Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

автономи

автономия (шалти тытăм ĕçĕсене харпăр хăй ирĕкĕпе туса пыни)
культура автономийĕ — культурная автономия
автономи пар — предоставить автономию

альтруизм

альтруизм (харпăр хăйшĕн мар, çынсене усă кӳрессишĕн çеç тăрăшни)

вĕренӳ

образовательный
аслă вĕренӳ — высшее образование
вĕренӳ прави — право на образование
харпăр хăй вĕренĕвĕ — самообразование

гигиена

гигиенический
ĕç гигиени — гигиена труда
харпăр хăй гигиени — личная гигиена
гигиена правилисем — гигиенические правила

кил

7.
приходиться, предназначаться для кого-чего-л.
харпăр хăйне килекен ĕçе ту — выполнять свою часть работы

килĕшӳсĕр

неприлично, непристойно, нескромно, бестактно
килĕшӳсĕр мыскара — нескромный анекдот
килĕшӳсĕр ĕç — бестактный поступок
килĕшӳсĕр калаçу — непристойный разговор
килĕшӳсĕр ыйту — бестактный вопрос
харпăр кăвна килĕшӳсĕр тыткала — вести себя бестактно

кодекс

кодекс (харпăр хăйне мĕнле тытмалли йĕркесем)
коммунизм тăваканăн мораль кодексĕ — ист. моральный кодекс строителя коммунизма

обыватель

обыватель (обществăлла тавракурăмсăр, харпăр интересĕсемпе пурăнакан çын)
обывателе тух — превратиться в обывателя

протекционизм

эк.
протекционизм (харпăр хăй çĕршывĕнчи капитала конкуренцирен хӳтĕлеме ютран кӳ-рекен тавара пысăк тӳлеве хуни)

пурлăх

имущественный
компани пурлăхĕ — имущество компании
патшалăх пурлăхĕ — государственное имущество
харпăр хăй пурлăхĕ — личное имущество
куçакан пурлăх — движимое имущество
куçман пурлăх — недвижимое имущество
пурлăх прависем — имущественные права

самообслужнвани

самообслуживание (харпăр хăйне пăхас йĕрке)
самообслужнвани йĕркипе — в порядке самообслуживания
самообслужнвани лавкки — магазин самообслуживания
самообслужнвани столовăйĕ — столовая самообслуживания

секретарь

секретарский
машинистка секретарь — секретарь-машинистка
техникăлла секретарь — технический секретарь
харпăр секретарĕ — личный секретарь
секретарь тивĕçĕсем — секретарские обязанности

секта

2. перен.
секта (харпăр интересĕсемшĕн çеç тăрăшакан пĕчĕк ушкăн)

специальность

специальность
ĕçчен специальноçĕ — рабочая специальность
специальность туян — получить специальность
харпăр хăвăн специальноçпа ĕçле — работать по специальности
специальноçĕпе вăл агроном — по специальности он агроном

тенденциллĕ

тенденциозный (харпăр шухăшне мала хурса тĕрĕслĕхрен пăрăнакан)

тĕллĕн

III.
с мест. хам (ху, хăй)

1.
сам, самостоятельно, без посторонней помощи, своими силами
хăй тĕллĕн тунă ĕç — самостоятельная работа
ача хăй тĕллĕн утаймасть-ха — ребенок без поддержки ходить еще не может
харпăр хăй тĕллĕн — каждый сам по себе, всяк по-своему, кто во что горазд

тивĕç

1.
долг, обязанность
пĕрремĕш тивĕç — первейший долг
салтак тивĕçĕ — воинский долг
тăван çĕршыв умĕнчи таса тивĕç — священный долг перед родиной
хисеплĕ тивĕç — почетная обязанность
чи пысăк тивĕç — высший долг
этем тивĕçĕ — человеческий долг
хăвăн тивĕçӳ тесе шутла — считать, своим долгом
харпăр тивĕçне ту — исполнить свой долг

функци

функция (ĕç, тивĕç)
харпăр хăй функцийĕсене лайăх пурнăçла — хорошо выполнять свои функции
ят мар падежсен функцийĕ — лингв. функция косвенных падежей
◊
улшăнакан функци — мат. переменная функция

харкам

то же, что харпăр 1.

харпăр

1.
каждый
харпăр хăй —
1) каждый сам
мĕн тумаллине харпăр хăй пĕлет — каждый сам знает, что ему надо делать
харпăр хăй тунă япала — самоделка, самодельная вещь
харпăр хăй вĕренни — самообразование
харпăр хăйне тытма пĕлни — самообладание
 
2) собственный, свой —
харпăр хăй ирĕкĕпе — добровольно, по своему желанию
харпăр хăй тĕллĕн — самостоятельно
харпăр хăй тĕллĕн пурăн — жить самостоятельно

харпăр

2.
личный
харпăр кăсăкĕ — личные интересы
харпăр шухăшĕ — личное мнение

харпăр

3. диал.
разный
харпăр тĕлте — в разных местах
харпăр енчен — с разных еторон

хуравăш

2.
соответственно
харпăр майне хуравăш — соответственно своим возможностям

шовинизм

шовинизм (чи сĕмсĕр национализм: харпăр нацине пуринчен çӳле хурсă, халăхсем хушшинче хирĕçӳ кăларни)

этика

2.
этика (харпăр хăйне тыткаламалли йĕрке)

ăс

умственный
интеллектуальный
ача-пăча ăсĕ — детский разум
вичкĕн ăс — проницательный ум
çивĕч ăс — острый ум
халăх ăсĕ — народная мудрость
харпăр хăй ăсĕпе — по собственному разумению
этем ăсĕ — человеческий разум
ăс вăй-хăвачĕ — могущество разума
ăс тĕлĕшĕнчен — в умственном отношении  
ăс ил — набраться ума
ăс пух — набраться ума-разума
ăс çитер — сообразить, уразуметь
куна тума мĕнле ăс çитертĕн эсĕ? — как у тебя хватило ума сделать это?
ăс пăтрашать — рассудок помутился, голова идет кругом
ăсĕ çитмест — у него не хватает ума
ăс çухат — лишиться рассудка
ăса вĕрент — учить уму-разуму, наставлять
ăсра — мысленно, в уме
ăсра шутла — считать в уме
ăспа — разумно, с умом
ăспа ĕçле — работать с умом
ăспа виçмен — безрассудный
ăспа калаç — говорить разумно
Ялан ăспа çӳресен, ялти ватă ятламасть. — посл. Если будешь вести себя разумно, то тебя не станут порицать старые люди.
Ирхи ăс каçхинчен лайăхрах. — посл. Утренний рассудок лучше вечернего. (соотв. Утро вечера мудренее).

самоучитель

самоучитель (харпăр хăй тĕллĕн вĕренмелли кĕнеке)
испан чĕлхин самоучителĕ — самоучитель испанского языка
баян калама вĕренмелли самоучитель — самоучитель игры на баяне
ют чĕлхене самоучительпе вĕрен — изучать иностранный язык по самоучителю

эткер

1.
собственность, имущество
достояние, богатство
харпăр эткерĕ — личная собственность
пĕтми-ырми эткер — несметное богатство

эткерлĕх

1.
имущество
достояние
халăх эткерлĕхĕ — народное достояние
харпăр (хăйен) эткерлĕхĕ — личное имущество

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

сапалан

(-ба-), разбрасываться, рассеиваться, рассыпаться, посыпаться. Баран 7. Килчĕ, çитрĕ, сапаланчĕ, юман турачĕсене çакăнчĕ. Кан. Вăрман ялтан таçта аякра сапаланса выртнă. В. Олг., Б. Олг. Шу сапаланса йохат (широко разлившись и мелко). N. Пур инкек ман çине килчĕ, манăн аслăлăх çил пек вĕçсе сапаланса пĕтрĕ. Эльбарус. Эпир хăранă майĕпе, кашни харпăр хăй ĕни патне пырса, порте сапаланса ĕнесене хуса вăрмана тарма тытăнтăмăр. Дик. леб. 33. Елиса пĕр йывăç тĕмне аллипе перĕннĕ те, çутă хуртсем ун çинчен çăлтăр çунă пек курăк ăшне сапаланса аннă. Никит. Тумтирсем сапаланса выртмаççĕ (не в беспорядке). N. Турачĕсем сапаланса каясран кăшт йывăç тавра каркăчă тăваççĕ. N. Тĕлĕкĕ çапла пулнă: çăварĕнчен иçĕм-çырли йывăççи шатса тухса ӳснĕ те, унăн çырлисем сапаланса тăнă. Полтава. Утать хăйĕн шухăшпе сапаланса килелле („идет рассыпавшись домой“). N. Унта остяксемпе самоедсенĕн хӳшшисем анчах сапаланса лараççĕ.

çимĕк каç

канун семика. Чăвшсем 21. Вăл тухатмăшсем çимĕк вăхăтĕнче пит алхасаççĕ, тет, çимĕк каç вĕсем пурте масар çине пухăнаççĕ, тет. Чуратч. Ц. Тухатмăшсен çимĕк каç пĕр-пĕр çĕре кайса çӳрес пулать, тет. Унсăрăн усалсем, каçхине пырса ăна вĕлереççĕ, тет. Ильмово. Тата çав симĕк каç кашни килтен сăра, эрек, тата тĕрлĕ çимĕçсем илсе масар çине вилнисене хывма каяççĕ. Вăсем çимĕçĕсене илеççĕ те, харпăр хăй тăванни тăпри çине тураççĕ. Туранă чухне ак çапла сăмахсем калаççĕ: акă сире тĕрлĕрен çимĕç хыватпăр, тата сăрапа хыватпăр, çак çимĕçпеле ĕçсе-çисе хавăнса (савăнса?) ташласа кайăр, эпир сире асăнар, эсир пире ан асăнăр. Пĕлни пулĕ, пĕлменни пулĕ, эсир ан асăнăр, ваттисем çамрăккисене валеçсе парăр. Пĕр турамран пин турам пултăр, теççĕ. Унтан вара эрексем, сăрасем ĕçеççĕ, тăпри çинче купăс каласа ташлаççĕ. Ĕçсе усĕрĕлсен, киле тавăрнаççĕ.

çурта

çорта (с’урда, с’орда), свеча. Микушк. Вилнĕ выльăх çăвĕнчен тунă çуртана çутсан, пĕтĕм выльăхсем те, этемсем те пĕртте вăранмаççĕ, тет, пĕр майлах çывăраççĕ, тет. Вил-йăли. Хывнă чухне вилнĕ çын ячĕпе алăк патне пĕрене çине пĕр çурта лартаççĕ. N. Çурта пек, тӳп-тӳрĕ тăрать, ЧП. Йыснаçăм, йыснаçăм, улпут пек, шăратса та янă çурта пек. М. Тув. † Кĕлетки çурта пек. Ст. Янсит. Çав турăш умне кайса ларт çак çуртана. Кĕвĕсем. Йыснаçăм, йыснаçăм, ыр улпут пек, турă умĕнчи сар çурта пек. Пшкрт: _мэ̆_ри ы̆жалда, у_чэ̆ толда (с’орда). В. Олг. Йӳç (дерево) çорта пакчĕ. Бюрганский. Уншăн кĕл-тума мар, турра çурта лартма. Ăна пĕтертĕрччĕ ырă турă... СПВВ. Сарă çурта пек сарă çын. Альш. † Тăванăм, тăванăм, улпут пек, халĕ çуртаран (чит. ăстанран) кăларнă çурта пек. ТММ. Çурт çуртасăр пулмаст. („Семья не без урода“). Тюрл. Çил арманĕ çурта пек тӳрĕ çунчĕ (горела). Якейк. † Çуне çорта ятăм та (сделал свечу), çут-çанталăк çутăлчĕ. Сред. Юм. Çорта айне шаккарĕç. (В день поминок к вечеру ходят по всем дворам деревни и говорят: „çорта айне“потом все, кто хочет, приходят на поминик). М. Васильев. Помилккене пыма килĕрен чĕнсе çӳремеç, ăна пĕр лашана шанкăрма çакаç те, ытланса, орам тăрăшпе: çорта айне! тесе çохăрса тохаç. N. Вăл (т. е. ача) вара: çурта айне сăра ĕçме, тесе, кăшкăрса çӳрет. Ст. Яха-к. Çынсем, хĕвел анса каç пулсассăн, харпăр хăй пĕр-ик хурăнташĕсемпеле пĕрлешсе вилнĕ çынсене хываççĕ. Вĕсем алăк патĕнчи пĕрене çумне, унăн килĕнче миçе çын вилнĕ, çавăн чухлĕ çурта лартаççĕ. Чăвашсем патне кирек хăш пӳрте кĕрсен те, паллах алăк патĕнчи пĕрени çуртапа çунса хурални. N. Çурт айне (= çурта айне) сăра ĕçме, теççĕ. (Вилнĕ çынна асăнса ялти çынсене пухнă чухне çапла кăшкăрса чĕнсе çӳрет пĕри). См. Магн. М. 170.

çăмăр пăтти

жертвенная каша, которую варили в последний день „уяв’а“. N. Кайран çăмăр пăтти пĕçереççĕ, ăна харпăр хăй кассипе пĕрле кĕрпесем, çусам пухса пĕçереççĕ; ăна вара çырма хĕринче çияççĕ; çисе тăрансан, кайран вара пĕрне пĕри шывпа сапса выляççĕ; çав кун каçхине вара уява иртереççĕ.

