Шырав: типĕ
Чăвашла-вырăсла словарь (1982)
страд.
веяться, провеиваться
типĕ тырă аван авăсăнать — сухое зерно хорошо провеивается
пищевом, съестной
обеденный, столовый
аш апачĕ — мясные кушанья, мясное
вĕри апат — горячая пища
диета апачĕ — диетическая пища
йывăр апат — грубая пища
сĕт апачĕ — молочная пища
сивĕ апат — холодное кушанье
çăмăл апат — легкая пища
типĕ апат — 1) постная пища 2) нежидкая пища (напр. каша)
чĕрĕ апат — зелень (овощи)
апат пырĕ — пищевод
апат савăт-сапи — столовая посуда
апат сĕтелĕ — обеденный стол
апат соди — пищевая сода
апат тути — вкус пищи
апат антар — 1) накладывать, наливать пищу (из котла, кастрюли) 2) вызывать аппетит
апат ларт — 1) подавать пищу на стол 2) угощать, кормить гостя
апат çи — есть, кушать, принимать пищу
апат çитер — кормить
апат тирке — 1) быть разборчивым в еде 2) соблюдать диету
апат хатĕрле — 1) готовить пищу 2) накрывать на стол
уя апатпа кай — доставить пищу работающим в поле
Çын апачĕ тутлăн курăнать. — посл. В чужих руках ломоть велик. (букв. Чужая пища кажется вкусней.)
Апатран аслă пулаймăн. — посл. Не ставь себя выше хлеба. (говорится, когда кто-либо отказывается от приглашения к столу)
асфальтовый, асфальтный
типĕ асфальт — сухой асфальт
асфальт витĕм — асфальтовое покрытие
асфальт савăчĕ — асфальтовый завод
çула асфальт вит — асфальтировать, покрывать дорогу асфальтом
1.
ломаться, разламываться
— перевод зависит от свойств предмета:
разбиваться, крошиться, дробиться и т. д.
типĕ улăм час ванать — сухая солома легко ломается
кĕленче ванчĕ — стекло разбилось
крошиться, размельчаться, превращаться в труху
типĕ люцерна ванчăкланать — сухая люцерна очень крошится
вафля (типĕ çӳхе печени)
то же, что вăшăлтаттар
çил типĕ улăма вăштăртаттарать — ветер шелестит сухой соломой
3. подр. —
о неярких вспышках, о слабом сверкании
таçта çиçĕм вĕлтĕр çиçсе илчĕ — где-то сверкнула молния
вĕлтĕр-вĕлтĕр —
1) усил. от вĕлтĕр
сывлăшра типĕ çулçăсем вĕлтĕр-вĕлтĕр вĕçеççĕ — в воздухе кружатся сухие листья
2) мелкий, некрупный
вĕлтĕр хумсем — мелкие волны, зыбь
3) слабый, хилый, чахлый
вĕлтĕр курăк — чахлая травка
1.
место
вырăн çук — нет места
вырăн йышăн — занимать место
вырăн пар — уступить место
вырăнтан хускал — трогаться с места
вырăнтан вырăна — с места на место
Ташла пĕлмене вырăн аслă кирлĕ. — погов. Неумелому танцору надо много места.
Каяс çул такăр пултăр, ларас вырăн типĕ пултăр. — посл. Дорога, которую предстоит пройти, пусть будет ровной, а место для отдыха — сухим.
шелестеть, шуршать, тихо шуметь
ура айĕнче типĕ çулçă йăштăртатать — под ногами шуршат сухие листья
общее название одежды для нижней части туловища:
брюки, штаны, кальсоны и т. д.:
ача йĕмĕ — детские штанишки
аялти йĕм — подштанники
ваткăллă йĕм — ватные брюки
кĕске йĕм — 1) трусы 2) шорты
çыртма йĕм — детские штанишки (с прорехой)
хĕрарăм йĕмĕ — панталоны, штаны (женские)
йĕм кати — ширинка, прореха
йĕм пĕççи — штанина
йĕм çăрхи — пояс брюк
йĕм типĕ — мотня обл.
йĕм пĕççине хăпарт — засучить штанины
йĕм пĕççине тавăр — засучить штанины
шыва кĕмелли (кĕске) йĕм — плавки
3.
шуршать чем-л.
лашасем типĕ çулçа каптăртаттараççĕ — лошади шуршат сухими листьями
1.
шуршать, шелестеть чем-л.
çил типĕ çулçăсене кăшăлтаттарать — ветер шелестит сухими листьями
осенью
иртнĕ кĕркунне — прошлой осенью
йĕпе-сапаллă кĕркунне — дождливая осень
типĕ кĕркунне — сухая осень
ылтăн кĕркунне — золотая осень
кĕркунне енне — к осени
кĕркунне çитет — приближается осень
кĕркуннене хăвар — отложить до осени, оставить на осень
Кĕркунне курак та пуян. — погов. Осенью и грач — богач.
Кĕркунне кĕрĕкпе, çуркунне çурхахпа. (Авăн). — загадка Осенью в шубе, а весной нагишом. (Овин).
1.
пеленка
ача кипки — пеленка
типĕ кипке — сухая пеленка
кипкери ача — грудной ребенок (букв. ребенок в пеленках)
ача кипкине улăштар — сменить пеленки
ачана кипкепе чĕрке — пеленать ребенка
Ачине тумасăр кипкине ан хатĕрле. — посл. Не родив ребенка, пеленки не заготовляй.
комбикорм (типĕ апат хутăшĕ)
компот
панулми компочĕ — компот из яблок
типĕ компот — сухой компот
компот пĕçер — варить компот
катиться, вращаться
типĕ çулçă çиле май кустарăнать — ветер несет сухие листья
пассат (тропикри типĕ çил)
непрочный, ломкий, хрупкий
патрак йывăç — ломкое дерево
типĕ туратсем патрак пулаççĕ — сухие ветки очень хрупкие
сазаний
типĕ сазан — вяленый сазан
2.
самоходка (баржа)
типĕ тиев турттаракан самоходка — самоходка-сухогруз
2.
сгребать в одно место
типĕ çулçа кĕреплепе сăптăр — сгребать палые листья граблями
хăйăра сăптăрса пух — сгрести песок в кучу
1.
сдираться, сниматься (о коре)
очищаться (от коры — о дереве)
отдираться
типĕ çăка сĕвĕнмест — сухая липа не обдирается
шпалер сĕвĕнсе аннă — обои отодрались
сортироваться
типĕ тырă лайăх сортланать — сухое зерно хорошо сортируется
◊
тара типĕ тыт — держать порох сухим
тарань (рыба)
типĕ тарань — сушеная тарань
земляной, почвенный, грунтовой
йӳçек тăпра — кислая почва
йӳçĕ тăпра — кислая почва
кăпăшка тăпра — рыхлая почва, мягкий грунт
кĕллĕ тăпра, кĕл тăпри — подзол
кĕлленчĕк тăпрасем — подзолистые почвы
нӳрлĕ тăпра — влажная почва
пулăхлă тăпра — плодородная почва
çĕрĕк тăпри — перегной, гумус
тăмлă тăпра — глинистая почва, суглинок
хăйăрлă тăпра — песчаная почва, супесь
хура тăпра — чернозем
тăпра айĕнчи си — подпочвенный слой, подпочва
тăпра картти — с.-х. почвенная карта
тăпра тытăмĕ — структура почвы
тăпрари нӳрĕке тытса хăвар — задержать почвенную влагу
Типĕ тăпра урана çыпăçмасть. — посл. Сухая земля к ногам не пристает (т. е. к честному человеку клевета не пристанет).
Хуньăшĕпе кĕрӳшĕ— пĕр тăпра. — погов. Тесть с зятем заодно (букв. тесть и зять — одна почва).
Хут арчара хура тăпра. (Чей). — загадка В бумажном сундучке хранится чернозем. (Чай).
2.
хрупкий, ломкий
крошащийся
тĕпренчĕк металл — хрупкий металл
тĕпренчĕк типĕ çулçă — ломкий сухой лист
без дыма
тĕтĕмсĕр тар — бездымный порох
типĕ вутă тĕтĕмсĕр çунать — сухие дрова горят без дыма
1.
зерно, зернышко
ядро, ядрышко
типĕ тĕшĕ — сухое зерно
тута тĕшĕ — налитое зерно
куккурус тĕшши — зерно кукурузы
мăйăр тĕшши — ядро ореха
тĕшĕ хуппи — оболочка зерна
тĕшĕлĕх куккурус — кукуруза на зерно
тĕшĕ тăкăнать — зерно осыпается
Тĕшĕ тымара пăхать. — посл. По корню и зерно получается. (соотв. Яблоко от яблони недалеко падает).
2. лит., иск.
тип (илемлĕ сăнар)
çĕнĕ вăхăтри хресчен типĕ — тип крестьянина нового времени
3. биол.
тип (пĕр евĕрлĕ чĕрчунсен, ӳсентăрансен йышĕ)
пай ураллă чĕр-чунсен типĕ — тип членистоногих животных
II.
см. типĕ
(тип)
(тип)
1.
сухое место
сушь разг.
сухой
сухо
типĕ вар — овраг, суходол
типĕ çырма — овраг, суходол
типĕ çĕр — сухое место, сушь
типĕ çил — сухой ветер, суховей
типĕ утă — сухое сено
типĕ ӳслĕк — сухой кашель
кунта типĕ — здесь сухо
типĕпе тух выйти — на сухое место, на сушь
2.
засуха, сухая пора
сушь разг.
засушливый, сухой
типĕ нумая кайрĕ — засуха затянулась
типĕ кĕр — засушливая осень
3.
сушеный
вяленый
типĕ какай — сушеное мясо
типĕ пулă — вяленая рыба
типĕ улма-çырла — сушеные фрукты
4.
черствый
засохший
типĕ пашалу — засохшая лепешка
типĕ çăкăр черствый хлеб
5.
тощий, худой
типĕ шăмшаклă çын — сухопарый человек
6.
засохший, высохший, сухой
типĕ çулçă — 1) сухая листва 2) высохший лист
7. церк.
пост
постный
типĕ тыт, типĕ тирке —
1) соблюдать пост, поститься
2) перен. воздерживаться от каких-л. благ, удовольствий
типĕ çи — питаться постной пищей
совершенно сухо, сухо-пресухо
тип-типĕ çанталăк — очень сухая погода
2.
с большим выходом продукции
типĕ çăнăх тухăçлă — от сухой муки выпечка больше
мяться, трепаться (о конопле, льне)
типĕ кантăр лайăх тылланать — сухая конопля хорошо треплется
13.
блюсти, соблюдать
дисциплина тыт — соблюдать дисциплину
йĕрке тыт — соблюдать порядок
типĕ тыт — соблюдать пост, поститься
картофельный
вучах улми — печеный картофель
кăмака улми — печеный картофель
чăмăрла улма — картофель в мундире
улма ани — картофельное поле
улма вырăнĕ — участок земли под картофелем
улма паранки — ягоды картофеля
улма çеçки — картофельная ботва
улма аври — картофельная ботва
улма ларт — сажать картофель
Улма уйранпа лайăх, типĕ пăтă çупа лайăх. — погов. Картошка хороша с уйраном, а крутая каша — с маслом.
1.
сейчас, теперь, в настоящее время
халĕ урамра типĕ — сейчас на улице сухо
халĕ ун пек тăхăнса çӳремеççĕ — теперь так не одеваются
халĕ вăл бригадирта ĕçлет — а настоящее время он работает бригадиром
халĕ анчах — только что, совсем недавно
халĕ кăна — только что, совсем недавно
халĕ çеç — только что, совсем недавно
вăл халь анчах кунтаччĕ — он только что был здесь
халĕ ĕнтĕ — а теперь, теперь вот; а пока
халĕ ĕнтĕ канма та юрать — а теперь можно и отдохнуть
халĕ те —
1) все еще, до сих пор
вал халĕ те килмен — он все еще не пришел
халĕ те вуласа тухмарăн-и? — неужели до сих пор ты не прочитал?
2) и так уж, и без того
халĕ те сире нумай чăрмантартăм — и так уже я вам доставил беспокойство
халĕ те пулин — хотя бы сейчас
халĕ те пулин чăннине кала— расскажи все хотя бы сейчас
халь-халь — вот-вот, очень скоро
вăл халь-халь килмелле — он вот-вот должен прийти
шелестеть, шуршать чем-л.
чĕрĕп типĕ çулçăсене чăшăлтаттарса иртрĕ — еж прошуршал по сухим листьям
то же, что чаштăр
чăштăр-чăштăр — усил. от чăштăр
типĕ çулçă ура айĕнче чăштăр-чăштăр тăвать — под ногами шуршат сухие листья
2.
сушняк, хворост, валежник
типĕ шанкă пуçтар — собирать сухой валежник
5.
осыпаться, сыпаться
типĕ ыраш шапăртатсах юхать — пересохшая рожь сильно осыпается
3.
испепеляющий, жгучий (о жаре)
знойный
шатăр типĕ çанталăк — знойная погода
1.
трещать, потрескивать, хрустеть
ура айĕнче пăр шатăртатать — лед трещит под ногами
типĕ вут шатăртатса çунать — сухие дрова горят потрескивая
инçетре пулемет шатăртатать — вдали трещит пулемет
йăмра шатăртатса хуçăлса анчĕ — сломанная ветла с треском повалилась
1.
ломаться с треском
типĕ патак шачлатса хуçăлчĕ — сухая палка переломилась с треском
штукатурка
декоративлă штукатурка — декоративная штукатурка
йĕпе штукатурка — мокрая штукатурка
типĕ штукатурка — сухая штукатурка
штукатурка ту — производить штукатурку, штукатурить
штукатурка хатĕрле — готовить штукатурку
штукатурка хăйпăна-хăйпăна ӳкнĕ — штукатурка местами отвалилась
4. физ.
элемент (электричество токĕ паракан прибор)
гальваника элеменчĕ — гальванический элемент
типĕ элемент — сухой элемент
8.
кружить (о ветре, вьюге)
çил-тăман çавăрать — вьюга кружит
çил типĕ çулçăсене çавăрать — ветер кружит сухие листья
2.
подражание треску, хрусту, щелканью
стакан çат турĕ — стакан с треском лопнул
электродсем хушшинче хĕлхем çат турĕ — между электродами с треском проскочила искра
çат-çат — усил. от çат 1, 2.
типĕ çатрака çат-çат туса çунать — сухой хворост горит потрескивая
степной
вăрманлă çеçенхир — лесостепь
типĕ çеçенхир — засушливая степь
çеçенхир çынни — степняк
çеçенхир ӳсентăранĕсем — степная растительность
çеçенхирти совхозсем — степные совхозы
Çеçенхирте туман урапа кусать. (Çавраçил). — загадка По степи катится нерукотворное колесо. (Вихрь).
дрожжевой
апат çĕпри — пищевые дрожжи
сăра çĕпри — пивные дрожжи
типĕ çĕпре — сухие дрожжи
çĕпре тăрри — остатки пива на дне бочки
çĕпре цехĕ — дрожжевой цех
выльăх апатне çĕпрепе йӳçĕтни — дрожжевание кормов
II. глаг.
1.
есть, кушать
апат çи — есть, кушать, принимать пищу
апат çисе тух — выйти из-за стола (после еды)
вилкăпа çи — есть вилкой
ĕçсе çи — пить и есть, угощаться
ирхи апат çи — завтракать
каçхи апат çи — ужинать
кăшт çикеле — перекусить
пирĕнпе çиме лар! — садись с нами кушать!
çиме ларт — посадить за стол, накормить
çиме тутлă — хороший на вкус
çиме юрăхсăр — несъедобный
çисе кур — попробовать, отведать уст.
çакна çисе пах-ха — попробуй-ка вот это
çисе тăран — наесться, насытиться
çисе тултар — разг. объесться
çисе яр — съесть, поесть (все)
каюра хурт-кăпшанкă çисе пурăнать — крот питается насекомыми
ача чĕчĕ çиет — ребенок сосет грудь
йытă çимен! — бран. пес бы его съел!
йытă çиесшĕ! — бран. пес бы его съел!
Çиекен лаша çултан юлман, тет. — погов. Хорошо питающийся конь в пути не отстанет.
Çулла çу çиет, хĕлле типĕ тытать. (Кустăрма). — загадка Летом ест масло, а зимой постится. (Колесо (телеги)).
летний
ăшă çу — теплое лето
иртнĕ çура — прошлым летом
çу каçа — в течение лета, за лето
çу каçипе — все лето
çу каçипе çумăр çурĕ — все лето шли дожди
çу каçиччен — 1) все лето, в течение всего лета 2) за лето, за летний период
çу кунĕсем — летние дни
çу тăршшĕнче — в летний период
су типĕ килчĕ — лето выдалось сухое
çăва тух дожить до лета
Хĕл пуçтарать, çу салатать. — посл. Зима копит, а лето расходует.
II.
1.
год (12 месяцев)
алла çул — пятьдесят лет
аллă çулхи çын — пятидесятилетний человек
виçĕ çултан — через три года
выçлăх çул — голодный год
икĕ çул хушшинче — в течение двух лет
иртнĕ çул — прошлый год
иртнĕ çулта — в прошлом году
кашни çулах — каждый год
килес çул — 1) будущий год 2) в будущем году
çитес çул — 1) будущий год 2) в будущем году
пĕр çулхине — в один из годов, когда-то
пĕр çул каялла — год тому назад
пилĕк çуллăхăн юлашки çулĕ — последний год пятилетки
çĕнĕ çул — новый год
çур çул — полгода
темиçе çултан — через несколько лет
çул хыççăн çул — за годом год
çултан çул — из года в год, год от году
çул типĕ килчĕ — год выдался сухой
нумай çул ӳсекен курăксем — многолетние травы
çуралнăранпа çитмĕл çул çитрĕ — исполнилось семьдесят лет со дня рождения
II. страд.
скашиваться, быть скошенным
типĕ курăк лайăх çулăнмасть — сухая трава плохо косится
◊
типĕ аслати (аçа) — 1) гром без дождя 2) зарница
типĕ кăрăç — подгруздок
типĕ курăк — бот. сушеница болотная
типĕ мунча — нагоняй
типĕ мунча кĕрт — дать нагоняй
типĕ мунча кĕр — получить нагоняй
типĕ пыр — анат. дыхательное горло
типĕ çу — постное, растительное масло
типĕ чир — уст. чахотка
типĕ яшка — постный, не мясной суп
пайковый
пĕр кунлăх паек — дневной паек
типĕ паек — сухой паек
паек апат-çимĕç — пайковые продукты
◊
нашатырь спирчĕ — нашатырный спирт
типĕ спирт — сухой спирт
◊
типĕ çиçĕм — зарница
уяр çиçĕм — зарница
çиçĕм чулĕ — астр. аэролит
2. подр. —
о быстром воспламенении
типĕ туратсем пр-р тивсе кайрĕç — сухие веточки разом вспыхнули
IV. подр. —
о моментальном действии
çерçисем пар! вĕçсе саланчĕç — воробьи вмиг разлетелись
типĕ курăк пар! тивсе кайрĕ — сухая трава моментально вспыхнула
Чăвашла-вырăсла словарь (1919)
II. син.: пусă
колодец
хĕрĕх аршăнлă типĕ пус тĕл пулнă — (лисица) набрела на сухой колодец в сорок аршин (глубиной)
пусса — в колодец
молния; типĕ çиçĕм – зарница.
195 стр.
Чăваш сăмахĕсен кĕнеки
печаль. N. Усал арăм вăл чĕре шурăхтармăшĕ, пит-куç салхулăхĕ, чун суранĕ. Сам. 27. Тăтăшах типĕ, сивĕ, пăрпа юр, çавăнпа санра салхулăх та пур.
то же, что салма. В. Олг. Якейк. Самлая орпа çăнăхĕнчен, ыраш çăнăхĕнчен тăваççĕ. Ib. † Сала-кайăк тăриччен, самла туса ярсассăн, пирĕн çынах полăттăнч. (Свад. п.). Шибач. Самла (приготовления из ячменной муки). Тораево. Тиркĕ тули типĕ самла. (Вучахри кăвар).
(-га-), расстилаться, распуститься, распластаться. Пазух. Хуралă чĕрçитти пулăттăм, çаксан, саркаланса тăрăттăм. N. † Арман чулĕ çĕкличчен, сарă чечек пулас мĕн, саркаланса ларас мĕн. Сред. Юм. Мĕн, саркаланса ларса, ху çиç ик çын вырне йышăнса ларан эс. Янтик. N. Икĕ ача, сарă ура, саркаланса ут çулать. Юрк. † Пирĕн аттенĕн сарă чăххи кашни ирсерен саркаланат. N. † Каччă алли тивнĕ пулсан, авкаланĕ хура çĕлен пек, каччă алли тивмен пулсан, саркаланĕ сарă-кайăк пек. Ала 99°. † Хорăнкасси арăмсем саркаланса йорлаççĕ. Юрк. Саркаланса вĕсем юрлаççĕ (кукушки). Я. Турх. Кĕтне шывĕ ман умра саркаланайса юхать; кашлатакан хумăшра ярăнайса пул(ă) вылять. Якейк. † Тăхлач корки сар корка, саркаланса ĕçер-хе (свободно, как хочется нам). N. † Сар утçăм килет саркаланса. N. Арăмĕ: упăшкам суккăр, курмас ку, тесе, хăйĕн тусне чĕнсе килсе, тем пек саркалана пуçларĕ, тет (думая, что муж слеп и не видит). Янтик. Мĕн саркаланса çӳрен çак эс, саркаланчăк (непоседа)! Пӳрте тăвăрлатăн. || Важничать. ППТ. Тата хăшĕ калăм кунĕ типĕ пулсан, çарамас çӳренĕ чухне хĕрлĕ кĕпепе саркаланса çӳреме: хĕрлĕ кĕпе илсе пар, тесе, аптăратаççĕ (надоедают просьбами). ЧС. Ăшă пулсан, урамра саркаланса çӳреме тесе, хĕрлĕ кĕпесем, картуссем, шăлаварсем илтереççĕ. Юрк. Саркаланма сарă тăлăп, ăна атте туса паман, ăна упăшкам туса панă. Янбулат. † Саркаланма мĕн лайăх, сарă тăлăп пит лайăх. || Ст. Шаймурз. † Лутра-ях та хĕрсем, сарă хĕрсем, саркаланат савни умĕнче.
(сы̆ры̆х, сŏрŏх), течь, протекать, стекать, просачиваться. N. Ĕçекен шыву сăрăхса аннă пек (льется), тытти-сапписĕр йăнăшса пурăнатăн. Этем йăх. еп. пуç. кай. 66. Акшарлă шыв (известковая вода) шăтăкăн маччи витĕр сăрăхса тумласа ӳкет, е пăс пулса пĕтет. В. Олг. Шу сăрăхса ларат вĕтререн (= витререн). СПВВ. Сăрăхса юхать. Хурамал. Типĕ çĕрте шыв сăрăхса (или: сăрхăнса) пĕтет (çĕре каять). || Сохнуть. Слеп. Çол сăрăхса илет-ха (сохнет). см. сăрăк.
(сыды̆р), тереть. Чăвашсем 35. Икĕ йывăççа пĕр çĕре сăтăрса, вут кăлараççĕ. Собр. Куçă тĕкне сăтăрсан пĕр тĕкĕ тухсан, хăй тăванĕ килет, теççĕ. Кан. Чыстиех вăйсăрланса çитсе, хырăмĕпе юра сăтăрса йăнăшать. КС. Кусатран урапана сăтăрать. || Натирать, обтирать, потирать, растирать. N. Ман алла амальпе сăтăр-ха (потри мне руки). Латыш. Ачине арăк çине хурать те, кĕлте çыххипе сăтăрса çапла каласа ларать: тыр вырнă чух ача кĕлте çыххи нишне кайнă, вăл ниш тухтăр. Хурамал. Çипе ăвăспа сăтăраççĕ (шаркнуть). Скотолеч. Малтан тăлапа сăтăрас пулать (растирать). Туперккульос 75. Типĕ тутăрпа сăтăраççĕ. Гладить. Юрк. Чи юлашкинчен хĕрĕ ларакан çĕре çавăтса пырсан (кобылу — кĕсре-выльăх), чĕлпĕрне çине тăхăннă тумтирийĕн тӳнтер енĕпе тытса, хĕрне (невесту) виç тапхăрччен тыттарат. Вăл та çапла тумтир аркипех тытса парат. Виç хутчен çапла сăтăрса тытса парсан, выльăхне вара кĕрӳшĕ каллех витине хупса хурат. ППТ. Вара чӳклеме пĕлекентерех çын куркапа çав ăсса улăхнă (принесенную) шыва ăсса илет те, çурăм тăрăх сăт(ă)ра-сăт(ă)ра: çырлах! çырлах! тесе, шыв ярат. (Уй чӳкĕ). Сунт. Кив самаскă лайăх уйăрăлтăр тесен, ăна вĕри утюкпа пусса сăтăрса тухмалла. || Скоблить, сгребать. Т.-И.-Шем. Çтена çинчи çуртисем çунса пĕте пуçласан, вĕсене çтена çинчен икерчĕпе сăтăрса илсе, хывнă чашчă çине пăрахаççĕ. ТХКА 72. Вăрман хĕрринче шĕшкĕ-качкине пĕтĕмпех сăтăрса пĕтернĕ. Эпĕ шала кĕтĕм. || Мазать (замазкой). || Проводить черту (по земле). Череп. || Рвать. Сред. Юм. Пĕр карман нăх (= нăк) сăтăрса тôхрăм (= татса тôхрăм). КС. Çĕмĕрт сăтăрас, срывать (особенно). Орау. Паян эпĕр хăмла сăтăртăмăр (снимали хмель). || Тащить, волочить. Чхĕйп. Çав хĕртнĕ чула тĕпелтен пуçласа пӳрт таврала сак тăрăх сăтăрса (= сĕтĕрсе) çавăрнă та, тула тухса вилнĕ çын хыççăн утса янă. Ир. Сывл. 24. Тапаланать малалла „букçир“ тенĕ япала, пилĕк паршă сăтăрса. Альш. † Çулă пăтта хайăрнă, хур тукмакне сăтăрнă. См. сĕтĕр. || Драть, загребать. N. Ку çын икçĕр тенкĕ сăтăрат (загреб, сгорстал), тет те, килне каят, тет. Юрк. Пирĕн улпутсем жалованье пит лайăх сăтăрнă. || Убежать, удрать. Ст. Чек. Ачасем хуçаран хăранипе киле сăтăрнă. || Бить. Хурамал. Çитменне тата, этемсем ака тунă чух лашисене çапла çапаççĕ тесе, упана пыра-пыра чăпăрккапа сăтăрнă тилĕ. || Уничтожать. П. Сормово. Салтак хĕçе сулса ячĕ, тет те, вăрмана сăтăрса касса анчах тăкрĕ, тет. N. Пулемйотпа сăтăрса тăкаççĕ. N. Сисмен хутран хай хулана çĕмĕре пуçланă, вара пĕтĕмпе çĕмĕрсе (сăтăрса) тухнă. || Склонить на свою сторону. Юрк. Вырăссем вĕсене хăйсем алли айне туртса иличчен, кĕсем (эту) хăйсем енне сăтăрса илме тăрăшнă. || Вытирать. Ст. Чек. Типĕ япалапа хытă пусса шăлса илес. || Волочить. КС. Сăкманне сăтăрса пырать (волочит).
(сэ̆м), темный. Ск. и пред. чув. 78. Вăрман тĕлне хуп-хурах сĕм пĕлĕтсем капланчĕç. || Дремучий. Чураль-к. Сĕм вăрманта çеклĕлĕх йывăç тупаймăн. (Ут хӳри). Сред Юм. Сĕм вăрман, большие непроходимые леса. Батыр. Тĕлĕкре сĕм вăрманра çӳресен, вăрçа кĕмелле пулат, теççĕ, типĕ япала курсан, ырлăха пулат, теççĕ. Такмак. Утмăл çухрăм сĕм вăрман урлă каçрăмăр. Трхбл. Сĕм вăрманта сĕт вĕрет. (Кăткă тĕми). Регули 896. Сĕм вăрман, сĕм ойпа тохрăмăр. || Совершенно. Регули 895. Сĕм пĕччен порнать. Ib. 877. Сĕм коçне кисе кăтартмарĕ. Ib. 898. Сĕм те пĕлмест. Кильд. Ăна никам та паллайман, вăл сĕм ют çын пулнă. СТИК. Сĕм тăварсăр, совершенно без соли. Изамб. Т. Сĕм пĕлми выртăть (когда крепко спит, или в бессознательном состоянии и пр.). Сĕт-к. Сĕм тĕттĕм, сĕм соккăр. N. Тăпри, шывĕ, чулĕ — пурте хутăшах пулна, йĕри-тавра сĕм тĕттĕм хупăрласа тăнă. Сред. Юм. Сĕм тĕттĕм, совершенно темно, ни зги не видно. N. Сĕм тĕттĕмре хăйсен йышĕсене хăйсем паллаймасăр пĕрне пĕри вĕлере пуçланă. СПВВ. БМ. Сĕм тĕттĕм, сĕн тĕттĕм, тьма. О сохр. здор. Хăшĕ-хăшĕ тата сĕм ватăличчен пурăнаççĕ. Хорачка. Так йорлаччă вăлсам сĕм пĕлми. Сред. Юм. Сĕм те пĕлмес. Ничего не знает. Шарбаш. Сĕм те пĕлмеç. Ничего не знает. Бгт. Сĕм куçсăр, совершенно слепой. (Хăрах куçсăр, кривой). N. Вăл пĕр çулталăк хушши сĕм куçсăр пулса пурăннă. Кан. Кун пек çĕленĕ куçпа пурниччен, ĕлĕкхи пекех сĕм куçсăр пурнам, тесе шухăшлатăп. Ала 92. Анчах унăн (у него) пĕр тăнĕ те пулман, сĕм ухмахах пулнă вăл. ЙФН. † Сĕм арăмсăр сĕм ухмах пак, туссăр йышсăр тунката пак. N. Сĕм ухмаха тухрĕ. Кан. Сĕм шур илнĕ куçлисене те тӳрлетейреççĕ-ши? Якейк. Сĕм хĕлле (тăр хĕлле) пирĕн пӳртре пурăнма япăх. N. Халĕ сĕм кĕркуннене çитрĕмĕр те, килтен те тухас килмест. Ск. и пред. чув. 5. Тухса кайрĕ сĕм çĕрле Акăр ялне хăнана. Сам. 29. Илемсĕр, сĕм тĕксĕм, салху пурнăçра этем тивĕçне те тытса тăрайман. || Самый (для выражения превосходной степени). Якейк. Вăрă пирĕн ялти сĕм лайăх лашая çаклатса карĕ. Собр. Сĕм çук çыннăн та (у самого бедного), вилсессĕн, ним юлмасан, катăк пурттипе, катăк çĕççи юлнă, теççĕ. (Послов.). Собр. Пирĕн пичче сĕм пуян та укçи пур. О сохр. здор. Сĕм ватăличченех, до самой глубокой старости. N. Сĕм авал эпĕр пурнакан Раççей вырăнĕнче те вĕçĕмсĕр тинĕс шавласа выртнă. К.-Кушки. Сĕм хура, чисто черный. Буин. Сĕм хура, полный мрака. ТХКА 48. Çапла пĕрре сĕм тĕттĕм пулсан, вăрмана лашасем яма тухса карĕ пирĕн атте. Ib. 49. Пӳртрен тухрамăр. Сĕм тĕттĕм. N. Эпĕ сĕм ухмах мар.
