Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

ан

2.
идти, приходить, приезжать (в направлении сверху вниз)
пирĕн пата анăр каçхине! — приходите вечерком к нам! (обращение к живущим на более возвышенном месте)

анлăлат

1.
ширить, делать более широким, просторным
алăк анине анлăлат — расширить дверной проем

ансатлан

1.
облегчаться, становиться более легким
ĕç ансатланчĕ — работа стала более легкой

ансатлан

2.
упрощаться, становиться более простым
задача ансатланчĕ — задача упростилась

ансатлат

2.
упрощать, делать более простым
ансатлатнă меслет — упрощенный способ

ансăрлан

1.
сужаться, становиться более узким
ансăрланса пыр — постепенно сужаться
ансăрланса юл — чересчур сузиться, стать совсем узким

ансăрлат

сужать, делать более узким
ансăрлатса яр — обузить, сделать чересчур узким
кĕпене кăшт ансăрлатас пулать — рубашку нужно немного сузить

аслан

1.
расширяться, увеличиваться в ширине, в объеме
становиться более широким, просторным
шăтăк асланчĕ — отверстие расширилось
асланса пыр — расширяться (постепенно)

аслăлан

1.
расширяться, увеличиваться в ширине, в объеме,
становиться более широким, просторным
шăтак аслăланнă — отверстие расширилось
кăмакана пăссан, пӳрт аслăланчĕ — печку сломали, и изба стала просторней

аслăлан

2.
возрастать, расширяться, укрупняться,
становиться более крупным, масштабным
производство талккăшĕсем аслăланчĕç — производственные площади расширились

аслăлат

1.
расширять, делать более широким, просторным
цехсене аслăлат — расширять цеха

аслăлат

2.
расширять, укрупнять, делать более крупным, масштабным
производствăнна аслăлат — увеличивать масштабы производства

вашăклат

делать пологим, отлогим, покатым, наклонным
канав хĕррисене вашăклатса тух — сделать более пологими откосы канавы

вăйлан

3.
усиливаться, крепчать
становиться более сильным, крепким, значительным
çил вăйланать — ветер крепчает
кăнтăрла шăрăх вăйланать — днем жара усиливается

вăрахлат

1.
замедлять, делать более медленным
машина хăвăртлăхне вăрахлат — замедлить ход машины

вăрахлат

3.
ослаблять
приглушать, делать более тихим, слабым
сасса вăрахлатса калаç — говорить приглушенным голосом

вăрăмлат

2.
продлевать, делать более длительным, продолжительным
отпуска вăрăмлат — продлить отпуск
станок ĕмĕрне вăрăмлатни — продление срока службы станка

виççĕр

числ. колич.
триста
трехсот-
хулара виççĕр çурт — в городе триста домов
ку йывăç виççĕртен иртнĕ — этому дереву более трехсот лет
виççĕр çулхи — трехсотлетний

витĕмлентер

2.
делать более влиятельным

вичкĕнлен

2. перен.
обостряться, становиться более острым, чутким
хăлха вичкĕнленчĕ — слух обострился

вичкĕнлет

2. перен.
обострять, делать более острым, чутким (напр. зрение, слух)

илемлен

становиться красивым
хорошеть
хĕрача илемленнĕ — девочка стала красивой
хула илемленсех пырать — город становится все более красивым

калпак

1.
головной убор облегающего типа,
перевод зависит от контекста:
колпак, капор, чепец, шапочка, шапка т. ыт.
ача калпакĕ — (детский) чепчик
çыхнă калпак — вязаная шапочка (женская)
хĕр калпакĕ — старинный свадебный головной убор девушек в виде длинного мешочка
шерепеллĕ калпак — колпак с кисточкой
ман пуçăмри шур калпак мамăклăрах пулинччĕ — фольк. если бы белая шапочка на мне была еще более пушистой
Пĕр калпак айĕнче çичçĕр касак. (Мăкăнь). — загадка Под одной шапкой — семьсот казаков. (Головка мака).

капмарлан

1.
становиться массивным, грандиозным, величественным
çывхарнă çемĕн тусем капмарланса пыраççĕ — по мере приближения горы становятся все более величественными

кăткăслан

1.
усложняться, становиться более сложным
техника кăткăслансах пырать — техника все усложняется

кăткăслан

2.
осложняться, становиться более трудным
лару-тăру кăткăсланчĕ — положение осложнилось

кăткăслат

2.
усложнять, делать более сложным
задачăна кăткăслат — усложнить задачу

луччĕ

2.
еще (более)
кун пек пире луччĕ лайăх — так нам еще лучше

нумайраххăн

в болыпем количестве
большими дозами
купăста калчине нумайраххăн шăвармалла — капустную рассаду следует поливать более обильно

нуша

4.
потребность, надобность, нужды
халăх нушине туллинрех тивĕçтер — более полно удовлетворять потребности народа

пар

7.
продавать, отдавать, уступать (за какую-л. цену)
йӳнĕпех паратăп — отдаю дешево, по дешевке
хакне катса пар — сбавить цену, уступить по более дешевой цене

пуянлат

2. перен.
обогащать, делать более богатым
пĕлӳсене пуянлат — обогатить свой знания
чĕлхене пуянлат — обогатить язык

сакăлталан

2.
становиться обрывистым, крутым
çырма сакăлталанса пырать — овраг становится все более обрывистым

сĕвеклен

становиться отлогим, пологим, покатым
тусем сĕвекленчĕç — горы стали более отлогими

сивĕреххĕн

1.
холоднее, более холодно, морознее
çил сивĕреххĕн вĕре пуçларĕ — ветер становится все холоднее и холоднее

сумлă

3.
ценный, дорогой, дорогостоящий
сумлăрах япаласем — более ценные вещи

тата

2.
еще, еще более
тата хытăрах кала — сказать еще громче
пуласси тата лайăхрах — будущее еще более прекрасно

тăтăшлан

2.
учащаться, становиться более частым
çумăр тăтăшланчĕ — дожди стали идти чаще

тĕрекле

2.
укреплять, закреплять, делать более крепким, прочным, устойчивым
пӳрт таканĕсене тĕрекле — укрепить стропила избы

тĕреклет

1.
укреплять, закреплять, делать более крепким, прочным, устойчивым
çыран хĕррине тĕреклет — укреплять берега

тухăçлан

1.
становиться более урожайным, продуктивным
тырпул сорчĕсем тухăçланчĕç — сорта зерновых культур стали более урожайными

тухăçлан

2.
становиться более плодородным (о почве)

тухăçлан

3.
становиться более производительным, эффективным
ĕç мелĕсем тухăçланчĕç — трудовые приемы стали более производительными

тухăçлан

4.
становиться более прибыльным, доходным, рентабельным

тухăçлантар

1.
делать более урожайным, продуктивным, повышать урожайность, продуктивность

тухăçлантар

2.
делать более плодородным, повышать плодородие
имçам çĕре тухăçлантарать — удобрения повышают плодородие земли

тухăçлантар

3.
делать более производительным, эффективным, повышать производительность, эффективность
ĕçе тухăçлантарса пыр — повышать производительность труда

тухăçлантар

4.
делать более прибыльным, доходным, рентабельным, повышать прибыльность, доходность, рентабельность

урăх

3.
более, больше
еще
вăл урăх килмест — он больше не придет
пӳртре урăх кам пур? — кто есть еще в доме?

хаклан

дорожать, становиться дороже, подниматься в цене
хакланнă çемĕн хаклан — дорожать все более и более, дорожать и дорожать
хакланса кай — вздорожать, подняться в цене

хаклат

удорожать, делать более дорогим, поднимать, повышать цену
хаклатса яр — сильно повысить, взвинтить цены

халиччен

2.
к настоящему времени, моменту
уже
халиччен вăл çĕр роль те ытла вылянă — к настоящему моменту он сыграл более ста ролей
пуйăс халиччен кайнă пулĕ — поезд, наверное, уже ушел

хăватлантар

2.
делать более крепким
делать более острым
эрехе спирт хушса хăватлантарни — крепление вина спиртом

хăвăртлан

возвр.

1.
ускоряться, убыстряться, становиться более быстрым, прибавлять в скорости
кĕвĕ хăвăртланчĕ — темп мелодии стал быстрее
çумăр хыççăн курăк ӳсĕмĕ хăвăртланчĕ — после дождей рост трав ускорился
хăвăртланса пыр — ускоряться постепенно

хăвăртлан

2.
учащаться, становиться более частым
юн таппи хăвăртланнă — пульс участился

хăюлантар

придавать смелости, решимости, делать более смелым, решительным
малтанхи çитĕнӳ ăна хăюлантарчĕ — первый успех приободрил его, придал ему смелости

хыт

6.
становиться более строгим, жестким
вĕренме кĕмелли условисем хытрĕç — условия приема на учебу стали более жесткими

хытар

3.
делать более строгим, жестким
дисциплинăна хытар — укреплять дисциплину
конкурс условийĕсене хытар — сделать условия конкурса более жесткими
хытарса кала — строго-настрого предупредить

шултралан

II. перен.
становиться грубым, развязным, неприличным
сăмах-юмах шултраланать — разговор становится более резким

шултралат

укрупнять, делать более крупным, большим
ваак фермăсене шултралат — укрупнять мелкие фермы

ытла

3.
больше, более
вунă çухрăм ытла — более десяти километров
ытларан ытла — все больше и больше
пуринчен ытла — больше всего
нимрен ытла — больше всего

ытларах

1.
больше, более всего
вăл ытларах калаçать — он говорит лишнее
эпĕ ытларах халăх юррисене кăмăллатăп — мне больше всего нравятся народные песни

ӳсĕмлет

2.
повышать производительность
ĕçе ӳсĕмлет — сделать труд более производительным

çăмăлраххăн

1.
более живо, живее, проворнее
çăмăлраххăн çаврăнкалăр! — двигайтесь поживее!

çывăхлан

1.
приближаться, становиться более близким (в пространстве и во времени)

çывăхлат

1.
приближать, делать более близким
çĕнĕ çул пирĕн хуласене çывăхлатрĕ — новая дорога сократила расстояние между нашими городами

чĕрт

5. перен.
живить, оживлять, содействовать более живой деятельности чего-л.
кружок ĕçне чĕртсе яр — оживить работу кружка

нумай

◊
нумай пулать — давно
вал кунта килни нумай пулать ĕнтĕ — он давно уж приехал сюда
нумай пулмасть — недавно
нумай пулмасть пирĕн хулана космонавтсем килсе кайрĕç — недавно в наш город приезжали космонавты
нумай пулсан — самое большее, не более чем...

Чăвашла-вырăсла словарь (1919)

пар

давать
сулить
задать
пама пул — сулить
тарçуна памалла укçана катса памарăн-и? — не удерживал-ли платы у своего работника? памашкăн ыйтма та çук — у того, кто не дает, нечего и просить
хăй памана памасан та пырать — тому, кто сам не дает, можно и не дать
ĕç панă — задали работу
виçсе пар — отвесить
кайалла тавăрса пар — возвратить
качча пар — выдавать замуж
уйăрса пар — наделить
Петĕртен парса йанă — послал с Петром
суса пар — отсчитывать
парассăма парса пĕтертĕм — я оплатил свой долг
парăм — долг
парăма кĕр — в долг взять
парăмлă — должный; должник
парăн — подчиняться, повиноваться, сдаваться, уступать
çулталăк ытла парăнмасăр тăнă — не сдавались более года
тĕрлĕ йĕрĕхсене хисеплесе вĕсене парăнса пурăнаççĕ — почитают различных йĕрĕхов и весьма к ним привержены
ăна парăнтама çук — его не подчинить
парне – жертва; подарок

сахал

малый; недостаточный; мало, недостаточно; сахаллăн – понемногу, помаленьку; есир сахаллăн – вас мало; сахаллан – убывать, сбывать; сахаллат – убавить; уменьшить; сливать; сире сахалпа çитес çук – сахалтан та сире пĕр пăт кирлĕ – вам небольшого количества хватит; самое меньшее вам нужно пуд; сахалтараххăн – более незначительными количествами; несколько (слишком) малыми количествами.

164 стр.

çирĕплен

укрепиться; стать более твердым.

195 стр.

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

сапăм

(-бы̆м), пространство между двумя бороздами шириною не более 4 метров. Нюш-к.

сентел

(_сэн'д'эл'), материя красного цвета, кумач. Шибач. Ходар. Вĕт сентел, более тонкий кумач. Абаш. Сентел = хăмач çип пирри, хĕрлĕ. Б. Яныши. † Пасар витĕр тухрăмăр, сентел çинчен куç каймарĕ. Сорм-Вар. † Сакки (лавка там) сентел, терĕçĕ, ларса пăхма юрĕ-ши та? М. Тув. † Сарă вăрăм хĕрсене сентел масмак килĕшет. Атмал-к. † Мĕлĕш хĕрĕ мĕшĕлти, мĕшĕлтетсе тухиччен сентел масмак тумалла. ЧП. Сентел сапак. Слеп. Сентел çоха. Шорк. Сентел (сентел кĕпе), ситец. Коракыш. † Сентел сăнĕ пек, сăнăм пур, Аптул тутар кулли пулч. Макс. Чăв. К. I, 83. Сентел масмак тăватьчĕ. Срв. Сантал.

сӳпĕлтет

(_сӳ_бэ̆_лдэ_т), болтать, плести вздор. См. сутăльтет. Чем люди живы. Çитĕ ĕнтĕ сӳпĕлтетме. Янтик. Мĕн сӳпĕлтетен çак эс? Хăв пĕлместĕн, çапах сӳпелтетен? (Более относится к детям, когда они начнут лепетать что-нибудь ложное). N. Мĕн сӳпĕлтетсе тăратăн? Что ты мелешь вздор.