çĕр-шыв

страна, местность. N. Вăл енчи çĕр-шыва пĕлетĕн-и? Юрк. Икĕ лаша тап юртат, каяссине каятпăр та, пуснă çĕр-шыв шел юлат. ЧП. Килмĕттĕм ку çĕр-шыва. N. Кам çĕре-шыва, çут-çанталăка тытса тăрать. N. † Утă çулнă кӳлĕсем, тырă вырнă анисем, эп йĕмен каç йĕрĕ (чит. эп йĕмесен, кам йĕрĕ), юлат ку çĕр-шывĕсем. (Хĕр йĕри). ЧС. Пирĕн ялсем çĕр-шыв типмесĕр (пока не обсохнет земля) кĕтӳ кăлармаççĕ. О сохр. здор. Эсир куна ăнланас та çук, çавăнпа эпĕ кунта ун çинчен каламăп та. Эпĕ сире хамăрăн çĕр-шыв кăтартса тăракан пурăнăç çинчен каласа парам. N. Вăл çĕр-шыва имлĕх-сиплĕх панă, ăнлă-пуçлă имлĕхĕнчен усă курса пурăнать. Сред. Юм. Ôнта çĕр-шыв пит аслă. Там в отношении земли привольно. ГТТ. Чăваш кирек мĕскерте те тĕнчене çĕр тĕлĕшĕпе пăхать: манăн çуралнă çĕр-шыва, вĕреннĕ-килĕшне çĕр-шыва хирĕç пымасть-и вăл (это), тет. Çĕр-шыв килĕшмен вырăн пулсан, унтан тухса та каять: килĕшмест! тет. В. С. Разум. КЧП. Çакăнти çĕр-шыв сана кăмăла килет-и, килмест-и? N. Халĕ эпĕ çухалнă выльăхла (как заблудившаяся скотина) ют çĕр-шывра çӳреп. Чураль-к. † Мамăк тӳшек сармашкăн, пĕчĕк пăлтăр кирлĕччĕ; пĕчĕк пăлтăр лартмашкăн, пĕчĕк çĕр-шыв кирлĕччĕ. N. Çĕр-шывран хăпса (вдали) пурăнатăн та, мĕн туса пынине кураймастăн, ĕлĕк курнисеие манатăн. N. † Эп йĕменне, кам йĕрĕ — юлат ӳснĕ çĕр-шывсем. N. Çĕрне-шывне кайнă (умер). Бел. Гора. † Хамăр çĕртен-шывран тухнă чухне, шăнкăртатса юхать сулхăн шыв. КАХ. (Вăлсем) çĕрсĕр-шывсăр, çуртсăр-йĕрсĕр çын мар, харпăр-хăйĕнне (т. е. каждый свои обязанности по отношению к киремети) кирек те епле туса пыччăр (пусть исполняют). Из моленья киреметьи „пит-тури“ во время „тайăн сăра“). || Назв. божества. (упоминается в молитве чӳклеме кĕлли).

çĕрĕ яни

назв. гаданья на кольцах. Ерк. 11. Микушк. Раштав иртсен крешчениччен çĕрĕ яраççĕ. Ăна ак епле яраççĕ: пĕр витре çине шыв яраççĕ, унта çĕрĕ ярăççĕ. Кашни харпăр-хăй çĕррине яраççĕ. Пăлхатаççĕ те, икшерĕн илсе чуп-тутараççĕ. Тата юрланă вăхăтра кăлараççĕ. Мĕнле сăвă юрланă вăхăтра çĕрĕ тухать, çавăнтан çынни вара ăрăскаллă пулать.

тайăнçин

то же, что тайăн. Шурăм-п. Пурĕн те харпăр хăй тайăнçин ĕç пур.

танăш

(тамы̆ш), ровесник (в точном см. См. тантăш; срв. каз.-тат. тамы̆ш, знакомый), КС., П. И. Орл. КАЯ. Çав ĕçке пĕлĕш-танăша чĕнмеççĕ, харпăр хăй килĕшĕсем анчах ĕçеççĕ. ЙФН. Ах танăш Микула! хĕрсем тĕлне пĕлмесĕр сивĕ мулчара çĕр каçнă.

тăнкар

(ты̆ҥгар), понимать. КС. Вĕренмен çын харпăр хăй чĕлхине те лайăх тăнкараймаçть.

хапăр тĕрлĕ

врозь, отдельно. Сред. Юм. Асĕм те харпăр тĕрлĕ полнă тет полас. Говорят, если братья стали жить врозь.

харĕпĕри

то же, что харпăр хăй. Пшкрт. Харĕпĕри ăх исемек пырса çиеччĕ. Б. Олг. Харĕпĕрĕ çĕрĕн (в разные стороны) тараччĕ.

харкам хăй

каждый. Альш. Пурте харкам хăй енчи тумтирĕпе, харкам хăй енчи чĕлхипе калаçать. Перев. Мĕн кирлĕмаришĕн тавлашатăр: эсир пурсăр та мана кирлĕ, пурсăр та харкам хăй ĕçĕнче, терĕ, тет. N. Харкам хăйĕн хăй çĕклемĕ пур. Изамб. Т. Харкам хăйĕн хаклă. СПВВ. Харкам хăй, вместо харпăр хăй. О земл. Харкам хăй ăна пурте пĕлет. Каждый знает это. Юрк. Шкулăра вĕренсе пурăнакан ачасем каçхине харкам хăй вырăнĕнче мăкăр-мăкăр туса шавласа кĕнекесем вуласа лараççĕ. Ау 127°. Апат туса тăрансан, кусем харкам хăй пĕрер тĕме выртаççĕ, тет. СПВВ. ЕС. Харкам хăйин = харпăр хăйин.

харпохой

харпухой, то же, что харпăр хăй. Тогаево. Тол çутăлсан порте харпохой ĕçне пĕтерме карĕç. Синьял. Çавсем вăтăрăшĕ харпухой капанĕ çине хăпарса ларнă (каждый на свой стог залез).

харпăр

каждый. N. Харпăр малтан ярса тытасшăн. Ала 80. Эсир кашни харпăр валли пĕрер кӳме тăвăр. N. Ман шухăшпа пулсассăн, вĕсем апла калаçнине итлесси те харам, мĕншĕн тесен харпăр халăха харпăр хăй пурлăхĕ хаклă. || Разный. Шинар-п. Вара çапла каласан пур мулкачи те харпăр çĕре саланчĕç, тет. Сред. Юм. Харпăр çĕре саланнă, в разные места раз’ехались. Ib. Харпăр ялтан пуçтарăннă, из разных деревень собрадись. О земл. Çав сухаласа хăварнă çĕр хĕлле виттĕрех шăнса каять, хăш тĕлте пăрланса каять, çавăнпа çĕр, харпăр тĕлте пĕрĕннĕрен, пĕтĕмпе çуркаланса каять. || ЧП. Ай-ай ялсем харпăр ял, мĕнле ытарса каяр-ши?

харпăр тĕллĕн

единолично. Кан. Пĕччен, харпăр тĕллĕн ĕçлекенсем мĕн-мĕн туса пурăннине вĕсем хăйсем те пĕлмеççĕ пулĕ.

харпăр хăй

каждый сам. Ст. Яха-к. Çăварни ыран тенĕ чухне, шăматкун каç, çынсем пурте камăн мунча пуррисем мунча хутса кĕреççĕ. Харпăр хăйĕн мунча çуккисем çынăнне хутса кĕреççĕ. Авралий (б. Ставр. у.). Кĕрписене, пашалусене харпăр хăйĕх леçеççĕ (приносят туда). СПВВ. ИВ. Харпăр хăй = харам хăй. N. Ăна харпăр хăй çисе пĕтермелĕх пухăр. СТИК. Кашни çын харпăр хăйшĕн йĕретчĕ. || Каждый в отдельности. Вăл хăй вилнĕ чух ывăлĕсене харпăр хăйне пилленĕ. N. Харпăр хăвăршăн анчах ан тăрăшăр, ыттисемшĕн те харпăр хăйне тăрăшăр. Чхĕйп. Тата унта пыракан ытти çынсем та харпăр хăй пĕрер, икшер, виçшер çăмарта илсе пынă (приносили). Сборн. по медиц. Ачасенĕн пуринĕн те харпăр хăйне ĕмкĕчĕ. Кан. Кашни ялне харпăр хăй çумне вăрман парасшăн вĕсем. Ib. Харпăр хăй ăслă çынăн харпăрхăй тĕслĕ виçе. || Каждый сам по себе. Истор. Вара вĕсене харпăр хăй тĕрлĕ (каждый сам по себе) пурăнса, йĕркене ан пăсчăр тесе, çав уккас тăрăх усра пуçланă. N. Кашни харпăр хăй тĕрлĕ савăнаççĕ. N. Кашни вăхăтĕнче харпăр хăй тĕслĕ ĕç. || Свой, собственный. Сред. Юм. Пичĕшсен ӳчĕсен çôмне пуçĕсене çыпăçтарса, аппăшĕ тôтрине сôлларĕ, тет те, пичĕшсем порте çын пôлчĕç, тет, анчах пуçĕсем харпăр хăйĕн мар (головы перемешались), тет. СТИК. Харпăр хăй (или: хархам хăй) çемйинче. Ib. Харпăр хăй (или: хархам хăй) ачи-пăчи хăйĕнчен ытлашки мар (нужен). Ib. Кашни çын харпăр хăй ĕçне туса тăмалла. N. Пур кунта та, пур тĕлте те харпăр хăй ырă ĕçсем пур. Истор. Илсе пынă кайăксем пурте харпăр хăй йăвине тавăрăннă. N. Эпĕ тăван чĕлхепе вĕрентме юратарах паратăп, мĕшĕн тесен харпăр хăй чĕлхипе ăнлантарма çăмăлтарах. Самар. Кашнийĕн харпăр хăйин кĕнеки пулмалла. У каждого должна быть своя книга. Ib. Кашнийĕнех харпăр хăй кĕнеки пулмалла. N. Эсĕ те мĕн пуçтармалл не пурне те пуçтартăн, харпăр хăй вырăнне вырнаçтартăн. ТХКА 31. Кашни çыннăн пит шăлмашкăн харпăр хăйĕн алшăлли пулмалла. Туперккульос 16. Кашни харпăр хăй евĕрлĕ чирлет. Виçĕ пус. 5. Пур йăвăç-курăк та харпăр хăй майлă тăранса пурăнать. Капк. Камăн вĕренес килет, харпăр хăй вуттипе вĕренĕр, терĕ. Эпир çур. çĕршыв 9. Пахчара пире кашнине харпăр хăй тӳпе йăран параççĕ.

харпĕр хай

то же, что харпăр хăй. М. Тюмерли. Хĕвел анас умĕн вара пурте харпĕр хăй килнелле çавăн пекех пулкăн-пулкăн саланса пĕтеççĕ.

харă пĕрĕ

то же, что харпăр хăй. Хорачка. Харă-пĕрĕ килне кайса пĕтсе. Ib. Онта хара-пĕрĕн корка пор, сăра корки.

ху

то же, что хыв, класть, накладывать. Сятра. Пĕр арăм çăпата ăшня сĕлĕ хуса, тет те, туртса пырат, тет. В. Олг. Кăмака ху, класть печь. Пшкрт. Торайсам тырă хуса каяччă (везут). N. В Б. Карачкине говорят: навос хуас, а в В. Олгашах: навос тиес. || Ставить. Панклеи. Пăлтăртан тавăрнсан çак старик çăнăха сĕтпе çупа çăрчĕ те, пĕр пашалу туса кăмакана хурĕ. N. Икĕ пăт салат хурăм. N. † Салат хурăм ерипе. || Метать стог. Ой-к. Вара Иван çĕлен пуçне касса татрĕ те, копаласа вуникĕ купа капан хуса хăварчĕ, тет. || Вить (гнездо). Янгильд. Мĕн пор кайăксем те хĕпĕртесе йорласа, йăва хуса, çурă кăлара поçлаççĕ. || Заносить. N. Вăрçă патĕнче юр пит нумай хунă, теççĕ. Якейк. Пӳрте йор хуса лартнă (занесло). Ib. Çол çинче йор хуса лартнипе çӳремелли та çок. || Наливать (чай, молоко). Пшкрт. Сятра. Сивĕ шу хуса лартаччă, тет, коршока çăлтан, хôл ăшшине лартаччă, тет, каран. || Снимать. Янгильд. Пăшалне хулпуççи çинчен хурĕ те, мулкача тĕлесе çатлаттарчĕ. || N. Сан ачусем пурте хуна хунă. || Приносить жертву покойнику. Изванк. Хăнасем килсен, чи малтан икерчĕсемпе, çӳхӳсемпе хурĕç (поминки). Ib. Хайхи тьыха ашне пĕçерсе, киле йăтса тавăрăнчĕç те, хурантан ашне туртса кăларса, пурте - пĕрер хут пĕчик чашăк çине хурĕç. Унччен те пулмарĕ, кăнтăрла пĕçернĕ сурăх ашне, чăх ашне, така ашне чашăкпа сĕтел çине лартса, çав пӳртре миçе çин пур, çавăн чул валĕ турĕç. Пĕри алăк патне, пĕр пушă сăра хуран лартса, ун çумне пичке пуçласа ăсса килнĕ сăрана шăпанпа лартрĕ. Ыттисем вара çав хурана харпăр хăй аш пайне таткаласа, сăрапа пĕрле: санăн ăвăнта пултăр, ĕç те çи, эпир сана асăнăпăр, эсĕ пире ан асăн, мĕн панине илмесĕр пăшăрханса ан тăр, ыррине çавăрса кил, усала карта хыçне çавăрса яр, тесе пурте хурĕç. ЧС. Çисе тăрансан ĕçтеркелерĕç те, вара хума тапратрĕç (на похоронах). Ст. Шаймурз. Турăран ырлăх антăр, этемрен сиплĕх пултăр, аминь, ху. (Из моления).

хăйне

сам по себе. Вилĕ йăли. Çавăнпа çимĕкре кашни ăратне хăйне ушкăн пуçтарăнса хываççĕ. N. Пойăс хăйне (сам по себе) вĕçет, ку хăйне калаçать (радио). N. Апла çав утмăл пĕр çăлтар пурте пĕрле чупса пыраççĕ-и, е кашнийĕ харпăр хăйне (каждая сама по себе) ăрасна çӳрет-и? — тетĕп. || Календ. 1903. Çавăнпа эпир чăвашсем валли календар çырма шухăш тытрăмăр. Баран. 25. Ĕлĕк улпутсем ухутана çӳреме тĕрлĕрен йытă нумай усранă. Вĕсемшĕн хăйне пĕр карта пулнă. || Баран. 145. Харпăр çын, хăйне уйрăм пурăнас пулсан, хăйне кирлине пурне те туса çитереймĕччĕ.

кăрăп-карăп

подр. ударам прутьями по полу. Ходар. Пурте юсаса хурсан (т. е. положив «вирĕм хуллисене харпăр хăй сылтăм ури пуçĕ çине»), пĕри: вирĕм! тесе, кăшкăрса ярать те, пурте, хуллисене çĕртен харăс çĕклесе, урайне кăрăп-кăрăп! тутарса çапаççĕ. См. МКП 125.

кĕрлĕхлĕ

тучный. Менча Ч. Çынсем пурте харпăр хăйсен ялĕнче сывлăхлă-кĕрлĕхлĕ пурăнсассăн, çулталăкне пĕрре, савăнса, ятлă ĕçкĕ тăваççĕ.

