Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

вăраххăн

2.
постепенно, не сразу, в несколько приемов
вăраххăн тӳлесе тат — платить в рассрочку, расплачиваться постепенно

вăта

средний
хир вăтинче — в середине поля
вăта кас — 1) средняя улица 2) средняя часть улицы
вăта миме — анат. средний мозг
вăта пӳрне — средний палец
вăта çĕр — середина, центр
вăтаран тат — разорвать, разрезать пополам

вутă

дровяной
хурăн вутти — березовые дрова
юман вутти —дубовые дрова
вутă тукмакки — колотушка дтя колки дров
вутă шаршане — поленница
вутă сарайĕ — дровяной сарай дровяник
вутă çур — колоть дрова
вутă тат — пилить дрова
вутăлăх хурăн кас — рубить березу на дрова

йĕтĕн

льняной
кăтра йĕтĕн — лен-кудряш
тăсмак йĕтĕн — лен-долгунец
йĕтĕн ăсти — льновод
йĕтĕн вăрри — льняное семя
йĕтĕн пирĕ (сӳсĕ) — льняное полотно
йĕтĕн çăвĕ — льняное масло
йĕтĕн çурăмĕ — снопик, пучок льна
йĕтĕн ак — сеять лен
йĕтĕн акса туни — льноводство
йĕтĕн тат — теребить лен
йĕтĕн татмалли машина — льнотеребилка

кантăр

конопляный
кантăр вăрри — конопляное семя
кантăр вырăнĕ — конопляник
кантăр пирĕ — холст
кантăр сӳсĕ — пенька
кантăр çăвĕ — конопляное масло
кантăр çурăмĕ — конопляный сноп
кантăр шăмми — костра, кострика
кантăр хухи — костра, кострика
кантăр тат — дергать коноплю
кантăр тылла —мять, трепать коноплю
кантăр хут — замочить коноплю

карас

сотовый
пыллă карас — сотовый мĕд
пушă карас — вощина
карас куçĕ — ячейка в вощине
карас рамки — сотовая рамка
карас пар — отжимать соты
карас тат — подрезать (в ульях) соты
карасĕ тулчĕ сим пылпа, сим пыл тутлă-и, тăван тутлă-и? — фольк. соты заполнены янтарным медом; мед сладок, а наши родичи еще слаще (т. е. дороже)

кас

II. глаг.

1.
резать
— перевод зависит от свойств предмета и характера действия:
рубить, отрубать, отрезать, пилить и т. д.
алăк кас — прорубить дверь
вăрман кас — валить лес
çăкăр кас — резать хлеб
çĕр кас — отрезать земельный участок
каснă вăрман — вырубка
касса ил — отрезать, отрубить
касса пăрах — отрезать, отрубить
касса кăлар — вырезать, вырубить
касса тат — перерезать, перерубить (пополам)
касса тăк — нарезать, нарубить (все, многое)
алла çĕçĕпе касрăм — я порезал руку ножом
Çиччĕ виç те пĕрре кас. — посл. Семь раз отмерь, один раз отрежь.

кас

16.
говорить резко
обрезать
касса тат — обрезать (о грубияне)
Тимĕр касни тӳрленет, сăмахпа касни тӳрленмест. — посл. Рана от железа заживает, рана от грубого слова — нет.

кăшла

1.
грызть, обгрызать, глодать, обгладывать
кăшласа пĕтер — обгрызть
кăшласа яр — обгрызть
кăшласа тат —перегрызть, отгрызть
шăмă кăшла — грызть кость
Шăмă кăшлама вĕреннĕ йытă шăммах кăшлать. — посл. Собака, привыкшая грызть кости, не отвыкнет от этого. (соотв. Привычка — вторая натура).

оборона

оборонный
гражданла хӳтĕлев — гражданская оборона
патшалăхăн хӳтĕлев вăй-хăвачĕ — оборонная мощь страны
хӳтĕлев министерстви — министерство обороны
хӳтĕлев промышленоçĕ — оборонная промышленность
хӳтĕлев пултарулăхĕ — обороноспособность
хӳтĕлев тăрăхĕ — полоса обороны
оборона йышăн — занять оборону
патшалăх хӳтĕлевĕне тĕреклет — крепить оборону страны
тăшман хӳтĕлевĕне тат — прорвать оборону противника

пайăн-пайăн

1.
частями, долями, по частям
парăма пайăн-пайăн парса тат — погасить долг частями

панулми

яблочный
йӳçĕтнĕ панулми — моченые яблоки
çуллахи сорт панулми — яблоки летних сортов
типĕтнĕ панулми — сушеные яблоки
панулми кукăлĕ — яблочный пирог
панулми тат — рвать, убирать яблоки

сапла

4.
рассчитываться, производить расчет
платить (за работу)
парăм сапла — вернуть долг, рассчитаться
парăм тат — вернуть долг, рассчитаться

сăмах

9.
уговор, договоренность
сăмах тат — 1) уговориться 2) совершить сделку
пĕр сăмаха кил — прийти к согласию
Сăмах укçаран хаклă. — погов. Уговор дороже денег.

сăнчăр

кандальный
алла сăнчăр тăхăнтар — надеть на руки наручники
чуралăх сăнчăрне тат — порвать оковы рабства

ссуда

ссудный
банк ссуди — банковская ссуда
ссуда проценчĕ — ссудный процент
ссуда ил — получить ссуду
ссуда тат — погасить ссуду

сып

II.

1.
соединять, сочленять, стыковать
связывать
сращивать (концы)
вĕрен сып — связать веревку
пралук сып — соединить концы проволоки
ракета сыпăкĕсене сып — состыковать ступени ракеты
ракет сыпăкĕсене сып — состыковать ступени ракеты
шăмă сып — срастить кость
сыпнă тилхепе — вожжи, связанные из кусков
Аркине тат та сайкине сып. — погов. Отрезал полу — пришил к рукаву. (соотв. Тришкин кафтан).

сыпăкăн-сыпăкăн

1.
на куски, части, колена
вĕрене сыпăкăн-сыпăкăн татса пĕтернĕ — веревка порвана на кусочки
пĕренене сыпăкăн-сыпăкăн тат — распилить бревно на куски

тат

1.
рвать, разрывать
çип тат — разорвать нитку
шăлпа çыртса тат — перекусить (напр. нитку)
тӳмене тат — оторвать пуговицу
пусмăр сăнчăрне тат — перен. разорвать цепи рабства
Тимлĕ этем тимĕр татнă. — посл. Настойчивый человек и железо разорвет.

тат

2.
рвать, собирать, снимать (выращенное)
кантăр тат — теребить коноплю
пĕр панулми тат — сорвать (одно) яблоко
кĕркунне панулми тат — снимать осенью яблоки
çырла тат — собирать ягоды
кăмпа тат — собирать грибы
хăмла тат — рвать хмель
чечек тат — рвать цветы
мăйăр тат — собирать орехи
татса ил — сорвать
татса пĕтер — убрать, сорвать все (напр. яблоки)

тат

3.
пилить
рубить
вут тат — пилить дрова
вут татакан — пильщик
татса пăрах — 1) оторвать 2) разрубить, перерубить
касса тат — 1) рассечь, разрубить 2) отпилить, перепилить

тат

4.
прорывать
разрушать, сносить
пĕвене татса кайнă — плотину снесло
тăшман хӳтĕлевне тат — прорвать вражескую оборону

тат

6.
пересекать, переходить, перебегать
тӳрĕ йĕре тат — пересечь прямую (линию)
çул тат — прям. и перен. перейти, перебежать дорогу кому-л.

тат

7.
расплачиваться, рассчитываться
отдавать, гасить (долг)
парăм тат — расплатиться с долгами, отдать долг
ĕçлесе тат — отработать долг
тӳлесе тат — расплатиться
ку машина хакне часах татрĕ — эта машина быстро оправдала затраты

тат

8.
прерывать, перебивать
прекращать
калаçăва тат — прервать разговор
калакана пат тат — грубо оборвать говорящего
канăçа тат — нарушить покой
юрра тат — прервать песню
ыйха тат — прервать сон
шухăша тат — перебить мысль

тат

9. перен.
разрушать
портить
ĕмĕте тат — разрушить мечты
кăмăла тат — огорчить, испортить настроение
вăрçă пирĕн телее татрĕ — война помешала нашему счастью

таткăç

кусачки
пралука таткăçпа тат — откусить проволоку кусачками

таттар

понуд. от тат

тĕк

перьевой
хур тĕкĕ — гусиное перо
тĕк минтер — перьевая подушка
тĕк тӳшек — перина
тĕк тат — ощипывать (напр. курицу)

турт

2.
дергать, рвать, резко тянуть
çӳçрен турт — тянуть за волосы
хăлхаран турт — дергать за уши

туртса çур —
1) разорвать, порвать
тутăра туртса çур—  разорвать платок
2) растерзать, разодрать
кашкăр сурăхатуртса çурнă — волк растерзал овцу

туртса çых — туго завязать, затянуть узел
туртса тат — разорвать; оторвать

ункă

4. перен.
окружение, кольцо
тăшман ункине тат — прорвать вражеское кольцо

хак

I.

1.
цена
икĕ хак — двойная цена
йӳнĕ хак — низкая цена
килĕшӳллĕ хак — сходная цена
лайăх хак — красная цена
пасар хакĕ — рыночная цена
çур хак — полцены
улшăнми хаксем — стабильные цены
ӳстернĕ хак — наценка
хаклă хак — высокая цена
хак йӳнелни — падение цен
хаксене йӳнетни — снижение цен
хак тат — 1) договориться о цене 2) устанавливать цену на что-л.
хак ту — устанавливать цену на что-л.
хак тӳле — платить, давать какую-л. цену
йӳнĕ хакпа ил — купить по дешевке
икĕ хак тӳле — платить вдвое дороже, платить двойную цену
çур хакпа сут — продать за полцены
хак ӳкер — снизить цену
хак йӳнет — снизить цену
хак чакар — снизить цену
хак хур — производить расценку, расценивать, оценивать
хака пар сут — продавать по дорогой цене
хакне ӳстер — повышать цену
хакне хăпарт — повышать цену
хакне хуш — набавлять цену
Çапăçура пулмасăр пурнăç хакне чухлаймăн. — погов. Не побывав в бою, не познаешь цену жизни.

хыç

II. глаг.

чесать (тело)
ӳте хыçса тат — расчесать тело до крови
Ĕнсе хыçнипе ĕç пулмасть. — погов. Почесывая затылок, дела не сделаешь.

чалăшшăн

3.
наискось
наискосок разг.
хăмана чалăшшăн тат — перепилить доску наискось

чĕпĕт

1.
щипать
алăран чĕпĕт — ущипнуть за руку
чĕпĕтсе ил — ущипнуть
чĕпĕтсе тат — выщипнуть, отщипнуть
чĕпĕтсе татса ил — выщипнуть, отщипнуть
чĕпĕте-чĕпĕте ил — отщипывать

шак

◊
сăмаха шак тат — сказать окончательно, категорически

çăлă

1.
борть, улей (в дупле)
хурт çăлли — борть, улей (в дупле)
çăлă пыли тат — заниматься бортничеством

çул

дорожный, путевой
аслă çул — 1) большак 2) магистраль
мăн çул — 1) большак 2) магистраль
асфальт çул — асфальтированная дорбга
вак çул — проселочная дорога, проселок
лша çулĕ — проселочная дорога, проселок
канатлă çул — канатная дорога
Чулхула çулĕ — Нижегородский тракт
пурнăç çулĕ — жизненный путь
çакнă çул — подвесная дорога
çуна çулĕ — санный путь, зимник
тавра çул — кружный путь
утма çул — тропинка
чупмалли çул — спорт. беговая дорожка
шоссе çулĕ — шоссейная дорога
çул кукăрĕ — поворот дороги
çул паллисем — дорожные знаки
çул пуçĕ — проводник, провожатый
çул тăваткалĕ — перекресток дорог
çул хĕрри — обочина, бровка
çул икĕ енĕпе — по обе стороны дороги
çул тăрăх — по дороге
çулсăр-мĕнсĕр — не разбирая дороги, по бездорожью
çул пар — уступить дорогу
çул тат — перейти, перебежать дорогу (перед идущим)
çул уç — проложить путь
çул хыв — прокладывать дорогу
çул хур — прокладывать дорогу
çулпа пыр — идти по дороге
çултан пăрăн — посторониться, свернуть с дороги
Юлташпа çул кĕскелет. — посл. Со спутником и дорога короче.
Каякана пĕр çул, шыракана çĕр çул. — посл. Для идущего одна дорога, для ищущего — сто дорог.

çырла

ягодный
иçĕм çырли — виноград
йĕплĕ çырла — крыжовник
кăвак çырла — ежевика
çĕр çырли — клубника
хура çырла — черннка
хурăн çырли — земляника
чие çырли — вишня
шур çырли  — 1) клюква 2) морошка
мăк çырли — 1) клюква 2) морошка
çырла пахчи — ягодник
çырла çеçки — листья ягодных растений
çырла шывĕ — ягодный сок
çырла пиçнĕ — ягоды созрели
çырла тат — рвать ягоды
çырлана кай — идти по ягоды
çĕмĕрт мĕншĕн кулянать? — çырли хура пулнăшăн — фольк. из-за чего горюет черемуха? — из-за того, что ягоды у нее черные

◊
çырла кайăкĕ — малиновка (птица)
йытă çырли — волчьи ягоды
кашкăр çырли — волчьи яоды

çырт

1.
кусать
çатăрласа çырт — закусить, сжать зубами
тутана çырт — прикусить губу
чĕлхене çырт— прям. и перен. прикусить язык
шăла çырт — перен. стиснуть зубы сдерживая себя)
çыртса ил —1) откусить 2) укусить, куснуть (один раз)
çыртса пĕтер — перекусать (многих), покусать (во многих местах)
çыртса çур  — прокусить
çыртса шăтар — прокусить
çыртса тат — перекусить, откусить

ĕмĕт

2.
надежда
упование
унпа тĕл пулма ĕмĕт пур — надеюсь встретиться с ним
ĕмĕт çухат — потерять надежду, отчаяться
ĕмĕт тат — потерять надежду, отчаяться

парăм

долговой
татман парăм — недоимка
кивĕ парăм — недоимка
парăм тӳлевĕсем — долговые платежи
парăма кĕр — задолжать
парăма кĕрсе ӳк — влезть в долги
парăм тӳле — платить долги
парăм тӳлесе тат — погасить долг
эпир парăмра юлмăпăр — мы в долгу не останемся

тат

11.
прекращать, прерывать, порывать
дипломати çыхăнăвĕсене тат — прервать дипломатические отношения

тат

◊
пурнăçа тат — лишать жизни
сăмах тат — договориться, прийти к соглашению
тĕк тат — щипать, выщипывать перья

Чăвашла-вырăсла словарь (1919)

калăм

син.: хулăм
плата за невесту; калăм тат – заплатить за невесту; калăмсăр – бобыль, неимеющий средств заплатить за невесту; бездетный; калăм-кун – языческий праздник в среду и субботу страстной седьмицы.

82 стр.

кас

рубить, резать, стричь; оскопить (человека); легчить (коня); скроить; касса ил – срезать; касăк – отрезок, ломоть; кусок; каскалакан – плотник; кастар – побудить резать; касса пĕтер – вырубать; касса кăлар – вырезать; касса кăларни – вырезка; сăхман кас – скроить картон; касса çур – колоть; кастарнă çын – евнух; касса йар – срубить; касса тат – перерубить, перерезать; касă – гряда; порядок, рубец, бороздка; деревня; квартал; касси-кассипе – целыми кварталами; кассипе – целым кварталом.

86 стр.

сăмах

слово
речь
слух
молва
слава
умĕн вуламалли сăмах — предисловие
сăмахран калас — к слову, к примеру сказать
сăмах тат — уговориться
сăмах çавăрăнăçĕпе — к слову
сăмах пар — обещать
сăмах пайĕ — слог
сăмах выльатакан — сплетник
ырă сăмах сарăнлă — слава распространилась
унăн мĕн пур сăмахĕ-йумахĕ те пăрусем, вăкарсем çинче анчах — у него все речи вращаются только около телят и быков
сăмах хуни — сделка
сăмах хуш — сказать, замолвить

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

салават кĕпери

радуга. Золотн. [Срв. тат. салават кӳпере, радуга; отараб. салават. благословение, молитва]. См. саламат кĕперри.

санкăрав

(-ҥгы̆-), санкрав, глухой (тат.). Бижб. N. Шанкрав, санкрав (глухой).

сантукаç

(сандукас'), соловей (тат.). Бур. † Сайра сантукаçсем авăтнă чух тăкăнаттăр улманăн чечекĕ.

сапăр

(сабы̆р), тихий, смирный, кроткий. Срв. тат. сабы̆р, терпение (араб.). Ст. Чек. И. С. Степ. Сапăр, миролюбивый. N. Чĕрĕ, ырă кăмăллă, сапăр, кирек кам сăмахĕнчен те иртмен кĕçĕн ывăлĕ. N. † Сапăр хĕр сухан çимест, тет, курсан, хуппине хăвармас, тет; сапăр хĕр вăйя тухмаст, тет, тухсан, кĕре пĕлмес, тет. || Задумчивый; задумчиво. Ст. Чек. † Пирĕн инке пит сапăр (задумчивая и кроткая). Ib. Вăл сапăр çӳрет (задумчиво). Ib. Вăл сапăр ача (задумчивый, кроткий). || Довольный; довольно. СПВВ. Х. Сапăр-сапăр пурăнатпăр халь пит (= аван пурăнатпăр, шĕкĕр).

сапăрлă

деликатный. П. Яндоушл. Сапăрлă çын, деликатный человек. Срв. тат. сабы̆рлы̆, терпеливый.

сархай

(-haj), желтеть. А. Турх. Байгул. Ирхи тăмпа çулçи сархаят. N. Шăтнисем те сархайса кая пуçланă. || Бледнеть. N. † Эпир сархаймасăр кам сархайтăр, килмес салам çырăвĕ. (Заимствовано с тат.).

яман-сас

назв. болотистой поляны в лесу и лес вокруг нее (от тат. jаман саз, дурное болото). Трхбл.

севеп

причина. Срв. тат. сӓбӓп, причина (из араб.). КС. Мĕн севеппе килтĕн? || Хурамал. Севеп пулĕ, пулăшу тупăнĕ.

сехер

(_сӓ_hӓ_р), хороший. (От тат. зӓҕӓр?).

сывсăр

(-зы̆р), нездоровый, больной. Срв. каз.-тат. саусыз. См. сусăр. Альш. Асатте, çичĕ çул сывсăр выртнă шăллĕ пур. || Нездоровье, болезнь. Сред. Юм. Теме сывсăра кайрĕ çавă пирн ача (хворает).

савăр

сурок. Зап. ВНО. N. Сăвăр шăтăкĕнчен тухса ларать. Н. Седяк. Сăвăр питĕ макăрать, тет, çын тытсан; куççулĕсене шăлса макăрать, çавăнпа ăна: çынран пулнă, теççĕ. Собр. † Хамăр тăван килет асăнса, сăвăр тирĕ витĕнсе. Юрк. † Çӳлĕ тусем çинче сăвăр ларат, унăн йăви йывăç тĕпĕ çинче. Н. Карм. Сăвăр — сурок, живет на горах, свистит. Альш. Сăрт хĕрринче сăвăр шăтăкĕсем пур. Унта сăвăр нумай. Сăвăрсем сарăрах семлĕ (сарăрах тĕслĕ, желтоватого цвета), хурарах семли те пулать. Вĕсем уçăм çинче тăранса çӳреççĕ ерттеллипе. Пĕр иккĕшĕ ялан ту çинче çын килнине сыхласа лараççĕ. Сыхлаканнисем икĕ кайри урисем çине лараççĕ те, çын килнине курсанах: чрин! чрин! кăшкăраççĕ: таçтан аякран кураççĕ вĕсем çынна. Ку кăшкăрсанах, ыттисем шăтăкĕсем патнелле чупа-чупа пыраççĕ, пĕчĕкçĕрех йытă пек. Шăтăкĕ умне пыраççĕ те, лараççĕ пăхса кайри урисем çинче; çывăха пыра пуçласанах, сысна пек: кăрин! кăрин! туса, пупăл-пупăл тенĕ пек каласа кĕрсе каяççĕ. Тахçанччен тухмаççĕ пĕр кĕрсен. Шăтăкĕ вĕсен питĕ тарăна каять. Шалта вăл пӳлĕмлĕ-пӳлĕмлĕ пулат. Унтан-кунтаи тухмашкăн „тĕннисем“ пур, шăтăкĕсем. Вăл сăвăрсем акă ăçтан пулса кайнă, тет. Ĕлĕк пĕр пуппалан начарккарах чăвашăн анисем юнашар пулнă, тат. Акаççĕ, тет те, кĕсем, пупăн тырри начар пулат, тет, лешĕн тырри лайăх пулат, тет. Пуп кунăн тыррине хăй йышăнат, тет, хăй анине çук çынна парат, тет. Леш калат, тет: манăн ку мар, лешĕ манăн, тесе калат, тет. Хайхисем тавлаша-тавлаша сута каяççĕ, тет. Сутсем кĕсен анисене килсе пăхмалла, тет. Пуп хăйĕн пĕр ачипе пĕр хĕрне анасем çине ертсе каят, тет те, леш çук-çын ани çине нӳхреп пекки алтса, ку ачапа хĕрне çавăнта кӳртсе лартат, тет. Кунта килсе ыйтĕç, эсир вара: ку пупăн, леш çукăн, тесе ларăр, тесе калат, тет, ачисене. Хайхисене тăпра курăнмалла мар витсе хăварат, тет те, каят, тет, килне. Акă, нумай тăмаççĕ, тет, килеççĕ, тет, хай сутсем. Каяççĕ, тет, пурте кĕсем анасем патне. Çитеççĕ, тет те, аптăраççĕ, тет: ниçтан хăшĕ хăшийĕнне пĕлме çук, тет. Пуп калат, тет: атьăр, çĕртен хăйĕнчен ыйтар, тесе калат, тет. Ыйтаççĕ, тет, çĕртен: ку кам ани? тесе калаççĕ, тет. Çук-çын ани çинче: пупăн, пупăн, тесе калат, тет. Леш пупĕ ани çинче: çукăн, çукăн, тесе калат, тет. Çапла пуп çук-çын анине йышăнат, тет. Анчах уншăн унăн ачисем çын пулаймаççĕ, тет: сăвăр тăват, тет, вĕсене турă. Вĕсем хиртех пурăнмалла пулса юлаççĕ, тет, çапла. Сăвăрсем шăтăкне кĕрсе кайнă чухне, темĕнле: пупăн, пупăн, çукăн, çукăн, тенĕ пек каласа кĕрсе каяççĕ вĕсем.

сăла

промазать, замазать (из тат. сыла). Изамб. Т. Касмăка саларăм. Замазал бочку, чтобы не протекала.

Сăпашши

(сы̆ба_шши), назв. поля около М. Ăнтавăш. Назв. повид., происходит от тат. су башы, так как эта местность покрытая раньше лесом, служила началом двух речек (теперь оврагов): Авăн-хыç çырми и Çатра-çат çырми. См. шăпашши.

çав таран

до того места. Синерь. Хăйăн (ей) чавсине çав таран касса тат (отруби ей руки по локоть, до тех же пор), терĕç, тет.

çырт

(с’ырт), кусать; перехватить, схватить зубами. О сохр. здор. Хăшне-хăшне йытă çыртса амантнă. Ib. Унăн сĕлеки çыртса шăтарнă çĕре юлса юнпа хутăшса каять, Толст. Ăна уринчен çыртрĕ-илчĕ. Орау. Лаши пĕр ывăç утă çыртса илнĕ те, ĕшеннĕскер, çимасăрах пырать. Янтик. Йыта ача пӳрнине çыртса илнĕ (откусила). N. Çыртса тат, перекусить. N. Çыртмасăр çырлахмарĕ. N. Кĕпинчен çыртса, çыран хĕррине ишсе тухнă (собака). ТХКА 104. Çăварне карса, шап-шура шăлĕсемпе пĕр çынна пилĕкрĕн çыртса йăтса силлесе пырать (тигр). ЧII. Çитĕннĕ хĕр, каяс вăхăт çитсессĕн, çанни вĕсне çыртса йĕрет-çке. Якейк. И, осалшăн чĕлхея çыртрăм-ăç. Я из-за тебя язык прикусил. К-Кушки. Эп ялан сахăра çыртса ĕçеп. Я всегда пью чай вприкуску. N. Улмуççи кутне тухса выртса, улăм çыртса выртрăмăр. Синьял. † Тантăш сире мĕн пулнă, шăлусене шарт çыртнă. Кан. Ыратнипе шала çыртса, сăмсана тавăрса... || Закусить. Пшкрт. Пĕри калат: Иван, тет, тавай, тет, ларса çăккăр çыртăпăр, тет. Юрк. Арăмĕ çапла балык çук тенине илтсен, хăни те — кирлĕ мар, кунта мĕнпе çыртса çимелли пур халĕ, тет. N. Кăшт çăкăр çыртрăм, шыв ĕçрĕм те, ахаль çĕрех çыварма выртрăм.

çирĕмлесе

(-_зэ), окодо двадцати; приблизит. числит., образованное по аналогии с тат. jэ̆гэ̆рмэ̆лӓҕ. Хурамал.

Çӳлти Вырăспа

назв. тат. д. Растуш, б. Косяковск. вол., Свияжск. у.

çăвар

(с’ы̆вар), рот. N. Ĕçмесĕр тӳсмелли çук пулсан, çăвара сахăр е тăвар шывĕ ĕçмелле. Орау. Çăвартах çĕртсе антарса ярать. Ib. Тăрантăм лайăх, çăвартан курнакан та пулчи тен (наелся до-отвала). Ib. Çăвартан курначченех ĕçсе çирĕм. Я наелся и насытился до-отвала (по-горло). Ib. Çăварта юн тути калать. Во рту чувствуется вкус крови. Ib. Мур ачипчи, кӳпсе пĕтешшĕсем, кун-каçа çăварсене хупмаççĕ (макăраççĕ). Ib. Çăвар чӳхеме каяп. Ib. Эп паян çăвара пĕртте чӳхемен-ха. Ib. Ĕлĕк ваттисем, кĕçĕн çăварни иртсен: паян эпĕр çăвар анчах чӳхетпĕр, тесе ĕçетчĕç, тет. Ст. Чек. Мĕн унта — çăварна курак сысашшĕ — ăнран кайса пăхса тăран! Что ты там зазевался! Ib. Калаçакан çăварне карта тытман. (Послов.). Юрк. Ку та тыттарна черккине, мунча чулĕ çине çапнă пек, çăварне ывăта парать. Имен. Çав ĕçкĕре эп те полтăм, сăра, пыл ĕçрĕм: сохал тăрăх йохрĕ, çăвара кĕмерĕ. Скотолеч. 26. Кантăр çăвĕ ĕçтерсен те анса каймасан, ларнă япалине çăваралла кăларма тăрăшас пулать. Трхбл. Вĕсен çăварĕсем пиçчĕр халĕ. Ib. Ах турă, çăварĕ хăлха таран! N. Сирĕн аçу-апу мана питĕ лайăх ĕçтерчĕç-çитарчĕç: халь те çăварта. Сред. Юм. Çерçи çăмартине çăварта хыпса çӳрет, ай, çăварта ванса каймаччĕ (çăварта ванса кайтăрччĕ, тени пôлать). Якейк. Çăвар типсе ларч (от жары). Ib. Ман Йăван çăккăр çăвартан та татмаçть. Ib. Ма-ка эсĕр мана çăвартан та прахмастăр (говорите постоянно обо мне). Ib. Санпа калаçса çăвар пылакне ярас килмест ман. КС. Çăварпа çапса çĕмĕрĕп. ТММ. Çăварна килсе кĕрессе кĕтетнем? N. Çăварна хуп, замолчи. N. Çăвар вĕççĕн калакан халап. ЧС. Кăшкăра-кăшкăра манăн çăвар та типрĕ (высохло во рту). СПВВ. Пурте пĕр çăвара сурас пулать. (Поговорка, выражающая согласие, единодушие). Собр. Арлă-арăмăн пĕр çăварпа сурас пулать, теççĕ. Б. 1З. Халăх çăварĕ хапха, теççĕ. N. Халăх çăварне кĕрсен, пулать. О чем говорит народ, то сбудется. (Послов.). Питушк. Çăвартан тохсан, хапхаран тохать. (Послов.). Изамб. Т. Çини нумай пулмас-ха (не давно ел), çăвартан пăхсан курăнат (т. е. будто пищу видно из глотки). Сыт по-горло. N. † Çăварĕ вылят, куçĕ курат — епле матур хĕрсем пур. || Глоток. Кан. Кăсинчен (= кăсйинчен) пирусне кăларса чĕртрĕ те, пĕр-икĕ çăвар тĕтĕме пăл-л! пăл! кăларнă хыççăн урăх халапа куçрĕ. Ib. Кашни паломмия ик çăвара кӳртет. Он каждое яблоко сьедает в два приема. Якейк. Прик-виç çăвар çăккăр çыртрăм. Ib. Виç çăвар шу ĕçрĕм. N, Икĕ-виçĕ кон пĕр çăвар çăкăрсăр нăмай порăннă. Орау. Çăмартасене хытă пĕçерес, пĕрер çăвар тумалла пулччăр. БАБ. Çыннисем (собравшиеся при этом) пĕр курка сăра та ĕçмеççĕ, пĕр çăвар çимĕç те çыртмаççĕ. N. Эсĕ килтен пĕçерсе янисене пĕр çăвар та çисе пăхман. N. Виçĕ çăвар, то же, что тат. ӧч кабым. || Рот, т. е. едок, N. Килте ĕç çук, çăвар нумай, тăрантаракан никам та çук, теççĕ. || Отверстие у некоторых предметов. Ст. Чек. Кушук çăварĕ — противоположно кушук тĕпĕ. С. Тим. Кăмака çăвар умне сĕтел лартса, ун çине минтер хураççĕ. ССО. Вара патша ача ашшĕсене (отцов юношей) янă та, хăйĕн тарçисене шăтăк çăварне чул кайса купалама хушнă. N. Шăтăкăн çăварĕ хупăнса тăнă. N. Вăл шăтăк çăварне пысăк чулсем йăвантарса хурăр. N. Хутаçăн çăварĕ пысăк. Н. Сунар. Тилĕ Иван тарçа каланă: эсĕ михĕ çăварне (отверстие мешка) епле çыхрăн? Альш. Çав патаккисене пуç-чиккĕн тытса пынипе леш сĕрекийĕн çăварĕ карăнат та, унта пулăсем кĕрсе пыраççĕ. N. Пĕр тĕле чарăнчĕ, пичĕке çăварĕ аяккинелле пулчĕ. В. Ив. Кашни ама чечекин тĕпĕнче пĕчĕкçеççĕ тĕвĕ пур, тĕвĕ тăрринче çунатланса тăракан çăвар пур. || Употребляется переносно и в др, оборотах. N. Урам тăрăх чупса çӳресе çăвара мĕн килнĕ (quic quid venit in buccam), çавна калаттăр (говорили). Орау. Кам ачи-ши ку, çăварĕнче пĕр тутлă сăмах та çук (все говорит глупости). СТИК. Çаварĕнчи сăмахне те калаймаст. (Гов. про человека стесняющего, про мямлю). Ск. и пред. чув, 75. Пор вырăна пуçтарăнсан, ун çăварĕпе пуплеççĕ. Кама 19. Иллене çапла кала.. Çăварĕ çӳлте-ха унăн. Никама та парăнасшăн мар. N. Виç çул асапланса лартнă вите ахалех Ваççа çăварне кĕрсе ӳкрĕ (досталось легко Василию). КС. Пĕр çăвартан çиса пурăнаççĕ вăсам, т. е. живут очень дружно. N. Пĕр çăвартан пурăнаççĕ усем (дружно, согласно, о супругах и др.). || Горлан. (Так называют одного человека, который в праздники напивается и все время поет). Сред. Юм.

çăкçă

порука. Начерт. 157. Теперь не встреч.; срв. каз.-тат. џӧкчӧ.

çăкăр

(с’ы̆гы̆р, с’ŏгŏр), хлеб. N. Хулăн укçи çĕр тенкĕ. Калаçнă чух вун тенкĕ çăкăр çине хумалла, теççĕ. Сред. Юм. Çăкăр кăмакана манса йолсан, килте кăшĕ те полса вилет, тет, çавăнпа она çол тăваткăлне тохса пăрахаççĕ: вара вилмес, тет. (Нар. поверье). Ib. Çăкăр хырăм хыççăн çӳремест, хырăм çăкăр хыççăн çӳрет. Ib. Ôнта çиес çăкри пор поль. Судьбой определено тамошний хлеб есть. (Гов. невестам, выходящим замуж, и солдатам). Ib. Эп санран маларах çăкăр çинĕ. (Гов. молодым, когда о чем-нибудь спорят, указывая на то, что он старше и потому опытнее и больше видел). Ib. Вăт сахал хôтсан, çăкăр начар пиçет; ăна вара: елпенсе пиçнĕ, теççĕ. Ib. Пиç, пиç çăкăр, аçу-аму çăкрине хора йытта ан кайса пар! (çапла каласа алла тытса ачасĕне çĕре антарса яраççĕ, вара çав ачасĕне çĕклекеннинчен пĕри кôшак полать, пĕри хуçи полать те, тыр вырма каян пикки туса, пăртак аяккарах кайса, корăк çинче пĕкшĕнсе çӳрет; кôшакки, çăкăр полнисĕне пырса çиесшĕн, чупса пырать (дотрагивается). Хуçи ôна хуса ярать; кôшакки порне те çисе ярсан, каллах çĕнĕрен тепĕр хут çавăн пик выляççĕ. Изамб. Т. Çăкăр хывсан, кӳрсе пар вара? — Юрĕ. N. Кăмакана сакăр çăкăр кĕрет. ФТТ. Çĕнĕ çăкăр çинĕ çĕре усал çын пырса кĕрсен, теллей çук, тет. Батыр. Салтак ăсатнă чухне ашшĕ-амăшĕ, е тăванĕсем, унăн ячĕпе асăнса турă умне çăкăр хураççĕ. Сунт. Çăкăрсем чиксе хатĕрле-ха (на дорогу), каçчен çитес. Изамб. Т. Салтака кăларса кайнă чухне ялтан пĕр аллă пичетни кайсан, е пĕр хĕр-ача, е пĕр арçын-ача юпа çине тăрса: çăкăру манса юлнă! тесе кăçкăрат. Н. Шинкусы. Сĕтел çинче пĕр пуçламан çăкăр выртатьчĕ. СТИК. Çын килсен, çынна çăкăр лартмасăр яни аван мар (не хорошо не накормить человека), теççĕ. Рак. † Шур перчетке хĕрсен саламĕ, наян хĕрсем сăкăрăн харамĕ? К.-Кушки. Çăкăра ан шăйăркала. Не черти по хлебу. ЧП. Шур çăкăр, белый хлеб. Аттик. Тата кашни хуран çăмне чашăкпа виçшер пашалу, пĕрер пуçламан çăкăр е читнай çу сĕрсе лартать. N. Çăкăр çĕртсе пурăн; пĕр çăмартапа пĕр çăкăр çиме хушнă. Буин. Мана çăкăр çимес тетием? Разве я не человек? Разве я такое ничтожество? N. Çăкăр сана чĕнмес вĕт, теççĕ. (Послов.). Букв. 1886. Эсĕ çăкăр çисе çĕртме анчах. N. Çав йĕркесĕр пурăнакансем, халăха çăкăр вырăнне çиекенсем, пирĕн пурнăçа пĕтереççĕ. N. Выçăхнă çынна çăкăр кăтартман пулĕ. Альш. Эсĕ çăкăрăн пĕр пĕрчине тăмастăн-вĕт! теççĕ. N. Пирĕн çимелĕх çăкăрри çук пулсан та (хотя нам и нечего есть), куланай партармасăр патша тарçисем хăварман. || В перен. знач. Альш. † Эп каймăттăм çав Чĕмпĕре, çăкăрăм çавăнта туртат (то же, что тат. Risiq tarta). Ст. Шаймурз. † Сирĕнех те çийĕрте пустав халат, çил тавăртăр сылтăм аркине; эсир чĕннипе пырас çук, турă çавăртăр атте-анне çăкăрне.

çĕрма

то же, что çӳлĕк. Срв. тат. ŏчŏрма. Ст. Чек.

çвар

то же, что çăвар, рот. N. Пĕр-ик çвар полĕ, пулк парчĕç. Сред. Юм. Кам-та-пôлса: сана çав çын салам каласа ячĕ, тесе, пырса каласан, ăна хирĕç: çеарна пылпа çу, теççĕ. Срв. каз.-тат. ады̆зына бал да џау.

тамăр

неизв. сл. Собр. Аякран пăхсан — тамăр хăва, патĕнчен пăхсан — ĕнчĕ хăва. (Кантăр). Срв. тат. тамы̆р (корень).

тан

(тан), слава. Н. Карм. Тан, тепĕр тĕрлĕ мухтав тени пулать. Ib. † Сĕтелне туртса, сăйна пар, кайтăр тану акрука (по всей округе). N. Пĕтĕм уезда танĕ кайнă. Прославился на весь уезд. (Написано: дань: что, очевидно, так и выговаривается под влиянием тат. языка).

танăш

(тамы̆ш), ровесник (в точном см. См. тантăш; срв. каз.-тат. тамы̆ш, знакомый), КС., П. И. Орл. КАЯ. Çав ĕçке пĕлĕш-танăша чĕнмеççĕ, харпăр хăй килĕшĕсем анчах ĕçеççĕ. ЙФН. Ах танăш Микула! хĕрсем тĕлне пĕлмесĕр сивĕ мулчара çĕр каçнă.