сăмах

(сы̆мах, сŏмах), слово. Байгул. Пурне те пĕр сăмах хăвармасăрах вулаттăм. Букв. Пĕлмен — пĕр сăмах, пĕлтĕн — çĕр сăмах, теççĕ. Ib. Ут вĕçерĕнет — тыттарать, сăмах вĕçерĕнет — тыттармасть. Ib. Пысăк сăмах каличчен, пысăк чĕлĕ çăкăр тыт. Дик. леб. 43, Чĕлхӳ çинчен ĕçĕрĕннĕ чи малтанхи сăмахăвах пиччӳсен чĕрине хĕç пек витĕр касса тухĕ. Г. А. Отрыв. Тĕплĕнех ыйтса, сăмахран сăмахах (слово за словом) çырса пытăм. Регули 1094. Вăл сăмахсам çине пит çиленчĕ вăл. N. Кунти сăмаха çырма юрамасть. СТИК. Вăл сăмаха пĕр шухăшламасăр персе ярат (необдуманно, опреметчиво говорит). Ib. Сăмаха çăтать. Проглатывает слова. Сред. Юм. Сăмаха тӳр перет: 1) нераспространяется в разговоре, а говорит лаконически; 2) не разборчивый в словах: что придет в голову, то и скажет. КС. Сăмахпа кас, резать на словах. С. Айб. † Эпир тăванпа тăван калаçнă чух сăмах сайран сахăр тути пур. N. Куллен пĕр сăмах вĕренеттĕр калаçма (ребенок). Альш. Вăл кирек епле сăмахăн та майне тупат (знает, куда отнести слово). Ib. Сăмах илемне кӳрет. Красноречиво говорит. Ib. Каланă сăмахне суяна хăвармас. Он исполняет сказанное. N. Çак сăмахсемпе сыв пула тăрăр. (Из письма). Якейк. Сăмах куçа кĕмеçт, тĕтĕм куçа кĕрет. Ст. Чек. Сăмахран тухнă, унтан-кунтан мар. Синьял. † Вăта пурнери кĕмĕл çĕрĕ пурне вĕçне тăрса юлчĕ, чун савнипе пуплесси виç сăмах вĕçне тăрса юлчĕ. Ачач 510. Сăмах чĕлхе вĕçнех тухса тăнăччĕ. Çук. Пулаймарĕ вĕт. N. Çĕнĕ сăмахсем, неологизмы; ют чĕлхерен кĕнĕ сăмахсем, варваризмы. Кивелсе, тухса ӳкнĕ сăмахсем, архаизмы. N. Сăмах вĕçĕнчен (в конце концов) çапла калар N. Вырăс сăмахĕллĕ халап. N. Мĕн сăмаха килет? Что значит, как сказать по-другому? N. Хлеб тенĕ сăмах чăвашла мĕн сăмаха килет? Истор. Вĕсене сăмах уçса калама та паман (не давали вымолвить слово). N. Анчах ĕлĕк чăвашсем шкулĕсем çинчен сăмах та уçтарасшăн пулман (не давали раскрыть рта). Ачач 104. Курсассăн, пĕр сăмах та уçмĕ-ши мана? || Разговор, беседа. Чăв. й. пур. З2. Хăй калаçма, сăмаха пит ăста пулнă (говорить был мастер). N. Сăмахра хăйне йăваш тытатьчĕ. В разговоре был смирен. N. Вăл çын сăмахăн вĕçне-хĕрне пĕлмес (говорит необдуманно, не думая о последствиях). Орау. Кайăр, кайăр часрах, кунта пирĕн сăмах пĕтмĕ (здесь всего не переговорить, конца не будет). Шибач. Сăмах çавăрма пĕлимаçт. Ib. Сăмах çавăрса поплимаçт. Сред. Юм. Сăмаха пит ваклать, говорит много, со всеми подробностями. Ib. Сăмаха сĕрет анчах. Разговаривает бестолково. Ib. Сăмаха тытмастăн (каламалла мар сăмаха та çынна калакана калаççĕ). N. Сăмаха тытмас, пробалтывается. Ст. Чек. Сăмаха тытса пăхса калаç. Говори осторожно. Ib. Пирвай чăваш сăмах пуçламăшĕ — сывлăх çинчен пĕлет: сыв-и, аван-и? Якейк. Эп сăмах ваклакан çын-и-ке, сăмах ваклакан-çын сана тем те топса парĕ. ТХКА 25. Майпе, сăмах çаврăннă майĕпе кăна, мĕншĕн мана ятланине каласа памашкан шутлатăп эпĕ. Ск. и пред. чув. 60. Пăртак ларсассăн, сăмах майĕпе Янтрак мухмăр уçма эрех ыйтрĕ. N. Çавăн урлă сăмах майĕпе эсĕ çта, епле, мĕн ĕçлесе пурăннине ытса пĕлтĕм... N. Çынсем калаçнă чух, вĕсен сăмахне пӳлмен-и? Хора-к. Пирн арăм вониккĕ, воник çĕрĕн олахра, яшă ача хошшинче, пăшă-пăшă сăмахра. Чураль-к. Сăмахран полсан, эп çын айне йолаканни мар вара. Расск. Ку иккĕмĕш тарçи сăмахĕ çинех тата виççĕмĕш тарçи чупса та çитнĕ. КС. Сăмах çине килтĕн. Легок на помине. Сред. Юм. Тин сана тапратнăччĕ-ха, сăмах çинех пôлтăн. Яргуньк. Кам ман(а) хирĕç сăмах хушать? Кто со мною может поговорить (или: поговорит). Ст. Чек. Каяллах сăмах айне пулчĕ, хайхине парччĕ. Мы опять уклонились от главной темы разговора, дай-ка ту вещь, о которой шла речь. Юрк. Сăмах çукран сăмах туса, хайласа пĕр-пĕр ытти япаласем çинчен тапратса калаçа пуçлаççĕ. Ильм. Чипер пурăнăр, килти сăмаха яла кайса ан калăр, ялти сăмаха киле килсе ан калăр. (Из наставления новобрачным, произносимом родителями жениха). Яргейк. Ялти халап ялтах юлтăр, килти сăмаха яла ан кăлар, теççĕ (различие между словами „халап“ и „сăмах“). Ходите во свете. Акă сăмах çине килнĕ чух калам... N. Каласа хурас терĕм те пĕре (хотел задеть его на словах), сăмах айне пулса карĕ (или: пулчĕ т. е. не успел во время сказать), тепре тапратмарăм. Орау. Темскер каласшăнччĕ эп, сăмах айне пулса карĕ. || Пересуды, сплетня. С. Дув. Кĕтӳ хăван арăмсен мĕншĕн сăмах пĕтмест-ши? N. Лайăх утсем юртат — çулсем юлат, пирĕн савни каят — сăмах юлат. Ск. и пред. 8. Халăх шав-шавĕ пĕр вĕçлĕ, шав-шав сăмахĕ çĕр тĕслĕ. Т. VI. 47. Çын сăмах(ĕ) тăрăх ан кай. (Из моленья). Ала 72. † Ырă пике пек хĕрне сăмах хыççăн çухатрăн. (Плач невесты). Байгл. † Сăмах хыççăн çӳресе пуçăм шыва юхайрĕ. (То же). Ст. Шаймурз. † Тусăм! пире кăçал мĕн пулчĕ, хушăмăрта сăмах вылярĕ. || Слух, молва. N. Мĕн сăмах илтĕнет? Çĕнĕрен халапсам мĕн вулаççĕ? Орау. Вăл сăмах пĕтĕм яла сарăлнă. Распустили слух по всей деревне. || Бранное слово, брань. Якейк. Ялти сăмах пире тивет (нас бранят). Ib. † Пирĕн çони çонатлă, çитмен çĕре çитерет, илтмен сăмаха илттерет. С. Айб. † Тусăм, çын сăмахпе ан сивĕн, хамран сăмах илтсен тин сивĕн. Трхбл. † Çын сăмах(х') хыççăн кайса ан сивĕн, хамран сăмах-сăмах илтсен тин сивĕн. (Сăмах-сăмах — это двойное употребление [повторение] выражает упорное повторение чего-либо. Сăмах — неприветливое, враждебное слово). Изамб. Т. Пирĕн ялсем вĕсене сăмахпа пустараççĕ (аптăратаççĕ). N. Е сăмахĕ айне кĕнĕ пулсан. Пазух. Атăксенĕн хĕрĕсем пирĕн сăмах айĕнче. N. Атте мана савмарĕ, сăмахпала çӳретрĕ, анне мана пит саврĕ, пушмакпала çӳретрĕ. Сунчел. † Ăçта çӳресен те лайăх çӳре, сăмах ан ил, тăван, ху çине. N. Ху çын аллинчен пăхакан пулăн, сăмахсăр татăк çăкăр та çиеймĕн. Чăв. к. † Çичĕ ют килне кайсассăн, сăмах айĕнче пурăнатăп. (Хĕр йĕрри). Ib. † Аттепеле анне хушшинче пĕр сăмахсăр пӳме ӳстертĕм. Трхбл. † Çакă атте-анне килĕнче пĕр сăмахсăр пӳме ӳстертĕм. (Сăмахсăр ӳстертĕм — япала, т. ыт. те — означает чистоту, свободную от всяких неприятностей; сăмахлă, спорный, а более всего = ылханлă, кĕвĕçлĕ). Собр. † Çичĕ ютран сăмах килсессĕн, пирĕн хута кĕрес çыннăм çук. Сред. Юм. Сăмах айĕнче порнас полать çав. Приходится терпеть брань, ругань. АПП. † Манăн кăмăл пит çемçе, çичĕ ют сăмахне йăтас çук. || Упрек. Бюрганский. Эпир уншăн кӳршĕ-аршăсенчен темĕн чухлĕ сăмах та илтнĕ пуль та, çапах та тытăнмастăпăр (т. е. не принимаемся за чӳк). N. Сăмах тĕкет. Упрекает. Изамб. Т. Халех сан пирки сăмах илтсе вырт. Уже с столь младых лет ты навлекаешь на нас чужие покоры. N. Çын сăмахĕ айĕнчен кăларăп. || Ссора. Ст. Шаймурз. † Эпир савнисемпе пурăннă чух хушăмăртан сăмах тухминччĕ. || Речь. Кан. Сăмахсем тухса каларĕç. Туй. Кашни кĕмессерен мăн-кĕрӳ сăмах калать: вăл йăнăшас пулмаст, йăнăшсан, ăна пырса хăлхаран тăваççĕ. N. Вăл вăрăм сăмах каларĕ. || Уговор. N. Ку ĕç сăмах çинче тĕрĕс тăмалла пултăр, тесе, пригăвăр тăвас тенĕ. N. Унта вĕсем пуху мĕн шухăшланине çырас терĕç. Пуху хăй сăмахĕ çинче тăрать. || Совет, мнение. Юрк. Унăн сăмахне итлесе, хайхисем ачине ашшĕ патне илсе каяççĕ. N. Эсир аму каланă сăмахсене итлĕр. Кив.-Ял. Эсĕ ман сăмаха итле (слушайся). || Пожелание. Якейк. † Ыр (привольно) çияс та, ыр ĕçес, ыр сăмахсăр каяс мар (ятлаçмасăр-тумасăр). || Дело. N. Орăх сăмахпа килтĕм. Я пришел по другому делу. N. Мĕн сăмахпа (по какому делу) килтĕн тата, Симун? — Мĕн сăмаххи паллах. N. Мĕн тăван унпа? тет.— Сăмах пурччĕ, тетĕп. || Обещание. Ерех 21. Сăмаха каллĕ-маллĕ тума юрамасть (надо держаться данного обещания и пр.). || Заклинание, наговор. Магн. М. 154, 155. Ăшăтакан сăмах, приворотное заклинание; сивĕтекен сăмах, отворотное заклинание. || Загадка. Курм. Сăмах яр.

сăмсалан

проростать (картофель, зерно). Изамб. Т. Сăмсаланнă, начал пускать ростки (картофель, а шăтнă — когда появляются более длинные ростки). КС. Акнă тырă сăмсаланать. Календ. 1906. Вăрлăха малтан тăварлă шыв çине яраççĕ, вара сăмсаланнине анчах акаççĕ. || В перен. знач. N. Вăл кăшт сăмсалана пуçласанах, хăш-хăш çынсем ăна кăмăл тăва пуçланă. КС. Çавсем çĕр илнĕ çĕре сăмсаланатех çав (старается войти в пай при покупке). Ib. Пур ĕçе те сăмсаланас пулать. Надо приниматься за различные отрасли. Ib. Çын пĕр-пĕр ĕçе сăмсаланать.

сĕнк

совершенно. Уганд. Сĕнк тăварсăр, совсем без соли, несоленый. Ib. Сĕнк тĕттĕм, совершенно темный. По обьяснению Угандеева, сĕнк тĕттĕм, выражает более густой мрак, чем сĕм тĕттĕм. Ст. Чек. Сĕнк тĕттĕм, совершенно темный (йĕп чиксен те курăнмаст).