тĕп хула

центральвый город, цевтр. ТХКА З. Чăваш респуплĕк тĕп хулине — Шупашкара. N. Харпăр хăй тĕп хулине кайнă. Баран. 11. Россианăн тĕп хули эсĕ пулса тăратăн.

тĕс-йыш

вид. N. Кайăк-кĕшĕк харпăр хăй тĕс-йышĕпеле пухăнать.

чылайччен

продолжительное время; несколько раз. Изамб. Г. Чылайччен ку çухалмарĕ. Ib. Усем чылайччен ларчĕç. Шурăм-п. Унтан вара пурте харпăр хăй тĕлĕн пăшăлтата пуçлаççĕ. Чылайччен çапла кĕл туса тăраççĕ. Кан. Çĕре пытарсан, унта чылайччен çĕрсе хуртланса выртать.

чир-чăр

то же, что чир-чĕр, всякая болезнь (в собират. смысле). КАХ. Чиртен-чăртан хăтар. (Моленье). Ходар. Вăлсене ак мĕншĕн хываççĕ: вăлсем ĕлĕк халăха пăхса тăнă пек, халĕ те харпăр хăй ялне чир-чăра ямасть, теççĕ, такирек ăçта та хăйсен ялне-йышне пулăшать, теççĕ. (Вирĕм). N. Унта чир-чăр та вăйлă пулман.

чӳклеме

назв. обряда. Хурамал. Хăнасем килсен, тепĕр кун пурте чуклеме чуклетчĕç. N. Мункун хушшинче чӳклеме ĕçетчĕç. Ходар. Чӳклеме ятлă авалхи йăла çинчен пĕр алçырăвĕнче çапла çырнă: „Пирĕн патра чăвашсем хăйсен авалхи йăлипе чӳклеме туса ĕçсе çиеççĕ. Чӳклемене çĕнĕ тырă салачĕпе тунă сăрапа, çĕнĕ тырă çăккăрипе, çĕнĕ тырă кĕрпипе чӳклеççĕ. Чӳклеме тумасан тырă-пулă перекечĕ пулмасть, теççĕ. Ăна çулне пĕре анчах тăваççĕ. Чӳклемене тĕрлĕ вăхăтра тăваççĕ. Хăшĕ е тăр хĕлле тăваççĕ, хăшĕ çăварнире туса иртереç, алă çитнисем авăнсем пĕтерсен кĕркуннех туса иртерсе яраççĕ... Çапла кашни харпăр хăй хурăнташне чĕнсе пухаççĕ. Çынсем пухăначчен килте тануш пăтă пĕçерсе хатĕрлеççĕ. Ăна çынсем пухăнса çитсенех чӳклемеççĕ-ха, пирвай пĕр-ик-виçĕ чĕрес сăра ĕçсе лараççĕ. Çапла виç чĕрес ĕçсессĕн, çĕнĕ пичкерен пуçласа сăра ăсса сĕтел çине кăларса лартаççĕ. Тирки çине йĕри-тавра хĕррипе, çемьере миçе çын, çавăн чухлĕ кашăк тăрăнтарса хурса тухаççĕ, пăтти варне пĕр уçламçу çу хураççĕ; унтан тиркĕ çине хай çĕнĕ тырă çăнăхĕнчен тунă çăкăра хураççĕ. Вара паллăрах çынсене пĕрер курка сăра тултарса тыттараç, пĕри кĕрекене кĕрсе пăтă тиркине тытать. (Пăтă тиркине ăна сĕре çынна тыттармаç, епле те пулин пуянтарах пурăнакан çынна йăттараççĕ. Юрлă çын тытсан, тырă-пулă пулми пулать, теççĕ). Вара алăк патнелле кар пăхса тăраççĕ те, ак çапла чӳклеççĕ (курка тытманнисем, пуçĕсене çĕрелле чиксе, çĕлĕкĕсене сулахай хул айне хĕстерсе тăраççĕ): „Çырлах! Çӳлти мăн турă, мăн турă амăшĕ, пулĕхçи, пӳлĕхçи амăшĕ, сана çам çатса çам илетпĕр. Хуçа калать: авалхи йăлапа, çĕнĕ тырă сĕчĕпе, çĕнĕ тырă çăккăрипе, тырă-пулă пылĕпе, чипер тырра-пӳлла алла илнĕ йĕркепе сана, турă, ачи-пăчипе, ывăлĕ-хĕрĕпе, пĕтĕм килĕшпе пуççапас, тет, çырлах! Çак сăрана пылакне, тутине, перекетне-ырлăхне пар. Çичлĕ тырра-пулла çичĕ кĕлет тултарма пар, тет; перекетне ырлăхне пар, ана çине аксан, ана перекетне пар, вырса çĕмел тусан, çĕмел перекетне пар... Унтан пурте пĕрле харăс: çырлах! Амĕн çырлах, çырлах, çырлах, теççĕ те, пăтă тирки йăтни: килĕрех эппин, тет те, пурте çавăрăнса сак çине лараççĕ... Чӳклесе пĕтерсен, хуçипе арăмĕ сĕтел патне пыраççĕ те, пăтă чӳкленĕ чух тытса тăнă куркисене чĕрес çине тытса хĕвеле майлă виççĕ çавăрать те: перекетне ырлăхне пар, тесе сăрине чăлт чĕрес çине ярать. Юлашкине пĕр-пĕрне тав туса ĕçсе яраççĕ. Курка тытнисем ыттисем те хуçисем хыççăн çавăн пекех туса чĕрес çине яраççĕ те, хуçипе арăмне тав туса ĕçеççĕ. Çапла алăра тытса тăнă куркана кил хуçипе арăмне тав туса ĕçсе пĕтерсен, пăтă çиме лараççĕ. Пăттине ăна чӳкленĕ çăккăрпа çиеççĕ. Çăккăрине пăтă тирки тытнă çын касса парса тăрать. Чăн пирвай ватă çынсем çиеççĕ. Хуçа арăмĕ пăттине хурах тăрать, çăвĕ пĕтсен çуне ярса парат. Арçынсем çисен, хĕрарăмсем çиеççĕ, унтан пĕчĕк ачасем пырсан, вăлсене лартса çитереççĕ. Пурте çисе тăрансан турă амăшĕ курки тăваççĕ“. НАК. Кĕркунне, çĕнĕ тырă-пулă çие пуçласассăн, чăвашсем пурте харпăр хăй килĕнче сăра туса çĕнĕ тырă пăттипе турра кĕл тунă. Çапла харпăр хăй килĕнче сăра туса çĕнĕ тырă пăтти пĕçерсе турра кĕл тунине чӳклеме туни, тенĕ.

хĕр-аки

назв. обряда. Юрк. Хĕр-аки; хĕрсем, халер ан пултăр тесе, ял тавра акаласа çаврăннă. Етрух. Ĕлĕкхи чăвашсем хĕр-аки туни. Ĕлĕк выльăх мурĕ те, çын мурĕ те час-часах пулнă, çав муртан хăтăлас тесе, чăвашсем час-часах ял тавра тимĕр карта çавăрас, тенĕ. Вăл тимĕр карта акă епле пулнă. Çитĕннĕ хĕрсем е авланман ачасем пĕр çĕре пухăнса шут тăвнă, унта пĕр ватă çын пулнă; вăл ватă çын акă çакă сăмахсене каланă: „Ачасем, кӳршĕ яла выльăх мурĕ килнĕ, ĕнесем питĕ вилеççĕ пирĕн, хĕр-аки тăвас пулать“, тенĕ. Вара ачасен ушкăнĕнчен пĕр-иккĕн урпа çăнăхпе кĕрпе, çăв пуçтарма каяççĕ килĕрен. Каçчен пуçтарса хураççĕ, уна пĕр киле пашалу пĕçерме параççĕ. Ытти ушкăнĕсем ака пуç илсе пус тулне тухаççĕ, хĕрĕсем пурте йӳле-пилĕкĕн, хура-пуçăн (= çара-пуçăн), çивĕчĕсене сĕвĕтнĕ (= сӳтнĕ), вара пус тулĕпе ял вĕçĕнчен ака-пуçĕпе ана пуçлаççĕ: аки-пуçне вăтăрăн та пулĕ тытнă, пĕр хĕрĕ ака пуç тытмине тытать. Пуçласан кам тĕлне çитнĕ, çавăн патне кăшăлтатса кĕнĕ те, кил хуçисене саламатпа питĕ хĕртсе хăварнă, е, ютă çын пулас пулсан, уна тепле анчах вĕлермен; унтан тухса каллех аки-пуçĕ патне пурте кайса, аки-пуçне тăратса тепĕр çын тĕлне çитсен, каллех çавăн пек уна кĕрсе шыраççĕ; тупсан, хĕртеççĕ, вучаххинче кăвар пулсан, шыв сапса çӳнтерсе хăвараççĕ; тупмасан, каллех аки-пуçи патне анма каяççĕ: çапла вара пус тулĕпе анса çавăрнаççĕ, пур киле те кĕре-кĕре хĕртеççĕ; унтан тара-тара нумайĕшĕ пытаннă; вара анса çитерсен, таса уя кайса вут хураççĕ, вутне спичкĕпе е кăвартан тивретмен, уна хăйăпа хăйă сĕрсе вут тивретнĕ те; унта пăттине пĕçереççĕ, пашалуне илсе пыраççĕ те пăттине çăв хурса çиеççĕ. Выльăх мурĕ пирĕн яла ан килсе кĕтĕр ĕнтĕ, ял тавра тимĕр карта çавăртăмăр ĕнтĕ, теççĕ. Вара вут хĕрĕнчен тул çутлаччен таврăнса, харпăр-хăй килне саланса пĕтеççĕ. Çапла чăвашсем ял тавра муртан хăраса тимĕр карта çавăрнă. Çакна тройски иртсен икĕ эрнерен е виçĕ эрнерен тунă. Сред. Юм. Кӳрĕш ялсенче çынсем, выльăхсем пит виле пуçласан, хĕрсем çара-пуçăн, йӳле-пилĕкĕн, алла пушă тытса, ял тавра ака пуçне хăйсем тôртса, хăйсем сôхаласа çавăрнаççĕ; сôхаланă çĕртен кама иртсе кайнине кôрнă, сôхалама пăрахсах хĕнеме каяççĕ, çапла тунине хĕр-аки теççĕ. См. Магн. М. 135.

хĕр эрехĕ

хĕр эреххи, вино распиваемое в доме невесты тотчас после заключения сватовства. На эту выпивку приглашаются живущие в деревне родственники, знакомые и соседи. НАК. Çав хĕр эрехне ĕçекенсем пурте сăра тăваççĕ те, шильăк кун хĕрне кашни харпăр хăй патне кӳртсе ĕçтерсе-çитерсе яраççĕ. Изамб. Т. Хĕр ăратнисене чĕнсе тухсассăн, хĕр эреххи ĕçме пуçлаççĕ.

шан

подр. звонкому звуку при стуке. Ходар. Пукрав иртсен тепĕр кунне харпăр çĕрте чӳречерен: „Эй, хуçи пур-и!“ — тесе шан-шан-шан тутараççĕ: — „Пирĕн пата сăра ĕçме пырăр!“ — теççĕ. (Шан — сотрясение стекол от удара по раме). Альш. Хура вăрман варринче шан-шан вутă касаççĕ (звонкий, отдающийся в лесу звук). Утăм. 1928, 77. Мунча патне чупса çитет те, хăма крышша чăмăрпа пĕрре пĕтĕм вăйпа шан! тутарать. Толст. Вирлĕ пынипе лашисем хăйсен хапхине шан! пырса перĕнчĕç, тет. Букв. 1904. Хураçка çăтăр-çатăр, çуни-мĕнĕпе кĕлет айне кĕрех карĕ. Манăн пуçа кĕлет пĕрени çумне шан! тутарса хăварчĕ. Çутт. 20. Пусă хапхи шан тăвать. || Подр. звону. Альш. Чиркӳ старасти патне кайрĕç иртсе (проехали). Чан çапат çинçе кăна сасăллă: шан! шан! тутарать. N. Лаши отнă майĕпе шанкри шан-шан туса пырать. Орау. Сехечĕ паян, шанн тăвать, бьют часы. Шорк. Вăрманта шанн-шанн вотĕ касаççĕ. Ib. Вăрманта шанн çатрака хуçаççĕ. N. Пăшал сасси шанн (шăнн) туса карĕ (выстрел в лесу).

шанкăртаттар

понуд. ф. от шанкăртат. СТИК. Пĕрре çак çулпа пĕр улпут шанкăравпа шанкăртаттарса иртсе пырат, тет. НАК. Лешсем вара пӳртсем çуммипе: туя, туя, туя, тесе, шанкăрипеле шанкăртаттарса çӳреççĕ. Баран. 123. Клест тиекен кайăкĕ те, ытти тĕрлĕ кайăксем те харпăр хăй юррине шанкăртаттарса юрласа лараççĕ. || Орау. Кĕçĕр çанталăкки шанкăртаттарсах уяртса кяйнă.

шеренкĕ

семья (имеется в виду детвора). Сред. Юм. Хăйсĕн шеренкипе шакăлтатса лараççĕ, разговаривают со своими малыми детьми. СПВВ. ИФ. Вăл хăй шеренкипе пурнать, теççĕ. Пуринчен ытла ачи-пăчи çитĕнмениине çапла калаççĕ. Хăй çемйипе пурнать, тени пулать. Чухрах çынна çапла калаççĕ. Ib. Начартарах çынна: хăй шеренкипе шакăлтатса пурăнать, теççĕ. Сред. Юм. Харпăр хăй шеренкипе вăрçсан та пĕрлех порнаççĕ (с родственниками).

шилкĕ

то же, что шилĕк. || Альш. Шилкĕ вăл туя чĕнекен, вăл юналăк çине йĕнерпе утланат та нухайкка тытса килĕсерен харпăр хай хурăнташне чĕнсе çӳрет.