таран

предел (в этом см. отдельно неупотребительно). || До, по (послелог). N. Санăн чăнлăху пĕлĕт таранах. N. Хĕрри таран (до краев), чавса таран (по локоть, до локтя), пилĕк таран (до поясницы), çĕрпӳ таран (до Цивильска), мăй таран (по шею), çырмасем таран (до оврагов); ман, сан, ун, пирĕн, сирĕн, вĕсем (вĕсен?) таран (до меня и т. д.). N. Кунта сана мăй таран та пулĕ. Ёрдово. Çырма шывсем пурте пĕр шыв çине пухăнаççĕ те, вара çыр таранах (до краев берега) шыв юхать. N. Лаша хырăмĕ айĕ таран, да брюха лошади. N. Кут таран куршанкă, пилĕк таран пиçен, мăй таран мăян. N. † Вăта таран татнă çĕлен мар. N. † Ах, тусăмçăм-пиччеçĕм! Яла тухсан — ят аслă, киле кĕрсен — чыс аслă; Пăва таран çăкăри пур, Чĕмпĕр таран ячĕ пур. Чотай. † Пирн атия кам пĕлмеçт? Москов таран молĕ пор, Питĕр таран пинĕ пор. N. Пилĕк таран шыв çинче (по пояс в воде) тăтăмăр. N. Татяна — тат та ут, вăй пур таран хыççăн ут. N. Чуччу ларкăчи пилĕк таранччĕ; вĕренĕ çĕртен пилĕк таран çакăнса тăрать (веревки качелей были спущены до высоты пояса). Панклеи. Пирн Ентинĕп мĕскер пор? çор ял таран çорчĕ пор, сысни таран тырри пор, карта сикен лаши пор. Кан. Тачка тутийĕ хăлха таранах йĕлпĕрме хăтланнă пек туйăнчĕ („распустил рот до ушей“). || Во временном значении. Кан. Юнĕ пĕр виç эрне таранах юр çинче палăрса выртнă. Его кровь была заметна на снегу недель до трех. Тораево. Сирĕн пилĕк çулхи таран сĕлĕ пур (т. е. разные сорта овса, начиная с овса урожая последнего года и до того, который был 5 лет назад). || В обозначениях приблизительного счета, N. Вăтăр вĕлле таран (до тридцати ульев). Регули 908. Икçĕр таран (икçĕр таранччен) çын порччĕ. || Даже. N. Сăпкара выртаканни таранах (даже дети в колыбели). || Насколько достает (-вало). ГТТ. Мĕн пур сас таран пĕр ултă-çичĕ ерет кăшкăраççĕ. || В предложениях-именах в смысле ио мере. || Насколько возможно, насколько хватит сил. Н. Карм. Эсир çав Клавдийшĕн мĕн тума пултарнă таран (по возможности) тăрăшăрччĕ-ха. ТХКА 114. Атя, утнă таран утар-ха, тет йысна. СЧУШ. Ачасем хăранă майĕпе мĕн пынă таран (изо всех сил) чупа пуçланă. N. Ямшăкне лаши мĕн пынă таран хăвалама хушнă (велел). Регули 909. Мĕн чол вый çитнĕ таран (таранччен) турăм. ЧП. Вăй çитнĕ таран пулăшăп.

Таркан

(тарган), назв. тат. селений, Тарханы. К.-Кушки. Кĕçĕн Тархан, Аслă Таркан.

Аслă Тархан

назв. Тат. д. Большие-Тарханы.

тат

подр. поцедую. N. † Тат чуп-ту. Подари сладким поцелуем.

тат

(тат), рвать, срывать, отрывать. Шурăм-п. Мăйăр хăмла пек пулать, эрнере татса пĕтет (в неделю срывается). Кильд. † Çаврăнайса-çаврăнса ут çулнă чух, татса-татса пĕрлĕхен хыпмарăм (здесь „Татса-татса“ — сорвав много раз). Трень-к. Манран ку улма-йывăçĕсене (кам) ватса, олмисене татса карĕ? тесе ыйтрĕ. Арзад. 1908, 13. Пĕчĕк Иванкка пахчаран тăхăр хăяр татса кĕрсе, йăмăкне 4 хăяр, пиччĕшне З хăяр панă. Орау. Мăк пилеч (билеты на право собирания мха) илнĕ çĕртре паян халăх пĕр-пĕрне хĕснипе (в давке) пĕрин уринчи çăпатине татса юлнă (сорвали с ноги). Пир. Ял. Упăшки вăхăтра сиссе татса антарнипе вилмелле пулман. || Разорвать. Сорм-Вар. Унччен те пулмарĕ, карчăк: урлă татса хыпам-ши, тăрăх татса хыпам-ши, тесе калама тапратрĕ, тет (т. е. разорвать ли тебя вдоль или поперек?). Б. Яныши. Хорĕ (гусь): пре татам та, пре хыпам, тет. Чураль-к. Кам-та-кам шарлать, çавна чĕпĕтсе татсах илмелле. В. Олг. Торă татса кайманскер! (Сильная брань). || Порвать. Янтик. † Туртсан тимĕр татас пек. || Перервать. N. Тупă пулькки тивсе, кĕлеткин(е) варăнчен татса пăрахрĕ. Шурăм-п. Юрлакан, ĕретри çынсен аллине татса каяс тесе, вирлĕн (стремительно) чупса пырать. || N. Татса яр, ссадить (напр., кожу). || Разрушать запруду, прорвать. N. Усалсем (черти) арман пĕвине татса яраççĕ. М. Яуши. Эпĕ пĕр армана татса ярса тăратăп, тем чул пĕвелеççĕ те, чараймаççĕ. Мижула. Пĕр урамра темиçе пĕве пĕвелеççĕ, малтанхин пĕви толсан, ярать те, кайрисен пĕвисене татса каять. || В пассивном значении. Якейк. Армансам татса кайнă. Ib. Выл çинче паян пĕр арман та йолман, тит, порте татса кайнă, тит. Коракыш. Вăл каланă тăрăх утмăл лав йĕплĕ-хулă хатĕрлесе пĕвине пĕвеленĕ те, пĕви татса кайман. || Разбередить, сорвать (напр., болячку). Сборн. по мед. Хăш чухне тата кĕсенĕсене ача хăй чавса татнăран та пулать (это происходит). || Пилить, рубить. Регули 197. Вотă татнипе выртать. Дрова лежат нарубленными. Ib. 1. Вăл вотă татма каять. Мусур. † Пирĕн йысна пуласси — авăн вутти муклашки, урайне хурса татас пек. Кан. Татман юман хăмасем. || Нарезать (салму). Ядр. † Сала-кайăк тăриччен салма татса ярсассăн, пирн варлине эс юрăн. || Рвать (шерсть). N. Кунне пĕр тенкĕ паратьчĕç мана, эпĕ çăм татнă çĕрте ĕçлеттĕм. || Ощипывать. С. Алг. Кăçалхи çул ăна (кăрккана) çапнă-антарнă, тытнă-пуснă, туртнă-татнă, каснă-вакланă, пиçнĕ-хуçнă, лармалла та çимелле иккен. (Такмак). || Дергать (конопли), драть (лен). Якейк. Кантăр татмалла полать те ĕнтĕ. Ib. Кантăр татса пĕтертĕмĕр. Изамб. Т. Йĕтĕне татсан, çапса вăррине илеççĕ. N. Кантăрсам та татрăмăр, пăрçасам та çултăмăр. Сред. Юм. Кантăр татас. (Кĕркунне ана çинчен çăлассине калаççĕ). || Прерывать (сон). Орау. Ăйăх: татсан — татăлап, чăссан — чăсăлап, тесе калать, тит. Сон говорит: „Если меня перервут, я перервусь, а если растянут — растянусь“. Сред. Юм. Ыйăх татсах (лишая себя сна) ôнта кирлĕ мар япалашĕнех çӳремесен те йорĕччĕ. || Пересекать. Эпир çур. çĕршыв 15. Урамне (улицу) икĕ çĕрте урлă урамсем (переулки) татса каçаççĕ. || Переграждать. N. Манăн тĕрĕс мар çула тат. || Переходить, перебегать (дорогу). Шурăм-п. Кушак çул татсан, телей пулмасть. || Отводить, отрезать (землю). Альш. Вăл çаранне (луга) ăна вĕсем чăн лайăх тĕле суйласа татса параççĕ (в самом хорошем месте). N. Землемер (мишавай, мешевей) мĕнле татса пачĕ: пурне пĕрле-и? || Подводить, подрезывать; подкузьмить. N. Халĕ тата çак икĕ çул хушши тырă пулманни ытла та татрĕ (здорово подрезало, подвело). || Срезывать, подрезывать. Изамб. Т. Кĕпе пĕвĕ пĕтсен, пусма (ситец) татса пĕреççĕ (сборками). Ib. Ул татса пĕрнин аял хĕррине тата пусма татса пĕреççĕ (оборки). Ib. Кĕпи аркине (у чувашек) икĕ тĕлтен татса сыпаççĕ. || Покидать (надежду). N. Йывăр пирĕн иксĕмĕрĕн хуйхăмăр, юлташăм, тенĕ, çапах эсĕ ĕмĕте татса ан хуйхăр. || Разбивать (надежды). Фин. Çавăнтах: тырă пулĕ-ха ĕнтĕ, тесе, тăнă çĕртрех тăм ӳкет те, санăн пĕтĕм ĕмĕтне та(та)ть пăрахать. N. Ан кул, пит чĕрене татать. N. Ашшĕ-амăшĕ, унăн кăмăлне татас мар тесе, ăна чарса тăман, куç-çулĕпе йĕре-йĕрех хăйсен пĕртен пĕр ывăлне пилленĕ. Конст. чăв. Ку сăмахсене вĕсем мана хăратса анчах каланине эпĕ пĕлтĕм те, анчах хирĕçес мар тесе, шухăшланă шухăшăма çав тĕрлĕ татрĕç пулин те, эпĕ вăсене пĕр самах та хирĕç тавăрса каламарăм. || В дееприч. форме на „са“, „се“ иногда передается наречием: вдоволь, в изобилии. Кратк. расск. 16. Акă ĕнтĕ пĕтĕм Египет çĕрĕнче çичĕ çул тырă-пулă пит татса пулĕ (уродится в изобилии). Капк. Тырри те татсах пулмарĕ те, пĕрлешесси çинчен шарламаççĕ-ха. СПВВ. НВ. Тырă-пулă пит татса пулать (родится отлично). Аттик. Эй, Ел-кӳлли! Çĕртен те, çӳлтен те татса пар; тырă пулмасăр хăварса выçă ан вĕлерсем. (Моленье). Турх. Ĕмĕтленнĕ ĕмĕтне вĕсене татса парĕ-ши (совершенно полно, вдоволь). || Выплатить. Бес. на м. г. Ак сирĕн хошшăрта куланай татни те нумай мар, пурăнăç та çителĕхлĕ мар. || Отбыть обязательный срок. N. Эсĕ çӳресе татман. Ты не отслужил (не отбыл) своего срока (в пастухах). || Лишать. Магн. М. 115. Тырăран татăк ан тăрат, пураран ан тат. (Моленье). ЧС. Эй, ĕнем, ĕнемI Халиччен сĕтрен-çуран татманччĕ, çуллен пăрулаттăнччĕ. Ал. цв. 10. Эсĕ мана мĕн пур телейĕмрен татрăн ĕнтĕ! || Отказывать себе, лишать себя. N. Эсĕ у (= вăл) укçана хăвăнтан татса янă пуль (отказывая себе в самом нужном). Сред. Юм. Хамран татса патăм. И себе нужно было, но я ему дал. N. Хăна ху пиртен пулас ырăлăхран ан тат (сам себя). || Решать (дело). Янш.-Норв. Пĕр çураçса ĕç татсан, вĕсем туй тума анчах хатĕрленсе тăраççĕ. Н. Сунар. Эсĕ пирĕн ĕçе татса пар ĕнтĕ. Ты уж рассуди нас (т. е. рассуди наши дела). N. Ман ĕçе татса парсам. N. Сире вăтантарса калатăп, сирĕн хушшăрта тăванпа тăван хушшинчи ĕçсене татса пама пултаракан ăслă çын пĕрре те çук-и мĕн? Истор. Вечера (на вечере) ĕçе вăрçмасăр, çапăçмасăр сайра (редко) татнă (надо: ĕçе вăрçмасăр... татни сайра пулнă?). Ib. Çапăçса хăшĕ çиеле тухнă, ĕçе те çавăн майлă татнă вара (решали в его пользу). Т. IV, 64. Çав ĕçе татсан, кам юрлас килекенĕн, пурте юрлаççĕ. N. Ĕçе туса тат. Синьял. Тăваттăн сута тăраççĕ, пĕччен сут татать. (Алăк уçса тухни). N. Кам мĕн чухлĕ илсе пырассине татса хуман. N. Кĕске татса калакан сăмах, поговорка. || Окончить, завершить. Кан. Службă татса киле кайма хатĕрленекен хĕрлĕ салтак. || Мстить. Полтава 68. Виççĕмĕш мул — Мазепа хирĕç татса парасси („месть“). || Удерживать. N. Кантор окçине татса йолмарĕç. || Придавать определенность, точность, систематичность. Юрк. Чăнласах та пирĕн чăвашран нумăйĕшĕ çак сăмаха татса калаймасăр „псав“ (вм. тат. бы̆зау) анчах теççĕ. ГТТ. Пурне те (обо всем) татса, уйăрса çырмалла (определенно, систематично). N. Час-часах пур япала çинчен татса çырса пулмасть. Сред. Юм. Тем йăмахласа ларчĕ, пĕрте татса каламарĕ. Не знаю, что говорил, не высказал всего ясно. N. Тĕплĕ ыйтса пĕлмесĕр, татса каламалла мар. Нельзя сказать определенно, не разузнав основательно. N. Татса калани, решительный сказ. || Обрывать (чью-либо речь). Ал. цв. 14. Аслă хĕрĕ ашшĕ сăмахне татсах калать: хăш хĕрӳ валли эсĕ хĕрлĕ чечек илсе килтĕн, çав хĕрӳ хăтартăр сана, тет. N. † Хапха умĕнчи вĕлтĕрене çапĕçĕ те татĕçĕ; ютсем йышлăн, эпĕ пĕччен, калĕçĕ те татĕçĕ. Орау. Çынна пĕр-ик сăмах пат каласа татать. Он обрывает человека сразу, одним или двумя словами. N. Амăшĕ вĕрентем пек тăвать: анчах ачисем ăна: эсĕ ху та нимĕн те пĕлместĕн, тесе, каласа татса хураççĕ. N. Çын сăмахне татса илсе ан калаç. || Сказать резко. N. † Пуян çыннăн ывăлĕ тесе сасартăк каласа ан татăр. Н. Лебеж. † Эсир татса каласан, эпир те татса калăпăр. Кĕвĕсем. Леш кассенĕн хĕрсене каласси пур пĕр сăмах; калăпăр та татăпăр: чĕрисене çурăпăр. Богдашк. † Çав Анаткас хĕрĕсене каласси пур пĕр сăмах, калăпăр та татăпăр, чĕрисене çурăпăр. N. || Выражает усиление. Турх. Авăна татса çапат (здорово, не кое-как). N. Сăмаха татса калаçни (бойко?).

таткала

учащ. ф. от гл. тат. Ал. цв. 5. Вĕсем мана таткаласа тăксан та, вăл авантарах пулĕ. Ст. Чек. Шыçăран çыхаççĕ; хăйне те çыхаççĕ те, шывне те сĕреççĕ, пит хăватлă: лашан тирне таткаласа ярать (образует трещины кожи). КС. Лаша тирне таткаласа каять. || Расходовать, разбазаривать. N. Ку укçана таткалас мар-ха. Сред. Юм. Ахаль тыткаласа таткалас мар-ха кô çимĕçе, хăнасĕм килсен ним лартма çок. В такое время не надо есть это кушанье, гостей нечем будет потчевать.

таттар

понуд. ф. от гл. тат. N. † Ешĕл чӳкне (платка) çынтан таттармăп, хамăр ялтан инçине илеймĕп. Истор. Епле те пулсан куланая çуллен таттарса тăрса (заставляя платить), хыснана пуйтарасшăн пулнă.

тат-таттарарах

песен. восклицание неопр. знач. Яргуньк. Тат-таттарарах, тата манăн мĕн калас? Хайхискерне калас-и?

Татти

(тат’т’и), имя женщ.

Таттян

(тат’т’ан), Татьтяни (тат’т’аνиы), хр. имя женщ., Татьяна. В. Олг.

тевккел

(т’э_вк’к’э_л), то же, что теветкел (каз.-тат. тӓӳкӓl, с араб.), решительность.

темек

membrum parvuli (от тат. сл. тӓмӓк, табак). Альш, СТИК.

тенка-чăпар

в яблоках (о масти; с каз.-тат.). Кĕвĕсем. Пусма кĕпе пуянра, тенка-чăпар тьыхара.

тикĕн

скажи (каз.-тат. дiгiн). Встреч. в след. обороте: N. Çапла тикĕн витнĕ. Как видно, значит, дело-то обстоит так. Так (ты̆к), значит, видно, так.

тикĕс

(_ти_гэ̆_с), ровный, гладкий; плоский. Тим. † Сирĕн çинче камсул килĕшет, те аркипе çанни тикĕсрен. Чураль-к. † Урам хушши тикĕс мар, шăлаканĕ эпир мар, хĕрсем хăйсем ывăнмасан, ывăнакан эпир мар. (Пародия на тат. п.). || Ровно, гладко. N. † Юрататăп эпĕ çил арманне, те тикĕсех çуначĕ çавăрăннăран. Ст. Чек. † Икĕ Атăл, пĕр тинĕс, шывĕ юхат пĕр тикĕс. Пирĕн çамрăк ĕмĕрсем иртейинччĕ пĕр тикĕс. || Одинаково. Орау. Пирĕн тикĕс пулмĕ, эсĕ ху тикĕспе пулин пар. || В см. им. существ. Альш. Пĕр тикĕс çук çĕртен утат. Идет по неровному месту, по кочкам. || Ровненько, т. е. благополучно. N. Ял-йыш тикĕс тăрат-и? Юрк. † Сирĕн курнитсăрсем хире-хирĕç, унăн çийĕ виттисем пĕр тикĕс. Эпир пурсăмăр та йĕр тантăш: иртинччĕ ĕмĕрĕмĕрсем пĕр тикĕс. Собр. Ĕмĕр тикĕс килмест (вар. пĕр тикĕс иртмест), теççĕ. (Послов.). Ерк. 46. Кăçал вăйлă çур килнипе ыраш ӳсет пĕр тикĕс. Бес. чув. 8. Иртнĕ пурăнăçĕ унăн пĕр тикĕсех иртмен: вăл çичĕ çула çитсен, унăн амăшĕ вилсе кайнă. N. „Крестьянский банк“ ĕçĕ пуçланнăранпах пĕртте тикĕс пыман: унăн ĕçне ăрасна-ăрасна пуянсем анчах курнă. || Поровну. Юрк. † Çак киле килнĕ хăнисене курки тикĕс тивет-ши? Сред. Юм. Пĕр тикĕс парса тохрĕ. Разделил всем поровну.

тилĕ

(_тил’э̆, _ти_лэ̆, т’ил’э̆), лисица. Якейк. Хора тилĕ, хĕрлĕ тилĕ. ЧП. Тилĕ хăвала, охотиться за лисицей. || Хитрец. N. Вăл тилĕ вĕтĕ, унпа калаçма çук. Ст. Чек. Тилĕ, — 1) ухмах (с тат.), 2) лиса, З) хитрец. Н. Седяк. Эй, тилĕ, тилĕ! тесе калаççĕ; чăнах тилĕ иккен эпĕ, тесе, карĕ, тет.

Тилçел

назв. тат. дер. из реке „Тилçе“. || Назв. речки. Альш. Хирти Кушкă патĕнчен килекен çырма Пăрăнтăк патнелле пырат вăл. Тилçел шывĕ теççĕ вăл çырмана. (Дальше в рукописи эта речка назыв. просто Тилçел).

ти-тат

подр. крику гусей. Собр. † Ушкăн-ушкăн хур килет, ти-тат тиякан пĕри те çук (ни один из них не гогочет). См. кикак.

туй

(туj), чувствовать, ощущать, осязать. Н. Кожары. Ура пуррине те туякан пултăм. Я стал чувствовать и то, что у меня есть ноги. N. Питĕ ырса çитрĕм, хама хам йывăр туятăп. Сред. Юм. Алăра йывăр япала нăмайччен тытса тăтăм та, ал веçех туйми полчĕ. Чума. Наум вара хăйне çăмăлтарах туйнă (почувствовал легче). Собр. Туйманнине туйтарат, сисменнине систерет. (Послов.). || Просыпаться, притти в себя. Сред. Юм. Тем чол вăратса та туймас ô; ĕнер: пасара тăратса яр, тетчĕ, ĕнт çывăрса йолчĕ ăйăхне çĕклеймесĕр. Ёрдово. Макар, эсĕ ирхине иртерех туян пуль, мана тăрат, тет. Дик. леб 30. Вĕсен юратнă йăмăкĕ Елиса ирхи тутлă ыйхăпа пĕр туймасăр çывăрнă (спала без просыпу). Çутт. 20. Туйми çывăрса кайрăм. Айдар. Туймиех çывăраççĕ. Спят крепко. || Догадываться. Ходите во свете. Мĕнле пулсан мĕн пулассине те туйса илекен пулать. Собр. Туракан туйнă, çиекен туяйман. (Послов. Не переведено ли ошибочно с тат.: тураган туjган, ашаган туjмаган?). Изванк. Туякан туят, туйманни пĕрре те туяймаст, теççĕ. Кан. Паранкă сутса усă курмаллине туйсан, хресченсем хăйсемех нумайрах паранкă лартĕç. || Осознать. N. Хăй тĕрĕс маррине туйса илсе ӳкĕннĕ юлташăм çинчен калатăп-ха. || Услыхать; заметить. Трень-к. Аттепе анне çуккине пĕлсе, лашасем çитернĕ çĕртен ачасем пырса пирĕн сат пахчине кĕнĕ те, улма тата пуçланă. Пракахви ăна туйнă та, мана тăратрĕ. || Проведать, прознать. N. Пулкаланăччĕ те ĕçсем, ĕлĕкех кунта лекмеллеччĕ, анчах туяйман.

тупă

(тубы̆), пушка. N. Тупă сасси çĕмĕрĕлсе тăрать. N. Тупă хытă пĕтерет этеме. N. Эпĕ тупă патĕнче. N. Пăшал вырăнне тупă çапать. N. Тупă ураписем сĕлĕ пĕрчи пек саланса кайнă. N. Пирĕн виçĕ тупă та татăлса карĕ чăтаймасăр. N. Варшавран тухнăранпа тупă сасси хулхаран кайман. БАБ. Тупă çап = туп атмак(тат.?). Менча Ч. Хĕçĕнчен те пулш сыхлăсăнччĕ, тет, туппинчен те пулин эсĕ упрăсăнччĕ, тет хăй. || Снаряд, бомба. N. Тупăсем ӳке-ӳке çурăлаççĕ. N. Тупă пăрахать (бомбы). N. Тупă килсе ӳкрĕ те, пĕр ушкăн (одно время) хăлха янăрса çӳрерĕ. N. Халь пĕр тупă ӳкет, халь тепре, çырнă çĕрте килсе ӳкет те, ал чĕтресе каят. N. Хĕрĕх пăтлă тупă.

тутар Чураппанĕ

назв. д. Тат. Черепановой, б. Буинск. у.

Тоттиел

назв. тат. дер. б. Тет. у.

тӳле

(_тӳл’э), платить, заплатить, уплатить. Сятра. Каран ăшляпняçарса (= ăшне лăплантарса?) калат: окçа тӳлесе (деньги заплачены)! тет. N. Ивансене ĕçленĕ укçа тӳле, мĕн чул вăл ыйтат. N. Нумайĕшĕ кĕнекесем тӳлесе илмелле ыйтса яраççĕ. Многие выписывают книги наложенным платежом. Юрк. Эпĕ сире уншăн укçа тӳлĕтĕм. Ib. Тӳлесе тат, заплатить, рассчитаться. Ib. Вăл хăваттире, хула варринчерех пулсан, вунпилĕк тенкĕ тӳлес пулат. N. Кайран халăхăн, мĕншĕн илнине пĕлмесен те, тӳлесех пулать. Байгул. Касак пырать кастарса, эп те ларса пырам-и, пырам-и; сĕллипе те хам тӳлĕп, хам тӳлĕп; утипе те хам тӳлĕп, хам тӳлĕп. N. 560 миллион тенки процент укçишĕн тӳленнĕн хисепленет.

ха

(ха), частица, соответствующая русскому: разве, неужели. Абаш. Миколай, эс киле пымăн-им-ха? (Так сказал дед внуку, который не жал хлеба). СТИК. Сана тивей-мен-им-ха? Тебе не попало разве еще? Ib. Эп унтан хăраппи-ха! Вот еше, я разве боюсь его! N. Рăтиван хăта вилни-ха эппин? Ала б. Иван Суволов шухăшлать, тет, ăшĕнче: Эп-и-ха ку? (неужели это я?) — тесе. || Может быть, возможно. Изамб. Т. Хăйĕн асапĕ пĕтрĕ, арăмне шел.— Шел те, мĕн тăвас тен? Качча кайĕ-ха. N. Кунта илсе парĕç-и-ха, пит васкаса ан ил. || Вероятно. Букв. Вăл лашине тăратнă та, кунта мĕн те пулин пур-тăр-ха тесе, пăхма пынă. Чаду-к. Пĕрре тилĕ çын пулчĕ, тет те, калать: Тилĕ тус пур-и, кума пулма пырать-ши? Упи каланă: Пырать пулĕ-ха, тултаччĕ. || Наверное. N. Вăл килсен çитерет те-ха мана, килмен, мур. Если придет, то накормит. || Еще. N. Кăна тунипех сахал-ха. N. Ăçтан тупăн-ха хаçатне, ăна илме киоск та çук-ха. N. Халĕ те килмен-и-ха вĕсем? ЧС. Киле кĕтĕм те, мана анне: Тата мĕншен йĕретĕн-ха? терĕ. Тим. † Ӳссе кăна ӳссе çитĕнетĕр, пур-и-ха кассăрта тусăрсем? ЧС. Ăçта кайрăн-ха? СТИК. Пĕр-пĕр ют çын авăн çапакан çемье çапнă çĕре пырат та: Кăсем авăн çапаççĕ иккен-ха,— тет. N. Эпĕ çак чашкăсене çăвап-ха, эс кăшт кĕтсе тăр, унтан вара кайăпăр. Оп. ис. ч. II. Эпĕ тухаймарăм-ха. Я еще не удосужилась выйти. || Вот. СТИК. Авăн çапма тытăнтăмăр-ха. Ib. Вăрмана кайса килтĕм-ха. В лес сходил вот. (Говорит, положим, человек, только что возвратившийся из десу, постороннему человеку; говорит слегка). || Вот именно. Микушк. Татах тухса ларнă пухăва, çапла ларакан-ха вăл. || Ну что... Яжутк. Мучĕшĕ каларĕ, тет, турăн-и-ха? тесе каларĕ, тет. || Выражает сомнение. Альш. Эй, кукша, санран пулас-ха патша хĕрне илме. Ib. Пĕри калать, тет: Эй, эсĕ илме-ха ăна. || Соответствует русской частице ка. N. Кĕнекине ывăт-ха ман патма. Кинь-ка книгу ко мне. В. С. Разум. КЧП. Ан тат-ха çырлине, кĕт пиçерех патăр. Н. Байгул. Çи-ха, çи. Ст. Чек. Курам-ха, курам-халь. Ib. Ту-ха, ĕçле-ха; сывă пулăр-ха. Орау. Ыран виç сахатра килеп, эсĕр килте пулăр-ха, кирлĕ. Оп. ис. ч. II. Ан перĕр-ха, чарăнăр. Погодите-ка стрелять, перестаньте. Ib. Çимелли кӳрĕр-ха! Дайте-ка мне поесть! Ib. Анне, шыв пар-ха! Мама, дай-ка водицы! || Служит для смягчения приказания. Оп. ис. ч. II. Мейĕр, çийĕр Иван татăкне, вăл кĕтесре йăлăнтарса лартăр-ха! — терĕ. „Нате, ешьте Иванов кусок,— сказал он,— пусть он сидит в углу и капризничает“. Ib. Пит ывăннă пулĕ вăл; ан тив кантăр, вара хăех уçăлĕ-ха. Он, чай, устал; пусть отдохнет, тогда сам и приободрится. Ib. Атя, килех, ирт кунталла, калаçса ларапăр-ха. Иди, проходи сюда; поговорим. || Соответствует русской частице же. С. Айб. Халь те пулсан манăн çав лаша-ха. Бес. чув. З0. Мĕнле-ха вăл апла? Как же это так? || В качестве вопросительной частицы. Чем люди живы. Хăшĕ-ха сирĕн атă ăсти? — Эпĕ те-ха. Бес. чув. Сан ывăлу кампа пасара кайнăччĕ-ха? Ал. цв. 12. Эпĕ вĕсене ури-аллисене çыхса ирĕксĕр яраймăп. Тата епле, мĕнле çулпа çитмелле-ха кунта? Эпĕ çитиччен икĕ çул шăпах иртрĕ, мĕнле çулпа килнине пĕртте пĕлместĕп, тенĕ. О сохр. здор. Мĕнле сарăлать-ха çак чир? Вăл ак мĕнле сарăлать. || Соответствует русской частице ли. N. Тăванăм, эсĕ кăçал киле тавăрнайни-ха? Сенчук. † Пилĕкĕрте пурçын пиçихи, ялăрта сутакан пур-и-ха? N. Эс вăрантăн-и-ха ? Меня занимает, встал ли ты? || В качестве вставного замечания. Альш. Пирĕн ăвăслăх теççĕ-ха. БАБ. Учуке-ха ăна хирти тырă-пулăшăнах тăваççĕ, çавăнпа ăна ялта тумаççĕ, пĕр-пĕр уллах çĕрте, хирте, тăваççĕ. Альш. Малтанхи кунех хĕрсем хваттире кĕрпесем, çусем, тăвар илсе пыраççĕ-ха. Нюш-к. Вара çавăнтах куç курми пулчĕ (потерял зрение), тет. Ку мана юрамас-çке, ку ырă укçа мар-ха, тесе, хуранне хыпаласа тупса, талĕрсене каялла ятăм, тет. N. Кĕçĕр эпĕр час çывăрмăпăр-ха (т. е. займемся каким-нибудь нужным делом). N. Аçу ăçта? тесен, эпĕ: вăрмана кайнă-ха (ожидается его возвращение) вăл, теттĕм. Чем люди живы. Ăçтисем пулатăн-ха эсĕ? Могонин. А! вот сана, ман анана сухаланăшăн вăл мĕле асаплантарать-ха, терĕ. Орау. Пăркун каларăм вĕт-ха. Оп. ис. ч. II. Лашасем шывшăн пулĕ-ха. Лошади, небось, хотят пить (воды). СТИК. Вăл ик аллипе сăхсăхса илчĕ пуль-ха! Не токмо что, наверное, еще обеими руками перекрестился! Ib. Çавăнта кайса килес пуль-ха. (Говорит, готовясь уже итти, куда хочет). N. Вĕсем калаççĕ: Сирĕн Йевкен вăйăра пулĕ-ха, вăл çавăнтан килеймерĕ пулĕ-ха,— теççĕ.

хай-çырма

хай-çырми, назв. тат. дореволюционного праздника. СПВВ. ИА. Имишерсен чăн аслă праçникне хай-çырма тенĕ. Тюрл. Пирĕн, çимĕк иртсен, хай-çырмине каяççĕ. Çав хай-çырмине пиртен пĕр пилĕк çухрăмра, аслă çаранта тăваççĕ. Çав çаран çумĕнче пĕр çырма юхат. Çав çаран çине çамрăк ачасемпе хĕрсем пĕрле пухăнаççĕ. Арçын ачисем хĕрсене пĕремĕксем çитереççĕ. Унта сутă тăвакансем те тухаççĕ. Çавна вара пирĕн хай-çырма теççĕ. Вăл хай-çырмине ахаль пасара тухса утнă пек тухса утмаççĕ. Виçшер лашасемпе те икшер лашасемпе анчах пыраççĕ; пĕккисем çине хăнкăравсем çакаççĕ, лашисен хӳрисене тӳлеççĕ, çилхисем çине хĕрлĕ тутăрсем çакаççĕ... Çаран çине çитсен, çаран йĕри-тавра пĕрер хут çавăрăнаççĕ те, лашисене тăратса лавккасене çӳреме каяççĕ. Лавккасем хушшинче хĕрсем ушкăнĕ-ушкăнĕпе тăраççĕ. Хăйсем пурте хĕрлĕ кĕпесемпе те атăсемпе, пуçĕсенче тухья, умĕсенче алмапа шӳлкеме, тенкĕллĕ мăй-çыххисем, урăх илемлĕ шăрçасем те çакнă. Вăл хай-çырмине пирĕн ялта чысламаççĕ, урăх ялсенче сăра ĕçсех чыслаççĕ. Ачасемпе хĕрсем çӳресен-çӳресен, хай-çырми тăвакан ялтан пулсан, килĕсене тавăрăнаççĕ, хай-çырми туман ялтан пынисем хай-çырми тăвакан ялсене хăнана каяççĕ. Унта вăлсем хăналансан, каçпа килĕсене юрласа тавăрнаççĕ. Моркар. Хай-çырми — тотар праçник, тройски чох полнă, виç конччен. См. Магн. М. 65, Золотн. 189.

хайхискер

тот, известный говорящему. N. Ирхине кĕлете кушак кĕчĕ, тет те, тытса çирĕ, тет, хайхискере. Яргуньк. Тат, тат, тарарах, тата манăн ташлас-и, упăте пек сикес-и, хайхискерне кăтартас-и. ЧС. Акă хайхискер, ман сăмаха ан итле-ха, хăна та туртса илĕ. Вот еще хорош голубчик. Ты посмей-ка меня не послушаться, так и тебя утащит. А.-п. й. 15. Ак пырать хайхискер чăтлăх вăрман хушшипе.

Хаçпапа

тат. имя основателя деревни Азьбаба (Ĕçпепе).

хура юл

подвергаться несчастью. N. Хура юлнă çынна тилмĕрнĕ çĕртен кăмăлне ан тат. || Быть опозоренным. Собр. Çынна хур тăвакан хăй хура юлнă теççĕ. (Послов).

хăпалан

вздуваться, выскочить, высыпать (о сыпи, волдырях). Скотолеч. 19. Тарланă лашана тăварсан, улăмпа сĕркелесе ăшă çĕре тăратас пулать, сивĕ çĕрте тăрсан унăн çан-çурăмĕ хăпаланса тухать. Ст. Чек. Вĕлтĕренпе вĕтелесен хăпаланса тухать. Шел. II. Пичĕ-куçĕ хĕп-хĕрлĕ хăпаланса тухать, тет. Дик. леб 43. Эсĕ çав вĕлтĕрене, аллусем хăпалана-хăпалана тухсан та, тат. Ib. 44. Куççулĕ ӳкнĕ тĕлте шăрçа пек хăпаланса тухнисем сӳннĕ, сурма та чарăннă. Ib. 45. Вĕлтĕренпе хăпаланса пĕтнĕ аллисене çӳп-çӳхе перчетке тăхăнтарнă. N. Ăш çуннипе тути-çăварĕсем хăпаланса тухнă. Ст. Чек. Вутпа алла çунтарсан, алă хăпаланса тухать. См. хыпалан. || Отделяться (о коже). Чума. Чĕлхи çийĕ хăпаланса шуралать. || Отставать слегка (о краске). Череп.

куçлă кутан

назв. раст. phIomis L. tuberosa L., зопник клубненосный. Рак. Куçлă кутан, назв. двух растений из семейства губоцветных; одно из них с белыми, другое с синими цветами. Н. Карм. Куçлă кутан ( = тат. кӳзлi ут). К.-Кушки. Кам вырмĕччĕ çав тырра, куçлă кутан чикет-çке. ТММ. Куçлă кутан — ĕммелли курăк. Н. Седяк. Куçлă кутан — ана çинче, йĕплĕ, вăрри хура, çуртыррипе ӳсет. N. † Сирĕн тыррăрсене вырăттăм, куçлă кутансенчен хăратăп. Нюш-к. Куçлă кутан (qaleopsis; цветы белые и желтоватые). Башк. Куçлă кутан, «зября» (так!).

кутер

неизв. сл. (тат. кӳтӓр?). СПВВ. † Нуммай çын савнипе вылярăм, çын севрĕмне кутерсе.

кутимăссăн

(куδи^ымы̆ссы̆н), в роде русск. вульг. куды тебе! куды тут! (из русск. «куды» и тат. афф.), выражает ирон. указание на претенциозность, притязательность, важность и т. п. третьего лица. Уганд ?

кӳле

(_кӳл'э), настраивать (инструмент; с тат.) НИП. Кӳлесе çитерес пулат-ха.

кӳлем

(к'ӳл'э_м), внешность, форма. СПВВ. Кӳлем, кӳлемлĕ, форма, внешность. (У него — синоним с кӳлепе и пӳ-си). Салагаево. Кӳлем— стан, фигура (человека, животного, веши). Ib. Ку лашан кӳлемĕ пăхма пырать. У этой лошади стан, фигура, рост — ничего. В каз.-тат. кӳlӓм, «обьем».