çав

вон тот, вон этот (означает предмет более отдаленный). Панклеи. Карчăкки: тор! тор! çав йытта çапса пăрах-ха, старик! тет. Регули 745. Çавна исе пар. Ib. 639. Çав сохалсăр старик (çав старик сохалсăр) салтакра çӳресе. || Этот, тот (упомянутый раньше). Чаду-к. Вăл каланă: пирĕн апи çук, çавна (её) шыраса çӳретĕп, тенĕ. Шурăм-п. Михаля: çавна кайса илес-ха, тесе, чупса кайрĕ те... Альш. † Ватта-вĕтте мĕн илем, çамрăксене çав илем. Ib. Елшелин те, таçтан килет шывланса хай Чăнлă юппи, çав тăрат шывланса. Вишн. 71. Çавсем (эти названные предметы) пурте çĕреççĕ те, шыва каяççĕ, шыв вара çавăнта шăршлă пулать. Ib. 61. Çав çинин мĕн кирлинчен ытлашши çăва каять те, ун йышши çын мăнтăрланса каять вара. Изамб. Т. Тепĕр кунне ирхине: çав Михалян (у этого Михайлы) виç сурăхне илсе кайнă, тенине илтрĕмĕр. СТИК. Çавăн (у этого человека) хĕрне калаçаççĕ (= çавăн хĕрне килĕшмешкĕн калаçаççĕ). Юрк. Çав вăхăтра (в это время), мĕскерлескер-тĕр (какая-то личность), пĕр çын, алăка уçса, еррипе кăна кĕрет те. Орау. Çав вăхăтра çынсам ун патне мĕн пулнине пĕлме пырсан, аçа çапса та вĕлерчĕ, тет. N. Эпĕ калах çав лашана пăхатăп. Я опять ухаживаю за тою (же) лощадью. Т. VIII. Çав каçхине, в тот вечер (в упомянутый вечер). Байгул. † Хура вăрман хĕрри хурлăханлă: хура чĕкеç лармас — çав хуйхă (вот в чем горе). || Такой (ставится вместо пропущенного собственного имени). Артюшк. Çав, çав çĕрте вăкăр пур. В таком-то месте есть бык. N. Çав тытнă. Такой-то покойник поразил болезнью. || Иногда подчеркивает подлежащее. Ст. Ганьк. † Таппăна (ловушку) ăçта хуратăн? — Юман тăрне хуратăп.— Юман тăрăнче мĕн лекет? — Сарă-кайăк, çав лекет. || Соединяется с наречием авă. Юрк. Пĕр тăван та пĕр пулмаст, теççĕ чăвашсем, авă çав сăмахсем пирĕн тĕп-тĕрĕс ĕнтĕ. Ib. Пирĕн йăха, пирĕн киле ырă кин килсе кĕменччĕ... — Авă çав тĕрĕс иккен, тет хунямăшĕ. || Заключает в себе ссылку на прежнее, указывая на факт, который вытекает или является последствием предыдущего или следствием других наличных обстоятельств. По-русски здесь могут стоять разные обороты. Сĕт-к. Кĕрконне, çав Ваçок кайсан, Ольон пит коллянатьчĕ. (Здесь „çав“ не указ. местоимение). ППТ. Çыннисем те тата, пурте, чăнахах, чир-чăр тесе пуль çав, ăçта тĕл пулнă, унта çаптараççĕ (позволяют бить себя прутьями, во время „сĕрен“). || Иногда употребляется для большей яркости и картинности изложения. БАБ. Старик кăна: мĕн чухлĕ пулĕ ĕнтĕ санăн вăю? терĕ, тет. Ку калат, тет: нумаях мар: çак çĕр варрине пĕр ылттăн юпа лартсан, çав юпаран тытса çĕре çавăрса ярăп çав, терĕ, тет. Шурăм-п. Шалти пӳлĕмри чӳречесем çинче сарă, хĕрлĕ, кăвак чечексем пур çав. N. Тăнă та çак çын (встал), вăл тăриччен пӳрт пулса ларнă (построилась) çав, пăхмали те çук (очень хорошая)! ППТ. Вăсем çапла, çăмартана, тепĕр иккĕ-виçĕ çăмарта çиесчĕ тесе, хăвăрт хыпса яраççĕ, анчах урăх лекмес çав вара. См. еще прим. в Оп. иссл. чув. синт. II, 232. || Иногда выражает согласие (соотв. русск.: да, конечно, разумеется). СТИК. Çапла, пурăнма питĕ хĕн çав пирĕн пек çынсене (çав придает выражению оттенок соглашения и грусти). Изамб. Т. Энтри ухмахланнă темест-и? — Çапла, тет, çав. Усен ăрăвĕ çав. || Употребляется для выражения подтверждения слов собеседника. Юрк. Апла ĕнтĕ, пулĕ çав (ну да), теççĕ итлесе ларакансем. Альш. Карчăк калат: кай çав (ну да, ступай), аранчĕ (немного) сана та парĕç, тет. Сред. Юм. Çырмара çан чôл шыв йохнă çĕрте те пĕрмай çав шывва кĕрсе çӳрет. Шывпа йохса кайтăр çав (в конце повышение голоса). || Хотя, правда. Т. VII. Амăшĕсем: хĕрĕм, пурăнма аван-и? тесе ыйтаççĕ, тет. Хĕрĕ: аван та çав, эпĕ тăнă çĕре ялан кĕтӳ хăвалаççĕ, тесе калать, тет. Изамб. Т. Тепле унпа ĕмĕре ирттермелле.— Ирттерĕн çав! Не знаю, как с нею прожить век! — Ничего не поделаешь, проживешь! (т. е. таково положение вещей). || Изамб. Т. Эсир миçен çав? А вас сколько человек? А велика ли ваша семья? (Так спрашивает человек, уже знакомый с семьей). || Ставится в безразличных и неопределенных ответах. Трхбл. Аван çывăртăн-и? — Çывăрнă çав ĕнтĕ. N. Мĕшĕн сахал ĕçлерĕн? тет.— Ĕçĕ сахал мар та, çурмалла ĕçĕн çав ĕнтĕ вăл (условия работы исполу известны): çурри ăна, тет. || Уж. КС. Апат телĕшĕнчен ашшĕ хĕрĕ çав (уж). || Соотв. русск. частице же (произносится с оттенком раздражения). Йӳç. такăнт. 7. Пĕçер ху тата, пĕлен пулсан! Пулать çав арçын (бывают же такие мужики)!. || С вопр. част. „и“ соотв. русскому что ли это. N. Сирĕн ялсем-и? — Çук, чураппансем-и çав, кушкăсем-и... (Они) из вашей деревни? — Нет, не то черепановские („черепановские что ли это“), не то кошкинские... Альш. Çапла пулчĕ çав пирĕн ĕç! Вот такие-то у нас были дела... (Заключает рассказчик повесть о том, что с ним случилось). || Дело в том, что... (заключает в себе возражение или противоречие с предыдущим). N. Эсĕ мĕшĕн ăна театăра ертсе каймарăн? — Унăн укçа çукчĕ çав. N. Эпĕ ăна хамах кӳлсе парăттăм та, манăн алă ыратат çав. Основу çавăн см. особо.

çавăрса ил

окружить, захватить. N. † Анкартине çывăхарнă хĕрсене çавăрса илсе пулмарĕ. Баран. 54. Хыçалтан хир енчен икĕ тĕлтен поляксем çавăрса илнĕ (крепость). N. Ку вилнĕ çын каптăрт! кайса ӳкет, тет. Хай старик патшана çавăрса илет те, калат: мĕнле, патша, эсĕ капла салтак çапса вĕлеретĕн? тет. N. Ибрахим, майпа анса, лашана мăйран çавăрса илчĕ, тет. N. Хулана çавăрса ил. ЧII. Хапхăр умĕнче хурăнлăх, çавăрса илĕрсем кашăклăх. Альш. Ку ухмах пĕр суйламасăр-тумасăр пĕр пĕчĕккĕ шапине çавăрса илет те, çарăк çине лартса каят. N. Карл I малтанах халăха юри кăна ирĕк ыйтнă ирĕксене панă та, хăй халăх хушшинчи матур çынсене çавăрса илсе пĕтерме пуçланă. Кратк. расск. 28. Сасартăк вăйлă çавра-çил тухрĕ те, çурта çавăрса илсе çĕмĕрчĕ-пăрахрĕ. Кан. Ют качакана хӳререн çавăрса илнĕ. Ib. Елен инке çĕрне те çавăрса илесшĕнччĕ кăсем. Çутт. 154. Хăш чух çунакан туратсем хуçăлса анаççĕ, вут çулăмĕ вĕсене çавăрса илет те, тăçта çитех çӳлелле уткăнса каять. N. Ăна пур çĕртен те инкек-синкер çавăрса илĕ. Орау. Вăл кунти халăха хăй аллине çавăрса илесшĕн тăрăшнă. М.-Яуши. Çурлипе тырă çавăрса илсен (когда захватим хлеб серпом), перекетне пар. (Моленье). || Охватить глубоко, осмыслить, понять. N. Вăл хăçан-та-пулин пуç тавра виçсе çавăрса илсе шухăшланă-ши (подумал-ли хоть когда-нибудь более или менее основательно?). Баран. 59. Япалана вăл (он) час ăнласа, çавăрса илнĕ (соображал, понимал). || Схватить за (что). Ст. Чек. Çухинчен çавăрса илнĕ (или: тытнă), схватил за шиворот. Баран. 58. Карап хӳрине хăй çавăрса илнĕ. || Отрезать путь. Сред. Юм. Кĕтӳ тыр çине кайнă та, кĕтӳçсем арран çавăрса илчĕç (отрезали путь). || Собирать в одно место. Ст. Чек. Кĕтĕве çавăрса ил, собери стадо в одно место. Сред. Юм. Выльăхсем пĕтĕмпе тыр çине кĕрсе кайнă та, кĕтӳç арран çавăрса илчĕ. || Переносно — охватить, овладеть (напр., искусством пения). Турх. † Пĕр çавăрса илсе пĕр юрлăттăм, ăшăмра мĕн пуррине калăттăм.

çулăк

(с’улы̆к), платок, надеваемый на спину женихом во время свадьбы (в других местах назыв. виç кĕтеслĕ тутăр). Цив. Орау. Çулăк — более двух четвертей. Уна кĕрӳ туя кайнă чух çурмаран ик кĕтессинчен хутласа виç кĕтеслĕ туса каçан хыçне хул-пуççисенчен çакнă. Хĕреслĕ тунине кушак ури теççĕ. Хĕрли, сарри, симĕсси, елмен пурçăн. Кушак ури хушшинче хурапа тĕрлени — йĕпкĕнле, тепĕр енчи — мĕшкĕлле. Туй. Çурăм çине „çулăк“ çакаççĕ (çулăк — виçĕ кĕтеслĕ тутăр) тутăр вĕçне пасар çиппинчен тунă шерепе çыхаççĕ. Изамб. Т. Тата çавăн чухнех кĕрӳ валли çулăк, кĕрнекерсем валли пиççиккирен çакма чăпар тутăр парса ярат. Альш. † Тинкешсенĕн ачисем çулăк çуран йăли пур.

çӳл

(с’ӳл’), высь, высота, вышина. употребляется обыкновенно в косвенных падежах. С.-Устье. † Ăста кайса кĕрем-ши, пирĕн телей çанашкал: çĕре каяс — çĕр хытă, çӳле каяс — çӳл инче. Янш.-Норв. Vн чухне хĕвел чылай çӳле кайнăччĕ вара. Алик. Çакăнтан çӳле кайма инче-и? тесе итрĕ. тет; леш калат, тет: инче мар пулмалла, шаккани илтĕнет. Якейк. Хĕвел контан кон çӳле (выше и выше) хăпара пуçларĕ. Лашм. † Юрт-юрт, утçăм, юрт, утçăм, çурхи çулсем çӳле юличчен; çурхи çулсем çӳле, ай, юлсан, вĕрене тупан каять сулăнка. N. † Кушак çӳле ларсан, сивĕ-тет, теççĕ. ТХКА 20. Кирек мĕн калăр, пĕри те ман пек çӳле сикес çук эсĕр. Орау. Çималли пĕтсен çӳлелле пăхса ларăн. ТММ. Турă çӳлте, патша аякра, тетчĕç. N. Çӳлте кайăксем вĕçсе çӳреççĕ. N. Хĕвел çӳлте пулсан — уяр, аялта пулсан — çăмăр пулать, тет. N. Çӳлте ларап, кам çинчине каламастăп. (Калпак). N. Çӳлте турă, çĕрте патша, тенĕ. Кан. Сарлакăшĕ: çулте 25—30 сантиметр, тĕпĕнче 35—40 сантиметр. ГТТ. Алă çӳлте. N. Ĕлĕк çӳлтен кисе питĕ айăплатьчĕç. N. Чăркуççиран çӳлтен татнă. Отрезали повыше колен. Альш. Улача чаршав ан карăр, çӳлтен туртса ан çыхăр. Собр. Кĕркунне тăрна çӳлтен (высоко) вĕçсен, кĕр вăрăм килет, теççĕ. N. Уххи йывăçран çӳлтен (?) кайрĕ. Стрела полетела выше деревьев? || В перен. смысле. ГТТ. Шкулта лайăх отметкă илекенсем питĕ çӳлтен çӳреççĕ. Кĕвĕсем. Питех çӳлтен-çӳлтен çӳрес мар: куштан чĕрисене çурас мар. Альш. † Питех çӳлтен-çӳлтен калаçас мар: атте-анне ятне çĕртес мар. Юрк. † Ыттах çӳлтен-çӳлтен калаçма ыттах çитĕ (питĕ?) пуян ачи мар эпир. N. Çӳлтен! Так кричат лошади во время пашни. См. хĕрипе. Бур. † Вĕлтĕр-вĕлтĕр вĕçмешкĕн вĕрене çулçи мар эпир, çӳлтен-çӳлтен калаçма эпир пуян ывăлĕ-хĕрĕ мар. Сред. Юм. Çӳлтен çӳрет, тесе, хăйне хăй пысăка хоракан çынна калаççĕ. || Высокий. Этем йăх. еп. пуç. кай. 79. Ĕлĕксенче çырма шывĕ ку шăтăкран çӳлерех пулнă, çавăнпа та çырма шывĕ унта юшкăн лартса хăварнă. Альш. Хусан хулинчен çӳлерех, теççĕ ăна (о Свияге). Ст. Чек. Алă тымарĕнчен çӳлерех, чавса патнелле. N. Çӳлерех хака хурса сутасчĕ. Хотелось бы продать по более высокой цене. Изванк. Çăлтан çӳлерехре пĕр пысăк ват юман пур. N. Çӳлерехрен. Якейк. Пĕри çӳлтерехре (повыше), тепри аялтарахра тăрать. Орау. Пăр купи йăтăнса аннă та, хулне чавсаран çӳлерехрен хуçса пăрахнă, тит. Говорят, что груда льда упала на нее и переломила ей руку выше локтя. См. çӳлĕ. Якейк. Çӳл-çӳл йоман, çӳл йоман. Изванк. Çӳл-çӳл юман, çӳл юман, çӳл юманта пин куку, пин кукуран çӳл куку. N. Çӳл енчен юхса анакан шыв. N. Верхний. N. Лупашка урлă, хăма хурса, кĕпер тăваççĕ, кĕперин çӳл енне вут хураççĕ. Изамб. Т. Ул çав урамра çӳл енче пурăнат.

çăт

(с’ы̆т), подр. звуку, который получается, когда рвут один стебель растения более значительного размера. Сред. Юм. || Подр. звуку, который получается, когда разламывают сухое зерно. О земл. Тырă пĕрчи сĕтне çухатсан, ăвăс пек хытса çăт хуçăлакан пулсан, вырма вăхăт, теççĕ. || Подр. легкому удару с шлепанием. Савельев. Çăт (или: кĕт) çапсанах лĕркесе (макăрса) ярать (ача). Б. Олг. Çăт (с’ы̆т)! çапрĕ анчах (холян). Слегка хлеснул (кнутом). || Подр. пришлепыванию. СТИК. Ача пуçне çунă чухне амăш çăт, çăт! тутарса çăват. (Аллипĕ шыв ăсса илет те, пуçĕ çине ярса аллипе çăт-çăт тутарса çапат).