шуç ту

производить обмен, меняться. Череп. Шуç турăмăр, поменялись вещами, не показывая их друг другу. Слеп. Тавай шоç тăвапăр — олштарар (что-нибудь). Орау. Чĕлĕме шуç турăмăр та, начарри ленкрĕ. Ib. Чĕлĕм шуç туни. Пĕрин-пĕрин чĕлĕмĕ начар пулсан, халăх çинче-и, сăра ĕçнĕ çĕрте-и, ай ахаль пухăнса ларнă çĕрте шӳт тăвасшăн: кам чĕлĕме шуç тăвать? — тесе ыйтать. Тепри, çавăн пек çăмăлтарах шӳт тăваканни: эп тăвам,— тет, унтан пĕри тĕпеле, тепри алăк патне каяççĕ те, пĕр вăхăтрах икĕшĕ та пĕр-пĕрин (харпăр-хăйĕн) чĕлĕмне хире-хирĕç урай тăрăх шутарса шакăртаттарса-и, ай ахал утса яраççĕ. Çапла чĕлĕмĕсене улăштарсан, пĕрне те пулсан начар чĕлĕм ленкет те, вара ыттисем хытă ахăлтатса кулаççĕ. Чĕлĕм шуçĕ питĕ кулăшла япала вăл, хăш чухне лайăх чĕлĕм вырăнне питĕ начар чĕлĕм ленкет.

шăтăкла

с прорезью, напр., стул. || Назв. игры. N. Шăтăкла çапла выляççĕ. Тăват-пилĕк ача пĕр çĕре пуçтарăнса харпăр-хăй валли пĕрер шăтăк алтаççĕ пĕр ĕрете. Унтан вара илеççĕ пĕр тупă (мяч). Вуннăччен е вунпиллĕкчен выляççĕ. Пĕри туппа шăтăксем урлă кустарать. Вăл вăхăтра ачасем шăтăк патĕнче пуçтарăнса тăраççĕ. Тупă кам шăтăкĕнче чарăнать, çав туппа шăтăкран илет те, кама та пулсан перет. Ачасем тупă шăтăка чарăнсан тараççĕ, шăтăк хуçи анчах юлать. Кама та пулсан тивертсен, ăна пĕрре тивнĕ теççĕ, тивертеймесен, хăйне пĕрре сăваççĕ. Çапла выля-выля кама каланă хисепе çапса çитерсен (каланă хисепе суса çитерсен), ачасем пурте икшер е виçшер çапаççĕ. Çапла кама хисеп çитнине пĕр çапаççĕ. Йăлăхтаричченех выляççĕ. Афанасьев. Шăтăкла, игра в шар. Н. Седяк. Шăтăкла, игра в масленники. || Узор, вышивка вроде кружева. Çăкалăх. Шăтăкла = чăнтăр. Альш. Шăтăклана кунта ак çапла тунă. Пирĕнне темиçе çиппине турта-турта кăларнă та, унтан ăна çиппелен шăтăклаллă-шăтăклаллă çыха-çыха кайнă. Образцы 4. Чĕрçитти арки чĕнтĕрлĕ, шăтăклана çитес çук. N. Шур туттăрăн шăтăкли таткалана пуçланă. Тюрл. Кĕпе арки шăтăклаллă. Шурăм-п. № 26. Кантăкĕсем умне тĕрлĕ шăтăкласем карса пĕтернĕ.

пикен

(_пи_гэ_н, _пиг'эн'), энергично приняться, браться, начинать, приступить к чему-либо. Баран. 42. Харпăр хăй ĕçне пикенет. Ib. 150. Славянсем патне пырса кĕрсен, вĕсем ĕçе ĕçлеме пит пикенсе тытăннă. Ib. 54. Анчах пикенсе тарнă хутран Тарас чарăнать те, сасартăк кăшкăрса ярать. Истор. Халех пикенер: хамăра хамăр хĕрхенес мар. ЧС. Манăн йăмăк вилнĕ сурăхшĕн пикенсе йĕрет (настойчиво, горько плачет). ЧП. Чипер инке пикенсе вăрçат-çке (настойчиво бранится). N. Акă пикенер те, вун пус хурса кĕнеке илме ярар. Бюртли-Шигали. Кулача çиме пикенеттĕмĕр. Ib. Ларсан-ларсан, вара пикенетчĕ юмăç пăхма. N. Икел шӳсе çитĕннĕ, çурăлнă, çĕрелле тымар янă, çӳлелле ӳсме пикеннĕ. N. Праçник кун хĕрарăмсем ирех çимĕç пĕçерме пикенеççĕ. Истор. Кун каçиччен виç хут чарăнса, виç хут çĕнĕрен пикене-пикене вăрçнă. Ib. Çав тĕлтен вырăссем хулана çĕмĕрсе кĕме пикеннĕ, анчах патша кĕме хушман. Ib. Вăрра пикеннĕ. N. Вĕсен ашшĕ вилме пикеннĕ (собрался), тет. Ст. Чек. Пикенсе ĕçлес, старательно работать. N. Вара тата пикенсе хывма тытăнаççĕ. Изамб. Т. Унтан вара пикенсех вырма каяççĕ (принимаются как следует). См. хыв. Четпути. Сысна çитерме пикенсен, сысна витине епле те пулсан таса тытма тăрăшас пулать. Ст. Шаймурз. Çиленсе пикенсе каят ачасене илмешкĕн. Кан. Аха, эс пирĕн укçапа сутă тума пикеннĕ иккен-ха, теме пуçларĕç. Юрк. Пикенсех кайса курам. СПВВ. Пикенмешкĕн тесе, пĕр-пĕр ĕçе пĕтĕм вăйпа тума тытăнсан калаççĕ. N. Тепĕр кун ирех тăчĕç те, каллех канав алтма пикенчĕç. Ст. Чек. Каç пулсан, арçури лаша çинчен анма пикенчĕ. N. Ĕçĕм çырли пуçтарса çӳрекен çынсем хыçĕнчен, юлашкине пухса çӳренĕ пек, пуринчен кайран эпĕ пикенсе тăрăшрăм. Янш.-Норв. Вĕсем (родители парня) вара урăх хĕр çинчен пĕртте шухăшламаççĕ, пĕр çавăн çине анчах пикенеççĕ (устремляют свои мысли). N. Халĕ лаша çинче вăрçма пикенетпĕр. Баран 80. Карнă парăсĕ малалла шума пулăшмасан та, унăн ураписем пикенсе малалла кусаççĕ.

пирĕшти

то же, что пирĕште. Юрк. Турăран ыйтсан, турă хăйĕн пирĕштине ман патма ярса, пирĕн мăссульман çыннисем, тутарсем, мĕншĕн вăл тери вилнине каласа пачĕ. N. Пирĕшти, о нем говорят, что он плачет на старом пепелише. Ск. и пред. 94. Манăн килĕм-çуртăма ырă пирĕшти пăхатчĕ. П. Шинкусы. Эпир çылăха кĕнине пирĕштисем пĕлеççĕ. (Моленье). Ib. Эй ырă пирĕштисем, чун сыхлаканнисем, пĕв сыхлаканнисем, эсир пиртен усала сирĕр! (Молитва эта навеяна христианством). Т. Турă çын чунне пултарсассăн, ăна ӳтлĕ тума, пирĕштийĕсене çĕр йышĕ патне çĕр ыйтма янă, тет. Микушк. Тата вăсем пирĕшти теççĕ, пире сыхлакан харпăр хăй ангĕлне калаççĕ, çав турă хăш чух кăшкăрать, тет. Пĕр-пĕр этем кайсан, вăл час таврăнмасан, ăна курăнманăскер кăшкăрать, тет. Ăна вăсем кирлĕ чухне пит кăшкăрать, теççĕ. Сунчел. Таса пирĕшти, эсĕ курăнми çунатупа пире хӳтлесе... Ядр. Пирĕшти — покровитель лошадей. Т. IV. Юратнă лашана пирĕшти çилхине çитлет, теççĕ. Н. Седяк. Лаша çилхине пирĕшти çыхлантарать, теççĕ. Выльăхăн та пирĕшти (ангел) пур, теççĕ. Вăл юратнă лашанне анчах çыхать, теççĕ, çыхлантармасан выльăх ĕрчемеç, теççĕ.

пуриса

то же, что пуррисем? Цив. Камăн ачасем пуриса харпăр ачăрсен чарас пулать (çапла урамра алхасса, кулса, ахăрса, вăляса, вĕсем пăсăлаççĕ).

пурăн

порăн (пуры̆н, поры̆н), жить, существовать, обитать, проживать. Орбаш. Мĕшĕн кунта пур çын та чул пулса пурнаççĕ (обращены в камень), мучи? тет. Ст. Шаймурз. † Пурăнас та мар çакă пурăнăçа, хамăр савнисене илес çук. НИП. Манăн чĕлхе, Шупашкарта нумай пурăнса, Шупашкар евелле кайнă пăртак. Сятра. Порнас текен порниман, тет, вилес текен вилимен, тет. Яргуньк. Унтан упапа шуйтан тухса тарсан, пӳрте кĕчĕ, тет те, халĕ те пулин хĕрпе икĕшĕ пурăна параççĕ (живут себе), тет. Тюрл. Маленьких забавляют, перебирая пальцы: — Епле пурăнас? — Пурăнăпăр-ха! — Кивçен илес? — Кивçен илсен, парса татасси. — Çиес те тарас! Альш. Темĕскерле вăл енчи çынсем тутарсем евĕрлĕ, мăкшă-ирçе манерлĕ пурăннăн туйăнатчĕ мана. Календ. 1993. Çапла ытлашши укçана кая-кая хурса, пĕр майлă пурăнакан çын та пайтах укçа пухма пултарать. Чет. Пути. Пирĕн асатте ĕмĕрне çапла пурăнса ирттернĕ. Эпĕ те çапла пурăнсанччĕ! тенĕ. Халапсем 31. Пурăнсан, юрать ĕнтĕ. Очень рад, что вы в добром здоровьи (ответ на приветствие). N. Халĕ те типĕ алăпах пурăнат. Она и до сих пор остается сухорукой. Кратк. расск. 18. Аçăр пурăнать-и сирĕн? тата тăванăрсем пур-и? тесе, тĕпченĕ вĕсенчен. Юрк. 24. Епле, Василий Васильевич, аван пурăнатна? N. Выльăхсем пурте пурнаççĕ, лашасем пурте пурнаççĕ. Орау. Эй, ухмах, пурăнчĕ-çке çав! Ах, как он роскошно жил! Регули 823. Эп конта пор(ăн) нăран та коримастăп она. Ib. 667. Вăл порăннă пӳрт çакă. Трхбл. «Пурăнатра?» — «Пурăнатпăр та, витĕр курăнатпăр" (Старая острота). ЧП. Пирĕн пек çамрăк, ай, ячисем пурăна киле ăс илеççĕ. ГРМ. Пурнан ĕмĕрте те (в жизни, на жизненном пути) миçе тĕрлĕ шутламалли ĕç те пулать. Кан. Ку хула ларнă вырăн шыв тĕлешĕнчен чухăн пурăнать (лишен воды). ЧС. Пурăннă кунăнта та (в течение твоей жизни) лайăх тумлантараймарăмăр пулсан та (тебя), ан ӳпкеле, ачам! (Плач матери о покойнике). Шибач. Конта, тет, пор-и тет, порăнакан? Здесь есть живущие? Пшкрт. Лайăк порнаттăр-и? — Лайăк халĕ, хусамăр лайăх-и? — Пер те (= эпĕр те) лайăх халь — Лайăк полсан, этлеме (= итлеме) те лайăк. Этем йăх. еп. пуç. кай. 102. Этемĕн пĕр йăхĕ аслашшĕсенчен упăтĕленсе пырса, пурăнма меслетленсе пынă, тепĕр йăхĕ этемленсе пынă. Юрк. Хулара пурăнсаттăм, хулари пурăнăç пит кансĕр пулчĕ. Орау. Мĕлле, аван пурнатри? — Пыратчĕ те-ха, ĕçĕ-халĕ ăнса пымарĕ-ха. N. Хурĕ калать: мана мăн шыв пулсан, пурнап эпĕ, тенĕ. Шемшер. † Ялта тӳрри порччĕ ман: мăн-çын пĕлесрен порăнмарăм. N. Эп ĕлĕк килте пурăннăрах чухне çил армансем çукчĕ. || Существовать, быть целым. Шел. П. 62. Çавăнпа ку япаласем çапла нумай пурăнаççĕ. Б. Олг. Ойăх порнат вăтăр кон. Вăл ик эрне толат, ик эрне çитсен катăлат, пĕчĕкленет. Хӳел пĕтме пĕлмест, порнат пер шотлах. КС. Эс унта кайсассăн, вăл пурнатне (-т'н'э), нурнмаçтне (-с'т'н'э) пĕлсе кил-ха. N. Ну, сывă пул, как-нипуть сывă пурăнмалла пул. || Обходиться. Кан. Пӳртре харпăр хăй алшăлипе пурăнаççĕ. || Находиться. N. Манăн пилет санра пурăнат-и? N. Йысни вăрçăрах порнать N. Вунă кун пурăнса тух. || Намереваться. Ск. и пред. 63. Тата çитменнине Кĕтерне те илесшĕн пурăннă тахăçантанпах. | Состоять (в должносги), служить. Н. Карм. Эпĕ халĕ хамăр ялта, Хурамалта учитĕлре пурăнатăп. N. Эс конта мĕн патĕнче порăнатăн? Орау. Ун панче порнат. У него служит. Баран. 83. Асли (старший) хуçа вырăнĕнче (за хозяина) пурăнать || Страдать (болезнью). N. Ĕслĕкпĕ порнап. N. Хам вар-виттипе пурăнатăп. || В чувашизмах. Якейк. † Ялти ыр хĕр пирн варличчĕ, порнас-илес тенĕ чох, тăрса йолчĕ — мĕн тăвас? N. Вĕсем пурте пурăнас-тăвас пулсан, хире нимĕнле тырă та акса илесси пулмĕччĕ || В качестве вспомог. гл. N. Вăл вĕт этем осалли, çынăн йоннеççе (= йонне ĕçсе) порнать. БАБ. Вăтăр çула çитичченех вăл утмасăр пурăннă (не мог ходить), тет. Трахома. Упăшки шăлакан алшăллипе арăмĕ те пĕр тиркемесĕр шăлса пурăннă N. Лаша эрне çухалса пурăнчĕ (пропадала неделю). Юрк. Кăпирнаттăр, пире кунта тĕрмере питĕ начар çитерçе пурăнаççĕ, тархашшăн авантарах çитерсе пурăнма хушса хăварсамччĕ. Ib. Чăвашсем ĕлĕкренпех выльăх-чĕрлĕхсем ӳстерсе пурăннă çынсем. Кан. Талăкра пĕрехçех сăвса пурăннă хыççăн, пĕр кунне сăвмасăр сиктермелле.