çавăрн, çаврăн (с'овы̆ры̆н, с'авы̆рн, с'авры̆н), вертеться, вращаться. Чураль-к. Ылтăн пахчара — ылтăн тенел; ылтăн тенелте — ылтăн урапа; çав урапа епле тенел тавра çавăрнать, çавăн пекех çав хĕр ăшчикки çав ачашăн çавăрăнтăр. (Из наговора „хĕрсен пуçне çавăрмалли“). N. † Çӳлĕ ту çине арман лартрăм çиле хирĕç çаврăнма; кăçал пире, килес çул сире, тĕнчи çапла çаврăнат. Ск. и пред. чув. 11. Вутăн йĕри-тавра старик выртать çаврăнса. || В перен. смысле. Альш. † Ай-хай çинçе пӳçĕм, çамрăк кăкăрçăм: çаврăнат-çке купăсăн майĕпе. IЬ. † Кĕмĕл çĕрĕ, ахах куç, çавăрнат пурне майĕпе, ай-хай пуçăм — çамрăк пуç, çаврăнат хĕвел майĕпе, ах кăкăрçăм çамрăк кăкăр, çаврăнат купăс майĕпе. Синьял. † Вăта пурнери кĕмĕл çĕрри пурне майпе çавăрнать; йăс шăнкрав пек сассăм пур, купăс майĕпе çавăрнать. || Повертываться. N. Юрă сассипе хула çавăрăнса ларассăн туйăнать. N. Ку кашкăр хăш енне хăвăрт çавăрнайманнине, вĕреннĕскер, пĕлнĕ пулнă. N. Ку пĕрре çапат, тет те, тепĕр енелле çаврăнса ларат, тет (изба). N. Ман енелле çаврăнса тăр. Шорк. Малтан хăй, окçа çок тесе, йĕрет, кайран эпĕ окçа паратăп: ме, ил, тетĕп, вăл манран çавăрна тăчĕ. Сам сначала плакался, что денег у него нет; потом я ему предлагаю, а он взял да отвернулся от меня (выражение недоумения, неожиданности). N. Çаврăнса кайтăр! Чорт с ним (чтобы его перевернуло). || Кружить. С. Айб. † Ĕнтĕ çил çаврăнать, çил çаврăнать; çĕмĕрчипе хăви авăнать. Юрк. † Шурă Атăл хĕрринче шурă хăйăр, паян çаврăнса çуна юр пекех. N. Сасартăках пĕр ушкăн вĕлле хурчĕ вĕçсе пынă та, ун тĕлĕнче çаврăнса тăра пуçланă. Альш. † Улăхрăм çӳлĕ ту çине: тир хуранĕ вĕрет çаврăнса. Вĕрет, вĕрет, çавăрăнаймаст, ман кăмăлăм сиртен тăранаймаст. || Кружиться (о голове). НТЧ. Вăл çапла, çиес килет тесе чарăнсанах, манăн пуç çавăрăнса кайрĕ (закружилась). Курм. Шывра çапла шухăшласа тăнă çĕртрех пуç çаврăнса килчĕ те, весерле кайрăм-ӳкрĕм. Баран. 56. Аялалла сирпĕнсе аннă чух ик-виç хут вĕл-вĕл çаврăнса илнĕ те, лаши-мĕнĕпе вĕçлĕ чул çине пырса çапăннă. Кĕвĕсем. Пĕр çырмасăр шурă хут варланмас, пĕр шухăшсăр çамрăк пуç çаврăнмас. || Свертываться. Çутт. 68. Чĕрĕпсем хăранипе иккĕш те йăпăр-йăпăр çăмха пек çавăрнса выртрĕç. || Объехать, обойти. НТЧ. Чĕнсе çавăрăнсассăн, киле тавăрăнать. Когда объедет всех с приглашениями, возвращается домой. N. Эпĕ çĕр çинче çӳрерĕм, пĕтĕм çĕре çавăрăнтăм. Ага 70°. † Утлан утланасса, ай, сар утна, çаврăн Хусанах та хулине. М. Сунч. Вара пур юмăçсем пухăнса ял тавра хĕрсене сухаласа çаврăнма хушрĕç. С. Айб. † Кĕçнерникун çунă юр çинче йĕс таханлă ут йĕрри пур. Йĕс таханлă ут йĕррине йĕрлесе, çеçен хирте виççĕ çаврăнтăм. N. Пĕре йăвăç (или: пӳрт и пр.) тавралла çавăрнтăм. Я обошел раз вокруг дерева (или: дома и пр.). || Сделать круг. Изамб. Т. Йĕкĕт тепĕрре çавăрăнчĕ те (на пашне), ашшĕпе пĕрле апат çиме ларчĕç. || Ворочаться (о лежачем). Рак. † Хамăр савнă туссем те ăсăма килсен, кĕске çĕре виççе те халь çаврăнатпăр. || Кружиться (о суводи). N. † Наратла çырми — çич çырма, çич çырмара çич кукăр, пĕрех кукăр çавăрнать. Кан. Хăвăртрах çавăрăнакан кукăрсенче, пур çĕртепе пĕрех, шыв тăрать. || Развеваться. Альш. † Ман пуçăмра хрансус явлăк уйăхран çӳле çаврăнтăр. || Окружать. Шемшер. † Хора порçăн пиçиххи пилĕк тавра çавăрнать: воник çыххи — ал çыххи, аллăм тавра çавăрнать. || Катиться. С. Дув. † Хура вăрман виттĕр тухнă чух, çавра çĕлĕк юлчĕ çаврăнса. Трхбл. Шăл урайне, тантăш, тасарах, кĕленче çăмарта çаврăнтăр. || Размахиваться. Буин. † Çаврăнайса утă, ай, çулмашкăн çави аври вĕрене пулинччĕ (вар. çави аври кирлĕ вĕрене). || Обращаться. Собр. † Вĕрене курка сарă курка нумай çаврăнчĕ аллăмра. || Быть около (кого), вращаться. Изамб. Т. † Пĕчĕках та пĕвĕм, çамрăк чĕрем, çаврăнайинччĕ сирĕн умăрта. || Возвращаться периодически. Рак. † Атте-анне килĕнче (вар. килне) хăна пулар (вар. пулар-а), уйăхпала (вар.-палан) хĕвел пек çаврăнса. Хурамал. † Эпир вылясси-куласси çулталăкра çавăрнать (возвращается через год). Альш. † Пятам, пянам килне хăна пулăр, уйăхпала хĕвел пек çаврăнса. || Приходить обратно, возвращаться. Альш. Ĕмĕр пулсан, çаврăнăпăр, хĕвел пекех çаврăнса. N. Хĕвел епле çаврăнат, эс те çавăн пек киле çаврăн. N. Çак çăкăра çиме тепĕр хут темиçе патша (= патшалăх) урлă, аслă шывсем урлă çаврăнса килсе çимелле ту. Эй сĕт кăкăри, пилле! теççĕ те, вара ывăлĕ амăшин кăкăрне: кăкăр сĕчĕ, пилле, çавăр! тесе чуптуса илет. (Салтак ăсатни). Б. Яныши. Пăртак тăхтасан, çомăр каллях çавăрăнса пирĕн çиялла пура (= пыра) пуçларĕ. || Вернуться домой (напр., из похода). || Приходить, наступать (о времени). Толст. Чăнах та çав вăхăт çавăрăнса çитнĕ. || Обвиваться. Альш. † Çĕр çырлисем ӳснĕ чуне тĕрлĕ курăка çавăрăнат. Ib. † Çĕр çырлисем ӳснĕ чухне тĕрлĕ курăкпа çаврăнат. || Превращаться. N. Ăна сут тунă чух, вăл айăпланса тухтăр, унăн кĕлли çылăха çавăрăнтăр. N. Çĕр çинчи чечек çынна çавăрăнĕ. N. Шыв юна çаврăннă. || Переходить (во что). Юрк. Тытăннă калле тутара çаврăнма (переходить в татары). Баран. 165. Çурçĕр енелле кайнă çемĕн сăрт тинĕсленсе пырать, тӳрем çĕре çаврăнать. Ib. 100. Чипер пăхса ӳстере-ӳстере, начар йăхах авана çаврăнса пырать. || Уходить обратно. Панклеи. Пĕр опи çавăрнса карĕ (ушел обратно). N. † Туйăма курма килнĕ тăшманăм çаврăна туха кайтăр-и? Хир-б. Мирон шарламарĕ, эпĕ шутларăм: ку çавăрăнса каять пулĕ, терĕм (я подумал, что...). || Перемениться. N. Çанталăк сивĕрен улшăнса ăшă енне (çур енне) çаврăнса пырат. N. Тĕнче çаврăнат çав вăл. Времена переменчивы. || Итти окольною дорогою. Альш. Çула хиртен каяççĕ, типĕ çулпа çавăрăнса. Ib. Эсĕ çавăрăнса-çавăрăнса кай (кружным путем). N. Çав çын трахтир паччĕн, арман паччĕн çавăрăнса çитеччен, лешĕ ун валли пӳрт тутарнă, лаша, ĕне, сурăх, качака илсе панă. N. Леш тĕл пулнă çын каллех таçтан çавăрăнса ун умне тухрĕ, тет. || Расположиться, стать благосклонным. Юрк. † Ютран тунă тус час çавăрăнмас (не скоро расположить его к себе). N. Чуптумасăр хĕр çаврăнмĕ. Микушк. † Сирĕн кăмăлăрсем пит пысăк, вунă сăмах каласа çаврăнас çук. Тим. † Пирĕн савнă туссенĕн кăмăлĕ пысăк, курса калаçмасан çаврăнмас. Пазух. Çумăр çăвать — йĕпетет, хĕвел пăхать — типĕтет; пиртен тантăш сивĕнет, кайран хăех çаврăнать. Тайба-Т. † Кĕмĕлех те çĕрĕ ахах куç, çавăрăнат-ĕçке çыру майĕпе; пирĕнпе те тантăш, ачасем çаврăнат-ĕçке уллах майĕпе. || Поддаваться уговорам, соглашаться. Ильмово. Вара каччи çаврăнать те, хĕрне курасшăн пулать. Потом жених соглашается и высказывает желание повидать невесту. Альш. Çавăрăнĕ-ха çапла тусан, капла тусан. || Увлечься. N. Во час çавăрнать. Её легко увлечь. || Перестать сердиться. Шибач. Эп никçан та çавăрăнмастăп (не откладываю гнева, не перестану гневаться, сердиться). Кан. Кашкăр çилли çавăрăнман, çавăрăнма та шутламан. Ib. Неушлĕ, ниепле те çавăрăнмĕ (не простит)?... Хамăрăн вĕт... Чем люди живы. Çавăнтах ун çилли çаврăннă. ЙФН. Ват çын сăмахĕ час çавăрнмасть. (Может значить: 1) не ясно говорит, 2) не скоро проходит гнев). Синьял. † Эп савнинчен сивĕнтĕм, калла çавăрнать ан тийĕр (т. е. мое расположение не вернется). || Быть красноречивым (о речи). Альш. Авă, эсĕ ватă çын ватă çынах: санăн чĕлхӳ-çăвару çавăрнать мĕн каласне, епле каласне (т. е. ты знаешь наговоры). N. Чăваш юрри вырăнне çавăрăнман чĕлхе-çăварпа вырăсла юрлаççĕ. || Выводить мотивы. Çатра-Марка. † Симĕс пĕкĕ авăнмаç, çамрăк кăккăр çавăрнмаç (юрлаймасть). КС. † Юрла пĕлмен кăккăр çаврăнмĕ (грудь не выведет мелодий). Ib. Кĕсле çавăрнмасть, кĕвĕ лайăх тухмасть (не точно производится мотив). Юрк. † Симĕс пĕкĕ авăнмĕ, турти çумне çыпçăнмĕ; пирĕн çамрăк кăкăр çаврăнмĕ, ватă çумне çыпçăнмĕ. N. † Мĕн çамрăкран хуйхă курнăран, çавăнпа кăкăр çаврăнмас. Ск. и пред. чув. 26. Манăн кăкăр çавăрăнмасть, пысăк хуйхă курнăран. || Навиваться, виться. Юрк. † Пирĕн хирĕн варринче çаврăнса ӳсет пĕр тулă. Ib. Унăн кăтрисем çаврăнса ӳснĕ, явăнса ӳкнĕ. || Строиться. Микушк. Эпир кĕнĕ кил-карти, эпир тепре киличчен, хула пулса çаврăнтăр. (Такмак). || Переходить на чью сторону (метаф.). Юрк. Аптăранă енне, халтан кайнăскерсем, тытăннă лешсем енне çаврăнма (они). || Побывать. Альш. Ан хĕс куçна, хамах пĕлеп, çаврăнăп-ха каçпарах. || Пребывать. Микушк. † Эпир ларнă вырăна хĕрт-сорт ларса çаврăнтăр. (Такмак). Собр. Пĕчикçеççĕ, çап-çаврака, пӳртрен пӳрте кĕрсе çӳрет, нихçан та çаврăнса тухаймас. || Заниматься. N. Çу хута терлĕ-тĕрлĕ ĕçпе çаврăнса пурăнса эпĕ, Петр Алекçейĕвичран урăх нимĕн çинчен те ыйтса пĕлеймерĕм. || Удосуживаться. Тим. † Çырла пиçтĕр аллăм çаврăначчен (пока я удосужусь). || Накопляться (о делах). Альш. Праçник тесен те вăл хăйĕн ĕçĕ çавăрăнса килекен тĕлте, е пĕр ĕçрен тепĕр ĕçе тытăннă чух, пулан праçнике кăна калат, е пĕр-пĕр тĕлтен пурăннă пурăнăçра пĕлме кирлине кăна астăват. || Беспокоиться. Чураль-к. † Чун савнине курмасассăн ăшчик вăр-вăр çавăрнать. N. Хамăра тохса кайнине шотласан, питĕ ăшчик çавăрнать. Абаш. † Калла-малла шотласан, ăшчик вăр-вăр çавăрнать. N. † Ай-хай çамрăк пуçăм, айван ăсăм, çавăрнат-çке шухăш майĕпе. N. † Шукăшла-шукăшла ларсассăн, шукĕшĕ майпе пуç çавăрнать. || Употреб. в качестве вспомог. гл. Çутт. 143. Шăшисем хуппине йĕри-тавра кăшласа çавăрăннă. Абыз. Качча тухакан хĕр каларĕ, тит: атте, эп пĕрер курка парса çавăрнам-ха, тит.
погода. См. çавăнтавлăк. Çамр. Хр. Çуркунне йĕпе çанталăксем пулаççĕ. ТХКА З. Çанталăк пĕр килмест çав. N. Çанталăк уçă та типĕ тăрать. Погода бывает холодной и сухой. N. Ирхине хĕвел тохать — çанталăк ăшăтать, каçхине хĕвел анать — çанталăк сивĕтет. ГТТ. Çанталăк тӳрленнĕ, тӳлек çанталăк. N. Çанталăк йосо халĕ. N. Кунта çăмăр çăвать, çанталăк ирсĕр тăрать (грязь). N. Кунти çанталăксене çырап. N. Çанталăк сивĕ пулчĕ, мана сивĕ ленкрĕ (простудился). Анат-Кушар. Ай-ай, çанталăк темĕскер ăшăтмарĕ-çке. Что-то все стоят холода! Вопр. Смоленск. Хĕвел пĕлĕте ларсан, çанталăк йĕпене каять. Ib. Вĕтĕ çăмăр çусан, çанталăк авана каять. Н. Шинкусы. Çав вăхăтра çанталăк ăшăтнă пек пулнăччĕ. ЧП. Кăçал çанталăксем уяр пулчĕç. Баран. 101. Çанталăк ăшшалла кайсан. N. Калчана кайнă вăрлăха типĕ çĕре аксан та, вăл тикĕс, час шăтса тухĕ тесе, шанма çук, çанталăк уяра кайсан, калчана кайнă вăрлăха акни килĕшмест. В. Олг. Çанталăк сивĕтсерчĕ (= сивĕтсе ячĕ). Пшкрт. Çанталăк ояртат (оярат). М. Сунч. Çанталăк уяр тăрсан, чăвашсем çăмăр учукĕ тунă. Юрк. Вĕт çумăр çусан, çанталăк авана каят. Скотолеч. 19. Сивĕ çанталăкра, ăшă çанталăкра. В холодную, в теплую погоду. СВТ. Лайăх ăшă çанталăкра тула илсе тухса çӳреме юрать (ребенка). К.-Кушки. Çанталăк ĕеленсе кайрĕ, кайса килес, теттĕм. Разыгрался буран (зимою), а то я хотел было съездить. Регули 407. Паян (лайăх, сивĕ) çанталăк. Капк. Тулта çанталăк арçури пекех ахăрать (о вьюге). Орау. Çанталăк ахăрчĕ, настала бурная погода. Шибач. Çанталăк йосаннн. N. Çанталăк пăсăлса çитрĕ. О сохр. здор. Хĕлле пит сивĕ çанталăксенче. Шурăм-п. Çанталăк сухăмланат, становится прохладнее. Ib. Çанталăк ăшăтса кайнă пек пулчĕ. Орау. Çанталăкки çавăрнсах карĕ. Испортилась погода. Якейк. Çанталăк сивĕтсе праххăр ялтах. Стало совсем холодно. Ib. Çанталăк сохăмлатрĕ. Стало прохладно. Ib. Çанталăк мĕлле паян. Какая погода? Тораево. Ухмахăн амăшĕ ухмаха ырçа айне хупăрĕ, тет, çине сĕлĕ тăкăрĕ, тет, унта чăхсам ярчĕ, тет. Чăхсам тĕпĕртеттерсе çияççĕ, тет. Ухмах ырçа айĕнче: çанталăк тĕпĕртетет, тесе шухăшлат, тет. || Климат. Орау. Кунта çанталăк пит типĕ (здесь климат сухой), пĕр нӳрĕк те çук. || Страна. Пшкрт. Онта çанталăк пет йосо. Ib. Чоллă çанталăк, чоллă вырăн. Ib. Йот çанталăкра (на чужбине) çамрăк ăсна ан çухат. Ib. Çанталăкра корса çӳренĕ. N. Кунти çĕр тискер çанталăк. N. Çанталăк вĕçĕ-хĕрринчи халăхсене пурне те салам яратпăр. || Солнце. Шурăм-п. Çаксене пурне те хатĕрличчен çанталăк кăнтăрларан та иртсе каять. || Вселенная, небесное пространство, видимый мир, земной шар. N. Пулине хурана ятăм та, хуран мана çу пачĕ. Çуне çурта çутрăм та (засветил), çанталăк та çутăлчĕ (рассвело). Ал. цв. 6. Малалла кайнă çемĕн çанталăк кун çути пек çутăран çутă пулса пырать. Н. Сунар. Çанталăк, каç пулса, тĕттĕмленех-тĕттĕмленех пынă. Хорачка. (В поминки) çорта çутнă чоня калаччĕ: тĕттĕм çанталăкă çутă полтăр, рая ток! теччĕ. Ib. Çанталăк тытакан торă. Синьял. Икĕ пăт тулă пур, çанталăкпе акса çавăрнăп. (Куç пăхни). С.-Устье. Икĕ пĕрчĕк тулăм пур, çанталăк тавра сапса çавăрăнăп. (Куç). Н. Сунар. Икĕ пăт тулăм пур, çанталăка йĕри-тавра сапса çавăрнăп. (Икĕ куç). Собр. Çăл патне çитсен, хайхи ачасем: илме тухăр! тесе кăшкăрса каланă. Вара хайхи шыври ăстарик тухса илсе, аялти çанталăка илсе кайнă (увел в подземный мнр). Алик. Кайсан-кайсан, çĕлен çури çынна калать, тет: куçна хуп, çăварна кар! çапла каласан, çынпа çĕлен çури аялти çанталăка анса кайнă (в подземный мир). Ib. Çавна каласан, çынпа çĕлен çури çӳлти çанталăка хупарнă (на землю). Синерь. Иван аялта çӳрет, тет: пит аван, тет, çанталăк (под землю). Череп. Çанталăк = çут тĕнче, тĕнче. Янш.-Норв. Çак çутă çанталăк, этот свет, белый свет. Юрк. Çут çанталăк = тĕнче. Сорм-Вар. Корăкран лутра, çанталăкпа тăпă-тан. (Çул). С.-Устье. Курăкран лутра, çанталăка витĕр кайĕ? (Çул). ЧС. Ача çуралсан, унăн ятне эрне иртечченех хурсассăн, вăл ача ку çанталăкра нумаях пурăнаймаç. N. Çанталăка шăнăçами (= шăнăçайми) пусăк салам. Торп-к. Çанталăкра виççĕ çук. (Пĕлĕт çине хăпарма пусма çук, шывăн турат çук, кайăкăн чĕчĕ çук). Янтик. Пирĕн патăрти çын, Ишеке турра пуçапма кайнă чухне, Ишек панчи ялта чӳречерен шыв ĕçме ыйтнă, тет: çыннисем ак çапла каланă, тет, кăна: пуш мар хал), çанталăк сармалла, тĕнче пĕрмелле, лаç лартса чан çапса хĕр хухлетмелле, тесе каланă, тет. (Çанталăк сармалла = пиремеç тумалла; тĕнче пĕрмелле = кукăль тумалла; лаç лартса чан çакса = кӳме лартса хăнкрав çакса). Собр. Çăвăнчен çурта ятăм та, çанталăкĕпе сарăлчĕ. Альш. † Ама хĕрĕ пуличчен, ăмăрт-кайăк пулас мĕн, тăват кĕтеслĕ çанталăка (светлое пространство под землею) сарăлса вĕçсе çӳрес мĕн. N. Çанталăк çĕмĕрлсе анать пулĕ, терĕмĕр. Собр. Çанталăкри уйăхĕ пĕтĕм çĕре çĕр туса тăрат; уйăх çутă пулмарĕ, хĕвел çутă пулайрĕ. Ib. Çанталăкри хĕвел пĕтĕм çĕре кун туса çутатса тарат: çĕр çинчи халăх ăшăнат, çĕр çинчи тырпул пиçет те, тулат. N. Çурçĕр енчен уяр çанталăк килет. Ст. Чек. Çанталăк пĕрĕнсе çитет (собирается дождь). Н. Байгул. Тăваткăл шур тутăр вĕçтернĕ чухне уяр çанталăк пĕлĕт туртрĕ.
çерçи чӳкĕ, назв. жертвенного моленья о дожде. Етрух. Усем: çерçи чӳк тутарас ачасене, теççĕ. Ст. Шаймурз. Яшки пиçеччен, ачасем хире кайса çăмăр хулли тупса килеççĕ те, унăн юпписем çине çăмарта хупписем тăхăнтарса шыва кӳртсе лартаççĕ. Тата çав хулă çине çерçи те пусса çакаççĕ. ЧС. Петровка ыран тенĕ чухне, турă çăмăр патăр тесе, çерçи чӳкĕ тăваççĕ... Пăтăпа яшка пиçеччен, ачасем пурте кĕпесемпех шыв çинче ишсе çӳреççĕ. Пăтти пиçес чухне, киле кайса типĕ кĕпесем тăхăнса пыраççĕ. Пиçсен кайран, пĕр карчăк, кашнине ĕретпе лартса тухса, пашалусем валеçсе парать; тата яшкапа пăтă антарса парать. Çавăн чухне сисмен хутран ачасем пырса йăлт шывпа йĕпетсе пĕтереççĕ. Унтан вара сиксе каяççĕ те, пĕр-пĕрне шывпа йĕпетеççĕ, йĕпеттерменнине çавăлтех тытса кӳлле пăрахаççĕ. Шывпа йĕпенсе пĕтсен, пĕр ачи яла кайса çерçи тытса килет те, пăтă пĕçерекен карчăка парать. Çав карчăк вара: турă çăмăр патăр, тесе, ăна шыв урлă вĕçтерсе ярать. Унтан вара яшкипе пăттине киле илсе кайса семйипе çиеççĕ. Ст. Шаймурз. Унтан тата çамрăксем: хĕрĕ, арçынни, пухăнса, çырма хĕррине кайса, çерçи чук тăваттăмăр. Никит. Тепĕр виç-тăват кунтан, шывпа выллянă хыççăн çерçи чӳк чӳклеме тытăнчĕç. Хăшĕ-хăшĕ хутаçсем çакса чӳк валли кĕрпесем, çăнăхсем пуçтарма кайрĕç. Хăшĕ-хăшĕ сарайсем çинчен çерçи çурисене çĕкле-çĕкле тухса тасатма пуçланă. Вара пур яшка çимĕçисене хурана ярса киремете (место, где приносят жертву киреметю) çĕклесе карĕç. Унта, киремет çăмăр патăр тесе, асăнса çерçи чӳк яшкине пурте çирĕç. Хăйсем шывпа выллянă чухнехи пекех çарран, юле-пилкĕн, çуçне-пуçне салатнă... Н. Ильм. Пăтти пиçсен, çерçине çăмарта хуппи ăшне хупса, сĕтĕк çăпата çине лартаççĕ. Çăпати çине, çерçи умне, пĕр кашăк пăтă ăсса хураççĕ те, чӳкле пуçлаççĕ. Акă çапла каласа чӳклеççĕ: çырлах, çĕнĕ тырă пăттипе çерçи чӳкĕ чӳклетпĕр, çырлахсан — çырлах, çырлахмасан — килес çул чӳклемĕпĕр; çерçи чӳкне килнĕ хĕрсен йĕтĕнĕсем кăкăр та ан ӳсчĕр, пусисем мăй таран пулччăр, кантăрĕсем пуç-тӳпинчен пулччăр, хăйсем качча кайса пĕтчĕр. Качча кайсан, сак тули ачисем пулччăр. Ачисем çерçи чӳкне килччĕр, çерçипиле. (Участвует, повидимому, лишь молодежь).
(с’и), верх, поверхность. ЧП. Çӳлĕ ту çийĕсем кăлканлă. Хурамал. † Аслă улăх çийĕ сарă хăмăшлăх, сарă хăмăшсем çийĕ сарă-кайăк. N. † Хапха юпи — хырă юпа, пĕр хĕвелсĕр йăлтăртатат; ют ялсенĕн ачисене курсан çийĕм чĕтĕрет. (Хĕр йĕрри). Юрк. † Кӳлмешкĕн пар ут пулинччĕ, çуни çийĕ виттк пулинччĕ. Г. А. Отрыв. † Çийĕм тулли кăвак сăхман, çурхи çăнтан тунăскер. Пазух. Леш айккинче выртать-çке пăлан пăруш, курмастăр-им, çийĕсем пасарнă. || Часто встреч. в сложении. ТХКА 55. Сирĕн ялсем вăрманран тӳрĕ вĕренесене, хурамасене, туйрасене касса, урапа çисем (= çийĕсем) тăваççĕ. || Одеяние, одежда. N. Чăн малтан пур çын та, пур халăх та, тутă пулма, çи питĕрме (тумланма), авантарах пӳртре пурăнма тарăшать. БАБ. Çи те пулмасан, пыр та пулмасан, çырлана анчах кайăттăм, тесе каларĕ, тет, ĕлĕк пĕри. (Поговорка). Пухтел. Çишĕн, ради одежды. Тим. † Йăмăк кĕпине тăхăнсан, кĕрӳ кăмăлĕ уçăлчĕ, хурри çийĕ шуралчĕ, çĕтĕк çийĕ питĕрĕнчĕ. Кĕвĕсем. Ĕнтĕ умăр çутă та, çийĕр хĕрлĕ, вăтанатăп куçăртан пăхмашкăн. || Часто употребляется в значенин послелога, переводимого по-русски предлогами на, над. N. Çия çĕнĕ кĕрĕк тăхăнсан. N. Кам пирĕн çира урипе çӳлелле. (Шăна). N. Çире пĕр типĕ вырăн та юлмарĕ. На нас не осталось сухого места. Альш. † Мăкăр-мăкăр çын сăмах, пирĕн çирĕн мар-ши çав. Шурăм-п. Хĕвел пăхать шăратса; çиран тар шăпăр-шăпăр юхать. Альш. Хăнасем килнĕ тумланса. Хĕп-хĕрлĕ те çап-çутă çире. N. Тахăнса яратпăр йĕпелех: çире типет. Н. Сунар. Ма çийăма шу сапрăн. КС. Сăхманна çийăнтан пăрахмасăр çӳретĕн. N. † Çийĕмĕрте шур кĕпе, арки вăр-вăр тăвать-çке. N. Çийĕнтен тар юхаччен ĕçлетĕн. Орау. Ман çия ан вырт эсĕ. N. Ман çира (надо мною) йĕкел ӳкрĕ. N. Пăшал етрисем (пули) хамăр çирен (над нами) уласа ирте-ирте каяççĕ. Регули 1119. Ман çиран мăн çын (ватă çын) каçса кайрĕ. Михайлов. † Урам хушшинчи ват çăки, пур ял кайĕк ун çинче, яла тухрăм — ман çире, пур усал сăмах ман çире, мана çиман çынĕ çук. Шорп-к. Малтан, тохсанах, çил те пирĕн çиялахчĕ (= çиеллехчĕ), кайран яла орлă çавăрнчĕ те, пирĕн паталла пыримарĕ. Янтик. Ун çийĕнче пур. Она беременна. Н. Сунар. Вăл çăла (источнику) каланă: лайăх юхса кай, санăн çина (= çине) çӳпĕ-çапă ан ӳктĕр, тенĕ, тет. Ст. Чек. Ылттăн кашта çийĕне (= çине) ылттăн арча илсе хур. Бес. чув. 9. Эсĕ, Микулай, ман çине питех ан çилен-ха; эпĕ ăна ахаль кăна. N. Çăварĕсене пĕлĕт çинех янă. N. Эсĕ ман çине ан кӳрен. N. Чыстă çĕнĕ атă çинех те подмётка çаптаратпăр. Рак. † Хура вăрман çине пас тытнă. Толст. Унччен те пулмасть, суккăрри йăран çине такăнса та ӳкрĕ, тет. Никит. Тĕттĕм ял çине хупласа илме пуçларĕ. Деревня стала покрываться мраком. Кан. Сунт. Пăкă çине çапнă тимĕр пăта та тухса ӳкет. М.-Чолл. Улăх ман çине (= çие). Влезь на меня. Пазух. Кирек сахăрна пар, ай, пылна пар, кил шухăшĕ ӳкрĕ пуç çине (я задумался о доме). N. Çӳлĕ тăв çине эпĕ хăпартăм, çăмăр шывĕ çине эп ярăнтăм. К.-Кушки. Унтан Манкăлтăкне михĕ çине вырттарнă та, Атăл хĕрне илсе кайнă. Альш. Тăранттас çине улăхса лартăмăр. Истор. Ачасем, яланах чăн малтан тăшмансем çине хăвăр кĕрĕр. Якейк. Эп сана алăк çине çыртарттарăп (дам писать). Кан. Кашни тавар çине хакне кăтартса хут çыпăçтарса хумалла. Сенг. Ана çине çитрĕмĕр те (пришли на загон), выра пуçларăмăр. N. Кайсан-кайсан, çитрĕç пĕр кĕпер çине (пришли на мост). Б. Яныши. Мана юман çине веххă тытса тăрма хушса хăварчĕç. Меня оставили на дубе, велев держать веху (вешку). Малды-Кукшум. Тарсассăн, вăрмана çитсен, вăсам пит лайăх курăк çине çитрĕç (пришли на место с очень хорошею травою), тет. N. Çаран çине (на луга) çитнĕ те, выртса çывăрнă. Чăв. й. пур. 20. Паттăр çине паттăр тата тупăнат. На богатыря найдется другой богатырь. Ск. и пред. чув. 14. Иртрĕç çимĕк вăййисем, тухрĕ халăх ут çине (на сенокос). Ib. 96. Сетнер амăш ахлатса сĕтел çине пуçтарчĕ. Кан. Хаçатсене улăмран тунă хут çине çапма пуçланă. Газеты стали печатать на бумаге из соломы. ТХКА 105. Шăла çыртса, мĕн пур вăйпа ывăтрăм пурта тикăр çине. Орау. Атăл çине ĕçлеме кайнă. N. Пĕрин çине (в одном письме) вунпилĕк пус укçа янă. Кан. Ĕлекçи çине кил-çурт куçараççĕ (переводят). Тораево. Тинĕс çине çитсен... Кан. Укçине тавар çине ярса пĕтернĕ. Деньги истратили на товар. Пазух. Уйрăлнă чух эпир те уйрăлтăмăр, кантăр çине ӳснĕ те пуса пек. Кан. Ункă шывĕ Çалав (= Çавал) шывĕ çине юхса тухать. Ib. Вакун çине кĕртнĕ чухне 9 лаша вырăнне 11 лаша пулать-тăрать. N. Каçа эпĕ ăна стаккана янă шыв çине ярап. Янтик. † Анне мана çуратрĕ, шур пӳспелен чӳркерĕ, сăпка çине вырттарчĕ. Ала 6. Апат çинă чух апат çине пĕр симĕс шăна пырса укрĕ, тет. Юрк. Кĕрпене сивĕ шыв çине ярса пĕçермеççĕ, тӳрех вĕресе тăракан шыв çине ярса пĕçереççĕ. М.-Чолл. Патшан пуçĕ мăй таран çĕр çине кĕрсе карĕ, тет. Альш. Иван çăпата кантри таран кĕмĕл йĕтем çине анса каят, тет. Скотолеч. 6. Пилĕк стаккан йӳçĕ кăвак çине пĕр стаккан тăвар ирĕлтерсе параççĕ (лошади). N. Пир хутаç çине чиксе çĕлесе яр. Зашей в холщевый мешок. Панклеи. Тоххĕр (= тухрĕ) те, кӳме çине ларса карĕ (солдат). Баран. 107. Ват ама (матка) çинех çамрăкки тухас пулсан, иккĕш çапăçа пуçлаççĕ. N. Такмак çине тултар. Микушк. † Пĕччен тăрна вĕçет улăхалла, хăва çине ӳкет (спускается в тальник) — кăшкăрать. Бгтр. Хĕвел тухса пĕлĕт çине (в облако) ларсан, çав кун çăмăр пулать, теççĕ. Кан. Бедуинсем çине (в бедуинов) тупăсемпе пенĕ. N. Усем çине пертермеççĕ. В них стрелять не позволяют. Сĕт-к. Ку çӳпçе пирн сонаска (салазки) çине вырнаçас çок (не уместится). Баран. 20. Пирĕн çие килсе кĕчĕç ушкăнпа. Ib. 36. Сиен çине сиен курса пынă. || Средн. Альш. † Тăхăр ял хĕрĕ пĕр çĕрте, тăхăр ял хĕрĕ çийĕнче пирĕн ял херĕ илемлĕ. || Относительно, о, об. Бур. † Пăшăл-пăшăл сăмахсем, пирĕн çире мар-ши çав. См. çинчен. || На средства (чьи). Якейк. Эп она хам çиран вĕрентрĕм. Я учил его на свой счет. Вăл она хăй çинчен вĕрентрĕ. Он учил его на свой счет. || Выражает повторение. Бес. чув. 6. Çапла унăн ялан ĕç çине ĕç тупăнса пымалла пулнă. Дик. леб. 48. Вăл усал сăмах çине усал сăмах, темĕн те пĕр каласа тăкнă. Кратк. расск. 19. Эсир мана апла хуйхă çине хуйхă (горе за горем) тăватăр-çке (причиняете), тенĕ. СТИК. Унта çынсем питĕ тачă ларса тухнă: ял çине ял, ял çине ял пырат. N. Хĕрарăмсем ватнă çине ватаççĕ. N. Халĕ пĕтĕмпе туй çине туй, пулать. Теперь все играют свадьбы: свадьба за свадьбой. || Выражает непосредственное следование во времени. N. Çав сăмахсем çине (лишь только были сказаны эти слова) тилĕ чупса çитнĕ. Кратк. расск. 27. Ку иккĕмĕш тарçи сăмахĕ çинех тата виççĕмĕш тарçи чупса та çитнĕ. N. Ача çине (на поминках по умершем ребенке) чăхă анчах пусаççĕ, е çăмарта кăна пĕçереççĕ. N. Вилсен, çын çине выльăх пуссан... N. Ĕç çине çитетпĕр. || В придачу к... N. Кĕсри çине 80 тенкĕ панă (придачи?). N. Эпĕ çине икĕ картăчкă илтĕм. Н. Сунар. Хуняшшĕ хĕр çине (в приданное за дочерью) нумай тавар панă. Торп-к. † Пичи мана йоратать, ола кĕсрине парас, тет, çине тьыха парас, тет. || Употребл. в чувашизмах. Чума. Унтан, тăватă кун çине кайсассăн (на четвертый день) вара ăна пăртак çăмăлтарах пулнă. N. Хăна хурлăх пулас çине вăтанăçлă ан пул. Не будь стыдливым во время... Ст. Чек. Аçу çурчĕ çын çине кĕрĕ. Дом твоего отца достанется чужим. Юрк. † Улма йывăç лартрăм çул çине, савнă тусăм юлчĕ çын çине. Ib. Кун чухлĕ ача-пăчасем çине (на такую уйму детей) епле çын сана качча пырас?! Никам та пырас çук-çке! N. Эсĕ этеме чунне çухатас çине пултарман, Эсĕ ăна хăвăн сăмаху тăрăх пурăнса ĕмĕрхи чĕрĕлĕхе кĕмешкĕн пултарнă. N. Кам выçă, вăл килĕнче çитĕр: айăпа кĕрес çине пуçтарăнмалла ан пултăр. N. Сире вăтантарас çине калатăп. N. Эпир пĕтес çине иккĕленекенсен хисепĕнчисем мар. Качал. Хĕре калать кучĕрĕ: манăн çине кала: çакă çăлчĕ, тесе. Кучер говорит девице: скажи на мени, что я тебя спас. ЧП. Сире савмас çине, те, килместĕн. N. Унăн ачи-пăчисем пĕтес çине анчах пулччăр. Яргуньк. Ваньккă çиттĕрĕ-кĕчĕ, тет, çаксем çине. Сред. Юм. Çын çине тохма вăтанать. Стыдится бывать в обществе людей. Яргуньк. Çав кукша карчăкăн упăшки, ула кайăка çапас тесе, карчăк пуçĕ çине çапрĕ, тет. N. Халăх çине тухма пултарать, хутсем çине алă пусма та пĕлет, тенĕ. N. Çитменни çине (вдобавок) куланайĕпе аптăраса çитрĕмĕр. Вомбу-к. Ăснă сăра çине, пиçнĕ яшка çине ĕçме-çиме аван полтăр. (Сăра ĕçме кайнă чохне çапла каласа яраççĕ). Бугульм. † Ял тавра тытнă укăлча ял çине хула пулинччĕ. Кан. Çавăнта вăл çĕре тавлашакан ялсем çине, çĕр çитменлĕхне шута илсе, ятак пуçне валеçмелле туса панă. Ib. Вăл вăрман виçĕ ял çинĕ юлчĕ. Этот лес остался во владении трех деревень. Ск. и пред. чув. 35. Сăмахĕ çине тăчĕ-тăчех (сдержал свое слово) çамрăкрах вăтам çынĕ. Альш. Хай каллах чăваш тумтирĕ çине тавăрăнар-ха. Опять вернемся к вопросу о чувашском костюме.
(с’ири), находящийся наверху или на теле. N. Нумайлăха каймастăн пулсан, мăшăр кĕпе (çирисĕр пуçне) илсе кай. О сохр. здор. Типĕ тумтир тупса улăштарма питех май килмесессĕн, çав çири йĕпине пӳртре ăшă çĕртре çирех майĕпе типĕтме юрать. Ib. Çири кĕрĕк-сăхман е кĕпе-йĕм шыва кайса, е çумарпа, е тарпа пит йĕпенсен... || Находящийся в утробе (матерн). ГТТ. Çири ачи виç уйăхра пулмалла. Она должна быть на третьем месяце беременности.
снег с ветром, буран. N. Çил-тăман вĕçтерет. М.-Чолл. Çил-тăман пек вĕçтерсе... Шемшер. † Сăрт айĕпе çол турăм, çил-тăман килсе вĕçтерсе карĕ. Ib. Мăн çол хĕрĕнчи яштак хорăн, çил-тăман килсе хоçса карĕ. Шибач. Çил-тăман тапратрĕ (типĕ полсан). Ашшĕ-амăшпе. Ăш çуна пуçласассăн, çынна çил-тăман нимĕн те мар. Бгтр. Уйăх карталансан, çулла çумăр, хĕлле çил-тăман пулать, теççĕ. Изамб. Т. Ун чухне çилĕ-тăманĕ те пулмарĕ. N. Çил-тăманра (в буран). || Свара, ссора. Кан. Анчах ĕç капла пулни кил-хушшинчи (домашнюю) çил-тăмана пушшех çавăрттарса ячĕ.
масло, жир. Календ. 1903. Çу уçлама хура алăпах (с грязными руками) пикенеççĕ. В. Олг. Орен (орэн) уçласан, çу ӳкет (сбивается масло). N. Ăна кашни кунах вулатăп та, чун пĕтĕмпех савăнса каять, пĕтĕм ăшчик çу пик ирĕлсе каят. N. Пĕре сехрине хăпартрĕç те (пугнули), пирĕн улпут кайран çу пек пулчĕ (стал как масляный, т. е. ласковый, мягкий). Бел. Гора. † Çу пек çемçе аллăмпа тытса пăхайăттăм (девушек). Сред. Юм. Пирĕн ĕç халь çу çинчи пик пырать. Наше дело на мази („как по-маслу“). Ib. Тунă ĕç çу пик. Кильд. Чĕлхи-çăварĕ — çу тути. Ее речи приятны как масло. Чураль-к. † Пирĕн ялта та хĕрсем пур, чĕп-чипер пăчăр пек, пăчăртасан, çу тохать. Собр. Нумай калаçса çу тухмаст, теççĕ. В многословии пользы нет. (Послов.) Юрк. Нуммай калаçсан та, çу тухмас-тăр çав. Собр. Хĕре чи первей венчет туса кил-хушши алăкĕ патне çитсессĕн чăкăтпа çу çитерсессĕн, хĕрĕ çу пек пулат, теççĕ. С. Алг. † Сĕтел лартса çу хуракан, ут куçĕ-тĕр (надо: вут-пуççи-тĕр) унăн чĕрисем. Пазух. Улатăртан илтĕм ула ĕне, нумай та тăмарăм, çу турăм. Янорс. Ураписене çу сĕрсе (подмазав) хатĕрлесе лартрĕ. Альш. † Эпир усала кайсассăн, тăшман çĕççи çу çинче (т. е. враги будут очень рады). || Сало, жир N. Çу нумай хывнă чĕрисене. Бюрганский. Манăн чĕре эсĕ çу хывнă пекех пулчĕ. Ты влил отраду в мое сердце. Юрк. Ăшăмра пĕр пĕрчĕ çу юлмарĕ-тĕр. Я совсем истосковался, высох от горя. ЧП. Çак тăвансем аса килсессĕн, ирĕлмĕ-шин чĕренĕн çăвĕсем (не растает ли жир сердца, т. е. не буду ли я томиться тоской). Альш. † Йĕрсе, хуйхăрса ан тăрăр, хуйхăран чĕресенче çу пулмĕ. Собр. † Ушкăн пыран кайăк-хур, çуначисем вĕçĕнчен çу юхат. N. Пирĕн чĕре çумĕнче пĕр чĕрĕк те çу çук-тăр. || Скоромное. В. Олг. Эс паян çу çиетĕн-и? Ешь ли ты сегодня скоромное. (То же у КС). Тораево. Çула çупа пурăнать, хĕлле типĕ. (Какая-то загадка).