кӳтĕр

(_кӳ_дэ̆_р), болото. Н. Карм. Кутĕр = лачака (с тат.).

кăмăл тат

обидеть. Шишкин † Ăçта каян, тăван, çĕр хута, ман кăмăла татиса (= татайса)? Ск. и пред. 74. Пырăпăрах, пырăпăр, пымасăрах юлмăпăр! Турă пӳрсен, сывă пулсан, кăмăлăра татмăпăр. N. Хура юлнă çынна тилмĕрнĕ. Çĕртен кăмăлне ан тат. Халăх кăмăлне юрама тăрăш. N. Вара княç (кĕнеç): хăйĕн ывăлин кăмăлне татас мар, тесе, ăна патша хĕрне илме ирĕк панă. N. Вăл йывăр каласа хучĕ те пĕтĕм кăмăлăма татса пăрахрĕ.

Кăнтăслă кӳлĕ

назв. озера около с. Н.-Качеева, б. Спасского у. Макка 66°. Кăнтăслă кӳлĕ тесе, ăна ак мĕншĕн каланă: вăл кул пит тарăн, хура тискер выртать, çавăнпа ăна Кăнтăслă кӳлĕ теççĕ. Срв. тат. кŏндŏз (бобёр).

кăпкăрă

(кы̆пкы̆ры̆), исчез (-ла, -ло, -ли), и в помине нет (с тат.) Альш. (Салтаксем) ылттăна кураççĕ те, вăрттăн илсе, тара параççĕ, тет. Старикпе карчăк тараççĕ те, ылттăн кăпкăрă (= тип-типĕ), тет.

кăпшанкă

(кŏпшаҥгы̆, кы̆пшаҥгы̆), мокрица. СТИК. СПВВ. Х. Йĕпе таракан, тĕклĕ-кăпшанкă, мукритса; кăпшанкă — названия мокрицы. Зап. ВНО. Кăпшанкă йĕпе çĕрте ĕрчет. Ib. Кăпшанкă пек тапкаланса утатăн! (ходишь вяло, еле-еле) Ib. Çĕрпӳ уесĕнче хăш-хăш çĕрте кăпшанкăна тĕклĕ таракан теççĕ. N. Кăпшанкă (или: тĕклĕ кăпшанкă) — мокрица. См. йĕпе таракан. Шел. П. 62. Хăшин çинче чĕрĕ кăпшанкă чупса пынă пекех курăнать (об узорах). || Сред. Юм. Кăпшанкă — таракан пик хура, хытă çунатлă кайăк (см. Paas. 69). Козыльяр. Кăпшанкă — шывра пурнакан хура вĕçекен кайăк (насекомое); ку кайăк шывсăр порнаймасть. Ст. Чек. Кăпшанкă, 1) мокрица, 2) мелкие черви. || В перен. зн. — франт, хвастун. Кайракла. (Белеб.) Срв. тат. ҡупшы̆.

кăрăхтар

немного остричь (с тат.). Чирик. Çӳçне нумай илмен, кăшт кăна кăрăхтарнă.

кăрк

от тат. кы̆ры̆к (сорок). Употр. в сложении: кăркаяк.

кăрман пейремĕ

назв. тат. праздн., курбан-байрам. Альш. Тутарсен паян кăрман пейремĕ.

кăрсак

(кы̆рзак?), пузо (с тат.) Альш. Орау. Пĕчĕк ачасене: ха, кăрсаккине тултарнă! теççĕ. Ib. Ха, кăрсакки! тесе, мăн хырăмлăрах ачана хырăмĕнчен лап-лап-лап! çапаççĕ.

кăс

от тат. ҡы̆з, девица? Встр. в заумной песне. ЧП. Пĕли, пĕли, пĕлитĕр, пĕлĕм аша кăлитăр (так), ут кăсларăн паритĕр, улталама кĕлитĕр. См. сик-сик.

кăсăл

(кы̆зы̆л), красный (с тат.). Встр. в сложении: кăсăл кăкки.

кăт

счастье. Хурамал. Автанĕ каланă: эпĕ кашта çинчен кăт парăп, тенĕ. || Слакбаш. Кăтăм вĕçрĕ (= сехрем хăпрĕ). Ib. Кăчĕ вĕçрĕ ĕнтĕ ун! Срв. тат. ҡôтôм чы̆ҡты̆. Ib. Эпĕ ун кăтне вĕçтертĕм-ха! Ну, и задал я ему страху! См. хăт.

кăтăр

(кы̆ды̆р), бесноваться (с тат.). Изамб. Т. Пухура çилски «кăтăрса» карĕ (рассердился). Н. Седяк. Тилпĕрен вăррине çисен, этем тилĕрет (т. е. аташать, кăтарать, ухмахланать). Ск. и пред. 7. Карчăк хапхи умĕнче кĕтет-кĕтет тыллине — çук, кăтăрнă пулмалла: тылли халĕ те таврăнмасть. Ib. Ахăр тылă кăтăрнă: темĕн унта çĕмĕрет. Ib. А. Пит хăрушă япала, пĕр кăтăрса кайсассăн.

кĕл

(_кэ̆л'), все (т. е. только, исключительно; срв. тат. ril). N. Эпĕр Хусантан тухнăраниа ял курман, пӳрт курман, уçăм курман, кĕл лачака кăна.

кĕлешче ура

человек, у которого ноги колесом. Трхбл. По-тат. ҡамы̆т - аjаҡ.

кĕпеççĕн

(к'э̆_бэс'с'э̆_н) в одной рубахе (тат. кӳIмăкчăн). Хорачка. См. кĕпе вĕççĕн.

кĕр

(к'э̆_р, _кэ̆_р), выйти, зайти, вьехать, заехать. N. Санăн ăçта кĕмелле? тесе ыйтрĕ ăлавçă. N. Ăçта кĕрĕпĕр çĕр выртма (на ночлег)? Альш. Хулана кĕнĕ çĕртех (при самом въезде в город) пĕр пĕчĕкĕ çурт пулнă. Етрух. Пӳрте кĕре-кĕре тухаççĕ («çынна пытарни»). Орау. Мĕн пур пӳлĕме (во все комнаты) кĕре-кĕре тухрăм. N. Пӳрте кĕнĕ-кĕмен (не успел войти, а...) ятлаçма тапратрĕ. Чуратч. Ц. Усал тарçи пӳрте кĕнĕ-кĕмен ыйтрĕ, тет: куртăн-и? тесе. N. Сарă сĕтел кутĕнчен, мăйлă стаккан патĕнчен, ĕçсе-çисе кӳпĕнсе, кĕре-туха пĕлмеççĕ. N. Вĕреннĕ те (привык) унта çӳреме, халь те хăш чухне астумасăр (невзначай) кĕрех каяп. N. † Ай-хай, хамăр тантăшсем халех кĕрсе кайăпăр. Орау. Эп леш пӳлĕмрен тухнă çĕре вăл кĕнĕ-тăнă (вошел). ГТТ. Кĕриччен малтан, тухассине тавçарса ил. (Перевод тат. пословицы). N. Вара хĕрпе арăм, пĕркенчĕк ăшне кĕрсе ларса арăмĕ виçĕ çавра (3 куплета) йĕрсе кăтартать N. Вăл вăрманта çӳрекелерĕ-çӳрекелерĕ, тет те, темскерле пĕр упа капкăнĕ çине кĕчĕ кайрĕ (наткнулся), тет. Пазух. Хĕрсем вăйăран кĕрсессĕн, каять урам илемĕ. Сĕнтерчĕ 37. Ниçта кĕре-кая пĕлмесĕр, кускаласа çӳрет. Могонин. Пĕр пусăк çын пĕчĕк çынăнне уй анине пĕр утăм пек кĕрсе сухаланă (запахал лишку). || Тайба-Т., К-Кушки. Калуш атта кĕмес. Капоши не лезут на сапоги (калоши малы для этих сапог). || Попадать, проникать. ЧС. Тăла çăпатисене пĕри те пал(л)аса сырман: хăшĕ алла кĕнĕ, çавна сырнă. N. Çав йывăçсем пĕтĕмпех пиçсе кайнăчĕ, хăшĕ çурри таран çунса кĕрсе кайнăчĕ (обгорели). Альш. Ялăн тулашне тухса, çĕре алтса кĕреççĕ те икĕ енчен, хапха пекки тăваççĕ. («Çĕнĕ вут кăларни»). Сюгал-Яуш. Кайран пĕр мăн полă кĕчĕ (поймалась). N. † Çинçе вăлтана кĕрекен, хăй те кăртăш чĕппи вăл. Цив. Пулă çавăн пекех кĕрет (ловится). О сохр. здор. Çапах та хăш-хăш таса мар япала тӳшек çитти витĕр те çапать: пысăк çынсен тарĕ, ача-пăчан шăкĕ кĕрсен, тӳшекрен вара пит шăршă кĕрекен пулать (пахнет). Сред. Юм. Ôра айне кĕрен вит! Ведь лезешь под ноги. N. Тĕтĕм коçа кĕрет, ят коçа кĕмест. (Послов.). Толст. Çамрăк турачĕсем пĕрĕнсе кĕнĕ (сморщились). Альш. Хай Утил (Удел) çинчен калаçса кĕрсе кайрăмăр (разговорились об...) эпир. Ib. † Çамрăк хĕрсене илем кĕмес, кĕмĕл тенкĕ çакмасан. || Подгонять друг друга. Шел. 80. Харăс çĕкленсе йĕрки-йĕркипе, пĕр-пĕрин çине кĕрсе пыраççĕ (косцы). || Напасть. Истор. Тутарсем çине пырса кĕрсе, кам алла лекнине йăлт вĕлерсе тухнă (они). Ib. Вăл тăшман вырăссенчен темиçе хут вăйлине курса, унăн çине кĕме хăраса тăнă. Алекс. Нев. Нимĕчсем тĕрлĕ енчен вĕсем çине пыра-пыра кĕнĕ. || Поселиться, поместиться, занять. Изамб. Т. Халĕ кам патĕнче пурăнат? Якур патне кĕнĕ (погорелец). Изванк. Унăн мĕн каланисене хут çине çырсан, виç-тăват листа çине те кĕрес çук. Орау. Ăçта кĕрет-ши ман?! (о еде: «куда это только у меня помещается?!» — т. е. я много ем). || Идти, уходить. Изамб. Т. Тума (на одежду) пилĕк аршăн пустав кĕрет (идет). N. П. С. ани çинче урапана кĕмерĕ. || Наняться, поступить на место, на работу. N. Кĕр хам пата тарçа, мĕн чул илетĕн укçа, тенĕ вăл. Истор. Годунов патшана кĕрсе-кĕрсе пит тĕплĕ кĕрсе ларасшăн пулнă. Регули 1216. Кĕрсенех (малтан, кĕрсенех; первей, кĕрсенех) йăвăрччĕ, кайран çăмăлланчĕ. || Коракыш. Кусем татах парăма кĕнĕ (вошли в долги). || Капк. Те лупас айĕнчи тин туса хунă чĕрĕ кирпĕçсем çинче йăваланнипе айăпа кĕнĕ (провинился). || N. Суйланă çынсем причака кĕмелле пулнă (должны были принять присягу). || Войти в употребление. Сред. Юм. Ĕлĕк çĕре ахаль виçнĕ, унтан вара сăнчăр кĕнĕ, пôрнан ĕмĕрте кĕççе кĕрет. Якейк. † Çынсам çинче порçăн тоттăр, пирĕн пуçа кĕрес çок, — кĕрес çок мар, тохас çок. || Войти в силу. N. Патшалăх Канашĕ тунă ĕç канашра ларакансенчен виç пайĕнчен икĕ пайĕ килĕштерсен тин (саккун) йĕркине кĕмелле пулнă. || Выйти в люди. С. Тим. † Эпир çук çын ывăлĕ-хĕрĕ, хăçан кĕрĕпĕр-ши çын çине? («çын çине кĕрес» означало «стать порядочным, состоятельным»). Девлизерк. † Атте-анненĕн пиллĕхĕ çитсен, пулмăпăр-ши эпĕр çынсем, кĕмĕпĕр-ши эпир çын çине? || Дожить до той или иной поры. Беседа 18. Микулай çапла мункуна кĕчĕ. N. Çуркунне иртсе кайрĕ, çăва кĕтĕмĕр. Альш. Йĕпе-сапана кĕриччен (пока не началось ненастное время). || Çăварни. Çакна илтсен, ĕнтĕ ăса кĕрес пулать (надо образумиться). N. Вĕсем куçĕсемпе курасшăн мар, кăмăлĕсемпе ăна кĕресшĕн мар (в ум прийти). || О запахе. Толст. Йытă хир чăххи йĕрĕпе малалла мĕн чухлĕ кайнă, çавăн чухлĕ ăна чăхă шăрши кĕререх парса пырать (пахло сильнее). СТИК. Ахтар, хăнчен тар шăрши кĕрет! || О купаньи. Ст. Чек. Пике те, шыва кĕрсен-кĕрсен, тухат. N. Çырма патне çитсен, ачасем пĕри те кĕресшĕн мар, пурте хăраççĕ. || О крещении. Истор. Çапла 988-мĕш çулта Киеври халăх пĕр кунтах тĕне кĕрсе пĕтнĕ. || Кан. Ĕлĕк хурал пӳрчĕ тĕттĕм, таса марччĕ, халь ĕнтĕ илемĕ кĕчĕ (стала опрятной). || Садиться (о ткани). См. тăла тĕртни. || В качестве вспомогательного гл. БАБ. Тултан пĕр чăхă тытса кĕрсе, пӳрт урайне яраççĕ. Ib. Вара хăй ман çăвартан ăша вĕрчĕ те, таçта кайса кĕчĕ (исчез). Альш. Акам, эсĕ ман хыçран питĕрсех кĕр (запри за мною) хапхана. N. Çта кайса кĕресех! Куда же бы это укрыться! N. Чопкаласа çӳрет, ниçта кайса кĕримаçть. Çта кайса кĕчĕ ку шăрши? Шурăм-п. Хăмла татса пĕтерсе кĕнĕ чухне, пĕр шалча лартса хăвараççĕ. Чăв.-к. Кăшт выляса кĕрем-ха! Ходар. Ачасем: вирĕм, тесен, савăнса, таçта та кайса кĕрĕç (несказанно обрадуются). Юрк. Пырса кĕтĕмĕр (взъехали) пĕр кĕпер çине.

кĕçке

еле-еле (с тат.). Ильк. Ст. Семенк. Кĕçке-кĕçке (буии. аран-аран), едва, едва.

крал

общее название инструментов: земледельческих, стблярных, кузнечных и др. (с тат.). Ильк.

чипер

красивый, хороший. N. Чипер = хитре = илемлĕ. Дик. леб 44. Епле эсĕ кунта килсе çаклантăн, чипер хĕрĕм? Как ты попала сюда, прелестное дитя? Ск. и пред. чув. 14. Вĕсен чипер хĕрĕсем е çӳренĕ вăрмана. КВИ. Чипер ача Сетнерĕн пĕр урхамах лаши пур. Пазух. 25. † Чипер ача, сар ача, выляясчĕ, кунта çук. N. Ачи чипер те, сăмси пылчăклă. Мальчик-то хорош, только нос в грязи. Сăрнай 2. † Эс чипер, эп чипер, чăн чиперри çак ачи... Ib. 6. † Эс чипер те, эп чипер, санран чипер тата пур, сик тух, чиперри! Ib. † Эс те чипер, эп те чипер, тавай виççĕн чуп тăвар, тавай иккĕн чуп тăвар. Ib. † Эс чипер, эп чипер, чăн чиперри кунта çук, сик тух! Ib. 8. † И эс чипер, эп чипер, чăн чиперри çак ачи. Ib. 13. † Чуп! чуп! чуп тума чипер ача кирлĕ. Халь те чипер, тата чипер, тата чипер кирлĕ. Пазух. 25. † Эс те чипер, эп те чипер, тимĕр туя каяр-и? Ib. 14. † Эпир чипер теетĕр, сиртен чипер тата пур. Образцы 13. † Питре писев сĕретĕр, эпир чипер тиетĕр. Якейк. Ай, чипер-çке ку! Ах, как она красива! Образцы З. † И, ту чипер, ту чипер, ту аякки çул чипер. Вылямашкăн-кулмашкăн тухя пуçлă хĕр чипер. Якейк. Ытла чипер уш, калама çук чипер, пит чипер, тĕлĕнмелле чипер. СТИК. Ку хĕр пит чиперскер (без недостатков в форме тела и красива, а илемлĕ — красива лицом). Ст. Чек. Чипер çын: 1) красивый, 2) хорошего нрава. Шурăм-п. Хĕрсем пуринчен те ытла. Пурте чиперпе пĕрех (почти все красивы). Ала 28. Эпĕ çавă урамра пĕр чипер хĕр куртăм та, унăн чиперне ытаримасăр çавă хĕр патне кайрăм. Юрк. Чипер, чипер тиеççĕ, чипер епле пулат-ши? Якейк. Вĕт вăрманта вĕт пошчи, сулля-сулля касрăмăр чипер çăпата тумашкăн. Трхбл. Эй мăнтарăн чиперри, вут-шыва ӳкерет. (Чиперри подразум. илемлĕ хĕр, вута-шыва ӳкерет = темĕскер те тутарат, пĕтĕм халпа хыпалантарат). Ст. Айб. Чипер çын килен-каян чуп тăвать. (Шыв курки). || Нормальный, здоровый. Альш. Чип-чипер çынах пулчĕç хай çынсем. Они оправились от похмелья. Ib. Халĕ те пулин чипер алă мар. И до сих пор рука не как следует, не поправилась. N. Чĕре те ыратать, ӳпке-пĕвер те чиперех мар. Сборн. по мед. Ку кĕнекене чипер тăн-пуçпа йĕркипе вуласа тухсан... || Полный. Етрух. Чипер выйлă ĕçкĕре хăнисем вунпилĕкшер, е çирĕмшер çуна пулать. || Целый. П. Патт. 6. Сан автан пек пĕремĕк чиперех-и-ха? (цел ли?). || Порядочный. Юрк. Хăш та хăшĕ (иной) чипер çын ачи-пăчинех хурлама тытăнăт. || Кан. Ха, чиперех çынна ӳкесрен çăлтăм (не дал упасть), ахалĕ ӳкетчĕ. || Спокойный. Сред. Юм. Чипер вилĕмпе вилмен çын (называют сгоревшего, утопившегося, удавленного, задавленного и т. д.). Арçури. Йӳсмер панчен иртрĕмĕр, чипер çула тухрăмăр. || Удачный. Арçури. Çулĕ чипер пулинччĕ, чун шикленми пулинччĕ. || Благополучно, удачно, счастливо. КВИ. Чипер кайăр. N. Чипер çитĕр! Желаю счастливо доехать (возвратиться). Я. Турх. Чипер кайăр! Счастливого пути, досвиданья (уходящему). N. Савса янă салама чипер илĕр. N. Кайнă чухне хуçине ак çапла каласа хăвараççĕ: çитĕ, чипер тăрăр, хуйхăр харама кайтăр, вилни чипер вырттăр, теççĕ те, килĕсене саланаççĕ. Янш.-Норв. Кăçал чипер качча парсан, ашшĕ (девушки) юратса пĕр тынапа икĕ сурăх парас, тет (в приданное). Ала 15. Пулăçăсем вара арăма тархасласа лартса чипер каçарса ăсатса янă, тет. Юрк. Сыв-и? Чипер пурăнатра? – Сывă-халĕ, чипер пурăнатпăр. Ib. Хăта-тăхлачă, сыв-и-халĕ? Чипер çӳретре? – Сыв çӳретпĕр-халĕ, турра шĕкĕр, хăр чипер çӳретре? N. Чипер пурăн, ан кулян. Ск. и пред. чув. 30. Чипер пурăнăпăр. ТХКА 41. Йĕрсе те ним тума та çук ĕнтĕ, ан йĕрĕр, йăхĕ юлнă-ха, тьыхи пур-халĕ, чипер пурăнсан, тьыхаран лаша пулĕ. Сятра. Чипер тат! Пили хорошенько. Юрк. Чипер кăна, хорошенько. N. Халĕ ошкăнĕпех (все) су, чипер, лайăх порнатпăр. Бес. чув. Сыв пул, чипер юл, терĕ те, килне тухса кайрĕ. Орау. Чипер авăртса килме пар. Чем люди живы. Сывă пулăр ĕнтĕ, чипер юлăр. В. Олг. Чипер йол! – Чипер кай! Шибач. Чипер кайса килĕр! (Пожелание уезжающим). Б. Олг. Чипер тăрăр, тет (хорошенько стойте). N. Ĕнтĕ чипер тăрăр (= аван тăрăр). Хывсан ют çынсем çапла каласа саланнă. Изванк. Ай шăлăмсем, шăлăмсем, ай йăмăксем, чипер пурнăр, ай чипер пурнăр. Сл. Кузьм. 60. Выльăхсене чипер кĕтме. Орау. Чипер кайса килмелле пултăр! Счастливого пути! N. Ыр каç полтăр.— Чипер кай. Сред. Юм. Чипер çаврăнса кил! Альш. Чипер юл, шкулăм, юратнă çĕрĕм. || Спокойно. Чăв. юм. 1919. 2З. Чипер çывракан хĕре вăратрĕ. Йӳç. такăнт. 24. Чипер выртас та çывăрас! Ала 67. Çĕнĕ çынна çул çинче çамрăксем чипер пыма памаççĕ, ялан çĕнĕ çыннăн шывне тăкма шухăшласа пыраççĕ. Скотолеч. 10. Чипер пурăннă çĕртех сасартăк чирлет. Орау. Чипер ларнă çĕртренех сиксе тăчĕ те лешне çупрĕ ячĕ. Ib. Чипер выртнă çĕртренех ачана исе тухса кайса шăмăшкă кăтартрĕç (беду причинили ему, всадили в серьезную вину). Ал. цв. 6. Çапла чипер аван пынă çĕртенех, сасартăк вăл хăй умĕнче вут çути ялтăртатнине курах каять. Ст. Айб. Чипер пурăннине мĕн çитĕ, теççĕ. (Послов.). ЧС. Эй ачамсем, чипер çӳрĕр, пит ĕçсе ан ӳсĕрĕлĕр. N. Унăн ури пушмакпа чипер утакан пулчĕ. N. Шкултан чипер вĕренсе тухнă пулсан вăл ача ун пек пулмастчĕ. || Осторожно. ЧС. Ачам, шыва кайса вилĕн, чипер хытланăр, шывăн турат çук. ТХКА 49. Чипер, хăвăра хăвăр астуса çӳрĕр вара,— терĕ анне. || Прилично, вежливо. N. Чипер калаç, чипер çӳре. Хорошо веди себя. Ашшĕ-амăшне. Чипер калаç. Не говори вздора. N. Чипер çӳрĕр; чипер калаçкаласа тăр; чипер çывăр; чипертерех хор. Сред. Юм. Чипер çӳре. (На прощаньи наставление). Изамб. Т. Сана миçе каланă: чипер пул, ан ашкăн, çын евĕрлĕ пул, тесе. Б. Олг. Ну, тет, хĕрĕм, чипер лар, ан ӳк, тет (с лошади). Кан. Чипер калаçăр. Мĕнле пуçпа калаçатăр эсĕр. || Довольно. Изамб. Т. Ул çĕр чипер тĕттĕм пулчĕ. N. Кăçал тырă чипер полнă. || Как следует. Изамб. Т. Тытнă пулсан (если бы поймали), чипер хĕртнĕ пулĕччĕ. Кан. Чипер шутласа пăхсассăн, кунти çынсен касма панă вăрмана питĕ тирпейлĕ тытмалла пек. Янш.-Норв. Вăл çывăрса кайсассăн, малтанах хăрлатма тытăнатчĕ те, унтан вара çывăрса кайсан, чиперех йынăшма тытăнатчĕ. Микушк. Чулĕ чиперех авăрса ларать, тет (молол как следует). Капк. Хырăмне те чиперех ӳстерчĕ ĕнтĕ. Чăв. й. пур. 20. Кĕрккине вара тытса юлса хĕнесе вĕлернĕ; вĕлернĕ чухне Кĕркка кăшкăрни Иванĕ патне чиперех илтĕннĕ. Трхбл. Тарăн çырма пуçĕнче хăмăш чипер хумханат. Перев. Çав асăрхаман пирки (из-за неосторожносги) пĕрре кăна пит чиперех хуйхăрмаллиех инкек килнĕ кăна. Трхбл. Вăйçи маттур каласан, тантăш чипер хумханат. Юрк. Ун чухлĕ çăвĕ пур чухне хăнине чипертерех çуласа çитереймерĕ. Ib. Юрĕ, тет ку та, юлашки çуртине кама памаллине чипертерех ăнласа илеймесĕрех. ЧС. Пĕрре праçникре эпир ачасем выляса тăнă çĕрте хамăртан инçех те мар, урамра ӳсĕр çынсем çапăçнине чипертерех курас тесе, патнерех кайса тăтăмăр. N. Чиперех кăнтăрла. || Крепко, зажиточно. N. Чипертерех тăракан çынсем. N. Апат-çимĕç чипер пурăнакан хресченĕнчен нимрен те уйрăм пулман. Ст. Чек. Чипер пурăнаççĕ = пуян пурăнаççĕ. || Действительно, вправду. СТИК. Чиперех хайхи мăн шухăш тытрĕ те, кая пачĕ (и вправду, взял да ушел). Коракыш. Эй-эй-эй, çирĕм пилĕк тенкĕлĕх япалана чиперех сая ячĕç (ячĕ+ĕç), эпĕ ăслăскер пулĕ терĕм те, ухмах пулчĕ. || Ст. Айб. Чипере курсан тăхăнас килет. (Çĕрĕ). || Красота. Тайба Т. Сан чиперпе ман чипер кăвак чечек тăрринче. Якейк. Пирĕн кинĕн чиперри вăрмая орлă корăнчĕ.

Чухал Мишер

наз. тат. сел. Ст. Чукалы.

шанкă

лутошка, липа, с которой снята кора, содрано лыко. Хурамал, Мурат, Орау. Шанкă, голая, ободранная липовая лутошка. Ib. Пушăт йăвăççинчен пушăтне сӳсе илсен, шанки анчах тăрса юлать, çавна шанкă патакки теççĕ. Абыз. Çăка кутне çул турăм, шанкишăн мар, пушăчшĕн. Шихаз. Унтан вара пĕр çара шанкă çине, лаша çине утланатăп тесе, утланчĕ. || Древесина дерева. Юмансар. Шанкă, липовое бревно, срубленное летом. Их собирают в одно место осенью во время дождя. КС. Шанки курăнсах тăрать. || Сушняк, усохшие сучья, ветви, сухой хворост. Шашкар. Шанкă, сухие сучья, а çапă — могут быть и свежие сучья. Пшкрт. Шанкă, сухой орешник. СПВВ. ТА. Шанкă = шĕшкĕ вутти. М. Етмен. Шанкă, вообще сухой хворост, может быть и без сучьев. Хора-к. Икĕ пуслăх вăрманĕ çук, пĕр çĕклемлĕх шанки çук. Ст. Чек. Тип шанкă пуçтар, собирать валежник. А.-п. й. З0. Кусем типĕ шанкăсем пухса килчĕç те вут хума шутлаççĕ. Панклеи. Эс конта серте тат, эп шанкă хоçма каям аяккарах. Яргуньк. Хай ача пынă чухне пĕр шанкă тĕми курса чĕртсе ячĕ, тет, хăй хупарса тăчĕ, тет. N. Вара касак ачасенчен ыйтать: сирĕн хăнкăла йĕнни пур-и? тет. Ачасем пурте шанкăран хăнкăла йĕнни туса пыраççĕ çав пӳрте. (Сĕрен). Икково. Пӳрт хыçĕнче хăрăк шанкă çакăнса тăрать. (Çит тони).

шыв

(шыв), вода. НР. Атăл шывне ăсмашкăн çутă витре кирлĕ мар. Чтобы зачерпнуть волжскую воду, светлого ведра не нужно. Хурамал. Шыва ярсан, кĕмĕл ирĕлмĕ. Если пустить в воду серебро, не растворится. Ib. Шанкарчă чĕппи шыв ĕçнĕ чух хура пуллăн мĕн ĕç пур. Когда молодой скворец пьет воду, какое до этого дело рыбе? Шурăм-п. Урапа çине шыв пички лартса чуптарать. О сохр. здор. 68. Шыв тĕрлĕ пулать вăл. Ib. 71. Шыва таса тăратас пулсассăн, унта тислĕк, çӳпĕ-çапă, вилĕсем такасран чарас пулать. Ib. 69. Шывран тислĕк шăрши, кӳкĕрт шăрши, çĕрнĕ шăршă кĕрет пулсан, вăл шыв аван мар пулать. Чутеево. Шыв чечеке ларнă. Орау. Шывне виçĕ хутчен те улаштарса чӳхерĕм-çке, çапах та тасалман. Альш. Шыв çинче пĕлĕт курăнат (отражение неба). ГФФ. Калтăр-кăлтăр кăвакарчăнне, кăвакарчăнне, вăл шыв çине лармасăр, лармасăр, эпĕр çона çинчен анас çок. Пока голубь-воркун не сядет на воду, мы с саней не слезем. Трхбл. Чей куркинчи шыв çине виçĕ кашăк эрек ятăм. N. Пилĕк таран шыв çине пултăмăр. N. Пура çине шыв каять. КС. Унтан аялаллине шыв илет. То, что лежит пониже его, заливается водой. Капк. Юр ирĕлнипе кӳлленчĕк пулнă. Кĕрсе кайсан калушна шыв илĕ. А.-п. й. 74. Вершник çине улăхма тăрсанах, Ваçлей такăнчĕ-ӳкрĕ те, салатне веçех шыва тăкса ячĕ. Когда он ступил на плотину, споткнулся и упал. Пуловка с солодом покатилась в воду. Ib. 74. Ваçлей нимĕн тума аптранипе пĕр патак илчĕ те шыва пăтратма пуçларĕ. Василий не знал, что ему делать. Затем взял палку и стал помешивать воду с солодом. Ib. 74. Аха, шыв сăра пекех пулчĕ иккен-ха. Ого, вода густеет, как пиво. Сред. Юм. Шывва чăм, нырни в воду. Ib. Шыв ĕçе-тăркача ман паян саççим хырăм кӳпсе кайрĕ. Орау. Ĕçес килсех ĕçетни эс вăл шыва? Сред. Юм. Шывву полин ĕç ху çав таса марскере. Орау. Шыва выç-варла ĕçсен, чĕрене çиять. ТХКА 108. Шыв ĕçсен, йысна шыв хĕрне чăркуçланса ларчĕ те, курăк татса илсе: эпĕр ĕçмен, вырăспа майра ĕçнĕ, тесе, шыва пĕр курăк пăрахрĕ. Альш. Шыв уланă — çын шыва кайса вилессе, çын чĕрене илессе. ГТТ. Шыв чакнă, шыв ӳснĕ, шыв тапраннă, теççĕ. КВИ. Пирĕн çырман шывĕ чакнă. Орау. Çул айяккисене шыв туха пуçланă. Ib. Çул аяккисенче шыв кӳленсе тăра пуçларĕ. N. Иртнĕ çул çуркунне Атăла шыв питĕ тулчĕ. Хурамал. Кăçал çурхи шыв пит шеп юхрĕ. ГФФ. Çорхи те шывпа йохса та кайнă полсассăн... Кабы я уплыл с вешней водой. Хурамал. Сиксе-сиксе шыв юхсан, çыранĕсем епле тусет-ши? Когда волнуясь течет вода, как это только выносят ее берега! Тайба-Т. Шыв çисе пынипе çĕр ишĕлсе аннă та, юпи вара шыв айне пулнă. Когда берег от размывания водой обрушился, то столб очутился под водой. Абыз. Сарай айăнь шыв юхать. Под сараем протекает вода. Ст. Чек. Шывĕ юха пырат, пăрĕ шăна пырат. (Пир тĕртни). N. Шыв пит вăйлă карĕ. N. Çуркунне шыв кайсан... Красн. Горка. Пĕчикçĕ ачасем тимĕр кĕреçемпеле шывсене (воду в разных местах) пĕвесе çӳреççĕ. N. Шыв иртсен... Альш. Этремел хушшинче çуркунне пĕтĕмпе шыв юхать. Шыв, иртсе кайсан, унта питĕ аван курăк персе тухать. N. Кайран, шывсем юхса пĕтсен, пĕтĕм уйсам, çарансем, вăрмансам симĕсленме пуçлаççĕ. Ау 389°. Шыв ӳкмесĕр çырне ан хыпала. N. Шыв йăрлатса юхать, тонкою струей. ГФФ. Шăнкăр-шăнкăр шыв йохать хомăшпа хăях хошшипе. Вода бежит и журчит меж осоки и камыша. Юрк. Анатра арман авăрат, шыв сассипе чулĕ çаврăнат. Собр. Çын вилли вăл пит шывшăн çунать (жаждет), тет. Ала 14°. Тепĕр кайăкĕ калать: эпĕ те çавă патша çинчех шывсăр типĕтсе усратăп, тет. Кн. для чт. I, 15. Шывсем типнипе çынсем шывсăр виле пуçланă. Букв. 1886. Вара шыв шыран. Юрк. Ирĕксĕр çын пуссине шывшăн çӳрес пулат. Макка 30°. Арма (= арăма) шыва кăларнă. Жену за водой послал. Артюшк. Çав шыв хĕррине пĕр хĕр шыв илме аннă. N. Мăшăрпа шыва антăм та, хăрахпа ăсса хăпартăм — çурри тесе ан калăр. Хурамал. Çинче пилĕк йилене тăхăнсассăн, кĕвентелесе шыва каяс çук. Если надевешь бешмет с тонкою талией, то не пойдешь с коромыслом за водой. Ромс. 29. Амăшĕ шыв патне тухса кайнă. Ib. Шыв панчен килсен, люшкисене йăпăр-япăр уçса пăрахнă. Кан. Икĕ хĕрарăм тĕл пулчĕç. Пĕри шыв кӳме каять, тепĕри шыв кӳрсе тавăрăнать. Н. Седяк. Кĕлетрен тухсан, çĕнĕ çынна яшка пĕçерттереççĕ, шыва яраççĕ (за водой). Ала 67. Тата çĕнĕ çыннăн упăшки хапха умне тухса тăрать шывран таврăннă çĕре. N. Шывран килтĕм. Ходил за водой. Изамб. Т. Лаша урине шыв ансан, лашана шывра тăратаççĕ. Сред. Юм. Лаша ôрине шыв аннă (опоили). Ib. Лашава шыв антарнă (опоили). Ib. Лашана шыв лектернĕ (опоили). Ау 8°. Лаша калать: çĕртен каяр-и, çӳлтен каяр-и, шывран каяс-и, тесе каларĕ, тет. Трхбл. Ку чечексене шыва лартас пулать. Ib. Чечексем шывра пĕр эрне ларса та шанман. Орау. Пирĕн сӳс-кантăр шыврах выртать-ха кăçал халчченех. Кан. Ытла та ӳсĕмсĕр ĕç вĕт вăл: кантăр пусине тат, типĕтсе çап, шыва хут. Янш.-Норв. Çын шывра ишнĕ чухне аллисемпе яра-яра ишет (перебирает). N. Вакран шыва янă. N. Утăсем, пĕтĕм тырă пулă — пурте шыв айне юлса çĕрсе пĕтнĕ. N. Кимĕ туса шыва янă (пустили в воду). Зап. ВНО. Шыва ярсан путмĕ, çĕре хурсан курăнмĕ. (çу). Ib. Шыва ярсан путмĕ, çĕре хурсан çĕрмĕ. (Кăмрăк). Т. Григорьева. Шывăн турат çук, вутăн алли çук, теççĕ. N. Шывран таса пулма çӳретĕн. Нюш-к. Шыва хирĕç çил вĕрсен, çăмăр пулать, теççĕ. С. Тим. Шур Атăлта пулă ишет-çке, çунаттине шыва хумасăр. N. Эпĕ çитнĕ çĕре теплушкана (помещение для сторожей при пожарной машине) шыв тунă: шăпăр-шапăр тăвать (течение струи) шалта çĕр урайĕнче. Орау. Тăнсам! пĕтĕм пӳрте шыва янă! Болваны! всю избу залили водой (дети). N. Нассус пырши шăтсан, шăтăкран шыв шаркаса чуптарат. Кĕпçене çĕре пăрахсассăн, шыв шарлатса чупат. Сред. Юм. Пĕчик çӳхе чôла шыв çинелле вирлĕ аялтан утса ярсан, çав чôл чалт! чалт! тутарса шыв ĕçсе каять. КС. Шывпа пĕрĕхтереççĕ (прыскание). Никитин. Хурсем каçпа ларакан вырăна тараса чакалас пулать; унта шыв час тухать. Хурсем шыв пур вырăна анчах çĕр каçма лараççĕ. || СТИК. Айлăм çĕрти купăстана шыв сапма юрамаст — шыва ларат. Купаста шыва ларсан, вăл начарланса юлат. Шыва ларнă çаранти курăк та сайраланса юлат. Магн. М. 59. Шыва лар. || Альш. Сăмаха шыв пек юхтарат. Ст. Яха-к. Çак кĕлле ăстарик шыв епле юхать (плавно), çавăн пек пĕр такăнмасăр хăвăрт каласа тухать. ТХКА 13. Пирĕн Ваçук кĕнекесене шыв пек юхтарса вулать, картинсем тума вĕренсе кайнă. N. Утни-юртни сисĕнмест, шыв пек юхать, çил пек вĕçет (урхамах). Чăв. й. пур. 10°. Çапла тусан вара лашисем шыв пек кайнă. Сред. Юм. Посса кайса пăхса çӳрерĕм те эп, ôрпасĕм шыв пик йôхса лараççĕ вит (хороший урожай). Альш. Ачанăн варвиттне кайнă, шыв пек юхтарат. || N. Ăна пĕр кашăк шывпа ĕçсе ярăн (говорят про красивую девицу). || Кан. Пĕр 10 пин тенкĕ шывпа юхрĕ. Шурăм-п. Çулла хăйă хăшĕ пĕртте çутмаççĕ: укçана шыва пăрахмастпăр, теççĕ. Ib. Вĕсем ĕмĕрне те хăйсен юлташне шыва пăрахса хăварас çук (не оставляют без помощи). Орау. Çын хăйне хăй шыва пăрахмасть (не топит сам себя). Капк. Хамăр хурăнташа шыва ярас çук вĕт, терĕм (не выдам, не предам). || Букв. 1908. Маруçăн улма çиесси килнипе çăварĕнчен шыв килнĕ. Сред. Юм. Çинине корсан, çăвартан шыв килет. || Чăв. й. пур. 5. Хăйĕн сăмсинчен тапак туртнипе сап-сарă шыв юхса çӳрет. || Буин. Шывпа пĕрлех килчĕ. Ребенок вышел из утробы матери вместе с водами. N. Малтан шыв кайрĕ (перед родами), ача типпе юлчĕ. Ача умĕ килчĕ, ачи çуралчĕ. || Сок. Шурăм-п. Карта патĕнче хурăнсем те пур. Çуркунне вĕсен шывне ĕçме юрать. || Сыворотка. Изамб. Т. || Пот. Альш. Икĕех те шурă та халь ут юртат, тилкеписем тăрăх та шыв юхат. Ала 63°. И, хир-хир урлă килтĕмĕр, çĕлен пек ута шыв турăмăр. N. Лашисем пĕтĕмпе шыва ӳкеççĕ, ачисем çапах çӳреççĕ. Мусир. Хура шатра Иваншăн хура шыва ӳкрĕмĕр (сильно вспотели). N. Тарласа шыва ӳкнĕ. || Слезы. Альш. Çакăях та тăвансем асма (= асăма) килсен, икĕ хура куçăмран шыв юхат. Собр. Куçран куçа пăхсассăн, икĕ куçран шыв килет. || Дождь. N. Шăнкăр-шăнкăр шыв çăват, чӳрече витĕр курăнать. (Хĕр йĕри). || Река. ГФФ. Кăвакал ишет шыв тăрăх. Утка плывет по реке. Хурамал. Хурĕ каланă: „Ну эпĕ çурт лартап-и? Эпĕ аслă шывра та хĕл каçăп“,— тенĕ. Ib. Аслă шыва кĕтĕм ăшăк тесе, ĕнчĕ куçлă çĕрĕ пур тесе; ĕнчĕ куçлă çĕрĕ шыв çути, эпир атте-аннен куç çути. Вошел я в большую реку, думал, что мелко, думаль что есть там перстень с жемчужным камешком. Перстень с жемчужным камешком — свет реки, и мы у отца и матери — свет очей. ЧП. Пирĕн пӳрт аяккипе мăн шыв юхат. Тораево. Ĕçтерсе ӳсĕртсе пичĕкешне хупса икĕ пуçне питĕрсе мăн шыва кайса ячĕç, тет. Янорс. Вара эпир Атăл хĕрне çитрĕмĕр, кунта эп Атăл шывне куртăм. Хурамал. Ăлăхрăмах çӳлĕ тусем çине, антăм-ĕçке Самар шывĕ çине. Поднялся я на высокие горы и спустился на реку Самарку. Альш. Самар шывĕ юхат вирелле, сар хăмăшсем тайлаççĕ шывалла. Эпир çур. çĕршыв. 24. Шăматран иртсессĕн çул Вылă шывĕ урлă каçать те, уй тӳпинелле каять. Сюгал-Яуш. Пĕр çын шывра луткăпа пулă тытса çӳрет, тет. N. Вăл шыва пĕрте шăнма памаççĕ, мĕншĕн тесен вăл кермансене килме питĕ чарса тăрать, вăл шыва пĕрмаях тупăпа персе ватса тăраççĕ. Çулла çав шыв патне çитеччен пĕрмаях çĕмĕрсе килчĕ. Баран. 119. Çăва тухсан, пысăк шывсемех ăшăкланса юлаççĕ. С. Айб. Шыв урлă каçаракан сан патна пырса шыв урлă каçарнăшăн санăн аллуна ыйтĕ. Альш. Пилĕк пĕрчĕ хăмăшпа çул килтĕм, виçĕ пĕрчĕ хăмăшпа шыв каçрăм, каçсан та урам йĕпенет, каçмасан тăванăм ӳпкелет. N. Хура шывсем юхат вирелле. || Назв. божества. N. Вăл мĕн калать хăй патне пыракансене: эсĕ çава çырмари шывпа питне çунă та, çанти шыв тытнă, тет. Бгтр. Кĕрĕк ăçта çул çинче шыв ĕçсессĕн, çав шыв ан тыттăр, тесе: эпĕ ĕçмен, пĕр вырăспа пĕр майра ĕçнĕ, тесе, шыв çине кирек мĕн сапса хăварнă. N. Тата шыва çав хурантанах чӳклеççĕ. С. Алг. Шыва мимĕр (толокно).