пĕри-пĕтĕм

исключительно. N. Эпĕ сире харпăр хăй хуйхине пăрахса, пĕри-пĕтĕм халăх хуйхишĕн тăрăшма ӳкĕтлетĕп тенĕ вăл.

калăм кунĕ

калăм кунь, четверг на страстной неделе. ППТ. Акă пирĕн ялта мункун типпинче, юлашки эрнере, кĕç-нерникун, ирех, пĕр йăла тăваççĕ. Çав куна вăсем «калăм кунĕ» е çăпата çунтарнă кунĕ теççĕ. Ib. Ахаль чухне калаçаççĕ хай вара: унта пурте харпăр хăй ăратнинче вилнисене пĕлекенсене: пурне те пурнăç паччăр, ан тытчăр, тесе хываççĕ, теççĕ. (Çăпата çунтарни). || Первый день хр. пасхи. Сред. Юм., Изамб. Т. Хурамал. Мункун кунне калăм кунĕ теççĕ. || Фомино воскресенье. Изамб. Т. Калăм кунĕ, 1) первый день пасхи, 2) фомино воскр. (Аслă калăм — день пасхи, кĕçĕн калăм — фом. в.).

кукăр

кокăр (кугы̆р, когы̆р), кривой. N. Пĕр пĕчĕк кукăрскер пĕтĕм хире çĕмĕрет. (Çурла) || Кривизна. Собр. Хăваран кӳме автартăм, хыçне кукăр юлминччĕ. ЧП. Кукăр кутлă шурă хурăн çул кукăрĕпе çавăрăнат. || Альш. † Кайăк хурсем каяççĕ картипе (вар. кайăк хурсем килет картипе), кукăртан кукăра шыраса. || Угол (в избе). Никит. † Тĕпелти кукăрта ларакан мĕн сыхласа ларат-ши? — çуллă çăмарта сыхласа. || Отдельная часть селения. N. Хамăр кукăрсене кукрипех салам яратăп. Цив. † Пирĕн ял кукри виç кукăр, виç кукри те çаранлăх. || Закоулок? Пазух. Пăр пуянăн лутра хĕрне сыхларăмăр кукăрта. Ib. Çăварни кукри — çич кукăр, кукăрсерен сарă хĕр. || Поворот, излучина (реки и т. п.). Тим. † Çарăмсенĕн (речка) кукри çичĕ кукăр, çиччĕ çаврăнасси час пулмĕ. Пазух. Акăш кӳлĕсенче пулать, кукăр шывсенче пулат. Янш.-Норв. Эпĕ шыв хĕрне çитсессĕн, пĕр пысăкрах кукăра кĕрсе: çакăнта кăвакал таврашĕ çук-и-ха? тесе, çавăрăнса пăхрăм (посмотрел вокруг). ЧП. Кĕçĕнех те çырма виç кукăр. || В перен. зн. N. Харпăр хăй ĕçĕмĕре тĕрĕслер, никама та кукăр ан курар. Альш. Унтан-кунтан кукăр курат (критикует, осуждает). Истор. Шуйский хăй ĕмĕрĕнче кукăр çулпа нумай çӳренĕ. Сред. Юм. Ман сăмаха кукăр ан кур, Не поправляй моих слов! Ib. Тем кокри пор (говорят про человека, если он сердится). N. Пирĕн пĕр кокăр порччĕ, она тӳрлетрĕç-ши? || Срединный брусок телеги, соединяющий две ее подушки. К.-Кушки. Урапа кукăрĕ (кукăри). Сред. Юм. Орапа кокри тесе, орапа пĕккисĕн айĕнчен тăрăх ярса кайри тĕнĕлпе орапа потошки витĕр кăларакан кокăр патакка калаççĕ.

ăмăрт

(ŏмŏрт, ы̆мы̆рт), опередить, перегнать, перещеголять Пшкрт. Ăмăрт (ы̆мы̆рт), опередить. Чув. календ. 1911. Аэропланçăсем, пĕр-пĕринчен ăмăртса, сĕрен чух ут кустарнă пек, вĕççе çӳресе пăхнă. Пилоты попробовали полетать, стараясь перегнать один другого, как на скачках в праздник «сĕрен». Шурăм-п. № 25. Ваçли Кĕркурийĕ ăмăртсах çирĕ, тет. Григорий Васильев, говорят, ел, стараясь перегнать других. Яргуньк. Пĕринчен-пĕри ăмăртса тапăртатса тăраççĕ. (Жеребцы) топочут один пуще другого, как бы стараясь перещеголять друг друга. Зап. ВНО. Ăмăртса тыр выраççĕ, чопаççĕ, ташлаççĕ, йорлаççĕ. Жнут (бегают, пляшут, поют) на перебой, стараясь превзойти один другого. СПВВ. ТМ. Ăмăртмалла — пĕр-пĕринчен иртермелле ĕçленине: ăмăртмалла ĕçлеççĕ, теççĕ. В. Олг. Ăмăртса (ŏмŏртса) çиет (с'иэ_т). Ест наперегонки. Хорачка. Иккĕн ― пĕри хытă чопат та, вала илет; тепĕри холлен каят та, кая йолат ― ăмăртимест (ŏмŏрδи^ы_мэ_ст). Истор. Дмитрий Иванович та ытти княçсем те аслă княçа кĕресшĕн пурте, пĕр-пĕринчен ăмăртса, Ордана кайнă. И Дмитрий Иванович, и другие князья, чтобы получить титул великого князя наперерыв спешили в орду. Янтик. Çаранта икĕ çын ăмăртмалла ут çулаççĕ. На лугах два человека косят сено, стараясь опередить друг друга. Беседы на м. г. Ялсенче, хуласенче çăвăн пек иртсе пыракансене темиçе килтен тухса хăйсем патне ăмăртмалла чĕнеççĕ. В деревнях и в городах таких прохожих приглашают каждый к себе наперерыв, выходя из своих домов. Сир. Ăссăр мухтанчăк çын вăхăта ăмăртса калаçать. Н. Шинкус. Пурте лашисене кӳлеççĕ те, пĕр-пĕринчен ăмăртмалла кустарса таврăнаççĕ. Все запрягают лошадей и, стараясь опередить друг друга, возвращаются домой. Стар. Яха-к. Ывăтсанах (одежду), часрах харпăр хăй тумтиррисене, ăмăртмалла чупса кайса, илеççĕ те, тумтиррисене силлекелесе, тăхăнса, килĕсене каяççĕ. Как только кинут (одежду), все бегут к ней, стараясь опередить друг друга, стряхивают ее, надевают и идут домой. Юрк. Пĕринчен-пĕри, ăмăртмалла ĕçленĕ. Работали, стараясь опередить один другого. Альш. Ăмăртмах. || Шарбаш. Ăмăртать, занимает чужое место.

енне

Сл. Кузьм. 149. Çапла хĕр-ачасене вĕрентесси çинчен тапратсан, кашни харпăр хăй тĕслĕ вĕрентес мар енне (в смысле) калать.

вере

вера, религия; обычай. Сред. Юм. Камăн мĕнле вере, çавăн пик пôрнать çын. У какого народа какой обычай, так и живет человек. Ib. Çын пôрте харпăр хăй верипе пôрнать: тотар тотар пик, чăваш чăваш пик, вырăс вырăс пик.

выç

или выçă, голодный; голод. Хыпар № 37, 1906. Тырри пулнă çул та, йӳнĕпе сутса пĕтерсе, халăх выççа юла пуçларĕ. Сред. Юм. Мĕн выç кашкăр пик уллан? Что ты воешь, как голодный волк? (говорят плачущему). Юрк. Вăл лашине, çиме памасăр, выçă вĕлерчĕ. Кан. 1929, 165,4. Выçă йăтта тутти çуллать, теççĕ вĕт юмахра. Истор. Нумайĕшĕ, выçă кавсăлса, ниăçтан йӳнеçтереймесĕр, вăрра пикеннĕ. Шумш. Выççа-тотта корнă çын. Человек, испытавший и голод и сытость. (Послов.). Бгтр. Пуп, хырăм выçăпа (от голода), çĕрĕпех çывăрмарĕ, тет. Ала 93°. Выçă усра, держать голодным. БАБ. Темĕн чухлĕ çын выçă вилчĕ (перемерло с голода), тет. Çĕнтерчĕ 6. Выçăпа вар-хырăм пит чăрлатать (урчит). Кан. 1927, № 241. Выçăпа аптăранă çынсене кивçен пачĕ. Сир. 294. Çавăнпа вара таса вырăна сыхлама çынсем нумай та юлман, выçă аптăраса, харпăр хăй çĕрне саланса пĕтнĕ. || О злаках — тощий. Чув. календ. 1911. Ыраш выçă пулчĕ пулин те, теçеттинерен 45 пăт тухрĕ. Ч. С. Уяр пулать те (бывает), тырă пулă выçă пулать (родится). || Жадный. СПВВ. N. Иуда пек выçă чунлă пуласран сыхлан, тенĕ.

ылмаштар

чередовать. Сборн. по мед. Ачана ĕмĕртес пулсан, кăкăра ылмаштарса парас пулать (т.-е. то один сосок, то другой). Изамб. Т., 44. Çапла тек ура пуссине ылмаштарса ăсине (челнок) пĕр енчен тенĕр енне каçараççĕ. || Перемешивать. Изамб. Т. Пĕри алăк патĕнче, куçне хупласа, тăрать, тепĕри тиркĕ айĕнчи кăмăрăка, тăвара, çăнăха ылмаштарать (перемешивает, чтобы нельзя было узнать, где что находится). Орау. Япаласене ан ылмаштар, çаплах вырттăр; кайран камăн хăшне пĕлеймăпăр — ытла иккĕште пĕр пек. Сред. Юм. Амма нит ылмаштарса хорса пĕтернĕ эсĕ? Епле харпăр-хăйĕнне шыраса тôпмалла конта? || Сред. Юм. Куçне тепĕр пăхаймас вит ôлă, ылмаштарса-çиç пăхать (т.-е. косит). Сред. Юм. Ман халь, саççим куç-пуç ылмашса кайнă, пăха та пĕлмелле мар («разбежались; рябит в глазах; глаза перестали видеть ясно, м. б. и навсегда»).

улах пăтти

каша, которую девицы варят раз в неделю для угощения своих друзей. Микуш. Хĕрсем эрнере пĕрре çула пăтă (уллах пăтти) пĕçерсе çияççĕ. Ăна çиме харпăр хăй тусне (друта) чĕнеççĕ.

ура пуçă

, носок ноги. N. Унтан хай вирĕм хуллисене харпăр хăй сылтăм ури пуçĕ çине хураççĕ (ребята, которые «вирĕм Чупаççĕ»). Ой-к. Иван выллянă чохне хĕçне утрĕ те, ури пуçĕ çине ӳксе, хĕçĕ саланса карĕ, тет.

Вырăсла-чăвашла словарь (2002)

автобиография

сущ.жен.
автобиографи (çын харпăр биографине çырса пани); написать автобиографию автобиографи çыр

автопортрет

сущ.муж.
автопортрет (художник харпăр сăнне ӳкерни)

вариться

глаг. несов.
пиç; на плите варится суп плита çинче яшка пиçсе ларать ♦ вариться в собственном соку харпăр хальлĕн ĕçлесе пурăн

вести

глаг. несов.
1. кого илсе пыр, çавăтса пыр; вести старушку под руку карчăка хулран çавăтса пыр
2. кого-что (син. возглавлять) ертсе пыр, ертсе кай, пуç пул; вести войска в бой çарсене çапăçăва ертсе кай
3. что (син. править, управлять) тытса пыр; вести автомашину автомашина тытса пыр
4. 1 и 2 л. не употр. кай, илсе кай, илсе пыр; эта дорога ведёт в лес ку çул вăрманалла каять
5. что (син. руководить) тыт, тытса пыр, йĕркелесе пыр; вести хозяйство хуçалăха тытса пыр; вести собрание пухава йĕркелесе пыр
6. что ту, пурнăçла, туса пыр; вести войну варçă вăрç; вести переписку çыру çӳрет; вести огонь из пулемёта пулемётпа пер ♦ хорошо вести себя харпăр хăвна йĕркеллĕ тыткала; и бровью не ведёт хăнк та тумасть; Ложь к добру не ведёт посл. Суйни ырă тумасть

взвеситься

глаг. сов.
виçĕн, турттарăн (харпăр йывăрăшне пĕлме)

взгляд

сущ.муж.
1. куç, курăм, пăху; пăхни; кинуть беглый взгляд йапарт пăхса ил; на первый взгляд пĕрре пăхнипе, пĕрре пăхсан
2. (син. мнение, суждение) шухăш, ăнлану; правильный взгляд на историю историе тĕрĕс анланни; высказать свои взгляды харпăр шухăшĕсене кала

гигиена

сущ.жен.
гигиена (тасалăха упрамалли, сывлăха сыхламалли майсем; медицинăн вĕсене тĕпчекен уйрăмĕ); личная гигиена харпăр гигиени; гигиена труда ĕçлев гигиени; соблюдение правил гигиены гигиена йĕркисене тытни

голова

сущ.жен., множ. головы
1. пуç; голова собаки йытă пуçĕ; лысая голова кукша пуç; голова болит пуç ыратать
2. (син. ум, рассудок) ăс, пуç, ăс-пуç; надо думать головой ăс-пуçпа шухăшлас пулать; он совсем потерял голову вăл ăсне йăлтах çухатнă; из головы не идёт пуçран тухма пĕлмест
3. чего пуç, пуçламăш; машина идёт в голове колонны машина колонна пуçламăшĕнче пырать
4. пуç (выльăх шучĕ); сто голов свиней çĕр пуç сысна ♦ с головой ăслă-пуçлă; без головы тăмпай, ăссăр; вешать голову пуçа ус, аптраса ӳк; головой ручаюсь çирĕп шантаратăп; вбить в голову ăса хыв; выбросить из головы пуçран кăларса пăрах; иметь голову на плечах ăс-пуçа ан çухат; потерять голову пуçа çухат, ăсран тух; на свежую голову ывăнман пуçпа (шухăшла); на свою голову харпăр хăйне сиен тумалла; садиться на голову пуç çине хăпарса лар; валить с больной головы на здоровую харпăр айăпне çын çине йăвантар

голодовка

сущ.жен.
выçă тытни, голодовка (харпăр прависене хĕсĕрленине хирĕçлесе апат йышăнманни); объявить голодовку голодовка пуçла