çок (с’ук, с’ок), несуществующий; часто передается русским нет. КАЯ. Çук вăрманта, шăтман хурăн кутĕнче çуратман мулкачă выртать. (Из наговора). ТММ. Тăван анне пек шанчăклă тус çук (с русск.). Изамб. Т. Эпĕ ик-виç кун йĕре-йĕре шырарăм; çук, тупаймарăм (нет, не нашел). N. Кунта та ыриях (= ырриех) çук. И здесь ничего хорошего нет. Регули 536. Çок, эс мана олталимăн! Нет, ты меня не обманешь! Якейк. Конта мана çиман çынĕ çок. Здесь обо мне все злословят. N. † Пирĕн улăхра (чит. улахра) Якку çук, куçа-куçăн пăхасси çук (вар. мăйăр чиксе тухасси çук). N. Пирĕн валалла ĕмĕтленмели çок ĕнтĕ! (Гов. старик о своей дальнейшей жизни). Нюш-к. Ним çукран (от нечего делать) нимĕр (или: ним çукран нимĕр çиес. Поговорка). Регули 356. Эп пытăм онта; старик килте çокчĕ (старика не было дома), вăрмана кайнăччĕ. Ib. 405. Вăл паян чӳркӳре çокчĕ (чуркӳре корăнмарĕ). Ib. 421. Онта утсам çок, онта пăлансам анчах. Ib. 423. Эп çок полăп онта (у др. эп унта пулмăп). Ib. 27. Эп паян каймаллаччĕ, утсам çок полчĕç (не случилось лошадей). Ib. 1230. Халь окçа çок полчĕ (не случилось денег), эп она ӳлĕм килме каларăм (велел). Ib. 45. Онта нимĕн çок пăхмалли. Там смотреть нечего. Баран. 100. Типĕ кунсенче ĕççыннине унсăр пуçне (без овощей) пурăнма та çук. Вомбу-к. † Тохас текен хĕр пор-и, илес текен ачи пор, лаç пор, лапас пор, ут çок та пӳрт çок. (Авалхи туй юрринчен). Кан. Вĕллесенче пыл çителĕклĕ çук пулсан, хуртсене сахăр шывĕпе тăрантмалла. Слакбаш. Унта йытти те çук! Там нет ни собаки! (т. е. нет никого). Изамб. Т. Сирĕн ĕçĕртен те çук, вăййăртан та çук. У вас нет ни работы, ни игры (ни уменья играть). N. Ура-алăсем, пилĕк-çурăмсем пĕрте çук (т, е. болят, отказываются от работы). || Пустой, ложный. Собр. Пире курайман тăшмансем çук сăмахсене пур тăваççĕ (измышляют ложное). || Не стоит. Орау. Ăна тумаллăх та çук. Ib. Унта калаçмаллăх та çук. Ib. Ăна памаллăх та çук, час паримасть вĕт вăл калле (не скоро отдаст). || Употребляется во многих чувашизмах. Орау. Кăçал çуркунне тырă пулмасть, тесе, никам та калас çук (никто не скажет). N. Вĕсем тӳрленесси çук ĕнтĕ. Им уже не исправиться. Юрк. Вăл туман пулсан, эпир нимĕн те тăвас çук. Кабы не он, мы ничего бы не поделали. N. Кăнтăрла ăсене те тухма çук, пире те тухма çук. N. Илессӳ çук эс мана. Ты меня не возьмешь замуж. Регули 379. Эс она йăтас çок. Тебе его не поднять. Ib. 75. Эсĕр ĕçлес çок. Вы не будете работать. Ib. 70. Манăн паян ним те ĕçлес çок. У меня сегодня нет никакой работы. Ib. 76. Эп ĕçлес çок конта. Я не буду здесь работать. N. Хăйсем тăранни çук, варланни, путни анчах. Они не наелись, а только перепачкались и перевязли. Янтик. Ман кунта никампа калаçмалли те çук. Мне здесь не с кем говорить. Ib. Ман кунта ним сăмахламалли те çук. Мне здесь нечего (не о чем говорить). Ib. Ман кунта никампа калаçма та çук. Мне здесь не с кем и поговорить (ни с кем не надо говорить). Якейк. Ман паян ниста та каймалли çук. Я сегодня никуда не должен итти. Ib. Нистан та ман окçа илмелли çок. Мне неоткуда взять денег. Ib. Ман никам патне те тохса çуремелли çок. Мне не к кому сходить. Сред. Юм. Эс хôлана амма каян? — Ахалех, корма çиç каяп.— Корма çиç каяс пôлсан ôнчол çӳресси те çôк (нечего и ходить, нет необходимости и итти). Чăв. и. пур. З. Эрех пулсан, пурте пулать: çука та пур тăваççĕ, курнине те курман пулаççĕ. N. Вуник тенкĕсĕр çук. Дешевле 12 руб. не окупишь. Без 12 руб. не обойдешься. N. Манан конта никампа поплесе кăмăла оçма (развлечься) та çок. ЧС. Халь курас килет те, халь çук ĕнтĕ курмалли. Пазух. Эп вăрмана карăм çук (не хаживала), кукăр йывăç касрăм çук (не рубливала); эп усала карăм çук (не выходила), усал çумне выртрăм çук (не лежала). Усал çумне выртиччен, ыррăн ури-вĕçне вырт. Орау. Вăл ахаль калаçать, унăн ăна тăвасси те çук. В. С. Разум. КЧП. Мĕн туса çӳрен унта (зачем ты будешь ходить в школу), вĕренессӳ çук сан (не будешь учиться), эсĕ ахаль ĕçрен таратăн. N. Ырă йывăç усал çимĕç кӳни çук. Не бывает того, чтобы хорошее дерево принесло дурные плоды. Ау 169. † Шурă хăва каснă çукчĕ (не случалось рубить), ывăнтарчĕ хулсене; йывăр хуйхă курнă çукчĕ, çурчĕ çамрăк чĕрене. Собр. Кирек те хăш пӳрнене çыртсан та, ыратмасăр çук (непременно заболит), теççĕ. (Послов.). || Нельзя. N. Çырмалли тата нумайччĕ, анчах кунта нимĕн те çырма çук. Альш. Унтан вара Пукрав ерни тухмасăр ниçта кайма та çук. N. Унта каймасан çук. Нельзя не пойти туда. N. Малашне те çапла пулас пулсан, пĕтрĕн вара!... кăна мĕнле те пулсан тумасан çук (как-нибудь да надо сделать). Орау. Ачи аван вĕренет, ятлама çук. Мальчик учится хорошо, похаять нельзя. Коракыш. Хамăн каймасăр çук-ха, хамăн каяс-ха. Мне необходимо итти (туда) самому. Убеева. Манăн вĕренме каяс килет, анчах аттесенчен иртме çук, тет. Кан. Ача-пăча кĕнекине кун пек йăнăш ярса тултарнине чăтма çуках (нельзя выносить). О сохр. здор. Ĕçлекен çыннăн канмасăр пурăнма çук (без отдыха нельзя жить). N. Курăса (курса, курс) никам аллине пама çук (поручить некому). Альш. Тырă пулнă кăçал калама çук аван (несказанно хорошо). || N. Сан тăшманусем пултарас çука шухăш тытса тăраççĕ. || Недостаток, нужда. ЧП. Эпĕ çамрăк пĕве ӳстертĕм çук та пур хушшинче. N. Çук пирки тарăхса пурăнаççĕ (бедствуют). || Бедный, неимущий. Хора-к. Пор поршăн коллянать, тет, çок çокшăн коллянать. Ск. и пред. чув. 71. Анчах асту: Михетер хĕрне памаст çукалла (в бедную семью). N. Тăван-йыш, хута кĕрекен хуйхăлă чух пулăшать, çука пани вĕсенчен те ытла çĕклет. N. Çуксем, бедняки. || Бедность. ТММ. Çукăм çукпа пултăр, пуррăм хампа пултăр. Ib. Пуянлăхăм пур, çукăм çитмест. (Поговорка). || Пустяки. Юрк. Унта çукпа кун ирттерсе лармалла тăватăн (заставляешь проводить день за пустяками). Ib. (Хаярскер) вĕсене те хăш чухне çукшăн (из-за пустяков) ятласа пăрахат. Орау. Çукпа хăтланмаçть. Пустыми, бесполезными делами не занимается. Ib. Çукпа çӳремеçт. За пустяками не гонится. N. Епле эсир мана çукпа йăпатасшăн? N. Ĕçсĕр ирттернинчен ытла тата çука калаçакан, тĕпчесе çӳрекен пулса каяççĕ. N. Мана курма тесе кĕрекен çука калаççĕ.
çулсерен, ежегодно, каждый год. N. Çулсерен кĕркунне чăвашсем, çывăхри шулт(ă)ра вăрмана кайса, типĕ вутă пуçтарса хураççĕ. Вино-яд. Çулсеренех эрех ĕçесси нумайланса пырать.
(с’ӳрэ), ходить, ездить, двигаться. Н. Сунар. Кинĕ ларать, хунямăшĕ çӳрет. (Алăкпа алăк янаххи). Кн. для чт. 6. Урисем унăн çӳремен, куçĕсем курман, хăлхисем илтмен, шăлĕсем пулман. Регули 767. Эсĕр сарлакарах тăвăр, орапапа çӳремелле полтăр. Ib. 609. Эп çӳремелли тояна çохатрăм. Ib. 161. Çавăнта çӳренипе (çӳренипеле) ăвăнтăм. Вомбу-к. Çӳрекен çӳрме тупнă, тет. (Послов.). Сред. Юм. Çӳрен каска якалнă, выртан каска мăкланнă. (Послов.). Ib. Çавăнпа çӳренĕçĕм иксĕмĕр таппа хирĕç полтăмăр. Мы с ним ходили, ходили — встретились... Ib. Çӳренипе пуяс полсан, такçанах пуймалла та эпир, ни пуйни çок, ни чысти çôка ерниех çок. Если судить по нашим трудам, занятиям, хождениям на заработки, давно бы мы разбогатели... ТММ. Хĕр шырама çӳрекен çыннăн картишĕнчи пус валашкине ӳпĕнтерсе хурсан, хĕр час тупаймаст, тет. К.-Кушки. Пасара çӳретне эс? Ходишь-ли ты на базар? N. Çӳрекене шăмă тупăнат. Кан. Çӳресен-çӳресен „Хозсельсклад“ тенĕ лапкана пырса кĕтĕм. N. Хула тăрăх хутпа çӳретĕп. Разношу по городу бумажки. Орау. Асăрханарах çӳрĕр, ачамсем! Будьте осторожнее. АПП. † Ылттăн турпас çуттипе Аçтăрхана çӳрерĕм. Альш. Уттари, чуптари (уттарар-и, чуптарар-и?) çӳремешкĕн пирĕн кӳлнĕ утсем начар мар. Регули 41. Манăн утсам килте пор çӳремеллисем. Ib. 40. Кусам çӳремелли утсам; ку утсам çӳремеллисем. || ТХКА 85. Пысăк кĕтĕве йышсăр кĕтме хĕн. Çавăнпа хампа пĕрле кĕтĕве çӳреме икĕ тутар ачи, икĕ чăваш ачи тытнăччĕ эпĕ. || Приходить (куда). Орау. Эп ăна 8 сахатра килме (çӳреме) хушнăччĕ. N. Мĕн тума çӳретĕн! Ск. и пред. чув. 6. Çĕрле çӳрес хăнам çук, утах хăвăн çулупа! || Плавать. Чураль-к. Сакайĕнче çар иртĕ. (Хĕлле пулă çӳрени). || Вести (общественную работу). Ала 89. Халăх çинче çӳрекен çын. || Ходить (о болезни). Çутт. 85. Чир çӳренĕ вăхăтра чĕрĕ шыв ан ĕçĕр. || Ходить (в картах). Изамб. Т. Санăн çӳремелле. || Обходить дома (с визитом). Альш. Тепĕр кунĕ кунĕпе хăнасем каяççĕ „çӳреме“. N. Пĕтĕм яла çӳресе пĕтерсен. || Гулять, прогуливаться. К.-Кушки. Эпĕ паян аслă улăха çӳреме кайрăм. || Гулять (кутить). Чăв. й. пур. ЗЗ. Тата пĕр вăхăтра салтака каймалла ачасем ялта çӳренĕ чух, çав Прухха пĕр ачанăн пилĕк тенкĕ укçине ĕçсе пĕтернĕ. || Ходить с намерением, хотеть, желать, стараться, норовить. Т. VII. Ĕлĕк пĕр арăм тата упăшкине вĕлересшĕн çӳрет, тет. Рак. Кăчунехи ывăл-хĕр хăй пуç пулма çӳре-çке (= çӳрет-çке). Юрк. Эсĕ кĕнеке кăларнине илтсенех, эпĕ темĕн тĕрлĕ савăнсаттăм, пĕр вăхăтра темĕн пек туянма çӳресе те ниепле те туянаймарăм. Трхбл. † Ĕнтĕ ир те пĕччен, каç та пĕччен, чунăм пĕччен выртма çӳремест. (Солд. п.), С. Тим. Туттăр парса вырнаçсан, хăй те пыма çӳрет-çке (девушка. Пыма çӳрет — хочет итти, илме çӳрет — хочет взять или купить). N. Çакăскер мана вĕтес тесе çӳрет-ха та, темĕн, пултарайĕ-ши! Яргуньк. Мăн хурчка пулса хур акăшĕнчен çӳлерех вĕçсе хăпарчĕ, тет; хăпарсан, çав хур акăшне тапасшăн çӳрет, тет. Хурамал. Çав çынсене шуйттан пит вăрçтарасшăн çӳрет, тет. В. С. Разум. КЧП. Вăл çынна усал тăвасшăн анчаж çӳрет. Кĕвĕсем. Аппа ука тĕртет-çке, çутă пулма çӳрет-çке. С. Тим. † Кӳршĕ хĕрĕ кӳрнеклĕ (полная и с красивыми формами тела), туттăр пама çӳрет-çке. || Находиться, пребывать (о предмете, переходящем с места на место). Н. Седяк. † Кĕмĕл çĕрĕ, мерчен куç, арçын аллинче çӳрет. О сохр. здор. Кайран пĕри сивĕрен пăсăлса чирлесе каять, тепĕри сывах çӳрет. Чеб. † Анне ывăлĕ пуличчен, хĕреслĕ тенкĕ пулас та, анне умĕнче (на груди) çӳрес-мĕн. ЙФН. † Атти ывăлĕ пулаччен, кĕмĕл çĕрĕ пулас-мĕн, ырă хĕр аллинче çӳрес-мĕн. Перев. Çак асаннен лăпкă каласа панă сăмахсем яланах ман асра çӳретчĕç. N. Рента (аренда) укси пит пысăк пулсан, çĕр-хакĕ те çӳлте çӳрет. N. † Порçăн тотăр полăттăм, хĕр поçĕнче çӳрĕттĕм; йолимарăм, çӳримарăм. Кан. Куç хĕррисем нихăçан та типĕ çӳремеççĕ. Ib. Хăш çынăн куçĕсем хĕп-хĕрлех çӳреççĕ. Ядр. † Ати çури пуличчен, ылтăм шăрçа пулас-мĕн, ыр çын хĕр мыйĕнче çӳрес-мĕн. N. Ывăлăмăра мĕншĕн ятăн эсĕ? Вăл хамăр куç умĕнче çӳренĕ чух мĕн пур шанчăкăм çавăччĕ. N. Темĕскер кăшăлĕ вăл, тахçанах кунта çӳрет (валяется, находится здесь). || Находиться в каком-либо положении. N. Мĕскĕн телейсĕр чун йытă тырĕнче çӳрет. N. Пит-куç савăнăçлă çурет. || Бывать. К.-Кушки. Иван патне çӳретне эс? Бываешь-ли ты у Ивана? Ст. Чек. Нумай ахутара çӳренĕ те, кун пек япалана курманччĕ. || Жить. Юрк. Хам пĕр майлă çӳретĕп халĕ. Живу потихоньку. Изамб. Т. Пит çӳрейместпĕр. Ман çак ачана темĕскер пулнă. Не очень-то хорошо живем. Не знаю, что случилось у меня с этим ребенком. Н. Карм. † Шухăшламан чухне, тăван, çӳретĕп, шухăшласан чĕлхем çыхланать. Ib. † Çӳренĕ чух эпир çӳрерĕмĕр, сăртран сăрта юртакан пăлан пек. || Употребляться. Юрк. Пашалу вăл кирек хăçан та çиме çăкăр вырăнне çӳрет. || Заниматься (чем). N. Сутупа çӳресе. || Лезть. N. Ан çухăр! Тухса кай кунтан! Эсĕ — нимĕн пĕлмен çĕр хурчĕ; çапах манпа калаçма çӳрен тата. || Одеваться, наряжаться. N. Çӳрессе те таса çӳреççĕ, вырăсла та пĕлеççĕ. || Хлопотать. Ск. и пред. чув. 43. Прошени те çырнă, хатĕр ĕнтĕ, çӳремелли çынсене те суйланă. N. Шкула хăвăр çӳресе уçăр. N. Вутта илме ĕç пĕлекене суйлас пулать, çӳрес пулать, атто ак нумайăшĕ хутмалли çуккипе аптраççĕ, тет. || Иметь общение, связываться. Изамб. Т. Ӳлмĕрен ул Микуç (Николай) ачисемпе ан çӳре. Вĕсем ахалех хăна хĕнеттерсе пĕтерĕç. Халапсем. Вăрапа вăрă çӳрет, лайăх çынпа лайăх çын çӳрет. || Иногда не переводится. Баран. 131. Çакăн пек (такие) чулсем пит хакла çӳреççĕ. || Употребл. в качестве вспомог. гл. ЧС. Эпир ун чухне пурте хуйхăрса çӳреттĕмĕр. N. Илсе çӳре возить (напр. людей, турттар в этом см. не употр.). Çав çулне, тухтăрсене исе çӳренĕ чухне, эпĕ нумай укçа тупрăм. ЧС. Çынсем, ĕçсе ӳсĕрлсен, таçта выртса ан çӳреччĕр, тесе пăхмашкăн, касак пекки суйласа хураççĕ. (Сĕрен). Юрк. Çавăн пек епле эрехсемпе шалта сут тунине пăхса çӳрекен улпучĕ авалхи пĕр хупаха сасартăк пырса кĕрет те, астăва пуçлат. Ib. Кĕсем патне кайса-туса çӳреместĕп. N. Унтан темскер шăрши кĕрсе çӳрет. N. Хăна ху нуша шыраса çӳретĕн. N. Сĕрем иртернĕ чухне пĕтĕм çынна çăмарта, чăкăт валеçсе çӳреççĕ. Ала 69. † Пиртен Шурă Атăлсем, ай, инçех мар, куллен каçса çӳрес çĕртех мар. Сред. Юм. Ташланă чôхне йохайса çӳрет (очень хорошо пляшет). Трень-к. Манăн виçĕ кон хошши (около З дней) поç (шăл, мăй, пилĕк) ыратса çӳрет (болела). Однако скажут: манăн виçĕ кон хошши çăпан ыратса тăчĕ. ТХКА 129. Тияккăнĕ-мытарник пасар-пасар сайранах кĕсре лаша улштарса улшуç пулса, çӳресскер. Вино-яд. Санăн сăмсу та хĕрелсе çӳремесчĕ. N. Лашасене илме Т. кайса çӳрет. За дошадьми (чтобы их накупать) ездить в Т. ЧС. Манăн ура нумайчченех шыçса çӳремерĕ (не долго пухла), часах тӳрленчĕ. Скотолеч. ЗЗ. Улттăмĕш кунне хăмписем тулса çитеççĕ те, тата З—4 кун хушши тӳрленсе çӳреççĕ. N. Çалтак кайсан, çӳрени анчах полчĕ. Кан. Хырăм вăхăчĕ-вăхăчĕпе çех мар, яланах ыратса çӳреме пуçлать. В. С. Разум. КЧП. Эпир пĕр хуларан тепĕр хулана куçа-куçа çӳрерĕмĕр. Ib. Çынсем пасарта япаласене пăха-пăха çӳреççĕ. N. Халь эсĕр пирĕн пата кайса çӳретри? Хамăр маткасам сирĕн пата пырса çӳреççи? См. Оп. иссл. чув. синт. II, 49.
понуд. ф. от гл. çӳре. Альш. † Ман пуçăмри шур çĕлĕке пăтаран пăтана çӳретрĕç; эп каясси таçтан паллă — килĕрен килле çӳретрĕç. || Носить, таскать (напр. в кармане). Микушк. † Хранцуски тутăр, виç пан улми, эрне çурă çӳретрĕм кăсяра. Баран. † Тинĕс çинче пулсан та, типĕ çĕрте те, вăрçăра та, килте те Тарас чĕлĕмне хăварман, çумĕнчех çӳретнĕ. || Возить. Баран. 159. Хура тинĕспе Азов тинĕсĕ тăрăх тавар çӳретсе, Россия ют патшалăхсемпе суту-илӳ тăвать. || Обьезжать, обьездить, выездить, приучать к езде (лошадь). N. Çӳретмен лаша пуçсăр пулать. Яндобы. Патша калать: халь çĕн лаша пур, тавай çӳретме каяс, тет. К.-Кушки. Кӳршĕри Ивансем тьыхине çӳретме тухнă. || Называть. Юрк. Чăваш ячĕпе çӳрете пуçланă. Начали называть чувашами. || Случать. К.-Кушки. Ку вăхăтра вĕсем çӳретеççĕ. В это время у них бывает случка. Ib. Хура ăйра хăй тĕслĕ кĕсрепех çӳретеççĕ. Карего жеребца случат с такой же кобылой. Ib. Кĕсрине ула ăйрăпа çӳретнĕ. Кобылу случили с пегим жеребцом. Ib. Вĕсен паян кĕсрине çӳретнĕ. Сегодня у них случали кобылу. || Употребл. в качестве вспомог. гл. N. Тăхăнма юраман çĕтĕк тумтирсене, тăла-çăпатасене, атăсене пӳртре вырттарса çӳретес пулмасть. Чуратн. Ц. Кăна тырă çитерсе çӳретеччен, яла хуса кĕрем. Кан. Эсĕр мана ма Чуптарса çӳрететтĕр (= çӳрететĕр). Вы что это обманываете меня и заставляете ходить попусту.
(с’ӳс’), волос(-ы). О сохр. здор. Çӳç тăкăниччен малтаи çӳç тĕпне лĕкĕ пек сарă, вĕтĕ, типĕ шатра тухать (при болезни кукша). Сред. Юм. Çӳçне ине çулланă, или: çӳçĕ вĕрилле (= вирелле) тăрать (вихорь). Ib. Çӳç ил, çӳç илтер. Остриги волосы. Ib. Мана кашни иртсе каймассайран витлет; ярса тытрăм çуçĕнчен те, хытă вĕçтертĕм. N. Çӳç илсе яр, обрить. КС. Çӳç хыртар, заставить брить. N. Малти çӳçе вăрăм хăвартăн эсĕ. Юрк. † Урам урлă каçар-и? Ылттăн ука тăсар-н? Ылттăн ука улттă çаврăнтăр, çӳçсем сире çыхлантăр. Ib. Çӳç кастарсан, çӳç шуралат. Кн. для чт. I, 16. Ир тăрăр та, питĕр-куçăра çăвăр, çӳçĕрсене турăр. Якейк. Пуçна пĕр пĕчĕк çӳç хăвармăп! Выдеру все волосы! (Угроза). Ст. Чек. Пуçăнта çӳç юлмĕ. Баран. 66. Майпа вĕрсе тăракан уçă çил пуçри çӳçсене вĕл-вĕл вĕçтерет. Шибач. Çӳçна татса пĕтерем! (Брань). N. Эп кĕске çӳçпе çӳреме вĕреннĕ (или: çӳреме юратап). Я привык ходить с короткнми волосами. N. Эп вăрăм çӳçпе çӳреме юратмастăп. Альш. Çӳçе кассан, çӳçе турасан, çĕре пăрахма хушмаççĕ (не велят бросать волосы на землю): кайăк илсе кайса йăва çавăрат, тет те, пуç çаврăнакан пулат, тет. N. Çӳçе вирелле ярас (зачесывать назад). СТИК. Çӳçе вĕтелерĕм. Опалил себе волосы. Ib. Пирĕн хĕрарамсем час-час: çӳç туртат — çавă асăнат пулĕ, теççĕ. Вăл темĕскерле — пĕр пĕрчĕ çӳç туртăнса каят, тет. Регули 875. Çӳçе çуçĕн тытса (тытăçса) вăрçаççĕ. С. Тим. † Çӳç пек хăна пуçтартăм, пукане пек вылятрăм. Подг.-Шигали. † Вутлă-шывлă хушшинче вут пек сăра турăмăр, çӳç пек хăна илтĕмĕр, пукане пек вылятрăмăр. чăх-чĕппи пек салатрăмăр. (Хĕр-сăри сăвви). Б. Олг. Прийомра кăнтăр иртсен, пичия çӳç кассарчĕç (= касса ячĕçĕ), туатă сахат çапсан. Чăв. к. Турă çырни — çӳç çыхни, сивĕтсен те сивĕнмес. (Хĕр йĕрри). Кĕвĕсем. Турă çырни çӳç çыхни. (Вероятно, означает, что того, что суждено, так же трудно избежать, как трудно развязать затянутый узлом волос). || Волоски (мелкие корни растений). В. Ив. Çимĕçлĕ шыв тымар çӳçĕсен хуппи виттĕр шала кĕрет.
назв. моления. Хир-б. ЧС. Пирĕн ялсем кашни çулах, çăва кĕрсен, канлĕ (scr. кăлнă) вăхăтра çăмăр чӳк тăваççĕ. Н. Седяк. Çăмăр чӳкне çăмăр пулмасан тăваççĕ. Ялтан çу, сĕт, кĕрпе, çăкăр пуçтарса çӳреççĕ. Ял вĕçне тухса пĕçерсе чӳклеççĕ хуранĕпе лартса, унтан вара валеçеççĕ пăттине. Çисе пĕтерсен, пурте кĕпи-йĕмĕсемпех шыва кĕреççĕ. Кĕменнисене шыва тытса пăрахаççĕ. Таврăннă чух урамри çынсене те шывпа: „çăмăр чӳк шывĕ“, тесе сапаççĕ. Пăттине пĕçерсе кĕл-туса пĕтерсен, кăвакарчăн вĕçтерсе яраççĕ, Кăвакарчăн хĕвел-тухăç енеле кайсан: тырă пулать, теççĕ. „Çак чӳке ака пĕтсен тăваççĕ. Срв. описание „çерçи чӳкĕ“. Етрух. Çăмăр пулман чухне çерçи чӳкĕ тунни. Çăмăр пулман çул, чăвашсем çерçи чӳкĕ тăваççĕ. Ялта пĕр виç ватă çын пулсан, усем ялти мĕн пур çамрăк ачасене пурне те пĕр çĕре пухăнма хушаççĕ, вăл ачасене пĕр ачана хушаç килрен кăçкăрса çӳреме. Вара вăл ача кăçкăрса çӳрет кантăкран; вот епле кăçкăрать: çăмăр çуман пирки ваттисем, уçăп пиччепе Ермулла пичче, ачасене пухăнма хушрĕç; усем: çерçи чӳк тутарас ачасене, теççĕ. Вара çапла кăçкăрсан çӳлленех ялта пĕр ача та юлмасть пухуна кайманни. Унта вара пухура ваттисем калаççĕ: ачасем, епле, каплах пулсан, пĕр çăмăрсăр пирĕн тырă-пулă пулмасть, çерçи чӳк тăвас пулать, ан ӳркенĕр-ха, çине тăрăр, ĕлĕк çерçи чӳк тусан çăмăр пулаканччĕ, тырă-пулă та аван пулатьчĕ, ачасем, епле пулсан та, ан ӳркенĕр!“ Вара ачасем кăçкăраççĕ: ваттисем хушнине мĕнма ӳркенес-ха, теççĕ, вăл çăмăр пулсассăн хамăра усă пулать, эпир вара хамăр та выçă вилместĕпĕр. Ну вара ваттисем калаççĕ: эппин, ӳркенмесен, акă çапла пуçтарăр: пĕр çиччĕн-саккăрăн çерçи чĕппи пуçтарма кайăр, килĕрен пуçтарăр, камăн лупас çумĕнче, çта кĕлет çунаттисенче пулать, усен сассисем паллă: чăрăк! чăрăк! туни. Акă усене пуçтарса пурте çырма хĕрне анăр, унта усене тасатса пăтă пĕçерес пулать, тет; ыттисене çăнăх, кĕрпе, çăв, тăвар килĕрен пуçтарма яраççĕ. Çав япаласене пурне те пуçтарса пырсан, вара калех пĕр чухăн çын латĕнче пашалу пĕçереççĕ, çине çу сĕреççĕ. Пăттине çырма хĕринче пĕçереççĕ; пĕçерсе çитерсен, пур хатĕр те çитсен, вара шыв хĕрне анса çав ватă çынсемех чӳклеççĕ. Малтанхи сăмах: вутăш, çырлах, вутăш, çырлах! теççĕ, картусне е шĕлепкине хул айне хĕстерет, ачасене пурне те шывалла пăхса пуççаптарать, вара унтан çиме пуçлаççĕ çерçи чĕппи пăттине; унта çерçи чĕппи те, алă та çитмен сакара(?) йĕри-тавра лараççĕ те, хуранĕ çинченех çиеççĕ. Çисе пĕтерсен кайран, çав ватă çынни калать: çырлах, вутăш, çырлах, вутăш! тет, унтан ачисем те çавăн пекех: вутăш, çырлах, вутăш, çырлах! тесе кăçкăраççĕ, вара çав ватти калать: ĕнтĕ, ачасем, шывпа выляр шыв варĕнче, вара çумăр лайăх пулать, тет. Унтан ват çын килне тавăрнать. Ачасем витресемпе шыв ăсса пĕр-пĕрне хăваласа çӳресе пуç тăрăх шыв яраççĕ. Ачисем килне тавăрăннă чухне аран утса тавăрнаççĕ, хăйсем лачкам, кĕписенчен шыв юхса тăрать, хăйсем çапах пĕр-пĕрне шывпа сапассине пăрахмаççĕ. Юлашкинчен ял хушшинчи тултарнă урам каткисенчен ăса-ăса сапаççĕ. Урам каткисенче кăçан та кăçан шыв пĕтет, вара тин чарăнаççĕ, унтан вара килĕсене кĕрсе типĕ кĕпе-йĕм тин тăхăнаççĕ.
(тагы̆н), спотыкаться, запинаться. Сĕт-к. Паян виççĕ (трижды) такăнса ӳкрĕм. N. Лаша виллисем çине такăна-такăна ӳксе таратпăр. Бежим, запинаясь о трупы лошадей. N. Ура такăна пуçларĕ, пурăнăç каялла каять пулĕ. N. Чул çине такăнчĕ. Он запнулся о камень. Буин. Чула (пĕренене) такăнса ӳкрĕм. Ядр. Чултан такăнса ӳкрĕм. N. Пуçтарнă чухне пĕчĕкреххи, астумасăр типĕ хулă çине такăнса ӳкнĕ. N. Намăс мар-и, тăванăм, çак хулăран такăнса ӳкме! Манăн ура айне пĕрене хурсан та, эпĕ нимпе те ӳкес çук! N. Эпĕ тумхах çине такăнса ӳкрĕм. БАБ. Ватăлмасăр вилес мăр, такăнмасăр ӳкес мар. (Гов. в конце моленья „ӳчӳк“). Сред. Юм. Такнакана тап котĕнчен, тесе ахаль каламаççĕ çав: тин çиç матки вилнĕччĕ-ха, ôнтан çонса кайрĕ, халь кăçал каллах çавăннех лашине вăрласа кайнă. Ib. Пĕр такна (такна) пуçласан çын такнатех ôлă. Раз человек начал спотыкаться, ему все неудача. Ib. Çын, пĕр такна пуçласан, такнатех вара: пĕлтĕр çонса кайрĕ, кăçал пĕррĕ ôлталаса пин тенкĕ лартнă, тепĕр каллах пилĕк-çĕр тенкĕ упиткă полнă, тет. || В перен. см. СПВВ. Такăнас — не ладить, спорить. || Смешиваться (при счете).
(-ла), потеть. К.-Кушки. Эп пĕтĕмпе тарласа, тусанланса пĕтрĕм. Я весь в поту и в пыли. N. Чиркӳ чанне пăнамар йĕп-йĕпе тарличчен шанлаттарнă. Собр. † Алкум вĕçĕнчи çаврака кӳл, пин хут каçсан та тарлас çук. О сохр. здор. Юлашкинчен (наконец) тарласа каять (его прошибает пот) те çыврать. || О потении окон и Т. п. Т. VI. Чӳрече тарласассăн, йĕпене (к ненастью), теççĕ. Орау. Вăсен пӳрчĕ пит типĕ (сухая), пĕртте тарламаçть. Баран. 135 Çанталăк сивĕ чух чӳрече тарласа йĕп-йĕпе пулать. || Нанимать (так местами у верховых чуваш). Регули 12. Эп она кĕтӳ пăхма (пасти) тарларăм. Б. Олг. Матьви арăм тырă вурма тарларĕ, тарласа вуртарчĕ. Моркар. Пуянсем вурсарникон тыр вурма тарласа тохаççĕ. Тораево. Пăчăр (çын ячĕ), эппин манах тарлатăн пулĕ (= тара тытатăн пулĕ, т. е. меня и наймешь), тесе кăлать, тет.
(тэн’, т’эн’), может быть, возможно; авось. N. Тен, вăл вăхăтра пӳртре никам та пулман. Ал. цв. 15. Мана пӳрсен, тен, эпĕ сан патна каллах та тавăрăнăп. Бес. чув. 9. Лайăх çитерсен, пырĕччĕ те, тен, анчах лайăх çитересси ăçта ĕнтĕ вăл ку çулсенче (где уж хорошо кормить на этих годах)! N. Пăртак шухăшлăса тăркаларăмăр та: тен, курмĕ-ха, тесе, пĕринчен пĕри иртерсе (взапуски), вăрманалла чупса кайрăмăр. Туперккульос 6. Малтан ленксе чирленине çын, тен, ирттерсе те яма пултарĕччĕ. Сунт. Ашшĕ ун, тен, ĕмĕр килмĕ. N. Кăна (это письмо) илсен, тен, мана валли пĕр-ик минут тупăнĕ — мана çырса ярăр часрах. Абаш. Тен, вăл сан патна кĕрĕ (зайдет). Истор. Шведсем, тен, пире темиçе хутчен çĕнтерĕç, анчах эпир вĕсене çĕнтерме хăйсенченех вĕренĕпĕр! Б. Олг. Пăрахма (уступить) полмас ман, паранкă таса (хорошая) ман. Воç леш çынне (у того человека) ил; вăл, тен, йӳнех парат полĕ, онне ил (купи). N. Тен, ăçта пĕлес (кто знает)? Пире хĕрхенсе ачасене те тупса парĕ, тенĕ. Ib. 468. Вăл килĕ, тен. СПВВ. Х. Тен, парĕç-ха. Может быть, еще дадут. С. Дув. † Çакă хăта патне килсессĕн, тен, чыс курмĕ тесе, пĕлетре? Альш. Тен, çапла лара-лара кайнă ĕнтĕ вăл тĕнчи (население этой местности разселилось все так). Ала 94°. Вăсем татах ыйтнă: тен, кунтах пулĕ пирĕн ача, тенĕ. N. Тен, парĕç, теççĕ. (В Якейк.— тетен). Истор. Паян сывă, ыран, тен, тупăка выртăпăр, тесе пурăннă. N. Суйланă çынсене, тен, тĕрлĕ майпа илĕртме, тĕрлĕ майпа хăратма тăрăшĕ. Якейк. Йăван ули, тен, çавăн чух капан тăрринче пулнă. || Пожалуй. Абаш. Тен, çомăр полать паян. Сред. Юм. Паян ôкçа ыйтма ан кай-ха эс ôн патне, килте çôк-и, тен, ô. Ты сегодня не ходи к нему за деньгами, пожалуй, его и дома нет. N. Тен палхав тухса ан кайтăр (как бы, пожалуй, не случилось бунта), тетĕп. || Вероятно. Уганд. || Часто соединяется с вопрос. частицами. Бес. чув. З. Çук, эпĕ ахаль: тен чирлемен-и-вăл, тет; пулать вăл хăш чух çапла. Якейк. Вăл килет-и тен-хе (тетен вăл килĕ-ха). Может быть он еще (энкл.) придет. N. Тен, эсир янă писме те çавăнта карн тен. ТХКА 77. Вырăсла питех пĕлменскер, çырассине хам йăнăш çыртăм-и тен. Ск. и пред. чув. 20. Хăямат енчен-и тен, вĕçет-килет текерлĕк. Абаш. Онăн окçа пор-и тен. Ib. Вăл контах-и тен. Ib. Хăйсемех исе карĕç-и тен. Орау. Каймаçть те-и-ха тен вăл паян. Он сегодня, может быть, еще и не пойдет. Трахома. Илтнĕ пулĕ-ха, е курнă та-и тен, епле хăшĕ-хăшĕ куç пирки тарăхса çӳреççĕ. ППТ. Тен, çулахи пек çĕр типĕ, кун ăша пулсан, вăсене те ытăчĕ-ç-и тен (т. е. рубахи и обувь скинули бы и бросили), анчах халĕ сиврех, те çавăнпа кăна чарăнса тăраççĕ пулас. Регули 467. Çавă вăл-и тен. Ib. 469. Эсир паян каймастăр-и тен. Ib. 470. Çавă вăл полать-и тен. Может быть, это он. Ib. 489. Вăл тури (= турĕ-и) — тен. Ib. 1390. Килет-и тен, тăхта пăрластăк (погоди немного). Чăв. к. Шур Атăлсем урлă каçнă чухне тен шур пулă тытса çирĕр-е? Пĕвĕрех çурта, çӳçĕр ука, тен пан-уммн çисе ӳсрĕр-е? С. Дув. † Пĕвĕрсем çурта, сăнăрсем улма, тен пан-улмн çисе ӳсрĕр-е? Ст. Чек. Тен эс çапла турăн-а? Букв. 1904. Çинчех тухтăр патне кайнă пулсан, чĕрĕлĕччĕ тен-и тен? || Кажется (выраж. сомненне). СТИК. Çавăнта карăн-а тен? Çавă пачи (= пачĕ-и) тен? Ib. Çавă килчи тен. Кажется он пришел. Ib. Тен çавă хĕнери? (Сочувственно говорит взрослый человек ребенку, когда тот плачет). || Соединяется с другими выражениями возможности. Юрк. Ĕнемĕре тен куç ӳкрĕ пули (= пулĕ-и) — пит начарланчĕ-çке, тет. N. Каваш паракантан та сыхланса тăр, малтан ăна мĕн кирлине пĕл, тен вăл хăйшĕн канаш тăвать пулĕ, тен вăл сан çинчен шăпа ярасшăн пулĕ. N. Тен эсир хăвăр пĕлекен улпутсем урлă мана, Хусаналла сĕтĕрме пултараймăр-ши? || Что-ли (выражает недоумение). КАЯ. Çапла çав, килемей! пирĕншĕн таштан инкек тупăнса килет-и тен: ĕнер Тумия урнă йăтă тулланă. || Не знаю. В. Олг. N. Тата чӳречесем шап-шурă шăнса ларнă вăхăтра та вăл урамра çара-уранах (босиком) çӳретчĕ. Темле çӳретчĕ тен, эпĕ шухăшлатăп та, ун тӳсĕмлех нумай пулĕ, тетĕп. Сред. Юм. Тем çăвине памас-и тен. Не знаю, почему он не лает. || Как будто? Капк. Тен, çуна сасси илтĕннĕ пек туйăнса-а кайрĕ. Кан. Тен, чĕрене касса кăлараççĕ-и? Ib. Йӳнĕ таварсем татах илсе килчĕç-и тен? В. С. Разум. КЧП. Илтĕннĕ (надо: илтĕнне?) кура (по слухам), Яппунире çĕмĕрĕлнĕ хуласем вырăнне пĕтĕмпех шыв илсе ларнă-и тен (как будто затопило водой).