нелет

(н'эл'э_т, от араб., тат. lӓђнӓт, проклятье), слово, которым чуваши некоторых местностей выражают досаду. Cт. Чек. Нелет, нелет, сăмахпа сăмах. СПВВ. ФИ. Нимĕн тума та пулмасан: ай нелет, мĕн тăвас, теççĕ.

ниçти

(н'ис'τи^ы), где угодно находящийся; соотв, по значению каз.-тат. hir каjdагы. N. Ниçти пасарта та хăйне юраллă хакпа каяймасть. Он (каменный уголь) не может быть продан по сходной цене ни на одном рынке. Кан. Унта ниçтинчен те шанчăклă тăрать сан укçа.

няни

(н'ан'и), милый; так назыв. ребенка, который лишь лепечет, учится говорить. (Ласкательное слово). Н. Уз. Халĕ, епле няни, пĕчĕкĕскер, макăрса тăрат, теççĕ, пысăк çын макăрсан. Сред. Юм. Ачине-нянине, паппа тăвас килет поль. N. Кĕпер айĕнчи кăвак чечек: ан тат, няни, тет-и вăл; эпир каччăпа вылянине ан кала, няни, аттене. N. Няни маттур, миленький.

паля

(пал'а), ложка (детск. сл). Пшкрт. || Обращение (стариков) к младшим (девочкам и мальчикам лет до 20, а м. б. и старше?). Кутема. Срв. тат. бала.

Пейрем

назв. тат. праздника. Изамб. Т.

пепекке

(_пэ_бэ_ккэ), возможно, что это то же, что тат. бӓбкӓ , дитёныш, дитятко. См. паш-пӳрне.

пепĕккем

то же, что пепеккĕм. СПВВ. Х. Срв. тат. бӓбкӓм.

Пикапсел

(_пигап_сэ_л), назв. тат. сел. Багишева, б. Алькеевск. в., Тет. у.

Еш-Пикеç

назв. местности. ГТТ. Чăнлă (сел. Тат. Цыльна) улăхĕнче «Еш-Пикеç» тиекен вырăн пур.

пиле

владеть (тат. бilӓ). Шаран. в. Çĕр пиле, владеть землей.

Питенке

(_пи_дэҥ'_гэ), назв. русск. и тат. сел. Биденга. Альш.

Пихшик

назв. тат. селения Бикшики в Шихирдановск. р.

пиш-пармак

(_пи_ш-пармак), «кулак» (из тат. биш-бармак). Карамыш. Пиш-пармак лекрĕ. Ему попало (его побили).

арман тат

(т̚ат), perrumpere molem aggeremque pistrini (de amniculo dicitur), прорвать плотину. Ст. Чек. Канюрсен арманне çурхи шыв татса кайнă. У Никанора прорвало вешнею водою плотину. Ст. Чек. † Арман татса карĕ-çке, кантăр типсе юлчĕ-çке. Прорвало плотину, и конопля обсохла (т. е. кантăр сулли). Якейк. Паян Выл çинче виç арман татса кайнă. Сегодня на Выле прорвало три мельничных плотины.

аçа-тукка

(аз’а- т̚укка), similis viro. De puellis pierumque dlcitur, quae naturae et morum asperitate viris similes videantur. Супарень. Так наз. женщин (большею частию девиц), которые имеют мужские привычки, и вообще тех женщин, которые ведут себя не так, как должна себя вести женщина. Янтик. Срв. кр.-тат. ipџӓҥкӓ, id.

аçа хĕрĕ

(х̚’э̆рэ̆), orba matre, сирота (она) без матери. Альш. † Аçа хĕрĕ пуличчен, аçа-çиçĕм пулас-мĕн. Чем бы быть мне сиротою без матери, лучше быть бы мне громом-молнией. Срв. каз.-тат. ата баласы̆.

атлар

(атлар), per iocum dicitur pro eo, quod est equus, шутливое название лошади (с тат.). Янтик.

атя

(а_да, ад'а), age; eamus (si uni dicitur), айда, идем; атăр (а_ды̆р, ад’ы̆р), agite; eamus (si pluribus), айдате, идёмте. См. атясам. Якейк. Атя, Йăван, пасара? Т. М. Матв. Атăр! — Атьăр пулсан, эпир хатĕр! Идемте! — Если идемте, то мы готовы! Якейк. Атьăр, ачасам, çаксене ватса ярар! Альш. Атьăр, кашкăр туссем, туя, сăра ĕçме! Идемте, друзья волки, на свадьбу, пиво нить! || Также ставится для выражения побуждения и при других глаголах. Якейк. Атя иккĕн çак кĕнекея воласа тохар! Давай прочитаем эту книгу! N. Йĕлмевĕс калать, тет: çап атя! Ача калать: çап атя! Эп çын çиме килмен, эсĕ çын çиме килнĕ, тесе калать, тет. Йĕлмевес (какое-то трехголовое чудовище, ср. тат. jалмауы̃з) говорит: «Ну, бей! (в народн. русском гов. айда, бей!») Парень отвечал: «Айда, бей! Не я пришел сюда людей есть, а ты!» Ч.П. Атьăр каяр пасара. Пойдемте на базар. Якейк. Ачасам эппин. Ну, идем, что-ли! (говорят с неудовольствием тому, кто просит итти с ним). Ib. Атясам, атясам, тесе йăлăнтăм, çаплах пымарĕ. Сколько я его ни упрашивал пойти со мною, он все-таки не пошел. N. Атьăрсам эппин. Ну, ладно, идёмте. Ст. Чек. Атьăрсам ĕнтĕ! Атьăрсам ĕнте! тесе, йăлăнтăм, çапах та пымарĕç. Сколько я их ни упрашивал пойти со мною, они не пошли.

аххирет

(ах’х’и_рэ_т), a v. ar. [...], vox est ludentium puerorum, a Tataris adscita. Восклицание в игре, повидимому, заимствованной от татар. Ст. Чек. Ачасем пуçтарăнаççĕ те пиллĕкĕн-улттăн, пĕри хапха çумне тăрат; хапха çумне тăни: аххирет! тет, ыттисем: кĕм кирек? (тат.) теççĕ. Хапха çумне тăни кама хĕнеттересшĕн, çавăн ятне калат. Хапха умĕнче, хапхаран тухакан çула урлă, патакпа йĕр сăтăрнă: ăна ачасем хăйсем сăтăраççĕ; ятĕ (= ячĕ) тухни хапха патнелле чупат, ыттисем ăна çав йĕре çитиччен хĕнеççĕ. Пĕр урлă каçса хĕнесен, чупаканĕ хăй аллипе хĕнекене хирĕç тавăрат. Вара вăл хапха умне çитсен, хăй: «аххирет» кăшкăрат. Ребята собираются группами в пять-шесть человек; один становится у ворот и кричит: «Аххирет!» Другие отвечают ему: «Кĕм кирек?» (кого надо?). Стоящий у ворот называет имя того из участников игры, которого ему хотелось бы видеть битым. Перед воротами, поперек выходящей со двора дорожки, проведена палкой черта: ее проводят ребята сами. Тот, имя которого названо, бежит к воротам, а остальные, пока он не перебежал проведенной черты, бьют его. Если удары будут сыпаться и за чертой, то бегущий возвращает удары бьющему. Добежав до ворот, он сам кричит: «Аххирет!»

ашăкла выля

(выл’а), ossibus ludere, quae ашăк appellantur, играть в бабки или в альчики. СТИК. Ашăкла укçа ывăтса выляççĕ. Играют в орлянку, ставя на ставку вместо денег бабки. Ст. Чек. 'Эпĕ ашăкла (в альчики) выляма вĕренни'. Çимĕкре кукамайсем патне хăнана карăм. Пĕчĕк кукка, Мăтри (Мы̆_три), эпĕ вĕсен пӳртĕ (= пӳрчĕ) умне тухрăмăр. Кукка тура-шăл кунтипе ашăк алсе тухрĕ. — Атьăр, атсем, ашăкла выляр, терĕ. — Эпĕ выляма пĕлместĕп, терĕм эп. — Вĕрентĕпĕр, терĕ Мăтри; эпĕ мункунта выляма вĕрентĕм, терĕ. Кукка пурсăмăра та çирĕмшер ашăк пачĕ. Тупрăмăр тикĕс вырăн, хăпарса тăракан вырăнсене урапа таптаса тикĕслеттĕрĕмĕр. Атьăр туйла выляр, терĕ Мăтри. Икшерпе выляр, терĕ пĕчек кукка. Пурсăмăр та икшер ашăк илтĕмĕр те, Мăтри, икĕ ашăка сылтăм аллин пуç пӳрнипе вăта пӳрни хушшинче хĕстерсе, шĕĕр пӳрни çине лартса, ячĕ нăчлаттарса çĕре. Унăн икĕ пĕк пулчĕ. Кукка та çавăн майлах ячĕ, унăн елччĕпе туй пулчĕ. Эпĕ те çавсен майлах ятăм та, манăн пĕри туй пулчĕ, тепĕри темĕскерле: ни елччĕ мар, ни туй мар, ни пĕк мар, ни чĕк мар: пĕр пуçĕпе (концом) тăрат. Мăтри кулса ячĕ те: Иванăн сысат, терĕ. Кукка та: чăнах иккен, терĕ. Яр çĕнĕрен, терĕ. Эпĕ илтĕм те, çĕнĕрен ятăм. Пĕр елччĕ, пĕр пĕк пулчĕ. Кукка пуçтарса илчĕ те (унăн пĕр туй, пĕр елччĕ), ывçă-тупанĕ çине хурса, сăлпа (сильно) çĕрелле пăрахрĕ. [Ун чухне камăн ашăкĕ пысăк ларни малтан парат. Куккан ĕр туй, пĕр елччĕ; ыттисен пирĕн пĕрин те ун пек çук, çавăнпа вăл малтан ямалла пулчĕ. Ашăк асли: елччĕ туй умĕнче, туй чĕк умĕнче, чĕк пĕк умĕнче. Пур ашăксем те танматан пулсан, анчах пĕрин пĕр ашăкĕ пĕк, тепĕрин чĕк пулсан, чĕкли малтан ярат. Вăйăра вĕсен икĕшин те пысăккисен пĕр пек выртсан, вĕсем икĕш те тепĕр хут яраççĕ (снова мечут)]. Тете (брат «пĕчĕк кукка»): мĕнле вылятпăхăр-ха? терĕ. Кукка часрах пуçтарса илчĕ те: туйла, терĕ. Ячĕ. Икĕ туй, ыттисем: пĕк, чĕк, елччĕ выртрĕç. Кукка икĕ туя пуçтарса илчĕ те, Мăтри пуçтарма та тытăнчĕ (чтобы метать). — Мăтри, эсĕ мар, Иван пуçтармалла, терĕ. Эпĕ хĕвеле май мар, вăйă хĕвеле май каят, терĕ (стоят на опред. местах). Эпĕ пуçтарса илтĕм те, кукка пекех ятăм (метнул). Пĕр туй выртрĕ. Эпĕ ăна илтĕм. Вара Мăтри пуçтарса илсе ячĕ. Пĕр туй илчĕ вăл. Кукка илчĕ те, юлашкисене ячĕ. Икĕшне те илчĕ. Эпĕ пĕр ашăк ятăм (проиграл). Кукка икĕ ашăк ăттăрĕ (выиграл). Халĕ эпĕр туйла вылярăмăр. Çавăн пекех: елччĕлле, чĕкле, пĕкле выляççĕ. Тата тĕкелле выляççĕ. Ун чухне икĕ ашăк пĕр пĕк, икĕ пĕк, икĕ туй, икĕ елччĕ, е икĕ чĕк пулсан, яраканĕ илет. Пĕр пек виççĕ, е пиллĕк, е çиччĕ пулсан, илеймест. Икĕ чĕк, икĕ пĕк — тăватăшне те илет. Ib. Ытăлла вылянă чухне, не берут четных, но берут все нечетные. (Об игре в ашы̆k у каз. тат. см. Полный толковый сл. Дж. Валиди, I, 81; такая же игра, и почти с теми же названиями сторон кости, существует и в Азербайджане).

Пӳлер

назв. старинного города Билярска, Тат. респ. (б. Чнст. у.) НИП. По рассказу одного чувашина, там была, чувашская улица (Чăваш-касси). Каменные строения Билярска провалились в землю. Около Билярска(?) есть поле, которое все было покрыто костями. Какой-то русский царь велел собрать нх. Интересно место, где находится источник и где на горе погребли «Вальăм-хуçа». Отец Н. И. Полоруссова показывал ему опустившееся место могилы этого святого. На Троицу там бывает ярмарка. Приносят в жертву животных. Юлдуз. 1912, № 811. Хуџалар тауы. Ул Буlӓрдӓн jарым мӓсафӓдӓ-гнă, Чiрiмшăн сууы jанындадыр. Там собираются сотнb нӓзiрчilӓр. Шел. 17. Эх, çĕршывĕ, çĕршывĕ, эх Пӳлерĕ, Пӳлерĕ, пĕтĕм халăх ырлăхне тăшмансене пиллерĕ. НИП. Пăлакаппа, асаттепе пĕр тăванăн хĕрĕ: Пӳлер çинчен атте калаçнă чухне эпĕр пурте макăрса лараттăмăр, терĕ. Н. Уз. Пӳлер çуна пуçласан, хан хĕрĕсем миçĕт тăрне тарса хăпарнă. Миçĕте вут хыпсан, аккăш пулса, вĕçсе кайнă. Кайнă чухне: ку вырăна йăвăç пусĕ, тесе каланă, тет. Демид. Пӳлертен хĕвел анăç енелле пĕр пилĕк çухрăмра çăл пур. Т. VI. 7. Валĕм-хуçа Пӳлерти таса çăл. АПП. † Хурама пĕкĕ йĕс ункă, хуçăлайрĕ вăрман варринче; хура куçлă çинçе пуçăм çухалайрĕ Пӳлер урамĕнче.

Пӳлер-кӳлĕ

назв. сел., Биляр-Озеро, Тат. респ.

пăлăм

(пы̆лы̆м), луг. [Срв. тат. бŏлŏн, луг]. Встречается в некоторых местах, как собств. название луга, поляны и т. п. Карач. Варасăр пăлăмĕ — Кĕçĕн Атăл хĕрĕнчи улăх. Так назыв. луг д. Варасăр (по-русски Дятлино), расположенный около малого рукава Волги в Козлов. р. Табурдан. Пăлăмри утар. Так назыв. пчельник, расположенный на поляне в лесу около с. Табурданова.

пăрăнкай

(пы̆ры̆ҥгаj), то же, что пĕрмай, все время; постоянно (из тат. _бэ̆_р уҥгаj). ЧС. Çав ăстарике ача ячĕ хумма пăрăнкай (постоянно) илсе каяççĕ. Юрк. Хуçи ку пăрăнкай (постоянно) çапла атă илтĕм тесе кăтартнине сиссе: эсĕ епле ялан атă илетĕн, тесе кăтартатăн? тесе ыйтса пĕлет. IЬ. Пăрăнкай (постоянно) çапла ĕçе-ĕçе ку, ĕçкĕ çынни, хăйĕн пур килне-çуртне, выльăхне-чĕрлĕхне сутса, укçисене ĕçсе пĕтерсен, пуртан пĕтĕмпе çука юлнă. N. Вăл пăрăнкай ĕçлеме çӳретчĕ, пĕртте ахаль лармастчĕ. || Полегоньку, потихоньку, спокойно. N. Кун хыççăн пăрăнкай (полегоньку, потихоньку) станцăна карăмăр. См. пĕрĕнкай.

пăхăрçă

(-з'ы̆-), медник. Букв. 1904. || Назв. тат. сел., Бакырчи, в б. Симб. у.

пĕр çӳл

сразу? в один прием? Собр. Йăлхав вăкăр пĕр çӳл ĕçлет, теççĕ. (Послов.). [В «Сборн. чувашских пословиц, Чебокс. 1925 г.» автор к этой пословице (№ ЗЗО) сделал примечание: Это выражение непонятно. Перевод дан такой: Ленивый вол один год работает. Но в сноске автором же сделано примечание: Не значит ли здесь «пĕр çӳл» то же, что тат. «бир jулы» — сразу? В этом же сборнике под № 222 приведен вариант этой пословицы: Ӳркӳç вăкăр пĕр çул чĕкĕрнĕ. Перевод: Ленивый бычок дрищет сразу (в один прием). В сноске дано объяснение: Здесь «пĕр çул» = тат. «бир jулы». Тут же под № 223 имеется еще вариант этой пословицы: Ӳрхи мăкăр трук чĕкĕрнĕ. Перевод тот же, что пред. Ред.].

Айăмпи

(Аjы̆м_би), nom. pr. fern, pag., жен. языч. имя. С. Алгаш. У лугов. черем. (Шорабашских, Царевококшайск. у.) Аjы̆м, Аjы̆мбаj (тат. аjым, мой месяц+баj, богатый) — языч. имена мужчин.

аймик

vox incertae signiL, in aenigmate posita, слово неизвестного значения, встречающееся только в одной загадке. Собран. 244. Кĕвен, кĕвен, кĕвен ут, кĕвен ут та çӳрен ут, тайки мине таймик, ту хăпарсан аймак. (Çăралçанпа кăткă). Hoc aenigma, quo duo formicarum genera, maius et minus, significantur, alia lingua reddi non potest. Непереводимая загадка о крупной и мелкой породе муравьев. Hoc aenigma a Tataris assumptum esse videtur, qui dicunt: это, повидимому, тат. загадка: Бiллį бiллį џiрӓн ат, бįлį нįчкӓ кӧрӓн (кӧрӓн) ат, тауҕа мįнįб таймас ат, хаста тįjįб ӳлмӓс ат. (Кырмысkа), т. е. „Рыжая лошадь с несколькими перехватами (талиями), игреняя лошадь с тонкою талиею, — лошади, которые не поскользнутся при подъеме на гору и не умрут от болезни“. (Муравьи). См. кн. [араб сăмахĕсем] („Очень интересные загадки“), соч. Гирея Арсланова (Казань, тип. Бр. Каримовых, 1910), З стр., 11.

Айтар

vox incertae signif., quae forsitan olim nom. pr viri fuerit. Слово неизвестного знач.; может быть, личн. имя мужч. Альш. Айтар капанне айĕнчен туртаççĕ. (Çăм авăрлани). Из Аидарова стога снизу теребят. (Загадка о прядении шерсти). V. айсăр капан. Cf. Айдар, nom viri. in Чув. яз им., 25. Около дер. Авыр-Сирмов, Асакасин. вол. Ядрин. у., есть овраг — Айтар вар (Аjдар), nom. loci voraginosi, qui est prope viculum Авăр-Çырми praef. Iadrinensis. Ср. тат. фамилию [араб сăмахĕ].

авăк

breve temporis spatium, короткий промежуток времени (слово, употребляемое в некоторых выражениях). Н. Карм. Пĕр авăк-сахал вăхăт. Пĕр авăк значит небольшой промежуток времени. Ib., Б. Ара. Пĕр авăка пырĕ-ха. Пока будет ладно и это. Сирах. 239. Вара Иудея çĕрĕ пĕр-авăка канлĕ тăнă. После этого в Иудее некоторое время было спокойно. Hanc vocem a voce tatar. [араб сăмахĕ] derivatam esse verisimillimurn est. Весьма вероятно, что это слово, свойственное низовому наречию, произошло от тат. „аўыk“, некоторое количество.

авăр

vox ignotae signif., aenigmatum propria. Cf. авăр. Слово неизв. значения, встречающееся в загадках. Ракова, Альш. Авăр, авăр чечек, авăр кукăр чечек. (Аслати авăтни, aenigma caeli fragorem significans, загадка о громе). Hoc quoque aenigma caeli fragorem significans a tataris assumptum est. Загадка о громе заимствована у Татар. Срав. тат. „Зӓҥгӓр-зӓҥгӓр, зӓҥгӓр чӓчӓк, кӱк, кӱк, кӱк чӓчӓк, кӱрįрӓ кӱзгӓ матур чӓчӓк, кӱтӓрiргӓ ауыр чӓчӓк. (Лампы)“, т. е. „Голубой, голубой, голубой цветок, синий, синий, синий цветок; на взгляд — красивый цветок, поднять — тяжелый цветок. (Лампа)“ См. у Гирея Арсланова, ор. cit, 2 стр., 8. Собран. 245. Тĕр, тĕр, авăр, тĕр авăр, ăна тĕрме мĕн пур? Хуç, хуç авăр, хуç авăр, ăна хуçма мĕн пур? (Тӳшек пуçтарни). Сверли, сверни...., сверни...., что стоит его свернуть? Перегнн, перегни...., перегни...., что стоит его перегнуть? (Загадка о свертывании перины). Aenigma culcitam convolvendam vel complicandam significans. Cf. авăр.

ак

i. q. v. tatar. аk, albus, candidus? От тат, аk, белый? Трехбл. † Ак машшина мамăк авăрлать; çамрăк пуçăм тĕрлĕ шухăшлать. Белая (?) машина прядет хлопчатую бумагу; в моей молодой головушке бродят разные думы. Здесь „ак“ не = вот.

акак

(агак), idem esse videtur, quod arab. [араб сăмахĕ] sarda. Повидимому, означает то же, что араб. ’аkik, сердолик (тат. ахаk ср. рус. агат). V. ахах__. Яргун. Атăл хĕрринче акак шăрçи ларĕ. (Палан). На берегу Волги сердоликовые бусы. (Загадка: калина). Вотлан. Атăл хĕрĕнче акак шăрçи ларать. (Палан). Алик. † Акак шăрçи акайччĕ; тытас-çыхас тенĕ чух юххăр-туххăр, мĕш тăвас? Была у меня старшая сестра — сердоликовые бусы; только что хотел я взять их и повязать, как они скатились с нитки и рассыпались. Что мне делать? (Из солдат. песни). Альш. † Ытти шăрçам пурте пур, акак тĕсле шăрçам çук. У меня есть все другие бусы, но нет бус цвета сердолика. КАХ. Çич тинĕс урлă, çичĕ тинĕс утти урлă шур сухаллă, акак пуçлă старик килнĕ, акак йĕппе çĕлет. тфу! Из-за семи морей, из-за семи морских островов пришел старик с белою бородою и сердоликовою головою; он зашивает (рану) сердоликовою иглою. Тьфу! (Из наговора „тимĕр чĕлхи“).

аккуча

(Аккуζ’а?), a voce tatar. [Араб сăмахĕ] аk хуџ (kуџа), nom vici Tschuv. in praefectura Sviagiensi. Назв. чуваш. дерев. в Свияж. у., от тат. Аk-Хуџа.

акпай

(Iеgе: Акбаj), a voce tatar [араб сăмахĕ] nom. propr., quod canibus albi colons imponitur. От тат. Аkбай, кличка белых собак. Н. Карм.

Аксу

(Аксу), a voce tatar. [араб сăмахĕ] Адиа Аlbа, пот. amniculi vicorumque in praef. Buensi. От тат. „Аk Сыу“ (Белая Вода), назв. речки и чуваш. селений Городищенской вол. Буин. у. ЧП. Аксу тăрăх тупăлха; хăшĕ шупка, çав ытла. По речке Аксу çырми (иначе: Чакă çырми) растет таволга; которая (таволга) побелее, той больше (а некоторые понимают: та лучше). Quorum vicorum alter „Аслă-Аксу“ (Аслаксу), Aksu Major, аlter „Кĕçĕн-Аксу“, [http://AI.su/ Aksu] Minor, appellat. Одно из селений называется „Аслă-Аксу“ (с. Большая Акса), другое — Кĕçĕя-Аксу или: Кĕçнаксу [_кэ̆с’наксу (д. Малая Акса)] и находится в 6 верст. от первого.

Актай

(Актаj), nom. propr. viri esse videtur. Повидимому,. личн. имя мужчины. Тяптя. Актай арăмне хĕнет. (Тылăçи). Актай бьет свою жену. (Загадка о мялке). Item nom. vicorum. Также назв. деревни, назв. в Богатыревском приходе Ядр. у. Тат. ak maj, белый жеребенок.

Акташ

(Акташ), principio fuit nom. propr. viri (v. Магн., Чув. яз. им. „Акташ“), quod in vicorum appellationibus usque ad nostram aetatem permansit. Некогда личн. имя муж, теперь же сохраняется лишь в назв. деревень. Акташ, nom. vici ins praef. Iadrinensi, назв. чув. деревни Шумат. вол. Ядр. у. Акташкасси (Акташ-каσσиы̆), nom. vici Tschuv. in praef, Tscheboxarensi, назв. чув. дер. в Воскр. еол. Чебокс. у. Тат. аk maш, белый камень.

акчак

vox ignotae signif. in aenigmate posita, слово неизв. значения, встреч. в загадке. Собран. Акчак чăмăртак. (Самок. Claustrum. Замок). Ср. тат. ачkыч, ключ.

акшар

(акшар), calx (qua addita fila linea aut cannabina in aqua macerari solent, ut candidiora fiant). Известь. Продаетея на базарах и употребляется чувашами для беления пряжи (çип хутма). Абаш. Чеб. у. || N. Çунтарнă акшара кив çарансем çине тăксан аван. Жженою известью хорошо удобрять старые луга. Это слово (в значении „известь“) есть и в дер. Кибенеевой (Амалăх) Цив. у. Тат. аkшар, мел. Ягудар. Акшар шурă сăнлă. Акшара хуларан илеççĕ, кĕрепенки пĕр пус тăрать. Акшара çип пĕçернĕ çĕре яраççĕ. Тăта (i. q. тата) акшарпа мăрья шуратаççĕ. Известь белого цвета; покупают в городе по 1 коп. за фунт; употребляется для беленая („варки“) пряжи, а также идет на побелку дымовых труб.

алама

(алама), malus, corruptus, pravus, perversus, deformis, invenustus, a v. tatar. [араб сăмахĕ] quae idem valet. Плохой, дрянной, испорченный, некрасивый, безобразный, неопрятный; от тат. алама, имеющего то же знач. Н. Карм. Алама арăм, плохая-баба. Уралка. Алама тумтирлĕ, одетый в плохое платье.

алапай

nom. pr. canis? кличка собаки? A v. tat. [араб сăмахĕ] quae idem significat. От тат. алабай, им. то же знач. Альш.

алапаш

(алабаш), fortasse e lingua tat. depromptum est. Neglegens, inscitus atque laevus. Non satis verecunda (de puellis dicitur). Может быть, от тат. „ала баш“. Небрежный, неловкий и не умеющий бережно и осторожно обращаться с вещами. Нескромный (в этом последнем смысле говорится о девушках). Употребл. как о женщинах, так и о мужчинах. Cf. тирпейсĕр. СПВВ. ФИ. Алапаш = шултăра çын: пĕр-пĕр япалана шыранă чухне ытти япаласене ытса ярса çĕмĕрекен çын, „Алапаш“ — человек, который, отыскивая какую-нибудь вещь, небрежно разбрасывает и разбивает (не намеренно) прочие вещи. Ст. Чек. Эх, алапаш! ку чей куркине те ĕнтĕ çĕмĕртĕн! Эх ты, уродина! и этот стакан разбил! Ст. Чек.? Ахтар! ку хĕр пит алапаш! Ах, какая бесстыдница эта девка! (т. е. с неприличными манерами).

алапука

(Алабуга), oppidum provinciae Viatcensis Camae fiuvio appositum; tat. [араб сăмахĕ] appellatur, quae vox hodie percam signiticat. Елабуга, уездный город Вятской губ., по-тат. Ала-буҕа, что в соврем. тат. яз. означает окуня. Лашм. † Алапука çуни кӳлсе пирĕн пата хăнана пыр. Приезжай к нам в гости, запрягши елабужские сани. М. Микуш. † Алапука çуни кӳлсе пирен пата пырса кур (приезжай повидаться). V. куянла.

алашита

vox ignota in aenigmate posita, слово неизвестного значения, встречающееся в загадке. Ой. Алашита пилешита, вый паттине (scr. питине) клешита. (Чӳлĕк туртни). Загадка: затягивание супони). Aenigma lori vel funiculi constrictionem significans, quo duo helcii unci copulantur. Hoc loco алаши та etqs. Divisim scribenda esse puto, cnm «тa» syllaba particula copulativa (et) esse videatur. Вероятно, надо писать отдельно: «алаши та» и пр. Cf. v. tat. [араб сăмахĕ] (алаша), quae cantherium s. Тат. алаша — мерин.

алă кукри

(алы̆ к̚ук_ри), brachii flexus, изгиб руки (локтевой сгиб). Нюш-к. Алă кукри пыр енелле. Рука сгибается по направлению к глотке, т. е. каждый ищет выгоды для себя. (Послов). Срав. тат. [араб сăмахĕсем] Череп., Б. Ара. Алă кукăри пур. Tagax est. он занимается (мелким) воровством.

алă тытмалла выля

quod fortasse алă татмалла legendum est. Может быть, надо чит. алă татмалла? V. алă тат. ЧП. Тирки-тирки шур пăрçа сиктермелле выляр-и? Ан кайăр-ха, танташсем (i. q. тантăшсем), алă тытмалла выляар-и? Несколько блюд белого гороха; давайте поиграем, подбрасывая его вверх? Не уходите, сверстники, давайте поиграем в..?