грамотность

сущ.жен.
1. хут пĕлӳ; хутла пĕлни, вулама-çырма пĕлни
2. пĕлулĕх; повышать свою грамотность харпăр пĕлӳлĕхне ӳстер

добровольный

прил. (ант. принудительный), добровольно нареч.
ирĕклĕ, хăй ирĕклĕ; харпăр ирĕкĕпе; на добровольных началах ирĕклĕ йĕркепе; добровольно сдаться милиции милицие харпăр ирĕкĕпе парăн

добрый

1. (син. отзывчивый; ант. злой) ырă, кăмăлла, тарават; добрый человек ырă çын; он добр ко мне вăл мана кăмăллать
2. (син. хороший; ант. плохой) ырă, лайăх, аван; добрая весть ырă хыпар; наши добрые друзья пирĕн лайăх туссем; Добрый день! Ырă кун пултăр!
3. ырă, таса, сумлă; доброе имя сумлă ят ♦ Будьте добры! Тархасшăн!; по доброй воле харпăр ирĕкĕпе; В добрый час! Çулĕ телейлĕ пултăр!; по доброй воле хăй ирĕкĕпе

долг

1. сущ.муж., множ. нет (син. обязанность)
тивĕç; воинский долг çар çыннин тивĕçĕ; выполнить свой долг харпăр тивĕçне пурнăçла ♦ первым долгом нимрен малтан

достоинство

сущ.сред.
1. (син. преимущество, плюс; ант. недостаток, минус) пахалăх, паха ен, лайах ен; проект имеет много достоинств проектăн паха енĕсем нумай
2. тивĕçлĕх, сумлăх, хисеплĕх; потеря собственного достоинства харпăр тивĕçлĕхне çухатни
3. (син. стоимость) хаклăх; ассигнация достоинством в пятьсот рублей пилĕк çĕр тенкĕлĕх хут укçа ♦ оценить по достоинству тивĕçлипе хакла

достойный

прил., достойно нареч.
1. тивĕç, тивĕçлĕ; он достоин уважения вăл хисепе тивĕçлĕ çын; вести себя достойно харпăр хăйне тивĕçлĕн тыткала
2. (син. уважаемый) хисеплĕ, сумлă, ятлă-сумлă; достойная личность ятлă-сумлă çын

естественный

прил.
1. (син. природный) çут çанталăк -ĕ; естественные богатства страны çĕршывăн çут çанталăк пуянлăхĕсем; естественные науки çут çанталăк ăслăлăхĕсем
2. (син. нормальный, обычный) естественно нареч. йĕркеллĕ, тивĕçлĕ, яланхилле; естественный путь развития аталанăвăн йĕркеллĕ çулĕ вести себя естественно харпăр хăвна яланхилле тыткала
3. естественно вводн. сл. (син. конечно, разумеется) паллах; естественно, он согласился паллах, вăл килĕшрĕ

заразить

глаг. сов.
1. кого-что чир ерт, чирлеттер; пăс, сиенле; заразить гриппом грипп чирĕ ерт; вода заражена болезнетворными микробами шыва чир ертекен микробсем лексе сиенленĕ
2. кого (син. увлечь) илĕрт, хăпартлантар; заразить всех своим примером пурне те харпăр тĕслĕхĕпе хăпартлантар

изображение

сущ.сред.
сăн, ӳкерчĕк; сăнлани, ӳкерни; изображение боя çапăçăва ӳкерсе кăтартни; увидеть своё изображение в зеркале харпăр сăнне тĕкĕрте кур

индивидуальность

сущ.жен.
I. (син. своеобразие) пайăрлăх, уйрамлăх, хăйне евĕрлĕх; утратить свою индивидуальность харпăр уйрăмлăхĕсене çухат
2. (син. личность) ) этем, пайăр çын, уйрăм çын; он — яркая индивидуальность вăл питĕ хăйне майлă çын

инстинкт

сущ.муж.
туйăм (чĕр чунсен ăсран килмен, несĕлтен пыракан туртăмĕ, хăнăхăвĕ); инстинкт самосохранения харпăр хăйне сыхлас туйăм

интерес

сущ.муж.
1. кăсăк, кăсăклăх; проявлять интерес кăсăклан; интерес к новому фильму çĕнĕ фильмпа кăсăкланни
2. (син. потребности) пайта, усă; защищать свои интересы харпăр пайтишĕн тăрăш

линия

сущ.жен.
1. (син. черта) йĕр; прямая линия тӳрĕ йĕр; параллельные линии параллельлĕ йĕрсем; провести линию йĕр турт
2. çул, лини; линия железной дороги чугун çул линийĕ; воздушные линии сывлăш çулĕсем; линии электропередачи электричество линийĕсем
3. çул-йĕр, тĕллев; линия поведения харпăр хăйне тыткаламалли тĕллев; линия на развитие рыночных отношений рынок хутшăнăвĕсене аталантармалли çул-йĕр ♦ линия горизонта куç курăм чикки; передовая линия малти позицисем (фронтра); родня по женской линии арăм енчи хурăнташ; он гнёт свою линию вăл хăйĕннех перет; идти по линии наименьшего сопротивления çăмăл çул шыра

личный

прил., лично нареч.
1. пайăр, хăй тунă; харпăр хăй тунă; под вашим личным наблюдением эсир пайăррăн асăрхаса тăнипе; я лично проверил эпĕ хам тĕрĕслерĕм
2. уйрăм, харпăр; личное имущество харпăр пурлăхĕ
3. лично в знач. частицы пулсан; -сан(-сен); я лично так бы не поступил эпĕ пулсан ун пек тумăттăм ♦ личное местоимение сăпат местоименийĕ; личные формы глагола глаголăн сăпат формисем

машина

сущ.жен.
1. машина (кăткăс механизм); швейная машина çĕвĕ машини; вычислительная машина шутлав машини
2. машина, автомобиль; личная машина харпăр машини

мнение

сущ.сред.
шухăш; высказать своё мнение харпăр шухăшне кала; обмен мнениями пĕр-пĕрин шухăшĕсемпе паллашни

норма

сущ.жен.
1. йĕрке; нормы поведения харпăр хăйне тыткаламалли йĕрке
2. виçе, ĕç виçи; дневная норма пĕр кун виçи; выполнить норму ĕç виçине пурнăçла

обжечься

глаг. сов.
пиçсе кай, пиçтерсе яр (харпăр ӳтне); обжечься на солнце хĕвелпе пиçсе кай

оставить

глаг. сов.
1. кого-что (ант. взять) хăвар, ан ил; оставить книгу в классе кĕнекене класра манса хăвар; оставить детей у бабушки ачасене асламăшĕ (е кукамăшĕ) патĕнче хăвар
2. (син. приберечь) хăвар, янтăла; оставить пирог на ужин кукăле каçхи апат валли хăвар
3. кого-что (син. сохранить) хăвар, ан тив, ан улăштар; решение оставлено в силе йышăнăва вăйра хăварнă ♦ оставить в покое ан чăрмантар, хăп; оставить след в науке ăслăлăхра палăрса юл; оставить наследство своему сыну еткере харпăр ывăлне халалла; оставить семью кил-йыша пăрахса кай; оставить надежды шанма пăрах, шанчăка çухат; оставить в дураках чике тăршшĕ ларт; силы оставили его вăл вăйран кайнă

остаться

глаг. сов.
1. (ант. уйти, уехать) юл, ан кай; остаться дома килте юл; Коля остался в классе на второй год Коля класра иккĕмĕш çула юлнă
2. (син. сохраниться) юл, сыхланса юл, пур пул; от обеда остались котлеты кăнтăрлахи апатран котлет юлнă; денег совсем не осталось укçа пачах та юлман
3. (син. оказаться) пул, пулса юл; остаться в долгу парăмлă пул ♦ остаться при своём мнении харпăр шухăшне ан улăштар; остаться ни с чем нимсĕр тăрса юл

открытый

прил., открыто нареч.
1. (ант. закрытый) уçă, уçса янă; открытая настежь дверь яри уçса янă алăк
2. (син. явный) уçă, тӳрĕ, кĕрет, пытарусăр; открыто высказывать свои мысли харпăр шухăшне пытармасăр кала ♦ открытая степь таса çеçен хир; открытый урок уçă урок (кăмăл тăвакансем итлемелли); открытый характер тарават кăмăл; открытый вопрос татăлман ыйту; открытое письмо уçă çыру (хаçатра пичетлени); на открытом воздухе уçă сывлăшра
глаг. сов.
1. (ант. закрыть) уç, чар, кар, уçса яр, уçса хур; открыть окно чӳрече уç; широко открыть рот çăвара карса пăрах
2. (син. задействовать) уç, хыв, пуçла, йĕркеле; открыть фирму фирма йĕркеле; открыть движение автобусов автобус çӳретме пуçла
3. уç, пĕл, туп, уçса пар, открыти ту; астрономы открыли новую звезду астрономсем çĕнĕ сçăлтăр тупнă ♦ открыть правду чăннине уçса кала; открыты новые возможности çĕнĕ майсем палăрчĕç

поведение

сущ.сред.
тыткаларăш, тыткалани (харпăр хăйне); примерное поведение ученика вĕренекен хăйне лайăх тыткалани

позиция

сущ.жен.
1. позици, вырăн (çарсем çапăçма йышăнни); передовые позиции малти позицисем; прорвать вражеские позиции тăшман позицийĕсене çĕмĕрсе кĕр
2. тăрăм; конь занимает сильную позицию лаша тăрăмĕ вăйлă (шахмат вăййинче)
3. (син. мнение) шухăш; отстаивать свои позиции харпăр шухăшĕсене хӳтĕле

предпраздничный

прил.
уяв умĕнхи; предпраздничное настроение уяв умĕнхи çĕкленчăк кăмăл
сущ.муж., предпринимательница жен.
ĕç пуçаруçи (харпăр укçи-тенкипе суту-илӳ е производство йĕркелекен); мелкие предприниматели вак ĕç пуçаруçисем

преследовать

глаг. несов.
1. (син. гнаться) хăвăла, хуса пыр, йĕр йĕрле; собаки преследуют волка йытăсем кашкăра хăвалаççĕ
2. (син. угнетать, притеснять) хĕсĕрле, хĕс, хĕстер; преследовать за критику тиркенĕшĕн хĕсĕрле ♦ преследовать цель тĕллев тыт; преследовать свою выгоду харпăр пайтишĕн тăрăш; преследуют воспоминания аса-илӳсем канăç памаççĕ

признать

глаг. сов.
1. (син. узнать) палла, пĕл, палласа ил; признать по почерку çырнă тăрăх палласа ил
2. йышăн; признать свои ошибки харпăр йăнăшĕсене йышăн; новое правительство признано многими странами çĕнĕ правительствăна нумай çĕршыв йышăннă ♦ признать нужным кирлĕ тесе шутла

приличный

прил., прилично нареч.
1. (син. пристойный) йĕркеллĕ, этеплĕ, йӳнлĕ, чыслă; прилично вести себя харпăр хăвна йĕркеллĕ тыткала
2. (син. немалый) чылай, самай, çителĕклĕ; он заработал приличную сумму вăл укçа самаях ĕçлесе илнĕ

причесаться

глаг. сов.
çӳç тура, çӳç якат (харпăр хăйĕнне)

путь

сущ.муж.
çул, çул-йĕр; водный путь шыв çулĕ; отправиться в путь çула тух; преградить путь çула пӳл ♦ по пути çула май; дыхательные пути сывлав çулĕсем (организмра); Счастливого пути! Çулĕ такăр пултăр!; идти своим путём харпăр çулĕпе пыр

самоуправление

сущ.
сред. харпăр тытăмĕ, хăй тытăмлăх; органы местного самоуправления вырăнти хăй тытăмлăх органĕсем

скромный

прил., скромно нареч.
1. сăпайлă, этеплĕ, сапăр; скромно вести себя харпăр хăйне этеплĕ тыткала
2. (син. небольшой) пысăк мар, чухă; скромный заработок пысăк мар ĕç укçи

собственный

прил.
1. хăйĕн (хамăн, хăван); харпăр -ĕ, харпăр хăйĕн; собственный дом харпăр çурчĕ; я видел собственными глазами эпĕ хам куçпа куртăм; уволиться с работы по собственному желанию харпăр кăмăлĕпе ĕçрен тух
2. собственно или собственно говоря вводн. сл. тĕрĕссипе каласан ♦ собственные имена пайăр ятсем (чĕлхе пĕлĕвĕнче— çын, вырăн т. ыт. ячĕсем, сăм.: Николай, Мускав, Çавал)

сознаться

глаг. сов.
йышăн, килĕш, ан тун; сознаться в своей ошибке харпăр йăнăшне йышăн

стоять

глаг. несов.
1. тăр (чĕр чунсем çинчен); лар (япаласем çинчен); твёрдо стоять на ногах ура çинче çирĕп тар; в середине комнаты стоит стол пӳлĕм варринче сĕтел ларать
2. 1 и 2 л. не употр. тăр, пул, лар; солнце стоит высоко хĕвел çӳлте тăрать
3. за кого-что (син. бороться) кĕреш, хӳтĕле; -шăн (-шĕн) тăр; стоять за справедливость тĕрĕслехшĕн тар ♦ стоять на своём харпăр шухăшне хӳтĕле

тарелка

сущ.жен.
турилкке; глубокая тарелка яшка турилкки; мелкая тарелка пăтă-шаркку турилкки; тарелка упала и разбилась турилкке ӳксе ванчĕ ♦ быть не в своей тарелке харпăр хăвна канăçсăр туй

хозяйство

сущ.сред.
1. (син. экономика) хуçалăх; рыночное хозяйство рынок хуçалăхĕ; натуральное хозяйство натураллă хуçалăх (пурăнма мĕн кирлине харпăр вăйĕпе туса илни); сельское хозяйство ял хуçалăхĕ; народное хозяйство страны çĕршывăн халăх хуçалăхĕ
2. (син. предприятие) хуçалăх; опытное хозяйство сăнавлă хуçалăх; фермерское хозяйство фермер хуçалăхĕ
3. хуçалăх, хатĕр-хĕтĕр, ăптăр-каптăр; обзавестись охотничьим хозяйством сунарçă хатĕр-хĕтĕрĕ туян ♦ хлопотать по хозяйству кил-çуртри ĕçпе тăрмаш