то же, что типĕ, сухой. Сложные см. под сл. типĕ. Орау. Тип кулача çияс килмеçт ман. Вотлан. Вутлан шăтĕк — вут шăтĕк, тимĕр шăтĕк — тип шăтĕк. (Чĕлĕм). || Сушь. ЧП. Вăрман путтăр, тип юлтăр. || Пост. Завражн. Тип тирке, поститься.
некогда, название духа (типĕ ырри?). Орау. Мĕн типири тытрĕ тата? Ах, ку ача-пчана ним туса та юраттарма çук (на этих ребят никак не угодишь)! СТИК. Çын темĕскерле хирĕçсе çитсен, сăмах майне килмесен (если кто-нибудь вздорит и не поддается уговорам): типири тытрĕ, теççĕ. СПВВ. Т. Типири çынна е урмаштарать, е темĕн чухлĕ чĕнсен те чĕнми тăвать. Çын вара тах калаçса ларнă чухне вăрçма тытăнать; вара: кăна типири тытрĕ пулас, теççĕ. || Неслух. СПВВ. ФИ. Типири — ие. Çапла чарса чарăнман, ăнман ачана калаççĕ. Ib. Çын ӳкĕтне килмен çынна, типири! теççĕ. || Брезгуша. Некстати вспыльчивый. Орау. Типири тесе, апат тиркесе çимасăр юнтаракан çынна калаççĕ. Ib. Типири — кирлĕ-кирлĕ маршăн çиленекен. || Властолюбивый. СПВВ. ТМ. Типири-усал, çынна хăйне пăхăнса пурăнма хушакан çын. || Брань. Ст. Чек. СПВВ. ЕС. Упăшки арăмне хĕне пуçласан, арăмĕ упăшкине: типири! тет. Урăх çынна та калаççĕ.
(тибэ̆, т’ибэ̆, Пшкрт: тиβэ̆), сухой. О сохр. здор. Эпир хамăр тире, вăл типĕ тарламан чухне сăтăрса пăхсан, пирĕн пурнесем айĕнче чăмăркка япаласем те пулмаççĕ. N. Иван корнă ĕни картара типĕ олăм çинине. Альш. Вăтакас ĕлĕкех типĕ кас пулна вăл, теççĕ (его не заливало водою). Янгильд. Ортемей куçран çĕтрĕ. Онччен те полмин эпĕ типĕ çырмана кĕрсе ӳкрĕм. || Страдающий от недостатка в пище. N. Юрварсăр ан пурăнăр, пĕр сысна илсе пус, типĕ ан пурăнăр. Чертаг. Яльчик. Типĕ порăнатпăр. || Sine feminis. N. Типех пурнатпăр. || Суша, сухое место. Ядр. † Çут-кӳлĕре шур пулă, типпе юлас сасси пур. Янш.-Норв. Типпе хăварса пул тытатпăр. ПМП. Типĕпе çӳрекенсем (путешествующие по суше). || Сухое. N. Унта вара эрнипах çумăр çурĕ, пĕр типпи те юлмарĕ. || Засуха. || Пост. ЧС. Чăнах та аслă типпĕн малтанхи эрнинче юнкун (в среду) вилчĕ. N. Ни типпи-йĕпине пĕлмесĕр (не зная ни поста, ни мясоеда), ĕçкĕ-çикĕпе ашкăнса пурăнать (пирует во всю). Регули 1206. Çак типĕ иртнĕ çĕре (к концу этого поста) килет. Ib. 1213. Вăл типпе кĕрсенех (в самом начале поста) кисеччĕ (приходил) конта. Ib. 1225. Типĕ пĕтерсен кайăпăр. В. Олг. Типĕре, в посте. Б. Олг. Çуарни пĕтеретпĕр, типпе тохатпăр. Собр. Яланах çăварни мар, типĕ те килет, теççĕ. (Послов.). СТИК. Типпе кĕрсен, по наступлении поста. Изамб. Т. Типпе кĕнĕ кун, заговенье. Ib. Типĕ тухнă кун, разговенье. Сред. Юм. Типпе кĕнĕ. Начался пост. N. Типпе кĕни (= ӳтрен тухни). N. Типпе тухсан, когда начинается (начался) пост. || Постный. Ib. Типĕ апатпа ăш выртмаçть (не наешься). КС. Пĕçермелли нимĕн те пулмарĕ те, типĕ апатах лартса ятăм. || В см. наречия. Орау. Çулла çупа пурăнать, хĕлле типĕ. || Тощий, худой. Пшкрт. В. Олг. Типĕ (çын) — тошча, тощий. || Напрасно. Начерт. 166
постная еда. Орау. Типĕ апат, тип çимĕç, постный обед.
сухой гром (без дождя) N. Типĕ аслати йĕпе аслати пек мар, питĕ пусăк саслă и çĕре (надо: тата çĕре те) питĕ хытă чĕтретет. (Сомн.). || Пушечная пальба. N. Пирĕн конта типĕ аслати питĕ хытă çĕмĕрлет.
или тип аçа, то же, что типĕ аслати. Альш. Эй, мана каярах (меньше, чем другим) панăшăн типĕ аçа çапинччĕ кăсене çакăнта. См. уяр аçа. Ib. Типĕ аçа çапать (гром без раскатов в „уяр кун“, т. е. в ясный, ведряный день). N. Типĕ аçа çапни. Уяр кунах пулать. Кăнтăрла иртсе каç енне сулăнсан, тӳлек кун, пĕр пĕлĕт çук çĕртех, малтан çӳлтен çатăртатрĕ те, чăнкă çырма тĕлĕнче çатлаттарса çапрĕ. Пĕтĕм çырма тăрăх шарр! сасă кайрĕ. Нюш-к. Улмана вăта çĕрхи спассăр ан çи, тип аçа çапĕ, теççĕ. (Поверье).
разговляться. Вурмандеево. Çав кун пурте типĕ уçаççĕ.
то же, что типĕ йĕксӳ. N. Тип ĕксӳ тинĕс тавра, эпĕ арман тавра.
сухой мороз. См. типĕ шăрăх.
поститься. Регули 1220. Типĕ çима поçличчен сывăччĕ вăл. До поста он был здоров. || Есть всухомятку? N. Эй охмах! типĕ çиеççи? Сана типĕ çиеччен салат сапса парам (подсыплю солод).
тип çиçĕм, зарница. Абыз. Чув. пр. о пог. 175. Çула çăмăр хыççăн типĕ çиçĕм çиçсен, уяр пулат, теççĕ. Если летом после дождя сухая молния заблещет, будет ясно. N. Типĕ çиçĕм çиçет = шевле вылять. ГТТ. Кăçал мăйрăсене тип çиçĕм тивнĕ. Сятра: тибэ̆ с̚’из’э̆м мыр’а тэ̆эт (так!), тэт; тизэн, мыр’ы̆ хŏрат. Ст. Чек. Тип çиçĕм мăйăрсене мĕнсене пĕтерет. Тип çиçĕм хĕлле те пулать; вăл тип çиçĕм хĕлле ялан çурçĕр енче пулат.
поститься. N. Типĕ тытатна? — Икĕ алăпа тытатăп (т. е. тытмастăп).
„сухая беда“. Хурамал. Е (тĕлĕкре) утă çуни курсан, типĕ хуйхă пулать, тет. См. тип-шар.
засушливая, знойная погода? Юрк. Хĕлле типĕ сивĕ пулсан, çула типĕ шăрăх пулат.
(тиргэ, т’ирг’э), браковать, брезговать. СПВВ. Тиркес, тиркешлес. Изамб. Т. Кĕрĕве тумлантарнă чухне ялан кĕрӳ япалисене тиркеççĕ. Ун чухне час-часах вăрçă хускалать. (Свадьба). Ib. Кĕрӳ кĕпи тăхăнтарсан, кĕпине тирке пуçларĕç: хĕршĕн тăхăрвун тенкĕ тӳлерĕмĕр. Эпир кĕрӳ валли кун пек кĕпе калаçманччĕ, терĕç. Орау. Тиркесе туса тăрать тата, пăх кирлĕ-им ăна тата. Еще брезгует (бракует). Какого еще ему чорта надо? Моркар. Тиркес = айăп топас, браковать. Чăв. к. Хура шăрçа çип тиркет, хăй хурине хăй пĕлмест. Торп-к. † Салтак, тесе, ан тиркĕр, салтак ячĕ йăвăр ят. N. † Тиркеймерĕм мăяна, каяймарăм савния. Сборн. по мед. Пысăкраххисем чĕлĕм туртма та тиркемеççĕ (не брезгуют и куревом, т. е. курят?). N. Çурт тăвакансем тиркесе пăрахнă чул, камень, забракованный каменьщиками. КС. Паян ăна темиçе хĕр те кăтартрăм, пурне те тиркет (все они ему не нравятся). Кан. Начар сывлăхлисене комиççи пит тиркет. ТХКА 54. Сирĕн вăрман çĕрĕнчи ялсене ытла тиркемелле мар та. || Воздерживаться; соблюдать (посты, праздники). N. Праçник-куна ĕç тиркес; хăй ят кунне тиркеççĕ, вăрлăх кăларма эрнекуна тиркеççĕ. Типĕ тытас тĕлĕшĕнчен те: сĕт-турăх тиркеп, теççĕ. В. Олг. Çĕн ойăхăн тиркетпĕр пер (= эпир) пӳртлĕх йӳç касма, карта тума, çăнăх артма (= авăртма). Собр. Çимĕк (scr. çимек) иртсен, пĕр виç-тăватă эрне çинче тиркеççĕ: тиркемесессĕн, пĕр-пĕр айăп пулать, теççĕ. Ягудар. Тип тиркемеçт (не соблюдает). Тип тиркет, Ib. Сĕт ярса парас-и? Тиркетне? — Тиркеп. Шибач. Тип тиркеместпĕр. СТИК. Эсир типĕ тытатра? — Çук, тиркемен! Хир-б. Эпĕ тата: типĕсене тиркетни? терĕм. — Мĕскерле типĕ? Эсĕ мана типĕ пурăнма хушатни? Ахаль те типĕ, ĕне çук. Ĕнесĕр пурăнма калатни? терĕ мана хирĕç. || Быть разборчивым в пище. Букв. Тиркекене тиркĕ тĕпĕ (поддонки, остатки) çакланнă (вар. тивнĕ), теççĕ. Сред. Юм. Тиркекене тирĕк тĕпĕ лекнĕ, тет. Кто брезглив, тому достается (попадает) худшее. || Соблюдать (диэту). N. Чирлĕ çынна апат тиркеме, мĕн çиме юранине çеç çиме хушаççĕ (велят есть с разбором). СТИК. Мана хвершшăл (фельдшер) çиме тиркеме хушрĕ: атту чĕрĕлеймĕн (не выздоровеешь), тет. || Разбираться (в чем). Кан. Ирнĕ-каçне тиркемесĕрех, сăмакун юхтарать. О сохр. здор. Ыраш тасипе таса маррине пĕртте тиркемест. || Разбирать, относиться разборчиво. N. Кунне пит тиркеççĕ: благовещение (çуна пăрахнă кун, йăвăр кун теççĕ, самый тяжелый день: в этот день будто и птица не роняет перьев) кунĕ ан пултăр, ытларикун ан пултăр. БАБ. Мĕн хыççăн мĕн тумаллине тиркемеççĕ (не разбирают, что делать раньше и что после): хăшĕ малтан аса килет, çавна тăваççĕ. ЧП. Йĕтĕн çиппи хĕç тиркет. N. † Симĕс пиçихи пилĕк хĕсет, мерчеи шăрçа çип тиркет. Кан. Тутар-и, ирçе-и — никама та тиркеместпĕр. N. Ака-суха çинче утсем пит ӳркенсен, телей пулмасан, малтан тухнă çынна тиркеççĕ. || Отвергать, пе принимать. N. Пирĕн парнемĕре ан тирке. НАК. Хăш чухне пĕр çын сапнипе силленмест те (жертвенное животное), çавăнпа: çын тиркет пулĕ, тесе, урăхне саптараççĕ (заставляют плеснуть на него другого человека). N. Эпĕ çыра пĕлмен çырăва тиркесе ан кӳренсем. || Критиковать, цензуровать. N. Кĕнекесем тиркекен ку сăмаха тиркемен (не забраковал). Суждение. Пĕр çыннăнне (только чужое) анчах курать, çыннăн лайăх маррине (нехорошие стороны) анчах тиркет. || Разбирать. N. Тиркĕсем, куркасем, хурансем, тенкелсем çунине-çуманнине пит тиркеççĕ вĕсем. N. Пирĕн конта 40 çола çитнисене тиркерĕç (проверяли, разбирали). || Задерживать. N. Хутсăр çынна тиркеççĕ (задерживают беспаспортных). N. Ни билет тавраш, ни кам мĕншĕн ăçта пурăнать, тесе, тиркес-тăвас çук. (Обьявление). || Расследовать, разузнать. Возм. Тиркес — ыйтса пĕлес, разузнать (какое-нибудь дело). Хорачка. Онта анатра порнаканьăсам торпас корса хăпараччă туалла, вăл Сăлттан патня çитеччĕ те, тиркеччĕ (чит. твргэччэ̆); Сăлттантан итеччĕ (єдэччэ̆): эс перĕн çĕр çинче ме кисе, конта порнатăн? Эс конти çын мар. N. Тем, пит аплах мар пек те?... — Тата ăна-кăна тиркесе пахса тăтăн. Не знаю, ровно бы (как будто) и не совсем так?... — (Ты) еще вздумал (меня) разбирать (браковать, брезговать и т. п.). || Проверять, наблюдать, следить. || Осуждать, судить. N. Çынна тиркесе калаçин пулман мар ĕнтĕ пирĕн. || Стесняться. N. Ăшра çапах вĕсенĕн çилли килет; май килнĕ чух хирĕç калама, е алла ӳкерме тиркесе тăмаççĕ.
разборчивый, с разбором. ХЛБ. Анасене лайăх тиркевлĕ тăвас текен çыннăн йăвăç шăллă сӳре вырăнне вăй çитнĕ таран епле те пулсан тимĕр шăллă сӳре туянас пулать. N. Сӳре ытла та пит тиркевлĕ; тачка çĕр пулсан, сăтăрăлса пырать те, усал курăкăн тымарĕсем варăнса юлаççĕ, ытла типĕ пулсан — муклашкасем, явкаланса пырса, ванмаççĕ, çапла вара иккĕшĕ те аван мар. || Брезгливый; капризный.
спорый; прибыльный, доходный. Изамб. Т. Кăçал ыраш тухăçлă (тухăçсăр). Нынче рожь хорошо уродилась (плохо). КС. Типĕ çăнăх тухăçлă пулать, теççĕ.
оставаться, оставаться на месте. N. Шыв тулнă вăхăтра шывпа юхса килсе тăрса юлнă. Юрк. Çуеççи: Питтĕр куллинчи шыв юхса тухнă, пуллисем пурте типĕ çĕре тăрса юлнă, çавсене тиесе килме каятăп, тет те, Кирли хăй лашине хытăрах хăвала пуçлат, тет. Юрк. † Çунаçăм сулăнчĕ сулăнка, хамăр тăрса юлтăмăр сылтăма. ЙФН. † Икĕ алă тулли ултă туттăр, илес тенĕ хĕрĕн пурçăн туттăр, тăрса юлчĕ, курăнать. N. Ампар тăрса юлчĕ. Амбар (двухъэтажный) остался цел и невредим. Кан. Ун çемйи пĕр ĕне вĕçне анчах тăрса юлнă — килтисем выçлăхпа йăлтах çисе тасатнă. ПВЧ. 108. Савни лартнă ют хĕре, тăрса юлтăм алăка. Альш. Чассавни çумнерех ларакан пĕр килĕ юлат тăра (после пожара). Якейк. Эп пасара кайма тохсаччĕ; ман пушă киле тăнă-йолнă, пушă патне ирĕксĕрех каймалла полч. Орау. Кашни çул качча кайимасăр тăра-тăра юлать. N. † Сар-сар арча, сар арча, сăр çитмесĕр тăра юлчĕ. Ала 72. † Икĕ витрем симĕсчĕ, тăра юлчĕ çал патне; савнă ачам сар ача, тăра юлчĕ Ейпеçе. Шорк. Киле килме тапраннăччĕ, хупах умне пычĕ, тăрах юлчĕ, пымасть. Вышли было итти домой, подошел он к кабаку и остался, не идет. (Выражается неожиданность, недоумение по поводу факта). Шишк. Ах тантăшăм, Сантăркка, карчăк вурнех тăрса йолчĕ. Скотолеч. 17. Эмелне лайăхрах лутăркаса сĕрме кирлĕ, сахал сĕрсен çăмĕ çине тăрса юлать те, усси сахал пулать. ЧП. Лайăх ятăм тăра юлĕ ял çине. || Пропускать. Кан. Пĕр пухуран та тăрса юлар мар. || Лишиться. N. Çука юлса çак ху ларакан кĕççерен те тăрса юлăн. Юрк. Çав каçах кунăн хай ылханнă лашине кашкăр çурса тухать. Курăсăн, хай çын пĕр лашасăр тăрса юлать. Ĕç вăхăтĕнче суха çыннийĕ лашасăр тăрса юлни пит начар. N. Çорран тăрса йолтăм. Тим. † Романовски кăçатта хапсăнса, хура кăçатăсăр тăрса юлтăм. Кама 54. Пурте пĕлеççĕ, пĕлтĕр манăн лаша ӳкрĕ: алăсар тăрса юлтăм. || Запоздать. ППТ. Пирĕн ялăн çапла тăрса юлса, хăш çулне Питрав кунĕ, хăш çулне Питрав ыран тенĕ чухне тин тăваççĕ (т. е. уй чӳкĕ). N. † Тăрă шыв урлă каçнă чух тăрса юлас ан пулăр. Якейк. Паян эпĕр кĕтӳрен тăрса йолтăмăр (проспали стадо).
(хал’э̆), теперь, сейчас, нынче, в настоящее время. См. халех. Орау. Халĕ ăрамра типĕ. Сейчас на улицах сухо. Сунч. Хĕвелпе пиçнĕ чие пек, халĕ татса çиес çырла пек (девушка). Вишн. Халĕ мĕн калани чăнах. || Вот-вот. N. Халĕ килсе ӳкет, тесе ларатпăр. N. Вара халĕ пĕр виçĕ кон полчĕ ояр кон. СТИК. Ку капан халĕ-вара ишĕлсе анас пек ларат (вот-вот развалится). Ib. Халĕ килĕ, вара килĕ тесе кĕтсе ларап, çук. || Употребляется в качестве вставного замечания. См. ха. Оп. ис. ч. II. Ачасем çăкăршăн пулĕ халĕ. Дети, небось, хотят хлеба. Тайба. Кĕрепенки мĕн хак-ши, пур-тăр халĕ аллă пус (возможно стоит копеек пятьдесят). Чăв.-к. Çаврăнат пăхат сар ача, мана килет тиейсе, пымăп халĕ эпĕ сана (не пойду я за тебя замуж). N. † Леш аяккинче ешĕл курăк, курăп халĕ утăра (вашу лошадь) янине. Тим. Хура вăрмансенче юр тарăн, иштерĕпĕр халĕ утпалан. Тăван, эпир кунтан уйăрăлсан, хыпар пĕлĕпĕр халĕ хутпалан. Пазух. † Савнă туссем кайса, ай, пĕтеççĕ, ӳсекенсем тата пур халĕ. N. Кашкăр хăй тирне шелле пуçлать, анчах тарĕччĕ, хӳри вакăра (в проруби) шăнса кайнă та халĕ, тытса тăрать. Юрк. Нумай пулат-и халĕ, эпĕ сирĕн патра çĕр тенкĕ ятăм? Янтик. Пиреех те çырнă çын ачи лартăр халĕ çул çитиччен. || Соответствует русской частице ка. См. ха. Оп. ис. ч. II. Кус, кайса пăх-халĕ. Ступай-ка, посмотри. Юрк. Атте, пăх-халĕ, чыкан епле ташла пуçларĕ. Ib. Лашасене кӳл-халĕ. Ib. Кала-халĕ.
(хыбы̆н), зажечься, разгореться. N. Çуллахи типĕ вăхăтра вут час хыпăнса каять. || Задыхаться, запыхаться. Альш. Хытă килнипе хыпăнтăм (сперло дыхание). Ib. Анне вилнĕ тенине илтсен, пĕтĕмпех хыпăнса ӳкрĕм (не мог дышать). ГТТ. Тăвалла хытă утса улăхнипе хыпăнтăм (запыхался). Ib. Вут тухнинчен хăраса унталла-кунталла чупнипе хыпăнсах ӳкрĕм, нимĕн тăваймастăп. N. Ăна хăвала хăвала çĕр тенкĕлĕх лаши хыпăнса вилме пултарат, тет. N. Кашкăр хыпăннипе ӳкрĕ те вилчĕ. СТИК. Ăçта кайнă ку, чыст хыпăнса ӳкнĕ. Куда он ходил так, совсем запыхался. || Спешить озабоченно. N. Халăх утать хыпăнса. Народ спешит озабоченно. Срв. хыпалан. || Стараться. N. Унпала нумай калаçасшăн ан хыпăн. N. Вĕсем тем чухлĕ хыпăнса çуннă (старались). || Тосковать. Сет-к. Хыпăнать, тоскует. Тюрл. Хыпăнса çăтăнса карĕ (тужит, сердце горит). || Растеряться. Баран. 61. Пĕтĕмпех хыпăнса ӳкнĕ, сывлăшне çавăрса илеймест. Календ. I1911. Хăш чухне темĕн тĕрлĕ лайăх пăхса ӳстернĕ çĕртех выльăх чирлесен, нимĕн тума пĕлмесĕр хыпăнса укеççĕ. Сред. Юм. Хыпăна йолтăм. Говорят в том случае, если событие произошло неожиданно и посделетвия не хорошие. Конст. чăв. Эпĕ ăна курсанах: Инке, сывă çӳретни-ха, тесе чуп-турăм. Инке нимĕн те чĕнеймерĕ, хыпăна юлчĕ. Сноха моя не могла ничего промолвить, у нее перехватило дыхание (остолбенела). В. Олг. Хыпăнса каяс поли = хыпса каяс поли. ЧС. Унăн амăшĕ хăранипе хыпăннипе пĕтĕмпех халтан кайнă, калаçаймаст та. Хурамал. Çав сăмаха илтсессĕн пĕтĕмпех хыпăнса ӳкрĕм (нимĕскер тума пĕлмерĕм, хăраса кайрăм). КС. Хыпăнса укрĕ, может значить: заторопился, перепугался, пришел в возбуждение от ничтожной причины. А.-п. й. 29. Мĕн мĕнле майпи-качки, тухăпăр та тарăпăр вăрмана. Эпĕр çуккине курсан, вĕсем хăйсемех хыпăнса ӳкĕç,— тет кăна хирĕç качака таки.
ожеребиться. Альш. Кĕсре хăмланă. Янтик. Кĕсре тьыха хăмласа парĕ. N. Эсир, кĕсре хăмласан, лайăх пăхăр. Скотолеч. 9. Хăмласа пăрахсан, кĕсрене типĕ улăмпа лайăхрах шăлса типĕтес пулать. Сред. Юм. Лаша хăмланă. СТИК. Кĕсре хăмлать. N. Сирĕн тьыха полчĕ, ака çинче хăмласа панă. Пирĕн ял. Пĕри çураки пуçланиччен хăмларĕ, тепри ыран-паян хамлас пек çӳрет.
печь (русская). К.-Кушки. Юрк. Пысăк кăмакара пĕçереççĕ: çăкăрсене, кулаçсене, хăпартусене, пӳремеçсене, пашалусене, хуплусене, куклĕсене, икерчĕсене, кӳптĕрмесене, юсмансене, йăвачасене, капăртмасене. Унтах тата ăшалаççĕ: шăртансене, типĕ ашсене, тăварлă ашсене, хур-кăвакал ашĕсене, чăкăтсене, çулă-чăкăтсене те.
(кы̆мы̆рт-), подр. особым звукам, получающийся иногда у бегущей лошади. ГТТ. Хăш лашан чупнă чухне кăмăрт! кăмăрт! туса пырать, ăна хăшĕ çиленнипе сули ӳснипе çапла пулать, теççĕ; хăшĕ тата чарари ашлăхра (мускулы) çапла сасă пулать, теççĕ. || Подр. хрустенью. Сред. Юм. Ыраша çăвара хыпса, малти шăлпа çыртсан, типпипе типĕ марри паллă: типпи кăмăрт-кăмăрт тăвать, типпи марри (кă)мăртатмас. Икково. Лаша кăмăрт-кăмăрт тутарса вутă (= утă) çать (= çиет). Лошадь жует сено с особым звуком. СТИК. Витере лашасем кăмăрт-кăмăрт тăваççĕ (= çиеççĕ). Ib. Сахăра кăмăрт-кăмăрт! çиет. (Этот звук получается после того, как откусишь, когда ешь с закрытым ртом; звук — глухой).
(кы̆пкы̆ры̆), исчез (-ла, -ло, -ли), и в помине нет (с тат.) Альш. (Салтаксем) ылттăна кураççĕ те, вăрттăн илсе, тара параççĕ, тет. Старикпе карчăк тараççĕ те, ылттăн кăпкăрă (= тип-типĕ), тет.
обращаться как бы в золу? Йерк. 157. Уяр çу, типĕ çу пит вăраххăн иртрĕ, пĕр тумлам та çумăр тĕсĕ пулмарĕ; сивĕнсе, пĕлĕтлĕ ĕнтĕ кĕр те çитрĕ, кĕлĕшленнĕ тăпра нӳрелсе курмарĕ (так как была засуха).
(к'э̆мэ̆рд'эт'), хрустеть (о сухом зерне). Сред. Юм. Ыраш типĕ пôлсан, шăлпа çыртсан та кĕмĕртетет.
встретить, встретиться, повстречаться, встречаться, ЧП. Хура лаша тĕл пултăм. А.-п. й. 87. Ак тĕл пулчĕ улпута. {{anchor|DdeLink218312619674728}} Ib. 96. Мăн çул çине тухсанах, тĕл пулать вăл пĕр çынна. Ib. 14. Çӳресен-çӳресен, пĕр мулкача тĕл пулчĕ. N. Кăшт тăрсанах, пĕр ăстах тунă ака пуçĕсем тĕл пулнă. N. Катови пӳрт тĕл пулсан, куçарса лартма темĕн чухлĕ каймĕ. Ст. Чек. Каят-каят та, пĕр çурта тĕл пулат, унта вунпилĕк хĕр авăрласа ларат. N. Килсен килсен, хайхи салтаксем çăва тĕл пулчĕç. ГТТ. Ĕмĕр тăршшĕнче пĕрне пĕри тĕл пулмăпăр, тесе каламалла мар. Этемпе этем тĕл пулать вăл, теççĕ. А.-п. й. 55. Кайсан-кайсан, йăвана пĕр мулкачă тĕл пулчĕ. Ib. 15. Пырать-пырать, нимĕнле кашкăр та тĕл пулмасть. Ib. 7. Пĕр вăхăтра мулкач, кашкăр, упа пĕрле тĕл пулаçççĕ те канашлаççĕ. Кн. для чт. I. 10. Вĕсем пĕрле тĕл пулса (встретившись) калаçа пуçланă. N. Малтан тĕл полакан çынах мана вĕлерет. Меня убьет первый встречный. Регули 222. Эп она поплекене тĕл полтăм. N. Кăçал çав Иван Иванчпа Никанор Никанорч иккĕшĕ вăрманта тĕл пулнă. Бгтр. Кайсан-кайсан, пĕр çоран çын тĕл полчĕ. || Наткнуться, натолкнуться, попасть во-время. НР. † Олăх тăрăх ут çолтăм, хуна юмана тĕл пултăм. На лугу я косил, на молодой дуб наткнулся. Завражн. Унтан хытă пĕр-пĕрĕн çинелле тĕкĕшесшĕн чопса пынă, анчах поçĕсем кĕсен тĕл полайман, пĕр-пĕрин çомĕнчен тĕкĕшимасăрах чопса иртсе кайнă (козлы). Череп. Яшка антарнă çĕре тĕлех пултăм. N. Вĕсем пурте сисмен çĕртенех танатана тĕл пулĕçинччĕ. Дик. леб 34. Ури айне тĕл пулнă типĕ çулçăсем чаштăртатни те илтĕннĕ ăна. Слышала шуршанье каждого сухого листка, попадавшегося эй под ноги. || Увидать. НР. † Йори карăм улаха чун савнине шыраса; чун савнине тĕл полтăм сарă хĕрпе йонашар. Нарочно пошла на посиделки, чтобы встретиться там со своим милым, но увидала его сидящим рядом с другой девушкой. ГФФ. † Карăм, карăм пĕр çолпа, хора йосç-и тĕл полтăм. Шла я, шла по дороге и увидела черного горностая. || Найти. НР. † Йори карăм вăрмана çăка йăвăç шырама; çăка йăвăç тĕл полтăм йоманпала йонашар. Нарочно пошла я в лес липу искать; нашла липу рядом с дубом. || Дойти. ГФФ. † Карăм, карăм пĕр çулпа, çич çул юппи тĕл пултăм. Шел, шел я по дороге и дошел до расяутья семи дорог. || Попасть в цель. N. Пăшалне илнĕ те, печĕ, тет, виççĕшне те тĕлех пулнă. || Застать, оказываться. Альш. Хĕрĕпе ывăлĕ таçта тухса кайнă тĕл пулат, тет. Ib. Кайăкĕ таçта кайнă тĕл пулат, тет. Бугурусл. Эпĕ, киле таврăнмассерен, манăн паппируска çынсем туртса янине тĕл пулатăп. Каждый раз, когда я возвращаюсь домой, мои папиросы оказываются выкуренными. || Вĕлле хурчĕ 5. Çамрăк амăш, хĕвеллĕ çанталăк пулсан, кăнтăрлапа вĕллерен сăрăпа тĕл пулма (çыхланма) тухса вĕçет.
пылать, гореть большим пламенем. СПВВ. Сред. Юм. Типĕ олăма пĕр вăт тивертсе ятăм та, ахаль тĕлкĕшрĕ анчах. Ib. Хоран ай эп кĕнĕ чохне йăс-йăс çиç туса выртать, халь хорса толтартăм вĕт çонкăс та, ахаль тĕлкĕшет анчах. Ib. Вăтта пĕр чăртса ятăм та тĕлкĕшет анчах. Ib. Кăмакари вăт тĕлкĕшет анчах (горит пламенно). Ib. Хоран айне чăртса ятăм та тĕлкĕшет анчах. Тюрл. Пӳртсене вут хыпнă та, тĕлкĕшрĕç (быстро, ярко сгорели). Сам. 30. Хаяр револютси хĕрсе тĕлкĕшсе хĕн-хур тĕнчине кĕллентернĕ чухне чăваш ĕç çынни те часах вăй илсе: этем-çке мĕн эп те! терĕ вăл хăйне. || Зудить, чесаться. СПВВ. ПВ. Тĕлкĕшет — после крапивы жжется. СПВВ. Хыçсассăн тĕлкĕшсе тăрать (зудит). О сохр. здор. Вăл чир (чесотка) ерсессĕн, малтанах пурне хушшисем кĕçĕтеççĕ; унтан вара пĕтĕм çан-çурăм тĕлкĕшсе кĕçĕте пуçлать. Ib. Унăн (у отравившегося спорыньею) пĕтĕм çан-çурăм тĕлкĕшсе суракан пулать. Букв. 1886. Вĕтсе чарăнчĕ те, манăн çан-çурăмсем тĕлкĕшеççĕ-çке. N. Питрен çуппăрĕ те, пит халь те тĕлкĕшет (горит). А.-п. й. 46. Кашкăрăн ахаль те вут-кăвар ĕнтнипе çурăмĕ тĕлкĕшсе ыратать.
мир, свет, вселенная. Баран. 243. Мĕн пур типĕ çĕре пилĕк пая уйăраççĕ. Вĕсене тĕнче пайĕсем теççĕ. Качал. Сан пакки хитри тĕнчипа та çук. Ск. и пред. чув. 83. Ӳсĕр кĕрӳ пуçĕнче тĕнче вăр-вăр çаврăнать. N. Тĕнче-çанталăк, çут çанталăк. N. Тĕнче= çут тĕнче. КВИ. Алă çемçе, тĕнчере унтан çемçи ним те çук. Мягка рука своя для всех, пышней ее на свете нет. А.-п. й. 18. Вăл икĕ ураллă этем, çакă вăрманăн хуçи, унтан асли, унтан вăйли тĕнчере урăх никам та çук,-тет упи. Ib. 66. Сан пек ухмах тĕнчере пур-ши? — тет. Вара тĕнче тăрăх ухмах шырама тухса каять. Ib. 67. Унтан старик аптранипе: тĕнчере ухмах татах нумай пуль тесе, килне таврăнчĕ, тет. ГФФ. † Эй, пирн йор! Пирн йор пекки тĕнчере те полас çок. Ах, песня наша! Такой песни нет во всем мире! N. † Вăрманта йăвăç пит нумай, юман йăвăç паллăрах. Тĕнчере влаç пит нумай, совет влаçĕ вăйлăрах. N. Советсен Хĕрлĕ çарне тĕнчипеле мухтаççĕ. И. Тукт. † И, çилсем вĕрет, вичкĕн çил вĕрет, хаяр аслати капланса килет. Кĕмсĕртет, кисрет, тĕнчене чĕтрет, патша тĕрмине аркатса тĕпрет. Ib. † И, çилсем вĕрет, вичкĕн çил вĕрет, вăйлă çăмăрсем капланса килет. Ултавах тĕнчи, йăвăр самани пирĕн чунсене тыткăна илет. (Ĕлĕкхи юрă). Ib. Чĕрене кĕрсе вырнаçнă хыççăнах уйăрчĕç-çке пире иксĕмĕре çак тĕнчери тискер этемсем... Ст. Чек. Тĕнчене евкелĕ пулчĕ: тĕнчене пĕлмелле пулчĕ= тĕнчене сарăлчĕ (мĕн çинчен те пусан). N. Тĕнче капла çаврăнать иккен. N. Тĕнчипах йăтăнсанчĕ, тийăн. БАБ. Пăсташ тасатакан хамăр патрах килсе кĕчĕ. Пĕркун тĕнче тăрăх (повсюду) икĕ эрне шыраса та тупаймарăмăр (такого человека). Никит. Тăта хăшĕ-хăшĕ тĕнче вĕçне çитрĕмĕр пуль тесе хăраса чĕтресе çеç лараççĕ (в засуху). Полтава 72. Тĕнче сасси мĕскĕне илтĕнмесĕр юлас çук. П. Пинер. Ухмаха тĕнче тикĕс. (Послов.). Коракыш. Пĕр тĕнче пĕтет, тепĕр тĕнче тухать. (Кунпа каç). СТИК. Эх, тĕнче такки мунча сакки! Альш. Тен çапла лара-лара кайнă ĕнтĕ вăл тĕнче (расселились). Ib. Шăпăр-шăпăр çумăр çăвать: тĕнчисене тикĕс тивет-ши? Тайба-Т. Çак килте камсем пур, тĕнчене тухса çӳренĕ çынсем пур (бывалые люди). N. Топ сассипе тĕнче çĕмĕрлет. N. Тĕнче çĕмĕрĕлсе çеç тăрать. ГТТ. Тĕнчене урлă турттараççĕ. || Орау. Юр та ирĕле пуçларĕ, кураксем те килчĕç, тĕнче киле пуçларĕ ачăсене валли, ак кĕç çула пулать. || НИП. Питĕ хĕвел хытă хĕртнĕ чухне тĕнче выляса тăрат, теççĕ (е: вăрмансем выляса тăнă пек курăнат, теççĕ. || N. Тĕнчене куртăмăр. Всего испытали. || Альш. Тĕнче вăл хăмăшлăхсенче! Раздолье... || Изамб. Т. Епле, туйра тĕнче тапрăра? || Чудак. СТИК. Тĕнче! Эс кăна мар вĕт çын, ыттисен те ачисем саннĕ пекех салтака каяççĕ. Удивительное дело, чай не у одного тебя берут детей в солдаты. || Сред. Юм. Эй тĕнче порнатпăр-ха порнăçа. М. Васильев. Ак мăскара, ак тĕнче! ак тин телей тор парать. N. Тĕнче вĕт! || Общество. КВИ. Анчах вăйлă этем те хăй тĕнчине пăхйнать.