алка

(алга), inaures varii generis, а v. arab. [араб сăмахĕ] cirsulus, inaures. Серьги, от араб. халkа, круг; серьги (Альш.,. Якей., КС. и др.) Якей. Вăсам алка холхара мар, сăмсара та çакса çӳреç. Они носят серьга не только в ушах, но и в носу. Альш. † Ман хăлхамри кĕмĕл алка, çути ӳкрĕ пит çине. У меня в ушах серебряные серьги; блеск от них отражается на моем лице. || Ornamentum quoddam palmae magnitudine e lintei panno factum nummisque argenteis exornatum, quod a mulieribus infra mentum suspendi solet. СПВВ. ИН. Алка — хĕр-арăмсем янах айне тенкĕрен алă-лапти сарлакĕш пир çине çĕлесе çакаççĕ. Алка — украшение из серебр. монет, которое женщины вешают под подбородком; оно нашивается на кусок холста, шириною с ладонь. || Ornamenti muliebris genus, quod in pectore gestatur, lunae decrescentis resupinatae figura, recisis dumtaxat cornibus. Hoc ex corio tiliaeque libro conficitur atque gemmarum vitrearum aliorumque similium lineis transverse porrectis exornatur, additfs etiam nummis aliquot argenteis, transversis ordinibus suspensis. Angulis autem eius superioribus singuiae gemmarum vitrearum lineae sunt annexae in dorso pendentes, quae initio quidem aliquo inter se distant intervalio, deinde paulatim in unum coeunt ita, ut quodam modo trianguli obiongi formam efficiant, cuius basis ad collum sit, vertex ad lumbos. Huius vertici anulus annexus est. ex quo itidem gemmarum vitrearum lineae aliquot pendent brevi fasciculo colligatae. Так назыв. в Ст. Чек. Убор, носимый женщинами на груди и имеющий фигуру части сектора, заключенной между двумя концентрическими окружностями. Остов убора делается из кожи и, частью, из лыка и украшается с наружной стороны рядами бус и серебряных монет. К обоим верхним углам убора, т. е. с той стороны его, которую образует малая дуга фигуры, прикреплено по снизке бус (шерепе), которые спускаются вниз по спине и около поясницы сходятся вместе, образуя таким образом как бы трехугольник, основание которого приходится на шее, а вершина — у поясницы. В месте соединения снизок оне прикреплены к металлическому кольцу, на котором подвешено несколько коротеньких ниток, унизанных бусами и образующих как бы кисточку. Каждая из этих ниток оканчивается внизу тройною шишечкою из бус (чĕмек), а каждая из трех частей шишечки сделана из четырех бусинок. Главная (натрудная) часть убора представляется в следующем виде. Сначала, вдоль верхнего края, пришиты четыре ряда бус, в следующем порядке, если считать сверху вниз: 1) ялтăркка шăрçа (в Л. Кошк. — блестящие золотистые бусы); 2) пĕрлĕхен шăрçа (в Л. Кошк. похожи на ягоды костяники, но темнее и мельче), З) кĕленче шăрçа (в Л. Кошк. стеклянные граненые бусы); 4) мерчен шăрçа (едва-ли настоящие кораллы, скорее — подделка; цветом похожи на полинялый кумач); за ними следуют два ряда маленьких старинных серебряных монет (нухрат), а ниже их — серебряные грикенники, числом десять. (На весьма несовершенном рисунке, доставленном мне И. К. Токмаковым, изображенно 12 гривенников, а сбоку рисунка приписано, что их всего „10 штук“). Ниже гривенников опять идут бусы, но уже отвесно, образуя как бы ряд столбиков, расположенных не сплошь, а на некотором расстоянии один от другого и вверху соединенных тремя бусинками (двумя маленькими, между которыми помещена повыше одна более крупная), образующими некоторое подобие арки. Бусы расположены в столбиках так, что первое место снизу занимают йăлтăркка шăрçа, второе — пĕрлĕхен шăрçа, третье — кĕленче шăрçа, четвертое — опять пĕрлĕхен шăрçа, пятое — (в арке) — какие-то маленькие бусы и шестое (в арке же, между двумя маленькими бусинками) — йăлтăркка шăрçа. Под этим последним рядом бус висит по нижнему краю убора ряд более крупных серебряных монет, в таком порядке: пять пятиалтынных, три двугривенных, два четвертака, три двугривенных и пять пятиалтынных, так что самые крупные монеты приходятся на самой средине ряда. Снизки бус, свешивающиеся на спине, прикрепляются к осто(а)ву алка не прямо, а посредством особых колец [алка унки (уҥ_ги)], согнушх из латунной проволоки (йĕс правулккаран) и соединенных с верхними углами убора ушками из трех коротеньких ниток, унизаниых бусами (к каждому из верхних углов убора прикрепляется по одному ушку и по одному кольцу);. снизки привязываются к кольцу двумя нитками. [На том же рисунке какая-то часть убора названа алка кашти, но определить, к чему надо отнести это название, я не мог. Там же вижу два примечания, которые относятся неизвестно куда: тăватă тăхлан шăрçа“ („четыре оловянных бусинка“) и „кĕленче шăрçа ĕретĕнче виçĕ кăвак шăрçа“ („в ряде стеклянных бус три синих бусинки“)]. Кроме того, у меня есть другая запись того же И. К. Токмакова, где помещен маленький, повидимому — схематический рисунок той же алка, на котором она изображена в виде как бы разорванного кольца а, концы которого должны приходиться на „загривке“; на кольце — монеты, на концах кольца — застежки сс, и от них же тянутся вдоль спины шерепе(h). Под рисунком написано: „Шăрçа: ун çумĕнче укçа (пурте тенкĕсем, т. е. рубли?), хыçĕнче шерепи. Тенкĕсем (рубли?) — пиллĕк, çиччĕ, тăххăр, вунпĕр. а) шăрçа, b) укçисем, сс) çаклатмаллисем (каптăрми, fibula, пряжка, i. q. Тат. [Араб сăмахĕ], dd) каштисем [на риcунке, нет], h) шерепи“. || Ornamentum e globulis vitreis nummisque argenteis confectum, inaurium genus, quae aures ambiendo a parte earum priore pendent. Украшение в роде серег, сделанное из бус, монет и нухрат (старинн. продолговат. монетки); вешается через уши так, что висит с передней их стороны. Б. Ара. [Говорят. что в Сред. Алгашах Симб. у. так называется украшение, сост. из 2 — З рядов мелк. серебр. монет и бус, которые вешаются на уши посредством петелки (петельки). Задние концы толстыми нитками соединяются на загривке (так написано) и висят под ушами.] || Uncus e metallo, quo puellarum сăрка ei хушпу parti annectitur, quae антăрлăх appellatur. Металлический крючек, который сăрка у девиц прицепляется к антăрлăх. (Так, будто-бы, в Альш.). N. Алка — сăрка çумĕнче, антăрлăхран çаклатса яраççĕ (из шăрçа). || Nummi argentei, qui capitis tegumento, quod Tyxfia dicitur, filo aeneo a fronte suspenduntur. Череп. Алка тухьян мал енне йĕс хулăпа çакнă кĕмĕлсем. Алка — серебр. монеты, висящие на латунной проволоке на передней части тухья. || Eodem nomine ornamentorum par appellatur quae a mulieribus tantum, inter collum et iinteum illud collo cir cumvolutum, quod cypuaH dicitur, a parte capitis posteriore utrinque inserta gestantur. Horum utrumque ab altera parte denies habet longos ita curvatos, ut si recte, id est a tergo, intuearis, tamquam pectinis parvi speciem repraesentet, a latere vero spectantibus notae illi simile esse videatur, quam nos Interrogationis signum appellamus. Украшение замужних женщин, пара небольших завитков из белого металла, которые затыкаются за „сурпан“ сзади, с той и другой стороны головы, протав ушей (сурпан хушшине, халха тĕлне хĕстерсе яраççĕ). Девушки этого украшения не носят (Яргуньк.). В Б. Олг. , это украшение уже вышло из-моды. Ib. Арăмсам тăхăначчĕç ĕлĕк алка. Прежде замужние носили „алка“. Ср. А. Ф. Риттих, II, 50.
Вид завитка en face (сильно уменьшен) [Ӳкерчĕк]
Вид сбоку ?
|| In Acan. ita appellatur ornamentum quoddam, quod a puellis in pectore gestatur, ei simile, quod iam supra (152 p.) descripsimus. Также означает наряд, имеющив форму полукруга и носимый на груди девушками, особенно на свадьбах, на „хĕр-сăри“ и пр. Этот наряд дорог, его имеют только богатые. Некоторые обшивают его по краям вышивкою из мишуры (хăшĕ алка хĕррине укапа чĕнтĕр тытать). Асаново V. сăрка. || Item verrucula est, quae capris ovibusque quibusdam collo dependet. Серёжка под шеею коз, овец и ягнят. СТИК. Сурăхсен, путексен мăй айĕнче пĕчĕкçеç мăй пулат; ăна алка теççĕ. Сурăхсен çăмне илнĕ чухне: „Ах, ку путек ман алкалăччĕ няк-ха; касса илес мар алкине“, теççĕ. У овец и ягнят бывает под шеею маленькая шишечка; ее называют сережкою. Когда стригут овец, то говорят: „Ах, этот ягненок, кажется, у меня с сережкою; как бы не срезать ему сережку!“ || Est etiam caro illa versicolor, quae de collo galli Indici dependet, нарост, свешивающиея на грудь пырина (индюа). Ст. Чек., Череп. Кăркка алки, названный здесь нарост. Ст. Чек. Кăрккан аçи-кăна (только самец) алкалă; алки унăн мăй айĕнче пулат; кăрккана çилентерсен алки тулса хĕп-хĕрлĕ хĕрелсе каят, т. е. если раздразнить индюка, то нарост надувается и краснеет. [В том же значевни встречаем слово алка в Яргуньк., Черт., КС. V. сăмса, мерчен].

алма

(алма), monile e nummis argenteis consertum, quod a feminis. Tschuvaschorum diebus festis gestatur. Род ожерелья. СПВВ. ӨВ. Алма — ярапа, хĕр-арăмсем тенкерен çакса праздниксенче (Iеде: праçниксенче) тăхнаççĕ. Алма — висячее украшение из монет, надеваемое женщинами в празданки. СПВВ. ӨН. Алмана та хĕр-арăмсем çакаççĕ. Алма тоже надевается женщинами. Сред. Юм. Алма тĕкисĕне (lege: тенкисĕне) пĕр-пĕрин çине постарса çакса тохнă май-çыххине калаççĕ. Алма — ожерелье, сделанное из монет, которые привешены так, что края одной отчасти прикрывают другую (как чешуя на рыбе). ЩС. Алмана шăрçа пек çакаççĕ, вăл çурăм çинче ярăмланса тăрат. Алма вешают (на шею) так же, как бусы; она свешивается (и) на спину. Тюрлем. Хăйсем пурте хĕрлĕ кĕпесемпе те атăсемпе; пуçĕсенче тухья, умĕсенче алмапа шӳлкеме; тенкĕллĕ мăй-çыххнсем, урăх илемлĕ шăрçасем те çакнă. Все оне в красных платьях и сапогах; на головах тухьи, на груди алма, шӳлкеме (русские в Курмыш. у. зовут это украшение шельдема) и ожерелья, увешанные монетами; кроме того, на них есть и другие красивые украшеная из бус. N. † Ана çинчи йыт пыршине туй матки алми тунăсем. Из вьюнка, растущего на загонах (convolvulus), они сделали алма для своей свахи. Собран. ЗЗ0°. Алтрăм, алтрăм, алма тупрăм, алтса çитсем кĕмĕш тупрăм. (Сарана). Рыл я рыл, и нашел алма; а когда дорылся, то нашел кĕмĕш (а v. tatar. [араб сăмахĕ], argentum, от тат. к_ём_ёш, серебро). (Загадка: растение „сарана“).

алпас

(албас), a v. tatar. „ашб“, quae gigantem significat, et verbo „басты“, compresstt, unde per apocopen „алпас“ factum est. Daemonium quoddam, muliebre secus, quod crinibus passis vagari narratur, hominibusque morbum quendam incutere posse vulgo creditur.. От тюрк. алыб, гигант, и басты, придавил (где последн. слог отброшен). Название злого духа. V. алпастă еt улăп пусни. СПВВ. КС. Алпас — усал; вăл хĕр-арăм, тет те, çӳçне-пуçне салатса çӳрет, тет. Алпас — злой дух; он женского пола и, говорят, ходит с распущенными волосами. Стюхино, Бугур. Алпас ернĕ. Привязался „алпас“ (болезнь). || Eadem voce generalitet viri desig-nantur in sacro soilemni, quod чӳклеме dicitur, propterea, opinor, quod illi uxores suas in lecto incuborum instar premere soleant, aut quia longos capillos habeant, baud raro incomptos. Также говорится в шутку вообще о мужчинах (во время обряда чӳклеме). Т. VI. 52. Пичке пуçланă чухне кĕл-тăвакан кĕлĕ (ăна „турă амăшĕ курки“ теççĕ). Чăн малтанах кĕлĕ тăваканни: „Итлĕр-ха, хура халăх! Хуçа калат: „Çитменнине çак турă амăшĕ куркипе хура халăха çитерем“, тет. Алăк патĕнчи алпассем! эсир кĕрĕшетре, кĕрĕшместре?“ тет. Алăк патĕнчисем калаççĕ: „Кĕрĕшетпĕр, кĕрĕшетпĕр! Кĕтни те çакă; сире иккĕ, пире пĕре“, теççĕ. Кĕл-кĕлекенни: „Эппин юрат“, тет. Ну, тата тĕпелти Хурăнсур (scr. хурăн сур) кассисем, эсир кĕрĕшетре, кĕрĕшместре?“ тет. Хĕр-арăмĕçем калаççĕ: „Кĕрĕшетпĕр, кĕрĕшетпĕр! Кĕтни те çакă; сире иккĕ, пире пĕре“, теççĕ. Кĕл-тăваканни: „Ну, юрат“, тет. Молитва при починании бочки (при обряде „ковш божией матери“). Прежде всего тот, кто читает молитву, говорит: „Слушайте, честной народ! Хозяин говорит: „То, чего не хватило честному народу, я хочу пополнить этим ковшом божией матери“. Давилы(?), сидящие у дверей! согласны вы или нет? Те отвечают: „Согласны, согласны! Мы этого и ждали; вам два, нам один“. Читающий молитву говорит: „Значит, ладно“. „Ну, теперь вы, жительницы Березовой деревни (т. е. пришедшие с кладбища, с того света? Ср. каз.-тат. kаjы̆нсар, кладбище; здесь это выражение употреблено в виде шутки), сидящие в передней части избы, согласны ли вы или нет?“ Женщины отвечают: „Согласны, согласны! Мы этого и ждали; вам два, нам один“. Читающий молитву говорит: „Ну хорошо“. V. курка (тура амăшĕ курки), С. И. Иванов. Çапла ĕçтерсе пĕтерсен вара „улпут“ ыйтат: „Алăк пенчи алпассам! Хуçа: „Ятлă курка пуçласа ятăм“, тет; сире тиври, тимери? (т. е. тиврĕ-и, тимерĕ-и). Тимен пулсан ура çине тăрăр (scr. турăр)“. Вара усам калаççĕ: „Тиврĕ!“ теç. Угостив их таким образом всех пивом, „барин“ (особое лицо, участвующее в совершении обряда чӳклеме) спрашивает: „Давилы(?), сидящие у дверей! Хозяин говорит, что он начал (обряд) именного ковша; — досталось вам или не досталось? — Если не досталось, встаньте на ноги“. Те отвечают: „Досталось!“ (Из обряда „чӳклеме“). V. Золотн. 212 sqq., Оп. чув.синт. 462, 563 сс. V. алпастă.

амак

(амак), obsoleta, cuius veram atque propriam significationem nemo est, qui noverit; eandem habet originem, atque v. turc. [араб сăмахĕ] labor, tat. [араб сăмахĕ] debilitatio. Usum eius hodiernum ea, quae infra scripta sunt, docebunt. Устарелое слово, первоначальное значение которого точно неизвестно. Череп. „Амак — неопределенная болезнь“ (i. е. morbus incertus). Арс. „Тем амак — чорт знает, что. Амак — боль живота, причиняемая злым духом вопкăн’м. живущим в омуте (ср. тат. упkыи). Он будто бы бегает по ночам в виде черной собаки или кошки“, h. e. амак, ventris dolor, quo homines a daemone quodam, qui вопкăн appellatur, afficiuptur, quern rn loco fluminis profundiore habitare atque nocturnis temporibus in canem nigrum aut In felem conversum hue illuc cursitare credunt. Н. Карм. Амак çапманскер! Ut morbo „амак“ dicto afficiaris! (aut: afficiatur). Чтобы тебя (или: его) поразила болезнь. называемая „амак“! Слепой. Амак çапман пуçна! Чтобы тебя поразила болезнь! Череп. Мĕн амак пулчĕ кăна?! Что с ним стряслось?! (О болезни неопределенной и неясной). Арç. † Те ар-çори, те шойттан, те ыр-осал, те вăр-хорах, те çол маяк, тем амак! Чорт знает, что это такое: не то леший, не то чорт, не то какой-то дух, не то разбойник, не то дорожная веха! Кильд. Ш. Ах, тăвансам! çакă сăмаха калама та çăмăлах мар; ма каланă-ши акă çакă сăмаха: „Аçа-çори ашшĕне Аса-атте (v. аçа) çаптăр, ăма-çори амăшне амак çаптăр“, тенĕ? Ах, братья! не легко и сказать это слово; почему это так говорится изстари: „Пусть отчима разразит громом, а мачеху поразит лихим недугом“? Череп. Амак тыташшĕ! Чтобы (тебе, ему попритчилось! (= çӳрейми пулăсăнччĕ“, т. е. чтобы (тебе, ему) обезножеть!). Л. Кошки. Эх, амаках тыттăр ĕнтĕ! Йĕрки çук пĕртте! Никакого порядка нет! Чтобы вам попритчилось! || Item morbus quidam (tumoris genus), quo boves ovesque afflciuntur. Также болезнь коров и овец. Шибач. „Ман ĕнене амак полчĕ, труках сумар полчĕ“. — Моклашка полать айăкра, она шăлпа çыртса çĕмĕреççĕ. „С моею коровою случилась болезнь амак“ — На боку появляется шишка, которую разминают, стискивая ее зубами. I. q. чĕмере? — Çеçмер. Амак полнă. (У овцы.) сделалась болезнь (от которой лечат кровопусканием. || Spasmi genus, quo vexantur agni, род судорог у ягнят. Хорачка. Под’ак амаҕы̆. Амак ползан тапкаланат, ӳ_ҕӓ_т, ты̆рат, выдат. Оϱи^ын’џӓн, хы̆лhин’џӓн _хӳ_рин’_џӓ_н тордаччы̆. Амак у ягнят. Когда случится эта болезнь, то ягненок дрягается, падает, встает, ложится. Лечат тем, что тянут его (крест-на-крест) за ноги, уши и хвост. || Haud raro cum stomacho quodam dicitur aut indignatione, sicut apud Latinos malum. Нередко употребляется в выражениях недовольства, раздражения. Тюрлема. Эй амак! астуман та, тăрса юлнă! Ах, чорт возьми, забыл и не взял! Изамб. Т Эй амак! япалана манса хăвартăм! Чорт возьми! забыл ведь взять вещь-то! ЧС. Тата мĕн амак пулнă пулать? Что там еще стряслось (или: случилось)? Ib. Анне юмăçран тавăрăнсан атте ыйтрĕ: „Тата мĕн амак тумалла?“ терĕ. Когда мать вернулась от йомзи, отец (недовольный) спросил: „Ну, что еще надо сделать?“ Бугульм. Мĕн амак пулчĕ? Что стряслось (т. е. случилось)? Сред. Юм. Кăçта амака каян эс õпта? Куда к чорту ты туда идешь? Ib. Мĕн амака кайса çĕтрĕ çав? Куда это он запропастился, запропал, девался? Изамб. Т. Ах амак! хĕр-арăмсем чей-сахăр илме каланăччĕ тата! Ах ты, чорт возьми! бабы еще велели чаю-сахару купить! Сред. Юм. Тем амак пõлчĕ, çõрăма яшт чике-чике каять хăй! Не знаю, что такое случилось, все в спине покалывает! СПВВ. ЕС. Ача-пăча киле таврăнмасан ашшĕ: „Мĕн амака кайнă-ши çав?“ теççĕ. Когда дети не возвращаются домой, родители говорят: „Куда это они провалились?“ Цив. Ак амак! Вот какая чертовщина! Янтик. Эй, амак! Тем тума кĕрсе кайнă у унта! Ах, чорт возьми! Не знаю, зачем это ее туда занесло (напр., корову в оглобли). V. чир. Л. Кошки. Амакне килеймерĕ ĕнтĕ, темĕн ĕçлесе тăчĕ ĕнтĕ унта! Чорт его знает, почему он не пришел, и что он там делал. V. хура юн.

амутке

(амут’к’э, аму_ткэ), vox irridentis cum commiseratione: o ineptissime! lis dicitur, quibus obiicitur res aliqua imprudenter facta. Слово, не имеющее определенного значения и употребляющееся для обзывания тех, к кому обращаются с насмешливым сожалением и как бы укоризной. По-рус. в подобных случаях употребляют выражения: голова садовая (т. е. чучело огородное); чудак, ваше благородие, и т. п. В некотор. говорах имеет непристойное значение. КС. Эй амутке! мĕн аппаланатăн çампа (i. q. çавăнпа)? Эх ты, голова садовая! и стоит тебе возиться с такими пустяками! СТИК. Эх, амутке! Мĕн туса хутăн вара? пăсрăн вĕт япалана! Эх ты, голова садовая! Что ты наделал? ведь испортил вещь-то! Альш. Ку чăваш калат: „Эй амутке! авăсса тиеме!.. Арăмпа иксĕмĕр алласа тиемерĕмĕр-и?“ тет. Чувашин отвечает: „Эх ты, чудак! Да зачем же мне было его (овес) веять-то („насыпать на воз, провеяв на на(о)чевках“)?... Чай, мы с женой его просеяли!“. In Череп. maledictum est, quod proprie significare videtur os simile cunno. В Череп. им. неприлич. значение, подобно амаус или тат. бӓтӓк ауыз («os simile cunno»). Череп. Эй, амутке! çапла тума юрат-и?! Эх ты,......! Разве так делать можно?! || Sodalis (vocat.). В Б. Ара. служит обращением к товарищу. Б. Ара. Амутке! Атя çанта кайса килер. Идем, брат, сходим туда.

амма

(амма), vox parvulorum, qui malum aut solanii bulbum ita appellant., детское слово: картофелина, яблоко. Сред. Юм. Пĕчик ачасĕм õлмана амма теççĕ. Маленькие называют яблоко амма. СПВВ. id. Ст. Чек. Атте! йывăç çинчен амма татса пар-ха! Тятя! сорви-ка мне с яблони яблочко. Ib. Анне! хуранран (или: хураннăран) амма исе пар-ха. Мама! вынь-ка мне из котла картошечку. Ср. тат. алма, яблоко.

ана

(ана), mentum, подбородок, по-тат. įjӓк. V. янах. Курм. Ану çыхăнашшăн! или: чĕлхĕне ану çыхăнашшăн! Пусть у тебя будет привязан подбородок! (проклятие; см. Матер. 313). Эти выражения записаны у одной русской женщины и потому не совсем достоверны. Коб. Йĕвен полтăр — шуçлă полтăр, ан’айĕнче (h. e. ана айĕнче) шăнкра полтăр. Узда пусть будет с бляхами, а на шее („под подбородком“) — колокольчик.

анне

(ан’н’э), mater mea, m. nostra, моя; наша мать. Среб. Юм. Анне кепе, унпа вăрçма юрамасть. Моя мать для меня священна (как Кааба), с нею браниться нельзя. [Изречение; срав. тат. [араб сăмахĕ] дорогая наша матушка (из письма)]. Байгеево Чеб. Манăн анне çамрăклах вилнĕ. Эпĕ анне вилнине астăваймастап (scr. астуваймастăп). Моя мать умерла молодою. Смерти матери я не помню. Hinc derivata sunt: отсюда аннем (ан’н’э_м), mater mea, моя мать: аннӳ (ан’н’ӳ, аннӳвĕ, genet. род. п. аннĕвĕн, аннӳн) sive (или) анӳ (genet. род. п. анĕвĕн), mater tua, твоя мать; аннемĕр (ан’н’э_мэ̆_р, mater nostra, наша мать; аннĕр (ан’н’э̆_р), Череп. анер (ан’э̆_р mater vestra, ваша мать. Ст. Чек. Анне килте çукчĕ. Матери не было дома. Ib. Сирĕн аннĕр çта карĕ? Куда ушла ваша мать? Формы аннем, аннемĕр заключают в себе оттенок близкого участия, уважения, нежности. Ст. Чек. Аннем ак кăçал вилсе карĕ. Матушка вот нынче умерла. Ib. Аннемĕр ытла та ватăлчĕ. Матушка у нас совсем состарилась. Ib. Аннемĕр пит крутта çилĕлĕччĕ. Матушка у нас была очень вспыльчивая. || In carminibus nuptialibus significat matrem sponsi. Так же называют мать жениха в свадебных песнях. Образцы. 79. † Пике тĕслĕ аннене тăхлачă туса лартрăмар. Нашу матушку, похожую на барыню, мы сделали свахою. || Praeterea apud paganos, qui nonnunquam binas habent uxores, ita appellatur prior uxorurn a liberis uxoris posterioris, si ilia prior non habeat liberos. Quod si est, utraque earum matris nomine appellatur. „Денис Данилов женился на двух, потому что у первой жены не было детей. У второй есть один сын, который обеих зовет анне и которого обе совершенно одинаково любят“. || Novercam quoque privigni(-ae) matris nomine appellant. Так же называюх дети мачеху. Ст. Чек. Анне ама-çурри пусассăн та пит аван пăхса ӳстерчĕ пире. Хотя у нас и не родная мать, а мачеха, но она воспитала нас хорошо. Ib. Аннӳ килте-и? Твоя мачеха дома? Ср. ib. Амăшĕ хĕнемес-и (хĕнемест-и) ăна? Мачеха его не бьет? || Vox admirantis, междом. Удивления. Ст. Чек. Анне! Матушка мои! || Aut expavescentis. Орау. || Анне-е (ан’н’э̃, producta э littera)! Interj. admirantis, междометие удавления.

анне

[араб сăмахĕ] i. q. анне-каптак. Ст. Чек. Vox obscoena. Непристойное выражение. Каз.-тат. бӓтӓч! или бӓтӓккӓjiм!

ансат

(анзат), facilis (factu), легкий, не трудный; легкое, не трудное, очень простое дело; легко, не трудно; a voce tat. ансат, от тат. ансат, асат, легкий, легко. V. çăмăл. СППВ. Х. Ку ĕç ансат, i. q. тума çăмăл. Это дело легкое. Собран. Ансата кĕтекене хăйне йывăр пулнă, теççĕ. Кто ждет легкого, тому достается тяжелое. (Послов.) СПВВ. ИФ. Ĕнтĕ вăл ытла та ансат пурнат, кăшăт та йывăр ĕç ĕçлемес. Ему уж очень легко жать, он совсем не работает тяжелой работы. СПВВ. N. Ансат тени час пулат тенĕ сăмах пулат. „Ансат“ значит: „можно скоро сделать.“ (Объяснение очень неудачное). || Item nom. pr. viri. Также личн. имя мужчины. Рекеев.

ант

(ант), a v. tat. ант, jus jurandum, от тат. ант, клятва: jus jurandum, клятва. Ант ту, jurare, клясться. Менз. у.

апат

(абат), cibus. Pabulum. Пища, корм, как человека, так и животных. N. Старикĕнне хăвăртрах лашине тăварчĕç, тет, старике апат лартрĕç, тет. Они поскорее распрягли старикову лошадь и поставили перед стариком кушанья, т. е. дали ему поесть. N. Чĕр апат нумай çиме юрамаçть — вар-витти ерет. Сырую пищу нельзя употреблять в большом количестве, так как она вызывает понос. Прокоп. † Çăрттан-пулă пулса шыва чăмас-мĕн, ырă çын умне апат пулас-мĕн. Лучше бы мне тогда нырнуть щукою в реку и стать кушаньем для порядочного человека. Альш. Эрех апат антарать. Вино вызывает аппетат („заставляет пищу легче спускаться в желудок“). О сохр. зд. Çапла ĕнтĕ пĕр апата тепĕр апатпа хутăштарсан пит аван пулать. Если таким образом будут смешаны различные виды пищи, то это будет очень хорошо. Синер. Выльăхсене апат панă та, пӳрте кĕрсе апат çинă. Они дали корма скоту, вошли в избу и поели. КС. Лашан апачĕ пĕтнĕ. Лошадь весь корм съела. Ib. Вăсен выльăхĕсем апатран татăк тăмаççĕ. У них всегда есть корм для скота. Шугур. Ман анне арман хуçи патĕнче апат пĕçерсе пурăнатьчĕ (scr. пурăначчĕ). Моя мать жила у хозяина мельницы в стряпухах. КС. Апат тĕлешĕнчен (или: апатран-мĕнтен) уçă çав вăл. Действительно он щедр в отношении пищи, т. е. хорошо кормит. Ib. Апатран хăрăнса пурнаççĕ. Они очень плохо питаются. Ib. Апату-япалу! Ну тебя с твоим обедом! (недовольство). || lentaculum, prandium, сепа. Также означает завтрак, обед, ужин. Сельск.-хоз. р. II. Пĕрре кăнтăрла апат тăваççĕ те, ĕç пĕтерсен вара каçхи апат тăваççĕ. Раз едят часов в 12, а другой — вечером, когда окончат работу. КС. Мĕлле эсĕр паян ирех апата ларнă? Что это вы сегодня так рано вздумали завтракать? Изамб. Т. 110°. Праçшкре апатран вара ĕçлеççĕ. В праздник после обеда (после обедни) работают. Череп. Апатпа çӳрет. Привозит завтрак (в поле). Якей. Апат çисан пырăп сан пата. Я приду к тебе после еды. Чхĕйп. Апат çиса (scr. çыса) пуçтарсан. Когда поедят и уберут со стола. КС. Уйран тĕттĕм пулнă çĕре киле тавăрнтăмăр та апата лартăмăр. Вернувшись к ночи с поля домой, мы сели ужинать. Пшкрт. Если придет посторонний человек и застанет хозяев дома за обедом, то говорит: „Аβатра! („ови обедают!“); ему отвечают: „Аβатра, _ки_л ӓ_{с т}ӓ си_мӓ!“ („да, иди и ты обедать с нами!“). В ответ на это пришедший говорит: „Спас’с’иβӓ, с’и_рӓк, ӓ_п хал’ анџак с’и_рэ̆_м“ („спасибо, обедайте, я только что пообедал“). Охотников. Чувашин, пред принятием пищи, произносит только про себя слова: „Пĕсмĕлле, турă ан пăрах!“ Ib. „Усаживались мы за два стола: за большой — мужчины, за маленький — женщины, отдельно. Последнее обстоятельство происходило, по всей вероятности, оттого, что сноха у чуваш не садится за один стол со свекром, из уважения к нему, т. е. сноха считает себя недостойной садиться с ним вместе за один стол. Если бы другие женщины сели с мужчинами, то сноха осталась бы одна, как бы заброшенная семейством. Чтобы этого не случилось, мужчины садятся за один стол, а женщины за другой. Но в тех домах, где нет снох, мужчины и женщины ужинают и обедают всегда за одним столом“. Ib. „У чуваш есть обычай сажать за стол всякого вошедшего в избу во время обеда или ужина“. Череп. Апат тутлă пултăр! — Эс каларĕш пек пултăр! Да будет вкусен ваш обед! — Да будет так, как ты сказал! Так отвечают пришедшему, если не хотят пригласить его пообедать. КС. Апат çима вăй патар! — Тавах, апата кил! Хлеб да соль! — Милости просим. Ср. Юм. Апат тутлă пултăр! — Апат çиме кил. Хлеб да соль! — Милости просим! (с нами пообедать)! || Ortus brumalis? Юго-восток? Хорачка. Тоj токны̆ чокн’а _кэ̆з’э̆н _кэ̆_рӳ _тє_мэ̆_{р в}э̆с’_мэ̆ с’э̆_мэ̆_рӓ_н удат кы̆нды̆рлаjа и_ли аβада. При выезде свадебного поезда младший дружка пускает на юг или юго-восток стрелу с железным наконечником. || Metaph. significat fidem. В переносном смысле означает надежность (о человеке). Ст. Чек. Ку çынта апат çук (или: кĕвелĕк çук). Inconstans, levis, infirmus est. Он ненадежный человек, т. е. слабый, и может по легкомыслию забыть свои обязанности или возложенное на него поручение, пропить по легкомыслию чужую вещь, проговориться и т. п. Череп. Санра апат пулмĕ! На тебя надёжа плохая! Ср. тат. ӓбӓт, рус. обед.

ар

(ар), Votiacus, homo e gente Votiacorum, quae est stirpis Fennicae, вотяк. Cf. tatar., срав. тат. ap, quod in eodem sensu usurpatur, имеющее то же значение. N. Пĕри чăваш, тепĕри ар, иккĕшĕ те киле каясшăн. Один — чувашин, другой — вотяк; оба хотят итти домой. Герман. Вăл патшалăхра тата урăх халăхсем те пулнă; чăвашсем, çармăссем, мăкшăсем, арсем. В этом государстве были и другие народы: чуваши, черемисы, мордва, вотяки.

ар-пир

(ар_би_р), daemon maius, daemones mali, нечистый дух, нечистые духи. СПВВ. И. А. Ар-пир. „Эй турă! тĕрлĕ ар-пиртен хăтар пире, сирсе яр пирĕн патран!“ После чего написано по-русски: „Всякая нечистота“. Смысл след.: (Обьяснение слова) ар-пир. Боже! избавь нас от всякой нечистоты, отстрани ее от нас!“ СПВВ. Х. Вăрманта ар-пир-мĕн лекрĕ пулĕ. Вероятно, пристала какая-нибудь нечисть в лесу. В последнем примере я понимаю „ар-пир“ в смысле болезни, причиненной каким-либо злым духом; в первом — в значении злых духов вообще. Возможно, что чувашин обьясняя значение этого слова, не нашел выражения для вполне точного перевода и употребил русское нечистота в смысле нечисти, как русские называют вообще нечистых духов. У татаро-чуваш Цив. у. ӓр-бiр означает вещь, подобно каз.-тат. ӓjõįр (срав. каз.-тат. ӓр-бiр, каждый, из ӓр, перс. [Араб сăмахĕ], каждый, и бįр, один); у них же ӓрбiр өрөнган, поразила какая-то нечисть. V. лăп-лап.

каюм

неизв. сл. (м. б. с тат.) в заумной песне. Якейк. Каюм, каюм пичеликкăм, тамарайăн иккăм, хора, хора хораттай, шĕшки матки, шĕшки матки, Москавăски ăнни мар-и, Тимошкасси ăнни (ы̆ννи^ы) мар-м, ăсланăски пенни (_пэννи^ы), конавски пенни, ай милота, милота, пĕрмитон ю. (Сăвă. Правописание правильно).

Кайăксар

назв. тат. селения Баймурзина, М-Яльчик. р. Янтик. † Тăваллах та каяр каймаллипе, Кайăксар хăвине çитмелле; Кайăксар хăвине çитсессĕн, ларса та пĕр канаш тумалла.

как

сушеная пастила из ягод (с тат.), Н. Седяк.

Какаль-ял

(кагал’), назв. дер. Тугаево (по тат. Ере, б. Цив. у.?).

капăрка

(кабы̆рга), могила. Ст. Чек. Капăркана кайсам! Убирайся в могилу! Ib. Унта капăркана каятнам? Куда ты к шуту идешь? Ib. Капăрка (тат.) = масар. Н. Лебеж. Акар йытăм ашса пырĕ, капăрка витĕр хĕвел пăхĕ. (Çуна). || МПП. «Капăрка — парина».

кара

от тат. кара, черный; отсюда: кара-имĕш.

карак

вор, от тат. карак, Хир-б. Каракă = хорах? Пĕчĕкрех вăрă.

Карак-Сахва

(от тат. карак Сафа, т.-е. Сафа вор), яз. имя мужч. Иревли.

карапай

(кара_баj), кличка лошади (или назв. породы лошадей). Изамб. Т. || Кличка черной собаки (с тат.). Н. Карм.

Карлă

(карлы̆), назв. тат. деревни. || Назв. реки, впадающей в р. Свиягу.

Кармăшкасси

назв. тат дер. Карамышевой, Козлов. р.

касаяк-курăк

папоротник. Кубоао. От тат. казаjаҕы?

кача мури

(мур’и), рожки. Шарбаш. (В др. гов. кача майраки, хура майрака, тат. баллы̆ к̚узак).

Кахăрлă

(каhы̆рлы̆), назв. тат. селения в б. Буинском у., располож. на речке того же названия. Известны дер. Çĕнĕ-Кахăрлă и Кив-Кахарлă. (Новые Какерли и Старые Какерли).

кипĕк

неизв. сл. в загадке (от тат. кибик «подобно»?). Альш. Кашта, кашта, кашта кипĕк, иске чăпкаç, киев кĕпĕк. (Сухан). Правоп. сомн.

кипĕт

повидимому торговая лавка. (с тат.). Ст. Шаймурз. Кая-кая икĕ пĕлĕт хушшине пырать, тет, унта яр-мунккава пырса кĕрет, тет. Пĕр кипĕтрен вуткĕ аршăн, аршăнне виççĕр тенкĕлĕхне виçтерсен, хăйсем урăх пӳлĕме укçа пама кĕреççĕ, тет. Ача, вĕсем кĕрсен, виçсе хунă тавара кĕсйине илсе чикет, тет. Укçа парса килсен тавара пăхаççĕ те, тавар çук, тет. Кусем калаççĕ: йăнăш пулнă пулĕ, тесе. Çĕнĕрен виçсе параççĕ, тет. Кипĕтрен тухса каяççĕ, тет.

кирĕ

(_ки_рэ̆), упрямый (с тат.). Изамб. Т.

Кирттĕк

(_ки_рттэ̆_к, с тат.), рenis. || В перен. см. К.-Кушки. Кирттĕк те (энкл.) çук унта! Там ничего нет!

кистă

сл. неизв. зн. (от тат. кисти?) в загадке. Собр. Юмах пуртă (?) кăна, унтан килсен, кистă кăна. (Сăмса шăнкарни).

Кукăшкасси

(кугы̆ш), назв. тат. д. Кугушевой (б. Цив. у.).

Кулмакса

(-са), назв. чув. тат. русск. дер. Н. Шешминского р. ТАССР.

куннинче

на этот раз (= тат. бу jулы̆). Альш. Куннинче каят пухăва.

куплак

коплак (коплак), колодка под лаптями (тат. кутӓртмӓ). Икково. Ачасем çорконне çăпата çомне коплак çĕлеççĕ. Хорачка. Çăпата çомня çĕлеччĕ çорконя коплак, йӳçрен туса, йор шу тапрансан. || СПВВ. ПВ. Куплак — шарик; маленькая копна. Карамыш Куплак — дерев. шар для игры микле. || В перен. знач. В. Олг. Пĕр коплак та паман. Ни шиша (т. е. ничего) не дал.

ӳкĕс

(ӳ_гэ̆_с), вероятно, от тат. ӳгіз «бык». Отсюда: ӳкĕс-пӳлек.

Ӳкĕс-пӳлек

(_пӳл'э_к), по-тат. Ӳгіз-kуаk, назв. урочища. Хурамал. Ӳкĕс-пӳлек. Унта тутарсем пĕр-пĕринне вăкăр вăрласа пуснă, çавăнпа вăрмана ят панă.

ӳркӳç

ленивый? Собр. Ӳркӳс вăкăр пĕр сӳл чĕкĕрнĕ. Ленивый бык продристывается в один раз (срв. тат. бір jулы̆).

ăнăш

(ы̆ны̆ш), понимать, смекать (каз.-тат. аҥы̆ш). Завр.

ăнтăл

(ы̆нды̆л), стремиться, тянуться (каз.-тат. өмтөл). Сказки и пред. чув. 86. Чипер ача Сентти пур, инкĕш патне ăнтăлать. IЬ. Курас тесе, ăнтăлса, уйăх чупрĕ тахçанччен.