царь

сущ.муж., множ. цари
1. (син. монарх) патша; цари России Раççей патшисем; дворец царя патша керменĕ
2. кого-чего (син. властитель) патша, хуçа, чи асли; царь своей судьбы харпăр кунçулĕн хуçи ♦ без царя в голове ăссăр, тăнсăр

частник

сущ.муж., частница жен.
харпăрçă (харпăр хăй халлĕн ĕçлекен, сутă тăвакан çын)

частный

прил.
1. (ант. общий) пайăр, уйрăм; частный вывод пайар пĕтĕмлетӳ
2. (син. личный; ант. общественный, государственный) харпăр, уйрăм; харкам -ĕ; частная сббственность уйрăм харпăрлăх; частное лицо ахаль çын (должноçра тăманни)

честь

сущ.жен.
1. (син. достоинство, благородство) чыс, чыслăх, пархатар; честь воина салтак чысĕ; дело чести чыслăх ĕçĕ
2. (син. репутация) чыс, ырă ят; честь семьи кил-йыш чысĕ; беречь честь смолоду ырă ята çамрăкран упра
3. (син. почёт) хисеп; воздавать честь хисеп ту; ветераны достойны большой чести ветерансем пысăк хисепе тивĕç ♦ с честью выполнить свой долг харпăр тивĕçне чыслăн пурнăçла; это делает ему честь куншăн вăл хисепе тивĕç; отдать честь саламла (çар çыннисем çинчен); много чести ему вăл куна тивĕç мар

шутить

глаг. несов.
1. шӳтле, шӳт ту, шӳтлесе калаç; он любит шутить вăл шӳтлеме юратагь
2. чем, с чем (син. пренебрегать) вылян, çăмăлттайлан, ан асăрхан; нельзя шутить своим здоровьем харпăр сывлăхĕпе вылянма юрамасть ♦ шутить с огнём вутпа вылян (синкере кĕтмесĕр); чем чёрт не шутит тем те пулма пултарать

эгоизм

сущ.муж. (син. себялюбие)
харпăрçăлăх (харпăр хăйшĕн кăна тăрăшни); проявления эгоизма харпăрçăлăх палăрăмĕсем

Вырăсла-чăвашла словарь (1972)

самообразование

мн. нет харпăр хӑй тӗллӗн вӗренни, хӑй пӗлĕвне ӳстерни; учебник для самообразования харпӑр хӑй тӗллĕн вӗренмелли учебник.

Вырӑсла-чӑвашла словарь (1971)

авто⸗

кĕскетнĕ хутлă сăмахсен; «харпăр хăйĕн» пĕлтерĕшлĕ пĕрремĕш пайĕ: автобиография автобиографи.

автономия

ж. автономи (пĕр-пĕр облаçа шални тытăм ĕçĕсене, законсем кăларас ĕçе харпăр хăй тĕллĕн туса пыма панă право).

авторитарный

прил. 1. авторитарлă (влаçа пĕр хирĕçлемесĕр пăхăнмалли); авторизовать режим авторитарлă йĕрке; 2. харпăр хăй авторитетне çирĕплемпе тăрăшакан.

альтуризм

м. альтруизи (харпăр хайĕн интересĕсене кая хурса, çынсене усă кӳресшĕн çеç тăрăшни).

беззаветный

прил. харпăр хăй çинчен шутламан, чĕререн парăннă; виçесĕр вăйлă; беззаветная преданность чĕререн парăнса тăни; беззаветная храбрость виçесĕр хăюлăх.

беззащитность

ж. хӳтлĕхсĕрлĕх, харпăр хăйне хӳтĕлейменни.

бескорыстие

с. ырă кăмăл, харпăр хăйшĕн (е пайташăн) çунманни.

бесхребетный

прил. разг. принципсăр, харпăр хăй шухăшĕсĕр.

благоприобретенный

прил. харпăр хăй туяннă, хăй ĕçлесе илнĕ, янтă мар.

болезненный

прил. 1. чирлĕ, сыв мар, сусăр; болезненный вид сыв мар сăн; 2. (подверженный заболеваниям) чирлешке, имшеркке, нишлĕ; 3. перен. ытлашши, çав тери; болезненное самолюбие харпăр хăйне ытлашши хисеплени; 4. (причиняющий боль) ыраттаракан; болезненный укус змей çĕлен сăхнăран ыратни.

величие

с. чап, мухтав, аслăлăх; величие труда ĕç чапĕ; величие подвига паттăрлăх мухтавĕ; ◇ во всём (своём) величии (хăйĕн) пĕтĕм чапĕпе (е илемĕпе); с высоты своего величия мăнаçлăн; мания величия харпăр хăйне ытла пысăка хуни.

вульгарный

прил. 1. вульгарлă, киревсĕр, илемсĕр; вульгарное слово киревсĕр сăмах; вульгарные манеры харпăр хăйне илемсĕр тыткалани; 2. (грубо упрощенный) вульгарлă (çăмăллатса тĕрĕсмарлатнă); вульгарный материализм вульгарлă материализм; ◇ вульгарная латынь халăх калаçнă латынь (латин чĕлхи).

заинтересованность

сов. 1. (проявление внимания к чему-л.) интересленӳ; интересленни; 2. (интерес к практическим выгодам) харпăр хăйшĕн тăрăшни; материальная заинтересованность ырлăх-пурлăх тĕлĕшĕнчен хавхалантарни.

имущество

с. пурлăх, еткерлĕх, мул, тупра; личное имущество харпăр хăйĕн пурлăхĕ; колхозное имущество колхоз пурлăхĕ; недвижимое имущество куçман пурлăх; движимое имущество куçакан пурлăх; государственное имущество патшалăх пурлăхĕ; наживать имущество мул пух.

индивидуальной

прил. 1. (присущий только данному индивидууму) хăйне евĕр, хăйне уйрăм, пайăр, индивидуаллă; индивидуальные особенности хăйне евĕр уйрăмлăхсем; 2. (находящийся в индивидуальном пользовании) пĕччен, уйрăм, харпăрлă, хăйне уйрăм; индивидуальное хозяйство пĕччен хуçалăх; индивидуальный огород харпăрлă пахча; 3. (не коллективный; единичный) индивидуумлă, уйрăм, харпăр хăй (е тĕллĕн); в индивидуальном порядке кашни хăйне уйрăм; индивидуальное жилищное строительство харпăр тĕллĕн çурт-йĕр туни; индивидуальное обучение кашнине уйрăм вĕрентни; индивидуальный план хăйне уйрăм план.

инстинкт

м. 1. биол. инстинкт, туйăм, сисĕм; инстинкт самосохранения харпăр хăйне сыхлас инстинкт; инстинкт матери амăш инстинкчĕ; 2. (безотчётное непреодолимое влечение) туртăм, кăмăл; инстинкт хищника тискерлĕх; 3. перен. (чутьё) сисĕм, туйăм; у него есть инстинкт прекрасного унăн илемлĕх туйăмĕ пур.

каждый

прил. 1. кашни, харпăр; на каждом шагу кашни утăмрах; 2. в знач. сущ. м. кашни, кирек кам та; каждый может сделать это кăна кирек кам та тума пултарать.

кодекс

м. кодекс (1. юр. ку е вăл тĕлĕшпе государство кăларнă законсен системăлла пуххи; 2. перен. харпăр хăйне мĕнле тытмалли правилăсен пуххи); уголовный кодекс уголовнăй кодекс; гражданский кодекс граждан кодексĕ; кодекс законов о труде ĕçлев законĕсен кодексĕ; моральный кодекс мораль кодексĕ.

мания

ж. 1. мани (ăстăн чирĕ, пĕр-пĕр суя шухăш пуçпулса тăни); мания величия харпăр хăйне пĕр-пĕр аслă çын вырăнне хуни; 2. перен. ăссăрла вăйлă туртăм, чун туртни.

мораль

ж.1. мораль (обществăра харпăр хăйне тыткаламалли правилăсем); коммунистическая мораль коммунизм моралĕ; 2. разг. (нравоучение, наставление) тăн пани, вĕрентни; читать мораль тăн пар; 3. (вывод, урок) пĕлтерĕш, тĕп шухăш; мораль басни юптарăвăн тĕп шухăшĕ.

натуральный

прил. 1. (естественный, природный) çутçанталăкра пулакан, çутçанталăк ⸗ĕ [⸗и]; 2. (неподдельный) чăн-чăн, таçă; натуральный шёлк чăн-чăн пурçăн; З. (подлинный) улăштарман, пăсман; 4. (оплачиваемый натурой) натурăпа тӳлекен; натуральный налог натурăпа тӳлекен налог; ◇ натуральное хозяйство натурăллă хуçалăх (продуктсене улăштарса илме мар, харпăр хăй валли çеç тăвакан хуçалăх); натуральный ряд чисел хисепсем йĕркипе вырнаçса тухни (тĕслĕхрен:, 2, 3, 4 т. ыт. те).

национализм

м. национализм (харпăр хай нацине асла хуракан, ытти нацисене курайми тăвакан буржуалла идеологи).

невменяемость

ж. ăс çухатни, пĕлми пулни (харпăр хай мĕн тунине), ответ тытма пултарайманни.

ориентация

ж. 1. (определение своего местоположения) ориентаци, харпăр хăй тăракан вырăна тупасси; 2. перен. (умение разобраться в чём-л.) ăнкару, ăнлану, чухлав; 3. (направленность действия) тĕллев, палăртнă çул (е ен).

порочность

ж. 1. пăсăклăх, юрăхсăр (е начар) пулни; порочность поведения (харпăр хăйне) начар тыткалани; 2. (неправильность) тĕрĕсмарлăх, йăнăш (е кăлтăк) пулни.

потребление

с. по гл. потреблять; личное потребление харпăр хăй усă курни; товары широкого потребления куллен кирлĕ таварсем; фонд потребления эк. потреблени фончĕ.

приватный

прил. уст. штатра тăман, официаллă мар; харпăр хăйĕн, уйрăм; в приватном порядке ху тĕллĕн.

пуританство

с. пуританлăх, харпăр хăйне хытă тыткалани.

самобичевание

с. 1. рел. харпăр хăйне асаплантарни (тĕн йăли тăрăх); 2. перен. харпăр хăйне питлени, ӳкĕнӳ.

самовнушение

с. харпăр хăйне ĕнентерни.

самоделка

ж. разг. харпăр хăй (е килте) тунă япала.

самодельный

прил. харпăр хăй тунă, килте тунă; самодельный радиоприёмник килте тунă радиоприёмник.

самодисциплина

ж. дисциплинăна пăхăнни, харпăр хăйне тытма пĕлни.

самоконтроль

м. харпăр хăйне тĕрĕслесе тăни (е контроллени); хăйне хăй асăрхаса тăни.

самокритика

ж. самокритика (харпăр хăйне критиклени).

самообладание

с. харпăр хăйне тытма пĕлни, хăйне хăй чарма пĕлни.

самообразование

с. хăй тĕллĕн вĕренни, харпăр хăй пĕлĕвне ӳстерни.

самопознание

с. харпăр хăйне пĕлни, хăйне хăй ăнланса илни.

самопроверка

ж. харпăр хăйне тĕрĕслени.

самосознание

с. харпăр хăй ăнланулăхĕ.

самосохранение

с. хăйне хăй (е харпăр хăйне) сыхлани.

самостоятельность

ж. хăй тĕллĕнлĕх, харпăр хăй тĕллĕн ĕçлени (е пурăнни); никама пăхăнманлăх (патшалăхăн).

самоуправление

с. самоуправлени, харпăр хăй тытса тăни.

самоуспокоение

с. харпăр хăйне лăплантарни, лăпланса ларни.

самоучитель

м. самоучитель (харпăр хăй тĕллĕн вĕренмелли кĕнеке).

самочувствие

с. хал туйăмĕ, харпăр хăйне (епле) туйни.

свободный

прил. 1. (пользующийся свободой) ирĕк, ирĕклĕ; свободные крестьяне ирĕклĕ хресченсем; свободная жизнь ирĕклĕ пурнăç; 2. (совершаемый без препятствий, затруднений) ирĕккĕн, çăмăл, çăмăллăн; свободное дыхание çăмăллăн сывлани; свободное обращение (харпăр хăйне) ирĕккĕн тыткалани; 3. (никем не занятый) пушă; свободное место в автобусе автобусри пушă вырăн; свободная должность пушă вырăн; 4. разг. (не находящийся в пользовании) пушă, ерçӳллĕ; свободные деньги ерçӳллĕ укçа; 5. (о времени) пушă, ерçнĕ, ерçӳллĕ; в свободное время ерçӳллĕ вăхăтра; 6. (просторный — об одежде, обуви) шалпар, аслă; свободное платье шалпар кĕпе; 7. (не тесный — о помещении) ирĕк, пысăк, аслă; свободная квартира аслă хваттер; 8. спец. (холостой) пушă; свободная шестерня пушă шестерне; ◇ свободный кислород хим. ирĕклĕ кислород; свободная профессия ирĕклĕ професси (искусство профессийĕ).

сдержанность

ж. чарак, тытăнкă, харпăр хăйне тытма пĕлни.

собственный

прил. 1. (принадлежащий кому-чему-л.) хăйĕн, хăйне тивĕçлĕ; собственный дом хăйĕн çурчĕ; 2. (свой) хăй, харпăр хăй; он видел собственными глазами харпăр хăй куçĕпе курчĕ; чувство собственного достоинства харпăр хăй тивĕçлĕхĕн туйăмĕ; по собственному желанию хăй ирĕкĕпе; 3. (буквальный, настоящий) тӳрĕ, чăн; собственный смысл слова сăмахăн тӳрĕ пĕлтерĕшĕ; 4. спец. (свойственный самому лицу) хăйĕн, хăй; собственный вес хăй йывăрăшĕ; ◇ имя собственное грам. пайăр ят; жить на собственный счёт хăвăн укçу-тенкӳпе пурăн; собственной персоной (или особой) шутл. ирон. хăй, хăех; стоять на собственных ногах çирĕп тăр; в собственные руки (отдать, вручить) алăран (пар, тыттар); собственный корреспондент хамăр корреспондент.

сознание

с. 1. ăн, сĕм, тăн; потерять сознание тăн çухат; быть без сознания ăнсăр пул; прийти в сознание тăна кĕр; 2. (понимание) ăнланулăх, ăнлану, ăнланса илни, туйăм, туйса илни; сознание своего долга харпăр хăй тивĕçне ăнланса илни; рост политического сознания политикăллă ăнланулăх ӳсни; 3. филос. ăс-тăн; бытие определяет сознание ăс-тăна пурнăç йĕркелет; 4. уст. (признание) йышăнни, туйни; сознание своей вины хăвăн айăпна йышăнни.