часăрах, скорее. Тюрл. Эпĕ часрах аялти кĕлете кĕрсе шур кĕпе тăхăна пуçларăм. Я поскорее пошла в нижний этаж клети и стала надевать белую рубашку. Ск. и пред. чув. 45. Михали, кил-ха часрах кунтарах. Дик. леб. 37. Çавăнпа хĕвел аниччен пирĕн часрах типĕ çĕр çине анса ларма ĕлкĕрмелле. В. С. Разум. КПЧ. Часрах кайса кил эппин. Юрк. Аслă улпучĕ умĕнче тăракан салтакĕ-деньщикĕ те, лешсем çапла кăшкăрнине илтсен, хăй улпутне вăрата пуçлат: часрах тăрăр халĕ, лешсем çитрĕç ахăр салтаксем чупа пуçларĕç, тет. Ib. Часрах пулăр. Будьте живее. || Почаще. N. Мĕшĕн часрах пĕçерме (чтобы всегда иметь мягкий хлеб, а не черствый) тăрăшас марччĕ-ши? N. † Ах инкеçĕм, инкеçĕм, часăрах пул инкеçĕм!
шуршать. Кушакпа автан 16. Халтанлăхсемпе хăмăш-хăяхсем шыв пек хумханса чаштăртатрĕçĕ. Дик. леб. 34. Ури айне тĕл пулнă типĕ çулçăсем чаштăртатни те илтĕннĕ ăна. Слышала шуршанье каждого сухого листка, попадавшегося ей под ноги.
(ччен), аффикс, показывающий: а) что действие происходит раньше другого действия; соответствует русскому предлогу до. Дик. леб. З7. Çавăнпа хĕвел аниччен пирĕн часрах типĕ çĕр çине анса ларма ĕлкĕрмелле. б) Предел счета. N. Эпĕ виçĕ хутчен ташласа илтĕм. Баран. 122. Хăш-хăш йывăç пин çулччен пурăнать. в) Предпочтение. N. Ахаль лариччен кĕрĕк аркине те пулин йăвала, теççĕ. Чем сидеть без дела, по крайней мере хоть разомни подол шубы.
набивать, совать. Капк. Чĕлĕме çине-çинех чыхса паккатăп. То и дело набиваю трубку и курю. Орау. Çăварне (ему) вир чыхса тултарса хăварса хăй (сама) тухса кайнă, тет. КС. Паян чăхсам пĕсехисене чыхса тултарчĕç, каçчен пурнăçĕ. || Жрать, лопать (есть жадно и без меры). Шел. II. 66. Эсир пире типĕ тытма хушатăр, хăвăр тем те чыхатăр. Сред. Юм. Чых, жри (о твердой пище). Ib. Чых, жри или лопай. Собр. Икĕ пĕлĕм пĕçертĕм, пĕрне çĕре ӳкертĕм; пуян ывăлĕ чыхма пычĕ, çĕлĕкне персе ӳкертĕм. ГТТ. Апата курман пек чыхать. Лопает (ест), точно никогда не видал! Изамб. Т. Паян çиес тесе аптăратăрăн, ме чых ĕнтĕ (жри).
захлебнуться, поперхнуться, N. Çăкăр тĕпренчĕкпе чыхăнтăм. Поперхнулся крошкой хлеба. Хурамал. Чыхăнчĕ, захлебнулся (напр., при питье воды), поперхнулся N. Чыхăнса кай, захлебнулся. Чуратч. Ц. Чыхăнса кайрăм, поперхнулся. N. Апат çинĕ чухне апат тип карланка кайсан, çын вирлĕ ӳсĕрсе ярать, ăна вара чыхăнать теççĕ. Йӳç. тăкант. 32. Хăй, эрехпе чыхăннă та, нимĕн те калаймасть. Бгтр. Çын, апат çинĕ чух пĕр май чыхăнсан, нăмай пурнаймасть, теççĕ. Шел. 48. Хăшĕ-хăшĕ ханшине чыхна чыхна çăтаççĕ. Изамб. Т. Хăш тĕле васкатăн, чыхăнатăн. Куда спешишь (есть), поперхнешься. Ib. Чыхăнса вилнĕ, захлебнулся (или поперхнулся). N. Шутласан чыхăнать ман типĕ пыр. || Подавиться. Ск. и пред. чув. 47. Чыхăн ĕнтĕ, çăхан куçĕ! || Задохнуться (дымом). Альш. Тĕтĕмпе чыхăнса вилет (она). Ib. Чыхăна чыхăна кĕрсе кайрăмăр эпир тĕтĕм витĕр урамăн леш енне. Истор. Тĕтĕм ашĕнче пăртакçах чыхăнса вилмен. Шăна чир. сар. 7. Чыхăнса хăстаракан ӳслĕк.
калиться, закалиться, накаливаться, N. Килне юлаканнисем тула тухса хĕрнĕ чул утса яраççĕ. (Похороны). Микушк. Мунчи хĕрсе çунна вăхăтра чулĕ çурăласса-çурăласса çитет-çке. N. Пӳрт пĕренисем тимĕр пек хĕрсе кайнă (накалились). N. Аслăк питĕ хĕрсе çитнĕ-мĕн, темле çунса каяйман. N. Çумăр пулманнипе çĕр хĕрсе çурăла пуçларĕ. Кĕвĕсем. Шурă мунча вутти хĕрсе çунат, турчăкине чиксе пулмарĕ. || В переносном значении. Бугульм. Шурта мунча вутти хĕрсе çунать, ик сар хĕрĕ хĕрсе шыв йăтать. Полтава 10. Ватă чĕре еррипе хĕрет вутлă шухăшпа. Тип-Сир. Пачăшки пуртре хĕрсе çăвăрать (спит во всю) тет. Алик. Хĕрсе çĕмĕрт çорлас чох мĕншĕн тăнех ӳкет-ши? Вĕсене курмах çамрăксем те тата питрех çĕкленсе кайса хĕрсе ташлаççĕ. N. Хĕрлĕ-хĕрлĕ автана хĕрсе турă çуратнă. С. Дув. Хĕрсе тырă выртăмăр, хĕр сăрине карăмăр. ЧП. Хĕрсе хĕвел пăхнă чух. N. Хĕрсе ĕçлеççĕ. Тюрл. Манăн матка хĕрсе вырать. Скотолеч. 14. Çапах та çапла имлесен, вăл хуллен ĕçлеме юрать, пĕр хĕрсен, чуптарма та юрать (лошадь). N. Çапах та хĕрсе кайнипе пĕрре те ыратни сисĕнмест. || Преть. О земл. Юр айне пулсассăн, вĕсем хĕреççĕ те çĕре пуçлаççĕ. N. Типĕ навус часрах хĕрет, çавăнпа ĕçе те часрах каять. КС. Хĕрне, затхлый. Ib. Тырă хĕрсе кайнă. Хлеб стал предым, затхлым. Ib. Сĕлĕ хĕре пуçланăччĕ... Скотолеч. 8. Типмесĕр хĕрсе выртнă курăк. || Перегорать (о муке, не высыпанной из мешков; перегорелая мука дает тесто, которое легко уходит из квашни). Пухтел. N. Хĕрсе кăвакарса кайнă çăнăхран пĕçерсен, çăкăр никçан та аван пулмасть. || Опьянеть. А.-п. й. 77. Ваçлей хăй те хĕрчĕ. Василий и сам опьянел. Якейк. Хĕрсе çитсен (когда разойдется от алкоголя), хĕр йорлать, пирĕн мĕншĕн йорлас мар. Ib. Хĕрсе çитсен хĕр йорлать, эпĕр йорласан мĕн полĕ. Сĕт-к. Хĕрсе çитсен хĕр йорлать, пира (= пире) йорласан мĕн поль-ши? Изамб. Т. Ул та чипер хĕрчĕ (опьянел), манăн та пуçа кайрĕ. Собр. Пирĕн çамрăк ачасен пуç хĕрмесĕр кăкăри çаврăнмаст. N. Пирĕн пек çамрăк ывăл-хĕр пуç хĕрмесĕр кăкăр çавăрăнмасть. Тайба Т. Пирĕн пек те ватă, ай, çынсенĕн пуç хĕрмесĕр кăкăрсем, ай, хĕрмеççĕ. Васильев. Ĕçсен-ĕçсен, хăнасем хĕрсе каяç те вилнĕ çын çинчен манаççĕ, хĕр туйри пек хĕпĕртесе вăйăç чĕнтереç. N. Кăшт хĕрнескер, пупа пĕрте шикленмесĕр анпуççи çине хурса йăтса тухса кайнă çырманалла. ТХКА 95. Хĕрнĕ майĕпе пулмалла, Митюк арăмĕ çуталса кайнă, авкалана-авкалана юрлать. Шел. П. 30. Хăшĕ сăра лапкинче пăртак ĕçсе хĕреççĕ. С. Дув. Вăл пуç хĕрмесĕр юрламаç.
сорок. Оп. ис. ч. II. Пĕр юпа тăрринче хĕрĕх кĕлте ларать. (Куршанак). На столбе сорок снопов. (Репейник). Хурамал. Кăвак сăхмансенĕн хĕрĕх пĕрме, çирĕм пилĕк сумлăх йĕс тӳмме. У серого кафтана сорок сборок, на нем медных пуговиц на двадцать пять рублей. Такмак. Çак хăтапа тăхлачăн хĕрĕх (символ, число) кун тунă сăри пур, тет, хĕрĕх кăшăлла пичкине хывнă, тет. (Такмак). N. Хĕрĕх шăл витĕр тухсассăн, хĕрĕх яла сарăлать, теççĕ. (Послов.). Орау. Хĕрĕх шăл хушшинчен тухсан, хĕрĕх яла сарăлать. (Послов. о речах и слухах). N. Хĕрĕх хăвăçăн тăрри пĕр. Зап. ВНО. Хĕрĕх чăрăш пĕр турат. (Авăн йăвăççи). N. Пытаракансем хĕрĕх утăм кайсанах, вилнĕ çыв тухса кăшкăрать, тет: ан кайăр, эпĕ те пыратăп! тесе. В. Олг. Хĕрĕх иккĕ = хĕрĕх икĕ пус = 12 коп. Ib. Хĕрĕх пиллĕк = хĕрĕх пилĕк пус = 13 коп. Ib. Хĕрĕх тăххăр = хĕрĕх тăхăр пус = 14 коп. Шибач. Хĕрĕх пилĕк пус = 13 копеек. Я. Турх. Хĕрĕхелле пур вăл. Ему около сорока лет. ТХКА 82. Хĕрĕхелле çитсе пулин те, Санюкшăн кулянса çӳçсем кăвакара пуçларĕç. Нюш-к. Хĕрĕх çиччĕсенче пулĕ ĕнтĕ у; у хĕрĕх çиччĕре; у хĕрĕх çиччĕсенчен иртнĕ ĕнтĕ. Календ. 1904. Аслă типĕ, урăхла ăна хĕрĕх кун типпи теççĕ, мĕншĕн тесее вăл хĕрĕх кунччен пырать.
лутошка, липа, с которой снята кора, содрано лыко. Хурамал, Мурат, Орау. Шанкă, голая, ободранная липовая лутошка. Ib. Пушăт йăвăççинчен пушăтне сӳсе илсен, шанки анчах тăрса юлать, çавна шанкă патакки теççĕ. Абыз. Çăка кутне çул турăм, шанкишăн мар, пушăчшĕн. Шихаз. Унтан вара пĕр çара шанкă çине, лаша çине утланатăп тесе, утланчĕ. || Древесина дерева. Юмансар. Шанкă, липовое бревно, срубленное летом. Их собирают в одно место осенью во время дождя. КС. Шанки курăнсах тăрать. || Сушняк, усохшие сучья, ветви, сухой хворост. Шашкар. Шанкă, сухие сучья, а çапă — могут быть и свежие сучья. Пшкрт. Шанкă, сухой орешник. СПВВ. ТА. Шанкă = шĕшкĕ вутти. М. Етмен. Шанкă, вообще сухой хворост, может быть и без сучьев. Хора-к. Икĕ пуслăх вăрманĕ çук, пĕр çĕклемлĕх шанки çук. Ст. Чек. Тип шанкă пуçтар, собирать валежник. А.-п. й. З0. Кусем типĕ шанкăсем пухса килчĕç те вут хума шутлаççĕ. Панклеи. Эс конта серте тат, эп шанкă хоçма каям аяккарах. Яргуньк. Хай ача пынă чухне пĕр шанкă тĕми курса чĕртсе ячĕ, тет, хăй хупарса тăчĕ, тет. N. Вара касак ачасенчен ыйтать: сирĕн хăнкăла йĕнни пур-и? тет. Ачасем пурте шанкăран хăнкăла йĕнни туса пыраççĕ çав пӳрте. (Сĕрен). Икково. Пӳрт хыçĕнче хăрăк шанкă çакăнса тăрать. (Çит тони).
(шаба), лягушка, жаба. Изамб. Т. Ытла та пит çӳçентерет симĕс шапа. Ул хăй вăрăм пулат. Урисем те питĕ вăрăм. Каçанĕ çинче (на спине) тăрăх-тăрăх (полосы), симĕс куçĕсем шурăрах. Якейк. Симĕс шапа, тимĕр шапа (хăмăртарах симĕс шапа) шура (= шывра) порнаççĕ; çĕр шапи типĕ çĕрте сакансенче порнать. Б. Олг. Хора шатра шапа (котăркалă). Б. Бур. Шапа çиен чап пур. Зап. ВНО. Йăтă пуллинчен шапа пулнăскер (брань). N. Шурта шапа макăрать. ЧП. Шапа кăшкăрать. Н. Седяк. Шапа кăшкăрсан, йĕпе пулать. Ала 108°. Çорконне шапа авăтма пуçласан, тырă акма вăхăт çитнĕ, теççĕ. Абаш. Шапа йорлать (о жабе) N. Шапа сасси тĕрлет. Г. А. Отрыв. Шапана вĕлерсен, ĕне хĕсĕр пулать, теççĕ. Сред. Юм. Шапана вĕлерсессĕн, ĕне чĕччине питрет (= питĕрет). Собр. Тип шапана (вар. типĕре пурнакан шапана) вĕлерсен, ĕне сĕт памаст, теççĕ. Ядр. Ай, çырлахах, карчăксем шăтарас пек пăхаççĕ, вилнĕ шапа куçĕпе вилнĕ сурăх кĕлетки. Шурăм-п. Шапана ан çилентер. Вăл çара ура çине шăрать те, ура шыçса каять. Сред. Юм. Месерле выртсан, аллисĕне те, ôрисĕне те тăсса выртсан: шапа пик сарăлса выртнă, теççĕ. Ib. Сарлака тôталлă çынна: шапа çăвар пик, теççĕ. Ib. Шапа çăварĕ, так называли лампу без стекла. Изамб. Т. Шапа таханлама кайрăн-ам? (слонялся без дела).
жаба. Якейк. Çĕр шапи типĕ çĕрте, сакансенче порнать.
подр. текущей жидкости или сыпучего тела. N. Шапăр-шапăр, подр. поту, текущему градом. N. Шапăр-шапăр куççул, ай, тăкăнать. Альш. Çĕре шапăр-шапăр шултăра пăр çăва пуçларĕ, хӳме кутне темĕн чухлĕ купаларĕ. КС. Кас-кас çил килсен, çăмăр шапăрр-шапăрр тăва-тăва каять (напр.; ударяет в окно или „пӳрт пуçне“ и пр.). Ib. Шыв шапăрр! килсе çапăнчĕ (брызг). СТИК. Шыв шапăрр тăкăнчĕ (çӳлĕ çĕртен, сăмахран — пӳрт тăрринчен тăксан). Сред. Юм. Кĕленчерен шыв тăксан, çĕре ӳкнĕ чôхне шапăр-шапăр туса йôхать. N. Чула пĕрех патакпа çапрĕ, тет те, чултан шапăрах шыв юхса тухрĕ, тет. КС. Çыр хĕрĕнчен шыва вĕт чул шапăрах тăкăнчĕ. Ib. Хутаç çурăлса кайрĕ те, мăйăр шапăрах юхса тухрĕ. Ib. Хутаç çурăлса кайрĕ те, мăйăр шапăрр! юхса тухрĕ. Ib. Пăрçа шапăрах тăкăнать. СТИК. Пăрçана урайне шапăрр тăкса ятăм. Ст. Чек. Типĕ ыраш тиенĕ чух, капана хунă чух шапăр-шапăр туса юхат. || Сред. Юм. Кушелке шăтăк та, алла илсенех шăтăкĕнчен шапăрр! туса окçасĕм тôхса ӳкрĕç.
плескаться: шуметь (о воде, дожде). КС. Çăмăр шыва шапăртатса çăвать. Чĕлкаш 4З. Сасартăк хуме леш енче шыв шапăртатни илтĕнче. Альш. Шалта çӳреççĕ шапăртатса (в болоте) кăвакалсем, хурсем. Хурамал. Кăвакал чĕпписем шывра шапăртатса çӳреççĕ. N. Кусем (ăраксем) шапăртатса кĕрсе каяççĕ, тет те, арчана исе те тухаççĕ, тет (шывран). КС. Шыв арман урапи шапăртатса çавăрнать (шум). Сред. Юм. Пуç тăрах шыв ярсан, шапăртатса йôхса анать (шумно стекает на пол). || Покрапывать. N. Шапăртатса вăйлă çумăр çăва пуçланă. Сред. Юм. Эп тин яла персе çитнĕччĕ, çăмăр шапăртата та пуçларĕ (пошел дождь). || Сильно течь (о слезах). Альш. Çак тăвансем асма килсессĕн, шапăртатса юхат куççулĕ. ЧС. Кайран çав кассалла каяс та килместчĕ, мĕшĕн тесен çуннă тункатасене курсан куççулĕ шапăртатса тăкăнатчĕ. || Сыпаться (о зернах). КС. Пăрçа шапăртатса тăкăнать. Якейк. Типĕ кĕлтея капана хунă чох, авăн типĕтсе кĕлте йитем çине йăтнă чох ыраш шапăртатса йохать (звук падения зерен). Сред. Юм. Тыр пôлман-ха тесе килте ларатпăр, и ô пĕр-ик контанах шапăртатать анчах (сыплется). Çамр. Хресч. 1929, № 22, 7. Вĕсем (шпанские мухи) шăналăк çине шапăртатса ӳкеççĕ. Чăв. й. пур. 24. Йĕпе тумтирĕпех шапăртатса кайнă та, тумтирĕ пĕтĕмпех пăрланса шăнса кайнă.
подр. грому. ЧС. Унччен те пулмарĕ, аçа шатăр-шатăр туса çапрĕ (ударил гром). Орау. Аслати шатăр-шатăр, шатăр-шатăр турĕ те, таçта çапрĕ те. Мижули. Çав вăхăтрах аслати шатăр-шатăр-р-р! тутарать. Торваш. Çав тĕлтех йĕри-тавра çап-çутă пулчĕ те, аслати шатăр-шатăр шат! тутарчĕ. || Подр. треску. СТИК. Пĕчĕкçĕ пăр икĕ пысак пăр хушшине пулсан, шатăрр туса саланат. Альш. Шатăр-шатăр тунăçемĕн шалалла чик (хвост в прорубь). Ib. Хӳри сивĕпелен шатăр-шатăр туса шăнать, тет. Ib. Хӳри сивĕпе шатăр-шатăр туса шăнать пăр çумне. N. Хӳри пăр çумне шатăр-шатăр туса шăнать, тет (у волка). Букв. 1904. Кашкăр туртăнчĕ, туртăнчĕ, тет те, хӳри шатăр! турĕ, тет. КС. Унтан патакне туртса илтĕм те шатăрах хуçса парахрăм. Ау 42. Унтан тияккăнĕ улăхса ларат, шатăр-шатăр тутарса ларат, тет. || Сред. Юм. Ôрайне нăмай кантри (= кантăр вĕрри) пăрахса таптасан, шатăрр! шатăрр) тăвать. || КС. Ула-кайăк сăмсипе йăвăçа шатăррр! тутарать. || N. Пăшалĕсемпе çавăрса илнĕ те, шатăрр тутарчĕç (залп ружеЙ). || Употр. в сочетании: шăтăр-шатăр. См. МКП, 91. || Совершенно. N. Çанталăк шатăр типĕ тăрать (совершенно сухо). Этем йăх. еп. пуç. кай. 5. Ăшă енче чылай çĕрте çанталăк çапла улшăнса пырать: малтан шатăр типĕ тăрать, унтан вăйлă çăмăрсем пуçланаççĕ. Ib. 5. Шатăр типĕ тăнă чух тискер кайăксем, кайăк-кĕшĕксем, хурт-кăпшанкăсем сулхăна пытанаççĕ.
зарница, отдаленная молния, когда виден ее свет и блеск, а грома не слышно. И. С. Степ. Шевле вылят, зарница. Тюрл. Шевле вылять (= типĕ çиçĕм). Хурамал. Шевле вылять — даже зимою бывает, также и летом, вроде молнии. Сред. Юм. Шевле вылять, тесе, çĕрле йăлтăр-йăлтăр курăнса кайнине калаççĕ. ЧП. Çӳлтеех шевлесем выляççĕ. Собр. Çӳлте шевле вылять, аннеçĕм, кĕрекисем тулли çын вылять. СПВВ. Х. Шевле çӳлте вылять-çке, шерпечĕ çĕре тумлать-çке. Самар. Инчетрен килет çăмăр çуса, хушшисенче шевле выляса. N. Йĕпе шевле çиçет. N. Çеçен хирте шевле вылять. Бур. Çӳлте кăвакарчăн вылят, аялта шевле вылят, пĕр маттур хĕр пăхса тăрат, икĕ куçĕ пĕр вылят. || Луч (солнца). Шел. 162. Хĕвел шевли. Ст. Чек. Хĕвеллĕ кун, куç-кĕски çинчен мачча çине ӳкнĕ хĕвел çутти вылянине курсан, шевле вылят, теççĕ. N. Хĕвел шевли çинче тусансем куранаççĕ (луч солнца, проникший, напр., в шалаш и пр.). N. Хĕвелĕн пĕчĕкçĕ шевли пакша хӳри пек вĕлтĕртетнине курчĕç. Тайба-Т. Шурă Атăл хĕрринче шевле вылят, ăмарт-кайăк ларнă хăвана. Шел. 75. Ватти-вĕтти-мĕнĕпех шевле пекех выляççĕ. Ib. 12З. Хăш енелле пăхсан та, пĕр май шевле выляççĕ, ăçта пăхнă, вăл тĕлте кĕнекесем вулаççĕ. Сам. 55. Тарăн улăх тĕпĕпе çутă шевле шăвăнать. || Призрак. Ст. Чек. Эп шевле куртăм. Я видел призрак (привидение).
подр. неодинаковому треску. СТИК. Вăрманта ура айĕнче ялан шăтăрт-шатăрт сасси. Ib. Харăк, типĕ çатаркасем çине пуссан, шăтăрт тунă сасă илтĕнет; утса пынă чухне пĕрре шăтăрт, тепре шатăрт илтĕнсе пырат, тӳрех каласан: шăтăрт-шатăрт тăват.
назв. насекомого, дровосек, короед. Б. Олг. Шĕкĕ (червяк) — чипер юçе, типĕ чăрша, вуса шăтарса кĕрет, кача порни кĕрет шăтăкне. Типĕ йӳçе тĕпретсе кĕрет, пăрапа шăтарнă пак. Она çиме полтарат кайăк, ола-таккан. Она как тĕл полчĕ-тĕк, таккаса кăларса çиет. Н. Седяк. Шекĕ – йăвăçа шăтаракан. СПВВ. ПВ. Йывăçа шĕкĕ çиет. Изамб. Т. Шĕкĕ йываçа çиет, унăн йĕрĕ кукăр-макăр пулат. Шибач. Шĕкĕ – хорт, хăрăк йывăç хоппийĕ хошшипеле çӳрет, шоп-шорă. Мыслец. Шĕкĕ, червяк древоточец, дырит сухарник. КС. Шеке, червяк, который образует небольшие дыры в дереве. N. Шĕкĕ — пĕрене хуппине çиекен хурт. Чĕр. чун. яп. й.-к. пур. 5. Пултарĕ-и шĕкĕ ула-кайăка, тăри-хурчкана çĕнтерме? Ст. Чек. Шăкĕ — личинка короеда.
назв. керемети. В. Михайлов. Шĕнер киремечĕ çĕнĕ çĕре кайни çинчен çакăн пек халлап çӳрет. Шопашкар уесĕнче Апаш ятлă ял пур. Çав ялтан çур Çĕрелле тухсан, уй пур. Вăл уя Шĕнер уйĕ теççĕ. Çак уйăн хĕрринче юхса выртакан çырма пур. Вăл çырма Шĕнер ятлă. Шĕнер леш енче вăрман пур. Вăрманĕ „Шĕнерпоç-саккас“ ятлă. Вăрман хушшинче типĕ çырма пур. Типĕ çырман лаппинче хырсем лараççĕ. Хырсем патĕнче пысăк чулсем выртаççĕ. Çав чулсене киремет пӳрчĕн никĕсĕ пулнă теççĕ. Апашра пĕр Микка ятлă ватă старик пурччĕ. Вăл старик хăватлă вĕрӳçĕччĕ. Выльăх-чĕрлĕх е ача-пăча чирлесен, ун патне суртма каятчĕç. Вăл ирхине апат çияччен сурса панă шыва ĕçтерсен, выльăх-чĕрлĕх чăнах та сывалатчĕ. 1860 çулсенче ака уйăхинче çак Микка Шĕнер уйне тырă акма кайнă. Вăл чылай çĕрлерехех уя тухнă. Уйра нимĕн сасă-чӳ те пулман. Тырă акма ытла тĕттĕмрен, çак Микка лашине тăварса утă панă та, хăй урапа патне ларнă. Вăл урапа аяккинче ларнă чух, темĕн çутти курăна пуçланă. Мĕн-ши ку? тесе, вăл сиксе тăнă та, Шĕнерпоç-саккас енелле çавăрăнса пăхнă. Çав Саккас çырминче ĕлĕкренех киремет пулнă. Вăл киремет таврари киреметсенчен чăн асли пулнă. Вăл киремете чăвашсем Шĕнер киремечĕ теççĕ. Ăна турă ывăлĕ тесе хисепленĕ. Микка çав киремет енелле тинкерсе пăхса тăнă. Малтан киремет пурăннă хыр кутĕнчен уйăх çавраки пек çутă çичĕ хут йăлтлатса тухрĕ, тет. Унтан пĕтĕм вăрман çуна пуçларĕ, тет. Вăрмантан хура тумтирлĕ çынсем тухрĕç, тет. Кӳммелĕ урапасем курăна пуçларĕç, тет. Ураписем, туртисем, пĕккисем ылттăнтан тунă, тет. Кашни кӳммине ултшар урхамах кӳлнĕ, тет. Урхамахĕсем йăпкăн-хура, тет. Çыннисем тем çинчен хытă сасăпа кăшкăрашса калаçаççĕ, тет. Киремечĕ пӳртĕнчен чаплă улпут пек тухрĕ, тет. Ун патне икĕ çын пĕр кӳммелĕ урапа çавăртса пычĕç, тет. Хай шавлакан çынсем, киремете курсан, шăп пулчĕç, тет те, хыпаланса урапасем çине ларма пуçларĕç, тет. Вара киремечĕ: „Каяпăр ку çĕртен!“ тесе хыта сасăпа каларĕ, тет. Çĕр чĕтресе кайрĕ, тет. Пĕтĕм вăрмана шотăртаттарса çĕмĕрсе, вут-хĕм каларса мал енелле тухса кайрĕç, тет. Киреметĕн пĕр тарçи урапа çине ларма ĕлкĕреймесĕр çавăнтах тăрса юлчĕ, тет. Паянхи кунчченех çав Шĕнер киремечĕ пурăннă вырăнта унăн тарçи хуралçă пек анчах пурăнать, теççĕ ваттисем.
(пар), подр. движению быстро разлетающихся мелких частиц Юрк. Пар! пар! туса вĕçсе каят (о муке). Ib. Ӳсĕрскер, кайса ӳкмессерен, хутаççинчи çăнăхĕ çилпеле пар! пар! туса вĕçсе каят. Сред. Юм. Типĕ тыр çапса пынă чохне те пар çиç саланса пырать (тырри пит ӳкет). КС. Тăм сĕтел çинчен ӳккĕрĕ те, парах саланса карĕ. Глина упала со стола и разлетелась на мелкие частицы. || Подр. быстрым оборотам. Сред. Юм. Салтаксĕм орлă хôнă патак тавра ôрисĕне вĕлт, вĕлт! утса, хăйсĕм пар, пар! çиç çавăрнаççĕ. Ib. Лашана алком ôмне парр! тытса çавăрса тăратрĕ. (Показывает быстроту действия. Çона кӳлнĕ лашана трук пĕр енчен тепĕр енелле çавăрса тăратсан çапла калаççĕ). || Подр. звучному воспламенению. КС. Хăйă кăвар умăнче ĕнсе вырттăрĕ-вырттăрĕ те, парр! тивсе карĕ (или: парлатса тивсе карĕ). || Подр. быстрому воспламенению. КС. Кĕпи парах тивсе карĕ; тата кĕпи хыпса карĕ (вообще вспыхивание материи, соломы, сена). Якейк. Парах или пар.
подр. звуку, который получается от сухого сыпучего тела, напр. муки и т. п. N. Типĕ япала çине алăпа чышсан, паштăрт кĕрсе каять (напр., мука, мел), паштăр сирпĕнет. || Подр. скаканью по мягкой пашне? ГТТ.
все наличное, все имеющееся. Пшкрт. Манăн мĕн пур япалине (вещи). Кан. Пит-куç çăвакан çĕрте мĕн пур çемьине (для всей семьи) пĕр алшăлли çакăнса тăнă. ТММ. Мĕн пур унпала, типĕ пăтă çупала.
порăн (пуры̆н, поры̆н), жить, существовать, обитать, проживать. Орбаш. Мĕшĕн кунта пур çын та чул пулса пурнаççĕ (обращены в камень), мучи? тет. Ст. Шаймурз. † Пурăнас та мар çакă пурăнăçа, хамăр савнисене илес çук. НИП. Манăн чĕлхе, Шупашкарта нумай пурăнса, Шупашкар евелле кайнă пăртак. Сятра. Порнас текен порниман, тет, вилес текен вилимен, тет. Яргуньк. Унтан упапа шуйтан тухса тарсан, пӳрте кĕчĕ, тет те, халĕ те пулин хĕрпе икĕшĕ пурăна параççĕ (живут себе), тет. Тюрл. Маленьких забавляют, перебирая пальцы: — Епле пурăнас? — Пурăнăпăр-ха! — Кивçен илес? — Кивçен илсен, парса татасси. — Çиес те тарас! Альш. Темĕскерле вăл енчи çынсем тутарсем евĕрлĕ, мăкшă-ирçе манерлĕ пурăннăн туйăнатчĕ мана. Календ. 1993. Çапла ытлашши укçана кая-кая хурса, пĕр майлă пурăнакан çын та пайтах укçа пухма пултарать. Чет. Пути. Пирĕн асатте ĕмĕрне çапла пурăнса ирттернĕ. Эпĕ те çапла пурăнсанччĕ! тенĕ. Халапсем 31. Пурăнсан, юрать ĕнтĕ. Очень рад, что вы в добром здоровьи (ответ на приветствие). N. Халĕ те типĕ алăпах пурăнат. Она и до сих пор остается сухорукой. Кратк. расск. 18. Аçăр пурăнать-и сирĕн? тата тăванăрсем пур-и? тесе, тĕпченĕ вĕсенчен. Юрк. 24. Епле, Василий Васильевич, аван пурăнатна? N. Выльăхсем пурте пурнаççĕ, лашасем пурте пурнаççĕ. Орау. Эй, ухмах, пурăнчĕ-çке çав! Ах, как он роскошно жил! Регули 823. Эп конта пор(ăн) нăран та коримастăп она. Ib. 667. Вăл порăннă пӳрт çакă. Трхбл. «Пурăнатра?» — «Пурăнатпăр та, витĕр курăнатпăр" (Старая острота). ЧП. Пирĕн пек çамрăк, ай, ячисем пурăна киле ăс илеççĕ. ГРМ. Пурнан ĕмĕрте те (в жизни, на жизненном пути) миçе тĕрлĕ шутламалли ĕç те пулать. Кан. Ку хула ларнă вырăн шыв тĕлешĕнчен чухăн пурăнать (лишен воды). ЧС. Пурăннă кунăнта та (в течение твоей жизни) лайăх тумлантараймарăмăр пулсан та (тебя), ан ӳпкеле, ачам! (Плач матери о покойнике). Шибач. Конта, тет, пор-и тет, порăнакан? Здесь есть живущие? Пшкрт. Лайăк порнаттăр-и? — Лайăк халĕ, хусамăр лайăх-и? — Пер те (= эпĕр те) лайăх халь — Лайăк полсан, этлеме (= итлеме) те лайăк. Этем йăх. еп. пуç. кай. 102. Этемĕн пĕр йăхĕ аслашшĕсенчен упăтĕленсе пырса, пурăнма меслетленсе пынă, тепĕр йăхĕ этемленсе пынă. Юрк. Хулара пурăнсаттăм, хулари пурăнăç пит кансĕр пулчĕ. Орау. Мĕлле, аван пурнатри? — Пыратчĕ те-ха, ĕçĕ-халĕ ăнса пымарĕ-ха. N. Хурĕ калать: мана мăн шыв пулсан, пурнап эпĕ, тенĕ. Шемшер. † Ялта тӳрри порччĕ ман: мăн-çын пĕлесрен порăнмарăм. N. Эп ĕлĕк килте пурăннăрах чухне çил армансем çукчĕ. || Существовать, быть целым. Шел. П. 62. Çавăнпа ку япаласем çапла нумай пурăнаççĕ. Б. Олг. Ойăх порнат вăтăр кон. Вăл ик эрне толат, ик эрне çитсен катăлат, пĕчĕкленет. Хӳел пĕтме пĕлмест, порнат пер шотлах. КС. Эс унта кайсассăн, вăл пурнатне (-т'н'э), нурнмаçтне (-с'т'н'э) пĕлсе кил-ха. N. Ну, сывă пул, как-нипуть сывă пурăнмалла пул. || Обходиться. Кан. Пӳртре харпăр хăй алшăлипе пурăнаççĕ. || Находиться. N. Манăн пилет санра пурăнат-и? N. Йысни вăрçăрах порнать N. Вунă кун пурăнса тух. || Намереваться. Ск. и пред. 63. Тата çитменнине Кĕтерне те илесшĕн пурăннă тахăçантанпах. | Состоять (в должносги), служить. Н. Карм. Эпĕ халĕ хамăр ялта, Хурамалта учитĕлре пурăнатăп. N. Эс конта мĕн патĕнче порăнатăн? Орау. Ун панче порнат. У него служит. Баран. 83. Асли (старший) хуçа вырăнĕнче (за хозяина) пурăнать || Страдать (болезнью). N. Ĕслĕкпĕ порнап. N. Хам вар-виттипе пурăнатăп. || В чувашизмах. Якейк. † Ялти ыр хĕр пирн варличчĕ, порнас-илес тенĕ чох, тăрса йолчĕ — мĕн тăвас? N. Вĕсем пурте пурăнас-тăвас пулсан, хире нимĕнле тырă та акса илесси пулмĕччĕ || В качестве вспомог. гл. N. Вăл вĕт этем осалли, çынăн йоннеççе (= йонне ĕçсе) порнать. БАБ. Вăтăр çула çитичченех вăл утмасăр пурăннă (не мог ходить), тет. Трахома. Упăшки шăлакан алшăллипе арăмĕ те пĕр тиркемесĕр шăлса пурăннă N. Лаша эрне çухалса пурăнчĕ (пропадала неделю). Юрк. Кăпирнаттăр, пире кунта тĕрмере питĕ начар çитерçе пурăнаççĕ, тархашшăн авантарах çитерсе пурăнма хушса хăварсамччĕ. Ib. Чăвашсем ĕлĕкренпех выльăх-чĕрлĕхсем ӳстерсе пурăннă çынсем. Кан. Талăкра пĕрехçех сăвса пурăннă хыççăн, пĕр кунне сăвмасăр сиктермелле.
(азаб эрн’и), hebdomas ante pascham, страстная неделя. Альш. и др. Календ. 1904. Ку типĕ çумне тата асан эрни типпи хутшăнать. К этому посту присоединяется еще пост на страстной неделе.
(c̚’ыварн’и), dies dominica, quam sub-sequitur çăварни, воскресенье перед масляницей. Череп. Ст. Чек. Аслă çăварт — первое воскресенье на маслянице; кĕçĕн çăварт — прощеное воскресенье. Ib. Аслă çаварни кунĕ. Баннова. Аслă çăварни — последнее воскр. перед масл. н.; кĕçĕн-ç. — прощёное в. || In quibusdam diaiectis significare audio diem dominicam, quae est ultima ante аслă типĕ. Говорят, что в некоторых диалектах аслă çăварни — прощеное воскресенье, а воскресенье перед масляной — кĕçĕн çăварни. По моим записям, в Якейк. мăн çăварни — прощеное воскресенье; в Чув. прим. о пог.: аслă çăварни кунĕ ăшă пулсан, тырă пулать «если в прощальное (sic!) воскресенье будет тепло, то уродится хлеб». Однако возможно, что это ошибка.
, поç, (пус, пос), голова. N. Чăхă пуç орлă вĕçсе каçса кайсан, лайăх мар, теççĕ. СТИК. Пуç сăрăлтатса карĕ. Ib. Питĕ хытă ывăнсан е чирлесен, юн вĕрипе пуç сăрăлтатса тăрат. Ib. Хур пуçне кил хуçи çиет, мĕншĕн тесен вăл кил пуçĕ. (Обычай). N. Ах, пуçăм (головушка) ыратать. Кама 47. Капла пуçа тăратса ларни те юрамасть. Ib. 16. Пуçна пулашшĕ япала! Ib. 5. Пуçна тивтĕр юлашки. Намăссăр, йытă! Шалчу тулĕ-ха. Ачач 34. Хирĕç-мĕн пулсан, ырă ятпа чĕнсе, çĕлĕк илеççĕ. Пуç таяççĕ. Ерк. 6. Кам илтмен ун çинчен? Кам курсан пуç таймасть? Альш. Пуçу ыратат-им? (Сочувствие). Кан. Хĕрарăмсем пуç çинчен пĕркенме пăрахнăшăн хĕсĕрлекен çын. Изамб. Т. Вĕсем пуç ухашшĕн анчах шыв вĕретеççĕ. N. Çав хĕрсем пурте çара уран, юне(в др. говорах: йӳле)-пилĕк, çӳçне-пуçне тустарса, пуçне ухса пыраççĕ, сиккелесе. Орау. Пуçу, çан-çурăму пĕçермест-и? Вĕриланса выртмастăн-и? С вами жару нет? С вами жар? Ib. Пуç, çан-çурăм пĕçерсе çӳрет; вĕриланса çӳретĕп. Якейк. † Сарă хĕрсем амăшне виçĕ сомах калăпчĕ, виççĕ пуçран шăлăпчĕ хĕрне сарă тунăшăн, хĕрне корса па(л)лăпчĕ, тытса тота тăвăпчĕ. Ib. Мĕн пуçа пăркаласа тăран-ка? Сан çия çавах никам та пăхмаçт. Каша. † Хрантсус явлăк пĕчĕкçĕ, пĕчĕкçĕ те, пуç тулли. N. Ирхинеччен ту, атту сан пуç, ман хĕç, тесе калать, тет. Скотолеч. 33. Сурăхăн пуçĕсем, хăлхисем, тутисем, шăмă сыпписем пăсăлса, кĕсенленсе каяççĕ. N. Ирхине тăраççĕ, тет те, хуçийĕн пуçĕсем шыçса кайнă, тет. Толст. Пуçĕ çине йăванса кайрĕ. ЧП. Пире тăван кĕтет, хай, чыспала, чӳречинчен пуçне, хай, илмесĕр. Ала 8. Хĕрсем уна курсассăн, пур те чӳречене пырса пуçĕсене чикнĕ. Альш. † Çак тăвансем патне килсессĕн, çамрăк пуç çĕклейми си куртăм. Альш. Пуçа сĕлтĕпе ухас. Надо голову мыть щелоком. Скотолеч. 34. Сурăха пуç çавăрăнакан тăвакан хуртсем йытă ăшĕнче пурăнаççĕ. Сред. Юм. Пуç çавăрнакан сорăх пик (как шальная овца), ниçта кайма аптраса çӳре парап вит (повышение голоса на çӳре). N. Пуçа тăратса ларат. Орау. Арпус пуç (гололобый), лашăна çавăтса кайĕ ак. Йӳç. такăнт. 24. Пуçна çапса çурам. N. Тата каллах çав сăмаха кала-ха, поçна çапса çорам! Тим. † Эрнекунпа шăматкун — пуç кăларми тăман кун. N. Поç патне тӳрех кайрĕ. Сред. Юм. Пуçран çапнă сôрăх пик çӳрен çанта ним пĕлмесĕр, çынсĕм мĕн сăмахланине те пĕлместĕн. Ib. Пуçа çĕклемесĕр вырать. Жнет до того торопясь, что голову не поднимает. Ib. Пуçа та касса кайĕç ôн ачисĕм. Очень злые, так что и голову отрубят. Ib. Мĕн халь, пĕр пуç, пĕр кот, кăçта савнă, онта кай. Ib. Пуç патне пыра пуçларĕ (ӳсĕрĕле пуçласан калаççĕ). IЬ. Пуçна персе шăтарăп. Голову расшибу. КС. Пуçа ăш(ă) тиврĕ. Угорел. Изамб. Т. Пĕлтĕр акă тырă та ĕлкĕрмен, ĕçсĕр халăхсем (бездельники), тыр вырма тухмалла, тесе, туррăн пуçне ыраттарнă, çавăнта тыр вырма тухас уммĕн, тырра пăр çапса кайрĕ. Ib. Усемпе ĕçсе ман пуçа тата ытларах кайрĕ. Орау. Кил-ха эс, эп сана пуçна касса ярăп (это говорят редко, или: пуçна çапса çурăп, или в Рак.: мăйна пăрса ярăп). Ты вот приди-ка, я тебе башку-то сверну. Ау 46. Ку ачасем мана кирлĕ мар, вăсене аташтармасан, ман пуçăм е хыçăм, тенĕ. Ib. 52. Аташтармасан сирĕн пуçăр, ман хыçăм, тенĕ. О сохр. здор. Ун пек тăвасси те хĕнех мар, пуçра пур çын ăна часах тума пултарать. N. Пуçĕсене пыра пуçларĕ (стали хмелеть), курнать. Собр. Çурăхсене час-часах, пуç çаврăнакан пулсан, сурăхинĕн пуçне картана алтса пытарсан, ӳлĕмрен сурăхсене пуç çаврăнакан пулмас, тет. Якейк. Пуçа çырнинчен иртимăн (судьбы не избежишь). Пуçа тем çырнă, штан пĕлес. Шорк. Поç çавăрннă сорăх пек (гов. о человеке со слабой памятью). С. Алг. Тĕл пултăмăр урхамах, пуçне тăсма ал çитмест. Орау. Курăс касма кайиччен çак пурана каскаласа пĕтересчĕ: ытла пуç çинче тăрать (давно уже надо было сделать, дело не терпит). Ib. Пуçа килсен пушмак, тит, пултараймасан та пултарăн. Если надо будет, то сможешь. Йӳç. такăнт. 35. Ĕç, кум, хам пуç пур чухне! Сред. Юм. Пуç умне çитсен, пуçа кăшăл тăхăнать, тет. (Кил-пуç çынни пулсан, пурне те хăй пĕлет вара, тессине калаççĕ). || Глава. N. Вĕсенчен пĕри, чи усалли, юрăхсăрри, Авимелех ятли, пуçа тухнă та, тăванĕсене пурне те вĕлерсе пĕтернĕ. Ала 63. Сирĕн çие çак çынна пуç турăмăр. Мы сделали его над вами главою. N. Йĕксĕк пуçĕ! (брань). N. Хăш çĕрте халăха пĕр çын пуç пулса пăхса тăрать, хăшинче тата халăх хăйне хăй пуç пулса патшалăха тытса тăрать. Полтава. Орлик ятлă çыруç — пуç. «И Орлик гетманов делец». Орау. Пуç пулса çӳрет?! Кам эсĕ вара капла, ял хушшинче пуç пулса çӳрен. Кармалы. Арçын пуç хĕрарăм пуç мар. N. Хăй пуç пулма çӳрет. || Индивид, личность. N. Пĕр пуçпе укçана çтă чикет. Пĕр пуçупа укçана çта чикетĕн. N. Те пуç (сам человек) каялла киле тавăрнать, те тавăрăнаймаçт, тесе (дума уходящего на чужбину). N. Хăйсенĕн пуçĕсене пит асла хураççĕ. Истор. Лайăх пурăннă чух пуçне пит асла хывнă, пуçа хĕн килсен, тӳрех хăраса ӳкнĕ. Пазух. Ан хапсăнăр тĕнчен мулĕсене, çылăх пулĕ çамрăк пуçсене. || Конец. Орл. I, 281. Пĕр пуç çăка, тепĕр пуçĕ юман, варинче мăкăр. (Çапуççи). Альш. † Чӳречĕре уçса ярăр: алшăлли пуçĕ курăнтăр. Ib. Сĕтел пуçне, сак çине лартаççĕ вĕсене. N. Сĕтел пуçне иккĕшне арăмĕпе ура çине тăратса... N. Сĕтел пуçне, урлă сак çине ларса... Б. Олг. Çанта лапка поçне каþăмăр, колач çисе ларатпăр. В. Ив. Хăшĕ тата вăрлăх валли кăшăлăн пуçне уйăрса илеççĕ. N. Вăл пĕренерех тунă ахаль пӳрт майлах: тăватă кĕтеслĕ çурт пек ларать; анчах унăн çумне икĕ пуçĕнчен икĕ пура пураса çыпăçтарнă. Ст. Чек. Хутăн пĕр пуçне шĕвĕр тăваççĕ, ăна хăлхана лартаççĕ, тепĕр пуçне вут тивертеççĕ. Орау. Икĕ пуçпе те пĕр пекех йăванса анса ӳкрĕ (упало плашмя). Янш.-Норв. Варĕнчи йăлтăрка, икĕ пуçĕнче (по сторонам ее) мерчен шăрçасем (на нитке). Цив. Тата пĕр çăмарта илсе, ăна пĕр пуçĕнчен хуратаççĕ. Торп-к. Унтан пĕр пуçĕнчисем тепĕр пуçĕнчи ачанăн алли айăн тухаççĕ. N. Пуçĕнчи, на его конце (амбара). Регули 1164. Пĕр вăрман поççĕнчен кĕрсе, тепĕр поçне каç полăрах аран тохса. Ib. 1165. Пĕр орам поççĕнчен кĕрсе, тепĕр поççĕнчен тохрăм. Пшкрт. Ял поçăнчан ял поçна, от одного конца до другого. Янш.-Норв. Вăл масар пуçĕнчен пирĕн ял хушшине питĕ тарăн типĕ çырма анать. N. Маншăн пусан, кăçта кайсан та пĕр пуç (один конец). || Боковые стороны (концы) строения. Ст. Чек. Кĕлет пуçĕ, лаçă пуçĕ, ăрамра кĕлет пуçĕнче; алăк айĕнче, кĕлет пуçĕнче: сыснапа пĕтернĕ пуçĕсене, е вырăна урлă май пуçне калаççĕ — в противоположность кĕлет умĕ, кĕлет хыçĕ. Ачач 82. Пурте лаç пуçĕнче выртакан çăка каска çине лараççĕ. Кильд. † Пирĕн пӳрт пуçĕнче-улма йывăç, турачĕсем çинче чĕкеç чĕпписем. Чиганар. Вăсем кĕлеткисене пӳрт поçне çакаççĕ. Ib. Пӳрт поçĕнче çор çăкăр çакăнса тăрать. (Уйăх). || Перед. Яргуньк. Эпĕ пуçа çуна пуçне чиксе те, малалла пăхман. | Начало. N. Çавăнпа вăл çыру пуçне адрĕсне çырас пулать, тет. Ст. Чек. Уйăх пуçĕнче (в начале месяца) чӳк тунă. || Вершина, верховье. Альш. † Çичĕ çырма пуçĕнче çырла нумай, çĕр сахал. V. S. Çырманăн çӳлĕ пуçĕнче курăк аван ӳсет. ТХКА 39. Тарăн çырма пуçне вăрманта пирĕн сыснасем хăйсене выртма шăтăк чавнă, тет. || Голова (сахара). Изамб. Т. Пĕр пуç сахăр. Ib. Сирĕн миçе пуç сахăр? || Голова (о скотине). N. Çичĕ пин пуç вак выльăх. || Семья пчел. ТХКА 65. Вунă пуç хурт усрарăм. Вуннăшĕ те арчаллă вĕллеччĕ. ТХКА 5. Вунă пуç хурт усраттăм. Вуннăше те арчаллă вĕллеччĕ. || Колос. Менча Ч. Пӳне Атăл хăмăш пек, пуçне чакан пек, çăмарта хĕрли пек тутлăхне парăсăнччĕ. (Моленье). Хăр. Паль. 40. Пуç сăхакан ыраш, тата шавласа выртакан шывсем çинчен камăн илтес килмĕ. Икково. Орпа поç прахать-и мĕн, ста каян васкаса; тепĕртак ларсан, орпа поç прахма поçлать. ЧП. Пуç пăрахать (урпа). Ib. Шур пуç кăлар (пиçен). Пазух. Анкартисем хыçне кантăр акрăм, вăхăт мар-ши пуçне татмашкăн. || Головка сапожная. Чем люди живы. КС. Атта пуç сыптарас. || Волосы. N. Пуçа кастартăм та, çăмăллăнах туйăнчĕ. || Жизнь. ЧС. Эсĕ пирĕн сăмахăмăра итлемесĕр ху пуçна ху çухатăн. Байг. † Пуçă каймĕ тантăш, мулă кайĕ, вăрласа ил савнă хĕрĕсе. Лашм. † Пирĕн пуçа çини эсĕ мар мĕн. Ст. Шаймурз. † Епле хăйсене хăйсем шеллемеççĕ, пуçĕсене хĕрхенмеççĕ. Б. Хирлепы. Эсĕр-и ман пичисен пуçсене çакансем (= çиякансем, çиекенсем, т. е. губители). N. Эпĕ вунă çула пуçăма ярам. Баран. 65. Этемсем ушкăнĕ-ушкăнĕпе çулăмран тухса тарнă. Хăшĕ пуçне хăтарасшăн чупнă, хăшĕ çавăнтах вилĕме кĕре-кĕре ӳкнĕ. Ib. 56. Харăс чарăнаççĕ: пĕтнĕ пуç пĕтнĕ, ăçта кайса çухалмасть тесе, тĕпĕ курăнми тарăн çырма урлă сиктере параççĕ. Ib. 31. Пилĕк пус ман пуçа çирĕ. Пилĕк пусран пуçласа, ак мĕн курмалла пултăм. N. Ку вăрçăран пуçа исе тухса пулать-и? Ст. Шаймурз. Тархасшăн илсе ан кил, пуçма çиетĕн ĕнтĕ, тет. Пожалуйста не приводи ее, а то погубишь меня. Сунт. Аттесене хирĕç пулса, çакăнта килсе (замуж) пуçа çирĕм. Бгтр. Вăсам малтан вониккĕн полнă, кайран пĕри хăй поçне çинĕ, тенĕ. N. † Хурăн тăрне хурт çирĕ, манăн пуçа эсĕ çирĕн (кĕрӳшĕ). К.-Кушки. Чун юратман ачаран пуç хăтарса пулмарĕ. N. Çĕмĕрĕлме кай, çунса кайтăр, ман çамрăк пуç çухалчĕ. Собр. Вăттисĕн сăмахне итлемесен, пуçне çухатать, теççĕ. || Благодарение. Хурамал. || В чувашизмах. Орау. Вулани пĕртте пуçа кĕмеçт (ничего не идет в голову). Ст. Ганьк. † Ах, аттеçĕм, аннеçĕм! Шухăшла-ха пуç тавра: манран мĕскĕн ачу çук. N. Манăн пуçа касса ан çӳретĕр, килте пурăнтăр. N. Шухăшлассисем килсен те, тĕпĕ-йĕрĕпе шухăшласа, пуç тавăра çавăрса илме пултараймаççĕ. Альш. Хĕрĕ каланă: эсĕ лаша тĕсе аслаçăна хăй пуçне вĕрентрĕн, тет. Т. Григорьева. Пуç тавра шухăшламасăр ĕçе ан тытăн, теççĕ. (Послов.) Рак. Турă сывлăх патăр та пуçăра (пусть даст вам здоровье). N. Çамрăк ача çамрăк пуçĕпе ватă çынсене вĕрентет. Ск. и пред. 93. Пуян хĕрĕ пуçупа мĕншĕн çапла хăтлантăн? Рук. календ. Прокоп. Мишер пуçĕпе мишер те, таса тумасан, арăмне: эсĕ чăваш арăмĕ пек хытланатăн, тесе вăрçать. Юрк. Авă эпир мар, улпут пуçĕпе чиркӳ тĕлне çитсен, çĕлĕкне хывса илсе, сăхсăхса илет, тесе калаçчăр, тесе шухăшласа, малти чиркӳсем тĕлне çитмессерен, пуçĕнчи çĕлĕкне хывса илсе, чиркӳ çине пăхса сăхсăхса илет. ГТТ. Пуçне ниçта кайса чикеймес. Трхбл. Епле эс учитĕл пуçупа веренмен хĕре илсе ятăн? — Е, пĕррелĕхе пырĕ-ха. ЧС. Эсĕ халĕ çамрăк пуçупа халиччен çук йăлана туртса кăларатăн ĕнтĕ. Урож. год. Вăл хăй ватă пуçĕпе суха касси йĕрĕпе кун каçачченех утать. Н. Карм. Пит пуçа йывăр киле пуçларĕ (на должности). N. Чипер сывă пуçпа кайса килĕ вăл. N. Чĕр пуçăмпалах çĕр айне кĕрсе выртасчĕ. N. † Пуçма ятăм ирĕке сарă хĕрсем суйлама. Альш. † Сирĕн пекех лайăх çын халь умĕнче, сĕтел умне тăрса юрлаймăп: кĕçĕн пуçма асла хураймăп (хываймăп). Ib. Пуç кăна сыв пултăр: пуç пулсан, пурăнан вара, теççĕ. С. Айб. † Ай-хай пуçăм çамрăк чунăм, тата мĕн курасси, ай, пур-ши? Емельк. † Эсир те ватă, эпĕр çамрăк, сире пуçапмасан, пуç пулмаçт. N. Тин пирĕн пуç пĕтмели килет. (Из письма). Изамб. Т. Мĕн тăвас тен: ӳстерĕ çав, пуç çине ӳксен (если так пришлось, воспитает). N. Вĕсен пуç пурăнăçĕнче ĕмĕрлĕх савăнăç пулĕ. ЧС. Сана, хамăр пуç пурăнсан, çулталăкран тата чӳклĕп. (Из моления). Ib. Ача-пăча сăмаххине итлесессĕн, пуç та пĕтĕ. (Гов. мать). N. Пĕтĕм пуçĕпе йĕрсе ячĕ. Ск. и пред. 61. Çавăнта никам та ирĕклĕ пуçпах Мăншу çынĕнчен анакансем çук. Сред. Юм. Пуçа йытта хывнă та, чирлĕ тесе вырта парать вит, хăйĕн-ха нимĕн те ыратмас. N. Хам умра темĕскер, çавра çил пек, юра сирпĕтсе ман умалла тӳрех, пуç каснă пек килет; хăранипе хăйне хăй пĕлмест.
лутошка. Собр. Султангул. † Шыв хĕрринче пушшиççи, типĕ, тесе, ан хуçăр.
(пы̆гы̆лт), подр. прерывистому действию. КС. Лаша пăхне пăкăлт-пăкăлт кăларса пăрахать (типĕ апат çисассăн, катăкăн-катăкăн сыснă чухне). || Подр. перекувырканью. Сред. Юм. Пĕчик ача чипер ларнă çĕртех пăкăлт (= мăнкăлт) чикĕнсе кайрĕ. || Подр. бульканю. N. Сарлака çăварлă чернил савăче çине ывçă тупанĕпе пуса-пуса пăкăлт-пăкăлт тутарать. || О тупоконечном предмете. СТИК. Пуклак пуçлă япалана: унăн вĕçĕ пăкăлт пĕтет, теççĕ (напр., тукмак пуçĕ пăкăлт, пуслăх пуçĕ пăкăлт, вообще у предметов толстых, имеющих некоторую округленность конца). Хăш çыннăн алли пăкăлт пулат (без кисти, урод). Пӳрне те, вĕçне татсан, пăкăлт пулат. || См. МКП. 107.
(пэ̆лэ̆т, пӧ̌л'ӧ̌т'), небо. Г. А. Отрыв. † Кунĕсем пĕр уяр, кунĕ уяр, уяр пĕлĕт хушшинчен çил вĕрет. N. Хăш чухне пĕлĕте çумăр пĕлĕчĕсем хупласа илеççĕ. Сунт. Пĕлĕтелле пăхса тĕлĕрнĕ. Ст. Чек. Пĕлĕт ĕлĕк çĕртен инçе мар пулнă, пĕри авал аслăк çине хăпарнă та, ача пăхне çăккăрпа шăлса хĕстерсе хунă, вара пĕлĕт вуник сутка мĕкĕрсе хăпарнă, тет. БАБ. Ĕлĕк пĕлĕт пит лутраччĕ, тет: аслăк çӳлĕшĕ анчах пулнă, тет. N. † Çĕнĕ пӳртĕн тĕтĕмне пĕлĕт илет парнене. N. Пĕлĕт таса. Небо чисто. ГТТ. Пĕлĕт çичĕ хутлă, пĕлĕт хуппи уçăлать, кăвак хуппи уçăлать, пĕлĕт тарать; пĕлĕт çийĕ, айĕ, кăвакĕ, тĕттĕмĕ, хура, сарă, сивĕ, ăшă. N. Касăрмара мар, пĕлĕтпе тан сăрт тăринче окопра выртатпăр. N. Пĕлĕт туртса килет. Небо затягивает тонкою пеленою. Ст. Чек. Пĕлĕт çинче пĕр пĕлĕт çук. На небе нет ни облачка. Орау. Пĕлĕт тăрнче (тăрне) шыв та юлмарĕ пуль: çăмăр пит нумай çурĕ. Юрк. Пĕлĕт аякра тĕтрелĕ курăнсан, уяр пулат. Ачач 110. Чечексем нумай çĕре чăсăлса выртать те, кăвак пĕлĕтелле пăхма тапратать. Ал. цв. 3. Унăн витĕр пăхсан, мĕн пур пĕлĕтри илем курăнтăр. Чув. пр. о пог. 166. Пĕлĕт хăймаланать, небо принимает молочный цвет, сметанится (от хăйма — сметана, сливки). Нельзя ли видеть здесь подобие «забеливания» щей молоком или сметаной? || Облако, туча. N. † Тăваткăл шур тутăр вĕçтернĕ чухне, уяр çанталăк пĕлĕт туртрĕ. Чăвашсем 20. Тата телейлĕ çын пĕлĕт (облако) тупат, тет. Вăл пĕлĕт пит выйлă çумăр çуса кайсан тупăнат, тет. Вăл çумăр çунă чух çумăрпа пĕрле ӳкет, тет. Вăл сутĕн (студень) евĕрлĕ çеп-çемçе те, анчах пит шурă пулат, тет. Ăна тупсан вара кĕленче савăт çине ярса усрама кирлĕ, тет, вăл кĕленче çинче, çумăр пуласса сиссен, хăпарса каят, тет, уяр пуласса сиссен, типсе лапчăнса, пĕрĕнсе каят, тет. Çав пĕлĕт тупнă çын, аллисене çав пĕлĕтпе сĕркелесен, вăл çынна вара ĕç патĕнче никам та ĕçлесе çитереймеçт, тĕт: вăл çын ĕçе пит хăвăрт тăвакан пулат, тет. Б. Олг. Пĕлĕт аякран йохсан, сомăр полат. Шел. П. 18. Ӳсет пĕлĕт ӳснĕ пек халь (чит. халĕ) унта вăй-хăват. IЬ. 34. Тĕрĕксемпе малашне пĕлĕт (не пĕлĕш?) пекех ӳсеççĕ. Дик. леб. 40. Хура пĕлĕт хупласа килет. Собр. Çăмăр çусан, каçпала уяртсан, çĕрле уйăх пĕлĕт айĕнче тăрсан, хура шăнасем куç çине ларсан, ыран калах çăмăр пулат, теççĕ. IЬ. Уйăхсам тĕлне пĕлĕт туртсан, пире асăнмасăр ан тăрăр. Нюш-к. Инçетре пĕлĕтсем кăвакарса кайнă. Аслати ăлтать, çиçĕм çиçет. Шăна чир. сар. 17. Апат çиекен пӳлĕмсенче тасатман пулсан, шăнасем яланах пĕлĕчĕпех вĕçсе çӳреççĕ (целыми тучами). СТИК. Пĕлĕтсем ĕне чĕлхи пек пулчĕç. Облака расположились узкими полосами, оставляя промеж себя синие полосы чистого пространства. Изамб. Т. Хĕвел тухăçĕ хĕрелсе пĕлĕте ларсан, çумăр пулат. IЬ. Эпир кĕтме тухас каç (каçпала) пĕлĕт хупласа илчĕ. IЬ. Ав пĕлĕт хăпарат. IЬ. Пĕлĕт шăват (двигается); пĕлĕт хăпарат (поднимается); пĕлĕт туртат (близко к дождю). IЬ. Пĕлĕт çинелле пăха пуçларăмăр. Шел. 72. Хурт-хăмăрсем... çӳçе кăчăкисене пĕлĕт пек сырса илсе... сĕрлеме... тытăннă. Шурăм-п. Кĕвенте çăлтăр патĕнчен пĕр пĕлĕт татки иртсе кайнине астăвса пыратăп. IЬ. Иртнĕ каç ала-çăлтăра пĕлĕт пусса илчĕ. N. Пĕлĕт çинче хура пĕлĕтсем юхатчĕç (шăватчĕç). По небу неслись тучи. ЧС. Вара пĕр çумăр пĕлĕчĕ тухрĕ. Ст. Арабоси. Пĕлĕтсем анчĕç. Нависли облака. Альш. Пĕлĕт чупат. Облака несутся. Ст. Шаймурз. Хĕрарăм патша, пыра-пыра, икĕ пĕлĕт хушшине пырат, тет. Чув. пр. о пог. 2. Хĕвел пĕлĕте ларсан, пĕлĕтлĕ пулать, çанталăк йĕпене каять, çăмăр пулать. Если солнце садится в тучу — будет облачно, погода к ненастью, будет дождь. IЬ. 167. Пĕлĕт каркаланать, облака связываются. Пĕлĕт ярăмланать. Небо делается полосатьм. Пĕлĕт ярăмланать — означает также полосы дождя, видные на горизонте. Сущ. названия сложн.: çӳхе ярăмлă — перисто-полосатые; сайра ярăмлă — перисто-кучевые облака, расположенные рядами. IЬ. Ярапаллă пĕлĕт, облако бахромою; особый вид перистых облаков, образующийся при восходе и закате солнца. При этом наблюдается следующее: при закате облака образуются на западе, идут от солнца, образуя длинные, загнутые на конце ветви, при восходе вместо этого они образуются на востоке или юге; бывают алые. Обыкновенно бывают эти облака в сухое и тихое время. Если при восходе они очень красны — к дождю. После восхода они пропадают. IЬ. Вĕçкĕн пĕлĕт, щеголеватое облако. IЬ. Кăтра пĕлĕт, кудрявое облако. IЬ. Сайра пĕлĕт, редкие облака, отдельными клочками. IЬ. Çăмăр пĕлĕт(ĕ), туча, дождевое облако. IЬ. Тикĕс пĕлĕт, плоское облако. IЬ. Типĕ пĕлĕт, сухое, бездождное. IЬ. Хытă мар пĕлĕт, пушистое, размытое облако. IЬ. Хулăн пĕлĕт, тачка пĕлĕт, толстое облако. IЬ. 168. Сурăх çу пек пĕлĕт, как баранье сало (на щах), мелкие высокие кучевые облака — к вёдру. IЬ. Кăпăш пĕлĕт, рыхлое облако, как вата, с нерезкими очертаниями (противоположно хытă). IЬ. Хурт карасĕ пек пĕлет, как пчелиные соты, появляются перед обедом. Если из них образуются синие облака, не особенно толстые — к дождю, а если пропадают — к вёдру. IЬ. 166. Çӳхе пĕлĕт, тонкие облака, сквозь них видно голубое небо; бывают различной формы; кажется, перистые облака. IЬ. 3. Хĕвел хулăн пĕлĕте ларсан, тепĕр куннех çăмăр пулать. ТХКА 11. Савăт хашлат, труписенчен кăвар, тĕтĕм тухса, кăвак пĕлĕтпе хутшăнать. Савăт тĕтĕмĕ кăвак пĕлĕтпе тĕнчене сарăлать. Ачач 71. Çӳлти, çич хут пĕлĕт тăрринчи илемлĕ рай. N. Паян кунĕпех пĕлĕтсем юхаççĕ. Сред. Юм. Çăмăр çуса чарăнсан, çăмăр пĕлĕтне: карланса кайрĕ, теççĕ. IЬ. Пĕлĕтрен çăмăр ярăмланса çуни корăнсан калаççĕ: пĕлĕт ярăмлана пуçланă. (Указывает на падение дождя в одном месте, как оно представляется на далеком расстоянии). Сред. Юм. Пĕлĕт таткаланса карĕ. (Çăмăр çуса чарăнсан, уçă вырансем курăна пуçласан калаççĕ). СТИК. Хĕвел анăçĕнче каçалапа пĕлĕтсем ярăм-ярăм тăраççĕ; е çумăр пĕлĕчĕ тăсăм-тăсăм тăрать — çавна: пĕлĕт ярăмланчĕ, теççĕ. N. Пĕлĕт пусса илет. Надвигается облако. Турх. Пĕлĕт также означает губку: пĕлĕт татăлса ӳкет!
(ан), descenders. Ds quolibet motu dicitur deorsum directo. Глагол, имеющий очень обширное значение и употребляющийся для означения всякого движения, направленного сверху вниз. По-рус. передается словами: спускаться, опускаться, сходить, слезать, съезжать, падать и т. п. Якей. Воç çанти çирмая анса шу ĕç. Сойди вон в тот овраг и напейся. Ib. Кошак кăмака (ă почта не слышится) çинчен анса тӳшек хыçне выртрĕ. Кошка слезла с печи и легла за периной. Ib. Çирмая аннă-анман пире чолпа пеме тапратрĕç. Не успели мы спуститься в овраг, как в нас стали кидать камнями. Ст. Чек. Анатсăн ан. Спустись (сойди, слезь), если хочешь. Альш. Сĕвен ку енни ялан та сĕвеккĕн анать. Ку енче Сĕвенелле унта-кунта çырмасем анаканнисем пур. Эта сторона Свияги всюду представляет покатость. На этой стороне, там и сям, в нее стекают речки. Завражная. Чăхсем кашта çинчен анчĕç. Куры слетели с насеста. Ib. Аптратса çитерчĕ, анма та пĕлмеçт. (Ita mulier queritur de viro suo nimis libidinoso). Ib. Сысна аçи пĕр хăпарсан анма та пĕлмеçт. Verres ubi semel ascendit ad descendendum tardissimus est. Сокращ. букв. 1908. Хурсем шыва аннă. Гуси сошли на воду. ЧП. Чупрăм та антăм эп аната. Я побежал и сбежал в низменность или: в нижний конец деревни (вообще в место, лежащее ниже того места, где был). Якей. Çирмаялла виçĕ ача анса карĕç. В овраг спустились трое малышей (или: парней). || Ire in loca inferiora. Также употребляется вообще вм. глагола итти, когда говорится о ком либо, идущем в более низкое место, нежели то, где он был. СТИК. Таркăнсем каçпа яла анса çăкăр илеççĕ, тет. Говорят, что беглые приходят вечером в деревню за хлебом. Ib. Кĕçĕр кашкăр аннă яла. Вечор в деревню приходил волк. Эти фразы относятся к селению, расположенному в ложбине речки, по обеим сторонам которой поднимаются отлогие холмы. Изамб. Т. Çынсем кăнтăрлана ана пуçласан ку лашине тăварчĕ те урапине кӳлсе киле ялсе тавăрăччĕ. Когда другие стали уходить домой полдничать, он выпряг лошадь, запряг ее в телегу и уехал домой. Ib. Тырă вырнă чухне кăнтăрлана чей ĕçме киле анаççĕ. Во время жнитва уходят в полдень домой, пить чай. || Также говорят: „пасара ан“ (aliquo ad mercatum ire), пойти на базар, поехать на базар. Якей. Эс килес пасара ан, вара мана çăмарта хакне калăн. Ты приходи (или: приезжай) на следующий базар, и тогда скажешь мне, почем продаются яйца. Абаш. Паян мăн-акка та пасара аннăччĕ. Сегодня и тетка (старш. сестра матери) ходила на базар. || Praeterea de feminis dicitur, quae ad fiumen descendunt lintea lavandi causa. Также говорится о женщинах, которые идут на речку мыть белье и пр. Ст. Чек. Пĕр арăм çырмана кĕпе çума аннă, тет. Одна женщина пришла на речку мыть белье. Срав. Ст. Чек. Шыв арманне антăм. Я ходил на водяную мельницу (или: пришел на мельницу). || Descendere de arbore, de vehiculo, ex equo. О слезании с дерева и пр. Пизип-Сорм. Ларсан-ларсан каç пулчĕ. Каç пулсан, чилай тăхтасан, çĕрле пулсан манăн пата çăка хăвăлне темĕскер анать çĕмĕрттерсе. Анса çите пуçласан эпĕ ала (алла?) тăсса пăхрăм та, манăн ала (алла?) кĕчĕ-карĕ темĕскер хӳри. Долго я сидел, наконец наступил вечер. Когда прошло довольно много времени и наступила ночь, ко мне, в дупло липы, стал кто-то („что-то“) слезать, производя сильный шум. Когда он уже был близко от меня, я протянул руку, и в моих руках очутился чей-то хвост. Яргейк. Вут эпĕ мĕнле асап куратăп! Чĕрнели аннă пулсассйн тата пĕтеретчĕç мана, тесе каларĕ, тет. Вот я как страдаю! Если бы слез тот, который с когтями, то они изуродовали бы меня еще больше, сказал он. Панклеи. Хĕр кӳме çинчен анчĕ те кальлях кĕрсе карĕ. Девушка вылезла из кибитки и опять вошла. Альш. Эпĕ урапа çинчен антăм. Я слез с телеги. Орау. Ан часрах лашу çинчен. Слезай скорее с лошади. || Secundo flumine proficisci aut eum locum versus iter facere, ubi in mare aiiudve fiumen se effundit. Также спускаться вниз по реке или из стран, лежащих в верховье реки, к ее низовью. Юрк. Чул-хуларан çав пырса çитнĕ кунех вутлă кимĕ çине ларса Шупашкар хулине антăм. В самый день приезда в Нижний я сел на пароход и уехал в Чебоксары. Истор. Днепрпа анса Древлянсене хăйне пăхăнтарнă. Спустился вниз по Днепру и покорил древлян. Собран. З20°. Питĕрпуртан аннă пикесен пушмакĕсем çӳлĕ кĕлелĕ. У барынь, приехавших из Петербурга, башмаки с высокими подборами (каблуками). Ст. Чек. Çырма тăрăх ут çулма антăм. Я спустился по оврагу, чтобы косить сено. || In altum descendere, mergi, submergi, hauriri (palude). Также сваливаться, проваливаться, увязать. Абыз. Темскер çĕмĕрĕлсе анса кайнă, пĕтĕм çĕр чĕтресе кайнă. Что-то провалилось с грохотом, так что задрожала вся земля. Алекс. Нев. Пăр çурăла-çурăла анса темĕн чухлĕ çын шыва кайса вилнĕ. Во многих местах провалился лед, и множество людей перетонуло. Бол. Ильш. Чупса пынă чухне шăтăка анса кая пачĕ, тет. Когда он бежал, то вдруг провалился в яму. N. Çак халăхсем саланса пĕтиччен эпĕ чăтса тăраймарăм, хурама хăвăлне анса кая патăм. Я не смог продержаться (вися в дупле) до тех пор, пока этот народ разошелся, и слетел (т. е. провалился) в дупло вяза. Торай. Пĕр ĕне лачакана анса кайнă. Одна корова утонула (погрузилась совсем) в топком месте. Ст. Чек. Шурă япала таçта ăнса кĕчĕ. Белый предмет куда-то провалился. || Delabi (in arvum). V. пут. Также о пище, воспринимаемой желудком. Альш. Апат çинĕ-çемĕн анать. Чем больше ешь, тем сильнее разыгрывается аппетит. L’ appetite vient en mangeant. (Послов). || Occidere (de sole). Также заходить, закатываться (о солнце). Изамб. Т. Ул пирĕн патăртан хĕвел аннă чухне тухса кайрĕ. Он вышел от нас на закате солнца. ЧС. Каç пуларахпа, хĕвел анас чух. Çумăр пĕлчĕсем тухкала пуçларĕç. К вечеру, около заката солнца, стали кое-где показываться дождевые облака. || In aenigmate quodam de lunae radiis dictum invenio, pro eo, quod est fundi. Также падать (о свете месяца). Шаймурз. З97°. Чӳречерен йăс кĕвентепе чышаççĕ. (Уйăх çути анни). В окошко тычут латунным коромыслом. (Загадка: падение лунных лучей). || Defluere, delabi, decurrere, effundi (de aqua dicitur, de lacrimis, de lacte ex uberibus manante). Также стекать (о воде, слезах, молоке кормилицы и пр.). Образцы, 61. † Хапхăр умне аннă юхăм шыв, хăмăш касса кĕпер хывас çук. Текучая вода залила все место перед вашими воротами, так что нельзя намостить моста, нарезав тростника. Сельск. хоз. р. II. Шыв çӳлтен аннă чух унăн çаранне пырса çапăнать. Когда вода стекает сверху, то ударяется в его луга. Альш. Хурăнварта типĕ çырма: çур-кунне-кăна хиртен шыв анать, çула шыв çук унта. В Березовом Долу сухой овраг: только весною стекает туда с полей вода, а летом там бывает сухо. Изамб. Т. 40°. Çапла каласан ку туй ачин икĕ куçĕнчен кус-çӳлĕ анчĕ. Когда он это сказал, этот парень, сопровождавший свадебный поезд, заплакал. Календ. 04. Сăмсаран анмасть-и? Нет ли у нее (у лошади) течи из носа? Череп. Ман темĕскер сĕт анмас (lac me deficit), ача выçă пулĕ. У меня что-то нет (в грудях) молока; ребенок, наверно, голоден. || Extra ripas diffluere, разлиться (о реке). Орау. Атăл шывĕ аннă. Rha flumen alveum excessit. Волга разлилась. Ib. Упнер шывĕ аннă, тет. Кушлавăша çул картланчĕ ĕнтĕ. Речка Упнер, говорят, разлилась: дороги в Кошлоуши уже нет. || Advolare (de hirundinibus dicitur, quae redeunte vere de caelo descendere putantur). Также прилетать, о ласточках, которыя, по мнению чуваш некоторых местностей, слетают весною с неба. N. Якури таврашĕнче чĕкеçсем анаççĕ. Около Егорьева дня прилетают ласточки. Ib. Чĕкеçсем анман-ха, ăшăтма тивĕç мар. Не должно быть теплу, так вак ласточки еще не прилетели. Можар. Якурирен малтан чĕкеç ансан (Череп. килсен) çу сивĕ килет, кайран ансан ăшă килет. Если ласточки прилетят раньше Егорья, то лето будет холодное, а если после, то — теплое. Однако скажут: куккук килнĕ, прилетели кукушки, хура-курак килнĕ, прилетели грачи, и пр. || Praeterea notandae sunt quaedam figurae verborum singulares. Также в некоторых чувашизмах. Якей. Ут орине сĕлĕ аннă. Ст. Чек. Лаша урине сĕлĕ аннă. Лошадь обезножела оттого, что ее разгоряченную накормили овсом. Avena intempestive data pedes equi corrupit. Изамб. Т. Лашан урине шыв ансан шывра тăратаççĕ. Если случится опоить лошадь, то (лечат ее тем, что) заставляют стоять в воде. (Si intempestive data potio equi pedes corruperit....). Чув-прим. о пог. 168. Каçпа ăшă ансассăн (si vespere tepidior fuerit aer) çăмăр пулать. Если вечером станет тепло, будет дождь. Завражная. Тин ăшă анчĕ. Лишь тогда (или: лишь сейчас) стало тепло (в избе). Ст. Чек. Кĕтӳ анчĕ. Стадо согнали в деревню. Grex domum rediit. Собран. З12. Анати, тăвати, вăй (scr. вăи) пĕтети килети. (Хутăр хутăрни). [Вероятно надо читать так: „Анать-и, тăвать-и; вăйă пĕтет-и, килет-и“. То спускается, то что (т. е. то поднимается); а когда игра кончится, приходит (домой). Загадка: мотание пряжи.].
(кан), отдыхать. СЧУШ. Çĕрле çитĕпĕр, халĕ канас. Доедем ночью, а теперь надо отдохнуть? Альш. † Кăвакал чăмтăр — кӳл кантăр, кайăк хур вĕçтĕр — хир кантăр. Регули 680. Канмалли вырăн çок. Нет места для отдыха. Ib. 801. Канма (канмали) конта пре те çок. Ib. 46. Канмали çок. Шел. 78. Хăшĕ-хăшĕ канмалла (для отдыха) чĕлĕм туртса выртаççĕ. Ст. Яха-к. Леш çынни сăрине канса (с передышкой) ĕçсессĕн, ăна винават туса, татах виçĕ курка ирĕсĕрлетсе ĕçтереççĕ. Сред. Юм. Ах, тор, икĕ пăта ик çôхрăмкран çĕклесе килтĕм те, кана-кана арран (насилу) çĕклесе çитертĕм! Орау. Кунтан киле тавăрăнсан, лайăх выртса канап та-ха. Чипер турă канлĕхне парсан, çывăрас пат (= пулать), çывăрмасăр! || Успокоиться, удовлетвориться. N. † Ăна тытса чуп-тумасан, манăн чунăм канас çук (я не удовлетворюсь). N. † Çӳлĕ кĕлет умĕнче çӳç кастартăм, ылтăн турисемпеле тураса. Ылтăн турапала пуç канни çук. N. † Çамрăк хурăн милкипе çапăнаймарăм каниччен. N. Питĕ лайăх пулчĕ: чунăм кансах кайрĕ. N. Питĕ кăмăллă турăм: чунĕ лăштăрах канса кайрĕ. КС. Ăш хыпнă çинчен виçĕ курка сăра ĕçрĕм те, чун кансах карĕ. N. Типĕ çăккăрпа ăш канмасть.
(-л’э̆х’), спокойствие, покой; беззаботность. Аттик. Ырă кун-çулне пар; каç выртсан та, канлĕхне пар, ир тăрсан, çăмăллăхне пар. (Моленье). Чхĕйп. Уна та (т. е. обряд напутствования больного): чунĕ-çăланса, канлĕхе кĕтĕр, тесе, тутарман, тулĕк (-только) çын кĕл-тумасăр вилсен, патшан закон хытă пулнă, çавăнпа анчах хăраса кĕл-тутарнă. Ib. Çăмăр çуман типĕ вырăнта курăк ĕнсе каять, чăвашсам та пуçлăхсенчен канлĕх куриман. МПП. Канлĕх, место отдыха.
конопляное масло. ППТ. Типĕ тытаканнисем пăтта кантри-çупе (с’убэ) пĕçереççĕ.
(карла), шуметь. Ир. Сывл. 28. Çĕнĕ çăвăн пуçламĕшĕ килчĕ кунта карласа. Якейк. Çăмăр карласа килет. Надвигается с шумом градовая туча. Сам. 28. Çаралнă вăрманăн тăрри карлани хăнăхнă çынна кичем туйăнмасть. Н. Карм. Карласа çӳрет (ушкăнĕпе, нумайăн). Якейк. Типĕ вота Яланах карласа çонат (напр. в печи). Истор. Çавăнтах юн карласа тухнă. Ходар. Çапла вара вирĕм пуçламалли киле карласа каяççĕ (быстро, толпою). БАБ. Тата выльăхсем кĕтӳ-кĕтӳпе карласа çӳреççĕ пек (во сне). КС. Пирĕн ял çумĕнчен пĕр кĕтӳ карласа иртсе карĕ (скорое движение стада в одну сторону). Ой-к. Унтан, пĕртак тăрсан, виçĕ пуçлă çĕлен лашипа карласа килни виçĕ çухрăмран илтĕне пуçларĕ. Торп-к. Шу карласа юхса килчĕ, тет те, пĕтрĕ, тет, вут. || Также о громовом (?) смехе. Пир. Ял 1930, № 28. Пĕтĕм салра карласа кулаççĕ. [Карла — шуметь резко; кашла — шуметь вблизи (напр.. о шуме леса, ржи); шавла — шуметь смутно (напр. вдали); кĕрле — шуметь резко, реветь (напр., в бурю)].
(казы̆л), быть разрезываемым и пр. N. Çак вутă касăлса, ăлав çине тиенсе, çыхăнса, киле çитинччĕ. N. Касăлнă чикĕннĕ, шыва путакан çынсем. Люди, изрубленные, проткнутые копьями и тонущие в воде. Сред. Юм. Каслашшĕ (каслашшэ̆), ругательное слово: «чтобы тебе заколоть самого себя!» Ib. Каслашшĕ (пит çиленнĕ çынна: ăмма касăлса вилмес-ши? тессине калаççĕ) || В перен. знач. Стюх. Касăлтăм. Измаялся. Ib. Апатсăр касăлчĕ. Измаялся без еды. КС. Паян эпĕ иртенпех çиман, чĕре касăлчĕ. Иетор. Вырăссем выçă касăлнă хрантсуссене хыçалтан та, аяккисенчен те аптăратнă. Якейк. Выççа аптраса, чĕри касăлнă та, вилнĕ çав; вилмесĕр тата! N. Ан çинĕ пултăр паян, хуть çанта кăт касăл! терĕ. Не смей сегодня есть, хоть околевай! (Угроза). Ск. и пред. 20. Шурут çырми лакăмне пирĕн утсем тăрăннă, типĕ çырма тĕпĕнче выçă пирки касăлнă. Баран. 31. Çакăнтан кайран Йăкăнат укçашăн касăла пуçланă (нуждался в деньгах). Ст. Чек. Касăлса тăр, голодать [хытă тăрса (скупясь), çиес тыра çимесĕр тăрса]. Ib. Ку лаша тулли! — Тулли пулмасăр, пирĕнни пек касăлса тăман вĕт!
(-жы̆рдат), шуршать. Хурамал. Типĕ хуп (лубок) сĕтĕрсе пынă чух кашăртатса пырать. КС. Çавăнта пырап вăрманпа эпĕ — ман умра темĕскер кашăртатать (задевает за сучья и листья и шумит довольно сильно). Трхбл. Атăл тĕппе (тĕпĕпе) кашăртатса пырат (пароход, задевая за дно реки).
удовлетворенность аппетита. Тош-к. † Çăка вотти хотакан: хăпартлу пиççĕр, тиять-ши? Çисан, ăшĕ выртать-ши? (думает ли он, что испекся ситный, удовлетворит ли им аппетит?). Ала 95°. Çавă пĕр кун типĕ тытнă чух та, кунĕпе пĕр-май çăкăр çисе çӳресессĕн те, çапах та: ăш пĕре те выртмаçть, тетпĕр. || Успокоение. N. Манăн çав çерçишĕн (из-за этого воробья) пĕр-икĕ кунччен ăш выртмарĕ (не мог успокоиться, меня мучила тоска).
(ŏжŏт, ы̆жы̆т), согреть, согревать, нагревать, топить. Пшкрт. Ăшăт, нагревать. К.-Кушки. Кил кунта, эп сана ăшăтăп. Ib. Эпир ăна аран ăшăтса çитертĕмĕр (едва согрели, напр., замерзшего). Ib. Эпир ăна аран ăшăтрăмăр (то же, но об озябшем). Юрк. Ăшăтакан япала. Согревающая вещь. Ib. Пирĕн кăласри кăмакасем çумăнче ăшăнаймастăн пулсан, сана киле хăваласа ярас. Унта сана аçу, ĕçлеме ӳркенсен, сив çĕрте чĕн чăпăрккăпа часах ăшăтса илĕ. Если ты не можешь согреться около печек в нашем классе, то тебя надо прогнать домой. А там тебя отец, если ты будешь лениться работать, живо согреет в холодном месте ременным кнутом. || О погоде. N. Тулта кунран кунах ăшăтса пырать. На дворе с каждым днем становится все теплее и теплее. Якейк. Каллях ăшăтса пăрахрĕ. Опять наступила оттепель. || Бить, лупцовать. N. Хайхисем (т. е. свадебный поезд): хăнкăр-ханкăр анса кайтăр, тенине илтрĕç, тет те, çынна ăшăта пуçларĕç, тет. (Сказка). См. хăнкăр-ханкăр. Букв. I, 1904. Çын пахчине ан кĕр, ан кĕр ӳлĕмрен! тесе, ăшăтма пуçларĕ. Начала бить, приговаривая: «не ходи в чужой огород!» Тораево. Çавăнтах утмăл-ултă саламат такмакран тухнă та, хĕрсене ăшăтма тапратнă. Тогда же вышли из «такмака» (сумки) шестьдесят шесть нагаек, и давай лупцовать девиц. || Топить (печь). N. Мĕнле, пӳрте ăшăтатăр-и? 1) Топите ли избу. 2) Будете ли топить избу? || Жарить (так у И. Н. Юркина). Юрк. Пысăк кăмакарах ăшăтаççĕ, шарит тăваççĕ: шăрттансене, типĕ ашсене, кăмăрчаксене, хур-кăвакал ашĕсене, çулă чăкăтсене. || М. П. Петр. Ăшăтакан сăмах, приворотный заговор.
(ӧ̌л’г’эр, э̆л’гэр), плеяды, Утиное гнездо (созвездие). СПВВ. Х. Ĕлкер = Ала-çăлтăр. Никит. Ĕлкерпе (çичĕ çăлтăр пĕр çĕрте купаланса тăраççĕ) уйăх катаран иртсессĕн сĕлĕ вăрăм пулат; çывăхран иртсессĕн сĕлĕ кĕске пулат. Вăл мартра иртет. Çав мартра Ĕлкер миçе каçра уйăхран иртет, çавăн чул ернерен юр кайса пĕтет. Если созвездие Плеяд и луна пройдут далеко одно от другого, то, говорят, будет высокий овес; если близко, то низкий. Это бывает в марте. Тогда же, через сколько ночей созвездие обгонит луну, через столько недель сойдет снег. Чертаг. Ĕлкер (ӧ̌л’г’эр) ― звезды. Якейк. Ĕлкер, иначе Ала-çăлтăр (7 звезд). Н. Седяк. «Ĕлкер ― Кайăк-Çулĕ» (т. е. Моисеева Дорога, Млечный Путь!). Чув. прим. о пог. Ĕлкер (Ала-çăлтăр), Плеяды. Ib. Ĕлкер (Ала-çăлтăр) Нурăс уйăхĕнче [март светили (!) çуралсан] уйăхăн çӳлĕ енчен иртсен, çур типĕ килет (юр час каймасть, çăмăр пулмасть), çав çул çăвĕпех уяр пулать etc. Б. Олг. Ĕлкер (ӧ̌л’г’эр) ― одна звезда. Микушк. † Уйăхпа Ĕлкер çĕр çутти. Ib. Ĕлкер = Ала-çăлтăр («Утиное Гнездо»). Икково. Ĕлкер-çăлтăр (-дŏр), Плеяды.
(jавгалан), учащ. ф. от гл. явкала, виться; увиваться; вертеться. Ст. Чек. Çĕлен явкаланса çӳрет. Змея извивается. Яргуньк. Хайхи çĕлен çĕвĕç мыйне(мăйне) явкаланса ларчĕ. А змея-то обвилась вокруг шеи портного. Ч.С. Унăн çилхи вăрăм, явкаланса çĕрех аннă-ччĕ. У нее (лошади) длинная грива, (которая), извиваясь, доходила до земли. N. Ун тымарĕсем чул куписем ăшне явкаланса кĕреççĕ. Корни его (растения), извиваясь, проходят в кучу камней. Орау. Вĕшле пек явкаланса çӳрет. Ердово. Ăçта пăх, пур енелле те, хура çĕлен пек хуралса юлнă çулсем явкаланса чăсăлса(= тăсăлса) выртаççĕ. Куда ни посмотришь, во все стороны тянутся, извиваясь, почерневшие дороги, точно черные змеи. ХЛБ. Ытла типĕ пулсан, муклашкасем явкаланса (sic!) пырса (катясь вместе с бороною?) ванмаççĕ. || Кривляться, кокетничать. || Идти переваливаясь (о длинном человеке). КС. Явкаланса пырать, идет вихляясь (гов. о верзиле), такого человека зовут явкаланчăк. IЬ. Явкаланса ут, идти переваливаясь (о длинном человеке). || Увиваться. Толст. Вăл чашкă таврашĕнче тек явкаланса çӳренĕ. Он все вертелся около блюда. || Вертеться около кого или чего-л. Сред. Юм. Ни ȏтаймас, ним тумас: ман ȏмра явкаланса пырать хăй. || Или где-либо (с какой-то целью). Якейк. Явкаланса çӳрет, тесе, пĕр-пĕр япала илесшĕн çын патне час-час пынине калаççĕ. IЬ. Çав тем явкаланса çӳрет конта, мĕн-те-полин кирлĕ полмалла мантан. Сред. Юм. Мĕн ман таврашра явкаланса çӳрен çак эсĕ пĕрех-май? Что ты все вертишься, (вьешься) около меня? IЬ. Пĕр-май ман таврашра явкаланса çӳрет. Постоянно вертится около меня. || Не сидеть покойно. Рак. Мĕн явкаланса ларан, тенкеле çĕмĕртĕн вĕт! Что ты вертишься, сломал ведь стул-то? || Якшаться, водиться. Ивановка. Хай шкула çӳре пуçласан, эпĕ пĕр-маях вырăс ачисемпе явкаланса çӳрерĕм, çавăнна пĕр хĕл каçнă çĕре чилаях вĕренкелерĕм. Как только я начал ходить в школу, то постоянно вертелся среди русских мальчиков, поэтому в течение зимы порядочно научился (говорить по-русски).
хвататься, ухватиться, схватить. Кан. № 234, 1928. Унтан карчăка та икĕ хут хăмсарса çапнă, анчах карчăк, хăвăрт сиксе тăрса, пуртăран ярса тытнă. N. Пĕр-пĕр япаларан ярса тытса, чарăнас. N. Ăна хăй пĕр шухăшламан çĕртех ярса тытĕç. Н. Карм. Çавăнтах арăслан, чăсăлса, кашкăра ярса тытнă. Сир. Товий пулла ярса тытна та, типĕ çĕре сĕтĕрсе кăларнă. Беседы на м. г. Çын алăкран ярса тытнă та: эй Иисус, пулăш мана! тесе, кăшкăрса янă. || Опустить. Альш. † Ах, аттеçĕм-аннеçĕм! çаран çине тăрсассăн, çаннăма ярса тытмарăм (т. е. не стояла без дела. Хĕр йĕрри.)
слабый, вялый и вместе с тем, длинный, долговязый (про человека). Шорк. Пазух. Вăрман тăрри лапсăркка, пирĕн йысна ланчашка. || Неряха (Изамб. Т.), грязнуха, неопрятный. Хурамал. Ланчашка! Сĕтĕр(ĕ)нсе çӳрет çавăнта теççĕ (= пуçтарусăр çын). Кан. Ачисем те, амăшĕпе ашшĕне кура, Мархвана, иртсе кайнă чухне: ухмах Мархви! ухмах Мархви! Ланчашка! тесе, витлеççĕ. || Плохое мочало. Пухтел. || Пакля. Изамб. Т. Тура-шăл тунă чухне ланчашки юлат (= чӳпĕк, негодные остатки). Тюрл. Сӳс ланчашки, неприбранная кудель, неприведенная в порядок. Слеп. Сӳс ланчашки, брак, плохая кудель. || Тряпье, шобонья, лохмотья. СТИК, Ст. Чек. Календ. 1906. Типĕ ланчашкапа (тряпкой) тусан кĕмелле мар çыхас пулать. || Слеп. † Хĕр çом çакки ланчашки, пĕр корка та памарĕ, çор корка та памарĕ.
(лы̆ц’ц’ы̆-лац’ц’ы̆), встр. в след. обрр. СТИК. Лăччă-лаччă пускаласа, аран типĕ çĕре тухрăм (я шел выбирая более сухие места в грязи; на мне были истрёпанные, промокшие лапти).
потихоньку; постепенно. Аттик. Хĕвел пĕçернипе юрсем майĕпе ирĕлсе пĕтеççĕ. Шурăм-п. Кайран хуллен тухса (из оврага), Атăл çине майĕпе пырса пăхатпăр. Нижар. † Çак ял ачисем хĕр тиркерĕç, тупайрĕç-и-ха майĕпе? Календ. 1911. Чылай çӳресен, вăл майĕпе (scr. майпе) анма пуçланă. Сам. 10. Сар ырашлă тыр ани çăралать майпех. КС. Майĕпе анчах пырать. НТЧ. Çапла пурне те хатĕрлесе çитерсен, хай (упомянутая) арăм пĕр пĕчик чашăк çине пăттине антарать, тата чашăк хĕррине пĕр пашалу, виç юсман хурать. Изамб. Т. Майĕпе сиктерсе илеççĕ пĕтĕм сарăм пĕтиччен. || По (направлению). Ярмушка-к. † Уй хапхине, ай, пир сартăм карта (изгородь) кукри майĕпе. || Вследствие, по мере того, как; сообразно, по. Альш, Ку ача çул çинче пĕр утă лавĕ тĕл пулат та, çиес килнĕ майĕпе çăтат-ярат, тет. Янтик. Ача, аташнă майĕпе, вырăн çинчен тăра-тăра, пӳртре çапкаланса çӳрет. Ходите во свете. Школа (шкул) çывăхра майĕпе (так как ш. была близко) юрлă çынсем те ачисене çӳретме пултарнă. О сохр. здор. Типĕ тумтир тупса улăштарма питех май килмесессĕн, çав çири йĕпине пӳртре ăшă çĕртре çирех майĕпе типĕтме те юрат. Çутт. 112. Çур майĕпе хресченсен ĕмĕрхи, асран кайми ака-суха (пахога) шухăшĕ вăранать. Кан. Кĕçĕн шкулсем юрăхлă ачасем тăратнă майĕпе тин техникумсене кĕме çителĕклĕ вĕрентме пултарĕç. Букв. 1904. Хайхи качака ухмах майĕпе пусса (в колодец) тилĕ çине сике парать. N. Вăрçа хатĕрленсе тăман майĕпе, вăрçă ĕçне пĕлмен майĕпе, е вăрçăра виле-виле пĕтнĕ, е вăрмансене тара-тара пытаннă. Вино-яд. Эсир хăвăр пĕлмен майĕпе анчах эрех ĕçме хушатăр. Альш. Пупĕ ывăннă майĕпе аран-аран уткаланă. (Сказка). N. Йорĕ-çке, окçи майĕпе пырать! Ладно, по деньгам и покупка! (Гов., когда купят дешевую и плохую вещь). ЧС. Тата лашасене тытнă чух, хăранă майĕпе алă-ура чĕтресе, лашасене те хăпăл-хапăлах тытса, сиксе утланмалла мар. N. Çыру тăрăх, ăс пухакан, вăхăт килнĕ майĕпе, (в благоприятное время досуга) пухса пырать ăна. Шурăм-п. 28. Пĕри ӳсĕртерех майĕпе (будучи пьяноват), тӳпелешсен тӳпелешсен, пуртă илсе тухнă та, мăйĕнчен яра панă (хватил). П. Патт. 28. Кăвакалсем хытă вĕçсе пынă майĕпе вăл хăй кăшкăрса янă. Орау. Сăвă майĕпе кашни ача çине пӳрнипе кăтартса, утса çавăрнат. Чав. юм. 1924, 57. Хурăнсем çил çук майĕпе (так как нет ветра) шăпăрт тăраççĕ. Никит. Вĕсем те пулин начар, апат çук майĕпе (от бескормицы) пулас. Шурăм-п. Вăхăт иртнĕ майĕпе çумăр çывăхарса килет. Образцы. Вунçичĕ çулхи сасăçăм, çаврăнать купăс майĕпе. Ib. Кĕмĕл çĕрĕ, мерчен куç çаврăнат ăстан майĕпе. N. Кам салтака каяс мар майĕпе хăйне мĕн те пулин тăвĕ. Сам. 73. Хăй майĕпе ĕçлеме пулнă унăн ват лаша. Алешк.-Сапл. † Кĕмĕлех те çĕрĕ çырулă куç, çаврăнать-çке çыру майĕпе.
(мар), не (отрицание). Ала 10. Эпĕ уна (с нею) çыпăçас мар та (если не...), манăнне сăмсана йытă çитăр! N. Тĕнче хĕсĕр мар. (Послов.). N. Хаклă таварсем анчах, мар-и онăн! Алекс. Нев. Шăммисене пĕрте хăварар мар! (давайте не оставим!). N. Улма кирлĕ мар-и? — Мĕн улми тата! Не хочешь ли (не издоли) яблоков? — Какие там еще яблоки! Альш. Унта та пĕрттех каймаççĕ мар. Тяпшяево. Эпĕ курпуна курмасăр вилес марччĕ. Не хотел бы я умереть, не увидев конька горбунка. Регули 269. Он (вăл) тытмалла мар. Ib. 270. Она тытмаяла мар. Ib. Эп паян ĕçлеме мар (не на работу) кайрăм. Ib. 272. Паян ĕçлес мар пирĕн. Ib. 281. Окçа кирлĕ маршăн та каймастăп эп онта. Ib. 414. Паян лапра мар. Сегодня не грязно. Ib. 33. Паян ĕçлемелле мар-и? Ib. 109. Эп конта мар (не здесь) ĕçлесшĕн, эп лере ĕçлесшĕн. Ib. 110. Эп конта ĕçлесшĕн мар кисе. Ib. 1152. Икш мар кирлĕ, пилĕк кирлĕ. Ib. 1464. Эп ялта порнатăп, холара мар. Ib. 1465. Эп холара мар порнатăп (или: холара порăнмастăп), эп ялта порнатăп. Ib. 1490. Ашшĕ мар (мар анчах), амăш те килнĕ Ib. 1492. Эп çулла мар анчах пырса, эп хĕлле те пырса. Ib. 1493. Тытма мар, пре те коримăрăмăр. Ib. 1495. Эп илме мар (не покупать) кисе, эп сотма кисе. Ib. 1496. Корма (корасшăн) мар анчах кайса эп, поплеме кайса. Ib. 1497. Вăл мана пама мар (не только не дал, но), кăтартмарĕ те. Ib. 1498. Вăл мана кăтартнă мар, пачĕ те она (не только показал, но и дал). Трхбл. Вуннă, темерĕç-и вара? (в Ст. Семенк.: „вуннă терĕç мар-и вара?“), Орау. Пилĕк çухрăм пулать-и унта? — Пиллĕк мар, улттă та пулать пуль. Ib. Эсĕ маншăн Иван арăмĕ; Иван арăмĕ марри пĕрех (жена ли ты Ивану или: нет — для меня безразлично); эпĕ санран уншăн-куншăн хăраса тăмастăп. Другие варианты того же высказавания: „Маншăн эсĕ Иван арăмĕ пулни нимĕн те мар“— „Санран: Иван арăмĕ, тесе, хăраса тăмалла-и-ха.“ — „Ав кала, такăш пулнă (какая персона!) Иван, арăмĕ!“ Халапсем 21. Кунта халĕ те çын пур мар-и? тесе уксах-чăлахĕ (хромой чорт) чипертерех çӳлелле пăхкала пуçлать. Юрк. Памасан, лайăх марне пĕлет.— Знает, что не хорошо, если не дать. Орау. Кайимасть те мар-и-ха вăл паян? Может быть, он и не поедет сегодня? Н. Шихабыл. Çав турăсене çилентерес мар, тесе (чтобы не прогневить), вĕсене парнесем панă. N. Вуй (= вăй) полма мар (у меня не только нет силы, но), ора çине тăримастăп. ЧС. Çав çынсем варринче лаша тесен, лаша мар; ĕне тесен, ĕне мар,— темĕскер тăрат. Аттик. Вĕсем çавăрăннă чух (во время опахивания) çырма та çырма мар, ту та ту мар, вăрман та вăрман мар (т. е. ничего не разбиарают), тӳрех шатăртаттарса (напролом) сухаласа каçса каяççĕ. (Хĕр-сухи). Панклеи. Çак лоткă айĕнче (под этой лодкой) халь çок мар-и итлесе выртакан (нет ли подслушивающего)? Байгул. Унтан упăшки; тултан кĕрет те: ку мĕн тата? тесе тĕлĕнсе каять. Арăмĕ: Иван пичче мар-и-ха [да (ды̆) это дядя Иван]; пĕлĕм (блины) çиме чĕнтĕм те, пырне типĕ пĕлĕм лартса вилнĕ пулас, хам çу илме тухсан, тет. П. И. Орл. Хайхипе калаçса пăхмăр-ши, калаçма аванах мар мар пулсан?— Не поговорите ли вы с тем человеком, если это не представит неудобства? (Заметьте повторение „мар“). Орау. Тутар мар мар-и? Может, не татарин он? Ib. Каяс мар мар-и? Не оставить ли намерение итти-то? (т. е. может быть, лучше не пойти). N. Çилентермелле мартарах каларăм. Я сказал об этом осторожно, чтобы он не рассердился. Ск. и пред. 104. Пилеш хĕрес çан алра пур марччĕ ара ун чухне? N. Ĕç-ха тырă пулнă чухне, кăçал тырă çук мар-ха! (не нет, т. е. есть). Çĕнтерчĕ 29. Чухăнсем çинине курас марччĕ. N. Ним мартан та нумай усăллă япала тума пулать. КС. Эс апла калатăн та, вăл апла мартарах пулмалла. Ты говоришь так, но оно (это), повидимому, не совсем так. Отн. употр. отр. „мар“ см. Опыт иссл. чув. синт. I и II. Различные говоры представляют здесь некоторые особенности, при чем иногда не исключена и возможность иноязычного влияния.
или мăнарни кон, пятница. В. Олг., Пшкрт. Б. Олг. Мăнарни кон, типĕ кон, акас мар, теччĕ. СПВВ. ТА. Мăнарни кун — эрне кун. Сятра. Мăнарни — хорт çунă кон, паранкă лартсан, хорт çет (= çиет).
кататься (напр по земле), валяться; катиться. N. † Çатан урлă сикрĕм-каçрăм ― атă тăхăнтăм; йăвалантăм-кайрăм (покатился) ― халат тăхăнтăм; алăпа хыпаласа пăхрăм — пурнелĕ перчетке тăхăнтăм. Ч. С. Пĕрре пирĕн çав лаша пĕр кун кунĕпех ним те çимерĕ, ялан йăваланса, урипе çĕре чавса выртрĕ (все валялась и била ногами землю). Ib. Пуринчен ытла амăшĕ: йăваланса (катаясь), уласа, выльăх пек кăшкăрса (=уласа), темĕскерсем кала-кала йĕрет. N. † Леш аяккинчи пĕрене йăваланат йĕпене: ку аяккинчи пĕрене йăваланат уяра. Собр. 22°. Йăтă йăвалансан, тăман тухат, теççĕ. Альш. Йытă йăвалансан, тăман çăват, тет. Чув. прим. о пог. 223. Тиха пит йăвалансан (выллясан), йĕпе пулать. Если жеребенок очень много валяется (играет) — к дождю. N. Лаша ура йăрисем (= йĕррисем), вăл йăваланнисем лайăхах курăнса выртаççĕ. Орау. Пĕренесене шыв илнĕ, шывра йăваланса çӳреççĕ. Бревна залило водою; они валяются в воде (так говорят о круглых предметах). Сред. Юм. Йăваланса йĕрет. Плачет в отчаянии (катаясь по земле). Çутталла. 68 Чĕрĕп çурăмĕ çине выртать те, тек типĕ çулçăсем çинче йăваланса çӳрет. Çулçăсем йĕпписем çине тăрăнса тулаççĕ. Чуратч. Улăхса çите пуçланăччĕ, çак ачан хальхи (= хайхи) кăкшăмĕ йăваланса шывах анса карĕ (скатился). Капк. 1928, № 18. Те лупас айĕнчи тин туса хунă чĕрĕ кирпĕçсем çинче йăваланнипе айăпа кĕнĕ. N. Çак çынсем ан паллаччăр, тесе, пĕре йăваланчĕ те, вăкăр пулса тăчĕ (обратился в быка), тет. Эльбарус. Эпĕ çав çырманалла хыттăн ĕнесене хăваласа чопса аннă чохне, чăнкă пиркипе, чикеленсе, йăваланса, çохăрса анчах çырма тĕпнелле анса карăм. Ib. Пĕр шĕвĕр патак тĕл полса, таçтан шăтарса пăрахать поль, тесе анчах йăваланса анатăп. Я скатываюсь, а сам всё боюсь, как бы не наткнуться на какую-нибудь острую палку. Б. Яныши. Ним тума пĕлмесĕр, салтак, хĕресне хуçса, пăшал ăшне ярса, пăшалне пере панă, тет; ĕни йăваланса кайнă (покатилась), тет. Чаганар. Çав сехетрех лаша каял(л)а тапса ячĕ те, çавăнтах кашкăр йăваланса карĕ, тет. || Копошиться. Пытьă (= пыйтă) хорт пак йăваланать, тит. || Шурăм-п. № 23. Вырăсĕ тахçанах иртсе кайнă, эпир тин йăваланса тухатпăр(как бы «выползаем»).
(jэ̆бэ), мокрый; сырой. Юрк. Хĕлле шултăра, йĕпе юр çусан, çула аслатилĕ çумăр пулат. Тюрл. Йĕпе чăх хӳрисем, scorta. || Ненастье. Т. Григорьева. Ĕçĕн йĕпи (надо: йĕппи, т. е. игла?) вăрăм, теççĕ. (Послов.). Ст. Дув. Аслати авăтсан, йĕпе вăрăма пырать, теççĕ. Если будет гром, то, говорят, ненастье затянется надолго. Истор. Çанталăк йĕпене кайнă. N. Йĕпе çине йĕпе сапрĕ. (Послов.). || Скоромный. КС. Йĕпе çи, есть скоромное. Серг, Радон. Вăл амăшне типĕ кунсенче йĕпе (ӳт) çитермен.
йĕс-курăкĕ, назв. раст. Изамб. Т, Микушк., Н. Карм., Торп-к. N. Йĕс курăкĕ хĕвел пит енче типĕ çĕрте (ӳсет). N. Йĕс курăкĕ — трава, похожая на вĕçкĕн, но крупнее.
(вар), обдернелый овраг с пологими краями, лог, дол. Орау. Шемей варĕ (назв. оврага). К.-Кушки. Варсем: Тарăн вар. Вăл вар питĕ тарăн. Унта ĕлĕк шыв питĕ нумай пулнă; халĕ ĕнтĕ анлах мар та, çапах пур-ха. Шибач. Вар — пĕтĕмпех корăклă, тĕпĕ-япалипех; çырма — тăпра йохсах тăрать çӳлтен. Ib. Вар — в лесу, çырма — в поле. СПВВ. ЕС. Вар — типĕ çырма. Шарбаш. „Вар — начало çырма (без воды)“. Чертаг. Вар = васан (безводная ложбина). КС. Вар — глубокий и длинный овраг, с крутыми, обрывистыми берегами и сухой. Емелък. Вар — глубокий овраг без воды. А. Турх. Вар, 1) овраг; 2) глубокое сухое русло ручья. Ib. Вар уçăлса анчĕ. По оврагу (весной) пробила дорогу (потекла) вода. Ст. Чек. Вар юманĕ. Кума-к. Пĕр вар хушшинче пĕр пӳрт курнă (увидал). N. Эпир тăтăмăр та, вар хушшннелле (в овраг) чупса кайрăмăр. Пус. Икĕ вар вĕçĕнчен тан тапĕ. (Сăмса юхни). Сред. Юм. Вырçарни-кôн Пăва варне вăйя каймалла. Коракыш. Пĕчĕк варара (sic!) юр çăвĕ? (Çăнăх алани). N. † И, тарăн вар, тарăн вар; тарăн варăн тĕпĕнче каччи утне шăварат. Чуралъ-к. † Вар-вар урлă каçрăм, вар ути тăтрăм. См. кар. Пизип. † Вар хушшинчи, ай, сар курăкĕ, тăри (= тăрри) çурлать, ай, вар тулать; эпĕр килсен, ай пӳрт тулать. В Моркар это сл. встреч. только в назв. урочищ.
крыть, покрывать, закрывать. N. Эпĕ вара: çемьесем мана ан курччăр, тесе, часрах улăмне каялле (sic!) витрĕм (снова покрыл соломою юпа шăтăкне). N. Çине тăлăп витмелле. Нужно покрыть его тулупом. Упа 795. Вăл вара хăйĕн намăсне епле-те-пулсан витесшĕн шухăшла пуçланă (думала о том, как бы ей покрыть свой стыд). Çутталла 153. Тăррине типĕ куракпа витнĕскер, пĕр ӳпле ларнă. Ib. Çав çырма патнелле каçхине-кăна мар, ĕнтрĕк витсенех, никам та яхăнне те пымаçтьчĕç (scr. пымасрĕç). Ала 90°. Кам уна витсе усранă çанашкал сивĕре? Юрк. Витнĕ кĕрĕке (крытую шубу) курасси хĕн. СТИК. Вăталăх акăшĕ виллине (труп его) йăтса, çул хĕррине тăпрапа витсе хучĕ (покрыла землею). В. Ив. Акнă чухнехи чи йывăр ĕç вăл — вăрлăха çĕрпе епле витесси. Т. VII. Ку тутар пророкĕ, шăтăк алтса, шыв тултарчĕ, тет те, чулпа витсе хуçĕ, тет. Кан. 1927, № 220. Сăрт, шуса анса, чул сарса тунă çула (шоссе) витсе лартнă (покрыл). Пшкрт. Витсерт = витсе ларт, т. е. покрой. || Ст. Яха-к. Хаяр çил-тăвăлсенчен, тискер пăрлă çăмăрсенчен витсе сыхласа тăр.
(вы̆ры̆ндар), бросать. Цив. Ст. Яха-к. Çапла каласан, Йăваншки ăстарик тирĕк çинчен виçĕ кукаль, виçĕ икерч, виçĕ çăмарта аллине илет те, малалла вăрăнтарат (бросает перед собою): пӳртен илсе кайтăр, тесе. N. Типĕ турат илчĕ те, пĕррех упа шăтăкĕ патнелле вăрăнтарчĕ (как швырнет).
(ырhан), худой, тоший. Сред. Юм. и мн. др. Бес. а земл. Вăрлăх типĕ е ырхан пулсан... Кратк. расск. 15. Хăйсем çапах та пĕртте тӳрленеймен пек: ĕлĕкхи пекех, ырхан-ырханах юлнă пек пулнă. N. Ырхан шăши. || N. Ырхан аш, «постное» мясо, т.-е. не жирное. N. Ырхан аш хăнчен хăй вăтанать, тет. (Поговорка). Зап. ВНО. Ырхан аш хăнчен хăй вăтанать.
(ыдах, от ыт+ах), уж очень; слишком, чересчур; совсем. КС. Ун ачисем ытах усал (слишком злы, дурны). Кильд. † Сар пурçынтан тӳме тӳлерĕм, ытах кĕçĕн, тесе ан калăр. Сĕт-к. Ытах та номай. Слишком много, чрезмерно много. N. Ытах (совсея) выçă вилесрен, кошак вилли парса хăвартăм. Шемшер. Ах атте, ах анне! Ытах корас килсессĕн, хорăн тăрне хăпарса пăх (если уж очень захочется увидать, то влезь на березу и посмотри. Из сояд п.). СТИК. Ытах курассу килсен, пĕрер килсе кай. Если уж очень захочется повидаться, то побывай разок. Рег. 1413. Ытах (если уж) кирлĕ полсан, эп парам сана. Атмал-к. Ытах (если уж или: если уж очень) пырас тесессĕн, урапа хыçне тăрса пыр. БАБ. Хăвăр та хĕр-сут çапла çӳренине курнă пуль. Ытах (если уж) курман пулсан, вăл акă çапла тусан курăнат. Тогаево. † Ытах (если уж) тĕлне пĕлмесен, — Анаткасра, кĕтесре, улма-йывăç айĕнче. † Унтан тăван ача ытах та шел (особенно жалко). † Ай-хай, аттеçĕм, ай, аннеçĕм! Ытах (в случае, если; если уж): чиччас (=часто) килет тесессĕн, ĕнтĕ (тогда) ир килĕп те, каç каяп. † Серте яшки яшка-и? — ытах (совсем) типĕ çиесрен; пирĕн ял ачисем ача-и? — ытах (совсем) пĕччен ларасран. Алик. Мана ним те кирлĕ мар; ытах ахаль каясран (чтобы не уйти с совсем пустыми руками) ху аллунти (scr. алунту, как, кажется, и говорят) çĕрӳне (= çĕррĕне) пар. СПВВ. Ытах апла пулсан.... Если уж это действительно так...
(ил'эм), красота, краса (одно из красивейших слов в чуваiском языке). † Вăрăм сайхах касайса, вăрман илемне ятăмăр (лишили лес его красы). Н. Шинкусы. Акнă тырă хирте тикĕс лартăр, хир илемĕ килтĕр, чĕнчене (=тĕнчене) савăнтартăр. (Из моленья). Ердово. Вăлта холли пӳвĕм пор, авкала(на)ть, хоçкаланать, той илемне вăл кӳрет (придает красу свадьбе). Сирах, 41. Чипер якатса тунă çтянана илем кӳртекен ереш. Канонник, 41. Эй вăрах тӳсĕмлĕ Иисус, типĕ тытакансенĕн савăнăçĕпе илем (чит.: илемĕ).
(ислэн', ислäн), мокнуть, вымочиться, вымокнуть, промокнуть насквозь. Сред. Юм. Паян кĕлĕрен таварннă чôхне çôрма çôлтах çăмăр пôсрĕ те, ах тôр. исленсе тавăрнтăмăр! К. С. Типĕ пушăта шыва пăрахрăм та, ялт исленнĕ (размякло). || Разлезаться (о лапте). || М. Ăнтавăш. Улма исленсе кайнă. Картофель слишком разварился.
ораса тыт (Шибач.), говеть. У ядр. чув. ураса тыт — говсть, а поститься — типĕ тыт (Ф. П. Никифоров). СПВВ. Ураса тыт, говеть. || В перен. см. В. Ом. Ку тĕлте ураса тытрĕ-ха вăл! (голодал).
то же, что уртмакçă. Кĕвĕсем. Уртмахçă — каччă енчен. Альш. Хĕрĕ енчен каччисем шăрттан, чăкăт, хур ашĕ-мĕнĕ илсе кплеççĕ. Кунтан хĕрен тетĕш-инкĕшсем çаплах илсе каяççĕ. — Вăл такмакпа çăкăр пухаканнисене уртмахçă теççĕ. N. Каччă енчен мăн-кĕрӳ, уртмахçă суйлаççĕ. Юрк. Уртмакçă теççĕ туйри халăхсенчен пĕр çынна. Вăл çурăмĕ çине сăран хутаç çакса çӳрет. Çав хутаç çине кашни килĕре, туй кĕнĕ çĕрте, «пӳлемĕк чӳклеме», тесе, çимĕçсем пуçтарать: хăпарту татăкĕсем, пӳремеçсем, кӳптермесем, икерчĕсем, шăртан татăкĕсам, типĕ ăш татăкĕсем, хур-кăвакал ашĕсем, чăкăтсем, çулă чăкăтсем, тата ытти япаласем.
(уди), назв. раст., siler trilobum. Ст. Чек. Ути кĕпçи типĕ çĕрте ӳсет, тымарĕ хулăн (с кулак). IЬ. Ути-кĕпçи тăрри чĕкĕререн аван, вĕретсе чейпе пĕрле ĕçеççĕ.
ошкăн, толпа, группа, стая. Изамб. Т. Хам çумри укçа çак сирĕн ушкăна (толпу) илме çитет. N. Çавăнтах тата пĕр çаран урлă урăх ушкăнсем пулнă. Çав ушкăнтн пĕр ачи эпир унта выртнине пĕлнĕ те, пире хăратма пынă. Бес. чув. 1. Кăшт тăрсан, çак ушкăн иртсе кайнă çулпах тепĕр ушкăн лав хăпармалла пулчĕ. IЬ. Акă ĕнтĕ у... ялĕ чиркĕвĕ умĕнчен ер ушкăн иртсе кайрĕ, вăл, кĕпер çине анса, тăвалла хăпара пуçларĕ. Ч. П. Хĕр ушкăнĕ. Беседы и шутки. Çавă ырă çынсем ушкăнĕ пур инкек-синкек лекнĕ çынсене пулăшса тăрать. Янтик. † Ушкăн-кăна ушкăн тупăлха, чăн хĕррине эпир касрăмăр; ушкăн-кăна ушкăн сарă хĕр, чăн саррине эп илтĕм. Альш. Ларать пĕр ушкăн вăрман. || Общеетво, часть общества. Мошк. † Çак ял ушкăнче (в этой деревне) çӳрерĕм, сирĕн пек ыр çынсем тупмарăм. || Компания. Ч. С. Ачасем пурте тăрсан (проснулись), Тимахви старик: ах турă, ачасем, эпĕ пит хăрушă тĕлĕк куртăм: кĕçĕр эпир, çак хамăр ушкăнрисем, пурте пĕрле пулса, пĕр пĕчĕкçĕ юман касрăмăр, ахăр ялта кам-та-пулин вилет пулĕ, терĕ. || Артель. N. Выçă аптăранă çынсем ушкăнĕ-ушкăнĕпе (артелями) ыйткаласа çӳреччĕç. || Селение, часть селения. НАК. Пирĕн патăмăрта Аты-касси ятлă виçĕ ял пур: пĕрине, хушăран вырăссем пурăннăран, Вырăсла-Ушкăн-Аты-касси теççĕ, тепĕрине Кив-Ушкăн-Аты-касси теççĕ, виççĕмĕшне, пирĕн яла, Çĕнĕ-Ушкăн-Аты-касси теççĕ. N. Анатри ушкăн, тури ушкăн (назв. концов деревни = кас). || Связка. N. Вăл тăрать та — кăмака çине хăйă ушкăнĕ çыхса хунă, тет, — çавна илет те, сăкманпа чĕркесе, хăй выранĕ çине выртарать. Изамб. Т. Мăлтан ушкăн-ушкăнпа пит хытă (туго) çыхаççĕ (липовую кору). || Раз. N. Анне пире тепĕр ушкăн пăхрĕ те, виçĕ хут вăрăммăи сывласа ячĕ те, унăн сывлăшĕ тухса карĕ. Ст. Чек. Унтан виçшер витре вара виç ушкăн сапаççĕ. || Прием (раз). КС., И.П.Т. Малтан пĕр ушкăн ярса силленмесен, татах вара: çырлах! пил ту! çырлах! Пил ту! тесе, каллах çурăм тăрăх хăлхи шăтăксе ярать. (Уй чӳкĕ. Юрк. Икĕ тăшмăнсем пĕр ушкăн вăрççа илчĕç. || Часть. Толстой. Унăн (у нее) пĕр ушкăн пырши йăтăнса тухса, типĕ çулçăсем тăрăх сĕтĕрĕнсе пырать. || Время (от времени). Белая Гора † И, ушкăн та ушкăн ăш çунать; хăш вăхăта çитсен сӳнĕ-ши? Альш. † Хамăр тăван аса килсессĕн, ушкăн-ушкăн куç-çулĕ юхать-çке. || Кучка. N. Вăл ял патĕнче пĕр ушкăн çăка йывăçĕсем ӳсеççĕ. || Вереница. Дик. Леб. 42. Сасартăк вĕсенчен карап ушкăнĕ пулать-тăрать (они обратились в корабли).
Вырăсла-чăвашла словарь (2002)
сущ.жен., множ. вафли
вафли (типĕ печени евĕрлĕ çимĕç)
сущ.муж.
винегрет (тĕрлĕ пахча çимĕç тураса тунă сивĕ апат); заправить винегрет растительным маслом винегрета типĕ çупа юр
сущ. жен, множ. воды
1. шыв; родниковая вода çăлкуç шывĕ; морская вода тинĕс шывĕ; ведро воды пĕр витре шыв; идти за водой шыв ăсма кай
2. (син. напиток) шыв, ĕçме; газированная вода газланă шыв; минеральная вода минераллă шыв
3. шыв, шыв-шур; внутренние воды страны çĕршывăн шалти шывĕсем (юхан шывсем, тинĕссем, кӳлĕсем); территориальные воды чикĕри шывсем (çĕршыв чиккине кĕрекен тинĕс тăрăхĕсем)
4. пуш сăмах, сӳпĕлтетӳ; в докладе много воды докладра пуш сăмах нумай ♦ как воды в рот набрал çăварне шыв сыпнă пек (шарламасть); их водой не разольёшь вĕсене шыв сапса та уйăраймăн; как в воду глядел пĕлсе тăнă пекех; выйти сухим из воды шывран типĕ тух; вывести на чистую воду тăрă шыв çине кăлар
прил.
типĕ, типĕтнĕ; вяленая рыба типĕтнĕ пулă
сущ.сред.
типĕ тытни, типĕ тиркени (тĕн йĕрки)
глаг. несов. (син. поститься)
типĕ тыт, чиркĕве çӳре (çылăх каçарттарма хатĕрленнĕ вăхăтра)
сущ.сред.
заговени (типĕ тытас умĕн аш çиме юранă юлашки кун)
сущ.жен.
типĕ, шăрăх, типĕ çанталăк; хлеба пострадали от засухи типĕ çанталăк тыр-пула сиен кӳнĕ
прил.
типĕ, шăрăх; засушливый климат шăрăх климат; засушливый год типĕ çул
сущ.жен., множ. земли
1. (син. почва) çĕр, тăпра; сухая земля типĕ тăпра; плодородная земля пулăхлă çĕр
2. (син. суша) çĕр, тип çĕр (шывпа е сывлăшпа танлаштарсан); моряки увидели с корабля землю моряксем карап çинчен çĕр асăрхарĕç
3. Земля Çĕр (Хĕвел тавра çаврăнакан планетăсенчен пĕри); жители планеты Земля Çĕр ятлă планета çинче пурăнакансем; полюса Земли Çĕр полюсĕсем
глаг. несов.
1. кого-что (син. вращать) çавăр, çавăрттар, пĕтĕр; ветер кружит сухие листья çил типĕ çулçăсене çавăрттарать
2. (син. вращаться) çаврăн, авăн, вĕçсе çӳре; коршун кружит в небе хăлат тӳпере явăнать
глаг. несов.
1. шăл, шăлса тасат; мести пол урай шăл; мести метлой шăпăрпа шăл
2. 1 и 2 л. не употр. вĕçтер, салат; ветер метёт сухие листья çил типĕ çулçăсене вĕçтерет; метель метёт çил-тăман вĕçтерет
нареч.
тип-типĕ, типиччен; вытереть руки насухо алăсене тип-типĕ шăл
глаг. сов. (ант. увлажнить, оросить)
типĕт, типĕ ту; осушить болото шурлăха типĕт; осушить глаза куçа шăлса типĕт, макăрма пăрах
сущ.жен.
патак; туя; сухие палки типĕ патаксем; привязать флаг на палку патак çумне ялав çыхса ларт; идти, опираясь на палку туя туяласа ут ♦ палка о двух концах патакăн вĕçĕ иккĕ (апла та, капла та пулма пултаратъ); ставить палки в колёса ура хур, такăнтарса пыр; работа из-под палки пусахланипе ĕçлени
глаг. сов.
хывса тăхăн; переодеться в сухую одежду типĕ тумтир тăхăн (йĕпине хывса)
1. сущ.муж., множ. посты
типĕ; типĕ тытни, типпе тухни (тĕн йăли-йĕрки); великий пост аслă типĕ
прил.
1. типĕ -ĕ; постная пища типĕ апачĕ (типĕ тытнă чух çимелли); постное масло тип çу
2. çусăр; постное мясо çусăр аш
глаг. сов.
ӳте кĕр (христиансен тĕн йăли— типĕ тытнă хыççăн аш апачĕ çиме пуçлани)
глаг. несов.
уя, пăхăн, пурнăçла, тыт; соблюдать дисциплину дисциплинăна пăхăн; соблюдать пост типĕ тыт (тĕн йĕркипе)
сущ.жен., множ. степи
хир, çеçен хир; засушливая степь типĕ çеçен хир
прил., сухо нареч.
1. (ант. мокрый) типă; сухое полотенце типĕ ал шăлли; сухие дрова типĕ вутă
2. (син. безучастный; ант. ласковый) типĕ, чурăс, сивлек; оказать сухой приём сивлеккĕн йышăн ♦ сухое вино пылаксăр эрех (хĕрли)
прил.
1. (син. сухой, твёрдый; ант. свежий) типĕ, хытă, типсе хытнă; чёрствый хлеб типĕ çăкăр
2. (син. бездушный; ант. добрый, отзывчивый) чунсăр, чурăс, тӳрккес; чёрствая душа чурăс чун
сущ.муж. (син. шуршание)
чăштăртату, чăштăртатни; шорох сухих листьев типĕ çулçăсем чăштăртатни
глаг. несов.
чăштăртат, кăштăртат; сухой камыш шуршит от ветра типĕ хăмăш çилпе чăштăртатать
Вырăсла-чăвашла словарь (1972)
1. ҫук япала пур пек курӑнни; 2. ӑрша, ҫуллахи вӗри, типĕ тӗтре.
сĕтĕрек, хире-хирĕç юхса выртакан икĕ шывăн типĕ хушши; çак типĕ вырăн тăрăх кимӗсене пĕр шывран тухса теприн патне сĕтĕрсе, туртса çитернĕ.
типĕлле, типĕ халлĕн.
м. типĕ вӗри ҫил, хӑр сил.
типĕ вар.
1. типĕ (вутă), хӑрӑк; 2. хыткан, ырхан, типшĕм (çын).
мн. нет типĕ апат; есть всухомятку типӗлле ҫи.
типĕ, типĕ çини, типĕ тытни.
типĕ ҫӗртен, типӗлле.
тритон (1. авалхи грексек çурри пула, çурри çын евĕрлĕ тинĕс турри; 2. типĕ çĕрте те, шывра та пурăнакан калта евĕрлĕ хӳреллĕ чĕрчун, шыв калти).
хамсин (кăнтăр енче вĕрекен типĕ усал çил).
шывсăр, типĕ (вырăн).
Вырӑсла-чӑвашла словарь (1971)
м. артикул, тавар типĕ.
прил. 1. шыв-шурсăр, нӳрĕксĕр, типĕ; безводные пустыни шыв-шурсăр пушхирсем; 2. хим. шывсăр (составив шыв кĕмен); безводная кислота шывсăр кислота.
ж. валюта (1. пĕр-пĕр çĕршывăн укçа единици; 2. çĕршывра йышăннă укçа системин типĕ; 3. собир. ют çĕршыв укçи); золотая валюта ылтăн валюта; серебряная валюта кĕмĕл валюта.
ж. вафля (типĕ çухе печени).
прил. 1. (большой по силе) пысăк, аслă; случилась великая беда инкекĕ пысăк пулнă; удивление их было велико вĕсем питĕ тĕлĕннĕ; 2. только краткая ф. (большего размера, чем нужно) пысăк, аслă; сапоги ему оказались велики атă ăна аслăрах пулнă; ноша не велика йăтмалли йывăрах мар; 3. (выдающийся по своему вначению) аслă; Великая Октябрьская социалистическая революция Октябрьти социализмлă аслă революци; великий учёный аслă учёнăй; ◇ великое множество вĕçĕ-хĕррисĕр, шутсăр нумай; великий пост рел. аслă типĕ; от мала до велика ватти-вĕттипех.
нареч. разг. типĕлле; есть всухомятку типĕ апат çи, типĕлле апатлан.
нареч. типиччен, тип-типĕ тăвиччен, тип-типĕ пуличчен.
ж. уяра чăтни, типĕ çанталăка тӳсни.
прил. 1. (сопровождающийся засухой) типĕ, уяр, çумăрсăр; засушливый год типĕ çул; 2. (подверженный засухам) типĕ, шывсăр, çумăрсăр (вырăнсем).
сов. 1. (попасть внутрь) кĕрсе тул; песок засыпался за воротник суха айне хăйăр кĕрсе тулчĕ; 2. (покрыться, наполниться) витĕн, витĕнсе лар; тул, тулса лар; дорога засыпалась сухими листьями çул типĕ çулçăпа витĕннĕ; 3. прост. (попасться, быть уличённым) çаклан, лек (инкеке); 4. разг. (обнаружить незнание) такăн; путлан; он засыпался на экзамене вăл экзамен параймарĕ.
м. 1. (мн. листья и листы) çулçă; сухие листья типĕ çулçăсем; 2. (мн. листы) листа; лист бумаги хут листи; 3. (мн. листы) хут, документ; похвальный лист мухтав хучĕ; авторский лист автор листи (40 000 саспаллиллĕ виçе); александрийский лист вар çемçетекен эмел; с листа петь (или играть) хатĕрленмесĕр юрла, выля.
несов. 1. ван, çĕмĕрел, катăл, хуçăл; сухая солома легко ломается типĕ улăм час ванать; 2. (портиться) çĕмĕрĕл, пăсăл; телега ломается урапа çĕмĕрĕлет; 3. перен. (разрушаться, уничтожаться) аркан, ишĕл, пĕтсе пыр; старые обычаи ломаются кивĕ йĕркесем пĕтсе пыраççĕ; 4. перен. (изменяться — о мужском голосе) улшăн; 5. (кривляться, жеманничать) курнăçлан, пăркалан, хуçкалан; что ты ломаешься? мĕн хуçкаланатăн?
прил. 1. вил(ĕ), вилнĕ; 2. перен. чунсăр, пушă; мёртвая пустыня чунсăр пушхир; 3. (безмолвный) шăп, (пĕр) сас-чĕвĕсĕр; мёртвый лес пĕр сас-чĕвĕсĕр вăрман; 4. (засохший) хăрăк, типĕ; мёртвые деревья хăрăк йывăçсем; 5. перен. разг. (бесполезный) усăсăр, найтасăр; мёртвое дело усăсăр ĕç; ◇ мёртвая зыбь çилсĕр хум (тинĕсре); мёртвый капитал эк. тупăш паман капитал; мёртвая природа чĕрĕ мар çутçанталăк; мёртвая тишина тулли шăплăх; мёртвый час кану сехечĕ (апат хыççăнхи); мёртвая хватка çатăрласа çыртни; мёртвый язык лингв. виле чĕлхе (хут çинче кăна сыхланса юлни); мёртвый узел вил тĕвĕ; спать мёртвым сном вилнĕ пек çывăр.
приставка. 1. глаголсем тунă чухне çаксене пĕлтерет: 1) ĕç япала çинелле сулăннине: налететь на что-л. пырса тăрăн (мĕн çине те пулин); наклеить çыпăçтарса хур; 2) ĕç япала çинче пулнине: налипнуть çыпçăнса лар; 3) ĕç мĕн тери çителĕклĕ, тулли пулнине: набрать чего-л. татса (е пухса) тултар; набить (напр. погреб) тултарса ларт (сăм. нӳхрепе); намыть çуса тасат (е тултар); 4) ⸗ся татăклă глаголсемпе — ĕçе кăмăл туличчен тунине: наговориться калаçса тăран, тăраничченех калаç; 5) ⸗ива, ⸗ыва, ⸗ва суффикслă глаголсемпе — ĕçе вăйсăррăн тунине: напевать юрлакала; 2. паллă ячесем е япала ячĕсем тунă чух — мĕн çийĕнчине, мĕн çийĕ валли пулнине: настенный стена çине çакмалли; нагрудник кăкăрлăх, кăкăр çине çакмалли япала; 3. наречисем тунă чухне — ни пысăк виçене: насухо вĕр-типĕ, тип-типĕ.
нареч. типсе çитиччен, вĕр типĕ, тип-типĕ; вытереть насухо шалса тип-типĕ ту.
м. паёк; дневной паёк пĕр кунлăх паёк; сухой паёк типĕ паёк.
м. геогр. пассат (тропикри ялан вĕрекен типĕ çил).
м. рел. типĕ; соблюдать пост типĕ тирке (е тыт).
несов. типĕ тирке (е тыт).
прил. 1. рел. типĕ, ашсăр-сĕтсĕр; постный обед типĕ апат; постный день типĕ кун; 2. разг. (не жирный) çусăр, япăх; постное мясо çусăр аш; 3. перен. (скучный) кичем, салху; ◇ постное масло типĕ çу.
нареч. разг. типĕ çĕртен (е чухне), типĕлле.
прил. 1. тиркев, типĕ тиркекен; скоромная пища тиркев апат (тĕн йĕркипе типĕ тытнă чух çиме юраман апат — аш, сĕт-çу); 2. в знач. сущ. скоромное с. ӳт апачĕ (аш-какай, сĕт-çу, çăмарта).
м. спирт; древесный спирт йывăç спирчĕ; сухой спирт типĕ спирт.
нареч. 1. в знач. сказ. (во рту, в горле): во рту было сухо çăвар типсе ларчĕ; сухо-насухо тип-типĕ; 2. (неотзывчиво, холодно) сиввĕн, типпĕн; сказать сухо сиввĕн кала.
м. типĕ айлăм, вар, васан.
прил. 1. типĕ; сухие дрова типĕ вутă; сухой хлеб тип çăкăр; сухое лето типĕ çу; 2. (сушёный) типĕтнĕ; сухое молоко типĕтнĕ сĕт; 3. (о растениях) хăрăк, типĕ, типнĕ; дерево с сухой вершиной хăрăк тăрăллă йывăç; сухие листья типнĕ çулçăсем; 4. разг. (о конечностях) типсе (е хăрса) ларнă, хăрăк; сухая рука типсе ларнă алă; 5. (сухощавый, худощавый) типшĕм, ырхан, хăрăк; 6. перен. (лишённый душевной теплоты) кăмăлсăр, сивĕ; сухой приём сиввĕн йышăнни; 7. перен. (скупой и лаконичный) типĕ; сухый рассказ типĕ калав; сухая гроза тип аçа; сухой кашель типе ӳçлĕк; сухой закон типĕ закон (эрех-спирт таврашне сутма чаракан закон); сухое вино типĕ эрех (иçĕм ăслине мĕн йӳçсе çитичченех йӳçĕтсе тунă эрех); сухый лёд типĕ пăр; сухим путём тип çĕрпе; выйти сухим из воды шывран типпĕн тух (ăйăпсăр хăтăлса тух).
ж. 1. (недостаток влажности) типĕлĕх, типĕ пулни; сухость в горле пыр типни; сухость климата климат типĕ пулни; 2. разг. (худоба) типшĕм (е ырхан, хăрăк) пулни; 3. перен. (безучастность) кăмăллах марри, кăмăллах мар пулни.
ж. разг. 1. (сухая пора) шăрăх, типĕ, уяр (çанталăк); 2. (засохшая земля) типĕ çĕр; 3. перен. кичем япала (сăм. ĕç, кĕнеке).
м. типаж (1. иск. пĕр-пĕр типа кăтартса тăракан паллăсем; 2. тех. пĕр-пĕр япала моделĕсен типĕ).
прил. 1. (засохший, затвердевший) хытă, типĕ, кушăрханă, кушăхпа; чёрствый хлеб хыт(ă) çăкăр; 2. перен. (бездушный) чунсăр, чĕресĕр; чёрствый человек чунсăр çын.
несов. 1. (издавать шелест) чăштăртат, кăшăртат, шăпăртат; под ногами шелестели сухие листья ура айĕнче типĕ çулçă чăштăртатнă; 2. чем (производить шелест) чăштăртаттар, кăшăртаттар; ветер шелестит травой çил курăка кăшăртаттарать.
м. чăшăлтатни, чăштăртатни, чăшăлтатнă (е чăштăртатнă, кăштăртатнă) сасă; шорох сухих листьев типĕ çулсă чăштăртатни.
ж. 1. по гл. штукатурить; штукатурка здания çурта штукатуркăлани; 2. (материал) штукатурка; ◇ сухая штукатурка типĕ штукатурка.
несов. кăштăртат, кăшăртат, чăштăртат, чăшăртат, кăштăртаттар, кăшăртаттар, чăштăртаттар, чăшăртаттар; шуршать газетой хаçат кăшăртаттар; шуршат сухие листья типĕ çулçă чăштăртатать.
м. 1. (часть целого) элемент, пай; 2. мн. элементы (основы чего-л.) пуçламăшĕ, никĕсĕ; изучать элементы наук наука никĕсĕсене вĕренме тытăн; 3. хим. элемент (химин ансат мелĕсемпе хăйĕн составне кĕрекен пайсем çине уйрăлман вещество); периодическая система элементов элементсен периодла системи; 4. мн. элементы (представители какой-л. среды) элемент, представитель; прогрессивные элементы общества обществăн прогрессивлă элеменчĕсем; 5. разг. (человек, личность) çын, этем; 6. физ. элемент (электроэнерги тăвакан прибор); сухой элемент типĕ элемент.
Социаллӑ сӑмахлӑхӑн вырӑсла-чӑвашла словарӗ (2004)
епитимья (христиан тĕнĕнче — айăпа кĕнĕшĕн хуракан наказани: типĕ тыттарни, кĕлĕ тутарни т.ыт.те)
типĕ умĕ, заговенье (типĕ тытас умĕн аш апачĕ çиме юранă юлашки кун)
çăварни (Аслă типĕ умĕнхи уяв эрни; ун чухне хĕле ăсатса тĕрлĕ йăла-йĕрке ирттереççĕ)
рамазан (мусульмансен аслă типĕ— ураса тытмалли уйăх)
Чăвашла-тутарла словарь (1994)
как, кипкән, коры (сухой)
ураза (пост)
Чӑвашла-эсперантолла сӑмах кӗнеки
[ŝulĵe]
folio
типĕ çулçă — sekaj folioj
çулçă тăкăнни — folifalo
çĕрнĕ çулçă — putra foliaro
чей çулçи — tefolio
кăшман çулçи — betfoliaro
ăвăс çулçи — tremola folio
[tibe']
seka, malmola, fasta
типĕ çырма — ravino
типĕ вырăн — seka loko
типĕ пулă — seka fiŝo
типĕ улма-çырла — sekigitaj fruktoj
типĕ çăкăр - malfreŝa pano
типĕ тыт — fasti
типĕлле — en la seka formo
типĕн — sekiĝi
типĕт — sekigi
типлĕх — sekeco
[tit]
teni (tenu); preni (prenu), kapti (kaptu)
алăран тыт — teni je mano
алăран алла тыт — teni je manoj unu de la alia
ярса тыт — kapti
пулă тыт — fiŝkapti
хуçалăх тыт — mastrumi
сивĕ вырăнта тыт — teni en malvarma loko
ĕне тыт — bredi bovinojn
йĕрке тыт — sekvi disciplinon
типĕ тыт — fasti
тара тыт — varbi, dungi
пахча карти тыт — bari ĝardenon, bienon
асра тыт — memori
явап тыт — respondeci
çул тыт — preni vojon al
шут тыт — decidi, ekpensi ion
экзамен тыт — ekzameniĝi
тытăм — ordo, strukturo
gvidado, estraro
reĝimo
тытăн — eki, provi
вăл кайма тытăннă — li estas forironta
тытăнкă — elteno
balbutulo
тытăнкă сасă — raŭka voĉo
тытăнтар — kunligi
пралук вĕçĕсене тытăнтар — kunligi la finojn de drato
тытăç — ligiĝi, kontraŭlukti
тытăçу — lukto, batalo
тыткала — teni enmane, estri, trakti
teni sin, konduti
тыткă — tenilo
тыткăн — kaptiteco
тыткăнла — kapti
тыткăнлан — kaptiĝi, esti kaptita
тыткăнчăк — kaptito
тыткăч — tenilo
Йоханнeс Бeнцингăн (Benzing) нимĕçле-чăвашла словарĕ
tipĕ
типĕ
Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)
1. «сохнуть», «высыхать»; «сушиться»; 2. «черстветь» (о хлебе); типĕ «сухой»; «чёрствый»; типĕт «сушить»; тат., башк. кип, МК, кирг., казах., к. калп., ног. кеп «сушиться», «сохнуть»; тат., башк. киптер «сушить».
Чăваш чĕлхин çĕнĕлĕх словарĕ
ç.с. Типĕ йышши печени (ытларах вĕтĕр-вĕтĕр шăтăклă пулать). Кашни кун 60 тонна хатĕр продукци тухать, ирис, карамель, крекер, вафли, печени. Х-р, 13.02.1997, 1 с. Нумаях пулмасть «Пышка» текен чаплă крекер, «Зверята» ятлă крекер тума пуçланă. ХС, 1999, 11 /, 2 с. Шултра алланă çăнăхран пĕçернĕ крекер. С-х, 2000, 29 /, 3 с.
п.в. Лӳчĕрке, лутăрка; тĕркеле, лапчăт. Беляев пирус тĕпне атă кĕллипе пусса лучăркарĕ. А.Артемьев, 1970, 83 с. Ывăлне çак самантра лучăркаса хурас килчĕ унăн. В.Алендей, 1986, 260 с. Вĕсене сăлтав пар çеç, ... пире нимĕн юлми таптаса, лучăркаса тăкма хатĕр. М.Юхма, 1990, 403 с. Кайран конфоркăсене типĕ çĕтĕкпе е лучăрканă хаçатпа сăтăрăр. ХС, 1999, 24 /, 4 с. — ЧВС, 1961, 217 с.; Егоров, 1954, 107 с.~~
п.с. Каçăху (туп.). Оргазм — юратăвăн чи пылак саманчĕ. Я-в, 1991, 3 /, 32 с. Оргазм 20—24 çулсенче, ытларах ача çуратнă хыççăн, вăйлă палăрать. ÇХ, 1996, 2 /, 5 с. Ача çуратнă хыççăн оргазм туйми пултăм. С-х, 2000, 37 /, 4 с. — клиторлă оргазм, мышцăллă оргазм (ÇХ, 1998, 46 /, 5 с.); типĕ оргазм (С-х, 2000, 17 /, 3 с.); арçын оргазмĕ (Ар, 2001, 15 /, 4 с.); — оргазмпа килен (Ар, 2001, 15 /, 4 с.).
Чăваш чĕлхин ретроспективлă ăнлантару словарĕ
сăваплă. Иисус Христос халăха вĕрентме этемсене çăлмалли пысăк ĕçсене тума хĕрĕх тавлăк типĕ тытса хатĕрленнĕ. Ун çинчен блаженный (сăваплă) Симеон фессалоникийский акă çапла калать <…> [О посте 1893:4–5].
сăра пит нумай ĕçнĕрен нимĕçсене мăшкăлласа каланă сăмах. «Сăра хырăм*, типĕ хул / мĕн турăн эс манпала? <…>» *Нимĕçсем сăра пит нумай ĕçеççĕ, çавăнпа вĕсене сăра хырăм тесе мăшкăллаççĕ [О войне 1915:23].
типĕ. Урасинче (типпинче) кăнтăрла ĕçмеççĕ, çимеççĕ, çĕрле темскер те пĕр хăтланса пĕтеççĕ. Апла типĕ – типĕ те мар [Жизнь 1905:38–39].
типĕ пусă. Аслă пиччĕшĕ Рувим каланă: хамăрăн вĕлерес мар ăна, типĕ пусса (шăтăка) ярар та, унта вăл хăех вилĕ тенĕ [Книга 1910:22].
Çавăн пекех пăхăр:
тип-хура тип-шар типăр типçĕр тимĕр шапи « типĕ » типĕ çи типĕ çиçĕм типĕ çырла типĕ çырма типĕ аçатипĕ
Сăмаха тĕплĕ ăнлантарман
Хыпарсем
2022, раштав, 08
Сайт дизайнне кӑшт ҫӗнетнӗ, саспаллисен страницинче хушма пайлану кӗртнӗ //Александр Тимофеев пулӑшнипе.
2015, утă, 30
Шыранӑ чухне ӑнсӑртран латин кирилл саспаллисем вырӑнне латин саспаллисене ҫырсан, сайт эсир ҫырнине юсама тӑрӑшӗ.
2015, утă, 30
Шырав сӑмахӗсене сӗннӗ чухне малашне вӑл е ку сӑмаха унччен миҫе шыранине тӗпе хурса кӑтартӗ.
2015, утă, 29
Сăмах шыранӑ чухне малашне сайт сире сăмахсарсенче тĕл пулакан вариантсене сĕнĕ.
2014, пуш, 25
Мобиллă хатĕрсемпе усă куракансем валли сайта лайăхлатрăмăр //Мирон Толи пулăшнипе.
2011, утă, 20
Вырăсла-чăвашла сăмахсарпа пуянланчĕ.
2011, утă, 19
Сăмахсарсен çĕнелнĕ сайчĕ ĕçлеме пуçларĕ.
2011, утă, 16
Сайтăн çĕнĕ версийĕ хатĕрленме пуçларĕ.
Пӳлĕм
Сайт пирки
Ку сайтра чăваш сăмахсарĕсене пухнă. Эсир кунта тĕрлĕ сăмахсен куçарăвне, тата ытти тĕрлĕ уйрăмлăхĕсене тупма пултаратăр.
Счетчики
Пулăшу
Эсир куçаракан укçа хостингшăн тӳлеме, çĕнĕ сăмахсарсем кĕртме, Ашмарин хатĕрленĕ сăмах пуххине сканерлама кайĕ.
RUS: Переведенные вами средства пойдут на оплату хостинга, добавление новых словарей, сканирование словаря Ашмарина.
Куçармалли счётсем:
Yoomoney: 41001106956150