ăпăр-тапăр

всякий хлам, скарб и т. п. В. каз.-тат. ы̆бы̆р-чы̆бы̆р «мелочь». Ст. Чек. Ăпăр(ы̆бы̆р)-тапăр, хлам. И. С. Степ. Ăпăр-тапăр. СТИК. Тĕрлĕрен ăпăр-тапăрсем тукаларăм эпĕ паян. Сегодня я выполнил разные пустячные дела. Н. Лебеж. Çӳпĕ тăкма тухсассăн, çӳпĕ çине чавса пăх: ăпăр-тапăр тухмаç и? Когда вынесешь сор, поройся в нем: не выйдет ли (из него) чего-нибудь? || В значен. прилагат. Сред. Юм. Çавăн пик ăпăр-тапăр лаша та пăрахса тарма хытланать те вара, кули путлĕреххи пăрахса каймĕ! Такая дрянная лошадь и та пытается от него убежать; как же не убежит от него добропорядочная (лошадь)! || Щ. С. Ăпăр-тапăр = лăп-лап (ругательное слово). Тут же приписано: «Лăп-лап лекрĕ пуль — вероятно, поразили духи, которые могут причинить человеку на дороге болезнь».

ăрăм

(ŏрŏм, ы̆ры̆м), наговор; способ или приём, который употребляется наговорщиками (знахарями, колдунами и волшебниками). СПВВ. Ăрăмласа хуни; ăрăм пĕлет — волшебство, чары; тухатмăшсем ăрăм пĕлеççĕ. Чăвашсем. Эпи карчăксем нумай ăрăмсем тăваççĕ тата. Повивальные бабки совершают еще много других суеверных обрядов. || Способ, сноровка. Хир-бось. Ăрăмне пĕлмесĕр персен, нихçан та тивретес çок. Если выстрелишь, не зная сноровки, то никогда не попадешь. || Толк. Питушк. Пĕлмелле те мер, ăрăмне те кĕмелле мер (не поймешь) сăмах калаçнине. Ст. Чек. Мĕн ăрăм пĕлет-ши вара вăлă? М. П. Петр. Ăрăм çук = манер çук. В каз.-тат. өрөм «суеверная примета», см. «Бӓjāн-ӫl-Хаkk» за 1912, № 1118.

ăрша

(ы̆ржа), зной и марево во время поспевания ржи. Череп. Пролей-каша. Ăрша вылять — марево. IЬ. Ăрша ― тырă полтараканни. Альш. Çула, тырă вырнă чухне, ăрша пулать. Тырра ăрша пултарать, теççĕ. N. Пĕр кĕтӳçĕ ăршана хăваласа кайнă. Один пастух гнался за маревом. Череп. Ăрша юхат (а не вылят). Марит. || Ржа (Mehlthau, Brand im Getreide). Паас. Пухтел. Мгла, уничтожающая хлеба: бывает тырă пулнă вăхăтра; вĕтелентерет (т. е. сушит; «мăкăрлантарать», т. е. стоит мгла). Тайба. Ăрша тиврĕ (тат. рӓшӓ), туман (мгла) попортила хлеба, задержала их рост, развитие. Трхлб. Тырăсене ăрша ĕнтсе ячĕ. (Тогда бывает плохой налив). IЬ. Паян ăрша. СПВВ. Х. Ăрша(?). Вопрос ― оригинала. || Божество? Т. VI. 7. Ăрша амăшĕ, ăрша хаярĕ.

ĕлĕшлĕ

(э̆л’э̆_шл’э̆), близкий к богу, имеющий божественный дар («турра çывăх çын») (Сообщ. Хузангай; с тат.).

Ĕпхӳ

(э̆_пх'ӳ), назв. гор. Уфы (срав. тат. Ӫфӫ). Тăварăм. Ĕпхӳ ― Уфа.

ĕревĕшлĕ

неизв. сл.; м. б. тат. jрӓӳjшлj «подобный». СПВВ. Х. Ĕревĕшлĕ.

ĕсĕк

«постоянно». Употр. в соедин. с част. -ех. М. П. Петр. Çак вăрман урлă ĕсĕкех çӳретпĕр. [IЬ. Ĕсĕксĕр хыпатăн! Ты безостановочно хватаешь (берешь) в рот! Срв. тат. өзөксөз].

ĕç

совсем не... (тат. hіч, от перс. hіч). См. иç. Пазух. Пӳрт умĕнчи хурăна касса яма юрамасть; касса яма юрасан, ĕç каймĕ-чĕ вăрмана. Çул хĕрринчи çирĕке çырса хума юрамасть; çырса хума юрасан, ĕç каймĕ-чĕç кантура.

ялккав

(jалккав), ленивый (тат). Ст. Чек. Ялккав — ĕçлемесĕр, чупса çӳрекен çын (лентяй). См. юлхав.

яркăç

(jаргы̆с'), форсун, обманщик. || Этим же именем называется обдирка для крупы. Ильк. (с тат.).

ярттă

так называют неумного человека, говорящего непристойности (от тат. jарты «половина»). СПВВ. ЕС. Ярттă — ларман, ухмах, çурма ăслă, намăс сăмах калаçакан çын.

ят хушни

называние при помощи названий родства? (срв. тат. jат куш «нарекать имя, давать имя»). Из помещенного ниже бессвязного текста тоже видно, что чуваши избегают называть по имени своих близких, для которых существуют особые названия, определяющие их родственные отношения к говорящему. Аналогичный этикет соблюдается и в отношении посторонних лиц. Ст. Чек. Ят хушни, — ятпа каласран, чĕнеçрен. Ваттине ватă вырăнне хурса, çамрăкне çамрăк вырăнне; асатте, папай, тесе, ватă çынна, асанне, эпи, тесе, ватă хĕр-арăма, карчăка чĕнеççĕ. Çĕнĕ çын, вообще тете арăмĕ, упăшки йăмăкĕсене: хĕрсем, шăллĕсем, ывăлсем, тесе, чĕнет, кирлĕ пусан.

яхăн

(jаhы̆н), близко, около (тат.). Употребл. и в склонении. У. Эсĕ ăна ху яхăнна ан çывхарт. Ты его не подпускай близко к себе. Ч.С. Эпĕ çамрăк чух чăнахах, вĕсем вĕрентнĕ тăрăх, киремет яхĕнне (= яхăнне) пыма та пит хăраттăм. Ходар. Сысна таврашне (свиней) унта яхăна та ямаççĕ (и близко не подпускают). Ст. Чек. Яхăнне те ямаст = çывăха та ямасть. Сред. Юм. Тытнă аллине çĕçĕ те: яхăна ан килĕр, тесе, сȏлласа-çиç тăрать ȏ çĕçĕпе; кăçта çын пытăр ȏн патне! БАБ. Яхăнĕнче (около киремети) выльăх тавраш хĕнесен, выльăх та вилеччĕ, тет. N. Пумилкке туса ирттеричченех вилнĕ çын, масарта вырăнаçмасăр, хăй пурăннă çурт яхĕнче (вм. яхăнĕнче) пурăнат. Хăр. Паль. 42. Хăшĕсем вершука яхăнарах. Некоторые приблизительно до одного вершка. Янш.-Норв. Ăна чӳклеме (для моления ему) вăл пуçтарнă укçапала пĕр виç кĕрепенке яхăн (около трех фунтов; у друг. виçĕ кĕрепенккене яхăн) пасар кулаçĕ илет. N. Пĕр виçĕ пин çынна яхăн. Приблизительно около трех тысяч человек. Н. Шинкус. Хай чикан кĕлетре çур сыснана яхăн какай çаканса тăнине курах карĕ. Б. Яныши. Пиртен пĕр çухрăма яхăнра пĕчик вăрман пур. N. Укçа икĕ çĕр тенке яхăн ытлашши пулнă. Денег оказалось почти на 200 рублей больше. Ст. Яха-к. Пирĕн хĕлле кĕрекен чиркӳве пилĕк çĕр çын (у др. çынна) яхăн кĕрет. || Употребл. и в временном значении. Макка 65. Пирĕн ял пуçланни çĕр аллă çула яхăнах ĕнтĕ. М. Сунчел. Вара çапла эрнене яхăн ĕçеççĕ (около недели). Юрк. Ăна ху та пĕлетĕнтĕр (вероятно, знаешь), вăл унта пĕр-ик çула яхăн пурăннă çын. Перев. Эпĕ пĕр вунă çулта яхăп-чĕ. Мне было около десяти лет. Шурăм-п. № 4. Ире яхăн (близко к утру) çил тухать. РЖС. 2. Пĕр çур сехете яхăнтан каллах хĕвел пăха пуçланă, çанталăк ĕлĕкхи пекех тӳрленнĕ. || В чувашизмах. Истор. Киеври халăх Владимиртен пуçне урăх никама та яхăна та яман (о других претендентах и слышать не хотел). О сохр. здор. Шыв ĕçнĕ чух карланкине шăнăр туртакан пулать, кайран вара шыв ĕçме яхăна та ямасть (о бешеном). СТИК. Ун яхăнне те пырас килмес. Не хочется и близко к нему подойти. IЬ. Çавă сана укçа пачи? ― Яхăнта та çук (и не думает). Сред. Юм. Эп: иксĕмĕр каяр-ха терĕм ȏна та, ȏ яхăн та каяс çõк вит. IЬ. Мана тыр виçнĕ çĕре яхăна та ямарĕ, хăй-çиç виçрĕ. СПВВ. Х. Манăн яхăн та тăрас килмест — нисколько. Сред. Юм. Яхăн та ан кала. Ни за что не говори. Ядр.Эпĕ çулла нумай çывăрма вĕреннĕскер, манăн ыйхаран яхăн та тăрас килмеçт, анчах ирĕксĕр тăрас пулать. Хĕвел, № 1. Пирĕн чăваш, вĕренсе, пысăк çынна тухсассăн, мăн-кăмăлланса каять. Чăвашсем çине яхăнта та пăхасшăн мар. Орау. Яхăнне те итлемеçт. «Не слушает ни за что». Макка 123°. Вăл хушнине тумашкăн яхăнне те итлемен (и не думал слушаться). || СТИК. Пухаççĕ, пухаççĕ, тет (ягоды), хĕрĕсен (у девушек) пуракĕсем тулма яхăнта та çук (далеко до краев), ывăл ачин пуракĕ тӳпеми тулса кайнă. || Недавнее, близкое время. Ч.С. Ĕлĕк ут та кустараччĕç (во время «сĕрен»), тет те, ку яхăнта пăрахăç тунă. Альш. Халĕ тата, çак яхăнсенче, тырă пулманнипе, ят сахаллипе юхха ере пуçланă вăл (он стал беднеть). См. яхăнта, яхăнччен.

енешер

рядом. Юрк. Употребл. только в песнях (тат. jӓнӓшӓ). IЬ. † Ешĕл-сенкер енешер, виç çур-пилĕк юнашар. Пазух. † Енне-енне енешер, виç çур-пилĕк юнашар.

йыт валашки

(чит. з'ыт!), корыто для собак. Писмянка. (В этом говоре очень сильно тат. влияние).

йилен

(jил'эн'), бешмет. Н. Карм. Йилен, тат. бішмӓт. IЬ. † Çинче пилĕк йилен çĕлетрĕм.

юла

йола, кляуза, клевета (каз.-тат. jала).

юлер

брань? Описка? (От тат. jӳlӓр «глупый»?).

-ла

ведь (тат.); встр. в песне. N. Туя та к(ă)на туй пакла, ай, тăвар-и, туйăн илемсенеле кӳрер-и? || Аффикс прилаг., местоим. и наречий. N. Ăна таса ылттăн савăтла (на сосуд из чистого золота) та улăштарса илес çук (не выменяешь). См. -ле.

лайлака

(-га), слизистый; слизь (тат.). Хурамал. Лăйлака пушăт. Ib. Пулă лайлаки. Бижб. Какай чĕрĕ чухне лайлака пулать. Йĕпе мунчала (пушăт) лайлака пулать.

ланка

(лаҥга), шляться, болтаться. Тюрл. Тек ланкаса ан çӳретĕр, парса тат она (отдай долг), нумай япала мар. СТИК. Мĕн çавăн хыççăн ланкаса çӳрем! (-э_м). Мĕн пĕр ĕçсĕр сулланса çӳрен? тени пулат. || Глохтить. СТИК. Ĕмĕтсĕр çын та пулат. Ăçта кайма ланкан сĕте (= нумай ĕçетĕн; выражение неприличное).

лапăстат

(-тат), шлёпать. См. МКП. 112, 115. Утар. Чечук вара лапăстатса кайса тупнă та, пупа (dat.) илсе пырса панă. N. Атя, лапăстатах, ачам! (обращение к лошади: „ну, трогай!“). КС. Лапăстат, шлёпать. Ib. Лаша лапăстатса юртса пырать (без усиленных движений). Ib. Караппăл (беркут) лапăстатса вĕçсе кайрĕ (медленными движениями). Ib. Ача алăра сиктернĕ чухне (когда его пестуют), лапăстатат (= çунатланать, машет ручёнками). Ст. Чек. Лапăстатса чуп, бежать в большой обуви. Капк. Анатран лапăстатса хăпаракан шур аппа пек чечен пăрахут çеç ăна шухăшлама чарать. Сред. Юм. Пысăк кайăксем лапăстатса вĕçсе пыраççĕ (летят; означает тяжелый полёт большой птицы). Орау. Çырма хĕрринче пĕр чăрăш лапăстатса ларать. КС. Пуснă алтан лапăстатса сикет (трепыхается). Ib. Лапăстатса çӳреççĕ (чĕчĕсем). || Ходить без дела. N. Лапăстатса çӳрет. Шляется без дела. || Болтать.

лат

(лат), подр. глухому звуку от удара. Орау. Хыçалтан лат! тутарчĕ (палкой). Альш. Кушак, çиленсен, хӳрине çак çумне лат-лат! çапать. N. Çав хĕрсене хăвалаканнисем (погоняющие), хĕрсем туртаймасан, аллинчи япалисемпе латах тутараççĕ (при опахивании в „хĕр-аки“). Сред. Юм. Лаша чупна чôхне ôн кôтлăхĕ, çĕкленсе, лат, лат! туса, çапçа пырать. || Подр. густому треску дерева. Шорк. Сред. Юм. Кăш-кăш пӳленке (иное полено), портăпа лартсаннах, лат çиç тăвать („показывает самое действие и звук“). Ib. Каска пôканне пôртапа лат! лартрăм та, шар! çôрлайса тôхрĕ. || Подр. глухому звуку выстрела. Орау. Уйра, çанталăк пĕлтлĕ чухне, кăшт йĕпхӳ çунă чухне, пăшал сасси лат! анчах тăвать. || Подр. лопанью. Альш. Лат! турĕ, тет, лешĕн пĕртен-пĕр куçĕ те (лопнул её единственный глаз). || Подр. звуку, получающемуся при выправлении вывиха. ЧС. Туртсан-туртсан, манăн алă лат! – туса ларчĕ, вара алă тӳп-тӳрĕ пулса кайрĕ. || Сред. Юм. Сăра чӳлмекне пăртак çиç патакпа лектертĕм те, латах çôрăлса уйăрăлса кайрĕ. КС. Хырăмĕ латах сарăлса кайнă („от еды, если получилось нормальное расширение“). Срв. панк. || Подр. неожиданному action de s’asseoir. Сред. Юм. Кôчĕ çине тат! ларчĕ („Звук, когда человек неожиданно скоро приседает“). || Как раз, впору. Сред. Юм. Кô кĕрĕк мана хама çĕлетни пикех, латах ларать.

Лашчă

(лашц’ы̆), назв. тат деревни, Лащи. || Назв. оврага, там же. Буин.

Лашчă-пуç

назв. тат. деревни (то же, что Лашчă?).

Лашчă-çырми

назв. оврага у тат. дер. Лашчă-пуç. Буин.

майра хĕр

майра хĕрĕ, русская девица (тат. марџа к̚ы̆зы̆). Сред. Юм. Трхбл. Майра хĕрĕ, русская девица; вырăс хĕрĕ значит только: дочь русского. Ядр. † Майра хĕр пек йăмăк пор, ыр тияк пак шăлăм пор. Тюрл. Майра хĕрсем, мана курса, ман пата чупса пычĕç. Юрк. Арçынĕсем майра хĕрĕсене качча илеççĕ. Кашм. † Французский лавкка хыçĕнче майра хĕрсем картла выляççĕ.

маллахай

(маллаhаj, с двумя л), то же, что малаххай. Сред. Юм. Маллахай тесе, хôлха хôпламаллиллĕ шапкана калаççĕ. По-тат. колакчы̆н.

мамăк

(мамы̆к), пух. Шибач. Хор мамăк (-к’). Пшкрт. Хор мамăк (-к), Шарбаш. Мамăк: 1) пух; 2) вата; 3) частицы, отстающие от пряжи во время тканья и падающие на пол. О сохр. здор. Тĕк-мамăк та çĕр мамăкпа тир тумтир майлах. Якейк. Мамăк пак çĕре ятăр? (Гов. об умершем). ЧП. Мамăк минтер. Ib. Мамăк тат. Кĕвĕсем. Тăваткăл та минтер, хăмаç пит, ялан шурă хурăн (гуся) мамăкĕ. С. Айб. † Мамăк калпак, ука ярапа, асăнать-ши туя каясшăн? Пазух. Хура сăрлă арча сакă çинче, мамăк калпакĕсем те, ай, тĕпĕнче. Н. Лебеж. † Чупа-чупа çырла пухрăм шур мамăк калпаксене туличчен. ЧП. Шур качака мамăксем. Ст. Шаймурз. † Тăваткăл та кĕççе, шурă кĕççе, пурте шурă качака мамăкĕ. АПП. † Машшинара мамăк тапаççĕ, пĕрчĕн-пĕрчĕн суйлаççĕ. N. Мамăкне çĕленĕ. Простегано. Кĕвĕсем. Шурă мамăк çиппи шур перчетке ялан сирĕн аллăрта куратăп. ЧП. Мамăк тӳшек, пуховая перина. || Деньги. СПВВ. МС. Мамăк — хур мамĕк = укçа; кун мамăкĕ пур-ши? теççĕ. || Кропило (церковное). Яргуньк. Мамăк шывĕ, „Святая вода“. || Вата. N. Мамăк хурса çĕленĕ (о стеганом одеяле). N. Мамăкне çĕленĕ (простегано), КС. Çĕр мамăк (–г’э̆, -к’), вата. Шибач. Çĕр мамăкĕ (-к’), вата. Череп. 'Чăн мамăк, вата. V. S. Çĕр мамăкĕ пирри, „бязь“. N. Хир мамăкĕ, чăн мамăк — вата. Туй. Эпир ларнă вырăна чăн мамăк шăтса тухтăр. (Мăн-кĕрӳ сăмахĕ, ăна вăл тухса кайнă чухне калат). Макка 19. † Сирĕн пӳртĕр пит шурă иккен, ăна чăн мамăкпа мăкланă. Н. Лебеж. Хир мамăкĕ', вата. Ib. † Çеçен хирĕнче хир мамăкĕ; пуçтарса илĕр, хĕрсем, мамăкне, авăрлаттарăр майорăн майрине, çыхтарăр Куртейĕн майрине.

марта

(марда), улей. [Срв. тат. умарта, улей]. А. Турх. Марта хурчĕ (вĕлле хурчĕ), пчела. Изамб. Т. Марта хурчĕсем çăка чечекĕнчен пыл илеççĕ. СПВВ. ВА. Марта, улей. Сред. Юм. Марта (или: вĕлле), улей; марта хôрчĕ, пчела. N. Марта тесе, хуртсем лартакан вырăна калаççĕ. || Рой пчел. Мункачи. || Племя. КС. Вĕсем мартипе çавнашкал. Их племя такое. || Пенал (ушкольников).

миккен

(_ми_ккэн’), разве (тат.). Пазух. Купăста хăяр акмашкăн та, елле пахна çук-миккен? Çур штух эрех ĕçмешкĕн те, елле укçа çук-миккен?

мăрса

мурза. N. Качака ахаль выльăх пек мар вĕт вăл, мăрса евĕрлĕ хăтланать (важничает). Шел. 61. Тата Çĕнĕ-Ӳселĕнче чăн вăйлă тутар ратнисем хăйсене: мăрса ăрăвĕнчен пулнă, теççĕ. Мăрса мĕнле çын пулнă вăл? тесен, асаттесем мăрсасене чăваш улпучĕсем пулнă, тесе калатьчĕç, теççĕ. В. Олг. Эпĕр ларнă вырăна мăрсапа пике. Ст. Чек. Унта мăрсасем пурăннă. || Яз. имя мужч. Рысайк. || Назв. тат. сел. в б. Бурунд. в., Буин. у.

Мăрсакасси

назв. с. Мурзаева. Разум. Мăрсакасси (тут раньше жил тат. мурза).

мĕскĕн пӳрĕк

особая тат. шапка, крытая сукном. Изамб. Т.

юркан

одеяло? (тат. jурђан). Юрк. † Анне мана çуратрĕ, шурă юрканпа чĕркерĕ.

йăмăх

яркий (цвет). В. Ив. Йăмăх тĕслĕ те мар. К.-Кушки. Малтан йăмăх пулсассăн, кайран шупка пулат [напр., сначала невестка живет хорошо, согласно etc. (Послов.)]. В тат. «ӳтӓ кы̆зы̆л тiз уҥа. Ст. Шаймурз. Малтан йăмăх пулсан, кайран шупкалат (т. е. со временем дружба охлаждается. Так толкует А. Курушин. Послов.) N. † Çав Вĕренер ачине (т. е. жениха) те пӳлĕхĕ çырчĕ, те тăшманĕ турĕ, Тĕттĕм лавкка тĕлĕпе йăмăх хăмачă çуттипе Вĕренер ачине куç хыврĕ. (Хĕр йĕрри).

йăпанчăклă

мешкотный? Образцы 88. Ах, йинкеçĕм; йинке! йăпанчăклă çын пултăм, йăпантартăм эп сире. [Все чуваши, к которым я обращался (кроме одного лица из Городища), объясняли слово «йăпанчăклă» в смысле развлекающий, утешливый, а «йăпантар» ― в смысле утешать; однако, принимая во внимание значение гл. «jуат» в тат. яз., я считаю возможным перевести здесь эти слова русскими: мешкотный, заставлять мешкать, что кажется, подтверждается и текстом песни, в которой, перед напечатанным здесь отрывком, стоят слова, приведенные мною под сл. ĕшенчĕклĕ.

йăртăк

(jы̆рды̆к), длинная и узкая полоса пашни. Городище (с тат.?).

йĕс

честь? (с тат.?). || Тайба. † Ах, хăнамçăм, пикемçĕм, пирĕн йĕсе ан çухат; пирĕн йĕсе çухатсан, ху йĕсӳ те çухалĕ. (Непонятно!).

йĕтĕке

созвездие Большой Медведицы. Хурамал. См. Çичĕ-çăлтăр. Срв. тат. џiдiгӓн.

Вырслапи

крестная. Якейк. Срв. кр.-тат. уры̆саj.

Выçкасси

назв. тат. дер., Косяковской в. Сияжского у. Сред. Юм. Выçкасси; говорят, что эта тат. деревня отделилась от чуваш Юмашевского общества.

вирмече

то же, что вирĕм, праадник для изгнания из домов болезней. См. Магн. М. 126; срв. кр. -тат. бӓрмӓчiк, «верба».

вупăр

вопăр, назв. злого духа. Срв. тат. убы̆р, русск. упырь. Н. Седяк. Вупăр — вутлă усал сывлăш. Янш.-Норв. Чăвашсем тата: çынсем хушинче вупăр пурăнать, тесе ĕненеççĕ. Вупăра пуласса пĕтĕмпех сӳл ли кайнă карчăк пулать, теççĕ. Старуха, желающая стать вуцăр’ом, входила голая в баню, оставив крест наруже (тул енне хывса хăварса). Там не заранее заготовляет для нее воду, в двенадцатнведерной кадке, на которую он плюет 12 раз («сурса») и 12 раз купается в ней. Потом он велит старухе 12 раз погрузиться («кĕрсе тухма») в эту воду со словами: «Вырăс йăс туррине пăрахатăп, вĕсене пăхăнмастăп». Затем он велит ей «мунча лапки çине (выртса) çывăрма» (заснуть). Во время сна иесемучат ее, между прочим, çынна епле пусмаллине (давить) etc. Ib. Вăл (старуха, ставшая вупăр’ом), хăйне кам çилентерет, ăна часах ерсе пусма тапратать, тет. Тата вăл уйăх çуттинче хăй тарса хăтăлаймасан, уйăха çисе ярать, тет те, тĕттĕм çĕрте çичас куçран çухалать, тет. Вăл, уйăха çисе ярсан, çынна питĕ çыпăçать, тет, пĕр-те-пĕр вăл çаклансассăн, çын вара урăлаймасть, тет; ăна çаплах пусса начарлатса вĕлерет, тет. Çынна пусни ăна хăй упăшкипе пурăннă пекех туйăнать, тет. Собр. Вупăр ватă карчăках пулат, тет. Çавă ватă карчăк, вупăр пулсан, уйăха çисе ярат, тет те, вара çынна пусма каят, тет. Çав вупăр уйăха çинине çын курсан, чӳрече çине кĕл сапсанах, уйăха çиме пăрахат, тет. Вупăр çынна пуснă чухне çын чисти вилнĕ пекех пулат, тет; вăхăт çитмесĕр темĕн чухлĕ тăратсан та, тăмас, тет. Вупăр çынна пусма кайнă чухнĕ, çын çывăрсан, кушак пулса, малти чӳречерен кĕрет, тет. Пĕрре çав вупăра, çын çывăрсан, малти чӳречене уçса, сыхланă, тет. Сыхласан-сыхласан, хай вупăр, кушак пулса, пӳрте кĕрех кайрĕ, тет. Хай вупăра, кĕрсенех, чӳречене хупрĕç, тет те, хăй(хăйă) çутса, шыра пуçларĕç, тет. Çав вупăр тану (= давно) пукан пулса выртнă, тет. Пукана çапрĕç, тет те, минтер пулса выртрĕ, тет; минтере хĕнесен, калах кушак пулчĕ тет; кушака хĕнесен, ватă карчăк пулчĕ, тет; вара питне ниепле те кăтармас, тет. Ăна вара тула кăларса ярсан, хайхине — ну, йытă пĕсĕрлентере пуçларĕ, тет! Хай вупăр кушак пулчĕ, тет те, куçран прех çухалчĕ, тет. СПВВ. ИА. Вупăр пусмасăр çын иртмес, теççĕ. Питушк. Вопăр — çынна пăсакан. Тюрл. Вопăр посрĕ (кошмар). Ч. С. Виçĕм-кун каç уйăха вупăр çирĕ (было лунное затмение). Чуратч. Чăвашсем вупăра: сысна пек, теççĕ, пӳрнисем çыннăн пек. Вăл, каç пулсан, çынсем çывăрма выртсан, пĕр-пĕр çын патне пырса, унăн çине улăхса выртать. Çапла вунăр выртнине чăвашсем «вупăр пусни» теççĕ. Вупăр, пуснă чух, пӳрнисене çын çăварне чиксе ярат, вара çав çыннăн ни кăçкăрма сасси пĕтет, ни сиккеленмелле мар пулать. М. П. Петр. Вупăр — чудовище, которому приписываются враждебные действия против солнца. Изамб. Т. Çĕрле вупăр пусат. Вупăр пуссан, качи-пӳрнене сиккелеттермелле, ул вара каят. Вупăр хĕвеле, уйăха çиет, теççĕ; ун чухне сеник (= сенĕк) юппине çурмалла, вупăр вара каят. Нюш-к. Уйăх кĕш уяртса пăхнă чухнех çĕтсен, уйăха вупăр çиет пулать вара. Макка 228. Вупăр вăл ак мĕнле: унăн хулайĕ пĕтĕмпех витрех шăтăк; чăвашсем унтан пит хăраççĕ, особенно пĕчĕк(к)ĕрех ачасем; вăл вупăр тата уйăха çиме пултарать, теççĕ чăвашсем. Çав вупăр, уйăха çиме улăхнă чухне, шур пуç юççи (на лутошку) утланса: ну-ну-ну-ну-ну-ну! тесе, вăл улăхать, теççĕ; вăхăтĕнче уйăха çиять, теççĕ. Микушк. Чăвашсем, хĕлле пулсан, çĕрле нумай лараççĕ. Хĕр-арăмсем кĕнчеле авăрласа лараççĕ, арçынсем тĕрлĕ ĕç тăваççĕ: е çăпата, е çĕвĕ çĕлеççĕ. Çапла пĕр çуртра çĕрле ĕçлесе ларнă, тет, пĕр карчăк анчах çывăрат, тет. Ларсан, ларсан ку карчăк тапратрĕ, тет, мĕкĕрме. Пурте шарта сикрĕç, тет. Нумай та мĕкĕрмерĕ, тет, вăранчĕ, тет. — Ара мĕн пулчĕ сана? тесе ыйтрĕç, тет, ларакансем. — Пĕр мăнтăр, пысăк арăм, пычĕ пек, ман çия упаленсе выртрĕ пек, тесе каларĕ, тет. Пĕри вара лараканнисенчен: шăтăк шăхăрччăр, тесе каларĕ, тет. Апла каласан, вупăр тухаймаст, тет. Çавăнпа пурте шыра пуçларĕç, тет. Шырасан-шырасан, пĕри курах карĕ, тет: кăмакара, кушак пулнă, тет те, кĕтесре ларат, тет. Кушака тытрĕç, тет те, çĕçĕ илсе: пусатпăр, тесе, камне калама хушнă, тет. Кушак каламаст, тет. Вара, пусма тăрсан тин каланă, тет. Кӳршĕ арăмĕ пулчĕ, тет те: ан пусăр, тесе йăлăна пуçларĕ, тет. Вара вăл арăма шăрса ярассен хĕнерĕç, тет. Темĕн чухлĕ укçа илчĕç, тет. Çавăнтан кайран, тин пăрахрĕ, тет, кӳршĕ арăмĕ вупăр пулса çӳреме (siс!). Чертаг. Вупăр çынă (о деревьях; иначе: паталлă) — поврежденное дерево. Антик. Вупăр çинĕ. (Так говорят, если на тесте в продолжение ночи остаются какие-нибудь следы). Юç. такăнт. 10. Чарăн çак мăкăртатма. Мĕн, вупăр пек, пĕрмай янаххуна вылятан? (т. е. бормочешь). См. Рекеев II, 4.

вурт

(вурт), десна? Срв. каз. -тат. урт, десна.

вăпăр-курăкĕ

назв. раст. (колючая трава). Ст. чек. Вăпăр-курăкĕ кладут сентĕре кашти айне, алăк çине, чтобы «вăпăр» не мог переступить порога. Ib. Вăпăр-курăкĕ = ие курăкĕ, хаяр-курăкĕ. У каз тат. убы̆р уты̆ — чертополох (Дик. Валиди).

вăр

бросать, ронять, швырять, кидать: бить. Чăв. й. пур. 2. Пирĕн чăвашсене епле çын та юрас çук; пуçне чула вăрсан та, çав-çавах пулĕ. Юрк. Хăшне тата, пичĕсенчен аллисемпе пĕтĕм вăйĕпе вăрса, çупа-çупа ярса, хĕненĕ. С. Вăр, валить в сторону при борьбе. Ст. Шаймурз. Кунта килсен, çавна, анне, вăрса ӳкерем-и? тет. Мама! когда он (старик) подойдет сюда, не сшибить ли мне его с ног? Слепой. Вăрса яр: первей эс вăр. Ст. Чек. Вăл ăна вăрса ячĕ (çапса ярас). М. П. Петр. Вăр — бить (вăрса ярсан, вĕлерĕп). В. Олг. Патак илчĕ, темĕскер каласа виççĕ сорчĕ, патака вăрсарчĕ(= вăрса ячĕ) вăрманалла. Орау. Аллипе каялла вăрса ячĕ те (махнул), лешне сăмсаранах тиврĕ. N. Вăрса яр = хирĕç çапса яр. Череп. Хăлха-чиккинчен вăрса ячĕ. Хватил по уху. СТИК. Вăрсă ярăп ак! Швырну вот! N. Пыльчăк çине вăрса кӳрт (погрузить в грязь). А. Турх. Вăрса хăвартăм, швырнул. Требн. II. Çак вăрлăхсене эпир чунсăр тăпра ăшне ахалех вăрса хăварма хăяймастпăр. || Околдовать, напускать порчу. Паас. Ан вăр çын çине, ан сул çын çине. || Сбыть с рук. Ст. Чек. Сутмалла япалана: вăрса ярас, теççĕ. Ib. Вăрса ятăм ку ĕнене. [Этот глагол, повидимому, является исконно-чувашским и соответствует осм. вур, каз. -тат. өр; гл. çап — позднейщее заимствование из другого тюрк: наречия, на что указывает и гласная 1-го слога (срв. çоп, çуп)].

вăрçăш

ссориться. Хĕн-хӳр. Вăл упăшкипе килĕштерсе пурăннă. Çынпа нихăçан та вăрçăшман (не ссорилась). Срв. Каз. тат. Өрөшөш.

еле

(повидимому, ошибка вм. елле, срв. каз.-тат. ällä), или (употр. в вопросах). Ау, 3. Кам вăл кĕпер айĕнчи, еле Ибрахим килсе ларни? Ау, 336°. Ешĕлĕн пĕр (sсг. пăр) ешĕлĕн курăнать, еле курăк, еле тĕм. Сыв пулăр, тăвансем, сыв пулăр, урăх еле курăп, еле çук.

Елкел

(Эл’_гэл’), тат. дер. Алькеево, Тет. у. (дат.-п. Елкеле).

Елмен-касси

(Эл'_мэн'-к̚аσσи^ы), тат. дер. Косяковской в. Свияж. у. (?)

эрне

(э_рн’э), хорошо бы, но... Конечно. Правда. (Каз.-тат. äрiнä). Вара çавă тăлăха юлнă хуçа ачи ялтах хуйха ӳкнĕ; эрне (правда) вăлă вăл-ку çитменшăн хуйхăрман, анчах вăлă пĕччен юлнă, çавăншăн анчах хуйхăрнă вăл. Кильдиш. Епле апла эсĕ çавă чипер арăмна, ытарса, ирĕке (scr. йркĕ) пăрахса каян; эрне (конечно), каясси кайăн, анчах санăн арăмна пĕри-пĕри ерсессĕн, эсĕ вара мĕн тăва пĕлĕн? тенĕ. СТИК. Эрне пырăттăм, пыраймап: хурăн вутти хучĕç те, хурçунатма çунтарчĕç; вĕрене вутти хучĕç те, вĕр çунатма çунтарчĕç. (Говорит дикий гусь. Этот гусь был обращен в женщину и отдан замуж за сына одного человека. Вот эта молодушка приходит к ручыо за водой. Ее подруги зовут ее с собой, говоря: «Атя, Алтьук, киле, аçу килчĕ пасартан, кулачă илсе», а она говорит эти слова): к СПВВ. ПВ. Эрне, çапла та, анчах... Эрнеччĕ те çав, анчах... Конечно, это так, но... (так-то так, но...). N. Эрне шурă пӳрт хура пӳртрен хакла ларать (правда). Зап. ВНО. Эрнеччĕ те (=мало-ли что), эрне кун мар çав паян. (Изречение, указывающее на неисполнимость желаемого). То же и в Сред. Юм. Орау. Ай-ай, кăçал пĕр кĕлетлĕх явăç кăлараяс-чĕ! (срубить и вывезти из леса). — Эрнеччĕ те, ачам, те вăй çитĕ, тем-çке. Н. Лебеж. † Хĕсĕк, хĕсĕк куçлисем шăтăк виттĕр пăхаççĕ; чармак, чармак куçлисем чаршав урлă пăхаççĕ: ĕнтĕ пырам, тийеççĕ; эрне пырăр пырасса. К. С. Эрнеччĕ, çапла тăвасчĕ те, вăй çитмест. ld. Эрне апла пулĕ те вăл (может быть, и так...). Ч. С. Эрне турă мĕншĕн пире капла тунине пĕлме çук та, ваттисем юрăннă пек пурăнмалла çав, терĕ карчăк. Образцы, 43. Эрне те каймăп Нарышкина, сăрлă çунам ӳречи хуçăлчĕ. N. Эрне, çапли çапла... Правда, оно так-то так... Изванк.? Эрне çакăн пек усал ĕçсене пурте тумаççĕ те, çавах пирĕн енче ун йышши çынсем нумай çав.

Ечче ялĕ

(Эч'ч'э jал’э̆), тат. деревня Акзититова, Ковал. вол:. Цив. у. См. Еччел.

Ехмер

может быть, яз. имя? Каз.-тат. Äхмäр. СПВВ.

ывăн

(ывы̆т), уставать. Жит. св.. Янв. Ывăнми-канми ĕçлесе, ывăнми-канми Турра кĕлтуса тăна. Ст. Ганьк. † Çӳл ту çине хăпарнă чух, ывăннă пек эпĕ пултăм (немножко устал). Никит. Ялт ывăнтăм. Я совсем устал. N. Ывăниччен йĕр. Бес. Чув., 1. Çавăнпа ывăннăрах лашапа ту çине хăпарма çăмăлах мар. Чур.-к. Урам хушши тикĕс мар, шăлаканĕ эпир мар; хĕрсем хăйсем ывăнмасан, ывăнакан эпир мар. (Испорченная тат. песня).