сочетать

сов. и несов. что пĕрлештер, çыхăнтар, майлаштар, килĕштер; сочетать личные интересы с общественными харпăр хăй интересĕсене общество интересĕсемпе килĕштер.

утончённый

прил. (изысканный) çепĕç, чечен, капăр; утончённые манеры çепĕç тыткалани (харпăр хăйне).

цеховщина

ж. цеховщина (харпăр хăй цехĕпе професси интересĕсенчен иртейменни).

частный

прил. 1. (представляющий часть целого) уйрăм; 2. (не типичный) ăнсăртран пулнă, уйрăм тăракан, сайра пулакан; частный случай сайра пулакан ĕç; 3. (личный) уйрăм çын ⸗ĕ [⸗и], харпăр хăй ⸗ĕ [⸗и]; частное дело уйрăм çын ĕçĕ; частным образом харпăр хăй тĕллĕн; 4. (принадлежащий отдельному лицу) уйрам çын ⸗ĕ [⸗и], уйрăм; частный капитал уйрăм капитал; частная собственность уйрăм харпăрлăх; частный труд уйрам ĕç.

шовинизм

м. шовинизм (харпăр хăй нацине çӳле хурса ытти нацисене картмании).

эгоизм

м. эгоизм (харпăр хăйне пуринчен ытларах юратни, пуринчен мала хуни).

эгоцентризм

м. эгоцентризм (харпăр хăйне пуринчен мала хуни).

экстернат

м. экстернат (пĕр-пĕр шкул программине харпăр хăй тĕллĕн вĕренсе экзамен пани).

этика

ж. 1. филос. этика (мораль çинчен вĕрентни, мораль вĕрентĕвĕ); 2. этика (мораль, харпăр хăйне тыткаламалли йĕрке); коммунистическая этика коммунизмла этика; врачебная этика врач этики.

этичный

прил. йĕркеллĕ, тивĕçлĕ, этикăпа килĕшӳллĕ; этичное поведение харпăр хăйне йĕркеллĕ тытни.

Социаллӑ сӑмахлӑхӑн вырӑсла-чӑвашла словарӗ (2004)

библиотека

библиотека; массовая библиотека массăллă библиотека, халăх библиотеки; личная библиотека харпăр библиотеки

владение

1. харпăрлăх, харпăр пурлăхĕ; земельное владение харпăр-лăхри çĕр 2. хуçаланни, харпăрлăхра тытни; вступить во владение домом çурт хуçи пулса тăр, çурта харпăрлăха ил

государственность

патшалăх (халăх харпăр патшалăхне йĕркелесе тытни)

грамотность

пĕлӳ, пĕлӳлĕх; политическая грамотность политика пĕлӳлĕхĕ; повышать свою грамотность харпăр пĕлӳлĕхне ӳстер

дело

1. ĕç, ĕçлев; военное дело çар ĕçĕ; ездить по делам службы служба ĕçĕсемпе çӳре; 2. ĕç, предприяти (харпăр хăйĕн); они открыли своё дело вĕсем хăйсен ĕçне пуçарса янă 3. ĕç (судри); гражданское дело гражданла ĕç; уголовное дело уголовлă ĕç

домовладение

харпăрлăхри çурт, харпăр çурчĕ

жизнь

пурнăç; политическая жизнь политика пурнăçĕ; бытовая жизнь кулленхи пурнăç; личная жизнь харпăр пурнăçĕ; уровень жизни пурнăç шайĕ

заём

заём; кивçен; облигации займа заём облигацийĕсем; государственный заём патшалăх заёмĕ; выигрышный заём вылявлă заём; внутренний заём шалти заём (харпăр çĕршывĕнче сараканни); внешний заём тулашри заём (ют çĕршывçенне сараканни); выплата процентов по займу кивçеншĕн процент тӳлени

имущество

пурлăх; движимое имущество куçан пурлăх; недвижимое имущество куçман пурлăх; личное имущество харпăр пурлăхĕ; конфискация имущества пурлăха туртса илмелле туни (суд йышăнăвĕпе)

интересы

интерессем, нушасем; классовые интересы класс интересĕсем; защищать свой интересы харпăр нушисене хӳтĕле

исповедь

исповедь, çылăх каçарттарни (христиан чиркĕвĕнчи йĕрке — пачăшкă умĕнче харпăр хăйĕн тивĕçсĕр ĕçĕсем çинчен каласа парса каçару ыйтса илни)

корреспондент

1. корреспондент (пичет, радио-телевидени ĕçченĕ); корреспондент газеты хаçат корреспонденчĕ; собственный корреспондент, собкор харпăр корреспонденчĕ, собкор; специальный корреспондент, спецкор ятарлă корреспондент, спецкор 2. çыруçă, корреспондент (çыру çӳретекенсенчен пĕри); ответить корреспонденту çыруçа хурав пар

личный

1. уйрăм çын -ĕ; харпăр, пайăр; личная жизнь çыннăн харпăр пурнăçĕ; личная заинтересованность харпăр интересĕ пурри; личные сбережения харпăр перекечĕ; личная собственность харпăр пурлăхĕ 2. тӳрĕ, кĕрет, куçа-куçăн; личные контакты тӳррĕн тĕл пулни; при личной встрече куçа-куçăн тĕл пулнă чухне

миссионер

миссионер (чиркӳ хушнипе харпăр тĕнне ытти халăхсем хушшинче саракан)

натуральный

натура -ĕ, продукт -ĕ; натурăллă; натуральный обмен продукт улăшăвĕ; натуральная оплата натурăллă тӳлев, продукта тӳлени; натуральное хозяйство натурăллă хуçалăх (сутма мар, харпăр хăйне тивĕçтерме çеç продукт туса кăларни)

приём

1. йышăну, илӳ; йышăнни, илни; приём в партию партие илни; приём в вузы аслă шкулсене вĕренме йышăнни 2. йышăну (чаплă лару-тăрура тĕл пулни); правительственный приём правительство йышăнăвĕ; устроить приём йышăну ирттер 3. йышăну; йышăнни (пуçлăх е тухтăр патĕнче); записаться на приём йышăнма ыйтса çырăн; приём по личным вопросам харпăр ыйтăвĕсемпе йышăнни

самокритика

самокритика (харпăр ĕçне тиркевлĕн тишкерме пултарни)

самообложение

ирĕклĕ сулăм (çынсен йышĕ пĕр-пĕр ĕç тума харпăр ирĕкĕпе укçа пухни)

самооборона

харпăр оборони; силы самообороны харпăр оборонин вăйĕсем

самообразование

харпăр халлĕн вĕренӳ; заниматься самообразованием харпăр халлĕн вĕрен

самообслуживание

самообслуживани (харпăр нушисене харпăр хăй тĕллĕн тивĕçтерни); самообслуживание учащихся вĕренекенсен самообслуживанийĕ; магазин самообслуживания самообслуживани магазинĕ

самоокупаемость

саплавлăх; сапланни (тупăш тăкакран кая мар пулни); перейти от государственной дотации на самоокупаемость патшалăх пулăшăвне харпăр саплавлăхĕпе ылмаштар

самоопределение

самоопределени (халăх харпăр кун-çулне хăй татса пама пултарни)

самоотвод

харпăр тунăвĕ; хăй тунни (суйлама сĕннĕ çын хăйĕн кандидатурине сирни)

самосознание

харпăр ăнланăвĕ; национальное самосознание нацин харпăр ăнланăвĕ (çынсем хăйсен наци тивĕçне хаклани)

самоуправление

харпăр тытăмĕ, хăй тытăмлăх; органы местного самоуправления вырăнти хăй тытăмлăх органĕсем; самоуправление городов хуласен харпăр тытăмĕ

собственность

харпăрлăх, харпăр пурлăхĕ; частная собственность уйрăм харпăрлăх; государственная собственность патшалăх харпăрлăхĕ; муниципальная собственность муниципаллă харпăрлăх; право собственности харпăрлăх прави

специальность

специальность, ĕç; приобрести новую специальность çĕнĕ ĕçе алла ил; работать по своей специальности харпăр специальноçĕпе ĕçле

шовинизм

шовинизм (харпăр халăхне мухтаса ыттисене хисепе хуманни)

частный

1. уйрăм; частная собственность уйрăм харпăрлăх 2. харпăр, пайăр; частное лицо пайăр çын (должноçри мар); частное определение суда судăн пайăр йышăнăвĕ

увольнение

1. ĕçрен кăларни; увольнение по собственному желанию харпăр ирекĕпе ĕçрен тухни 2. увольнени (çар çыннисене чаçран тухма ирĕк пани)

учёба

вĕренӳ; вĕренни; школьная учёба шкулта вĕренни; заочная учёба кĕретсĕр вĕренӳ; самостоятельная учёба харпăр халлĕн вĕренни

фракция

фракци (парламентри, партири харпăр тĕллевĕсене пурнăçлассишĕн кĕрешекен ушкăн)

Чӑвашла-эсперантолла сӑмах кӗнеки

харпăр

[ĥarbor]
ĉiu pesone, propra, mem
харпăр хăй — ĉiu mem
харпăр хăй вĕренни — memlernado
харпăр хăй тĕллĕн — memstare, mem
харпăр шухăшĕ — propra opinio
харпăрлăх — propra havaĵo
уйрăм çын харпăрлăхĕ — persona havaĵo

Йоханнeс Бeнцингăн (Benzing) нимĕçле-чăвашла словарĕ

privat

harpăr hăjĕn
харпăр хăйĕн

Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)

харкам

(хар­ + кам) «каждый»; харпăр (хар+пĕр) «каждый»; уйг. hәp, hәp бир, hәр ким, узб. хар, харбир, харкам, азерб. hээp, hәp кэс (кэс «кто-либо», «лицо», «субъект»), hэр бир, тур. hep, hep бир, hep ким, туркм. хер, хер ким, хер бир, тат., башк. hәp, hәp бер, hэркем, кирг. ар, ар ким, ар бирәр, әр бир, әp ким, карач. харким, кумык. гьяр ким «каждый». Из перс. (hӓр) «всякий», «каждый».

Чăвашла-вырăсла фразеологи словарĕ

Хирĕç тăр

Хирĕç тăр сопротивляться кому-чему.
[Революци тăшманĕсем] тĕттĕм халăха пăтратса, ăна хăйĕн чи çывăх тусĕсене хирĕç тăма хĕтĕртеççĕ. С. Элкер. Тырпула малтан çулса кушăхтармалли меслете халĕ ялта никам та хирĕç тăмасть. А. Ĕçхĕл. Эпир харпăр ирĕкĕпе парăнакан нимĕçсене пĕрине те вĕлерместпĕр. Хирĕç тăраканнисене — шеллеместпĕр. М. Данилов-Чалтун.

Чăваш чĕлхин çĕнĕлĕх словарĕ

ана

п.п., куçăм. Хутлăх, лаптăк, талккăш; каçалăк (туп.). Истори анисем çине шух варвăрсем ятне хăварнă. П.Хусанкай, 1968, 158 с. Кун-çул ани вĕçне çитсессĕн — текех çук леш хура хӳме. В.Ахун, 1990, 58 с. Тăван литература анинче ĕçлетпĕр эпир пурсăмăр та, харпăр хăй анкартинче мар. Ю.Артемьев, 1991, 92 с. Тăван культура анинче хастарлăх кăтартнăшăн Н.Зимина... хисеплĕ ятсем панă. ТА, 2002, 5 /, 72 с. — пурнăç ани (С.Шавлы //Я-в, 1957, 12 /, 30 с.; В.Петров, 1982, 160 с.; Д.Гордеев, 1988, 348 с.; ХС, 1996, 38 /, 4 с.).

банкомат

ç.с. Харпăр хăйĕн кредит карточкине чиксен банк клиентне укçа паракан электронлă автомат. Ют çĕршыв валютине улăштаракан пунктсемпе банкоматсем çĕнĕ çулăн пĕрремĕш кунĕсенчех çĕнĕ укçа пама тытăннă. Х-р, 9.01.1998, 2 с. СБС-АГРО ушкăнĕн кунти филиалĕ, Анăç тахçанах усă куракан çĕнĕлĕхе çул парса, Чăваш патшалăх университечĕн тĕп корпусĕнче банкомат вырнаçтарса лартрĕ. ÇХ, 17.04.1998, 2 с. Шупашкарта 15 банкомат ĕçлет. Х-р, 26.08.2003, 2 с.

Чăваш чĕлхин ретроспективлă ăнлантару словарĕ

ангел

пирĕшти; хыпар калакан; ӳтсĕр сывлăш, чĕрĕ сывлăш. Вăл (Захария. – Э.Ф.) чиркĕвĕн вăта çĕрти пӳлĕмне ладон шăрши кăларакан пӳлĕмĕн сылтăм енче Ангела (пирĕштие) курнă [Священная 1883:65]; Ангел тенĕ сăмах чăвашла хыпар калакан тени пулать [О святых 1892:4]; Харпăр Святой ушкăнĕсен тропарĕсемпе кондакĕсем. Ӳтсĕр сывлăшсенĕн (ангелсен) [Молитвенник 1896:46]; Пуринчен малтан Вăл темĕн чухлĕ чĕрĕ сывлăшсем (ангелсем) пултарнă, çав чĕрĕ сывлăшсем пурте пĕр çылăхсăр, тап-таса пулнă [Поучение 1897:3–4].

ватти

çурт пуç çынни; вилни. Ачамсем, кашни кил-йышра ватти (çурт пуç çынни) пур, кашни килте ватти – е ашшĕ е аслă ашшĕ, е пиччĕш, е хăйпе пĕр тăван пиччĕш пулать; çапла кашни килте кам та пулин ватăраххи çурт пуç çынни пулать; кил-йышĕсем унпа канаш тумалла, ăна итлесе пурăнмалла [Объяснительные 1903:65]; Ваттисене (вилнисене) асăннă чух кутия е харпăр хăй пылне илме, Турă шыва кĕнĕ праздникре святой шыв илме тата Христос Иерусалиме мухтавлăн кĕнĕ праздник кунĕ кăчăкă илме пит тăкăсланса, васкаса пыраççĕ [Наставление 1905:9].

Çавăн пекех пăхăр: