться, стать благосклонным. Юрк. † Ютран тунă тус час çавăрăнмас (не скоро расположить его к себе). N. Чуптумасăр хĕр çаврăнмĕ. Микушк. † Сирĕн кăмăлăрсем пит пысăк, вунă сăмах каласа çаврăнас çук. Тим. † Пирĕн савнă туссенĕн кăмăлĕ пысăк, курса калаçмасан çаврăнмас. Пазух. Çумăр çăвать — йĕпетет, хĕвел пăхать — типĕтет; пиртен тантăш сивĕнет, кайран хăех çаврăнать. Тайба-Т. † Кĕмĕлех те çĕрĕ ахах куç, çавăрăнат-ĕçке çыру майĕпе; пирĕнпе те тантăш, ачасем çаврăнат-ĕçке уллах майĕпе. || Поддаваться уговорам, соглашаться. Ильмово. Вара каччи çаврăнать те, хĕрне курасшăн пулать. Потом жених соглашается и высказывает желание повидать невесту. Альш. Çавăрăнĕ-ха çапла тусан, капла тусан. || Увлечься. N. Во час çавăрнать. Её легко увлечь. || Перестать сердиться. Шибач. Эп никçан та çавăрăнмастăп (не откладываю гнева, не перестану гневаться, сердиться). Кан. Кашкăр çилли çавăрăнман, çавăрăнма та шутламан. Ib. Неушлĕ, ниепле те çавăрăнмĕ (не простит)?... Хамăрăн вĕт... Чем люди живы. Çавăнтах ун çилли çаврăннă. ЙФН. Ват çын сăмахĕ час çавăрнмасть. (Может значить: 1) не ясно говорит, 2) не скоро проходит гнев). Синьял. † Эп савнинчен сивĕнтĕм, калла çавăрнать ан тийĕр (т. е. мое расположение не вернется). || Быть красноречивым (о речи). Альш. Авă, эсĕ ватă çын ватă çынах: санăн чĕлхӳ-çăвару çавăрнать мĕн каласне, епле каласне (т. е. ты знаешь наговоры). N. Чăваш юрри вырăнне çавăрăнман чĕлхе-çăварпа вырăсла юрлаççĕ. || Выводить мотивы. Çатра-Марка. † Симĕс пĕкĕ авăнмаç, çамрăк кăккăр çавăрнмаç (юрлаймасть). КС. † Юрла пĕлмен кăккăр çаврăнмĕ (грудь не выведет мелодий). Ib. Кĕсле çавăрнмасть, кĕвĕ лайăх тухмасть (не точно производится мотив). Юрк. † Симĕс пĕкĕ авăнмĕ, турти çумне çыпçăнмĕ; пирĕн çамрăк кăкăр çаврăнмĕ, ватă çумне çыпçăнмĕ. N. † Мĕн çамрăкран хуйхă курнăран, çавăнпа кăкăр çаврăнмас. Ск. и пред. чув. 26. Манăн кăкăр çавăрăнмасть, пысăк хуйхă курнăран. || Навиваться, виться. Юрк. † Пирĕн хирĕн варринче çаврăнса ӳсет пĕр тулă. Ib. Унăн кăтрисем çаврăнса ӳснĕ, явăнса ӳкнĕ. || Строиться. Микушк. Эпир кĕнĕ кил-карти, эпир тепре киличчен, хула пулса çаврăнтăр. (Такмак). || Переходить на чью сторону (метаф.). Юрк. Аптăранă енне, халтан кайнăскерсем, тытăннă лешсем енне çаврăнма (они). || Побывать. Альш. Ан хĕс куçна, хамах пĕлеп, çаврăнăп-ха каçпарах. || Пребывать. Микушк. † Эпир ларнă вырăна хĕрт-сорт ларса çаврăнтăр. (Такмак). Собр. Пĕчикçеççĕ, çап-çаврака, пӳртрен пӳрте кĕрсе çӳрет, нихçан та çаврăнса тухаймас. || Заниматься. N. Çу хута терлĕ-тĕрлĕ ĕçпе çаврăнса пурăнса эпĕ, Петр Алекçейĕвичран урăх нимĕн çинчен те ыйтса пĕлеймерĕм. || Удосуживаться. Тим. † Çырла пиçтĕр аллăм çаврăначчен (пока я удосужусь). || Накопляться (о делах). Альш. Праçник тесен те вăл хăйĕн ĕçĕ çавăрăнса килекен тĕлте, е пĕр ĕçрен тепĕр ĕçе тытăннă чух, пулан праçнике кăна калат, е пĕр-пĕр тĕлтен пурăннă пурăнăçра пĕлме кирлине кăна астăват. || Беспокоиться. Чураль-к. † Чун савнине курмасассăн ăшчик вăр-вăр çавăрнать. N. Хамăра тохса кайнине шотласан, питĕ ăшчик çавăрнать. Абаш. † Калла-малла шотласан, ăшчик вăр-вăр çавăрнать. N. † Ай-хай çамрăк пуçăм, айван ăсăм, çавăрнат-çке шухăш майĕпе. N. † Шукăшла-шукăшла ларсассăн, шукĕшĕ майпе пуç çавăрнать. || Употреб. в качестве вспомог. гл. Çутт. 143. Шăшисем хуппине йĕри-тавра кăшласа çавăрăннă. Абыз. Качча тухакан хĕр каларĕ, тит: атте, эп пĕрер курка парса çавăрнам-ха, тит.
(с'амга), лоб. N. † Хĕреслĕ тенкĕ — кив тенкĕ, çакăр тухья çамкине; хĕр курассăр килсессĕн, тухăр аслă урама. N. † Çырмасăр шур хут хуралмас, çамкасене çырни çухалмас. Ст. Ганьк. † Атте-аннере ӳпке мар, турă çырни çамкара. Я не сержусь на родителей, ибо так суждено. Рекеев 5. Çамкана çырнинчен иртме çук. („Суженого конем не объедешь“. Послов.). ЧП. Çамкана çырни çухалмĕ. || „Фронтон“. Синерь. Çав пӳрт çамкинче пĕр кайăк ларать, тет. || Склон (горы). Альш. Лере, сăрт çамки çинче, Пушчă ларни курăнат. Утăм. Çара çамка ту айĕнче савса ларать Хăмăшлăх ялĕ. || Мыс? Алекс. Нев. „çăхан чулĕ“ тиекен çамкара.
над, поверх, по поверхностн. Ир. Сывл. 19. Ик-виç çухрăм ял çийĕн ян-ян! каяç сассисем. Шорк. Хӳреллĕ çăлтăр (комета) пирĕн ял çийĕн, вăрман çийĕн иртсе карĕ. П. Патт. 26. Кăвакалсем çаралнă уй-хирсем çийĕн, сарăхнă вăрмансем çийĕн вĕçсе пынă. Ск. и пред. чув. 108. Вĕçсе иртет сăрт çийĕн, вутăн-хĕмĕн явăнса (о летуне). Ib. Çӳçĕн кăтра хĕррине хăлхи çийĕн устарнă.
снег с ветром, буран. N. Çил-тăман вĕçтерет. М.-Чолл. Çил-тăман пек вĕçтерсе... Шемшер. † Сăрт айĕпе çол турăм, çил-тăман килсе вĕçтерсе карĕ. Ib. Мăн çол хĕрĕнчи яштак хорăн, çил-тăман килсе хоçса карĕ. Шибач. Çил-тăман тапратрĕ (типĕ полсан). Ашшĕ-амăшпе. Ăш çуна пуçласассăн, çынна çил-тăман нимĕн те мар. Бгтр. Уйăх карталансан, çулла çумăр, хĕлле çил-тăман пулать, теççĕ. Изамб. Т. Ун чухне çилĕ-тăманĕ те пулмарĕ. N. Çил-тăманра (в буран). || Свара, ссора. Кан. Анчах ĕç капла пулни кил-хушшинчи (домашнюю) çил-тăмана пушшех çавăрттарса ячĕ.
назв. моления о дожде. N. 1906-мĕш çулта, майра тăваттăмĕшĕнче, çумăр чӳк турĕç. Чиркӳлĕ Аччара çумăр чӳк Çавал шывĕ хĕринче турĕç. Акă ун çинчен мĕн калаç: кашни килтен çăмарта, çу, кĕрпе, çăкăр-тăвар пухрĕç. Вĕсене пухса пĕтерсен, шыв хĕрринче пăттине, çăмартине пĕçереççĕ. Пур çимĕçне пĕçереççĕ те, унтан чăркуççи таран шыва кĕрсе тăраççĕ. Хуранне икĕ ват çынна тыттараççĕ, хуранĕ çурри шывра. Унтан темĕскер каласа чӳклеççĕ. Стариккине аçам тăхăнтараççĕ, хул-хушшине мăнă çĕлĕк тыттараççĕ, чӳк апачне унта çияççĕ те, пурте шыва кĕпи-йĕмĕпех сикеççĕ. Унтан иртсе пыракана курсан, уна та шыва тĕртсе яраççĕ. Çав уйăхрах 7 числара Катекре те çумăр чӳкĕ турĕç. Катекри çырман пĕр енчи туман, пĕр çути тунă, çăмарта икĕ çĕр пулĕ, кĕрпе пĕр пăт пулĕ, çупала сĕт икĕ витре пулĕ. Попечитĕлствă чарма тăрăшнă та, халăх пушшех урса кайнă. N. Пирĕн Çĕрпӳ хулинче, Мами вулăсĕнче, Ачча приходĕнче çумăр чӳк тăваççĕ. Ачисене ваттисем хушаççĕ. Вара ачасем çăнăх, кĕрпе, çу, çăмарта пуçтарса çӳреççĕ, унтан пĕçереççĕ. Пĕçернĕ чух та ачасене çерçи чĕппи илме яраççĕ. Ачисем çерçи чĕпписене илсе пыраççĕ, хăшне шыва яраççĕ, хăшне яшка çине яраççĕ те, унтан, çимелле пулсан, тĕслĕрен курăк татаççĕ те, шыв хĕрне лартаççĕ. Вара яшки пиçсен ялти ватă стариксене, юмăç-карчăксене чĕнеççĕ те, сăрт çине шыв хĕрне яшкине йăтса каяççĕ. Унтан вара ват стариксем, юмăç-карчăксем çĕлĕккисене хул-хушшине хĕстереççĕ, чӳклеççĕ. Яшкине, пăттине, çерçине, çăмартасене, пашалусене çинĕ çĕре пурте тухаççĕ: ачисем те, ашшĕ-амăшĕ те — пурте хура кĕпи-йĕмĕпех пыраççĕ. Шур тăхăнма юрамасть, тет. Вара, пурте пухăнса çитсен, апат çияççĕ. Апат çисе тăрансан, шыва сикеççĕ. Тата хăшĕ сикмесĕрех тараççĕ те, вара вĕсене виççĕн-тăваттăн хăваласа тытаççĕ те, тӳрех шыва утаççĕ. Хăшĕ çапах тарса хăтăлаççĕ. Вара шывра кăвакал пек лапăртатаççĕ. Мами вулăсĕнче Шăхасан приходĕнче çаплах тăваççĕ.
половина. КС. Çурмаран хуç. Переломи пополам. N. Пуçĕнчен пуçласа ури тупанне çитичченех çурма таранччен ӳчĕ типсе хăрса кайнă унăн. Кĕвĕсем. Хампа хирĕç тăрса калаçакана çурма чунăма çурса парăттăм. Сред. Юм. Ăсĕн кăçал çорма хĕлтех çиме пĕтнĕ, тет. У них, говорят, нынче хлеба хватило только до половины зимы. N. Çурма тура (в полугоре), пĕр пит илемлĕ курăнса тăракан сăрт çинче. || Средний. ХЛБ. Çĕртме хыççăн сӳресессĕн аван мар, çĕр вара сывлăш çавăрса илеймест; сӳремесĕр вăхăт нумай иртсен те, юрамасть: усал курăкăн тымарĕсем шанаймаççĕ, çавăнпа сӳрессине çĕртмепе хутăштарнă (!) хушшинче çурма вăхăтра сӳрес пулать. || Орау. Темскерле сурма этем (урод, полоумный). Изамб. Т. Мĕй кирлĕ маррине калаçан, çурма! || Прозвище мужчины. Альш.
„верхняя улица“; назв. улиц в ряде чувашских селений. Б. Акса. Çулти кас, вăл кас сăрт çинче ларать.
(с’ӳл’т’-с’и), назв. холма („сăрт“). Старак.
бежать иноходью. Юрк., КС. СПВВ. Çăр, çăрха, иноходец; çăрхаласа чупать (иноходью). Лашм. † Кĕçĕн Çарăмсамăн, ай, леш енче хура кăтра çăрхисем çăрхалаççĕ. Ау ЗЗ9. † Çĕр çитмĕл сум париччен хура çăрха эпĕ илĕп: ир тухсан та çăрхалĕ, каç тухсан та çăрхалĕ. Бюрг. † Пĕчĕкçеççĕ лаша — шурă лаша, сăрт çамкине çитсен çăрхалат. Юрк. Лаши мĕскĕн, тепле начар пулсан та хытă сăптăрнăран, пуçне çăрхаласа чупа пуçлат. || Семенить. Альш. Курак, курак кураклат, хура çĕр çинче çăрхалат. Сред. Юм. Мĕн çăрхаласа çӳрен эс тек килĕрен килле. Ib. Ôттине те ôнта пĕлмес вит ôлă, çăрхаласа çиç отать; пăх-ха ĕнтĕ епле çăрхалать. N. † Çичĕ ютăн туй халăх ват йытă пек çăрхалать. Н. Лебеж. † Икĕ аллине сарса çăрхалать, ял вĕçĕнчен пăхса палларăм. Ст. Чек. Çăрхаласа пырат — вĕт-вĕт утса шырат, ташласа пырат.
или çĕр çăвĕ, „земляное масло“. Вид особого гриба, в корне которого бывает жидкость (масло), которою мажут поранения. Тюрл. Çĕр-çу (земляное масло, лекарство) хор çăмарти пек полать; аври пор, кашăк аври пек; сăрт çинче полать. Шибач. Çĕр-çу, земляное масло (пит шăршлă полать, лайăх шăршла). Торп-к. Çĕр-çу, назв гриба. || Керосин. Хурамал. Çĕр-çу.
понуд. ф. от гл. тыт. Хир-б. Стариккине аçам тăхăнтараççĕ, хул-хушшине мăнă çĕлĕк тыттараççĕ. Çĕнĕ-Кипек. Кăшманла выляс пулсан, пĕр мăнă, вăйлă ачана суйласа илеççĕ те, пĕр-пĕр юпаран тыттарса тăратаççĕ (заставляют держаться за столб). Регули 732. Эп она тыттарам (тытма калам). Ib. 697. Тыттаракан маррине кăтартрăм (тыттарманнине). Ib. 733. Вăл хăва тыттарчĕ (сам дался в руки), эсĕр çавăнта она тытрăр. || Давать в руки, вручать. Изамб. Т. Хам та илĕп, ан тыттар (не давай в руки, не угощай), нумай пулмас-ха çини (я недавно ел). N. Пушă черккине калле тыттарат. N. Чей таврашне тыттарман. В. С. Разум. КЧП. Мана, атте-анне куриччен, аллă тенкĕ алла тыттарчĕ. || Всучить (негодный товар и пр.). Юрк. Сана вара, улталаса, шăтăк сăмавар тыттарса ячĕç пулĕ: шывĕ урайне юхса туха пуçларĕ-çке! тет. || Прикрепить при помощи крючка и пр. Чертаг. N. Çуйăн вăлти юпине çыран хĕррине тăрăнтарса лартаççĕ, унтан тата шывăн икĕ енчен вăл юпана кантăрасемпе тыттараççĕ. Изамб. Т. Çав шăлсенчен (за эти копылья) хурама (вязки) анса тупансене (полозья) тыттараççĕ. || Скреплять (чем). N. Урапана тимĕр тыттарнă. N. Чӳречисем пĕчĕк, маччине тыттарман (не сплочены). || Пришить. ЧП. Хура шĕлепке хĕррине хура пархат тыттартăм. || Обивать. N. Арчана тимĕрпеле тыттарнă. || Отделывать (чем). Ачач 79. Кăвак йĕмĕсен çĕввисене хĕрлĕ йышши йĕрпеле тыттарнă. N. Çияла кĕмĕл тыттар. || Заставить (нанять и пр.) городить. N. Анкарти карти хамах тыттарчĕç. N. Эсĕр: анкарти тыттаратпăр, тенĕччĕ. || Огородить. Микушк. Çакă Микӳшкелĕн укăлчине тыттарар-и тăмра хĕлĕхпе? Кан. Сут пулакан çурта йĕри-тавра пралук картасемпе тыттарса пĕтернĕ. N. Сăрт хĕррине хӳме тыттарнă. || Дать взятку. N. Ĕçӳ тухтăр тесессĕн, ик-виç кĕмĕл тыттарас пулать. Çавăн пек пулнă ĕлĕк. || Обманывать. N. Тыттарать, обманывает. Кан. Вăл хуман пулсан та, сана: хунă, тесе, тыттарат. Пшкрт. Вăл мана тыттарчă (-чы̆; или: вăл мана чăсрă). || Щипать (о морозе). Якейк. Ай-ай, паян холхая тыттарать (холод, мороз заставляет хвататься за уши). || Точить. N. Пурта (çавана) кайса тыттарас-ха.
понуд. ф. от типшĕр. Собр. Сăрт-сăрт тăрăх çӳрерĕмĕр, çĕр-çырлисем шыраса, татам-илем тенĕ чух хĕвел пăхрĕ — типшĕртрĕ. Цив. † Ухрăмах (= улăхрăмах) çӳлĕ ту çине хĕвелпе пиçнĕ çырлашăн. Татамах çием, тенĕ чух хĕвел пăхрĕ, типшĕртрĕ.
ровный, гладкий; ровная местность. СПВВ. ВА. ТХКА 10. Атăл. Ку айкки сăрт, леш айкки тӳрем. || Плоский. О сохр. здор. Вĕсем (пуховые подушки и перины), çын выртсан, нихçан та яка, тӳрем тăмаççĕ, ялан путăк-шăтăклă пулаççĕ. || Прямо, напрямик, прямиком. СТИК. Сăмаха пит тӳрем перет. || Четвертая часть десятины. СПВВ. ВА.
оставить (человека), не взять с собою. Алик. Тула тăратса хăвартăм. Оставил человека на дворе, дожидаться. N. Маткуна киле таратса хăвартăн-и? || Лишить, оставить без ничего. Юрк. Миçе çынна çăкăрсăр тăратса хăварчĕ пулĕ. Баран. 109. Вĕсем (насекомые)... час-часах... пĕр пĕрчĕ тырăсăр тăратса хăвараççĕ. || Ачач 61. Вăрмансене, сăрт-тусене, юхан-шывсене хыçа тăрата-тăрата хăварса, кайăксем пекех вĕçме пуçлаççĕ.
назв. местности. Перво-Степаново. ДФФ. Хашкалăх ялтан кай еннелле Хурăн-шыв варĕ тепĕр енчеччĕ, çӳллĕ сăрт çинче.
хăвна ху, хăна ху, (ты) сам себя. Сред. Юм. Хуна ху инкек шыраса çӳрен эс. Ты сам для себя ищешь несчастье. Альм.-Сунар. Вăрăсен пуçлăхĕ ут çинчен аннă та: хăна ху уçăл (сам собою отворись), тенĕ. Çав вăхăтрах сăрт хăех уçăлса кайнă (холм расступился). Ib. Хăна ху хупăн! Сам собою затворись! (Говорит раскрывшемуся холму). ФПП. Муççа пичей, хăна ху ытлашши ан ман.
назв. урочища около дер. Н. Тиньгешевой. N. Хочаш киремеч ялтан пĕр çухрăмра, çырма хĕрринче пĕр сарт, вăл сăрт çинче кирĕмет тăваççĕ.
учащ. ф. от гд. хăр. N. Ӳсме аван ӳсрĕç пĕр, ытла сăрт çинчисем кăна хăшĕ хăркаларĕç.
(кургуδиы), назв. растения. ЧП. Рак., Кайсар. №№ 52, 53. Хĕрлĕути, куркути (то и другое растение) çаранта ӳсет. Ĕлĕк чăваш арăмĕсем çипписене хĕрлĕ çак курăксемпе тунă. N. Хĕрлĕ-ути сăрт çинче олăхра полать, куркути полать хырлăхра. Çавна йӳçĕтеççĕ, çавăншăн вара шыраççĕ она. Она пит тор-папай йоратмас, шăрш аван мар. Акса пĕтереççĕ, тирĕс тăкса пĕтереççĕ, вара старастасем шыраççĕ она. Камра топсан, строго судить тăвăпăр, теççĕ. См. курăк ути.
кăшарни, то же, что кăшальни. Синьял. † Хĕртсе хĕвел пăхнă чух сăрт хĕррисем хуралаççĕ; кăшарни çите пуçласан, савни çуккисем палăраççĕ. N. Раштав çитсен кăшарни те инçе мар. См. Золотн. 198. || N. Кăшарни ача.
(к'ӧ̆рл'э, кэ̆рл'э), шуметь. Сред. Юм. Пăрахут иртсе кайнă чôхне, хăй кôрăнмасан та, кĕрлени илтĕнет. N. Вут шыв айĕнчен каллах кĕрлесе çунса карĕ, тет. КС. Çурт (строение) çуннă чухне кĕрлесе, шатăртатса çунать. Альш. Хыпать (огонь) хайхи урамăн леш енне те. Каять кĕрлесе вăл енĕ те. КС. Шыв кĕрлесе юхать («водопад, сильный эвук»). Хĕн-хур. 203. Шур Чĕмпĕр хули кĕрлет хăй майпе... кунта тĕрлĕ шав... кĕрлет чан сасси. ДФФ. Унта сăрт айккинчен пĕр вăйлă çăл кĕрлесе юхса тухать; шывĕ сивĕ. Капк. Тулта çанталăк кĕрлет, ай тур-тур! N. Çил кĕрлесе вĕрет (самый сильный, с ревом). N. Кĕлте кӳртнĕ чух ялта урапа кĕрленĕ сас анчах илтĕнет. Чув. пр. о пог. 90. Сăмавар кĕрлесен, çăмăр пулат. Если самовар шумит, будет дождь. Шорк. Вăйлă çил тохнă та, вăрман кĕрлесе анчах ларать. N. Тупă сасси пĕр чарăнмасар кĕрлесе тăрать. Орау. Паян ир çăмăр хыт чашлаттарчĕ-çке! çурт тăррисем (железные крыши) аслати пек кĕрлерĕç. 93 çул, 11. Хаяррăн кĕрлекен тинĕс тĕлĕнче çамăр пĕлĕчĕсем хуп-хура ушкăнăн çакăнса тăнă. N. † Кĕтӳ килет кĕрлесе, хура ĕне килет мĕкĕрсе. (Хĕр йĕрри). Истор. Хай хрантсуссем, кĕрлесе, Мускава кĕрсе тулнă. КАХ. Пире килĕшпе чипер кĕрлесе (хорошо, весело) пурăнма пар, çырлах! (Хĕрт-сурт пăтти). Карамыш. Айроплан (или: яроплан) кĕрлет. Аэроплан шумит. N. Туй ачисем кĕрлесе те çитрĕç (подошли с шумом).
кочка более на сухом месте, напр., на лугах. М. Етмен. Собр. Карти тĕм, карти айĕнче муклашки. (Хăяр). Т. VI. Загадки. Тĕм-тĕм тĕмеске, тивмесĕрех тивет-çке. (Куршанкă). || Куст. N. Тĕм-тĕм ӳсекен йĕплĕ çырлаллă йывăç. Собр. Тĕм хăвана тĕллесе пырас пулат, теççĕ. Подходя к таловому кусту, надо держать (оружие) ка прицеле. Лашм. Тĕм-тĕм хăва хыçĕнче вуникĕ ăсан йăви пур. БАБ. Çеçен хирте тĕм хăва, тĕм хăвара сакăр çерçи, пĕр карăш. (Присловье к чуклеме). ЧП. Пыраттăм-пыраттăм çулпала, тĕм-тĕм шĕшкĕ тĕл пултăм. N. Йывăç тĕмĕ, куст дерева. А.-п. й. 39. Пытанса вырт тĕм хушшине, тет ула-такка. N. Тĕмсем хушшинче тилĕ пытанса выртнă мĕн. ЧК. Умри кашни тĕме, сăрт тӳпине тĕплĕн тĕрĕслетпĕр. Юрк. † Тĕмĕн-тĕмĕн йĕплĕ хулă, темиçе çул ӳссен те вĕренене çитес çук. || Толст. Курăк тĕмĕ. N. Кашни курăк тĕмĕ, кашни йывăç тĕпĕ ӳсни вĕсене хĕпĕртеттерет. || Куча. N. Чул тĕми. СТИК. Кăткă тĕми, муравейник. || Группа. В. Олг. Çăка тĕмĕ, группа лип, выросших из одного корня. || Пяток (снопов). Н. Седяк. Вырнă кĕлтене икшер, виç-шер, пилĕкшер хураççĕ, çавна тĕм теççĕ. Сред. Юм. Тĕм — пять снопов, внизу два, на них два и сверху один. N. Тĕм тултар. Букв. Эпĕ хирте тырă вырса икĕ тĕм турăм. Хорачка. Тĕм — пилĕкшер кĕлте. С. Тим. Тĕм çине тĕм лартăр. (Из моленья). БАБ. Тĕм çине тĕм хума, çĕмел çине çĕмел хума пар. (Из моленья). Чув. прим. о пог. 330. Çĕнĕ çул каç çăлтăр çăра пулсан, пăрçа, мăйăр пулать, хирте тĕм çăра ларать. Если в ночь под новый год звезды часты, на поле будут частые пятки (снопов хлеба), горох, орех уродится. Арзад 1908. Тăваттăшĕ миçе тĕм урпа вырнă? || Пять ручонок. Мыслец. Шарбаш. Тĕммĕн-тĕммĕн сӳс тĕми, пĕр пĕрчĕкĕн суйласа хитре çурăм турăмăр. Тĕмлĕх, кустарник.
стать кочковатым, бугристым, расположиться буграми. Батыр. Çуркунне çул çинчи юр час каймасăр тĕмеленсе юлсан, урпа пулат, теççĕ. Альш. Елекка пахчи (лес) вăл тепле лап варринче тĕмеленсерех ларать. Ib. Сĕвепе Атăл хутлăхĕнче ялан та çӳлĕ сăрт пырать тĕмеленсе. N. Тепĕр çул пăхатăн, вăл вырăнта йăлт хăйăр тĕмеленсе кайнă.
то же, что тин, только что. Алешк.-Сапл. Сăрт аякки ешĕл курăнать, тĕн юр кайса курăк шăтнăран.
печатная сажень. N. Çавалăн тарăнăшĕ хăш тĕлте пилĕк чалăш пулать, теççĕ. Орау. Амăшĕнчен çирĕм-вăтăр чалăш кайран пырать (о плохом жеребенке). Ib. Ялтан пĕр çĕр чалăшран вăрман пур. СПВВ. ИА. Чалăшра виçĕ аршăн. N. Чалăшра пĕре тăпра копаланă. N. Манран пĕр чалăш тупă етри пырса ӳкрĕ. N. Сăрт çинче икĕ чалăш йор. N. Чалăш= хăлаç. Якейк. Чалăш çорă шĕшки пор, кренкке çорă мыри пор. Там есть орешина, имеющая 11/2 сажени высоты, а на ней орехи по 11/2 фунта весом, || Сажень дров. Пшкрт. Чалăш татма кайса. Рубит дрова в казенном лесу по саженям.
чох, пора, время. Конст. чăв. Вара эпĕ: ĕнтĕ кăнтăрла çитет пулĕ, мана ăсатăр, пăрахут çине çиткелесе лараччен чух пулĕ, терĕм. Курм. Атьăр киле, ачасам, киле кайма чох полнă, хĕрсем кĕтсе тăраççĕ полĕ. Б. Хирлепы. Атьăр киле, ачасем, киле кайма чух вăхăт. Бур. Ĕнтĕ ир те пулат, каç та пулат, пире киле кайма чух пулат. Сред. Юм. Сана кайма та чох çиç (пора идти). || ЧС. Ун пек чух нимĕн туни те малалла каймасть. Ib. Çилĕ тата çавнашкал чух таçтан тухат-и тен, улăмпа витнĕ çурт тăррисене çавăрать анчах. Б. Олг. Су пол-ха тепре кориччен. Ста тата тепĕр чох корăпăр çапла, корăпăр. || Впору, как раз. N. Ку пиншак мана чухах. Этот пиджак мне впору. N. Ку мана чу-хах. N. Чох ларать темпир (впору, плотно). Сĕт-к. Ку сăхман мана чохах йорать. Орау. Пăх-ха, ку сăхман мана чухахç? Яжутк. Сăхманне тăхăнса пăхрĕ тет те, чухах пулнă, тет. Регули 1919. Чохах полчĕ сана (чох сана), чох килчĕ. Тайба Т. Кăçал хĕрсем вак кăна, пире выляма чух кăна. ГФФ. † Чух сарлака чĕн пиççи çинçе пилке чох полчĕ. || Во время, как раз. Янтик. Ирхипе тухса кайрăмăр та, чох çитрĕмĕр (= вăхăтлă). || Как раз. КС. Эсĕ Ыраша нумай пулать терĕн, мĕн нумаййи, чух анчах (только хватило). || Точь-в-точь. Изамб. Т. Кĕнеке арчана чухах кĕрсе выртăрĕ. Регули 1314. Ман сăмахпа чох тунă. Ib. 1277. Чох шотлă çӳрерĕмĕр. || Едва, чуть-чуть, кое-как, с трудом. N. Чух йăтса килтĕм. С трудом притащил. N. Салтак хутаçне чух йăтса пĕр çын патне пырса, хăна килĕ ыйтрĕ, тет. Paas. Чух-чух çӳрет (едва). N. Япаласем, çĕклемеллисем питĕ нумай, чух çĕклесе пыратпăр. N. Чох сӳсмен çĕклекенни. N. Чух тарса хăтăлтăмăр. Чув. календ. 1911. Шкулта кĕнекесем сахал пулаççĕ, вăл кĕнекесем ачасене те чух çитеççĕ. || Полный. Çутт. 55. Кĕрет те, арăмпе пĕр карçын чух çăмарта йăтса тухать. || Так! N. Чух кирлĕ сана! Так тебе и надо! Ст. Чек. Ку япала сана чух (гов., напр., избитому). КС. Чухах-ха ăна! Так ему и надо! Орау. Чухах-ха ăна, тек куштанланса çуреччĕ-ха (придирался. Гов. после того, как побили кого-нибудь или что-нибудь потерпел озорник, заслуживший наказание). Ib. Паян Яшка Елекçине хĕненĕ, тит, пасарта.– Чух кирлĕ, çавна шыраса çӳренĕ вăл. Ст. Чек. Ку эсĕр хĕнени ăна чух-ха. Так его и надо. Ib. Сана ку чух-ха! Так тебе и надо. N. Тăшмана çак чух, терĕм. || Посредственный, посредственно. N. Сан ачасем епле вĕренеççĕ? — Чух мар-и. В. Олг. Пĕр чох касат (коса). N. Учĕсем чухрах, çулсем хура. ЧП. Арăм пулсан чух кирлĕ. || Средний, средне. Шибач. Тырă-полă чох полчĕ – ни осал мар, ни лайăх мар. N. Чох вăтам хресчен, средняк. Васильев. Чăххи кĕмĕл сăхсассăн, чăх тытса кĕрекен хôрĕн опăшки питĕ пуян полать, теç, тырă сăхсан — чôх пôрнакан полать, кăмрăк сăхсан – пит чохăн çын полать, теç. СПВВ. Ни ватă мар, ни яшă мар, чи чух! Юрк. Вĕсем пит лутрах та пулман, чух кăна çынсем пулнă. Пролей-Каша. Чух çын, человек умеренного, не очень высокого роста. N. Чух лайăххи тури урам, чăн лайăххи сăрт касси. || Умеренный, умеренно. ХЛБ. Ыраша-и, урпана-и чух акас тетĕн пулсассăн, пĕр ана çине вăрлăхĕ сакăр пăталкка анчах кирлĕ. N. Пирĕн тантăш пит чипер, пирĕн йысна чух чипер. || Количество, мера. N. Нумай чух, много раз. || Достаточно. Юрк. Пӳлĕмĕм икĕ çынна пурăнма пит те чух, пысăк. || Немного. Орау. Чух пирĕн ĕнерен çӳлĕрех те ĕни, çапах та хаклă ĕнтĕ, алă тенкĕ тăмасть. N. Чух çĕрпӳрен иртсессĕн, Йĕпреç вăрманĕ патне çитсессĕн, çамрăк шулĕк калать ваттине. N. Унтан анне мана япаласем парса, ачашласа чух чарчĕ. Имень-к. † Саттин саппан чух кĕске, чух кĕске те, вăхăтлă. || Плохой, плохо. Сĕт-к. Ĕлĕк Ваçок калатчĕ: сарă вăрăм хĕрсене сарай кашти твас, титчĕ; халĕ хуне чох килчĕ, сарай кашти тăвĕ-ши, ыталаса çӳрĕ-ши? N. Хирти акăш çуначĕ чăпар пулĕ пуласси; мана çырнă çын ачи чухрах пулĕ пуласси. Алик. Эй чух акисам, пирĕн куçран ма пăхас, çӳлте çăлтăр курман-и? Тораево. Ĕлĕк Иван калатчĕ: хура вăрăм хĕрсене хуран хăлăп тăвас тетчĕ, ех пулчи чух пулчи. || Смирно, кротко. Якейк. Ай кин Мари пор, чох çӳрени (вести себя как люди) килĕшет. || Когда, пока, раз. N. Эп сухал хырнă чох эсĕ вырт. Артюшк. Тупăннă чух илсе таврăнас, тет. Раз нашлась, так ее взять надо. Регули 121. Вăл килес чох эп килте çок полăп. Ib. 174. Эпĕр килнĕ чох çиçĕм çиçрĕ. Такмак 1. Çитмĕл çухрăм çеçен хир урлă килнĕ чух куртăмăр эпир çил çунатлă урхамах. N. Çĕрелле те çӳлелле куçĕ пăхать утнă чух. N. Урампала пынă чух çĕр чĕтренет лайăххăн. Образцы 19. † Вăрман витĕр тухнă чух çĕмĕрт çинче пирĕн куç, урам витĕр тухнă чух хĕрсем çинче пирĕн куç. Калашн. 8. Хĕпĕртеççĕ çăлтăрсем уйăх тухнă чух, çутăра выляма лайăх тесе. Когда всходит месяц – звезды радуются, что светлей им гулять по поднебесью. Ib. 6. Çил-тăвăл çук чух тинĕс лăпкă тăрать, унăн кĕленче пек кăкăрĕ хускалмасть те. Бес. чув. 7. Пушăрах чух, чĕри ыратнăрах чух вăл вĕрентекентен тата кайкаласа ыйтнă, вĕрентекен кала-кала панă. Янш.-Норв. Пирĕн килте тепри пур чух вăйçăран ирттерет. Регули 291. Ĕç çок чох чĕнмерĕ, ĕç пор чох халь чĕнет. Ib. 292. Эп килте çок чох никама та кӳртмĕç. || В то время, когда. Регули 60. Тумалла чох (чохне) нимĕскер те каламарĕ. Ib. 250. Эпĕр ĕçлемен чох, çын нумай килет. Ib. 61. Çав вăхăтран çӳремелле чох пилĕк хут кайрăм эп онта. Ib. 278. Эп сумар чох вăл коленех килетчĕ. Ib. 283. Эп сумар мар чох онта кайса. Ib. 252. Эп пурмисра мар чох порте ман пата килетчĕç. А.-п. й. 73. Çынсем ĕçнĕ чух пирĕн те ĕçес килет,– тет Ваçлей. Когда люди пьют, нам тоже не мешало бы попраздновать. || Вместо того, чтобы... Четырлы. Çапла ĕнтĕ патшалăха тырă хăйсем сутса пульсă твас чух патшалăхран хăйсем ытаççĕ. || Во время. N. Эх, аван-çке ача чух. Образцы 41. † Атте-анне чĕрки çинче кĕçĕн чух таптанă йĕрсем пур. Регули 1186. Çимĕк чох килĕр; монкон чох кайрĕ. Абаш. Алтаккин чох килсе карĕ (корнăччĕ, встретил, килнĕччĕ). Регули 882. Эп килтĕм çакна тунă чох. Ib. 176. Ĕçленĕ чох ку томтир лайăх. || Букв. 1886. Выльăхсене пăхнă чух пăхатпăр, пăхман чух ахалех çӳреççĕ. || Чураль-к. Пирĕн ял ачи мулатси, шыв тĕпĕнчен чух илет. || Наобум.
солнцепёк. Пазух. Хĕвел питĕнчи курăка юр айĕнче куç курать. Изамб. Т. Ун пек сăрт çинче, хĕвел питĕнче курăксем шăтса туха пуçларĕç. Ала 59°. Кив кĕмĕлтен çĕрĕ те эп хывтартăм, хĕвел питне хурса та хăвартăм. Ск. и пред. чув. 29. Хĕвел питĕнче унта Шупуç ларать. Изамб. Т. Ĕнесем, лашасем, сурăхсем хĕвел питĕнче ăшăнса тăраççĕ. Туперккульос. 23. Тула илсе тухса, хĕвел пичĕ çине çакса ямалла. Баран. 95. Хура кăвак ту хыçĕнчен кăшт анчах хĕвел пичĕ куранчĕ.
край. См. хĕр, хĕрĕ. N. Сĕтел хĕрри, край стола. НР. Шор хĕррипа отмашкăн... Чтобы ходить по краю болотца... Хурамал. Аслă çулсем хĕрри çырлаллă, çиессӳ килсен татса çи. По краям большой дороги много ягод, если захочешь поесть их, то сорви и ешь. Ib. Аслă çул хĕрринче сар пушăтлăх, çул çыннисем пĕлĕç хисепне. На краю большой дороги — желтые молодые липы, идущие будут знать им счет. N. Çаран хĕрринче çĕр-çырли, пĕр çупкамĕ пĕр ывăç. Ачач. 59. Ашшĕ пĕр-хĕрринче хар-р-р! хар-р-р! харлаттарса çывăрать. Ib. 50. Тимуш чей чашкине, хĕррисенчен ик алăпа та пит асăрхаса тытса, тути патнелле илсе пычĕ. N. Çак Тип-касăн хĕрринерех пĕр пĕчĕк латакайрах, вăтам пӳрт пур. А.-п. й. 31. Çул хĕрринче пĕр армак-чармак йăвăç ларнă. N. Ку хĕрринчи, тот, который (сидит, стонт) с этого края. N. Уй-хирсем тăрăх сасăллă суха: „Хĕррине те ну, ну! “ — илтĕнет пĕрмай. Янгорч. Суха тунă чух лашана: хĕррипе! тесе кăçкăрса пыраççĕ. Янтик. Ушкăн кăна ушкăн тупăлха, чăн хĕррипе эпир касрамăр. Ст. Шаймурз. Аслă çул хĕррисем пылчăклă. Альш. Кайăк юпа тăррине пырса ларат, юпа хĕррине лараймас вăл. || Опушка (леса). Оп. ис. ч. Н. Вăрман хĕррине çитсен, çынни: вăсси! вăсси! — тесе кăшкăрса ячĕ, тет. Когда они подошли к опушке леса, человек закричал: „Взы! взы“! || Берег. Бес. чув. З. Тутар ачисем çав çырман çӳлĕ хĕрринче, хăшĕ çара уран, хăшĕ çăпата сырса, хăшĕ кĕпепе кăна кăшкăрса, выляса, чупса çӳренĕ. ГФФ. Тем чол шыв хĕррипе отсан та, эпир шыва каяс çок. Сколько бы по бережку не ходили, в воду мы не упадем. Истор. Хĕвелтухăç йĕнчи çĕрсене Атăл хĕрри таранчченех туртса илнĕ. ЧП. Шурă Атăл хĕрри. Ст. Шаймурз. Тинĕс çинче пит вăйлă çил тухат, вара пичĕкене çыран хĕррине илсе юхтарса тухат. Орау. Шыв хĕррипе карĕ (если берег обрывистый, то: çыран хĕррипе карĕ), пошел вдоль берега. N. Хĕррисем (у реки Булы) кăш тĕлте тарăн, кăш тĕлте сăрт. || Употребляется в качестве послелога. А.-п. й. 16. Пĕр вар хĕрринчен куна хирĕç тем пысăкĕш кăвак кашкăр сиксе тухрĕ. N. Картасем хĕрринче (под заборами) выртса çӳрекенскер. || N. Каç пулсан, вăрçă хĕррине ĕçлеме каяттăмч.
подр. стуку. А.-п. й. 89. Пĕрене виçнĕ пек пулса, пуртипеле шак! шаккать. Орау. Хура туйипе хăй уммĕнчи шалчана шак шаккать. Юç. такăнт. З9. Кĕркури пуçĕпе урайне шак! тутарать (ударяется). Сред. Юм. Чолпа чола çапсан, шак тăвать. С. Айб. Атте мана пуçран шĕшлĕпе шак тутарчĕ (стукнул). А.-п. й. З8. Туратран турата ларса, шĕвĕр сăмсипеле шак! тутарать — тепĕр турат ӳкерет, шак! тутарать те — теприне касса ярать. НАК. Ачасем çиме килĕр, çиме килĕр! тесе кашăкĕпе чашки хĕррине шак-шак тутарать. А.-п. й. 42. Ула-такка тилле хапха çумне лартрĕ, хăй, хапха тăррине ларса, шаккама тытăнчĕ. Шак-шак! тутарать, шак-шак! тутарать. N. Шак-шак шаккать. СТИК. Шăннă çын шăлне шаккат (или: шак, шак, шак тутарат). Кан. Сӳнме пуçланă чĕлĕмĕпе урапа кăшăлне шак-шак-шак! шаккаса илчĕ. Выçăхакансем 27. Сысна ашне туртар-ха,— терĕ хĕрарăм, кашăкпа чашăк хĕрринчен шак шакканине илтех кайрам. Янгильд. Тукмак çавăрнчĕ те, шăла шак-шак-шак шаккаса кăтартрĕ. Буин. Хура вăрман хыçĕнче шак-шак вутă касаççĕ, çакă ялăн хĕрĕсем пĕремĕк çисе ӳсеççĕ. Актай. Автан çине пĕр йĕкел шак ӳкрĕ, тет. Бес. чув. 15. Çав вăхăтра пĕр çын ăрам енчен чӳречене шак шаккарĕ те: Микулай тете, пухăва! тесе кăшкăрса ячĕ. Синерь. Шак-шак шакăлти мине шак-шак, туп-туп тупарти (тупарти?) мине туп-туп. (Сăра юхни). Коракыш. Шак-шак юман, шак юман, шак юманта шак турат, шак туратра шак йĕкел. (Куршанкă). Янбулат. Шак, шак моклашка дерев опух тепер пошолă мăкăльт тора (торог?). (Загадка. Çона çолăнни). || Подр. оцепенению, отвердению. Баран. 58. Хăранипе шак хытса кайнă (они). N. Тĕлĕнсе шак хытса кайнă (изумился). О земл. Ун пек çĕр çумăр хыççăн шак хытса ларать. Баран. 131. Типсе çитсен тăм шак хытса чул пек пулать. Ib. 128. Вĕçĕ (языка) шăллă-шăллă шак хытă. || Совсем, совершенно. Тюрл. Шак типсе карĕ. Кан. Каçхине çывăрма выртаççĕ те, ирхине шак тусан пулса тăраççĕ (на утро встают, после сна, все в пыли). || Исключительно. Собр. Хĕветле салам янă, тет, янă тет, шак шерепе янă, тет, янă, тет; çемен салам янă, тет, янă, тет, шак канфет янă, тет, янă, тет. || Сплошь. Букв. Ани пулчĕ çула тăрăх, шак та тулă акрăмăр. ЧП. Шак та тулă авăрать. Байгул. Сăрт хĕрĕнче тумкати шак та сарă тулă явăнайрать. Сред. Юм. Шак сиккипе кайрĕ ô, корăнми пôличчен çапах. Пока из виду не пропал, он все вскачь несся (на лошади). N. Утмăл та çухрăм сĕм вăрман, шак уттипе тухрамăр. Тюрл. Çак Тĕрлемес вăрманĕнчен тухнă чух, шак чуптарса килтĕмĕр, утмăл çухрăм вăрманне шак уттарса килтĕмĕр, çитмĕл çухрăм вăрманне шак сиктерсе килтĕмĕр. (Хĕр йĕрри). || Всегда, постоянно. Сред. Юм. Шак та çапла хытланать. Всегда так делает. СПВВ. Шак та çапла. Все так, всегда так. Тюрл. Шак волтса итать (= ыйтать). Постоянно хочет узнать тихонько. || Встреч. в заумных песнях. Кĕвĕсем. Шак та çук, шак та çук, шак та çук та пире çук. Байгул. Шак, шак, шак каюк, шак каюк та пире йӳк. Ib. Шак-шак кайăк, шак кайăкран пире йӳк, чалма-чалма чалтирек, калик (калих?) салам пĕр салам. Юрк. Шак-шак, шак кайăк, шак кайăкне пире пар. Ала 104°. Шак-шак, шакка-иикки, Чорикасси Макаркки, вортты-вортты — ворворихха — Тяма-лохха — Ляплахха.
бубевчик. Тюрл. Шонкăрмо шонкăр-шонкăр-шонкăр тăвать (глухарь у лошадей;. || Назв. камня. Тюрл. Çырмара чăнкă сăрт хĕрринче пулакан шонкăрмо [камень, внутри пустота и ядрышки, при сотрясении шолто (= шалта, внутри) шонкăрт-шонкăрт тăвать].
острый, остроконечный. А.-п. й. З8. Туратран турата ларса, шĕвĕр сăмсипеле шак! тутарать те – пĕр турат ӳкерет, шак! тутарать те, теприне касса ярать. N. Шĕвĕр сăмса Ехвинсем пур (хушамат). || Вершина. Кан. 1927, № 212. Вăл сăрт шĕвĕрне пырса пăхсан, шăмă çунтарсах тунă темелле. || N. Шĕвĕр вĕçлĕ, остроконечный. Г. А. Отрыв. Шĕвĕртерех тăрлă, с несколько заостренным верлом. || Резкий (напр. о ветре). Чирич-к. Шĕвĕр çил. Ядр. Шĕвĕр чая сасси улăхра, сарă хĕр сасси улахра. Якейк. Чăнкăл-чăнкăл чан сасси, шĕвĕр чан сасси ял çинче, пирĕн ятсем хот çинче. || Так называют шутливо детей. Орау. Вăн ман çăкăр çима шĕвĕрсем ӳсеççĕ халĕ. Ib. Шĕвĕр — сорви-голова (о детях 8–10 лет). Зап. ВНО. Ах, шĕвĕр, ăçта каян? N. Ах ты, шĕвĕр, ăçта каян? Икково. Шĕвĕр — простак (о мальчишке).
острый. Зап. ВНО. || Вершина, острие. Сам. З5. Çӳллĕ, чуллă сăрт,– юрпа витĕннĕ – лараççĕ шăпăрт, шĕврешкисемпе пăхаççĕ пĕлте (= пĕлĕте, острые вершины).
назв. поля и леса. Нюш-к. Палам-çут (сăрт).
послелог, указывающий близость. См. пет, çум. Якейк. Пӳрт çинчен йор моклашки (комок снега) татăлса анчĕ те, ман пата (возле меня) тӳрех ӳкрĕ. Çĕнтерчĕ 13. Хам патăнта ĕçленĕ чух. Орау. Хăвăр патăрта ĕç çук-и? Нет ли у вас у самих работы? Ib. Чăваш арăмĕ, сăмах пĕтсен, тухса кайиччен-и, хăй панчен хăна тухса кайнă чухне-и: сыв пул тати, тет. Тем пулат вара вăл «тати»? Вăл сăмах «сывă пул тата», «тепре куриччен» тени патнелле пырат пулмалла. Ib. Утаралла карĕ, пошел по направлению д. Отары (ее видно, м. б. идущий пройдет и дальше). Утар енелле кайре, пошел в сторону д. Отары (деревни не видать и о ее направлении лишь заключают, напр., может быть за горой); Утар патнелле кайрĕ, пошел близко к Отарам. N. Каç пулсан, эпир унпа ларса (в экипаже) кӳрĕш яла, хĕр патне тесе, тухса кайрăмăр. Шугур. Мана вара усрама пĕр начар çын патнĕ пачĕç (к бедняку). ЧС. Пирĕн патра пĕр ватă çын пычĕ. К нам пришел один старый человек. Бес. чув. 3. Ял патĕнчен кăнтăр енче Ч. ятлă çырма пулнă. Собр. Чавса патĕнче те, часах çавăрса çыртас çук. (Послов.). О сохр. здор. Мăйĕ хăлха патĕнченех шыçса кăять. Эльбарус. Онччен те полин ман патналла çамка çинчи сăнакне (знак) çутатса питĕ хытă стрелок чопса пыма пуçларĕ. N. Перĕн патнали (= пирĕн паталли) çынсем çок. Нет людей из нашей местности. Земледелец. Иалсене ял теме çук, пирĕн Пăва, Çĕрпӳ хулисем патне те пыраймаççе (не нашему Буинску или Цивильску чета). Сред. Юм. Самми патне пӳнеттейпе пырса шыранă. Самсона обыскали с понятыми. Ib Патнерех пынапа хай сăрт хĕрлĕ пôлчĕ тăчĕ, тет. Регули 1206. Ĕлĕк вăл ман патра порăнса. Ib. 1532. Вăл кисеснех вăлсам патне кайрĕ. Ib. 1524. Вăл килчĕ он патне, ман атти патне, ман пата та килчĕ (ман пата анчах килмерĕ). Ib. 1142. Вăл сан патран ман пата килче. N. Çав çăмăрлă хура пĕлĕтсем пирĕн патралла киле пуçларĕç. Етрух. Кĕркури пиче патне кайса ларнăч, урăх никам патнех те кайса ларнине астăвмастăп, тет. N. Вăл çын патне питех çӳремест (редко к кому ходит). Синерь. Выçса вилеттĕмчĕ, çак çын хăй патне (к себе) илсе кайса тăрантарса усрарĕ, ачисене кĕтӳ патне (в пастухи, в подпаски) пачĕ тăранса пурăнма, тыра çитмерĕ, тесе калать, тет. Альш. Чапăрлă шывĕ патнерех çитерехпе пĕтет (ту аякки). N. Ху патунтан (= патăнтан) хуса ан яр мана. Кан. Ишчейккăсем патне хурса хăварнă япаласене илес тесе тухакансем пулчĕç те, ишчейккăсем патне те ямаççĕ. N. Ыраш патне тухатпăр. N. Ман патна, ко мне. N. Патне çитрĕмĕр (метаф.). N. Сан пата (у др. патна) килтен хут яраççи? || Около (во временном значении). Трень-к. Эрне патне, около недели, т. е. приблизительно в продолжение недели. Б. Янгильд. Çак ухутник мулкачă çурине пĕр эрне патнелле усрарĕ. N. Хоçи пер çер тенкĕ патнех петерчĕ. || Приблизительно, circiter. О сохр. здор. Крахмал 50 мыскал патнелле пырать. Крахмала около 50 золотников. Ib. Пĕр çынтан тепĕр çынна ерекен чирсем пит нумаях мар, пер çирĕм патне анчах. Кан. 84 проччăн патне пулать. Ib. Черече пин патнелле, тесе, ăсатса яраççĕ. Елаш. Вăл (ял) пĕр çĕр аллă çул патнеллех пулать пуçланса кайни. Эта деревня освована не меньше, как лет со 150 тому назад. || За. N. Пуçтарса хуна пахча çимĕçĕсем вĕсем пурте пĕрле пĕсерсе çиекен апат патне кайна. Синерь. Мĕн шырасси, апай патне (за мамой) килтĕм, тенĕ. Ишек. Унтан вара эпĕ çын пăрçи патне нихçан та кайман (воровать чужой горох). Чăв. й. пур. 11. Ашшĕне эрех патне ями пулчĕ. Ала 9°. Вăл çапла тавар патне тухса каяс умĕн, ун патне пĕр ватă хуçа (купец) пырса кĕнĕ. N. Мĕн патне карăн? — Шу патне карăм (за водой). Регули 1092. Эп окçа патне (окçашăн) килтĕм. Ib. Вотă патне каятăп. || В сравнении. N. Çулленхи патĕнчи ырашăн пĕрчи пит вĕт. || С причастием будущего времени в чувашизмах. Ау 14°. Упа, капантан ута ыталаса илет, тет те, перет, тет, илет, тет те, перет, тет, пере-пере капана пĕтерес патне çитре (разбросал почти весь стог), тет. Регули 126. Каяс патне çитнĕ. Ib. 125. Вилес патнех çитиччен хĕнерĕ. Янгильд. Çорконне, йор кайса петес патнелле (близко к тому времени, как сойти снегу) сорăхсене çитерме тохаççĕ. || Послелог в знач. русск. предлога — к. Регули 1528. Лепле вăл исе килĕ? онăн çынсам çок, утсам сахал тата, он патне тата (к тому же еще, кроме того еще) хăва ĕçне пелимаçть. || N. † И памăпăр, памапăр та, патне çитсен (когда подойдет время), чармăпар. || Яргуньк. Иван ĕçĕрĕ (выпил), тет те, патнех кайса ӳкĕрĕ, тет, Иван. N. Вăл хăй порăннă пӳрт пӳртекӳне керсен, ăна такам аякран çĕçĕпе чикнĕ те, çĕççи патнех çакăнса йолнă. Когда он входил к себе в сени, его кто-то ударил в бок ножом так, что нож остался в боку.
то же, что пек, как. Нюш-к. Çав вăрçăра çăмăр çунă пик кайăк вилсе ӳкет. N. Виçĕ уйăх виçĕ çул пикех туйăнчĕ. Сред. Юм. Ăсĕм тутар пик тăхнаççĕ. Ib. Пикех, совершенно как. Пикрехех, почти как. Пикрех, похоже на... Ib. Мĕн Пейĕс пик тайкаланcа çӳрен! (Чипер, тӳр ôтса çӳремен çынна калаççĕ). Ib. Тăта каять-каять, тет, ача, пĕр хĕрлĕ сăрт пикскер корнать, тет. Ib. Эсĕ ôн пиккине полтаран-çке (с иронией. Кирлĕ мар япала тусассăн калаççĕ). N. Нимĕç инçе мар, пĕр çухрăм пик анчах.
(пĕр + ластăк), немного, чуть-чуть. N. Ман пăрластăк анана хытта ан хăварăр. Регули. Пăрластакăх (пĕчĕккех) тытимарăм. IЬ. 1388. Пăрластăках ман чол исе килимарĕ. С.-Устье. Тилĕ çав сăрт çинче пăрластăк выртсан, ун патне пĕр упа пычĕ те, тăратат (будит). Пшкрт. Тата тепри калат: ларса кăнăпăр пăрластăк, тет.
(пэ̆лэ̆т, пӧ̌л'ӧ̌т'), небо. Г. А. Отрыв. † Кунĕсем пĕр уяр, кунĕ уяр, уяр пĕлĕт хушшинчен çил вĕрет. N. Хăш чухне пĕлĕте çумăр пĕлĕчĕсем хупласа илеççĕ. Сунт. Пĕлĕтелле пăхса тĕлĕрнĕ. Ст. Чек. Пĕлĕт ĕлĕк çĕртен инçе мар пулнă, пĕри авал аслăк çине хăпарнă та, ача пăхне çăккăрпа шăлса хĕстерсе хунă, вара пĕлĕт вуник сутка мĕкĕрсе хăпарнă, тет. БАБ. Ĕлĕк пĕлĕт пит лутраччĕ, тет: аслăк çӳлĕшĕ анчах пулнă, тет. N. † Çĕнĕ пӳртĕн тĕтĕмне пĕлĕт илет парнене. N. Пĕлĕт таса. Небо чисто. ГТТ. Пĕлĕт çичĕ хутлă, пĕлĕт хуппи уçăлать, кăвак хуппи уçăлать, пĕлĕт тарать; пĕлĕт çийĕ, айĕ, кăвакĕ, тĕттĕмĕ, хура, сарă, сивĕ, ăшă. N. Касăрмара мар, пĕлĕтпе тан сăрт тăринче окопра выртатпăр. N. Пĕлĕт туртса килет. Небо затягивает тонкою пеленою. Ст. Чек. Пĕлĕт çинче пĕр пĕлĕт çук. На небе нет ни облачка. Орау. Пĕлĕт тăрнче (тăрне) шыв та юлмарĕ пуль: çăмăр пит нумай çурĕ. Юрк. Пĕлĕт аякра тĕтрелĕ курăнсан, уяр пулат. Ачач 110. Чечексем нумай çĕре чăсăлса выртать те, кăвак пĕлĕтелле пăхма тапратать. Ал. цв. 3. Унăн витĕр пăхсан, мĕн пур пĕлĕтри илем курăнтăр. Чув. пр. о пог. 166. Пĕлĕт хăймаланать, небо принимает молочный цвет, сметанится (от хăйма — сметана, сливки). Нельзя ли видеть здесь подобие «забеливания» щей молоком или сметаной? || Облако, туча. N. † Тăваткăл шур тутăр вĕçтернĕ чухне, уяр çанталăк пĕлĕт туртрĕ. Чăвашсем 20. Тата телейлĕ çын пĕлĕт (облако) тупат, тет. Вăл пĕлĕт пит выйлă çумăр çуса кайсан тупăнат, тет. Вăл çумăр çунă чух çумăрпа пĕрле ӳкет, тет. Вăл сутĕн (студень) евĕрлĕ çеп-çемçе те, анчах пит шурă пулат, тет. Ăна тупсан вара кĕленче савăт çине ярса усрама кирлĕ, тет, вăл кĕленче çинче, çумăр пуласса сиссен, хăпарса каят, тет, уяр пуласса сиссен, типсе лапчăнса, пĕрĕнсе каят, тет. Çав пĕлĕт тупнă çын, аллисене çав пĕлĕтпе сĕркелесен, вăл çынна вара ĕç патĕнче никам та ĕçлесе çитереймеçт, тĕт: вăл çын ĕçе пит хăвăрт тăвакан пулат, тет. Б. Олг. Пĕлĕт аякран йохсан, сомăр полат. Шел. П. 18. Ӳсет пĕлĕт ӳснĕ пек халь (чит. халĕ) унта вăй-хăват. IЬ. 34. Тĕрĕксемпе малашне пĕлĕт (не пĕлĕш?) пекех ӳсеççĕ. Дик. леб. 40. Хура пĕлĕт хупласа килет. Собр. Çăмăр çусан, каçпала уяртсан, çĕрле уйăх пĕлĕт айĕнче тăрсан, хура шăнасем куç çине ларсан, ыран калах çăмăр пулат, теççĕ. IЬ. Уйăхсам тĕлне пĕлĕт туртсан, пире асăнмасăр ан тăрăр. Нюш-к. Инçетре пĕлĕтсем кăвакарса кайнă. Аслати ăлтать, çиçĕм çиçет. Шăна чир. сар. 17. Апат çиекен пӳлĕмсенче тасатман пулсан, шăнасем яланах пĕлĕчĕпех вĕçсе çӳреççĕ (целыми тучами). СТИК. Пĕлĕтсем ĕне чĕлхи пек пулчĕç. Облака расположились узкими полосами, оставляя промеж себя синие полосы чистого пространства. Изамб. Т. Хĕвел тухăçĕ хĕрелсе пĕлĕте ларсан, çумăр пулат. IЬ. Эпир кĕтме тухас каç (каçпала) пĕлĕт хупласа илчĕ. IЬ. Ав пĕлĕт хăпарат. IЬ. Пĕлĕт шăват (двигается); пĕлĕт хăпарат (поднимается); пĕлĕт туртат (близко к дождю). IЬ. Пĕлĕт çинелле пăха пуçларăмăр. Шел. 72. Хурт-хăмăрсем... çӳçе кăчăкисене пĕлĕт пек сырса илсе... сĕрлеме... тытăннă. Шурăм-п. Кĕвенте çăлтăр патĕнчен пĕр пĕлĕт татки иртсе кайнине астăвса пыратăп. IЬ. Иртнĕ каç ала-çăлтăра пĕлĕт пусса илчĕ. N. Пĕлĕт çинче хура пĕлĕтсем юхатчĕç (шăватчĕç). По небу неслись тучи. ЧС. Вара пĕр çумăр пĕлĕчĕ тухрĕ. Ст. Арабоси. Пĕлĕтсем анчĕç. Нависли облака. Альш. Пĕлĕт чупат. Облака несутся. Ст. Шаймурз. Хĕрарăм патша, пыра-пыра, икĕ пĕлĕт хушшине пырат, тет. Чув. пр. о пог. 2. Хĕвел пĕлĕте ларсан, пĕлĕтлĕ пулать, çанталăк йĕпене каять, çăмăр пулать. Если солнце садится в тучу — будет облачно, погода к ненастью, будет дождь. IЬ. 167. Пĕлĕт каркаланать, облака связываются. Пĕлĕт ярăмланать. Небо делается полосатьм. Пĕлĕт ярăмланать — означает также полосы дождя, видные на горизонте. Сущ. названия сложн.: çӳхе ярăмлă — перисто-полосатые; сайра ярăмлă — перисто-кучевые облака, расположенные рядами. IЬ. Ярапаллă пĕлĕт, облако бахромою; особый вид перистых облаков, образующийся при восходе и закате солнца. При этом наблюдается следующее: при закате облака образуются на западе, идут от солнца, образуя длинные, загнутые на конце ветви, при восходе вместо этого они образуются на востоке или юге; бывают алые. Обыкновенно бывают эти облака в сухое и тихое время. Если при восходе они очень красны — к дождю. После восхода они пропадают. IЬ. Вĕçкĕн пĕлĕт, щеголеватое облако. IЬ. Кăтра пĕлĕт, кудрявое облако. IЬ. Сайра пĕлĕт, редкие облака, отдельными клочками. IЬ. Çăмăр пĕлĕт(ĕ), туча, дождевое облако. IЬ. Тикĕс пĕлĕт, плоское облако. IЬ. Типĕ пĕлĕт, сухое, бездождное. IЬ. Хытă мар пĕлĕт, пушистое, размытое облако. IЬ. Хулăн пĕлĕт, тачка пĕлĕт, толстое облако. IЬ. 168. Сурăх çу пек пĕлĕт, как баранье сало (на щах), мелкие высокие кучевые облака — к вёдру. IЬ. Кăпăш пĕлĕт, рыхлое облако, как вата, с нерезкими очертаниями (противоположно хытă). IЬ. Хурт карасĕ пек пĕлет, как пчелиные соты, появляются перед обедом. Если из них образуются синие облака, не особенно толстые — к дождю, а если пропадают — к вёдру. IЬ. 166. Çӳхе пĕлĕт, тонкие облака, сквозь них видно голубое небо; бывают различной формы; кажется, перистые облака. IЬ. 3. Хĕвел хулăн пĕлĕте ларсан, тепĕр куннех çăмăр пулать. ТХКА 11. Савăт хашлат, труписенчен кăвар, тĕтĕм тухса, кăвак пĕлĕтпе хутшăнать. Савăт тĕтĕмĕ кăвак пĕлĕтпе тĕнчене сарăлать. Ачач 71. Çӳлти, çич хут пĕлĕт тăрринчи илемлĕ рай. N. Паян кунĕпех пĕлĕтсем юхаççĕ. Сред. Юм. Çăмăр çуса чарăнсан, çăмăр пĕлĕтне: карланса кайрĕ, теççĕ. IЬ. Пĕлĕтрен çăмăр ярăмланса çуни корăнсан калаççĕ: пĕлĕт ярăмлана пуçланă. (Указывает на падение дождя в одном месте, как оно представляется на далеком расстоянии). Сред. Юм. Пĕлĕт таткаланса карĕ. (Çăмăр çуса чарăнсан, уçă вырансем курăна пуçласан калаççĕ). СТИК. Хĕвел анăçĕнче каçалапа пĕлĕтсем ярăм-ярăм тăраççĕ; е çумăр пĕлĕчĕ тăсăм-тăсăм тăрать — çавна: пĕлĕт ярăмланчĕ, теççĕ. N. Пĕлĕт пусса илет. Надвигается облако. Турх. Пĕлĕт также означает губку: пĕлĕт татăлса ӳкет!
без конца, без перерыва, соединенные концами. Богдашк. Икĕ тутăр пĕр вĕçрен, хачă касрĕ — уйăрчĕ. Альш. Киштек тăвĕпе пĕр вĕçрен сăрт хĕрринче, лапра, Кăнла-Кушки ларат. N. Вĕсенчен хăшĕ-хăшĕ пĕр вĕçренех темиçе çул пĕр вырăнта ĕçленĕ. Юрк. 15. Амăшĕ пĕр вĕçрен çапла чăмласа тăнине курсан, ывăлĕ те: ку анне мĕн пур пăрçине пĕтĕмпе çисе пĕтерĕ, тесе шухăшлат хăй ăшĕнче.
(аjлы̆м), locus demissus, низменность, низина. Якей. Эп сан лашасене çанти айлăмра кортăм. Я видел твоих лошадей в той низине. ЧП. Айлăма йĕтĕн актартăм. Я велел посеять лен в низине. Землед. Пĕр хĕрри сăрт, тепĕр хĕрри айлăм. Один берег высокий, другой представляет низменность. ЧП. Пăрна-пăрна выртакан айлăм ути мар-ши çав? Не низинная ли это трава, которая полегла туда и сюда (от своей густоты, высокого роста и сочности)? || Interdum adiectivi modo usurpatur. Иногда имеет значение прилагательного. Айлăм çĕр, locus detnissus, низменное место.
утес N. Сăрт тӳнсе саланса каять, камăр-чул хăй вырăнĕнчен куçса ларать.
то же, что кас. Дик. леб. 40. Касă-касă вăйлă çил-тăвăл пулассине пĕлтерет. СТИК. Çил касă-касăпа килсе уласа каят (эсĕ пӳртре ларатăн пусан). Чув. пр. о пог. 167. Касă-касă пĕлĕт — нависшие тучи, из которых идет дождь, сменяющие одна другую. (Срв: касă çил — напор ветра). Карсун. † Касă-касă пĕлĕт пулас-мĕн. Альш. Ывăлĕ ашшĕне хирĕç калать: эй аттем! пĕр касă çумăр килĕ те, ирĕлтерĕ ярĕ. || Отряд. N. Çапла каласа тăнă чух, сăрт хушшинчен пĕр касă çар тухнă. N. Çапла Израил халăхĕ çарри пĕр ушкăнĕ (в рукописи написано: «пĕр касси») çурçĕр енчен хатĕрленсе тăнă, тепĕр ушкăнĕ хĕвеланăç енче пулнă. Шел. 24. Кайăк хур пек кăртипе умлă-хыçлă тăраççĕ, харас утса, юрласа, кассăн-кассăн пыраççĕ. || Часть. N. Мĕшĕн эсĕ çĕр укçинчен пĕр кассине пытарса хăвартăн? Ковали. Пĕр касси (часть кур) сарай хыçĕнче ларать, тепĕр касси урама тухса кайнă. || Квартал. Юрк.
(кас’с’ы̆р), то же, что каçăр. Хурамал. Каççăр пуçI Каçăрăлса çӳрет (ходит и смотрит по верхам, верхогляд). П. И. Орл. Каççар пичче кĕрĕк аркине тавăрнă. (Качака хӳри). Кан. Чуллă, каççăр пуçлă, мăн кăмăллă сăрт. КС. Хăйĕн каççăр пуçлă ывăлĕпе мухтанать! Питушк. Каççăр (çын) — пуçне ытла каçăртать. СПВВ. ГЕ. Каççăр — каçарăлса çӳрекен çын.
(к’иџ̌эм, киζ’эм в Пшкрт. киџӓм), скучно; неприятно, горько. конфузно, жутко, дико, странно. N. Уйăрăлса каясси ăна пит кичем пулнă. Расставаться ему было горько. Юрк. Кăмăлăма тепле кичем, хама хам нимĕн тума пĕлместĕп. Стюх. Кичем — неприятный. Ib. Кичем пăхать. Смотрит антипатично, неприветливо. Хурамал. Кичем туйăнчĕ — лайăх пулмерĕ. Баран. 6. Кичем вăхăт çитсе пырать; ноябĕр уйăхĕ çитсе килет. N. † Çак пӳртре мĕн кичем? (Кĕл кичем). Пшкрт. Эп вăлсам пӧртне кĕместĕп, вăлсамăн пӧрчĕ (чэ̆) кичем (в ней мертво, неприятно). Ib. Кичем çын, мрачный, недобрый человек, неприятный по виду. Юрк. Тепле пăхса тăма та куçа кичем туйăнат. Букв. 1886. Эпĕ нимĕн чĕнейместĕп, кичем (= горько?) пек пулчĕ, йĕтĕм-ятăм. Альш. Килте ырă пулманни кичем пек туйăнат, чуна хуçат (болит душа). Тюрл. † Ай хай, маллахай, сӳсмен пăяв суллахай! Матка çукки кичем пек, матка пурри самаях. Сред. Юм. Ват çын пĕчик ача пик сăмахлани кичем пик туйнать. N. Унăн сăмахĕнчен кичеме ӳкесси çук (не будут недоверчивы) Ск. и пред. 107. Ылттăн хĕвел тӳперен сăрт хыçнĕ анса ларсан, тĕнче хăйне кичемрен тĕтрене карса ярсан... N. Пĕтĕм çын уйра ĕçленĕ чухне ялта пĕччен ларма питĕ кичем («скучно, жутко»). Шел. 138. Упăте пырса çавă хăвăлăн (дуплистой колоды) икĕ пуçне те çаврăнса пăхса: ха, кичем, кичем! Халĕ пĕр кичем, кун пек ик кутлă çын та пулĕ мĕн? тесе, тĕлĕнсе, аллисемпеле икĕ пĕççине шарт! шарт! çупрĕ, тет. Никит. Пĕтĕм тӳресем вăтанса хĕрелсе кайрĕç; вĕсем, кичем пек пулса, пĕр шарламасăр ларчĕç. N. Кичем пек пул, обижаться. Хурамал. Мана кунта пурăнма кичем (скучно, сиротливо, стеснительно). Чуратч.-Ц. Карачăмăн пĕччен выллямасăр тăни кичем пулнă курнат. Янтик. Ытла кичем унта пĕччен ларма (скучно и жутко). Орау. Ай-яй-яй! Арман хуçи кукаçи, арăм çук та, кичем пек. (Говорится так себе, когда нечего больше говорить). КС. Пӳртре пĕччен ларма кичем (скучно). Ib. Пĕччен ларма ним кичем. Ib. Çакă пӳртре ним кичем. Е. Орлова. Кичем — скучно. Н. Уз. Пĕччен пурăнасси пĕр кичем (скучно и пр.). Кан. Кичем ан пултăр, тесен, «Капкăн» илмелле.
(ŏшшŏн, ы̆шшы̆н), тепло, ласково. См. ăшă. N. Пур ачасем те, сакăрвун çулхи стариксем те, карчăксем те, хĕвел ăшшăн пăхма пуçласанах, урама тухса лараççĕ. Все ребята, все восьмидесятилетние старики и старухи, как только солнце начнет пригревать, выходят на улицу и сидят (на припеке). Ib. † Сăрт хĕрринчи хурăн çырли, ăшшăн-ăшшăн хĕвел пăхсан, тата пиçес кăмăль пур. У земляники, растущей по косогору, если пригреет ее солнышко, является желание стать еще спелее. Михайлов. † Ăшшăн сăмах калаçсан, пирĕн тантăш çавăрнат. Если поговорить ласково, то, расположение нашей милой(-ого) вернется снова. || Умильно. М. Тиуш. † Ах атте, ах анне! Эсир ăшшăн пăхсассăн, тата килес кăмăл пур. Ах, батюшка, ах матушка! Когда вы ухаживаете (за мной) ласково, то является желание опять приехать к вам. Сред. Юм. Паçăр çынсĕм тутлă çинине (как другие лакомились) пит ăшшăн пăхрĕ те, никам та лартса çитермерĕ (но его никто не угостил) вит. Сир. 24. Сана хирĕç ăшшăн кулать. Ласково смеется, глядя на тебя. Чăв. й. пур. 18°. Апла каласан, Пайтукан хăлхине ăшшăнах лекнĕ. Пайдугану было очень приятно слышать эти слова.
(jары̆н), катиться (с горы), качаться (на качели или на волнах); скатиться. Т. П. Тимĕр така ту ярăнать. [Хăй (= хăйă) чĕлни]. Вир-ял. † Улача кĕпе, ука çуха, ярăнчĕ-анчĕ (соскользнула) шыв çине. Сала. † Улăхрăм çӳлĕ эп ту çине, ярăнса антăм (скатился) Самарăн шывĕ çине. Якейк. Атисам пасара кайнă, катаччи ярăнса илтĕм. Родители отправились на базар, я покатался (на лошади). Сред. Юм. Ярнас: ту çинчен; сăрт çинчен; çакса янă вĕрен тăрăх. КС. Пĕр каска шывра ярăнса (качаясь) юхса пырать. Коракыш. † Çинче çырма çичĕ кукăр, ярăнса юхма ирĕк çук пулчĕ. Б.-Янгильд. Пăр çинче ярăнни. Катанье на льду. Якейк. Кӳлĕ çине кайса, кĕт ярнса килтĕмĕр (покатались). Кошки. Манкăлтăкĕ урамра çунапа ярăннă. Ала 90°. Е тата пăр çинче ачасемпе пĕрле, çара-урайĕнех чупа-чупа пырса, ярăна-ярăна каяччĕ. N. Ярăнаççĕ ту çинчен. Катаются с горы. Йӳç. такăнт. 18. Эпĕ вĕçтеретĕп ярăнма (бегу кататься). Т.К. † Хăпартăм çӳлĕ ту çине, ярăнса антăм (скатился) мерчен лавккине. (Хĕр йĕрри). Кан. 1927, № 220. Питĕ пысăк чул купи ярăнса анас патнех çитнĕ. || Пуститься (напр., в бег). Хурамал. Сасартăках арăслан сик-тух та, пăлан хыççĕн ( =хыççăн) ярăна пар. N. Тилли: эй, конта лат мар, кив çăкăр-тăвара манаççĕ çав, терĕ, тет те, вăрманалла ярăна пачĕ, тет. Собр. † Вунікĕ хĕр пĕр матка ярнайраççĕ (идут плавной походкой, с изв. скоростью) пасара. || Перескочить (длинным прыжком). КС. Кашкăр пек ярăна патăмăр. Мы перескочили через загородь как волки. IЬ. Лаша карта урлă ярна пачĕ (или: пĕреçех ярăнтарчĕ, перескочила одним прыжком). || Заливаться, петь долго, протяжно, с увлечением. Хурамал. † Шăпчăк авăтать ярăнса хăяхпалан хăмăш хушшинче. Н. Лебеж. † Шурă автан, ай, ярăнса авăтать. Юрк. † Шап-шурă хурăн турачĕ çинче ярăна-ярăна вăл авăтат (протяжно, но с перерывами). Пазух. Паштак вăрман варринче, ылттăн юман тăрринче, куккук ярăнса авăтать. Ст. Чек. Ярăнса юрла. Петь, вытянув шею (птица; очень сомн.). || Увлекаться. Выляма ан ярăнăр. Не увлекайтесь играми? (Из письма). Посл. 186,8. Тӳрĕ кăмăллă, иккĕлĕ калаçман, эрехе ярăнман... çынсем. Исп. Вăйя ярăнмарăн-и? (ермерĕн-и?). Не увлекался ли играми? Сред. Юм. Кăçта ȏ кăçал, ытла вăйя пит ярăннă. Так говорят, если достаточно большой мальчик не работает. Янш.-Норв. Ярăнса юрлать. Поет с увлечением и наслаждением. || Плавать, двигаться плавно. Тяптя. Пăкăр (= пăхăр) çăлта пăкăр курка ярăнса çӳрет, тет. В медном колодце плавает медный ковш. Шурăм-п. № 19. Шӳрпи çинче çу ярăнса çӳрет, вăл та апат тутине нумай кӳрет. В супе плавает сверху жир, и он придает большой вкус еде. Сир. 116. Çăмăл ким шыв çинче ярăнса пынă пек. Как легкая лодка плывет по воде. Сказки и пред. чув. 19. Уйăх мĕлки пашалу пек кӳлĕ тăрăх ярăнать. Якейк. Полăсам пĕвере ярăнса çӳреççĕ (плавными движениями двигаются вперед). IЬ. Вăл ярăнса отса карĕ. Он зашагал широкими шагами. Макка 41. † Ах, тантăшçăм, тантăшçăм! ярнайраттăн-килеттĕн. Сред. Юм. Хорчăка ярăнса çӳрет. Ястреб летает плавно. Сказки и пред. чув. 24. Вĕри-çĕлен вĕçтерет, сывлăш тăрăх ярăнса. Дик. леб. Акăшсем сасартăк калама çук хăвăрт аялалла ярăнса (плавно) ана пуçларĕç. Баран. 14. Аякри тăвăн хĕрринчен, ăмăрт кайăк çĕкленсе, вĕçсе килет ярăнса (парит). Собр. † Ярăнса-ярăнса юртакан, хăйте чуптар кĕсре тьыхисем (scr. тихисем). Сир. ХLIII, 15. Вĕçен-кайăк пек пĕлĕтсем ярăнса тухаççĕ («вылетают»). По толкованию Янш.-Норв. это значило бы: «выплывают полосой»). || Пускаться в рост. Беседа о земл. Çамрăкла кирек мĕнле выльăх та пĕве ярăнать (хывать). Сала 252°. † Пирĕн атте хĕрĕне (= хĕрне) ярăнса ӳсме ирĕк çук. С. Тим. † Кăчухнехи çамрăк ачасене ярăнса ӳсме ирĕк çук. Шишкин. † Йотри каччи, хора ачи, тĕксе яма полмарĕ; ярăнса ӳсес чох тытрĕç пачĕç качча. Хурамал. Пĕчĕкçĕ пĕр пуççăм, çамрăк чунçăм, ярăнайса (свободно, без препятствий) ӳссе те пулмарĕ. Н. Байгул. † Кил-карти варĕнче хурăна ярăнса ӳсме ирĕк çук. А. П. Прокоп. Ылттăнпалан кĕмĕл, ай, айĕнче ман çамрăк пуç ӳсет ярăнса. Синьял. † Эпир ярăнса ӳснĕ чух, хаяр куçпа ан пăхăр. || Размахиваться. Изамб. Т. Усем вара пурте ярăнса утă çулаççĕ. Потом все они косят сено, размахиваясь. Урмай. † Вăрăм варта вăрăм хĕр ярна-ярна (= ярăна-ярăна) ут çулат. Якейк. Ярăнса çолса пырать (-пусăккăн кастарса, хытă çолса пырать). || О крупных шагах. КС. Ярăнса ут, шагать крупным шагом. || О плавной, равномерной походке. Ау 160°. Ах, йăмăкçăм (çавă пур), ярăнса утса пынă чух, ярăм шăрçанăн курна(т)тăн. Ч.П. Якур килет ярăнса, Мертлĕ хĕрне хĕрĕнсе. || Издавать особый долгий звук — чăрр (ч'ŏрр); гов. о «горле». КС. Пыр ярăнать ― в горле особый долгий звук: чăрр. IЬ. Пыр ярăн чĕ, сăра ĕçмелле пулĕ, теççĕ. Козм. Пыр ярăнсă кайсан: сăрана ку ĕнтĕ, теççĕ (предвещает выпивку). Н. Чукал. Пыр ярăнсан, е сăра, е эрех ĕçмелле пулат, теççĕ. Сказки и пред. чув. 73. Ялти тантăш-тăвансен пырĕ тĕпĕ ярăнать. || Увлекаться делом. Кошки. † Ярăнса çӳçме тураттăм (погрузившись в это дело). || Гулять на приволье. Юрк. † Ялăм, ялăм янтав пек; ыррăн ярăнса çӳремерĕм, çапах салтак туса ячĕç. || Привеситься. Юрк. † Ылттăн алка пулăтăм (= пулăттăм), анне хăлхине ярăнăтăм.
бежать крупными и легкими шагами, без скачков. КС. Ятлатса юртакан лашан чуппи ӳсĕмлĕ («крупные и легкие шаги»). Тет. † Ĕнтĕ аслă çул хĕррипе тилĕ яртлатать, аслă вăрман çаппи, ай, шартлатать. Ч.П. Хирте шур кайăк яртлатать. СТИК. Йытă урампа яртлатса пырат (выражает характер бега собаки). Анчăк чуппи лаша чуппи пек те, çын чуппи пек те мар. Вăл темле çепĕç, ярăнса, ярăнса чупса пырат. Н. Изамб. † Сăрт хĕррипе тилĕ яртлатат, хура вăрман çаппи шартлатат. Собр. † Çеçен хирте тилĕ яртлата. М. П. Петр. «Яртлат — идти широко, свободно». IЬ. Лаша, ват лаша пекех яртлатса, сӳрене туртса пынă. (Чăрсăр тиха). || Шляться? Ст. Чек. Яртлатса çӳрерĕ.
садиться; сидеть. В. С. Разум. КЧП. Ку çын лармасăртарах тăрать. Чуратч. Ц. Пукан çине (на стул) ларчĕ те, каçчен те тăмарĕ (просидел, не вставая). Артюшк. Вакона ларма вăхăт. Пора садиться в нагоны. N. Пĕр ларсан, тахçанчченех ларать вара. Если сядет, то сидит очень долго. Сред. Юм. Лар килте, кôтна хĕссе! Сиди знай дома! N. † Ларас тăрас саккине ука сарса хуччăр-и; выртас-тăрас выранне тӳшек сарса хуччăр-и. Çĕнтерчĕ 51. Паян ларас-тăрас килмест. Сегодня не хочется ни сидеть, ни ходить („стоять“). N. Мăн кĕрӳ пуринчен мала ларать, эллине сăра курки тытать; вара вĕсем виçĕ тапхăр тăрса лараççĕ; виççĕмĕш тапхăр тăрсан, сĕтел хушшинчен тухаççĕ те, каччин ашшĕпе-амăшне малти сак çине лартса, вĕсен умăнче икĕ тапхăр çаврăнаççĕ, виççĕмĕшĕнче пуççапма лараççĕ. N. Пĕр çулччин киле урапапа çунапа ларса кĕмест, анаçĕне (= ана çине) ларса кĕмест-тухмасть (молодушка). Б. Яуши. † Лаши лайăх, çуни лайăх лараканĕ çук. Юрк. Ун çумне кĕрӳ çуммĕн лараканни ларать. Юрк. Эпĕ, патша пулсан, ялан çапла кăмака çинче ăшăнса кăна ларăттăм. Ib. Икерчĕ çиме ларсан та, каллех çапла: ех, тет, эпĕ патша пулсан, яланах çапла çуллă икерчĕсем анчах çисе ларăттăм! тет. Сред. Юм. Ĕçессе нăмай та ĕçмен пик полчĕ, ларнăçĕм пôсать (постепенно пьянеешь) полас, ôра çине тăрап та, тайкалана тăрап. Чăв. й. пур. 23°. Хăй халĕ суккăр ларать ĕнтĕ, ниçта та тухаймасть. Регули 3. Вăл ĕçлеме ларать. Он садится за работу. N. Пит аван шыв хĕринче мĕлле пăр катăксем пĕр-пĕрин çине хăпара-хăпара ларса, каллех йăтăна-йăтăна анса кайнине пăхса тăма. || СТИК. Ларайман, ларса çитеймен, картне ларман (т. е. глупый). || Йӳç. такăнт. 52. Пурте кулаççĕ. Кĕркури, çиленсе, пуçĕпе сулкаласа, лара-тăма пĕлмест. Копăрла. † Ларас-тохас лайăх полтăр. Чтобы было хорошо с нею (с женою) выехать. Орау. Хăй ларса канимарĕ ĕмĕрĕнче (работала, не покладая рук). Туперккульос 25. Пӳртрен тухмасăр ларса ирттерсе, начар ӳсет, шурăхса каять (бледнеет). Сĕт-к. † Тантăш çони хора çони, ларса чопма шанчăклă. (Çăварни йорри). || Сидеть в тюрьме, под арестом. Альш. Елшелин хуралçисем кайса та лармаççĕ (не сидят в арестанской), ӳретникрен те хăрамаççĕ. Орау. Паян тăват тутара сут турĕç, тăватăшне те лармалла турĕç. Сред. Юм. Ларма кайнă. Пошел сидеть (в кутузку). N. Тĕрмере ларакансем, е персе вĕлернĕ çынсем хушшинче темĕн чухлĕ пĕр айăпсăррисем те лекнĕ (в 1906 г.): вилччĕр, ларччăр... тенĕ пек тăваççĕ. || Быть п. заседателем. Орау. Паян тăват тутара сут турĕç. Манăн тăватăшне сут тунă чухне те лармалла пулчĕ. || Сидеть на посиделках. Изамб. Т. Хĕлле хĕрсем ларма çӳреççĕ. Зимой девушки ходят на посиделки. Альш. Пĕр-пĕрин патне ларма çӳремелле. || Гостить (о девушках). N. † Ларма килнĕ хĕрсене алă çинче вылятрăм, ларма килнĕ хĕрсемпе хытăрах выльăр, ачисем! ЧП. Ларма пырăп. Сред. Юм. Ларма кайнă (девушка пошла, поехала в гости к родственникам). || Справлять (о некот. обрядах). Ст. Чек. Вара кĕрешченке кунĕ каçпа хĕр сăри? лараççĕ. || Сидеть в старых девах. О сохр. здор. Вăл тĕлĕшрен чăвашсен йăли пит аван: вĕсенĕн хĕрĕсем çирĕме, çирĕм икке çитсен тин качча каяççĕ; çирĕм пилĕке çитичченех ларакан та пулать вĕсен. Янтик. † Пиреех те çырнă çын ачи лартăр халĕ çулĕ çитиччен. || Сидеть на яйцах (о наседке). Ст. Чек. Ларат (чăхă ларат). Сидит на яйцах. Альш. Чăхă ир ларсан, тырă пулат, тет. (Примета). || Стоять, находиться (о вещах и предметах). N. Чăматан ларат. Стоит чемодан. N. Карташĕнче вăрманти пек курăк шăтса ӳссе ларнă. ЧП. Çеçен хир варринче пĕр хурăн, лартăр-а хирĕн илемĕшĕн. Янш.-Норв. Пирĕн çумра (рядом с нами), йывăç пахчинче, пĕр кĕлет ларать. ЧС. Темĕн чухлĕ пичке ларать. Стоит много бочек. N. Унта пилĕк мишукпалан çăнăх ларнă. Там стояло пять мешков с мукой. N. Чӳрече çинче кăкшăмпа (в кувшине) шыв ларать. N. Улăм урисем темĕн чухлĕ лараççĕ. N. Вăрман ларать сип-симĕс. N. Тепĕр пуçĕнче тутлă шерпет ларат, сим-пылпа тутлă шерпет хушшинче ылттăн тарилкке ларат. Орау. Ку шыв пӳртре виç сахат ларнă. N. Тинĕс патне çитсен, тинĕсре пĕр карап ларнине курнă. Ядр. † Эпир çăварни чупнă чух ларан-йывăç хумханать, выртан каска тапранат. Могонин. Ларан йывăçа хоппине сӳсен, мĕнле хăрса каять, çанашкал çав çын хăртăр, тет. N. Ăçта-килчĕ-унта хупахсем, хытă курăксем унта-кунта ларатчĕç. Торп-к. Урапи чупмаçть, тет, пĕр вырăнтах ларать, тет. Орау. Ку йăвăçăн тымарĕсем çирĕп халь, нумай лармалла. Дерево крепко держится на корню. Тогаево. Онччен те польмин, пĕр пысăк икĕ хутлă пӳрт лара парать. Эпир çур. çĕршыв 15. Ту вĕçĕнче чылай аслă униче (укăлча) выртать. Кунта, хапха патĕнче, ял юпи ларать, халăх пӳрчĕ ларать, вут сӳнтермелли машшин, пичĕке, пакурсем, тата урăх хатĕрсем лараççĕ. || Остановиться (в движении). Орау. Армансем ларчĕç (иногда говорят: шыва ларчĕç). Мельницы (водяные) остановились (стали) от половодья. || Устояться (о пиве). Якейк. Пирĕн сăра ларсах çитмен-хе (не устоялось после процеживания; дрожди еще не сели на дно). || Осаждаться. N. Хăйăр тырă акас вырăна та ларать, çарана та ларать. || Широко задевать основанием. Орау. Суха-пуç ытла ларса пырать, ăнмарĕ („купташки“ своей выгнутой поверхностью задевает за землю. Зависит от неудачной установки сохи). || Лежать (о вещах). Çăкăр кăмакара ларат (но: çăкăр сĕтел çинче выртат). || Находиться (о корнях растений). N. Темĕн пысăкĕш йывăçсен те тымарĕсем çиелтех лараççĕ. || Упасть (о стреле). Абыз. Ухă çав старикĕн пӳрт çине ларнă. N. Йывăç юппине (на развилину дерева) юр ларнă. || Садиться, становиться плотнее. Орау. Çуркуннехи çăмăрпа çĕр ларать, теççĕ ваттисем. || Замерзать (о реке и пр.), о ледоставе. Альш. † Çерçи чак-чак тăват-çке, Атăл пăрĕ ларат-çке. АПП. Сивĕ енчен çил вĕрсессĕн, Атăл ларнине çавăнтан пĕл. || О снеге. Девлезеркино. Юр ларчĕ. Снег сел (осел). || Выправиться (о вывихе). ЧС. Ĕнтĕ, кин, ачун алли ларчĕ. N. Нумайтарах, ĕçлесен унăн алли-урисем каллах хытса ĕлĕкхи вырăна лараççĕ. || Отзываться, вредить. Изамб. Т. Лашана кĕçĕнтен йывăр турттарса çӳретсен, лашан куçне ларат (ослабеваег зрением), теççĕ. N. Ытлашши çийӳ чире ларать. || Осесть (о строении). Альш. Пӳрт ларнă ĕнтĕ пирĕн (осел). || Иваново. Урай хăмисем, никĕс пĕренисем, тата кăмака ларса юлнă (остались без осадки). || Сесть (о материи). Трхбл. Брюки ларнă. Брюки сели. || Оседать. Туперккульос 4. Çын çăварне, сăмсине ленкеççĕ, кăкăра лараççĕ, тĕрлĕ май çын ăшне ленкме пултараççĕ (бактерии). || Загрязниться. АПП. † Сакăр тиртен çĕлетнĕ сар кĕрĕке кирĕк лармĕ, тесе, пĕлтĕр-им? В. Байгул. † Çуса çакнă шур сурпанне кирĕк лармас, терĕç пуль. || Увязнуть, застрять. О сохр. здор. Е, апат çисен, шăл хушшине пĕр-пĕр япала ларса юлса çĕрсе тăрать. Кума-к. Эпĕ лапрашне (= лапра ăшне) антăм-лартăм (вдруг очутился в грязи, в топком месте). Шурăм-п. Филип сурăх хыçĕнчен чупрĕ, анчах ури пылчăка ларнипе кайрĕ-ӳкрĕ. Чув. пр. о пог. 304. Пăр ларса йолсан, çул йывăр пулать. Если лед останется (на берегах), год будет тяжелый. || Заходить (о солнце). N. Хĕвел анăç хĕрелсен, пĕлĕте ларсан, çăмăр (тăман) пулать. || Прибавлять (ветви, коленца). Альш. † Мĕшĕн кĕрлет-ши çав хăмăш? Сыпăкран сыпăка ларасшăн. Ib. † Мĕшĕн шавлат-кĕрлет çав вăрман? Туратран турата ларнă, тет, çав вăрман. Карабаево. Улма-йывăççи çеçкене ларса иртнĕ. || Закалеть. Ст. Чек. Çăккăр вут начар хутнипе (от плохой топки) пиçеймесĕр ларса каят (около нижней корки тесто уплотняется и не пропекаетcя). || Заниматься; служить. Туперккульос 18. Пĕр туперккульос чирĕ çинче кăна ларакан тухтăр çав чир çинчен, çĕнĕ япаласем мĕн тухнине (напр., открытия в области медицины) пĕтĕмпе пĕлет. ГТТ. Ача-пăчапа пурăнакан çынна, ку ĕç (литературная работа) çинче кăна ларсан, пурлăх тĕлĕшĕпе хĕнтерех пек (трудно с экономической стороны). Орау. Кунăн çĕрĕн хут çинче ларакан çын шурса каять (бледнеет). Образцы. Ай-хай, хĕрлĕ чĕрем, çутă сăнăм, шур хут çинче ларса шурăхрĕ. Истор. Ялан ĕç çинче ларса, тата ытларах сывăмарланнă. N. Çирĕм пилĕк çул тиякра ларчĕ. N. Вăл ĕç çинче лармаççĕ вĕсем. Они этим делом не занимаются. Яжутк. † Пуртă тума тимĕрç çук, тимĕрç ларма çырма çук. || Расположиться, расселиться, поселиться. Юрк. Тинĕс хĕрринче ларакан хула. Ib. Эпĕ пурăнакан савăт (завод) пит аван çĕрте, çаранта шыв хĕрринче ларат (расположен на берегу реки). Янших. Б. Сăр шывĕ хĕрринче ларат (город). Юрк. Чăвашсене ытти çынсенчен уйрăм ялсемпе ларма хушнă. Демид. Пурăнсан-пурăнсан, кун патне таркăнсем, вăрăсем килсе лара пуçларĕç, тет. || Приставать, прилипать. Орау. Тĕмпек (ял) тăнĕ (глина) лармаçть (т. е. не держится), умпа кăмака шăлма юрамаçть урăх. Якейк. Ларать = çыпăçать. Ib. Кăçалхи пак çор аки тума çăмăлне корман: пĕре те лармаçть. Ib. Хăш çол çĕртме тунă чохне те ларать (= тăпра соха тимĕрпе калак çомне çыпăçни). Ib. Олăхри аная тунă чох ларса пăçлар, аран туса пĕтертĕм. КС. Суха-пуç ларать (накопляется земля, и она плохо пашет), вара ăна карлавпа тĕкеççĕ. || Приставать, останавливаться где-либо (о пароходе и т. п.). N. Çак пăрахот Шопашкара (-ра) ларать-и? Пристает-ли этот пароход в Чебоксарах? N. Пăрахот Шопашкарта лармарĕ. Шурăм-п. Халĕ Кĕнер-вăрри çыннисем чухăнланса кайнă. Пăрахут тахçанах ларми пулнă. Альш. Пулăçăсен киммисем лараççĕ унта. || Обходиться, constare. N. Мĕн чула ларчĕ? Во что обошелся (о цене). N. Хаклă çĕр илекене пит хакла ларать. || Получить убыток. Орау. Халь çăмартана кайсан, аллă тенкĕ ларнă, тит. || Остаться, проиграть (в картах). Сред. Юм. Кама ларчĕ? Кто остался? (во время игры в карты). Янш.-Норв. Лартăм. Я проиграл (в шашки). || Обмануться. N. Лаша илесси пит пысăк ĕç, ларасси нимĕн те мар (очень легко). || Находиться в сохранности, храниться. Полтава. Ăçта мулсем ларнине (где скрыты клады)... || Глохнуть (об ушах старика). ГТТ. Манăн хăлхасене ларнă çав ĕнтĕ, илтми пултăм. || Выходить (об урожае). О земл. Çĕнетнĕ çĕр тырра ĕлĕкхи пекех çимĕç парса тăрать, вара унта тырă аван ларакан пулать. Ib. Хура тăпра çинче малтан урăх япала хушмасан та, тырă аван пулать; анчах кайран-кайран вăл çĕр çинче те тырă ларми пулать. Альш. Кăçал тырă начар пулчĕ те, анара пит нумай пулнинче саккăршар урапа, унтан вара чухрах (похуже) пулнисенче пилĕкшер, ултшар урапа ларчĕ, теççĕ. Сорм-Вар. Ахматяк калать (медведю), тет: кашни çапмасерен (= çапмассерен) пĕр пăт çу ларать (каждый раз, как ты меня стукнешь молотком, на мне наростает пуд сала), тесе калать, тет. || Накопляться. О земл. Выльăх айне улăм сарсан, навус ытла лармасть. || Юрк. Шыва лар, быть затоплену водой. || Об обычае созывать знакомых к умирающему. ЧС. Анне вара пиччене атте çинче ларма çынсене чĕнтерсе килтерчĕ (велела позвать). N. Çын çинче ларни. || Доходить, попадать. Яргейк. Урпа утмăл кунта кĕрекене ларать, теççĕ. || Наступать. КС. Кĕр ларчĕ. Наступила осень. (Хĕл ларчĕ, но: çу килчĕ, çур килчĕ; Орау. Хĕл ларсах каять-и ĕнтĕ? Неужели уж так рано начинается зима? || Оказать действие. N. Ăна ларнă. Оказало действие на ум. || В качестве вспомог. гл. Сятра. Сан пит çине мĕнешкел (мэ̆нэ) моклашка токса ларса? N. Курăксем ĕнсе ларчĕç (выгорели от зноя). К.-Кушки. Эпĕ пĕрре шыв хĕрринче нуммай çĕрле пулă тытса лараттăм. Однажды поздно ночью я ловил на речке рыбу. Виçĕ пус. 17. Тăваттăмĕш çулне çĕрте курăксене кирлĕ япаласенчен виççĕшĕ тăнчах пĕтсе ларать. Ib. 19. Пĕр çын, ашшĕ амăшĕсем вилсен, ниме юрăхсăр хăйăрлă çĕр хуçи пулса ларнă. Кан. Мунчине вара шыв тухса ларнă. Яхать-Ошкăнь. Тар тохса ларать. Выступает пот. Букв. 1886. † Сĕт-пыл тулса ларинччĕ (см. сĕт пыл). Альш. Кас çĕнĕ пулса ларчĕ хайхи. Обстроился снова (после пожара), обновился (квартал). Ib. Пăхатăп – тиенсе те ларнă пирĕн лав (нагрузился). Яргуньк. Пуç тăрисене (на головах у них) улмуççисам шăтса, çитĕнсе, улмисем те пулса ларчĕç, тет. Синерь. Вăл, шаларах (дальше в воду) кĕрсе, хулне чăссĕр (= чăсрĕ), тет те, хулĕ сыпăнса ларса (обрубленные руки снова наставились), ачисене (своих детей) тытрĕ, тет. Сунар. Сăрт ĕлĕкхи пекех хăйне хăй хупăнса ларнă (холм закрылся снова сам собою). Орау. Вилнĕ çын чĕпĕтним сана, пĕтĕм çан-çурăмăнта, аллу-урусенче кăвакарса ларнă вырăнсем (синяки) пур? Ib. Сĕтел çинче ламппи çунса ларать (горит). N. Кам хăй валли инкек-синкек шыраса çӳрет, çав ăна чăнах та тупса ларать. БАБ. Эпĕ пăхрăм пек те, пĕр хуран сăмала вĕресе ларнине куртăм пек (во сне). N. Ĕлĕк вăл (это) çын ячĕ полнă, онтан сомах полса ларнă (стало нарицательным именем). СВТ. Çитменнине тата шатра чирĕнчен кайран (после оспы) нумайĕшĕ, чĕлхе çĕрсе, чĕлхесĕр пулса лараççĕ. N. Хăй пурăннă кун-çулĕнче пĕтсе, çĕрсе ларнă çĕртен пире çутта кăларчĕ (он). Пшкрт. Вырăсла пет йосон соляма (очень хорошо говорить) вĕренсе лартрăм (или: лартăм; научился). КАЯ. Ĕнер Тумия урнă йытă тулланă; урмалла-мĕн пулсан, мĕн курса ларас-ха! (что станем делать). Трахома. Тата пĕрер çул иртет те, хай сирĕн пĕлĕшĕр суккăрах пулса ларать. В. Олг. Онăн учĕ перĕн тырă çине вĕренсе ларса (повадилась). Изванк. Пирĕн пӳртре, ăçта кирлĕ унта (где ни попало, везде), çуртасем çунса лараççĕ (горят). Панклеи. Сĕрсенех (как только помазала), ачана ӳт илсе ларчĕ (наросло тело). Ib. Вăл пыркаласан-пыркаласан, çол йăлтах пĕтсе ларат (дорога кончается). Синерь. Кăмакара этем аш вĕресе ларать, тет. (Сказка). Кан. Çап-çуттăн курăнса, каллех тĕттĕмленсе ларчĕ. N. Тата темиçе анпар (так!) тырă туллиех тулса ларнă, тыррисем алăкĕсенчен тулалла юхса ларнă (сыпался), тет. Цив. Шыв тӳрех пӳрте кĕрсе ларчĕ. Вода сама вошла и поставилась в избу. N. Хайхи салтак тухрĕ; как тухрĕ, хайхи çутă сӳнсе ларчĕ. Никит. Питне-куçне хĕп-хĕрлĕ шатра пекки тухса ларчĕ. Ib. Лешĕ кушак-мĕн пулсан, ăна патакпа шаккаймалла-мĕн, вара вăл каллах çын пулса ларать (превращается в человека). N. Анса лар, спуститься; закатиться (о солнце). N. Чунлă япаласем çумне çыпăçса лармашкăн е çекĕлсем, е тăрăнмалли сăмсасем, е чĕрнесем ӳссе лараççĕ (у растений). N. Тепĕр куна хăварсан, вăл хытса ларать те, кирпĕч çапма хĕнтерех пулать. N. Çамрăк арăм çапла пулса ларнинчен пĕтĕм ял тĕлĕнсе, ăсран-халран кайнă (изумилась). Сборн. по мед. Пĕтĕм çан-çурăмне шатра тухса ларать. Абыз. Çĕлен çапрĕ те, Иван пакăлчак таран анса ларчĕ (в землю). Синьял. Турипе сулчĕ, тет те (он махнул гребнем), тинĕс пулса ларчĕ, тет. N. Вĕсемсĕр пуçне хула та пулса ларас çук (не оснуётся). N. Куçса лар. N. † Килкарт варнчи çармăк хорĕн (= хурăнĕ), кăçал касман полсассăн, ватăлсах ларĕ, терĕр поль. N. Мучи куçне шур илсе ларĕ. (Карнăк шăнни). У старичка сделается на глазу бельмо. (Замерзание окна).
(-ты̆р), подр. падению с глухим шумом громоздкого предмета. СТИК. Лаштăр (удар. в конце) ишĕлсе анчĕ. Чем люди живы. Çил пырса çапрĕ те, çунатсем (у меня) лаштăрах усăнса анчĕç. КС. Мăйăр (çырла), пиçсе иртсен, çĕре лаштăрах тăкăнаççĕ. Трхбл. Урайĕ лаштăрр! (удар. в конце) ишĕлсе анчĕ (рухнул пол избы), тет. КС. Сăрт лаштăрр! ишĕрĕлсе анчĕ. СТИК. Кĕпер лаштăрр! ишĕлсе анчĕ. Мост провалился совсем, всей массой. КС. Вут шашанĕ лаштăрр! (со звуком) туса ишĕлче. (То же и в Сред. Юм. ) Ib. Çавал çинчи (на р. Цивиле) кĕпер лаштăрах (совсем) ишĕрĕлсе аннă. || Подр. быстрому действию. Кан. Алăри ути те Макçăмăн лаштăрах ӳкрĕ ӳрайне. СПВВ. ЕХ. Лаштăр – пĕтĕмпе вăйран сулăнни. КС. Çын лаштăрах (быстро) ватăлса карĕ. Баран. 72. Лаштăрах хăраса ӳкмен, тĕреклĕ тăнă. См. лашт.
(лубам), котловина, долина. МПП. N. Лупам çĕр. КС. Лупам, низменность между возвышенностями („айлăм“ — более обширная площадь, чем „лупам“). О сохр. здор. Ялсене нихçан та лупам çĕре лартма кирлĕ мар; ун пек çĕрте йĕри-тавра ту (сăрт) пулать те, шыв, пĕр кĕрсен, юхса каяймасть. Букв. Çӳренĕ çĕрте пĕр лупама кĕрсе ларнă. Баран. 103. Лупам вырăнта пахча йывăçĕсем, çырла аврисем ытлашши йĕпепе аптăраççĕ.
назв. зверя (в песнях). Бигильд. † Улăхрăм карăм ту çине, çич çул выртнă юр куртăм; çич çул выртнă юр çинче мерчен-кайăк йĕрри пур. Карамыш. † Ухрăм карăм сăрт çине, çич çул выртнă юр куртăм, çич çул выртнă юр çинче мерчен кайăк йĕрри пур. Йĕрлерĕм карăм йĕррипе, Шур Атăл хĕрне пырса тухрăм. То же назв. в песне у М. В. Шевле.
назв. холма. Сред. Юм. Милер ту-çи — Маслă ятлă ял панчи, çиçпе çĕрĕнчи сăрт. Ăна: ôлăп çăпатинчен силленĕ тăпраран пôлнă, теççĕ.
назв. возвышенности и киремети, в 6 км. к западу от д. Перво-Степановой (Ямаш-Тугай тож), Цив. р. Возвышенность эта (бугор) имеет вид опрокинутого блюда. Кан. Шывлă шур хыçĕнче катаран йăрăмланса шуррăн курăнакан сăрт Мăн-киремет выртат. Б. Олг. Мăн киремет авал вăрманччĕ, халь полчĕ ой, сохалаччĕ ĕнтĕ. Киремет пĕтрĕ. Онта ĕлĕк парнă тьыха, окçа тăкнă: çырлах, тенĕ. Инчетри халăх кисе, йĕркипех килнĕ, чуаш та, çармăç та тунă çак киремете. Çак киремет аслă полнă. Халь ой тусан ĕнтĕ, халь соха сохалаччĕ ĕнтĕ, халь вăрман пĕтрĕ.
(мэ̆лгэ), изображение, образ, фигура, отражение, тень. М. Ăнтавăш. Мĕлки курăнать. Видно его отражение (напр. дерева в воде). ГТТ. Мĕлке, тень, как изображение на земле. Поэтому это слово не вполне соотв. русскому тепь. Ib. Йывăç мĕлки ӳкнĕ. Ск. и пред. 37. Мĕлке ӳкерсе, кайăк явăнать (отражение в реке?). Сунт. Пăртак тăрсанах, анакан хĕвелĕн хĕрлĕ çуттинче тем пысăкĕш мĕлкесем туса армансем çунаттисене наянăн çавăрма пуçларĕç. Кан. Тата траххом мĕнле пуçланса пынине, вăл куçа мĕнле сиен туса пынине ăвăсран (из воска) тусă мĕлкесем çакса, пасар халăхне кăтартса нумай ăнлантартăмăр. Шел. II. 62. Тĕррисем çинче мĕн-мĕн кăна тĕслĕ чечексемпе курăксен, хурт-кăпшанкăсен мĕлкисем çук-ши! Шел. 58. Пăхсан, мĕлке курăнать лапаткисем, акисем. Ib. 32. Пăхсан, мĕлке курăнать çут кĕленче урайĕ. С. Алг. Йыт сассупа ан çӳре, мĕлке пулса ан хăрат, кăмака çинче йынăшса ан вырт (говорят покойнику). N. † Чĕнтĕрлĕ чиркӳ сăр (= сăрт?) çинче, унăн мĕлки Самар шывĕ çинче. СТИК. Мĕлки пур та, ĕçре темле! Смотреть (лошадь) ничего, да какова будет в работе! КС. Шыв çине çын мĕлки ӳкнĕ. Ib. Шыва ман сăн ӳкнĕ. Уралка. Мĕлке — картина; мĕлкелĕ кĕнеке. N. Ман ĕмĕрĕм мĕлке пек анчах иртсе кайрĕ. Бугульм. Мĕлке — образ? Ib. † Хамăр савни аса, ай, килсессĕн, мĕлки ӳкрĕ хам умма. Собр. † Шыв хĕрринче пилеш пиçет, çупкамĕ мĕлки шыва ӳкет. Н. Лебеж. Умне-хыçне куç кĕски ларттарать, хăй мĕлкине лăйне кăтарттарать. Ib. † Хусан хули ту çинче, ӳкеетĕ-çке мĕлки шыв çине. БАБ. Авăн картине пĕр-пĕр уллахрах çĕре каяççĕ те, юр çине выртса мĕлке тăваççĕ (отпечаток, изображение. Гадание на „çĕнĕ çул каç“). N. Пăлтăри умĕнче, пӳрт кĕтессинче пӳрт çӳлĕшĕ çын мĕлки тăрать, тет. Юрк. Пĕртен пĕр ывăл ачи пурччĕ, вăл та пулин ухмахчĕ, çын мĕлки пулса кăна пурăнчĕ. Ib. † Урампа иртсе пыраттăм, кĕленчене çапнă мĕлкĕрсем. N. † Урамăрсемпе иртнĕ чух курса иртрĕм санăн мĕлкене. С. Тим. † Савни, санăнпа манăн сăн-сăпатсем ик сумлăх куçкăски мĕлки пек. Орау. Шыв çине ту мĕлки ӳкнипе леш енче мĕн пурри курăнмасть. N. Мĕлкӳ путасси! СТИК. Мĕлке тăвас, делать фигуру человека на снегу. (Лягут на мягкий снег на спину, растопырят ноги и руки, тогда получается фигура человека). || Портрет, фотограф, снимок. Ст. Чек. Ун чухне вăлă мана çыру янăччĕ, вăл çырура салам янăччĕ, тата хăй мĕлкине çаптарса янăччĕ. N. Манăн санăн мĕлкуна кураясчĕ. || Чучело. Чураль-к. Мĕлке = милке. МПП. Мĕлке= ĕмĕлке.
стать полосатым. В. Олг. Йăрăмлан ― стать полосатым (если пыльный пол мести мокрым веником). Вопр. Смоленск. Çулла çанталăк йăрăмлансан, çăмăра каят, хĕлле ăшша каят. Якейк. Çăмăр йăрăмланса тăрать (е çăвать). На горизонте видны полосы падающего дождя. Кан. 1927, № 212. Шывлă шур хыçĕнче катаран йăрăмланса шуррăн курăнакан сăрт.
учащ. ф. от йăсла. Б. Яныши. Шыв ĕçсе тăрансан, сăрт синче, витре еççе тухаччен, йăслакаласа (болтая) лартăмăр.
понуд. ф. от гл. вĕç. КС. Шăнкăрч чĕпписене вĕçтерчĕ (пустил летать своих птенцов). N. Кĕлмĕçĕн çăнăхне çил вĕçтернĕ, тет. («Где тонко, там и рвется»). N. † Сăрт айĕпе çол турăм, çил-тăман килсе вĕçтерсе карĕ (занесло метелью). Якейк. Тыр вĕçтерес ― таса мар тырра çил пор çĕре илсе тохса, вĕçтерес, тени полать. Шăналăк сараççĕ те, пăтаккапа çав шăналăк çине тыррине йохтараççĕ; вара пор çӳпĕ-çапă вĕççе кайса пĕтет, пĕр таса тырă анчах йолать. N. Куç курми вĕçтерет (бушует пурга, буран). N. † Хранцус тутăр вĕçтертĕм (пустила развеваться) савнă тусăм кăмăлĕшĕн. || N. Мĕшĕн ачан ăйхине вĕçтертĕр? Зачем вы разгуляли ребенка? || N. Ăша вĕçтерекен (тоскливые) шухăшсем. || Сказки и пред. чув. 14. Утă пĕтсен, тыр вырма хура халăх вĕçтерет (спешит, стремится). Ч.С. Эпĕ, çак сăмахсене илтсенех, тăр та, нимĕн чĕнмесĕрех, киле çарранах вĕçтере патăм. N. Иван вара çавăн чухах кăвакăн-симĕсĕн курăнакан çĕрелле (где виднелся сине-зеленый туман) лашине вĕçтерчĕ, тет (припустил). Б. Яныши. Эпĕ апи апла пурнине (= пынине) курсассăн, часăрах килелле вĕçтере партăм. Ib. Эпир, уя тухса тарас тесе, тирне-тирне (= тирĕне-тирĕне, спотыкаясь) вĕçтере партăмăр. Орау. Туххăм вĕçтерсе кайса килем-ха (сбегаю). Янгильд. Петĕрпе омлă-хыçлă соваска çине лартăмăр та, вĕçтерсе анса карăмăр. || Хыпар № 25, 1906. Ялсенче халĕ час-часах студентсем çинчен калаçаççĕ. Вĕсем çинчен темĕн те пĕр вĕçтереççĕ (пускают слухи). Ib. № 23, 1906. Удел вăрманĕсене ют патшалăхри хуçасене сутаççĕ, терĕç. Анчах вăл тĕрĕс мар иккен, ăна веçтерсе-калаçнă. КС. Ял тăрăх çăмах вĕçтерсе çӳрет (сплетничает). || Завражн. Вĕçтерсе тăкам ак! Изобью! || Форсить.
(jэ̆г’э̆рл’эн’), сдваиваться; пополнеть и раздвоиться (о крупе лошади). N. Сĕлĕпе лаши купарчи йĕкĕрленсе кайнă. Сĕт.-к. Пирн кĕсрен сăрт потнă (= мăнтăршăн копарчи йĕкĕрленнĕ).
(jэ̆р), след. Альш. Тӳн-тӳрĕ йĕр хывать (против. кукăр-макăр çул тăват“). Прокладывает прямой след. Регули 1285. Йĕрпе топрăм сире. Я нашел вас по следу. Изамб. Т. Ваçлей, йĕрпе кайса, лашине çавăтса килнĕ. Василий пошел по следам своей лошади и привел ее. Ч. К. Ырă ут килет ыткăнса, ырă урхамах йĕрĕпе. N. † Лап-лап çерем лап çерем, лан çеремрен шыв юхат; йĕрне йĕрлес терĕм те, тарăн курăк тĕнĕнче. Хĕрлĕ Урал № 10, 1921. Арăм пырса çитнĕ çĕре Купис Кĕркури патĕнче сурăхсем йĕрĕ те çук. Орау. Вăсам патне йĕр пынă. К ним привели следы (при краже). N. Патша, хĕрĕ йĕрсĕр (бесследно) çетнине пĕлсен, питĕ хуйхăра пуçланă. Ч. П. Хура сăсар тухнă, йĕр тунă (проложила след). Б. Янгильд. Çак пĕчик мулкачă йĕри сăрт çуммипе каят. Следы этого, маленького зайчика идут вдожь горы. || Переносно. Ст. Чек. Пĕрев упăшки вăрă, арăмне те вăрлама вĕрентет: арăмне хăй йĕрнĕ пустарат (заставляет жену следовать своему примеру). Собр. 32°. Усалăн йĕрне ан пус, теççĕ. С. Акă çавах хам йĕре ӳкертĕм! || Линия, черта. Альш. Хĕрĕ-каччи, пĕр йĕре тăрса (встав в одну прямую линию), урама урлă шăнăçаймасан, ик-виç ĕрет пулса, пĕр ĕрет хыçĕнчен тепĕр ĕрет, пыраççĕ (идут в хороводе). N. Шыва чул пăрахрăм та, шыв йĕри-тавра йĕр-йĕр туса картланса кайрĕ. Кинул в воду камень, и в воде образовались круги. || Полоса. Кивĕ-ял. Йĕр — полоса, напр., семян, насыпанных на столе. СТИК. Йĕр-йĕр тăрăх («говорят про полосатую рубашку»). Орау. Çурăмĕ тăршшипех, пĕр ал-лапки сарлакăш, кăвак йĕр анать. По всей спине (на теле) идет синяя полоса шириною е ладонь. Ib. Йĕр-йĕр хĕрлĕ (с тонкими красн. полосами) кĕпе-йĕм. Ib. Тутарсем йĕм(ĕ)сене йĕр-йĕр хĕрлĕ япаларан çĕлеççĕ. Ib. Такăш пушăпа тивернĕ пек, çамки урлах хĕрлĕ йĕр выртать (или: каçать). || Строка (в лапте). Сред. Юм. Çăпатан пĕр йĕр тальчĕ (= татăлчĕ), халех тăпăлса тôхать ак. Одно лыко (у лаптя) износилось, скоро и другие износятся. || Тропа. Юрк. Карташне тăманпала юр тулнă, выльăхсене çӳреме йĕр çук (нет тропочки для скотины). N. Çав вăкăр мăйракипе йĕр турĕ, тет, чĕрни вĕçĕпе çул турĕ, тет. (Такмак). Кĕвĕсем. Анкартисем хыçĕнчен епĕ йĕрсем хыврăм, Раштав тăманĕсем пытарчĕç. Буглульм.? Евчĕ килне йĕр хуçĕ (бык). || Строка (в книге). Белая Гора. † Аттеçĕм ларать-çке сарă тенкелли çинче, илнĕ аллине хăйĕн кĕнекине; пĕр йĕрне вулать, хал те макăрать. || Надрез. Юрк. Касса йĕр тусан, кĕпине çурса илеçсĕ. ||. Б. Олг. Йĕрне çĕтер (у КС. — йĕрне çĕттер), привести в беспорядок. См. йохăн. Основание, причина. Б. Олг. Пăхнă вăл çа теляна (делянку), пĕлнĕ; çа пĕлнĕ йĕрпе, она исе прахрĕ, туат çĕр çитмĕл пилĕк тенкĕ парчĕ. Б. Олг. Мĕн йĕрпе кисе? Зачем пришли?
назв. горы. Сред. Юм. Ванюк тӳпи — Çиспе панчи сăрт. Ăна: улăп çапатинчен тăкнă тăпраран пулнă, теççĕ.
крыть, покрывать, закрывать. N. Эпĕ вара: çемьесем мана ан курччăр, тесе, часрах улăмне каялле (sic!) витрĕм (снова покрыл соломою юпа шăтăкне). N. Çине тăлăп витмелле. Нужно покрыть его тулупом. Упа 795. Вăл вара хăйĕн намăсне епле-те-пулсан витесшĕн шухăшла пуçланă (думала о том, как бы ей покрыть свой стыд). Çутталла 153. Тăррине типĕ куракпа витнĕскер, пĕр ӳпле ларнă. Ib. Çав çырма патнелле каçхине-кăна мар, ĕнтрĕк витсенех, никам та яхăнне те пымаçтьчĕç (scr. пымасрĕç). Ала 90°. Кам уна витсе усранă çанашкал сивĕре? Юрк. Витнĕ кĕрĕке (крытую шубу) курасси хĕн. СТИК. Вăталăх акăшĕ виллине (труп его) йăтса, çул хĕррине тăпрапа витсе хучĕ (покрыла землею). В. Ив. Акнă чухнехи чи йывăр ĕç вăл — вăрлăха çĕрпе епле витесси. Т. VII. Ку тутар пророкĕ, шăтăк алтса, шыв тултарчĕ, тет те, чулпа витсе хуçĕ, тет. Кан. 1927, № 220. Сăрт, шуса анса, чул сарса тунă çула (шоссе) витсе лартнă (покрыл). Пшкрт. Витсерт = витсе ларт, т. е. покрой. || Ст. Яха-к. Хаяр çил-тăвăлсенчен, тискер пăрлă çăмăрсенчен витсе сыхласа тăр.
название холма. Янш.-Норв. Ял хыçĕнче (т.-е. за селом Яншиховым-Норвашами) тата пĕр çаврашка сăрт пур, уна «Улăп утти» теççĕ. Ĕлĕк çав вырăна пĕр питĕ пысăк вăрăм çын çăпати тĕлĕнчи тăприне силлесе хăварнă, тет те, вара сăрт пулса тăнă, тесе калаççĕ.
бугор исполина. В. Байгулово. Утăп тăпри. Ку тăва халăх: улăп, çăпати тĕнĕнчи тăпрана силлесе тăкса, çакăн пек ту тунă, теççĕ. Шибылги. Пирĕн ял патĕнче пĕр уй юр, ăна улăп тăпри теççĕ. Вăл тĕлте, улăп урине салтса шаккасан, тĕмелсе юлнă, тет. Г. Тимоф. Улăп тапри — насыпной бугор. Орау. Улăп тăпри кĕрик çта та икĕ тĕмеллĕ пулать: пĕри пысăкрах, тепри пĕчĕкрех. Тюрл. Çăпата çинчен силленĕ, çав сăрт полса йолнă. IЬ. Эс ман лашасене кортăн-а? — Олăп тăпри панче çӳреччĕç сан лашасĕм. Сообщивший эти две фразы отождествлял олăпа с Адамом. см. Золотн. 19, Рекеев 5.
вставать на ноги (метафора). Хĕн-хур. Турă пулăшнипе, лекĕр тăрăшнипе Ануш каллех уралана пуçланă. Чума. Çавăнтан вара Наум, сывалса, уралана пуçланă. О сохр. здор. 109. Вара çапла пулăшсассйн, мĕскĕн çыннăн пурнăçĕ пĕр мая кайĕ (ураланĕ вăл). Ист. церк. 148. Иерусалимри патриахсем пăхса тăракан ĕненекенсенĕн çĕрĕсене Магомет тĕнне тытакан арабсемпе Арий ересне тытакан усал çынсем турта-турта илсе пусмăрласа пĕтернĕ, вара унти ĕненекенсем никçан та ураланайман. || Поправиться в материальном отношении. Сред. Юм. Ĕлĕк пит чохăнчĕ те, халь, ораланма пуçланă ĕнтĕ. Прежде жили бедно, теперь уже поправляются. Хыпар № 34, 1906. Хресченсем часрах ураланччăр тесен, вĕсене хыснаран укçа парса пулăшас пулать. IЬ. Халăхăн пурăнăçĕ нихăçан та ураланас çук. Истор. Çав 1547 çулта тухнă вутран кайран халăх часах ураланса çитеймен. Чув. календ. 1910. Çав çынсем, темĕн тĕрлĕ ĕçлесен те, ураланайман. || Образовать вокруг себя лучи (о светиле). Шурăм-п. № З. Хĕлле хĕвел уралансан, сивĕ пулать. Икково. Ойăх ораланнă. Вокруг луны образовались лучи. Толст. Сăрт хыçĕнчен çĕнĕ уйăх хĕрелсе ураланса тухнă. Юрк. Хĕвел уралансан, çумăр пулать. Шел. 70. Хĕвел шевли... вутăн-хĕмен ураланса... тăрать. || Обуваться (ора сыр). Шибач. и др.
Вырăсла-чăвашла словарь (2002)
прил.
армян -ĕ, эрмен -ĕ; Арменири; армянский язык эрмен чĕлхи; армянские горы Арменири сăрт-ту
сущ.муж.
така; племенной баран ăратлă така; горный баран сăрт-ту таки ♦ смотрит, как баран на новые ворота анраса кайнă, нимĕн те ăнланмасть
глаг. несов.
1. (син. ударять, стучать) çап, шакка, шаклаттар; бить молотком малатукпа шаклаттар; бить в дверь кулаком алăка чышкăпа шакка; бить по воротам хапхана çап (футбол, хоккей вăййинче)
2. кого (син. избивать) çап, хĕне, ват; бить по лицу питрен çупса яр
3. кого-что (син. громить, разбивать) çĕмĕр, аркат, ват; бить врага тăшмана аркат; битое стекло кĕленче ванчăкĕ
4. (син. стрелять) пер; бить из орудий тупăсенчен пер; ружьё бьёт метко пăшал тĕл перет
5. (син. вытекать) тап, тапса тăр, юхса тух; под горой бьют родники сăрт айĕнче çăл куçсем тапса тăраççĕ ♦ бить в колокола чан çап; часы бьют шесть сехет улттă çапать; бить птицу кайак-кĕшĕк пусса тирпейле; бить по карману тăкак кӳр; бьёт лихорадка сивĕ чир силлет; запах бьёт в нос шăршă сăмсана çурать; бить тревогу хавха çĕкле (хăрушлăх çинчен пĕлтерсе)
1. нареч. çӳлте, тура, тӳпере; вверху парит орёл тӳпере ăмăрт кайăк ярăнса вĕçет
2. чего , предлог с род. п. çийĕнче, çинче, тăрринче, тӳпинче; вверху здания çурт тăрринче; вверху гор лежит снег сăрт-ту тăрринче юр выртать
сущ.муж., множ. верхи и верха
1. (ант. низ) çи, çийĕ, тăрă, тăрри, тӳпе, тӳпи; верх дома çурт тăрри; на верху горы сăрт тӳпинче; наложить каши с верхом пăтта тӳпелесе тултар (чашăка)
2. (ант. изнанка) тул, тулаш, çи, çийĕ; шуба с суконным верхом пустав туллă кĕрĕк
3. чи пахи, чи ăсти; верх мастерства чи пысăк ăсталăх ♦ быть на верху блаженства чунтан килен; взять верх çиеле тух, çĕнтер
сущ.жен.
тӳпе, тăрă; вершина горы сăрт тӳпи; вершина дерева йывăç тăрри
1. нареч. (ант. вверху, наверху) аялта; внизу, под горой аялта, сăрт айĕнче
2. чего , предлог с род. п. айĕнче; примечание внизу страницы страница айĕнче асăрхаттарса çырни
сущ.жен.
1. (ант. низина) сăрт, тӳпем, виркĕс; çӳллĕ вырăн; дом стоит на возвышенности çурт çӳллĕ вырăнта ларать
2. (ант. низменность) сăртлăх, тӳпем çĕр; Валдайская возвышенность Валдай сăртлăхĕ
сущ.муж.
вулкан (пĕрĕхсе таракан сăрт); действующий вулкан пĕрĕхекен вулкан; потухший вулкан сӳннĕ вулкан; извержение лавы из вулкана вулканран шăранчăк юхса тухни
прил., высоко нареч.