çăтăрт

(с’ы̆ды̆рт, с ударением. в конце), подр. скрипу. Сред. Юм. Атă потошне хорăн хоппи хорсан, çăтăрт-çăтăрт тăвать. || Подр. звуку, получающемуся, когда рвут более крупные стебли травы. Сред. Юм. Çăтăрт, звук получающийся, когда рвут траву с более мелкими стеблями. КС. çарăк çеçкине татнă чухне çăтăрт (с’ы̆ды̆т или с’ады̆т) тăвать. Ст. Чек. Утсам корăка çăтăрт-çăтăрт çиса çӳреç. || Подр. перелому хрупкой вещи. Якейк. Хор тĕкĕ (гусиное перо) çăтăрт (с’ы̆ды̆рт) хуçăлать. Ib. Йĕп çăтăрт (с’ы̆ды̆т) хуçăлч. МПП. Çăтăрт, подр. треску переламываемого дерева. || Подр. лопанию пузыря. Кан. Çапла вара ултавпа элек хăмпувĕн çăтăртах çурăлса каймалла пулчĕ. || О морозе щиплющем уши. Капк. Сивви хăлхасенчен çăтăрт çыртать. || Якейк. † Çăтăрт-çăтăрт ăрам хошши, капан карти кил хошши, ут тăратма вырăн çок (нет. места — где поставить лошадь), мĕн куçпа кĕрсе килнĕ-ши?

çăттăл-çаттăл

подр. звукам более редких и сильных ударов, чем те, которые обозначаются мимемой çăтăл-çатăл или çăт-çат; подр. хлестанию более сильному, чем çăтăл-çатăл, но вместе с тем и более редкому; подр. движениям трепещущей в посудине рыбы, более редким, чем те, которые изображаются мимемой çăтăл-çатăл. Сред. Юм. Такши пĕри çапăнать полас: милĕк сасси çăттăл-çаттăл илтĕнет. Ib. Ман мунчара нăмай ларас килмес, эпĕ пĕртак милĕкпе çăттăл-çаттăл тутаркалап та, тухатăп. Ib. Кăвакарчăнсĕм кăш чохне ик çоначчине тивертесе çăттăл-çаттăл тутарса вĕçсе каяççĕ.

çмилтереххи

более смелый. СЧУШ. Пĕр-пĕр енке пуçтарнаççĕ те: хăçанччен çак усал çынна тӳссе пурăнмалла-ши пирĕн? тесе калать çмилтереххи.

тапăртат

(табы̆рдат), топать, шуметь, стучать ногами. Хурамал. Туй çыннисем тапăртатса тăраççĕ (стучат). Ib. Тапăртатни — хытăрах шавлани, чем тăпăртатни. КС. Ун ташши ман кăмăла пĕртте килмеçт: темскерле тапăртатса ташлать (со стуком). Paas. Тапăртат, выражает более глухой звук, чем тĕпĕртет. Чăв. й. пур. 18. Ку салтакĕ вырăсла каланă: часрах, тесе, тапăртатса тăнă (топал ногами). Якейк. Сана ташлама пĕлменшĕн кам ятлать: пĕре тапăртатса ил те, çитет (потопай ногами, и довольно). Менча Ч. Ял патне çитерехпе, кӳме тăрне ăлăхса ларса тапăртатса, шăпăр каласа пынă, тет. Янтик. † Турта тулли тур лаша тапăртатса пырать-çке. ЙФН. Хура турă лашийĕ тапăртатса вăл пырать (быстро перебирая ногами, но не широко шагая. КС). Paas. Урипе тапăртатать. М. Чолл. Ылтăм ăйăр тапăртатса тăрать. Йуç. такăнт. 12. Карчăк! Эсĕ тата мĕн тапăртатса тăран унта? || О судорожном плаче. Ст. Чек. Тапăртат, топать судорожно при плаче на одном месте. Ib. Тапăрртатса йĕрет.

тата

(тада), еще, кроме того. Регули 1527. Манăн конта пилĕк ĕне, вăлсамсăр поçне тата тепре атти панче. Ib. 1473. Эпĕ, атти, Онтри, он пичĕш, тата ман йăмăк пырса (эп пырса, атти пырса). Ib. 1488. Вăл пире ĕçтерчĕ те, çитарчĕ те, тата окçа пачĕ те: çавăншăн она ыр сăмах калас мар-и?. Ib. 1476. Атти ман ватă, тата хоравсахрах. N. Мĕн тата кунта çаплах ларас, терĕ, атьăр çанти вар хушшине, унта çырла нумай. Вишн. 66. Тата пĕчĕкçĕ ачасем, упаленекен е утакан пулсан, кăмака тăмĕ, тата кăмрăк пит çиеççĕ. Ib. 69. Тата хăш-хăш шыва усал пулса ĕçмелле те мар пулать. Ib. 60. Тата çавăн пекех çырмасенче, пĕвесенче пулă ярса ĕрчетес пулать. Ib. 73. Тата хăш-хăш çĕртре хĕрӳ кунсенче яланах вĕт кайăк-кĕшĕк (ӳпре) çӳрет. Çавăн пек çĕрте шыв çулĕ пур тесе, шанса алтма та юрать. К.-Кушки. Тата Вăрнар çук-ши? Нет ли еще (других) Вурнар? (или: м. б. есть еще другие Вурнары). Çутт. 56. Çапла, çаплах çав. Ахалех пуян Ваççана тата мăнтăрлататпăр, терĕç. Орау. Çĕрĕпе тем чул вутă çунтарсан та, кашни каç çавăнтах выртсан та, вутă татах пурччĕ (хватало, не изсякали). || Вдобавок. Орау. Ишекре хваттер лайăхчĕ, шалу сахал пулсан та, кунта тата кăçаллăха хваттер çук. N. Çынна вĕлернĕ те, теççĕ, тата ыйтать: мĕншĕн çыхатăр? тет, теççĕ. Алекс. Невск. Тутарсем çĕмĕрсе тăкни çитмен, татах урăх тăшмансем: шведсем, нимĕчсем, литовцăсем, халăх вăйсăрне кура, вĕсене хирĕç тăра пуçланă. Чхĕйп. Тата тепĕр ик туй арĕм пек пулнă. Ала 98. Илья пролокĕ чӳркӳре йопа çинче çорта лартма ытах кансĕр, çорти ӳкет тата. || Еще (энкл.). Указывает на обстоятельство, которое также надо иметь в виду. П. И. Орл. Тулĕк вăл виçĕ сăмах анчах çырать тата, çырнă чухне нуммайрах çыртăр вара. N. Эс тата ма салтса илтĕн-ке? А ты зачем еще сняла с нее (монисто)? Регули 1502. Парать-и тата? Эпĕр итмесĕрех илĕпĕр. О земл. Малашне мĕнле май пулăшать тата. Регули 1424. Вăл халь те килиман. Вăл тата халь те (халь те тата) килмен. Шурăм-п. Вĕсем, вырăсла сăмах тесе, çак кирлĕ сăмаха халăхран туртса илесшĕн. Ку аванах та мар-çке тата, ку халăх чĕлхине чухăнлатни пулать-çке. || Выраж. противоположение, когда к предшествовавшему присоединяется нечто последующее, его отрицающее. Орау. Эп ку пир-тăлласене çума парас, терĕм те, памарăм тата (а потом не отдал). Ib. Эпĕ ăна питĕ хытă çиленсе çитрĕм те, татах каçартăм. N. Ку килте, лешĕ таçта тата (а тот, не знаю где). || В возражениях. Альш. Карчăкĕ каланă: мĕшĕн çимерĕн тетĕп, тенĕ. Старикĕ каланă: çирĕм вĕт тата! Тет. (Смысл такой: ведь я поел, чего же тебе еще надо?). Баран. 79. Çула пурăнма аван-и тата? терĕм. || При сравнениях усиливает перевес качества, как русск. еще более. ЧП. Син-пылтан тăван тата тутлă (еще слаще). Юрк. Улпут картишĕнчи çынсем тата та питрех (еще более) пăсăлнине (испорчены) курсан, ку, Карачăмĕ, унта слушит тума пăрахса, хăне хулана леçтерет. В. С. Разум. КЧП. Сухан пит йӳçĕ, пăрăç тата йӳçĕрех. Регули 1422. Вăл манран тата номай ăста. N. Манăн тата лайăх кĕнеке пур. У меня есть книга еще лучше. Срв. Манăн тата тепĕр лайăх кĕнеке пур. У меня есть еще хорошая книга. ЧС. Аслати тата хытрах авăта пуçларĕ, пирĕн чӳречесем чĕтресе анчах тăраççĕ. ЧС. Акă эпĕ тата питĕ хăра пуçларăм. Я испугалась пуще прежнего. Ала 31. Эпĕ юмах тата нумай пĕлетĕп (т. е. кроме этих). С. Тим. † Пуçа ухса ташлама кĕмĕл-тенкĕ кирлĕччĕ; халь те кĕмĕл кĕмĕлне, тата кĕмĕл кирлĕччĕ (как будто еще серебрянее; срв. пинтен пин). Кан. Малашне татах та нумайтарах (еще больше) чăваш ĕçхалăхĕ Шупашкар пульнитсине эмелленме килессе шансах тăратпăр. Цив. Ку тата пит вăрăм, кулмаллисем пит нумай. Эта сказка еще далеко не вся (много длиннее того, что я рассказал). Шурăм-п. Ачасем тата нумай юрă юрларĕç. Менча Ч. Ку юмах тата вăрăм та (длиннее, чем здесь приведено), эпĕ ăна пĕтĕмпех йĕркерен пĕлейместĕп. Ала 70. † Çӳлĕ-ах та тӳ çикче виçĕ хурăн, çил силлемесĕрех силленет; çил силлесен, тата, ай, силленет. Дик. леб. 31. Патша арăмĕ, çиленсе, ăна татах курайми пулнă. || Выражает иронию. Орау. Çылăх вĕт! — Çылăх тата! (вот еще! с особ. иронической интонацией). Ib. Юрамĕ тата! Вот еще не годится. || Все-таки, опять-таки. Яргейк. † Макăра-макăра сат хураларăм, тата атине юрама пулмарĕ. ЧС. Акă манан пурак та тулчĕ ĕнтĕ, çырла татах (все еще) нумай. || Опять. N. Халь анчах тохса карĕ, тата килчĕ. N. Карĕ вăл татах хулана (опять ушел). Юрк. Лармастăп, тет ку татах. Он опять-таки говорит: „Я не сяду“. СПВВ. БМ. Тата, тăта, еще, опять. || При уступлениях. КС. Ĕçмесен пыратьчĕ тата, хăй пит ĕçет. Как бы он не пьявствовал, так было бы туда-сюда, а (ведь) он больно льёт. N. Хăш (хăть?) эсĕ вырăнтах пурăнсан тата аптăрамăпăрччĕ. N. Хăвăр укçăра пĕтерсен татаччĕ. Анчах эсир харам укçана, эпир тар юхтарса тунă укçана пĕтеретĕр. N. Вăл ахаль иртĕнет пулсан татаччĕ. Орау. Патакки тата, пуши çав, пуши çунтарать. Палка-то еще что, а вот кнут-то, кнут-то больно обижает! (Говорила чувашка о побоях, которые она терпела от мужа). N. Хăй кайни татахчĕ (ладно-бы), ачана вĕлермĕçин юрĕччĕ. || Ну, что же, что... См. Оп. иссл. чув. синт. II. N. Вĕлерсессĕн (лошадь), упăшкине ак çапла элеклесе каланă: санăн аку лашана чиксе вĕлерчĕ. Упăшки уна каланă: вĕлерин, тата мĕн тăвас, тенĕ. || Употр. во многих чувашизмах. Орау. Уярпа (от засухи) пушăт ӳкми пулать (лыки не снимаются) пуль? — Вăл тата мĕлле май апла халь (это еще что, а вот...), ак çĕртме анисем хытса каяççĕ-ха! Красная Горка. Автанĕ тата (а тут еще петух) кĕлет çине хăпарса кайнă та, тек-текех кăшкăрса, улпут пек тăрать. КАЯ. Анне алăк тăрса уçсан, хай килемей: фу! эпĕ килсенех усал сывлăш тухса тарчĕ, терĕ. Эпир аккапа: халĕ пирĕн патра усал (нечистый) çук, тесе, хĕпĕртенĕ-кайнă тата. Чертаг. Сыв пул (Прощай)! — Сыв пул тата! (ответ). К.-Кушки. † Эс савнине эп савсассăн, тата савма юраттăр (т. е. тогда для тебя возлюбленная будет еще дороже, ценнее). N. Эпĕ килте полсан татаччĕ.