ырă

(ыры̆), назв. духов, чтимых чувашами. Срв. тат, iзгi. См. ырă. Ст. Чек. Ырăсен сыпăкĕсем, поколения (разряды?) духов, именуемых ырă. IЬ. «Ырă означает киремет: Аслă ырă — Аслă киремет, Кĕçĕн ырă — Кĕçĕн киремет, Вăталăх ырă — Вăталăх киремет». Азбаба. Чӳк туни вăл усал япала мар, унта эпир ырăсене асăнатпăр, ырăсем вĕсем святойсем, теççĕ (говорят язычники). НТЧ. Сĕвере (в Свияжске) выртан ырă, тесе, вĕсем унти Çвятоя асăнаççĕ (во время, сăра чӳклени»). НТЧ. Вĕсен аслă ырă тени пуринчен аслă киремет (он «тытать», т.-е. может причинять болезни). Жертв. т. Ваталахе ырсем гурь (вар. Вталаге ырсем гурь), т.-е. Вăталăх ырсем — хур, т.-е. средним ырсем гуся. IЬ. Кесени ырсем гурь (вар. Кесени ырсемъ гуръ), т.-е. кĕçĕн ырсем — хур «младшим ы. гуся». IЬ. Çĕнĕ ырсем жербет сып. юсман (вар. сене ырсем жербеть юсман т.-е. çĕнĕ ырсем — шерпет, (сыпписене) юсман, новым ы. сыта, (поколениям их) юсманы Т. VI. 27, 28. 1) Çырлах ырă чӳк-вĕлĕ. 2) Çырлахтăр ырă чук-кĕлĕ. 3) Çырлах ырă пӳлĕхçĕ. 4) Çырлах ырă хĕвел. Магн. 64, 65, 67, 87, 87. Çутă кӳлте выртакан ырă. Çол çӳрен ырă. Аслă ырă. Шопашкарти ырă. Макарери ырă. Хусанти ырă. Альш. Çав ырăсенчен хăранипех пăсăлтамăр, тетĕн. IЬ. Тура уменче сюрекенъ ырасем гурь. Тура умĕнче çурене ырсем гурь, т.-е Турă умĕнче çӳрекен ырăсем — хур. Т. VI, 5. 1) Тĕнче тытакан ырă амăшĕ, тĕнче тытакан ырă... З) Çул çӳрен ырă амăшĕ, çул çӳрен ырă.... З) Çĕр шыв тытан ырă амăшĕ, çĕр шыв тытан ырă.... См. сĕт кӳл. Т. VI, 1, 4, 5. 1) Турă умĕнче çӳрекен ырра... 2) Мăн Турă умĕнче çӳрекен мăн ырă. 3) Чун çуратан Турă умĕнче çӳрекен ырă. 4) Чун пӳрен Турă умĕнче çӳрекен ырă. 5) Турă умĕнче çӳрекен ырă амăшĕ, Турă умĕнчи ырă. 6) Шыв турри умĕнче çӳрекен ырă. N. Хĕр (поправлено: хĕрлĕ) çырта выртакан ырă амăшĕ хĕрлĕ çырта выртакан ырă.... Т. VI, 7. 1) Çӳрекен ырă амăшĕ, çӳрекен ырă.... 2) Чĕлпĕр тытан ырă амăшĕ, чĕлпĕр тытан ырă.... Альш. Тăхăр ял чӳкĕнче асăнакан ырăсем (список божеств). Альш. Турă умĕнче çӳрекен ырăсене хур. Аслати тухнă çĕрти Аслă ырăсене хур, аслати тухнă çĕрти вăталăх ырăсене хур, асл. тух. çĕр. кĕçĕн ырăсене хур. Л. Кошки. Хĕрлĕ çырта выртса каян ырăсем. Л. Кошки. Ырлăха пӳрен ырă. IЬ. Çул çӳрен ырăсем. Аку, 121°. Ырăсене юратса тăратпăр. (Из моленья). Отожествлять «ырсене» с киреметями, повидимому, нельзя. См. Милькович; А. Рекеев. Из чув. пред. и вер., Ш, 5, 6 (внизу); У, 10. || Ырсем тĕми (_т̚э̆_ми), назв. священнай горы древних чуваш-язычников дер. Тайбы-Таушевой. || ЬIрсен карти (карδи^ы) «место для жертвоприношения между реками» К.-Теняково.

ыччăмаса

(тат. ичмаса), хотя бы, по крайней мере. См. иçмаса. Шайм. Ах, тырра-пулла ӳсме çăмăр та çумаст-ĕçке! Ыччăмаса ачи-пăчисем çерçи чӳкĕ те тумаççĕ. Çерçи чӳкĕ тусан, çăмăр çăваканччĕ, теççĕ. Смысл такой: хоть бы, по крайней мере, ребята устроили воробьинос моленье!

и

(чит. как долгое и), восклицание. Сред. Юм. И... эсир апла çӳретĕр мĕн-ха! Да, вон вы как ходите! Альш. Амăшĕ тухнă кусен хапхи умне: хапха уçать. И, эсир капла... Пукравра (на ярмарке) илмесĕр нимĕн те хăвармарăртăр! тет. Торп-к. Пус-килсем пĕре каланă, тет: и... çит пӳчу (надо: пичу?) пуçне çиякан! (= погубившая). Аттик. Вăл пырсан, пичче ал тымарсене тыткаласа пăхрĕ те: и! куна чăнахах лăп-лап çапăннă-ĕçке, терĕ. Якейк. И, корак ч...и (реnis) тăрăнман куçна! Килшĕнче пĕри паломми, мырă тата орăх япала пытарса хорсан, ăна тепри топса çисан, пытараканни: и, корак ч... и тăрăнман куçна! тет. Ашшĕ-амăшĕ. И! санăн турра ӳпкелемеллех мар, кĕрĕвĕсем санăн тăван ывăлсенчен те малта тăраççĕ. С. И! халччен вăл таçта та çитрĕ (укатил) полĕ! Эп томланман, вăл-и! кӳлсе тохса та кайнă. N. И, тет, ăйрă выранне ăйрă тата пулĕ, тет, йăмăк вырăнне йăмăк пулмĕ, тет. † Пире атте кĕтет поль, оя тохса тăнă поль. И, кĕтес çок, кĕтес çок, лаша кӳлсе парс (=парса) ячĕ (т. е. нам. Из свад. н.). Б. Бур. И турăм, пи турăм, çӳле кайрăм, çăмарта турăм. (Хăмла). || В песнях иногда не имеет особого значения. † Аллăм тулли йĕс çĕрĕ: И кĕмĕл-и-мĕн? тесе ытаççĕ; пĕвĕм илемлĕ, сăнăм хитре: и пике-им? тесе ытаççĕ. Альших. И, хăмăштăр хăмăштăр, хăмăш-тăрри симĕстĕр! † И, кив кантăр, кив кантăр! çурри таран çĕн кантăр! (h. e. geniculô tenus viridiôr est quôdam môdô atque nitidiôr). † И, уччана, уччана, юр çăват-çке пахчана. Альш. Тиркĕ, тиркĕ йăвача, эп çиеймĕп, кирлĕ мар; и, савмăсăр, савмăсăр, сирĕн пек вĕçкĕн кирлĕ мар! Лашм. И, пус вылять, пус вылять, пус кутĕнче хур вылять. Хвал. † И, вăштăр та вăштăр сивĕ çил вĕрет, — шăнатăп чун савни, кĕрĕкне пар! Янтик. † И, вĕт чĕнтĕр, вĕт чĕнтĕр, вĕтĕ те пулсан, шур чĕнтĕр. С. Абызово. И тат тарарат, та-ра-ра-ра-ра-рат, ая-яр, ай-яр, ай-яра! (Припев). Бел. Гора. Савнă тăван, и, кĕтнĕ те кĕтнĕ (меня), ай, ывăннă! Трехбалт. И, искентĕр, искентĕр, иирĕн атте куштантăр. Богдашк. И, ум иккен, ум иккен, умне ука тытнă иккен. † Аллăм тулли йĕс çĕрĕ-и, кĕмĕл-и-мĕн? тесе ытаççĕ.

Иван

(Иван), имя мужч. Иван. Сред. Юм. н мн. др. Н. Седяк. Иван, Иван, яваланчăк, лапка айĕнче лапăрчăк, хыр тăрĕнче хыраланчăк. (Насмешка над Иваном). Альш. Иван, Ивалкка, Ваня, Ванькка, Ванюк, Ванеркке, Иванне, Ванучук. Вырăсла — Иоанн. Альш. Иван — пăван. (Насмешка над тем, кого зовут Иваном). Т. М. Матв. Иван — пăван, йытăпа тăван. IЬ. Иван, тип çырмана пăван. IЬ. Иван! — мĕн? — Манне ĕм. Сред. Юм. Иван — пăван, йыт пăван; йытта парсан, йыт çимес, кôшакка парсан, кôшак çимес. Иван ятлă ачасене çапла каласа мăшкăлаççĕ. Ст. Айб. Иван кутакăн (чит.: кушакăн?) сăнни вăрăм. (Загадка: кушак, т.-е, кошка). М. б. второе слово загадки = тат. кутак «membrum virille»? || Мегаф. деньги. Сред. Юм. Иван (т.-е. деньги) пôлсан, таçта та кайма пôлать, тульккĕ çôмра Иван пôлтăр. Т. М. Матв. Иван, тип çырмана йăван (наемешка над именем Иван).

иккен

(и_ккэн'), от тат. iкäн. См. «Оп. иссл. чув. синт.» I, стр. 544 ., II, стр. 237—339. || Оказывается. Бес. чув. Микулай пит инçех кайман иккен; Керимулла ăна чĕнчĕ те, вăл каллах ун патне пычĕ. С. Шигали. Ц. Эпĕ çаксам килнине куртăм та, часрах, кам иккенисене паллас тесе, пӳрте чупса кĕтĕм. Альш. Вăл мăрса вăл вырăнта кĕлĕ те тăвать иккен (совершал), тата урăх темĕн кирлисене туса тытса тăрать иккен, хăй çыннисемпе. N. Эпĕ чăнах та: курăк пулĕ, тесе; вăл авă мĕне иккен-ха Альш. Вун-икĕ мулкаç çурисем тĕл пултăм; вун-икĕ мулкаç çурисем иртиччен, выртас иккен çулçăн айĕнче. † Хура вăрман витĕр тухнă чух, вун-икĕ мулкач, çури тĕл пултăм, вун-икĕ мулкач çури иртиччен, выртас иккен çулçă айĕнче: çак самана йăвăрне пĕлнĕ пулсан, выртас мĕн анненĕн хивĕнче (=хĕвĕнче). Кошки. † Çакă нушана пĕлнĕ пулсан, выртас иккен анненĕн хĕвĕнче. Хып. 1906, № 29. Вĕсем пит килĕштерсе пурăнаççĕ. Анчах инкек кирек кама та тиркемест иккен! Альш. Шап-шурă юрсем çинче ылттăн тенкĕ пек иккен йĕрĕсем. Изамб. Т. Эпир пăхăрăмăр та, чăнах та хĕвел выляса тухат иккенне куртăмăр (на пасхе). N. Вара эпĕ хай йĕрĕхе (=кузов йĕрĕх'а) пытарнă иккенне пĕтĕм (узнал, что спрятали). Шел. И. 15. Иртет иккен ĕмĕр.... пĕтет кун-çул...

илемсĕр аван

хороший до невозможности. Ядр. Срв. каз.-тат. ijävciз матур.

или

(ил'и), неизв. слово (срв. тат. илли «ширина пяльца»). Виç пӳрне или = виç пӳрне хулăнăш.

ир

(и_р), неизв. слово, м. б. тат. iр «муж». Отсюда: ир-çеме, семья (=кил-йыш). Хĕн-хур.

ирĕлчĕк

Воложка (в 10 верстах от Кив-ял. Там есть остров — «устру»). Срв. каз.-тат. Iddik. Так и в К.-Кушки.

Исеккел

(И_зэ_ккэл’), назв. тат. дер. Тет. у. Изамб. Т. Ул çаранăн икĕ енче Исеккел тутарĕсен çĕрĕ.

исен

(и_зэн'), неизв. гл. Встречается в загадке. Собран. Исенет, писенет, çулталăксăр тапранмасть. (Уçăм, т.-е. озимь). С «писенет» срв. каз.-тат. бiзäн «украшаться». N. Исенет, писенет, çулталăксăр тапранмасть. (Çаран, т.-е. луга). Городище Б. Исенет те писенет, çулталăксăр тапранмасть. (Уçăм). По толкованию Угандеева: «мучится в течение года и только после этого принимается». Едва ли так. Ракова. Исенет, писенет, çулталăксăр тапранаймас. (Çаран).

ишкет

(и_шкэ_т), весло. См. ишкев. Эта форма, с «т», встречается в рукописи Г. Т. Тимофеева много раз. Срв. тат. iшкäк. IЬ. Кимĕпе кĕрсе кайсан, ишкете явăнаççĕ те вăл курăксем, ишкете туртса кăлармалла мар. Альш. Тытнă хăй ишкетне, тăхăннă пахилкке, çакнă саппун: пырать ишкетпе туяланса çулпалан. Альш. Ишкечĕ çитеймес, унта ярса пăхсан.

уймăлă

с выемкой, с углублением? Срв. каз.-тат. уjмак, уjмыр. Чăв.-к. † Сирĕн чӳречĕрсем уймăлă, кĕмĕл çĕрĕ хурса тăмарĕ.

уйне

употреблено дважды в смысле умне (=каз.-тат. алдына). Моляк, Шумат. вол. Старик çав (scr. саван) хĕр уйне тухашшăн часрах хыпкаланса утнă. Старик вара, çав хĕр уйне тухсан, хĕртен ыйтнă: ста каян, хĕрĕм? тенĕ. В курм. гов. здесь скажут: уне (ун’э).

Ульмес

личн. яз. имя женщ. Рекеев. От тат. ӳiмäc?

ум

ом перед. Пшкрт. Ом — перед. Ч. П. Хапхи умĕ пылчăклă. || Место, на котором жнет жнец. Сред. Юм. Õм, тесе, тыр вырнă чухне хăй выракан тĕлтине калаççĕ. || Назв. частей, на которые делят загон для удобства засевання. Янтик. Айта, Иван, ту часрах ум, акса пĕтерер! (Тырă акнă чухне, акма лайăхрах пултăр, тесе, тата вăрлăх пĕр пек ӳктĕр тесе, анана темиçе пая пайлаççĕ, çав пая ум теççĕ. В. Михайлов (рукопись). Вара анапа ум чар та (= чĕр те) кашни ум валли пĕр пай вăрлăх хатĕрле. || Употр. в качестве послелога. Ман ума, ман умăма, ман умма (= каз.-тат. алды̆ма), передо мною. Регули, 1127. Ман омра тăчĕ. N. Кай кунтан, ман умран. СПВВ. Хам пур умра ан хăра. Альш. Ăйхăнтан вăрансан, ан хара, эпĕ пулăп санăн умăнта. Альш. Умăнти сăрку. Ст. Ганьк. Хура хур умĕнче хура пыльчăк, хаçан тинсе çитĕ-ши? М. Сунчаеево. Ч. Пăртак тăрсан-тăрсан, хăйсем умне (= перед избу) тухса, вут хучĕç, унта сăра, эрех, икерчĕсем илсе тухрĕç те, хыва пуçларĕç. Альш. Сӳнтĕк (назв. деревни) умнеллех кăять вăл çаранлăх. Б. Янгильд. Тогаш. Вăл (она) стариккине (мужу), умне тухас тесе, чатрах лашине хăвалама хушнă. IЬ. Çăва патне çитнĕ чух карчăкки тепĕр çулпа çуна вăлсем умнелле тухнине курах каннă, анках старикки çакна курман. Сборн. Ах, аннеçĕм, анне! хĕреслĕ тенкĕ пулам та, кăккăр умне çакса юл! Юрк. Пирĕн умран (мимо) навус тăкма кайнине те вилнĕ çынсене масар çине пытарма илсе кайнине анчах курса тăратпăр, урăх нимĕн те курмастăнăр, тет. N. Киле пырсан, пĕр çĕре пухăнтăмăр та, пурте йĕмсене хуса хĕвел. Умне (на солнышко) типĕтме çакрăмăр. N. Хамăр пурсăмăр та аписам умне кайма хăратпăр. Синьял. Пире анне çуратрĕ, ыр çын умне тăмашкăн; ыр çын умне тăраймарăмăр, тăшман умне тăтăмăр. N. Шуйтанăн сăмси умне тĕлех пулать. Юрк. Сан ачу мар, ачу мар (т.-е. я), аннеçăм, шурă патша умĕнче тăраканĕ, ури айне пукан лартакан, кучĕ айне минтер саракан, икĕ хулĕнчен тытса лартакан. Ала 15°. Патша, халăх умне тăрса, акă çапла каланă, тет. Стюхино. Атьăр каяр хĕр илме икĕ савни умĕнчен. Жит. св. февр. Сăваилă Мелетий вилес умĕнтереххĕн патшана Аслă Феодосий кĕнĕ. Альш. Пирĕи умма ӳкрĕç те, пуçĕсене чикнĕ хăйсем, нимĕн те чĕнмеç, пыраççĕ хуллен уттарса. IЬ. Умĕнчен пӳл, умĕнчен пӳл, ан яр! (лови их!). Ала 29°. † Ай, кинçĕм Анна пур — опăшку умне выртсассăн, эс апие юрăн-ха. Утмăл çулхи атти пур, олтă шăл витĕр хĕм тухать. Ай, кинçĕм Анна пур — опăшку умне выртсассăн, пирĕн аттене юрас çук. Хора-к., Покр. в. Ĕçе лайăх ту, ху умнах тăрĕ (тебе же будет на пользу. Послов.). Юрк. Асамат кĕперĕ çумăр умĕнчен (перед) карăнсан, çумăр чарăнать; хыçĕнчен курăнсан, тата çăвать. Формы: «уммĕн, умĕн, омăнь, омĕн, омăн» см. под уммĕн.

ум тат

сделать так, чтобы не было недостатка. Чет. Пут. Вăл пире час-час: астăвăр, эпĕ пĕр çук çĕртен çăкăра умне татрăм, эсир те ман пек пулăр. Хыпар, № 6, 1906. Ним ĕçлесси нимĕн туса пурăнăç умне татмалли пулмасть. N. Пурăнăç умне тат.

унине

то же, что унăнне (= каз.-тат. аныkын, аныkына). Онн’ашкал (первое н не палат.), подобный тому (той), который(-ая) принадлежит ему (ей), то же, что унăнни пек. Сятра.

уянни

унăннĕ, принадлежащий ему (ей); то же, что каз.-тат. аны̆kы̆, осм. онунки. Изамб. Т. Манăн ывал унăннинчен те аванччĕ.

Ункай

(унгаj), то же, что май (с каз.-тат. унаj), направление, случай, удобство. Хурамал. Малтанхи çынсем çавăнталла кайрĕç, кайранхисем те çав ункайпа кайрĕç. IЬ. Сăмах ункайĕпе = сăмах çавăрăнăçпе (к слову, кстати). || По, secudum. Хурамал. Шыва ăснă xух, шыва ункай ăстараççĕ. IЬ. Хĕрпе каччă ытакланаççĕ те, хăйсене каланă лашине хĕрĕ, аркă тавăрса, тытать те, хĕвеле ункай виççĕ çавăрнаççĕ. || По пути. Хурамал. Унталла çӳреме пире ункай мар (не по пути).

урапа

орапа, телега. Чертаг. Урапа. Пуçелĕк, тĕнĕл, аялти ӳрече (ли кашта), ĕревĕч, кайри тôкăн, ӳрече, урапа куккри, çертешнĕк, çертешнĕк шăтăкĕ, тôрта, теврĕш, ôрхалăх = поперечник, кайри теврĕш, ôрапа пăти. Кайри орапа пăти тохса ӳкнĕ. Орапа мăйраки (завертывать вожжи), кĕпчек, толккă, потăскă, ôрапа кăшăлĕ (кăшăллаççĕ). Части телеги (Н. Карм.). Урапа ешчĕк, кузов, ящик; ӳречи, грядки; сӳретке, дроги?; кукрашка, лисица (соединяет заднюю подушку с переднею); каклешке, крюк, кривулина, за которую заматывают при остановке вожжи; урапа пĕкки (п̚ӧ̆_кки), подуги (дужки, обхватывающие бока телеги); пуçелĕк, передняя подушка; шĕлепкеллĕ пăта, особая чека; йăрана (или, по-тат., атлама) обойма кĕпчек кăшăлĕ, обруч ступицы; кĕпчек, ступица; кĕпчек тулкки, втулка; патуска, поддоски; кĕпчек шăлĕ. Якейк. Ав орапасампа килеççĕ. Вон едут на телегах. И. С Степ. Ялан пур урапа та пĕр йĕрпех чупмасть, теççĕ. (Послов.). (ред. Юм. Орапа пĕрмай пĕр йĕрпе космас (т. е. не всегда бывает удача. Послов.). Собр. Атте лаши çӳрен лаша, ун урапи тăрантас. Яра-к. Хунь орапине косарать (свое твердит). Сред. Юм. Орапи çине ларсан (если будешь делать ему в угоду), лит аван ôлă; хăйне хирĕçтере пуçласан, вара такамран та ôсал. Собр. Усал çынна хăй урапи çине ларса кустарас пулать, теççĕ. НАК. Тӳле луччă пин тенкĕ; тӳлемесессĕн, эпĕ сана урапа туса çӳрĕп, терĕ (я телегу из тебя сделаю и буду на ней ездить). || Подвода с людьми. В. Олг. Он чохне Кошвартан тата пĕр орапа кисе (т. е. Килсе). || олесо. Пшкрт. Ораβа — колесо. Трхбл. Трапу тухса ӳкнĕ. Колесо у тебя соскочило. Иначе, там же, куса-тăран. Шашкар. Эх, мăн-тарăн ĕмĕрĕм! ста кайман, мĕн курман! Козлофкăна çитнĕ, пăраххут курнă, урапи хĕрлĕ! (Так смеются над ядринскими чувашами). К.-Кушки. Малти урапа илтĕм. Купил передние колеса (или: переднее колесо). НАК. Хирĕç пĕр улпут килет виçĕ лашапа, виçĕшĕ те тимĕр-кăвак; хай пĕр малтн урапа çинче анчах, урапи пĕтĕмпех тимĕр, чанкăртатса анчах пырать. Пирĕн патăмăрти чăвашсем киремете: çапла çӳрет, теççĕ. || Воз снопов. Альш. Анара 16-шар, 17-шер, 18-шар урапа ларать, теççĕ (в урожайный год). IЬ. Урапинчен 8-шар, 10-шар 12-шер пăт тухать, теççĕ (хлеба). Изамб. Т. Сирте теçеттининче миçе урапа (çĕмел) ларат? || Назв. колес мельницы и оодирки. Изамб. Т. (У мельницы) валăн вăта çĕрне пит пысăк, урапа тăхăнтартнă. Ул урапан хĕрринче шăлсем пур. Якейк. Орапа. Шештĕрнеке çаврать. Орапара отмăл пальтсă (scr. пальццă). См. арман. || Колесо (-а) плуга. || Мера земли. В. Олг. || Прялка. Янтик. Алтатье арлать урапапа!

урта

(урда; вероятно, от тат. урта «средина»).

Услан тăвĕ

Услонская гора (против Казани, на правом берегу Волги). Это название едва ли чув.; по-тат. эта гора назыв. Солан-тауы. См. Ăвăслан.

ухват

(ухват), ухват. КС., Юрк. Вомбу-к. Ухват — чукун тытмалли. СПВВ. Ухват. Сред. Юм. Охват. || Часть ветряной мельницы. Уресметов. Ухват — двухконечное жедезо на нижнем конце вертикального вала (стояка). Якейк. Охват — часть ветряной мельницы. IЬ. Охват тĕпеке çаврать. || Кривой (о ногах, которые похожи на ухват; в каз.-тат. kамыт аjак). Орау. Ухват урисене уткăнтарса пырать. Идет, откидывая свои кривые ноги. || Фамилия в с. Альменеве, Асакас. в.

Вырăсла-чăвашла словарь (2002)

возвратить

глаг. сов. (син. вернуть)
тавăр, тавăрса пар, каялла пар; возвратить долг парăм тат, кивçене тавăрса пар ♦ возвратить к жизни чĕрт, сыват (виле пуçланă çынна)

договориться

глаг. сов.
калаçса татăл, килĕш, çураç, сăмах тат; мы договорились о встрече эпир тĕл пулма калаçса татăлтăмăр

долг

2. сущ.муж.множ. долги
парăм, кивçен; взять в долг кивçен ил; отдать долг парăм тат; наделать долгов кивçен илсе тултар; я в долгу перед тобой манăн сан умăнта парăм пур♦ по уши в долгах парăмран тухаймасть; не остаться в долгу пархатарсăр ан пул, ырăшăн ырă ту

задолженность

сущ.жен.
парăм, парăмлăх; парăма кĕни; задолженность по зарплате ĕç укçи парăмĕ, ĕç укçи тӳлеменни; погасить задолженность парăм тат

заплатить

глаг. сов.
тӳле, тат, тӳлесе тат; заплатить за покупку туяннă таваршăн тӳле; заплатить долг парăм тат

отдать

глаг. сов.
1. кого-что (син. возвратить; ант. взять) тавăр, тат, пар, тавăрса пар; отдать долг парăм тат
2. кого-что яр, пар, вырнаçтар; отдать ребёнка в ясли ачана яслине вырнаçтар
3. пар, тыттар, парса яр; он отдал зарплату жене вăл ĕç укçине арăмне панă ♦ отдать за бесценок йӳнĕ хакпа сут; отдать распоряжение хушу кăлар; отдать честь саламла (çар çыннисем çинчен); отдать жизнь пурнăçа пар (çапăçса); отдать себя делу парăнса ĕçле, ĕçе парăн

откусить

глаг. сов.
çыртса ил, çыртса тат; откусить хлеба çăкăр çыртса ил

оторвать

глаг. сов.
1. тат, татса пăрах, татса ил; оторвать листок календаря календарь листине татса ил
2. от кого-чего уйăр, уйăрса яр; оторвать от работы ĕçрен уйăр ♦ нельзя глаз оторвать пăхса тăранма çук

отрезать

глаг. сов.
кас, касса ил, касса тат, касса пăрах; отрезать кусок картона картон татăкĕ касса ил ♦ отрезать языком пат татса кала

перо

сущ.сред.; множ. перья
1. тĕк (кайăксен); гусиное перо хур тĕкĕ, хур шăмми; щипать перья тĕк тат (пуснă кайăкăнне)
2. перо (çырмалли); плакатные перья плакат перисем

пила

сущ.жен., множ. пилы
пăчкă; ручная пила алă пăчки; поперечная пила каска пăчки (икĕ авăрли); пилить дрова пилой пăчкăпа вутă тат

пилить

глаг. несов.
1. что тат, çур, кас (пăчкăпа); пилить доски хăма çур
2. кого (син. изводить, попрекать) çи, тăрăн, ӳпкеле

платеж

сущ.муж.
тӳлев укçи, тӳлев; тӳлени; своевременный платёж вăхăтра тӳлени; внести платежи тӳле, тӳлесе тат

платить

глаг. несов.
1. что тӳле, тӳлесе тат; платить за товар таваршăн тӳле; платить налоги налог тӳле
2. чем за что тавăр, сапла; платить добром за добро ырришĕн ыррипе сапла; платить неблагодарностью пархатарсăр пул

порвать

глаг. сов.
1. çур, çурса пăрах; рубашка порвана кĕпене çурса пăрахнă
2. перен., с кем тат, пăрахăçла, пăрахăç ту; порвать экономические связи экономика çыхăнăвĕсене тат

разорвать

глаг. сов.
1. кого-что çур, çĕт, таткала; çурса пăрах, çурса тăк; разорвать на части пайăн-пайăн таткала
2. что тат, пĕтер, пăрахăçла; разорвать дипломатические отношения дипломати çыхăнăвĕсене тат
3. что çур, аркат; котёл разорвало паром пăс хурана аркатнă

рвать

глаг. несов.
1. çур, çуркала, чĕр, çĕт, тат; рвать лист бумаги хут листине чĕр
2. тат; рвать цветы чечек тат
3. пĕтер, тат, пăрахăçла; рвать отношения çыхăну тытма пăрах ♦ рвёт и мечет кăтăрса кайнă

собрать

глаг. сов.
1. кого пух, пуçтар, пĕрлештер; собрать сельчан на помочь ял çыннисене нимене пух
2. что пуçтар, каплантар, туян; собрать коллекцию монет вак укçа коллекцийĕ пуçтар
3. что пухса кĕрт, тат, кăлар; собрать вишню чие çырли тат
4. что (син. приготовить) хатĕрле; собрать вещи в дорогу çула тухма кирлине хатĕрле; собрать поесть апат хатĕрле
5. что (ант. разобрать) пух, пуçтар, пухса хатĕрле; разобрать и собрать ружьё пăшала сӳтсе пуçтар

сорвать

глаг. сов.
1. тат, татса ил; илсе пăрах; сорвать яблоко пан улми татса ил; ветер сорвал шляпу çил шлепкене илсе пăрахрĕ
2. (син. нарушить) пăс, пĕтер, чар; сорвать урок урока пăс

ссуда

сущ.жен.
кивçен; денежная ссуда кивçен укçа; погасить ссуду кивçене тат

хмель

сущ.муж.
хăмла; плантация хмеля хăмла пахчи; шишка хмеля хăмла пучаххи; собирать хмель хăмла тат

щипать

глаг. несов.
1. кого-что (син. защемлять) чĕпĕт; щипать пальцами пӳрнепе чĕпĕт
2. 1 и 2 л. не употр., что (син. жечь, раздражать) чĕпĕт, çунтар, çатăртаттар, çи; перец щиплет язык пăрăç чĕлхене çатăртаттаратъ
3. (син. рвать) çырт, çи, тат; овцы щиплют траву сурăхсем курăка çăтăрт-çăтăрт çиеççĕ
4. (син. дёргать, теребить) турт, чĕпĕт; щипать струны гитары гитара хĕлĕхĕсене турткала ♦ щипать птичью тушку кайăк тĕкне тат

Вырăсла-чăвашла словарь (1972)

аванс

аванс; погасить аванс аванс тӳлесе тат, аванс илнине парса тат.

авансироваться

со в, и н е с о в. аванс илнине парса тат.

ампутировать

-рую кас, тат.

гасить

гашу, гасишь что, несов. 1. сӳнтер; 2. парӑма тат, тӳле.

дёргать

кого, что несов., дёрнуть сов. 1. сасартӑк турт, карт турт, турткала (тилхепене); 2. туртса кӑлар, кӑлар (пӑта), тӑпӑлтар, тӑпӑлтарса кӑлар, кӑша, тат (кантӑр), ҫӑл (курӑк); 3. аптӑрат (чир), ҫиллентер.

задолженность

ж. мн. нет парӑм, тÿлемелли; погасить задолженность тулемеллисене тÿлесе тат.

заплатить

-чу, -атишь сов. тÿле, тÿлесе тат (парӑма).

выдергать

что сов., выдернуть сов., выдергивать несов. кăлар, туртса кăлар, çăл, тăпăлтар; тапăлтарса кăлар; выдергать коноплю кантăр тат.

обрезывать

обрезать кого, что несов., обрезать, -жу сов. 1. кас (чӗрне), касса тух, касса пăрах, касса тат; 2. калама чар, сăмах пул.

оплачивать

кого, что несов., оплатить, -чу сов. счет тӑрӑх тÿле, тÿлесе тат; мĕншĕн те пулин тӳле.

отгрызть

-зу что сов., отгрызать несов. ҫыртса тат, кӑшласа пӗтер.

отнимать

кого, что несов., отнять, -ниму сов. 1. туртса ил, тытса ил; отнимать силой тӑпӑлтарса ил; 2. тат, кас (урана, алла); 3. чĕчче (чӗчӗ) пӑрахтар (ачана); 4. тат (ӗмĕте); 5. ирттер (вӑхӑта); 6. кӑлар (вуннӑран виҫҫӗ).

отработать

что сов., отрабатывать несов. 1. (укҫа е япала илнĕшӗн) ӗҫлесе тат; 2. ӗҫлесе пĕтер; 3. пĕр вӑхӑт хушши ĕҫле.

отрезать

-жу что сов., отрезать, отрезывать несов., кас, касса ил, касса тат; отрезать отступление каялла чакмалли ҫула пул, картла.

отрубать

несов., отрубить, -блю, сов. касса тат.

отсекать

что несов., отсечь, -еку сов. касса пăрах, касса тат.

ощипать

кого, что сов., ощипывать несов. тĕкне тат, тĕкне тасат.

разобщать

кого, что несов., разобщить, -щу сов. пĕр-пĕринчен уйӑр, пӗр-пӗринпе пĕрле пулма ан пар (чирлисене сыввисемпе); 2. ҫыхӑну пӗтĕр, ҫыхӑну тат.

разочаровать

кого, что в ком, в чем сов., разочаровывать несов. ĕненме пӑрахтар, кӑмӑла сивӗт, ӗмӗте тат.

расплатиться

-чусь, -тишься сов., расплачиваться несов. 1. тӳлесе тат, парса тат, тӳлесе татӑл; 2. перен. тавӑр (тӑшмана); 3. перен. тӳс, чӑт, асап кур (усал ӗҫсемшӗн).

рассекать

кого, что несов. рассечь, -секу сов. 1. касса вакла, тат, ҫур; 2. суранлат; топором руку рассек алла пуртӑпа касса амантрӑм.

расчесать

-ешу что сов., расчёсывать несов. 1. тураса уҫ, якат (ҫӳҫе), йӗтӗне (сӳсе) ,шӑртласа, майлаштарса хур; 2. хыҫса тат (суранлӑ вырăна).

решать

что несов. решить, -шу сов. 1. ту, шутла (задача); 2. ӗҫе татса пар (суд); 3. шут тыт, мĕн тумаллине шухӑшласа тат, ӗҫе епле тӑвассине шухӑшласа хур; я решил поступить в университет эпĕ университета кĕме шут тытрӑм.

рубить

-блю несов. 1. кас (йывӑҫ); тат (вутӑ); 2. тӳ (купӑста); 3. пура; рубить избу (сруб) пура пура.

рвать

рву что несов. 1. туртса кăлар, тӑпӑлтарса кӑлар, тат; 2. ҫур (тумтире), чӗркелесе пӑрах (ҫырӑва).

собирать

кого, что несов., собрать, соберу 1. (ҫар); 2. пуҫтар, тат (ҫырла, кӑмпа); собрать хороший урожай пысӑк тухӑҫлӑ тырпул пухса кӗрт, пуҫтарса ил; 3. япала (сехет) пайĕсене пухса, хӑйне пуҫтар; 4. пуҫтар (ачасене шкула); 5. пĕрме ту; собирать сборки пĕрме ту.

срезать

-аю, срезывать кого, что несов., срезать -жу сов. 1. касса тат, касса пăрах (йывӑҫ тӑррисене); 2. перен. такӑнтарма, путлантарса лартма (экзаменра); 3. перен. кӑшкӑрса пул, чарса ларт (калаҫакана).

срубать

что несов., срубить, -блю, -бишь сов. 1. касса тат, касса антар, касса ӳкер, касса пĕтер; 2. пура пурала; срубить избу пӳрт пура(ла).

счесать

что сов., счёсывать несов. тураса тасат, тураса ил (ҫӳҫе), хыҫса тат (ӳте).

яблоко

улма, панулми, йываҫ улми; дикое яблоко вӑрман улми, уй улми; яблоко от яблони недалеко падает улми улмуҫҫинчен аякка ӳкмест; серая лошадь в яблоках тимӗр-кӑвак лаша; собирать яблоки улма тат; адамово яблоко (кадык) карланкӑ мӑкӑлӗ, пыр мӑкӑлӗ.

перегрызть

-зу кого, что сов., перегрызать несов. 1. кӑшласа тат, ҫыртса тат; 2. туласа вӗлерме (чӑхсене); 3. кӑшласа пӗтерме (мӑйӑра).

перерезать

кого, что сов., перерезывать и перерезать несов. 1. касса тат, касса пайла, касса вакла; 2. пурне те пусса пĕтер (хурсене); 3. пÿл (тӑшман ҫулне).

пилить

кого, что несов. 1. пачкала тат, ҫур; 2. перен. ҫынна пĕрмай ятласа, йӗплесе тарӑхтарма.

подточить

-чу что сов., подтачивать несов. 1. кăштах шӗвӗрт (кăранташа), ҫивӗчлет, хӑйраса ил (ҫӗҫҫе); 2. шӑтарса кӗр; кӑшласа тат; 3. вӑйсӑрлат, хавшат (сывлӑха).

порвать

-ву что сов., порывать несов. 1. чĕрсе пăрах, ҫуркаласа пăрах, туртса тат; 2. ҫыхӑну тытма (туслашма) чарӑн.

теребить

, -блю, -бишь кого, что несов. 1. турт, тăпăлтар, çăл, тăпкала; лăска (çӳçрен); 2. тат, çăл (кантăр, йĕтĕн), чав, чавала (çăм); 3. перен. турткала, чăрмантар (пĕрмаях вак-тĕвек ыйтусем парса).

хмель

м. хăмла; обрывать хмель хăмла тат, хăмла сăтăр; 2. ӳсĕрĕлни; он буен во хмелю вăл ӳсĕр чухне чарусăр.

убивать

кого, что несов., убить, убью сов. 1. вĕлерме; 2. перен. пĕтер, хуйха ӳкер; убить надежду шанчăка пĕтер, ĕмĕте тат; 3. перен. уссăр ирттер; убить время вăхăта уссăр ирттер.

уговариваться

-аюсь с кем, с чем несов., уговориться, -рюсь сов. калаçса татăл, сăмах тат, килĕш; мы уговорились с ним завтра выехать в район эпир унпа ыраш района тухса кайма калаçса татăлнăччĕ.

уплатить

-чу, -тишь что кому сов., уплачивать несов. тӳле, тӳлесе тат (парăма).

усечь

-еку что сов., усекать несов. касса тат, касса кĕскет.

условиться

-влюсь, -вишься сов., условливаться, -аюсь несов. килĕш, калаçса татăл, сăмах тат.

Вырӑсла-чӑвашла словарь (1971)

ампутировать

сов. и несов. что, мед. ампутаци ту, касса ил, тат.

ввергнуть

сов. кого-что 1. уст. (заключить куда-л. силой) хупса ларт, персе чик (тĕрмене); 2. перен. кĕртсе ӳкер (инкеке, хуйха); ввергнуть в отчаяние ĕмĕте тат, шанми ту; ввергнуть народы в войну халăхсене вăрçа кĕртсе ӳкер.

вернуть

сов. 1. что (отдать обратно) тавăр, тавăрса пар, каялла пар; вернуть долг парăм (а) тат, кивçене тавăр; 2. что (получить обратно) тавăрса ил, каялла ил; прошлого не вернуть иртнине каялла тавăрас çук; 3. кого-что (заставить вернуться) тавăрса яр (е кил); вернуть с дороги çул çинчен каялла тавăрса яр (е кил).

встревожить

сов. кого-что 1. (вызвать беспокойство) хумхантар, пăлхат, пăшăрхантарса яр; встревожить неприятным известием усал хыпарпа пăшăрхантарса ӳкер; 2. перен. (взволновать, нарушить покой) хуйхат, шуйхат, тат; встревожить сон ыйхă вĕçтер (е тат).

выплатить

сов. что тӳле, пар; выплатить заработную плату ĕç укçи тӳле; выплатить долг парăма тӳлесе тат.

вытеребить

сов. что тат, кăкла, тăпăлтар; вытеребить лён йĕтĕн тат.

выщипать

сов. что тат, çăл, чĕпĕтсе тат; выщипать перья у курицы чăх тĕкне тат.

гасить

несов. что 1. (тушить) сӳнтер; гасить свет çутă сӳнтер; 2. перен. (подавлять, заглушать) чар, пусар, тытăнса тăр; гасить в себе гнев çиллӳне чар; 3. (погашать долг) тат (парамă); ◇ гасить почтовую марку почта маркине çӳрет; гасить известь известь çунтар; гасить мяч спорт. мечĕке çапса антар (баскетбол, волейбол вăййинче).

гетто

с. нескл. гетто (вăтам ĕмĕрсенчи Европăра тат ахальхи хăшпĕр капитализмла çĕршывсенче правăсăр çынсене пурăнма уйăрса паракан хула кварталĕ).

гладить

несов. 1. что и без доп. утюгла, якат; 2. кого-что (лаская) ачашла, лăпка; гладить ребёнка ачана ачашла; 3. что (приглаживать) шăл, сăтăр, якат; гладить по головке кого-л. пуçран ачашла, ырла, ан чар (пĕр-пĕр ĕç тума); гладить против шерсти тĕк тат, пăсăрлантар.

гриб

м. кăмпа; съедобный гриб çиекен (е çимелли) кăмпа; ядовитые грибы усал кăмпа; собирать грибы кăмпа тат; ◇ расти как грибы после дождя тулăх ӳс, тапса тух, тухса тул.

дёргать

несов. 1. кого-что (тянуть, тащить) турт; 2. что, разг. (выдёргивать) туртса кăлар, кăлар; тат; çăл, тăпăлтар; дёргать зубы шăл кăлар; дёргать лён йĕтĕн тат; дёргать траву курăк çăл; 3. кого-что, разг. (о судорожном движении) турткала, чĕтрет, сик; силле; туртăн, чĕтрен, силлен; бровь дёргает куç харши сиккелет; 4. кого-что, перен. (беспокоить) турткала, кансĕрле; 5. (о криках дергача) авăт (карăш).

договориться

сов. 1. о чём калаçса татăл, килĕш, сăмах тат; договориться о встрече тĕл пуласси çинчен калаçса татăл; 2. до чего калаçса кай, ытлашши калаç.

додать

сов. что, чего парса пĕтер (е çитер), парса тат; он всё додал вăл пурне те парса татрĕ.

жизнь

ж. 1. пурнăç; возникновение жизни на Земле Çĕр çинче пурнăç пуçланса кайни; жизнь растений ӳсентăрансен пурнăçĕ; кипучая жизнь вĕресе тăракан пурнăç; общественная жизнь общество пурнăçĕ; хозяйственная жизнь хуçалăх пурнăçĕ; зажиточная жизнь тулăх пурнăç; борьба за жизнь пурнăçшăн кĕрешни; стоимость жизни пурнăç хакĕ; зарабатывать на жизнь пурăнмалăх ĕçлесе ил; при жизни пурăннă чух; проводить в жизнь пурнăçа кĕрт; образ жизни пурнăç йĕрки; лишить себя жизни хăв пурнăçна тат; 2. (продолжительность существования) пурнăç, ĕмĕр, кунçул, кун; за всю свою жизнь хăй ĕмĕрĕнче, хам ĕмĕрте, ĕмĕр тăршшĕнче; прошлая жизнь иртнĕ пурнăç, иртнĕ кун-çул; на всю жизнь ĕмĕрлĕхех; 3. (оживление) пурнăç, кун; улицы полны жизни урамсенче пурнăç вĕресе тăрать; ◇ даровать жизнь каçар, вилĕмрен хăтар; дать жизнь çурат, чун пар; отдать (или положить) жизнь пуç хур; прожигать жизнь асса-тĕссе пурăн; войти в жизнь 1) йăлана кĕр; 2) хăнăх; вычеркнуть из жизни см. href='/s/вычеркнуть'>вычеркнуть; возвратить к жизни см. возвратить; вопрос жизни или смерти чи кирлĕ ыйту; право жизни и смерти пурнăçпа вилĕм прави (е ирĕкĕ); между жизнью и смертью пурнăçпа вилĕм хушшинче; не на жизнь, а на смерть вилесле, вилес пек; жизни не рад пурăнас та килмест; ни в жизнь, в жизнь (в жизни) не... нихăçан та; ĕмĕрне те; по гроб жизни мĕн виличчен.

задолженность

ж. парăм, парăма (е кивçене) кĕни; погасить задолженность парăм тат.

заплатить

сов. 1. что и без доп. тӳле, тӳлесе тат, парса тат (парăм); заплатить за покупки илнĕ таварсемшĕн тӳлесе тат; заплатить долг парăм тат; 2. чем (отплатить) тавăр, ту; за добро заплатить добром ырăшăн ырăпа тавăр; ◇ заплатить головой пуçа пар; заплатить дань тивĕçлипе хакла.

заручиться

сов. чем шанчăк ил, сăмах ил, сăмах тат, килĕшсе татăл; заручиться согласием товарищей юлташсемпе килĕшсе татăл.

исчерпать

сов. что пĕтер, вĕçле, вĕçне çитер, тат; ваше время исчерпано сире панă вăхăт пĕтнĕ; инцидент исчерпан инцидент вĕçленчĕ; исчерпать вопрос ыйту тат.

кусать

несов. 1. кого-что çырт; кусать губы тутана çавăрса çырт; мухи кусают шăнасем çыртаççĕ; 2. кого-что, разг. (о крапиве, ветре, морозе) пĕçерт, вĕтеле, çунтар (вĕлтрен); чĕпĕт, çатăрла, çатăрах ил (çил, сивĕ); мороз кусает сивĕ çатăрах илет; 3. кого-что, разг. (раздражать кожу) чик, кăтăкла(нтар); кофта кусает кофта чикет; 4. что (отделять зубами) çыртса ил (сахар); 5. что (отрезать щипцами) хĕстерсе (е касса) тат, татса ил; кусать проволоку пралука касса тат; ◇ кусать (себе) локти чавсана çырт.

мировой

прил. 1. (мирно разрешаемый) килĕшсе (е çураçса) тунă (е татнă); мировая сделка килĕшсе татнă ĕç; 2. в знач. сущ. мировая ж. килĕшӳ; пойти на мировую ĕçе килĕшӳпе тат; мировой суд мировой суд (революцичченхи Российăра тата хăшпĕр капитализмлă çĕршывсенче — вак-тĕвек ĕçсене пăхакан суд).

мясо

с. аш, какай, аш-какай; варёное мясо пĕçернĕ аш (е какай); жареное мясо ăшаланă аш; жирное мясо çуллă аш (е какай); ◇ ни рыба ни мясо пулă та мар, аш та мар (уçăмлă мар япала çинчен); пушечное мясо салтаксем; оторвать пуговицу с мясом тӳмене тăпăлтарса тат.

надпилить

сов. что çиелтен (е кăшт) тат (пăчкăпа).

надрезать

сов. что кăшт кас (е тат), карт.

нарушить

сов. 1. что. кансĕрле, чăрмантар; нарушить сон ыйхă тат; 2. (преступить, не соблюсти) пăс, тух; нарушить соглашение килĕшĕве пăс; нарушить порядок йĕркене пăс.

натрясти

сов. 1. что, чего. (тряся насыпать) силле, силлесе тăк; натрясти крошек на пол тĕпренчĕксене урайне силле; 2. (получить при встряхивании) силле, силлесе тат; натрясти яблок панулми силле.

начесать

сов. 1. что, чего шăртласа хур; начесать льну йĕтĕн шăртласа хур; 2. на что, разг. (зачесать волосы) тураса хупла (çӳçсемпе — çамкана, хăлхасене); тураса кăпăшлантар (çӳçе) 3. что, разг. (повредить чесанием) хыçса тат (е сиенле).

недоплатить

сов. что, чего тӳлесе ан тат (е çитер).

неоплатный

прил. тӳлесе тат(ай)ми (е татмалла мар); неоплатный долг тӳлесе татми парăм.

обдёргать

сов. что, прост. 1. туртса тат (е хуç), хуçса тат; 2. турткаласатикĕсле (е якат), татса тикĕсле(т); обдёргать стог капан тикĕсле.

обобрать

сов. 1. что, разг. тат, татса пуçтар, пуçтарса ил; обобрать огурцы с грядки йăран çинчен хăярсене пуçтарса ил; 2. кого-что, разг. (ограбить) çарат, çаратса ил.

оборвать

сов. 1. что (сорвать всё) татса пĕтер, татса илсе пĕтер; оборвать все цветы чечексене пĕтĕмпех татса пĕтер; 2. что (разорвать) тат, туртса тат, татса пăрах; оборвать нитку çип тат; 3. что, перен. (прекратить) тат, пул, чар; оборвать разговор калаçăва пӳл; 4. кого, перен. (заставить замолчать) чарса ларт, сасартăк чар (калаçма).

обрезать

сов. 1. что кас, тат, касса кĕскет; 2. что (поранить) касса суранлат; 3. кого-что, перен. разг. (резко прервать) касса тат (сăмахпа); 4. кого-что, рел. чĕме кас, ӳт кас; ◇ обрезать крылья çунатне касса яр.

общипать

сов. кого-что тат, татса çаврăн (е пĕтер); общипать курицу чăх тĕкне тат.

опустошить

сов. 1. что (разорить) тĕп ту, çарат, çаратса кай, çука хăвар, тустар, çунтар; 2. что, разг. (опорожнить) пушат; 3. кого-что, перен. (лишить нравственных сил) шанчăка пĕтер, ĕмĕте тат, йĕркерен кăлар.

отвернуть

сов. что 1. (отвинтить) пăрса кăлар, пăрса кăларса ил; 2. (открыть) пăрса уç; отвернуть кран крана пăрса уç; 3. прост. пăрса тат (е хуç); отвернув кукле руки пукане аллине пăрса тат; 4. (в сторону) пăр, çавăр; отвернув лицо пите тепĕр еннелле пăр; 5. (отогнуть) тавăр, хуçлат; отвернув полу пальто пальто аркине тавăр.

отвлечь

сов. 1. кого-что пăрса яр, пăр (урăх çĕрелле); 2. кого пăр, уйăр, тат; отвлечь от дел ĕçрен уйăр; 3. что (абстрагировать) уйăрса ил, абстракциле.

отгрызть

сов. что кăшласа ил (е пĕтер, тат).

откусить

сов. что, чего. 1. çыртса ил; откусить хлеба çăкăр çыртса ил; 2. тех. татса ил, хĕстерсе тат; откусить клещами кусочек проволоки пралукран хĕскĕчпе пĕр татăк татса ил.

отнять

сов. 1. кого-что туртса (е тытса) ил, вăйпа ил; тăпăлтарса ил; 2. что, перен. (лишить чего-л.) тат, пĕтер; отнять надежду ĕмĕте тат; 3. что (убрать) илсе хур (е тăрат); отнять лестницу от стены пусмана стена çумĕнчен илсе хур; 4. что (ампутировать) каç, тат; 5. что, разг. (вычесть) кăлар, ил; от пяти отнять три пиллĕкрен виçсе кăлар; ◇ отнять от груди кăкăртан уйăр.

оторвать

сов. 1. что тат, чĕр, татса (е чĕрсе) ил, туртса тат; оторвать листок от корешка книги кĕнекерен пĕр листа татса ил; 2. кого-что (с усилием отстранить) сир, уйăр, ил, катерт; оторвать от работы ĕçрен уйăр; 3. кого-что, перен. ил, уйăр; оторвать глаза от книги кĕнеке çинчен куçа ил; 4. кого (разлучить) уйăр; война оторвала его от семьи вăрçă ăна килйышĕнчен уйăрнă.

отработать

сов. что и без доп. 1. (возместить трудом) ĕçлесе тат, ĕçпе тат; 2. что (проработать какое-л. время) ĕçле, ĕçлесе ирттер; 3. разг. (кончить работать) ĕçе вĕçле, ĕçлесе пĕтер; 4. что и без доп., перен. разг. (износиться) ĕçлесе пĕт (е çĕтĕл), юрăхсăрлан; 5. что, разг. юсаса (е тӳрлетсе) çитер, якатса (е лайăхлатса) çитер, туса çитер; отработать пьесу пьесăна якатса çитер.

отрезать

сов. 1. что кас, касса ил (е тат); 2. что (отпилить) тат, сĕрсе тат (пăчкăпа), татса пăрах; 3. что пӳл, тат; отрезать пути к отступлению каялла чакмалли çула пӳл; 4. что и без доп., разг. (резко ответить) касса тат, ăра каласа хур.

отрубить

сов. 1. что касса тат (е ил, пăрах); 2. что и без доп., разг. (резко ответить) кас, касса тат, каснă пек кала.

отсечь

сов. что 1. (отрубить) касса тат (е пăрах); 2. (лишить связи) уйăр, пӳлсе ил, катерт.

отчаяться

сов. 1. (прийти в отчаяние) ĕмĕт тат, шанăç çухат (е пĕтер); 2. на что, разг. (осмелиться) харсăрлан, паттăрлан, теветкеллен.

отъесть

сов. что кăшласа (е çисе) пĕтер, çыртса тат.

ощипать

сов. кого-что тек тат; ощипать курицу чăх тĕкне тат.

пере⸗

приставка; глаголсен малтанхи пайĕ, вăл çаксене пĕлтерет: 1) куçнине, куçарнине, урлă каçнине, каçарнине: перебежать чупса каç; перебросить ывăтса каçар (сăм. хӳме урлă); 2) пăсса тунине: перешить пăсса (е сӳтсе, юсаса) çĕле; 3) кирлинчен ытлашши тунине, пăснине: перехвалить ытлашши мухтаса пăс; 4) çиеле е мала тухнине: перекричать кăшкăрса çиеле тух; перехитрить чеерех пул; 5) мĕн те пулин туса пĕтернине: переловить тытса пĕтер; перемокнуть йĕпенсе пĕт; 6) ик пая уйăрнине, пӳлнине: перегородить пӳлсе ларт; перепилить касса тат; 7) пĕр япаларан тепĕр япала тунине: пережечь дрова в уголь вутран кăмрăк ту; 8) нумай мар тунине: передохнуть сывлăш çавăрса (е канса) ил; перекусить çырткаласа (е çикелесе) ил; 9) ĕçе хире-хирĕ ç тунине: перемигиваться хуç хĕсев ил (пĕрне-пĕри); переписываться çыру çӳрет (пĕр-пĕрин патне).

перебить

сов. 1. кого (убить многих) вĕлерсе пĕтер (е тух, тăк); 2. что (разбить многое) ватса (е çĕмĕрсе) тăк (е пĕтер); что (сломать) çĕмĕр, аркат, тат; хуç; перебить руку алла хуç; перебить провод пралука тат; кого-что (прервать) пӳл, пӳлсе ларт; перебить оратора оратора пӳл; 5. что, разг. (перехватить) пӳлсе (е ăмăртса) ил (çын илес товара); 6. что (вбить в другое место) урăх çĕре çапса ларт; перебить гвоздь пăтана урăх çĕре çап; ◇ перебить дорогу çулне тат; перебить сон ыйха тат.

перегрызть

сов. 1. что çыртса (е кăшласа) тат; перегрызть нитку çипе çыртса тат; 2. кого (загрызть многих) туласа (е çырта-çырта) пĕтер; 3. что (разгрызть все, многое) кăшласа (е шĕкĕлчесе, çисе) пĕтер; перегрызть все кости шăмăсене кăшласа пĕтер.

переесть

сов. 1. чего и без доп. (съесть слишком много) ытлашши çи, çисе тултар; 2.что (о кислотах и т. п.) çисе тат; ржавчина переела проволоку пралука тутăх çисе татнă.

пережечь

сов. 1. что. в разн. знач. ытлашши хĕрт (е ăшала), çунтарса яр; пережечь кирпич кирпĕче ытлашши хĕртсе яр; пережечь лампочку лампочкăна çунтарса яр; 2. разг. (израсходовать слишком много) çунтарса пĕтер (е яр); пережечь все дрова пĕтĕм вутта çунтарса пĕтер; 3. (пережиганием разделить на части) çунтарса тат (е уйăр); пережечь проволоку пралука çунтарса тат; 4. спец. (переработать) çунтарса ту; пережечь древесину на уголь йывăç çунтарса кăмрăк ту.

перейти

сов. 1. что, через что каç, каçса кай (е кил); перейти через границу чикĕ урлă каç; 2. (из одного места в другое) куç, пыр, куçса кай (е кил); перейти в другую комнату тепĕр пӳлĕме куç; перейти от окна к столу чӳрече патĕнчен сĕтел патне пыр; 3. (изменить, примкнуть к другим) куç, çаврăн, сутăн; перейти на сторону врага тăшмана сутăн; 4. во что (превратиться) пулса тăр; степь перешла в пустыню çеçенхир пушхир пулса тăчĕ; 5. от кого-чего, кому-чему куç, ер, сик; власть перешла в руки народа власть халăх аллине куçнă; болезнь перешла на лёгкие чир ӳпкене куçнă; 6. (начать применять что-л. другое) куç, пуçла; перейти на чувашский язык чăвашла калаçма пуçла; перейти на «ты» «эсир» вырăнне «эсĕ » теме пуçла; 7. за что, разг. (превысить какой-л. предел) ирт, тухса (е иртсе) кай; перейти за пятьдесят аллăран ирт; время перешло за полночь çурçĕр иртсе кайрĕ; перейти границы в чём-л. чикĕрен тухса кай, виçерен ирт; перейти дорогу кому-л. çул тат.

перекусить

сов. 1. что çыртса тат (шăтар); 2. чего и без доп., разг. (поесть) çырткаласа (е çикелесе) ил.

перепилить

сов. что 1. (на части) касса тат, тат (пăчкăпа); 2. (всё, многое) татса пĕтер (вутта).

перервать

сов. что 1. (разорвать) тат; перервать нитку çипе тат; 2. разг. (прекратить) чар, пул, тат; перервать телеграфную связь телеграф çыхăнăвне тат.

перерезать

сов. что 1. (разрезать на части) кас, касса тат; 2. что (пересечь что-л. в каком-л. направлении) урлă каç, пӳл, çурса (е татса) кай; перерезать дорогу çула татса кай; 3, кого (зарезать всех, многих) пуçса (е чиксе, вĕлерсе) пĕтер; перерезать всех кур чăхсене пусса пĕтер.

перерубить

сов. что 1. (на части) кас, касса тат; 2. (всё, многое) касса пĕтер (е тух).

пересечь

сов. что 1. разг. (рассечь на части) тат; каçса тат; 2. (перейти поперёк) каç, каçса кай; 3. (преградить) пӳл; пересечь путь противнику тăшман çулне пӳл; 4. (от края до края) ирт, каçса кай; железная дорога пересечёт нашу республику чугун çул пирĕн республика урлă иртет.

перетереть

сов. что 1. сĕркелесе (е сăтăрса) тат; перетереть верёвку пăява сăтăрса тат; 2. (растереть) сăтăрса вĕтет, авăрт; 3. (вытереть) шăлса пĕтер (е тух); перетереть окна чӳречесене шăлса тух.

перпендикуляр

м. мат. перпендикуляр; опустить перпендикуляр перпендикуляр антар; пересечь прямую перпендикуляром тӳрĕ йĕре перпендикулярпа тат.

пилить

несов. 1. что каç, тат, çур (пăчкăпа); пилить дрова вут(ă)тат; пилить на доски хăма çур; 2. кого-что, перен. разг. (изводить) çи, лăркаса тарăхтар.

платить

несов. 1. что и без доп. тӳле, сапла, пар, хыв; платить долги парăм тӳле (е пар); платить за труд ĕçшĕн тӳле; платить наличными укçан парса тат; 2. чем, перен. тавăр, ту; платить услугой за услугу пулăшнăшăн пулăш; платить добром ырăпа тавăр.

погасить

сов. что 1. сӳнтер; погасить лампу лампа сӳнтер; 2. перен. тӳлесе тат, тавăр; погасить задолженность парăм тат; погасить облигацию облигацишĕн укçа тавăр; 3. перен. пусар, пул, чакар; погасить инициативу пуçарăва пусарса ларт.

подпилить

сов. что 1. (подрезать пилой снизу) тĕпĕнчен (е айĕнчен) тат (пăчкăпа); 2. (укоротить пилкой) пăчкăпа татса кĕскет; 3. разг. (напильником) каç, йĕкевле, якат.

подрезать

сов. что 1. (укоротить) кас, тат, татса кĕскет; подрезать полу одежды кĕпе аркине тат; подрезать волосы çӳсе кĕскет; 2. что, чего, разг. (нарезать дополнительно) тата кас, касса çитер; 3. что (срезать, разрезать снизу) касса уйăр (е ил); подрезать дёрн çерем касса ил; ◇ подрезать крылья см. крыло.

подрубить

сов. что 1. (надрубить снизу) тĕпĕнчен (е айĕнчен, кутĕнчен) кас (е тат), касса яр; 2. что (укоротить) касса кĕскет; 3. что, чего, разг. (нарубить дополнительно) тата кас, касса çитер.

подточить

сов. 1. что шĕвĕртерех (е çивĕчрех) ту; подточить карандаш кăранташа шĕвĕртерех ту; 2. что çи, çисе яр, кăшласа тат; дерево, подточенное короедом шĕкĕ çинĕ йывăç; 3. что (размыть) çи, çисе кай; река подточила берег шыв çырана çисе кайнă; 4. кого-что, перен. хавшат; болезнь подточила здоровье чир сывлăха хавшатнă.

поквитаться

сов. разг. 1. (отдать долг сполна) илнине тавăр, парăм тат; 2. перен. (отомстить) тавăр.

покрыть

сов. 1. кого-что вит; хупла, ⸗ла, [⸗ле]; покрыть ребёнка одеялом ачана утиял вит; покрыть попоной ашăкла; покрыть дёрном çеремле; 2. что (обить) вит, сап; покрыть тёсом чус вит; покрыть дом дранкой çурта тĕренче вит; покрыть стул сукном пукан çине пустав çап; 3. что пус, хупла, карса ил, хупласа ил; облака покрыли небо тӳпене пĕлĕтсем хупласа илчĕç; пыль покрыла стол сĕтеле тусан пуснă; поля покрыл снег уй-хире юр витсе хучĕ; 4. что (закрасить, образовать слой вещества) сарла, ⸗ла [⸗ле], вит; покрыть лаком лакпа сăрла; покрыть медью пăхăрла; 5. что (оплатить) тӳлесе тат, сапла; покрыть расходы тăкаксене сапла; 6. что (заглушить — о звуках) хупла, çĕнтер; покрыть все голоса пур сасăсене те хупла; 7. что (преодолеть какое-л. расстояние) кай, тух, ирт; покрыть пять километров пилĕк çухрăм кай; 8. кого (случить с самцом) йăх, чуптар; 9. что, перен. (скрыть, напр. проступок) пытар вит; покры вину айăпа пытар; 10. что тул турт, туллат, турттар, сăр; покры шубу сукном кĕрĕке пустав сăр; покрыть позором кого-что-л. намăса кĕрт, ят яр (е çĕрт); покрыть славой чапа кăлар; покрыть тайной пытар, пĕлмелле мар ту.

помолвить

сов. кого, уст. хĕр çураç, сăмах тат.

поперёк

нареч. и предлог с род п. урлă; класть поперёк урлă хур; поперёк дороги çул урлă; ◇ вдоль и поперёк арăш-пирĕш, урлă-пирлĕ; исходить что-л. вдоль и поперёк урлă та тăрăх çӳресе çаврăн; стоять поперёк дороги кому-л. çул тат, хирĕç тăр; встать поперёк горла пыра лар.

попилить

сов. что и без доп. (пилить некоторое время) тат (пăчкăпа), татса ил (пĕр хуша); попилить дрова кăштах вутă тат.

пополам

нареч. çурмалла, вăтаран, çурмаран; разорвать (или разрезать, распилить) пополам вăтаран тат; купить пополам çурмалла ил.

порвать

сов. что 1. (разорвать) тат, çур, çурса пăрах (е тăк); порвать рубаху кĕпене çурса пăрах; 2. перен. (прекратить связь) хутшăнми пул, çыхăнăва тат (е çухат, пĕтер), сивĕн; порвать связь çыхăну çухат; порвать дипломатические отношения дипломати çыхăнăвне тат.

посчитаться

сов. 1. разг. (рассчитаться) тӳле, тат, тӳлесе тат; 2. (свести счёты) тавар; 3. (принять в расчёт, во внимание) шута (е хисепе) ил, уя, пăх; ни с кем не посчитаться никама та пăхса ан тăр.

пощипать

сов. что, чего чĕпĕт, тат, чĕпĕте-чĕпĕте ил; пощипать траву курăк чĕпĕткелесе çӳре; пощипать перья тĕк тат.

преградить

сов. что пӳл, картла, чар, пӳлсе (е чарса) хур; преградить путь çула тат; вешние воды преградили дорогу çурхи шывпа çул татăлнă.

прекратить

сов. что и с неопр. чар, чарăн, пĕтер, тат, пăрах, чарса (е пĕтерсе) ларт; прекратить знакомство сивĕн; прекратить разговор калаçма чарăн; прекратить работать ĕçлеме пăрах; прекратить сношения çыхăну тат.

прервать

сов. 1. что чар, чарăн, пăрах, пăс, тат; прервать разговор калаçăва чар; прервать переписку çыру яма пăрах; прервать связь çыхăну тат; 2. кого и без доп. (перебить речь) чар, пӳл, пӳлсе хур; прервать лектора вопросом лектора ыйту парса пӳл.

пропилить

сов. что касса тат, касса кăлар, татса çитер, çур, çурса çитер (пăчкăпа).

прорвать

сов. что 1. (разорвать) çур, шăтар, çĕт, тат, çурса пăрах (е яр); 2. (напором воды) тат, çур, шăтар, татса (е çурса, шăтарса) кай; вода прорвала плотину шыв пĕвене татса кайрĕ; 3. воен. татса кĕрсе кай; прорвать линию обороны неприятеля тăшман оборонине татса кĕрсе кай.

разделаться

сов. разг. с кем-чем 1. (освободиться от чего-л.) хăтăл, татăл, пушан; разделаться с долгами парăмсене тат; 2. (расправиться) тавăр, татăл; хĕне, ват; я вот с тобой разделаюсь! эп сана тавăратăп ак!

размыть

сов. что çи, çисе тат, çисе кай, иш, ват, çур, çыр; река размыла берег шыв çырана çисе кайнă.

разомкнуть

сов. что 1. уйăр, уйăрса яр, тат; уç; разомкнуть рот çăвара уç; 2. воен. сайралат, сайран тăр; разомкнуть строй строя сайралат.

разорвать

сов. 1. что çур, вакла, тат, чĕрсе (е татса, çурса) пăрах, çурса яр; разорвать письмо çырăва çурса пăрах; 2. кого-то (взрывом разнести на части) çурăлса кай, çурса пăрах; котёл разорвало хуран çурăлса кайрĕ; 3. кого (растерзать) çурса тăк, туртса çур, тăлпала; волк разорвал овцу кашкăр сурăха çурса тăкнă; 4. что, перен. хутшăнма пăрах, тат, пĕтер, тытма пăрах; разорвать дипломатические отношения дипломати çыхăнăвĕсене тат; ◇ чтоб тебя разорвало! бран. тĕп пул!, аçа çапасшĕ!

разочаровать

сов. кого шанчăка çухат, кăмăла сивĕт, ĕмĕте тат; разочаровать друзей туссен ĕмĕтне тат.

разрешить

сов. 1. что и с неопр. (позволить) ирĕк пар; разрешите закурить? туртма ирĕк парсамăр?; 2. что (найти правильный ответ) тат, уç, татса пар, уçса пар; разрешиь проблему ыйтăва татса пар; 3. что (устранить) сир, сирсе яр; пĕтер; разрешиь противоречия хирĕçӳлĕхсене пĕтер; ◇ разрешите? юрать-и?

разрубить

сов. кого-что касса тат, касса вакла, вакла, тура; разрубить дерево йывăçа касса тат; разрубить мясо аш вакла.

разъединить

сов. 1. кого-что уйăр, тат; разъединить провода пралуксене уйăр; нас разъединили (по телефону) пире татрĕç (телефонпа калаçнă чух); 2. уйăр; судьба разъединила их шăпа вĕсене уйăрнă.

расквитаться

сов. разг. 1. (расплатиться) татăл, тӳлесе тат; 2. (отомстить) тавăр.

распилить

сов. что пăчкăпа çур, пăчкăпа тат.

рассечь

сов. 1. кого-что (разрубить) каcса тат; рассечь узел тĕвве касса тат; 2. что (поранить) суранлат, касса пăрах; 3. что (разделить надвое) уйăр, пайла; шоссе рассекло лес на две части шоссе вăрмана икĕ пая уйăрнă; 4. что (прорезать, разделить) касса çур (сăм. шыва).

рассчитаться

сов. 1. с кем-чем и без доп. (расплатиться) тӳлесе татăл; рассчитаться с долгами парăмсене тӳлесе тат; 2. с кем, разг. (отомстить) тавăр; я ещё с тобой рассчитаюсь! эп сана тавăратăпах!

расчесать

сов. что 1. (причёсывая, расправить) тура, уç, тураса уç (е якат); 2. (чесанием разделить на нити) шăртла, шăртласа якат; расчесать кудель сӳс шăртла; 3. (расцарапать) чавса пĕтер, хыçса тат.

расчёт

ж. 1. по гл. рассчитать; ошибка в расчёте шутланă чух пулнă йăнăш; правильный расчёт тĕрĕс шутлани; 2. (уплата) расчёт, тӳлени, тӳлесе татни; произвести расчёт тӳлесе тат; 3. (увольнение) ĕçрен тухни, ĕçрен кăларни, расчёт; получить расчёт расчёт ил, ĕçрен тух; дать расчёт расчёт пар, ĕçрен кăлар; 4. перен. (расправа) тавăру тавăрни; 5. (намерение, предположение) шут, шутлани; мои расчёты не оправдались эпĕ шутлани пурнăçа кĕмерĕ; 6. разг. (польза, выгода) усă, пайта; мне нет расчёта ехать туда мана унта кайни усă кӳмест; 7. (бережливость) тирпейлĕх, тирпейлĕ тытни; жить с расчётом тирпейлĕ пурăн; 8. воен. расчёт; орудийный расчёт тупă расчёчĕ; ◇ в расчёте с кем-л. татăлнă, тӳлесе татнă; из расчёта шута илсе, шутĕнчен.

рвать

несов. 1. что (выдёргивать) кăкла, тăпăлтар, кăкласа (е тăпăлтарса, туртса) кăлар; рвать зубы шăл кăлар; 2. что (срывать) тат, пуçтар, сăптăр; рвать цветы чечек тат; 3. кого-что (разрывать) çур, чĕр, тат, çĕт; 4. что, разг. (взрывать) сиктер, çĕмĕр; рвать лёд пăр çĕмĕр; 5. что, перен. тат, çухат, пĕтер; рвать отношения хутшăнусене пĕтер; 6. что, безл. (о дёргающей боли) хытă ырат, вăйлă ырат; рвать на себе волосы см. href='/s/волос'>волос; рвать и метать хытă тăрăхса кай.

сбить

сов. 1. что (сшибить) çапса ӳкер (е сирпĕт, тат), шаккаса ӳкер (е кăлар); сбить яблоки с ветки панулмисене турат çинчен çапса ӳкер; сбить замок с двери алăк çăрине çапса сирпĕт; сбить с бочки обручи пичке кăшăлĕсене шаккаса кăлар; сбить человека с ног çынна çапса ӳкер; 2. кого-что (заставить упасть, подстрелив) персе ӳкер (е антар) (кайăка, самолёта); 3. кого (выбить с занимаемых позиций) хĕссе (е çапса) кăлар (тăшмана); 4. что (стоптать) чалăштарса яр (пушмак кĕлине); 5. кого-что (повредить) хуçса (е çĕмĕрсе, шăйăрса) пăрах; сбить холку лошади лаша ӳрчине шăйăр; 6. кого-что (запутать) пăрса (е аташтарса, пăтратса) яр; с дороги çултан аташтарса яр; сбить с пути çултан пăрса яр, аташтар; 2) перен. тĕрĕс çултан пăрса яр, йĕркерен кăлар; 7. что (добиться резкого уменьшения) чакар, ӳкер, пĕчĕклет; сбить температуру температурăна чакар; сбить цену хакне ӳкер; 8. что (сколотить) ту, çапса ларт, хĕстер; сбить ящик ещёк ту; сбить полы урай хăмисене хĕстер; 9. кого-что, разг. (собрать вместе) пух, пĕрлештер; сбить бригаду бригада пух; 10. что (сбивая, сгустить) лака, пăтрат; сбить желтки çăмарта сарри лăка; сбить масло çу ӳкер; ◇ сбить спесь (или гонор, форс) пусăрăнтар, çунаттине хуçса яр; сбить шерсть çăм таптар; сбить с толку арпаштарса яр.

свести

сов. 1. кого-что (вниз) çавăтса ан (е антар); свести корову к воде ĕнене шыв хĕррине çавăтса ан; 2. кого-что (увести на другое место) пăр, пăрса кăлар, илсе тух; свести лошадь с дороги лашана çул çинчен пăр; 3. кого-что, разг. (отвести) (çавăтса) кайса яр, леçсе яр, илсе кай; свести детей в ясли ачасене яслине кайса яр; 4. кого-что, разг. (привести в одно место) пухса кил, ертсе кил; 5. кого-что с кем-чем, разг. (помочь встретиться) тĕл пултар, пĕрлештер, паллаштар; 6. что кем, разг. (установить знакомство, дружбу и т. п.) : свести дружбу туслаш; свести знакомство паллаш; свести компанию ерсе кай, пĕр ушкăн пул; 7. что (сдвинуть, соединить) пĕрлештер, пĕтĕçтер, сыпăнтар, хĕстер; свести доски пола урай хăмисене хĕстер; 8. что, спец. (завершить постройкой) тăрла; свести кровлю тăррине тăрла (вит); 9. обычно безл. что (скорчить; сжать) туртса (е хуçлатса) ларт (шăнăр); 10. кого-что во что (соединить вместе, в одно целое) (пухса) пĕрлештер; 11. что (обобщить, подытожить) пĕрлештер, пĕтĕçтер, шутласа (е танлаштарса) пăх; свести расход с приходом тăкакĕпе тупăшне танлаштарса пăх; 12. что к чему, до чего, на что (сокращая, довести до чего-л.) çитер, чакар, чакарса (е пĕчĕклетсе, сахаллатса) çитер, хăвар; свести расходы к минимуму тăкаксене май пур таран чакар; 13. что (направить — о разговорах, мыслях) илсе пыр, парса яр, куçар (калаçăва); 14. что (перерисовать) куçар, куçарса (е йĕрлесе) ӳкер; 15. что (вывести, устранить) яр, кăлар, пĕтер, тасат; свести пятно вараланчăк вырăна яр; ◇ свести концы с концами вĕçрен вĕçе çитер (е çыхăнтар); свести с ума ăсран кăлар, ухмаха ерт; свести счёты с кем-л. 1) (о денежных расчётах) тӳлесе тат, татăл; 2) (отомстить) тавăр.

сговориться

сов. 1. (условиться) килĕшсе калаçса татăл, сăмах тат; 2. (достигнуть взаимопонимания) ăнлан (пĕр-пĕрне) çураç, килĕштер.

сечь

несов. 1. кого-что (рубить) тура, вакла, кас, касса тат, тӳ; сечь мечом хĕçпе вакла; сечь капусту купăста ту; 2. что (обтёсывать, высекать) чутла, касса кăлар; сечь камень чул чутла; 3. что (выдалбливать на камне, дереве) касса çыр; 4. кого (наказывая) çаптар, кас, кастар (саламатпа, хулăпа); 5. (о дожде, ветре) кас, çап; дождь сечёт в лицо çумăр питрен касать.