1. (ант. низкий) çӳллĕ, вăрăм; высокая гора çӳллĕ сăрт; высокий столб вăрăм юпа; высоко в небе чăн тӳпере
2. (син. большой, значительный; ант. низкий) пысăк, вăйла; высокая температура пысăк температура; высокий урожай вăйла тыр-пул; высокая вода тулăх шыв, ейӳ шывĕ
3. (син. значимый, важный, почётный) пысăк, чаплă, чыслă; высокая ответственность пысăк яваплăх; высокие гости чаплă хăнасем ♦ высокий голос çинçе сасă; быть высокого мнения пысăка хур; товары высшего качества чи паха таварсем
сущ.жен., множ. высоты
1. çӳллĕш; высота здания çурт çӳллĕшĕ
2. тӳпе; смотреть в высоту тӳпене тинкер; самолёт набрал высоту самолёт тӳпенелле çĕкленчĕ
3. (син. возвышенность) сăрт, ту, тӳпем; лесистая высота вăрманлă сăрт ♦ высота звука сасă çинçĕшĕ-хулăнăшĕ; быть на высоте тивĕçлĕ шайра пул
сущ.жен., множ. горы
1. сăрт, ту; высокая гора çӳллĕ сăрт; Уральские горы Урал тавĕсем; взобраться на вершину горы сăрт тӳпине хăпар; дорога поднимается в гору çул сăрталла хăпарать
2. купа; на полу гора книг урайĕнче кĕнекесем купипе выртаççĕ ♦ дела пошли в гору ĕç ăнăçма пуçларĕ; обещать золотые горы тем те пĕр сунса илĕрт; как гора с плеч свалилась чун лаштах пулчĕ (нуша иртсе кайнипе); закатить пир горой акăш-макăш ĕçкĕ ту; стоять горой çирĕп тăр (камшăн та пулин); не за горами таçта инçе мар
прил.
сăрт-ту йелтĕр -ĕ; горнолыжный спорт сăрт-ту йĕлтĕр спорчĕ
прил.
ту -ĕ, сăрт -ĕ, сăрт-ту -ĕ; сăртлă-туллă; горная вершина сăрт тӳпи; горный перевал ту каççи; горный хребет ту хырçи; горная страна сăртлă-туллă çĕршыв; горная промышленность сăрт-ту промышленноçĕ ♦ горный хрусталь кĕленче чул (витĕр курăнакан кристалл)
сущ.муж.
инженер (аслă пĕлӳллĕ техника специалисчĕ); военный инженер çар инженерĕ; горный инженер сăрт-ту инженерĕ; инженер-строитель строитель инженер
прил.
кăркăс -ĕ; Киргизи -ĕ; Киргизири; киргизский язык кăркăс чĕлхи; киргизские горы Киргизири сăрт-ту
2. сущ.муж. (син. родник)
çăлкуç; под горои бьют ключи сăрт айĕнче çăлкуçсем юхса тăраççĕ
сущ.муж. (син. склон)
тăвайкки, сăрт айкки; дом стоит на косогоре пӳрт сăрт айккинче ларать
прил.
1. (син. плешивый) кукша; лысый старик кукша старик
2. (син. голый) çара, яка; лысая гора çара сăрт
1. нареч. çӳлте, çиелте; сидеть наверху çӳлте лар
2. чего, предлог с род.п. çийĕнче, тăрринче; наверху горы сăрт тăрринче
прил.
осетин -ĕ; Осетири; осетинский язык осетин чĕлхи; осетинские горы Осетири сăрт-ту
сущ.жен.
çĕр хăвăлĕ; пещеры в горах сăрт-тури çĕр хăвăлĕсем
сущ.муж.
1. (син. вершина) тăрă, тӳпе, шĕврешке (сăрт тăррин)
2. хĕрӳ тапхăр, ĕç çийĕ; часы пик на транспорте транспорт ĕçĕнчи хĕру тапхăр
сущ.жен.
1. ăрат; породы скота выльăх ăрачĕсем
2. чул-тăпра; горные породы сăрт-ту чул-тăпри
сущ.муж.
тайлăм, тайлăк, тăвайкки; на склоне горы сăрт тайлăмĕнче
сущ.муж.
топоним (хула-ял, сăрт-ту, шыв-шур, çĕр çинчи ытти объект ячĕ)
сущ.жен.
ăркай, кĕркке (сăрт-ту юхан шывĕсенче пурăнакан паха пулă)
прил.
хакас -ĕ; Хакаси -ĕ; Хакасири; хакасский язык хакас чĕлхи; хакасские горы Хакасири сăрт-ту
сущ.муж. (син. возвышенность)
сăрт, тĕмеске, тăвайкки; лесистый холм вăрманлă сăрт; могильный холм вил тăпри, масар тĕмески
сущ.жен., множ. цепи
1. сăнчăр; якорная цепь якорь сăнчăрĕ; посадить собаку на цепь йытта сăнчăрпа кăкар
2. (син. ряд) рет, ярăм, йĕрке; цепь событий ĕçсен вĕçе-вĕç йĕрки; горные цепи сăрт-ту хырçисем; солдаты рассыпались в цепь салтаксем сапаланса ретленчĕç
Вырăсла-чăвашла словарь (1972)
сăрт айкки, тӑвайкки, ҫырма ҫамки.
ж. тӳпем, çуллĕ вырăн, сăрт.
1. çӳллĕш(ĕ); 2. çӳллĕ вырăн, тӳпем, тӳпе, сăрт.
-жусь сов., показываться несов. 1. курӑн, палӑр, тух; из-за гор показалось солнце сăрт хыҫӗнчен хĕвел курӑнса кайрӗ; копали, копали, а вода не показалась чаврӑмӑр, чаврӑмӑр, шыв тухмарӗ; 2. туйӑн; мне показалось, что кто-то зовёт меня по имени такам мана ятран чĕннĕ пек туйӑнчӗ.
сăрт, тӳпе, тĕме.
хăй тĕллĕн пулнă чикĕ: шыв, çырма, тип вар, вăрман, сăрт, çыран, кӳлĕ т. ыт.; тавралăхран уйрăлса тăракан вырăн (сăмахран, шурлăх).
чул ту, чăнкă ту, чул сăрт.
Вырӑсла-чӑвашла словарь (1971)
прил. 1. Альп ⸗ĕ [⸗и]; альпийские горы Альп тăвĕсем; 2. сăрт-ту ⸗ĕ [⸗и]; сăртсенчи; альпийская растительность çӳллĕ сăртсенчи ӳсентăрансем.
м. альпинизм, сăрт-ту туризмĕ.
с. 1. по гл. возвысить(ся); 2. (место) тӳпе, сăрт, çӳллĕ вырăн.
ж. 1. геогр. тӳпем, сăрт, сăртлăх, виркĕç; 2. (идей, чувств) çĕкленӳлĕх, хăпартлану.
ж. 1. (вышина) çӳллĕш; на высоте ста метров çĕр метр çӳллĕшĕнче; 2. (высь) тӳпе; солнце светит с высоты хĕвел тӳперен пăхать; 3. (возвышенность) сăрт, ту, тӳпем, çӳллĕ вырăн; 4. (величина, уровень) шай, виçе; высота техники техника шайĕ; ◇ командная высота çӳллĕ вырăн (ыттисенчен çуллĕреххи); быть (или оказаться) на высоте тивĕçлĕ пул.
ж. 1. ту, сăрт, сăрт-ту; жить в горах тусем çинче (е хушшинче) пурăн; кататься с горы тăвайкки ярăн; 2. (множество чего-л.) купа; целые горы арбузов и дынь купи-купипе арпус, дыня; ◇ гора на душе (лежит) чĕрене пусса тăрать (хуйхă, шухăш т. ыт. те); гора с плеч свалилась чун уçăлса кайрĕ (йывăрлăхран хăтăлнипе); не за горами инçех мар; в гору идти малалла кай (пурнăç), ӳссе кай, ăнăçлă пыр; под гору идти каялла кай; надеяться как на каменную гору çирĕп шан; пир горой савăнăçлă ĕçкĕ-çикĕ; стоять горой хӳтĕле, тăр (камшăн та пулин).
прил. сăрт-ту ⸗ĕ [⸗и], тимĕр-тăмăр ⸗ĕ [⸗и]; горнодобывающая промышленность тимĕр-тăмăр промышленноçĕ.
ж. сăрт-ту промышленноçĕ.
прил. сăрт-ту промышленность ⸗ĕ [⸗и], сăрт-ту промышленноçлĕ; горнопромышленный район сăрт-ту промышленность районĕ.
м. скл. как прил. сăрт-ту рабочийĕ.
прил. ту ⸗ĕ [⸗и], туллă, сăрт ⸗ĕ [⸗и], сăртлă, сăрт-ту ⸗ĕ [⸗и], сăртлă-туллă; горный перевал ту каççи; горный хребет ту хырçи; горная страна сăртлă-туллă çĕршыв; горные лыжи ту йĕлтĕрĕ; горная промышленность сăрт-ту промышленноçĕ; ◇ горная болезнь ту чирĕ (çӳле хăпарнăçем пуç çаврăнса ăш пăтранни); горный лён чул йĕтĕн (асбестăн чĕлпĕкленекен сорчĕ); горный хрусталь кĕленче чул (витĕр курăнакан чул).
м. горняк (сăрт-ту промышленноçĕнче ĕçлекен).
с. геол. сăрт-ту пулни.
ж. 1. (у животных) çилхе; лошадиная грива лаша çилхи; львиная грива арăçлан çилхи; 2. (возвышенность, поросшая лесом) вăрманлă сăрт, ту сăрчĕ; ◇ в хвост и в гриву см. хвост.
м. тăвайкки, сăрт айкки (е çамки).
м. 1. (цепь невысоких гор) сăрт-ту тăрăхĕ; 2. (чурбан) каска, кĕреш.
прил. 1. кукша; лысая голова кукша пуç; 2. перен. çара; лысый холм çут, çара сăрт.
ж. 1. (вершина) тăрă, тӳпе; макушка дерева йывăç тăрри; макушка горы сăрт тӳпи; 2. (верхняя часть головы) пуç тӳпи; шапка на макушке çĕлĕк пуç тӳпинче; ушки на макушке хăлхана чăнк тăратнă.
м. микроклимат (климатăн вырăнти уйрăмлăхĕсем, сăм. вăрманта, çырмара, сăрт çинче).
с. кĕтӳ çӳретекен вырăн, кĕтӳлĕх; горные пастбища сăрт-ту çинчи кĕтӳлĕхсем.
сов. и несов. что 1. мед. шăтар, шăтарса тух (е кĕр); 2. горн. перфорациле (сăрт-ту породисене); 3. кино, тех. шăтар, перфорациле, перфораци ту; перфорировать киноленту кинолентăна перфорациле.
прил. пирамида евĕр, яштака; пирамидальная сопка пирамида евĕр сăрт; пирамидальный тополь яштак тирек.
м. 1. по гл. подняться; подъём флага ялав çĕклени; подъём воды шыв хăпарни; 2. чего, с.-х. сухалани, уçни, çĕтни; подъём зяби çĕртме сухалани; 3. (рост, развитие) çĕкленни, вăйланни, вăй илни, аталанни; подъём народного хозяйства халăх хуçалăхĕ çĕкленни; 4. (воодушевление) кăмăл çĕкленни, хавхалану; чувствовать душевный подъём çĕкленсе кай; трудовой подъём ĕçри çĕкленӳ; с подъёмом хастаррăн, хавхаланса; 5. (участок дороги) сăрт, тăвалла çул; крутой подъём чăнкă çул; 6. (ноги, обуви) ура (е ата-пушмак) пичĕ; 7. (побудка) вăратни; ◇ лёгок на подъём йӳрĕк, вăр-вар; тяжёл на подъём ӳрĕк-сӳрĕк.
ж. сопка, ту, сăрт.
ж. терраса (1. геогр. сăрт айккинчи картлашкаллă вырăн; 2. пӳрт çумне юпасем лартса, çине витсе тунă вырăн).
м. техник; горный техник сăрт-ту техникĕ.
м. чул ту, чул сăрт, чăнкă сăрт, камăр чул, чул хысак.
м. тĕмĕ, тӳпе, сăрт; лесистый холм вăрманлă сăрт.
Чăваш чĕлхин çĕнĕлĕх словарĕ
ç.с. Хĕрарăмсен (амасен) пĕр-пĕрин хушшинчи ар çыхăнăвĕ; хĕрарăмпа хĕрарăм савăшни. Вăл хĕр-туссем тупать — мастурбаци, лесбиянлăх... Х-р, 23.03.1993. Сăрт-ту гориллисен амисем хушшинче вара лесбиянство текен пулăм тымар янă. ÇХ, 2000, 14 /, 5 с.
ç.с. Хĕрарăмсен (амасен) пĕр-пĕрин хушшинчи ар çыхăнăвĕ; хĕрарăмпа хĕрарăм савăшни. Вăл хĕр-туссем тупать — мастурбаци, лесбиянлăх... Х-р, 23.03.1993. Сăрт-ту гориллисен амисем хушшинче вара лесбиянство текен пулăм тымар янă. ÇХ, 2000, 14 /, 5 с.
(МАУНТЕЙНБАЙК), ç.с., спорт. Велосипед спорчĕн тĕсĕ, сăрт-туллă вырăнта ятарлă велосипедпа ăмăртни. Куславкка районĕнчи Карач ялĕнче çуралса ӳснĕ тĕнче класлă спорт мастерĕ Н.Пашкова Атлантăра иртнĕ XXVI Олимп вăййисенче маунтейнбайк енĕпе ăмăртрĕ. Х-р, 12.09.1996, 1 с. И.Ягупова маунтинбайк енĕпе ăмăртма Олимпиадăна тухса кайнă. ÇХ, 2000, 37 /, 1 с. Раççейăн пĕрлештернĕ командинче О.Иванова (хăвăрт утакан), ... И.Ягупова (маунтинбайк) тупăшма пултарчĕç. Х-р, 1.08.2000, 1 с. — маунтейнбайк ăстисем (ÇХ, 1999, 4 /, 10 с.); Европăн маунтинбайк чемпионачĕ (ÇХ, 2000, 34 /, 10 с.); маунтинбайк енĕпе иртнĕ тĕнче чемпионачĕ (Х-р, 26.09.2001, 4 с.).
Чăваш чĕлхин ретроспективлă ăнлантару словарĕ
сăрт. Çипирте Тобольск ятлă хула патĕнче Чăваш тăвĕ ятлă ту (сăрт) пур [Комиссаров 1918:14].
Чĕрчун ячĕсен чăваш-вырăс-латин словарĕ
архар (аргали) — ovis amnion [сăрт-ту çинче пурăнакан шултра кайăк така]
горал — nemorhaedusy goral [Кантăр Азире пурăнакан сăрт-ту качаки]
кумай — gups himalayensis [Азире пурăнакан сăрт-ту грифĕ]
мархур (винторогий козёл) — capra falconeri [Азире пурăнакан сăрт-ту качаки]
муфлон — ovis musimon [сăрт-ту таки]
серна — rupicapra rupicapra [сăрт-ту качаки]
гусь — anser [шывра ишекен пысăк кайăк]; йĕтем хурĕ гуменник — anser fabalis; căpă хур серый гусь — anser anser; сăрт-ту хурĕ горный гусь — anser indicus; шурă хур белый гусь — anser caerulescens; шур мăйлă хур гусь-белошей — anser canagicus; шур çамкаллă хур белолобый гусь — anser albifrons
ласточка — hirundo [вăрăм хӳреллĕ пĕчĕк вĕçен кайăк]; сăрт-ту чĕкеçĕ горная ласточка —ptyonoprogne rupestris; çыран чĕкеçĕ береговая ласточка — riparia riparia; хула чĕкеçе (шур кут) городская ласточка (воронок) delichon urbica; ял чĕкеçĕ деревенская ласточка (касатка) — hirundo rustica
Чӑвашла топонимсен онлайн словарӗ
Кивĕ Ӳселтен (Тутарстан, Аксу районĕ) çурçĕрелле, Меречен енчи чи çӳллĕ сăрт вырăнĕ.
Çавăн пекех пăхăр:
сăрт айĕ сăрт аякки сăрт тăрри сăрт-вар « сăрт-ту » сăрт-ту хурĕ сăрт-ту чĕкеçĕ сăрт-хăва сăрта сăртакласăрт-ту
Сăмаха тĕплĕ ăнлантарман
Хыпарсем
2022, раштав, 08
Сайт дизайнне кӑшт ҫӗнетнӗ, саспаллисен страницинче хушма пайлану кӗртнӗ //Александр Тимофеев пулӑшнипе.
2015, утă, 30
Шыранӑ чухне ӑнсӑртран латин кирилл саспаллисем вырӑнне латин саспаллисене ҫырсан, сайт эсир ҫырнине юсама тӑрӑшӗ.
2015, утă, 30
Шырав сӑмахӗсене сӗннӗ чухне малашне вӑл е ку сӑмаха унччен миҫе шыранине тӗпе хурса кӑтартӗ.
2015, утă, 29
Сăмах шыранӑ чухне малашне сайт сире сăмахсарсенче тĕл пулакан вариантсене сĕнĕ.
2014, пуш, 25
Мобиллă хатĕрсемпе усă куракансем валли сайта лайăхлатрăмăр //Мирон Толи пулăшнипе.
2011, утă, 20
Вырăсла-чăвашла сăмахсарпа пуянланчĕ.
2011, утă, 19
Сăмахсарсен çĕнелнĕ сайчĕ ĕçлеме пуçларĕ.
2011, утă, 16
Сайтăн çĕнĕ версийĕ хатĕрленме пуçларĕ.
Пӳлĕм
Сайт пирки
Ку сайтра чăваш сăмахсарĕсене пухнă. Эсир кунта тĕрлĕ сăмахсен куçарăвне, тата ытти тĕрлĕ уйрăмлăхĕсене тупма пултаратăр.
Счетчики
Пулăшу
Эсир куçаракан укçа хостингшăн тӳлеме, çĕнĕ сăмахсарсем кĕртме, Ашмарин хатĕрленĕ сăмах пуххине сканерлама кайĕ.
RUS: Переведенные вами средства пойдут на оплату хостинга, добавление новых словарей, сканирование словаря Ашмарина.
Куçармалли счётсем:
Yoomoney: 41001106956150