тем

(т’э_м), неизвестно что. См. темĕн. Регули 510. Тем (темĕнле) полать-ха. Не знаю, что (еще) будет. Синьял. † Вăрман хĕрĕнчи кăвак пĕлĕт, тем çăвасси пур халĕ. Пуç капташки-маклашки, тем курасси пур-халь ун. Сунт. Тем тăвассу пур. Не знаю, что мне сделаешь (т. е. ты со мною ничего не сделаешь. Ответ на угрозы). ТХКА 49. Тем тăватăр ĕнтĕ (не знаю, как вы решите), кайма та хăрамалла, лашасене те шалккă, тет анне. Амăшĕнчен ыйтсан: ашшĕ тем тăвать, тет. СТИК. Тем пулат, тем килет-ха, тен мункунччен вилĕпĕр-кайăпăр! (Погоди, вот доживем до пасхи, там увидим). || Неизвестно какой. Шел. II. 64. Ма ан кăтарттăр (почему не показать), вăл тем япала мар вĕт (не бог-весть что). Истор. Иван Калита аслă княçра чухне вĕсем тем сăлттавпа (по какой-то причине) Радонеж ятлă хулана куçнă. Все, что угодно; весьма многое, разнообразное. || N. Уйăх хушши мар, пĕр эрнере те тем пулас, тем килес. N. Темрен те паха. Дороже всего на свете („дороже не знаю чего“). Ст. Яха-к. Çав кунсенче тем те курăн çавăн пек япаласене (увидишь много подобных вещей и не знаю каких). || Нечто страшное. Шел. 102. Саншăн (из-за тебя), пĕчиккĕскершĕн, пире темех тумĕç-ха (ничего особенного не сделают). || Не знаю. Регули 481. Тем, пĕлместĕп эп. Не знаю, мне это неизвестно. Ib. 486. Тем тес. Не знаю, что сказать (quid dicam nescio). Орау. Час килет-ши вăл? — Тем, пĕлместĕп. Ib. Пырать-ши вăл, çук-ши? — Тем тăвать („не знаю, как он поступит“). Придет ли туда? — Не знаю. Якейк. Виçĕ пус окçа та çок, тем тума пĕлес халь (не знаю, что делать). N. Пирĕн тем тумалла çук япалана. N. Эпĕ орăх хоть те ярирăп-и, тем. || Не знаю, что об этом сказать (затрудняюсь определенно высказаться). Орау. Вăл хăй кăмăллă япшар çын пек туйăнчĕ те, тем тата. Мне показалось он любезный человек, впрочем не знаю... || Иногда только смягчает последующее заявление, или отнимает от него силу полной уверенности. Торп-к. Пичĕшĕсем ыйтаççĕ, тет: макăртăн-и мĕн, Хăрхăн, тесе калаççĕ, тет. Пике калать, тет; тем, макăрман та, йывăç турачĕ çапрĕ те, çавăнпа кушшуль тухрĕ, тесе каларĕ, тет. Регули 843. Тем, каяс çок вăл паян. Ib. 482. Тем, корман эп. Не знаю, я не видал (мне кажется, я не видал). Другой смысл (с иною интонацией): „мне по этому делу ничего не известно, я не видел“. || Должно быть, кажется, как видно, возможно. Панклеи. Попĕ корчĕ те: Макçăм, сан кĕсре окçа кăларать, тем, тет. Орау. Тем, ку Йăван кĕçĕр килмеçт пуль (наверное, не придет; верно, не придет; как видно не придет), кĕтес те мар. Никит. Татнă пек çырлине сутсах килет тем. Видимо, она придет домой тогда, когда продаст набранные ею ягоды. Янтик. Хулана карĕ тем (повышение голоса на „хулана“). Видно он в город поехал. Сред. Юм. Паян çăмăр пôлать тем? Возможно сегодня будет дождь? N. Ĕни сĕтсĕр мар тем те (кажется): çаканĕ нăмай та, çанпа çитмеçт, корнать. Орау. Ирех юрлатăн, ачам, тем сан паян макăрмалла пулать пуль. Регули 485. Вăл тем. Кажется (думаю, что), это он. N. Сахат чарăнса ларчĕ тем вăл çĕрле. Б. Нигыши. Старикки каланă (старухе): çарăкне хăпарса курмасăрах кулатăн тем (кажется), тесе калать, тет. Якейк. † Ай акиçем, йăмăксам, тем ытлашши каларăм поль, кайтăр-поттар! ан тийăр. (Солд. п.). Нюш-к. Эс манран пĕр виç çул аслăрах-ши? Эс манран пĕр виçĕ çул аслăрах тем вара (еще более увеличивается продолжительность). Панклеи. Чăнах тем. Кажется и в самом деле правда. || Как будто, словно будто, quasi is. Регули 480. Эп, тем, каларăм сана. Не знаю, сказал ли я тебе (как-будто я сказал тебе). N. Тем пĕр-пĕрне çиленнĕ пек, тек пĕр-пĕрин патне нимĕн хыпар тумасăрах пурăнатпăр. С. Айб. † Турă утма савса эп ӳстертĕм, тем хам савăнса ларса, ай, çӳрес пек. („Тем“ придает здесь оттенок раскаяния). Сунт. Тем, пуян çынсем пек. Ib. Çанталăкĕ, тем, сулхăнлатрĕ. N. Тем, аван мар пек туйăнать. || Нередко соединяется с другими выражениями или предложениями. Регули 484. Те ярас тем. Не знаю, посылать (послать) ли, или не посылать (послать). Ib. 780. Вăл пирĕнтен инче мар; те килет тем конта, эп она пĕлместĕп (не знаю придет или нет). N. Мĕскерле, чăваш хушшинче пурăнса, чăвашла вĕренейчĕ-ши вара (а удалось ему выучиться)? — Тем, вĕренейчĕ-и вара (или: те вĕреннĕ тем, или; темĕскерле вара). А когда он жил в чувашах, удалось ли ему выучиться по-чувашски? — А не знаю (а не сумею тебе сказать). Бр. п. водку 16. Хамăр ялăн каччисем темĕншĕн тем ыйтмаççĕ (не сватают). N. Тем авланас пулĕ салтака каяччен. || Не знаю почему. Изамб. Т. Тем вăрçаççĕ вара? || Не знаю что; шут знает что. N. Çавăн пек сăмахсем вĕсенĕн урăх та нумай: çавăн пек пулсан, тем курас пулĕ (испытать придется). С. Тим. Курăкран çӳхе, темрен вăрăм (длиннее не знаю чего). || Что-то. Шурăм-п. Тем калас, тет пулмалла. Должно быть, что-то хочет сказать. Сред. Юм. Тем алхастарнă поль сире. (Çынсĕм пит чарăнмасăр вылясан, кôлсан калаççĕ). Уже не... ли (указывает на одну из возможных вероятностей). Ib. Пĕр пит йосав каччă иртсе кайрĕ, хăтана каймарĕ тем (т. е. уж не пошел ли он невесту сватать?). || Что-то (= почему-то). Орау. Пĕр çулнехи пек кахатлăх ан пултăр кăçал (как бы не случиться неурожаю), тем çăмăр çук. СТИК. Тем пуç ырата пуçларĕ, те сĕрĕм çакланчĕ. Что то начала болеть голова, не знаю — угорел. Алгаз. Тем урамалла пăхрăм та, çынсем мăкăр-мăкăр вуласа чупаççĕ. N. Çынни тем чирлĕ, типшĕм, лутра хăйне хăй хавас мар пек кăтартат. || Служит для усиления. НИП. Тем пысăкĕш чăрăшсем (огромные ели). Орау. Вучĕ тем çӳлли çунать. Пламя поднимается на огромную высоту. || Употребл. в чувашизмах. Сред. Юм. Тем çăва ятлăччĕ çав! Не знаю шут знает, как его звали! Ib. Тем çăва патне ярат онта мана! Не знаю (шут знает), зачем посылает он меня туда! N. Тем мурне (также: тем ахратне, тем шуйтанне, тем хăяматне, тем масарне; тем çăвине, почему-то). Сред. Юм. Тем çăвалла çын ô, нимпе те манран йôла пĕлмес. Шут знает, что он за человек — все за мною вяжется. Ib. Паян ô кайни такçанах, тем ĕмĕр пôрăнчĕ ôнта (долго находился или пробыл). Ib. Тем чир пик аса та илмен эп ôна. Не знаю, я как-то не припомнил этого. Ib. Тем çăви полнă. Не знаю, что случилось (шут знает, что случилось). Шурăм-п. Хăйне теме (dat.) хурса, таçти пухура пек, никам ăнланайми сăмах калать. С крайнею гордостью он произносит никому непонятную речь, как будто на каком-то важном собрании. Ск. и пред. чув. 57. Тем хăтланман-ши, темĕскер туман-ши? Не наделал ли он чего? Сĕт-к. Çав пачкалăка тĕкĕ пемелле (надо подпереть подпорой): тем çĕрех солăнса кайнă. || Чорт знает к чему, зачем. Орау. Тем ухмахне палăртать вăл. К чему обнаруживает он свою глупость?

Темшĕ

назв. д. б. Каз. губ., откуда по преданию более 250 лет тому назад выселились жители д. Новых Тимерсян (Тимĕрçен), б. Верхне-Тимерсянск. в., Симб. у.

тертлен

(_тэ_ртл’эн’), трудиться, маяться, стараться. Ст. Чек. Тертлен, работать, напрягая все силы; маяться. N. Эсĕ тăрăшса тертленсе тунă пурлăхна шăпа ярса уйăрмĕç-и-мĕн? Ст. Чек. Якур тертленет, тертленет çак аслăкĕ хыçĕнче, халĕ те туса пĕтереймен. N. Йăтса кайма инче пулнă; тертленсе пĕтнĕ те (замаялся), çĕклемне (ношу) çĕре хунă та, калать: вилĕм килинччĕ хăть! N. Йăтса каясси инче пулнă, тертленсе пĕтнĕ. Калашн. 4. Иван хăй çамрăк чухне тертленни те çитĕ. СТИК. Çамрăкла нумай тертленнĕ. Ib. Эй мăнтарăн çынни, тертленет-ĕçке (продолжительно, годами трудится, работает изо всех сил). N. Икĕ çĕр çул хушшинче аслă улпутсем аллинче тăрса сахалах тертленмен. N. Пульнитсă уçăлнăранпа темиçе çĕр чăваш куçпа тертленсе пурăннинчен хăтăлнă. N. Осем те пирĕн пекех тертленеççĕ: тăпра çине выртса çывраççĕ. Альш. Алли шыçат та, тахçанччен тертленсе çӳрет (долго маялся). Н. Седяк. Тертленес = асапланас. Юрк. Чăваш арăмĕ те ăна хирĕç: эсĕ ăнсăртран шыва кайса вилсен, санăн упăшку, çамрăкскер, тата çичĕ тапхăр та авланма пултарат; эпĕ шыва кайса вилсен, манăн упăшкам, хăне юрăххине тупаймасăр, авланмасăр тертленсе пурăнĕ, ăна шеллесе эпĕ малтан каçасшăн мар, тет кулса. || Стараться, домогаться. ГТТ. Чеереххисем авантараха кĕресшĕн тертленнĕ. Более пронырливые старались попасть на лучшие места.

тивĕç

(-_вэ̆с’), должно, следует. N. Çавăнпа унтан чăваш иккĕ, тутар пиллĕк, вырăс виççĕ яма тивĕç. N. Манахăн пуянлăх пулма тивĕç мар, теççĕ, хăйсем халăха ултавпа çаратса пурăнаççĕ. N. Камăн çĕнĕ çĕре кайма тивĕç? Сред. Юм. О пирĕн ратне çôрчĕсĕм патне пырса шăршланма та тивĕç мар (ему даже близко подходить не следует). || Иногда выраж. предположение. Альш. Шывăн леш хĕрринче кимĕ пур, тет. Пулăçă пулсан, кунта кăларма тивĕç мар, тет (едва ли рыбак может здесь вытащить лодку). N. Тивĕç, надлежать. || Должный. N. Ăна тивĕç хак парса хăтарнă. || Принадлежащий по праву. Альш. Вăл ачана аслашшийĕн ырăлăхĕ тивĕç-ши, тивĕç мар-ши? || В см. им. существ. Бугульм. † Шур пӳртĕн умĕ улма йывăç, ут кăкарма тивĕç пур-и (позволительно ли, достоин ли)? Çакă киле килтĕм асăнса, пĕр юрă юрлама тивĕçли? N. Хăйне тивĕçлĕ тивĕçрен ытла хапсăнакан çын (домогающийся иметь более, чем ему следует по праву). Тим. Хăй тивĕçне хăй аллине илме хăтланать.

тин

(_тин’, т’ин’), только. Кан. 7 çынна пăхсан, тик ку ĕçе юрăхлине тупрĕç. || Только что. Янтик. Тин килтĕм эпĕ. Ib. Тин килнĕ эпĕ! Только что я пришел. N. Сӳнтерме пынă çынсем тин саланса пĕтейнĕ (только что успели разойтись). N. Тин вут хутса çунтарайнă (успели истопить). Кăмаки мăрйине те хупман, тет. Череп. Эпĕ тин кăна çирĕм. Я только что поела. Тогаево. Ăна вара е кăвакал, е хор, е тин çоралнă путек пусса панă, тет. N. Сирĕн патăрта ыраш вырса пĕтн(ĕ)-и? — Тин (только что) пуçлаççĕ, тет. N. Куçĕ йосанас çок тин вăл çыннăн. Итла шотсăр осалччĕ те ахаль те хăва та (уж больно и сам-то он был негодяй). Тин эпĕ унтан хăтăлтăм ĕнтĕ. Сред. Юм. Тин сунă сĕт хăйми тăрăлмас, ô сĕт тутлăрах пôлать. Янш.-Норв. Тин çуралнă ача пек (как новорожденный). Тюрл. Тин троть. Только сейчас встает. || Не ранее, как только... N. Тăват çултан малалла тин астума пуçлаççĕ. N. Ваççа тăват çултан тин утса çӳрекен пулчĕ. N. Вăл çак сăмахсене сана калама виçĕм-кунах каларĕ, паян тин аса килчĕ. Курм. Хамăр киле çитсен, ĕнесем пăртак тăрсан тин пычĕç. N. Вара тин çиме пуçлаççĕ, тет, пăттине. || Только теперь. Янтик. † Эпирех килтĕмĕр — кил тулчĕ, çак хăтанăн кăмăл тин тулчĕ. Орау. Халь тин ĕнтĕ... Çурçĕр çитет пуль (теперь уж поздно итти). Регули 1233. Тин вăхăтра килтĕн. Тин анчах кайрĕ. Халь анчах çырса ячĕ. || Только тогда. Истор. Турккăсем тин лăпланнă. ЧС. Çапла вара вĕсем пĕр-пĕрне улталаса пĕр-пĕринчен кулма та пăрахрĕç, тет те, тинех чипер ĕçлесе пурăна пуçларĕç, тет. || Лишь потом. СЧЧ. Эпир пăртак ларăпăр-ларăпăр та, вара тин кĕрĕпĕр (а потом уж и войдем). || Теперь уже, вот теперь-то. N. Пирĕн ăна çĕнтересси пулмасть пуль халь тин. Сунч. † Пирĕн те инкен пулă кукăль, касать-касать — касаймасть. Тин кассассăн, çияс çук. N. Пирĕн те инкен пулă кукли, касать-касать, касаймасть; тин касса илсен, çияс çук. Бгтр. Ĕнтĕ тин хуса çитес çок она. Теперь уж его не догонишь. Истор. Çавăнтан кайран Шуйскисем пурте лăпах пулнă; патша вĕсене, тинех тавăра пуçланă. ЙФН. † Пуп кушакĕ юс тытат, Тени тус! Юс тытин те юрас çук, тин юрасси пулас çук, Тени тус! N. Кунта тин ĕмĕр ирттĕр пуль! Вот наверное, здесь-то конец моей жизниI N. Ĕнтĕ пурте: тинех пĕтрĕ-мĕр! тесе, шухăшланă. Шерче-к. Эпĕ: ах, пĕтрĕм ĕнтĕ тинех! тесе, хыпкаланма пуçларăм. ЧС. Анне мана: ĕнтĕ тинех пĕтетĕн! тесе, пушшех ятлаçа пуçларĕ. || Вот уже теперь. КАЯ. Кĕсем тин пĕлчĕç ĕнтĕ, тесе, эпĕ хăраса кайрăм. || Наконец-то. Хочехмат. Хайхи Йăван ярса илсе те калать: сана тин тытрăм, ямастăп. КС. Тинех вăл кил-ăшчикки лăпланчĕ. N. Лешсем каялла пăрахса кайсан, кусем пит савăннă: тинех хăтăлтăмăр пулĕ ĕнтĕ, тенĕ. Юрк. Хайхине тин епле çырма кирлине вĕрентрĕм. || Недавно. Альш. Тин пĕчĕкçĕччĕ, — хăçан çитĕнчĕ?... Авланчĕ те! Недавно был маленьким,— когда же он вырос?... уж успел и жениться!. Череп. Тин кăна, недавно. См. анчах. || Впервые. Изамб. Т. Эсĕ ăна тин куртăн-а? Ты его (такой огонь) видишь (увидал) впервые? Трхбл. Эп кунта тин кăна мар вĕт. Я ведь здесь не впервые. N. Тин кĕтĕм-ха. Я искупался впервые (сейчас). || Не иначе, как только... Кан. Кĕркурирен сут урлă тин шыраса илчĕ. || Более. Актай. Упăшки куна (ей): ĕнтĕ сана тин шанас çук (больше тебе веры нет, ты ненадежна). Алик. † Апай, çăкăр пĕçерет пуль. Пиççĕр-пиççĕр, сивĕнч пуль; тин çиясси пулмарĕ пуль. (Солд. п.). ЧС. Пăхса юлăр (посмотрите на него в последний раз), ачамсем, ĕнтĕ ăна (покойника) тин курас çук! Хастарăх 31. Тин пулас çук. Ib. З1. Тинех киввине пуç тайса тăмăп. N. Эпир пысăкланса ватăлнисем тин çыру вĕренеймĕпĕр: пирĕн вăл вăхăт иртсе кайрĕ ĕнтĕ, теççĕ. В. Олг. Тин хытмаст полĕ пашалуйĕ (больше: теперь уж не станет черстветь). ТХКА 57. Утмăлтан иртеп ĕнтĕ, халь тин ăс кĕрес çӳк пуль мана. || N. Эпĕ военнăй команда каймарăм, тин ватлăхра йăвăр терĕм.

торт

подр. звучному испусканию ветров. (Торт — мощный звук, тарт — более жидкий).

тух

, тох, выходить, выезжать. N. Краснов алкумĕнчен тухнă, тет; мĕнпе çывăрнă, çавăнпа анчах тухнă, тет, пĕр япала та кăларман, тет. N. Уçланка тухрамăр. В. С. Разум. КЧП. Эпĕ пĕр пашалу илтĕм те тухрăм. Я взял одну лепешку и вышел (но: илсе тухрăм — вынес). Кан. Аçтăрхантан юлашки прахут октябĕрĕн 14—15-мĕш числинче тухмалла. N. Ачасем, ăрамра шыв тухсанах, тула тухаççĕ те, каçчен те пӳрте кĕресшĕн мар. СТИК. Ыран ута тухмалла çынсем çависене туптаççĕ. Люди, которые должны завтра выйти косить сено, заправляют косы. ПТТ. Ваттисем ахаль каламан пулĕ çав: çын тухиччен туха пĕлмест, тухсан кĕре пĕлмес, тесе. Токшик. Тула тухасран тухас килет. Истор. Ольгă çыннисем тухакана пĕр вĕлерсе тăнă. N. Çула тухсан тин мана калаçма ирĕк пулчĕ. Шел. 101. Тухман чун, сӳнмен вут, тенĕ пек, халĕ эп. N. Тух тула, сыс пӳрте. (Шутка). Яжутк. Тухĕç халĕ утсампа, çуха тарне кăларапăр. В. С. Разум. † Пусма умĕнчи вĕрене тухмассерен вĕрентет; ăна пĕлнĕ пулсассăн, тата саккăр лартăттăмччĕ. N. Вăл унта тухнă та, сасси тухнă таран: мĕн тăватăр эсир кунта? тесе питĕ хытă кăшкăрчĕ. Изамб. Т. Акă çул ялтан тухать, çавăнпа тӳрех каймалла. Çутт. 62. Хăйăр тухакан вырăн. N. Эсир ман ăшран та тохмастăр. Чув. пр. о пог. 275. Çĕлен-калта хĕвеле ăшăнма пит нумай тухнă пулсан, çăмăр час пулать. Если очень много змей и ящериц выходит греться на солнце, скоро будет дождь. Янтик. Çуркунне тула тухнăçеммĕн тухас килет (кунсем пит ăшăран). Ib. Тухман çын, человек ни разу не выезжавший в период какого-нибудь времени; говорят, если он выедет, то обязательно будет буран или дождь. N. Тухман çын утсем патне тухсан, çумăр пулать. Сред. Алг. Эпир ялтан тухас çук, ăс кĕмесĕр ан илĕр. || Т. VI. Вилнĕ çын куçне уçса выртсан, çуртран тата тухасса, теççĕ. || N. Пасара тырă тухми пулчĕ (тухма чарăнчĕ, привоз прекратился). || Выходить по счету, оказываться в должном количестве. N. Кĕлте тухмарĕ. Толст. Апат çиес умĕн амăшĕ çливисене суса пăхнă та, пĕр çырли тухман. N. Ну вăкăрри те (и бык-то...) питĕ мăнтăр пулнă, тет. Ашĕ хĕрĕх пăт тухрĕ, тет, çăвĕ вăтăр пăт тухрĕ, тет. N. Вара мĕн пур пухнине пурне те çапнă та, унăн çĕр пăта яхăн урпа тухнă (оказалось, вышло). N. Пĕр пилĕк-олтă пăт тохатьчĕ полĕ. || Причитаться. N. Халĕ кăштă укçа пур-ха, Праскура ĕкесем хуса кайнипе 1 т. 50 п. тухать. Вишн. 59. Эсир: ĕçленĕ чух пиртен нумай япаласем тухаççĕ те, çавăнта эпир туртăнатпăр, тенине илтнĕччĕ. || Расходоваться. N. Вара санан уччитлĕри шалу тухмас пулĕ. || Вылетать. ПВЧ 120. Атте килĕ, ай, сала пак, сала-кайăк, ай, тухас çук. || Выплывать. Орау. Çурхи шыв тулăх пулмарĕ кăçал, çавăнпа шывсем ăшăххипе сулăсем Атăла тухиман. || Вытекать. ПВЧ 95. Юман касрăм, ай, пыл тухрĕ, çăка касрăм, ай, çу тухрĕ. Альш. Шăнкăр-шăнкăр шыв юхат, шăнкăртăм хирĕнче çăл тухат. || Истекать (о сроке). N. Çав ката (вăрман татăк) патĕнчи çĕрĕн пĕлтĕр, 1916 ç. срукĕ тухрĕ. || Впадать (о реке). N. Онкă çавала тохать. Онга впадает в р. Цивиль. Альш. Вăл кĕтесре Сĕвене Кăнла шывĕ юхса кĕрет. Кăнла шывĕ пысăк шывах мар. Шывĕ тухнă çĕртех, лапра, ялĕ ларат: Кăнла теççĕ. N. Вăл шыв Сăрра тухат. || Обнаруживаться, распространяться. Панклеи. Нумай та порнмарăмăр, пĕр икĕ эрнерен хай кам вăрлани тоххĕр (обнаружилось). || Образоваться. Ст. Шаймурз. † Хурамаран пĕкĕ аврăм, хĕвелпеле хушăк тухминччĕ. || Восходить (о солнце). Янтик. Эй, хĕвел, хĕвел! Юлашки кун сана пăхса юлатăп. Ĕнтĕ, эпĕ кайсан, эсĕ мансар пуçнех туха-туха (или: тухса) анса тăр. || Уродиться. N. Вăрлăхĕ те тухас çук. Чув. пр. о пог. 468. Çулла тĕтре пулах тăрсан, кăрăç нумай тухать. Если летом часто бывал туман, грибов уродится много. || Всходить (о хлебах). N. Калчасем тĕ ешĕл тухрĕçĕ. N. Тырăсам мĕле туххăрç? || О колосе. N. Ырашсем тата поç тохса тикĕсленчи вара? || Выйти замуж (украдкой). Юрк. Куç умĕнче сарă каччă, тухăп кайăп, мĕн тăвăн? Альш. Тимĕрсел чăвашне качча тухса (т. е. вăрттăн) килет, тет. || Выигрываться. N. Патша хĕрпе окçалла выляса окçа тохмарĕ — çилентĕм, тет Йăван. || Проходить. О земл. Çапла акнă хыççăн вăрлăх витĕнтĕр тесе, çийĕнчен сӳрепе анчах тухаççĕ. || Проходить (в дверь). || Приниматься. N. Çамрăкла ĕçрен юлакан ватăлла (ĕçе) тухать, тет. (Послов.). || Случаться (о пожаре). Шинар-п. Çавăн пек эпĕ астăвасса пирĕя ялта тăватă хут тухрĕ (пожар). N. Çа вăхăтра лапах манăн пиçмо тоххăрĕ. || Выгорать (о деле). Кан. Ну мĕнле? теççĕ пашелсем.— Мĕн мĕнли, ĕç тухмарĕ. N. Ăна тилмĕрсе мĕн тухасси пур. N. Эпĕ шухăшланипе ĕç тухмас ĕнтĕ. || Орау. Вăрман кăçан тухать сирĕн? Когда получите разрешение возить. Альш. Сирĕн кăçал вăрман тухат-и? Удастся вам нынче выхлопотать лес? || Скинуться. Панклеи. Попляканă çĕртех çак арçурин хĕреç тохнă-ӳкнĕ. || Выгружаться. Тайба. Т. † Атăлтан арпус тухат-ĕçке, тулса тухнă уйăх пек. || Выйти из употребления. N. † Порçăн тотăр полăтăм, эп хĕр поçĕнчен тохмăтăм. N. Пирĕн... юрамисĕре тухрĕç, улăштараççĕ çак хушăра. N. Арман тухрĕ, ун вырăнне пĕр çӳпĕ-çапă кăна тăрса юлчĕ. || Появляться. N. Вăл (корь) ачана анчах тухать. N. Çула ача чирĕ тухрĕ, тухтăра шыраса Ишеке çитрĕмĕр, Покровскине те çитрĕмĕр, хулана та çитрĕмĕр. || Проходить (о болезни). Нюш-к. Чир çыпăçнă чухне купи-капанĕпе килет, тухнă чухне йĕп çăрти витĕр тухать, теççĕ. Шурăм-п. Чир тухса кайрĕ. || Окончить. Иваново. Эпĕр хамăр ялтан тухсан, манăн двухклассный школа каяс килетчĕ. || Кончиться, заканчиваться, оканчиваться. Изамб. Т. Час-часах хĕлле, раштав типпи тухсан, ĕçкĕ ĕçеççĕ. Альш. Çĕнĕ-кассăн вĕçĕнче çӳлти эрет тухнă çĕрте. Ст. Письмерь, Ставр. Кăнтăрлахи кĕлĕ мункун кунĕ хĕвел тухас умĕн тухать. Альш. Хăят кунĕ (16 июня) каçпа тин хай кĕвĕ каласси чарăнат: уяв тухат вара. Ib. Михайла эрни тухсан, тепĕр эрне хушшинче. Ст. Яха-к. Çăварни тухса кайнă чухне çынсем пурте çăварния ăсатса яраççĕ. Бюрг. Мункун эрни тухсан ытларикун. Календ. 1904. Вара çăварни тухиччен эрнипех сĕт, çу, çăмарта, пулă анчах çиеççĕ. N. Эпĕ санăн çыруна илтĕм мункуя эрни тухнă кун. || Настаиваться (о чае). Альш. Чейĕ тухаймарĕ-ха. Чай еще не настоялся. || Проходить, проезжать по более узкому месту, напр., по лесной дороге, по улице, по засеянному полю и пр. Трень-к. Пирĕн Чăкăртан киле таврăннă чух пĕр вĕтĕ вăрман витĕр тухмалла. Разум. Пĕр çĕрте çĕнĕ çул (дорога) икĕ халăх çĕрĕнчен пĕрин витĕр тухса каймалла полнă (должна была). Богдашк. † Урамăрсем вăрăм, тухма çук. N. Эпĕ пĕр чăрăш тĕлĕнчеччĕ те, чăрăш витĕр тохса тивĕрĕ мана. || Прибыть, приехать. Сред. Юм. Кăш прахутпа тохрăн? На котором пароходе приехал? || Быть изобретенным. Шурăм-п. Пăрахутсем тухсан (были изобретены) та, çавăн пекех пулчĕ. || Подниматься. N. Мăрьесенчен паян кунĕпе тĕтĕм тухать? || Достаться. Бгтр. † Ой тутри, хĕр тутри, тутри хĕрĕн пулсассăн та, укçи хамра тухнăскер. N. Халăх çине тухрĕç (анасем). Ала 6. Шăпа ячĕç, тет: çав çĕлен урлă каçма кама тухать, тесе. Изамб. Т. Эпир, аван çаран тухнисем, пăсма памарăмăр (не позволили переделять). N. Сана та ним те тухас çук. || Явиться. Синъял. † Турă çырни тухаччен атте патĕнче пурăнтăмăр. || Появляться (об облаках, зверях и пр.). Кн. для чт. I, 15. Каçхине çумăр пĕлĕчĕсем тухнă та, çумăр çăва пуçланă. Синерь. Мĕн пирĕн палумия тухрĕ (что это такое появилось, что ест наши яблоки), тесе калать, тет, ывăлĕсене. || Скипеть. Орау. Вуник минут анчах юлчĕ, сăмаварне лартмастăп та ĕнтĕ, унччен тухаймасть вăл. || Вернуться. Орау. Хам укçа та тухмарĕ. Ib. Пушмака кĕркунне тенкĕ те вунă пус панăччĕ. Хакĕ тухрĕ-ши унтанпа? || Набираться для продажи. N. Сĕлĕ тохмас сотмалăх. Орау. Ку шăмата пĕр пилĕкçĕр хăяр тухĕ-ши? — Мĕн пилĕкçĕрĕ, пĕр икĕçĕр тухĕ. Наберется ли к субботе 500 огурцов? — Где пятьсот, ладно если наберется двести. || Спориться (о деле). Юрк. Ĕçĕ (у него) кĕсем урлă та тухмаст (не выходит, т. е. они ему ни в чем не помогли). Ib. Вĕсенчен кăна ыйтнипе нимĕн те тухманниие курсан, ку татах урах май шыра пуçлат. || В. С. Разум. КЧП. Пьесси те вĕсен кулăшлăрахскер, çавăнпа лайăх тухрĕ. || Чхĕйп. Тата тупăк тунă чух тухнă турпаса пурне те пуçтарса илнĕ те... (собирали). || Стать, сделаться (кем либо). Шорк. Олпута тохнă, попа тохнă. N. Асла тух, мухтава тух. Сред. Юм. Учитĕле тухнă. Доучился до учителя и служит учителем. Рукоп. календ. Прокоп. Начара тух, вĕте тух, вака тух. N. Эмелçĕ хăй пĕлĕвĕ тăрăх асла тухать. N. Санăн варлă çынну, санăн тусу тăшмана тухсассăн, сана вилес пек хуйха ӳкермест-и? N. Вĕсем типсе пĕтсе кайнă хăравçа тухнă, ялан айăплă çын пек тăраççĕ. N. Эсĕ мĕнле чина тухан? || Превращаться, обращаться. N. Аскăнланса çӳрекен çын çемйине тĕрлĕ усалтан сыхлас вырăнне хăй тăшмана тухать. N. Навуса тухнă, обратилось в навоз (о железе). || СРОВ. 11. Ухмаха тухнă-и-мĕн ку çын? Она сошла с ума? || Увольняться, оставить службу. N. Вăл вырăнтан тухатех, теççĕ. N. Халĕ эпĕ вырăнтан тухрăм, ĕçлеме юрамаçть. || N. Пĕр министр ĕçĕпе айăпа тухнă пулсан, вăл айăп ытти министрсем çине те ӳкет. || Потерять образ. N. Ну тулĕк эс этемлĕхрен тухрăн, саншăн кулянап. Микушк. † Çын хурланă пуçăма эс хурласан (обракует, обидит), тухать çамрăк пуç çынлăхран („теряет всякое достоинство и выходит из числа людей“). || Дожить. || Быть в обращении (о деньгах). К.-Кушки. Ку укçа тухнăранпа çичĕ патша улăшăннă. С тех пор, как эти деньги были в обращении, сменилось семь царей. || Ослушаться, перечить. N. Эпĕ хушнинчен ан тухăр. СЧЧ. Çемьесем кирек хăççан та аслин сăмахĕнчен тухни çук. N. Эпĕ каланă сăмахран ан тух. N. Вĕсем сăмахĕнчен тухас мар. || Происходить, образоваться. N. Çак вĕрӳçĕ сăмах тухнă вĕр тенĕ сăмахран. || Вылезать, выпадать. Орау. Пакшан пырши тухнă, тет, хăй çапах тепĕр турат çине сиксе ларасшăн, тет. Чураль-к. Çӳçрен ярса тытсассăн, çӳç тухмасăр ямаççĕ (парни). N. Ăйхинчен вăраничченех ăна пĕтĕм ăшĕ-чикки тухса ӳкнĕ пек туйăннă. Орау. Темскер мăккăли шалтан мăкăрлса тухать (выходит изнутри тела наружу). || Встречать. Сунт. Лисука илме тухакан пулман. || N. Эпĕ кăçал тыр вырма тухаймарăм, икĕ эрне питĕ йывăр выртрăм (лежала, хворала). || Собраться. Альш. N. Вăл хайĕн начар çара-çунине, начар кĕсрине кӳлнĕ те, кайма тухнă. N. Эсĕ каймаллах тухнă-и? Ты совсем собрался? || Приводить. ТХКА 51. Çак çул хамăр яла тухать пулас. Çак çулпа киле каяр. || Начинаться. Ачач 4. Нимĕç вăрçи тухиччен пĕр çирĕм çул малтан. || Употребляется в качестве вспомогательного глагола. Альш. Чăнах та ачи уйăрăлса тухат, е тухса качча каят. N. Ишсе тух, переплыви. Юрк. Тăрахтире кĕрсе лайăх яшкасем çисе тухат. О сохр. здор. Çапла вара пĕр чирпе хăш чухне ялĕпех чирлесе тухаççĕ. Артюшк. Вăл ту патне пынă та, лумпа çĕмĕрсе тухнă (пробил насквозь). Баран. 237. Çанталăк лайăх тăнă чух, çак çула ик-виç кун хушшинче ишсе тухаççĕ (проплывают). N. Кунта мĕн çырнине каласа тух. Произнеси (по порядку все те числа, которые здесь обозначены цифрами). N. Пухăва тухсан-тусан, хайхине пуянсем хутлăхне сĕтел хушшине кĕрсе ларма вырăн та пара пуçларĕç, тет. Орау. Пасар майĕпе кĕрсе тухсан-тусан тем пулĕ-ши: те парĕ, те памĕ ĕнтĕ ку вир-ял (деньги). N. Унта çапăçса кам мухтава тухин, ĕç халăхĕ мухтава тухать. Якейк. Кăк кăларнă чох, чакалтасан-чакалтасан, калаççĕ: халь кăк тоха пырать та-ха (корень при корчевании начал выходить). СТИК. Эп унпа кăшт калаçасшăнччĕ, темле тĕпелелле пăрăнтăм та, кайран пăхап — вăл туха кайнă. Микушк. Эпир пуснă вырăна тивлет пусса тухтăр-и? (Из свад. такмак’а). Изамб. Т. Эпĕ кĕмен! Вĕсем хăйсем вăрласа тухрĕçĕ. Кив-Ял. Емелкке кукăр туя илсе йыхăрса тухрĕ пухăва. Альш. Тепĕр тĕслĕ халăх: тутар, мăкшă, вырăс, хăйне ушкăн лара-лара тухнит (расселились). В. С. Разум. КЧП. Иртсе кайнă чух пирĕн пата кĕрсе тух. N. Пĕçерсе тухаççĕ. ТХКА 5. Аттерен уйăрлса тухнăччĕ. Янтик. Тăваткăл минтер, хăмаç пит, сарса тухăр сак тулли; çак Тимешĕн хĕрĕсене курса тухăр (е: юлăр) куç тулли. ЧС. Вара чӳклекен ăстарик пӳртри çынсене пурне те пĕрер курка сăра ĕçтерсе тухрĕ. (Ача ячĕ хуни). Ильмово. Вырăна çитсен, ăрам пек тăрса тухаççĕ те, такмаксем, сăвăсем калаççĕ. Юрк. Малтан çуна пуçланă çурт çунса пĕтиччен аллă-утмăл килле пĕтерсе те пăрахат (тухат). Истор. Пилĕк сахат хушшинче вĕсен мĕн пур карапне пĕтерсе тухнă. || Так гонят собаку. N. Тох, мар-тох (на собаку кричат). Тюрл. Тох! Пошла вон, цыма, тубо! (отгоняют собаку).

тăп

подр. утиханию, смирному (неподвижному) стоянию или лежанию. КАЯ. Акка тутине сăхманпа тытса тăп выртрĕ вара (закрыв губы кафтаном). Ст. Яха-к. Ачасем каç, килĕсене тавăрăнса пĕтсессĕн, урамра-мĕнте кăнтăрлахи пек пĕр сасă та çук, тăпах (т. е. не как днем). Орау. Амăшĕ пĕре кăшкăрса ячĕ те, ачисем тăп пулчĕç (перестали бегать, прыгать). Ала 73. † Эпир вăй(ă)ран кĕрсессĕн, аслă урам тăп пулать. Ib. † Куккук сиксе авăтать, йĕлме йывăç янăрать; куккук сиксе тăрсассăн, йĕлме йывăç тăп пулать. СПВВ. ПВ. Тăп чарăнчĕ. П. Патт. Ним тăваймасăр тăп чарăнса тăчĕ. Шел. 104. Эх пĕтрĕм иккен эп кунта! тесе тăп чарăнтăм та, кĕтсе тăратăп. Т. VII. Сухаласан-сухаласан, çаккăн сухине çĕр айĕнчен темскерле пĕр хуран хăлăпĕ çаклана пачĕ, тет те, лаши тăпах чарăнчĕ, тет. Альш. Тукмакĕ тап чарăнат, тет. N. Лешсем тĕлĕнсе кайнă та, тăпах чарăнса тăнă. Орау. Лаши хыт уткăнса пынă çĕтрех тăпах чарăнчĕ. Чебокс. Пынă çĕртех юлташ тăпах тăчĕ. Баран. 87. Лашасем аран утаççĕ, кăшт кайсан, тăпах чарăнчĕç. || Смирно, тихо. Якейк. Тăп тăр! Стой смирно (не шевелясь). Ib. Тăп лар! Сиди смирно. Хурамал. Тăп тăр, айван. N. Хăй тăп ларать те, акăш-макăш йывăр ыйтать. СТИК. Лашасем тăп тăраççĕ (остановилнсь). Нюш-к. Пур çĕрте те тăп тăрать (или: типтерлĕ тăрат). Все в порядке. || Благополучно. N. Тăп тăнăшăн тав-та-пуç. || Аккуратно. Букв. Аллу-уруна тăп тыткала. (Смотри, чтобы ноги были аккуратно обуты. Сред. Юм.). Ib. Тотуна-çăварна тăп тыткала. Придай рту аккуратную позу. Ib. Ута пĕртте тăккаламасăр, пит тăп тытса кайрĕ. N. Юсман пек çӳхе тутине тăп тытрĕ. Кĕвĕсем. Сире, тантăшсем, мĕн пулнă, тутăрсене тăп тытнă (тихо стоите, закрыв губы). Сред. Юм. Тотуна мĕн тем сарлакăш сарса тăран, тăпрах тытма йорамас-и д. || Скромно. N. Аван ăспа тăп çӳрени. || Полно. Изамб. Т. Çĕрулми çисен, хырăм тăп пулат (в животе делается полно, твердо и тяжело). || Как раз, впору. Собр. † Тăвансем патне кайсассăн, тăват ан кĕпи те тăп пулчĕ; ютсем патне кайсассăн, виçĕ ан кĕпи те пушă пулчĕ. Рак. Çӳле ывăтрăм, тăп тытрăм; тепре ывăтрăм, май ӳкрĕ. (Шакăлла выляни). || Довольно много, порядочно, более чем мало. СПВВ. Тăпах, весьма много. N. Малтан пĕр вăхăта чĕрĕ пулнă ӳт пайĕсем халĕ пурте тăпах пулнă.

тăрă

(ты̆ры̆, тŏрŏ), верхушка. Байгул. Чăрăш тăрри — йĕс тăрă. Панклеи. Качака ку путяккине карта тăрне çакать-хăварать. N. Хура вăрман тăррипе, хура пĕлĕт айпе. (Письмо). Цив. † Сăрлă-сăрлă кĕлешче, ут тăррипе сăр кайрĕ. Юрк. † Пĕчĕкçĕ лаша-кăвак лаша, тумхах тăрринчен пускалат. || Верховье. N. Уравăш çырми тăррине. || Головка (прыща, чирья). О сохр. здор. Шатрисен вара тăррисем путса анса шуралаççĕ. || Бутон. Якейк. † Уй варĕнче умуççи, тăрри çорăлать — уй толать. Юрк. † Тăрри çурăлаччен ларакан (т. е. шăма кĕпçи), вăрман хӳтти пулакан. Сорм-Вар. Хусантан тухать хура çул, икĕ айăккипе улмуççи, тăрри çурлать (чечеке ларать) — уй тулать. Ала 101. Пирĕнтен каяш йолашки ларччăр тăрри çорлаччен (о „пантьăк кĕпçи“). Кильд. † Хĕрсен арки тивмесен, чечек тăрри çурăлмĕ. Михайлова. † Мăн олăхри олăх кĕпçи (вар. тарăн-варти путран кĕпçи), лартăр тăрри сарăлса. Хамăрпа калаçнă ачисам порăнччăр-и вăхăт çитиччен. || Разница в стоимости более дорогого предмета. Календ. 1904. 50 тенкине вĕсемшĕн банк туленĕ, 5 тенкнне (тăррине) вĕсем хăйсем тӳленĕ. || Борозда (в загадке). Карм. Ани шурă, тăрри хура. (Кĕнеке, çыру). || Кисточка пояса. КС. Тарри янă пиçиххи, пояс с кисточкой. Яргуньк. † Пирĕн арăм пуласси шуп-шурă шупăрпа, хĕп-хĕрлĕ пыçипа, пыçи тăринче шарçи пур. Абыз. Ик йăлтарка, тăват кăчăрка, ик тăрă. || Острие, кончик. Собр. Çĕççĕн тăрри çурăк пулчĕ, йăттăн пуханĕ (?) çурăк пултăр. N. Уксак çын туя тăрринче çӳренĕ пек. Алик. Хĕр калать, тит: тăхăр качака вăç (вот?) килет, мăйри тăрри ылтăн, чĕрни тăрри кĕмĕл. Альш. † Ăçта каян, чĕкеç, васкаса, çунат тăррисене хытарса. Шишк. † Ăçта каян, чĕкеç, çомăр витĕр, ик çонач тăрине йĕпетсе? || Крыша. N. Асанне пӳрчĕ тăрринче çур çăкăр выртат. (Уйăх). N. Лупас тăррисе виттертĕм. М. Тупт. Тăрă е арман тăрри, верх мельницы. Альш. Ăна çавăрса илет те, урхалăхпа пăвса çыхса, ампар тăрринчен çакса хурат тет. Орау. Пӳрте туса пĕтеретпĕр, тăрă çавăрасси анчах юлч. || Баран. 75. Хапхисем тăррине çырусем çырса хунă. || В переносном смысле. Персирл. Тăрри шăтăкрах, тăррине вус посман (глуповатый). Янтик. Сан пăртак тăрри шăтăк пуль, ытла тем-те-пĕр авран. (Гов. в ироническом тоне про человека, который где-нибудь в гостях говорит пошлости или начинает проявлять свое сумасбродство). Ib. Тăрри шăтнă-çке сан! N. Тăрри шăтăк = ухмах. Слеп. Тăрри шăтăк, питĕрмен (дурак). || Употребл. в качестве послелогов: на, над. С. Тим. Арча тăррине ларăттăм. Якейк. Ылтăн йопа тăрăнче ăмăрт-кайăк ларатĕ. Орау. Темскер шутлать пĕлĕт тăрнче. Что-то считает на небе. ПВЧ 96. Хурăн тăрне хпарасси (трудно влезть), хпарассинчен анасси (но еще труднее слезть). N. Осал çырнă, тесе ан кала: ора тăрăнче çырап ал вĕççĕн. Микушк. Ăмăрт-кайăк унăн тăрринчен (над ним) вĕçсе пынă та, вăл мĕн каланисене илтнĕ. N. Эпĕ пуç тăрне кĕреçе тытнăччĕ, кĕреçе шăтман.

ханклат

визжать (о собаке). СТИК. Анчăка такшии хĕнет тата, те ватса амантнă: пит ханклатат (йăнăшат, ханк-ханк тăват. || Раздаться (о выстреле). N. Пăшал персессĕн ханклатать (с более звонким звуком, а с тупым звуком — латлатать. || Каркнуть. N. Хайхи çăхан çăварне карнă та пĕтĕм вăйĕнчен ханклатса янă.

хыçрам

более легкие зерна, падающне за зорохом, рядом с ним при веянии хлеба на току лопатой. Ib. Хыçрама çăмăлтарах пĕрчĕсем каяççĕ. СТИК. Тырă сăвăрсан çăмăлтарах пĕрчĕсем аяккарах вĕçсе ӳкеççĕ. Ăлав çине тиенĕ чух вăл тырра уйрăм илеççĕ, вăл хыçрам пулать. Чертаг., Якейк. Хыçрам, тощие зерна при веянии.

хултăртаттар

холтăртаттар, понуд. ф. от хултăртат. Календ. 1910. Пĕчĕк шывсем те машинасене хултăртаттарĕç. Бгтр. Холтăртаттар, греметь (об отдаленном громе). Ib. Аслати холтăртаттарать. Слышится более или менее слабый, более или менее отдаленный гром.

хăлтăр-халтăр

звукоподраж. Эпир çур. çĕршыв 38. Хăлхасенче хăлтăр-халтăр, тин-тян тесе янраса анчах тăрать. Сред. Юм. Хăлтăр-халтăр! (Стук старых досок). Никит. Çапла ларнă чухне сасартăк тулта темĕскер кĕмсĕртете пуçларĕ. Шăлтăр-шалтăр, хăлтăр-халтăр тесе куçарать. Альш. Хăлтăр-халтăр, более частые движения и звуки, чем хăлт-халт. || Б. Яныши. Курки: хăлтăр-халтăр, хатьăр-хăтĕр хам çомра, повăскăпа хам пурап, терĕ тет. || Кан. Хăлтăр-халтăр ясмăк анисем — сĕвĕнмеççĕ селĕм тыр-пулсем. || То, что пришло в ветхость и уже непрочно. Кан. Парттăсем хăлтăр-халтăр. Сред. Юм. Хоралчĕ хăлтăр-халтăр çиç (старый дом), çапах она хаклă ыйтать.

кустар

костар (-тар), понуд. ф. от гл. кус, кос, катить, катать, скатить, скатывать; покатить; прикатить; пускать вскачь. N. Урай тăрăх пĕр ывçă пăрçа кустарса ятăм. Альш. † Сар ачанăн карттусне кукăр-макăр кустартăм. Богдашк. † Кĕленче çăмарта кустартăм, Чулхулана çитертĕм (докатила). || Орау. Таканапа пăрçа кустартăмăр та, пăрçа ăшалаççĕ-ха халь (жарят). Юрк. Çăкăр пĕçернĕ хыççăн пысăк кăмакана паранкăсем кустараççĕ (бросают). Пиçсен, ăна тăвар сапса çăкăрпа çиеççĕ. || Юрк. Çуртăри чустине сĕтел çине хурса сараççĕ, йĕтĕрпе кустарса (катая, рассучивая) çӳп-çӳхе тăваççĕ. N. Йĕтĕрпе тăла кустараççĕ (катают). N. çăмха кустар. Беляева. Ут (у др. утă) кустар (скатывают сено в валы). N. Урапине кустарсан, вĕçет. N. Çол орлă костарса лартса (дорогу замело снегом). N. Хальхинче вырăс пупа тата чăнкăрах çĕртен (с еще более крутого места) кустарса антарса панă (скатил). Якейк. Сасартăк хватлă çил тоххĕр те, çынсене лаши-орапи-мĕнĕпех, кăстăрмач пак костарса, çавăрса исе карĕ. || О быстрой езде. Макка 189. Унтан вара, вилнĕ çыннине пытарсан, пит хытă кустарса таврăнаççĕ (во весь опор). Истор. 112. Ăна хирĕç юланутпа кустарса кайнă (покатили верхом). Ст. Чек. Çын килелле кайсанах, вăрмантан арçури тухнă, тет те, лашана утланса, кустарса çӳренĕ, тет. N. Эпир пит хытă кустарса килтĕмĕр (выртмаран). Бел. Гора. † Вылятрăмăр, кустартăмăр, хапха тулне кăлартăмăр (лошадей). N. Унччен те пулман (вдруг), Иван шăнкăравпа пачăшкă умне кустарса пынă. Толст. Ачасем çавăрăнса пăхнă та, кустарса пыракан кайăкçа (охотника) курнă. Ib. Тутарсем те ăна курнă та, ун патнелле кустара пуçланă. Б. Яныши. Пусăкраххисем учĕсене тытрĕç те, килелле кустара пуçларăмăр. БАБ. Ăçта каяссине хамăр та пĕлместпĕр терĕçĕ, тет те, пурте, павуска ăшне ларса, кустара пачĕçĕ, тет. || Быстро жать хлеб? Якейк. Ку пĕчĕк аная костарса анчах кайăпăр вăт. Ib. Тырри шуламлă та, костарса анчах карăмăр. || Выкладывать чем, vestire. М. Тув. † Пирĕн Тумккă хула пек: тулне тутăр çаптарнă, ăшне ылтăн кустарнă, çулне чукун сартарнă. Н. Лебеж. † Виççĕмĕш вĕретĕм сăрине, хĕрĕх хăлаç нӳхрепне, ăшне шăвăç кустарнă, пичĕкесĕр янă, тет. N. † Вырăсла та çӳçме эп кастартăм, йĕри-тавра ука кустартăм. N. † Йĕс турапа пусса турарăм, çинчен шăрчăк ук(а)сем кустартăм. Янтик. Чăпăрккана малтан ик кантраран яваççĕ, унтан вара ун çинчен тата тепĕр кантра явса пыраççĕ; çав виççĕмĕш кантрана явнине „кустарса явас" теççĕ. || Выпроводить. КАЯ. Унтан мана хуралăç, ват мучи, хултан тытса: мĕлле çак Макçăм ывăль-хĕр кирек ăçта çитнĕ, унта çапкаланса çӳреç-ши! Халь урнă йăтă Тюмине тулланă, тет-ха, тата туллаттарас килет-и-мĕн кĕсен? тесе, кустарса ячĕ (выпроводил). || Scortari. Альш. Кустарат вăл ( = чупат). Она распутничает. || Случать. Янтик. Иван кĕсрине кустарма (чуптарма) кайнă. Ст. Чек. Кустарнă. Случили (корову и пр.) || Соблазнить. Абыз. † Астартăм та кустартăм, кусар вĕçне хыптартăм. Байгул. † Илĕртрĕмĕр, кустартăмăр, хапха тулне кăлартăмăр. || Поддакивать. Собр. Усал çынпа хăй урапи çине ларса кустарас пулат (надо гладить по шерсти. КС.), теççĕ. (Послов.). СПВВ. ИФ. Кустарас — илĕртсе вăл калаçнă майпа калаçса пырас. N. Тĕрĕс, тĕрĕс, Кĕркури хăта, лайăх йĕркепе пăхса ӳстернĕ ачасем нихçан та ашшĕ-амăшĕ ирĕкĕнчен тухса çӳремĕçĕ, ашшĕ-амăшне вĕсем темĕн тĕрлĕ асла хурса пурăнĕçĕ, тесе, Кĕркури майĕ кустарса пынă хăнисем (поддакивали). || О мятели Сятра. Çол орлă костарса лартса. Дорогу замело. Ib. Çол орлă (или: çола) шăлса лартса та, çолĕ çĕтсе. Дорогу замело, и дороги нет. || Пускать (лошадь) в галоп. Цив.

кӳ-ӳ

(в один слог), подр. более продолжительному ощущению, чем кӳ. Альш. Алăка уçса ярсан, пӳртĕнчен кӳ-ӳ! шăршă çапат. (Так и пахнуло, обдало запахом). Ib. Сăмсаран кӳ-ӳ! юн килчĕ (пошла кровь вдруг, с ошущением щекотания). Орау. Кӳ-ӳ (долгий слог) кĕрет вара, шуйттан, сăмсана тавăрсах ярать! (чорт возьми какая от него бывает вонь! De flatu ventris dictum est.

кăрик

(кы̆_рик, кы̆рик', первое о более сильном, второе о более слабом звуке, так у КС), подр. скрипу немазанной телеги или двери. КС. Алăк: кăрик! кăрик! тесе уçăлать. 93. çул. 27. Çав вăхăтра алăк кăрик тунă. Пус. Стариксам кисен: авăр, арман! тесе, каларĕ, тет. Кăрик! тесе ларать, тет (т. е. мельница не намолола пирогов, а только скрипела). Б. Олг. Начар çын орапи калат: крик! крик! тесе, макăрса каят. Ib. Хапка (вĕрлĕк хапка) уçнă чох çынĕ уçат: çа çын уçнă чох хапки кăриклатат; кăрик! тет. || Подр. крику ворона. В. Олг. Çăкан (= çăхан) вĕçсе кайнă чох йӳç çине ларсан, кăчкăрат; сасси: кăрик, кăрик, кăрок (кŏрок)-карок-кăрок-кăрок! тет. ЧС. Кĕлет алăксене пурте кăрик та (та), карик! тутарса уçаççĕ.

кăрăн

(кы̆ры̆н), подр. сильному и звонкому грому. Шурăм-п. № 5. Унччен те пулмарĕ, мăнаçи сасси илтĕнчĕ: кăрăн, кăрăн! тет. || Натянутый. СПВВ. Кăрăн-кăрăн тытса (натянуто). Сет-к. Шăналăкне кăрăнтарах кармалла (= хытăрах тортса кармалла). Ib. Кăрăн, туго натянутый. Ib. Кăрăн тăракан çип, туго натянутая нитка. Ib. Ытла кăрăн туса ятăн (нитку). В др. гов. кару. Срв. Кăмак-к. Çиппине кăрăнтарах (или: карăнтарарах) тыт. Держи нитку-то более натянутой.

кăчăркан

(кы̃џ̌ы̃рган), по описанию — колчедан. Яргуньк. Синерь. Кăчăркан — особые камешки, весом не более 400-600 гр. Камешки эти шершавые с светлыми, золотистого цвета, точками, собирают и продают их по 1½ коп. за 400 гр. Находят около (маленького) водопада «Сиктĕр(ĕ)ш».

кăшăр-кашăр

(-к̚ажы̆р), подр. неодинаковому, более или менее резкому шуму. Орау. Хăш чухне: ак пăртак выртса канам-ха, тесе, выртатăн; çантах темскер кăшăр-кашăр тунă пек илтĕнет те, çывăрса кайимастăн та. Ib. Шăршисем урай хăмипе айалти хут маччи хăми хушшинче кăшăр-кашăр тăваççĕ; пĕтĕмпех пусмăрларĕç, мурсем!

кăшăрт-кашăрт

(-кажы̆рт), подр. то более слабым, то более сильным, коротким и как бы оборванным сложным звукам шороха. Б. Яныши. Çул çинче кăшăрт-кашăрт тунине илтсен, салакайăксем кĕтӳ пек пĕр! тутарса тараççĕ.

кĕр

(к'ӧ̆_р, _кэ̆_р), подр. более или менее резкому шуму. Иногда удваивает конечную согл. Сред. Юм. Пичке пăккине ал лекнĕ те, шыв кĕрр! турĕ (или: кĕрлерĕ) тбхрĕ. Ib. Пôш поталкка (пудовка) çине тырă ярсан, кĕрр! туса анать. Шел. 47. Урам тăрăх кĕр-кĕр-кĕр! тăпăртатса çӳреççĕ. || Подр. звуку, получающемуся от поддаваемого в бане пара. Сред. Юм. Мунчана вăйлă хôтсан, чôл çине ăшши парсан, кĕрр! çиç тăвать. Ib. Муньчари чôл ăшши пит нăмай чôхне кĕрр! тăвать. Пăртак пĕте пуçласан, чаш! тăвать; ôнтан вара — чашшш! кайран вара чăшш! çиç тăвать. || Подр. дружному хохоту. Шурăм-п. Ачасем пурте кĕр! ахăлтатса ячĕç. Толст. Çынсем, вăл йăтса тухнă япалана лайăхрах пăхса илсен, пурте кĕр! кулса ячĕç. || Подр. шуму при разговоре. Альш. † Мĕшĕн шавламастăр та, кĕр тумастăр, элле хуçи ятсене пĕлмесре (= пĕлместĕр-е)? Юрк. † Çакă пирĕн халăхсем пĕр сăмахпа кĕр тăват, (т. е. ограничиваются одними разговорами? Хĕр сăри юрри сăввисем). || Подр. дружному взлету стаи. Шорк. Салакайăксем кĕтӳпе кĕрр! вĕçсе карĕç. Тюрл. Кăвакарчăнсĕм кĕрр (к'ӧ_рр)! вĕçсе карĕç ошкăнĕпе. || Подр. звуку (гулу) большого колокола. Тюрл. Кĕрр (_кӧ̆_рр, звук ӧ̆ несколько приближается к ŏ). Сред. Юм. Хосан соборĕ чанĕ кĕрр! çапать. || Подр. шуму быстрой речки. Сред. Алг. † Тарăн çырма кĕр кĕрлет. || Сразу, дружно. Тюрл. Чăх-чĕпписем кĕр (к'ӧ_р) тохрĕç (вылупились все без остатка, сразу). N. Тата акнă вăрлăх харăс, кĕр шăтма кирлĕ. Шурăм-п. Вара пурте, кĕр тăрса, хăйсем пичĕсемпеле кăнтăрла енчи Эл кӳлли енелле çавăрăнса, келтума тытăнаççĕ. СПВВ. Кĕр тытăннă. Якейк. Порте кĕрр (к'э̆_рр) тохса карĕç (вышли). Ib. Вăлсам пирĕн пата кĕрр килсе кĕчĕç (вошли все сразу).

кĕр-кĕр

(_кэ̆_р-_к̚э̆_р), подр. более или менее резкому шуму. ЧП. Кĕр-кĕр хăмăш, кĕр хăмăш, мĕшĕн кĕрлет çав хăмăш? Альш. † Ĕнтĕ шав-шав вăрман, кĕр-кĕр вăрман, мĕшĕн кĕрлет-ши çав вăрман? N. † Кĕр-кĕр вăрман, кĕр вăрман, ăма кĕрлет çав вăрман? То же (там же) и о народе (халăх).

кĕрĕ

тучный; бодрый. Изамб. Т. Кăçал выльăх кĕрĕ («самăр» — более сильное выражение, нежели «кĕрĕ»).

кĕрс

(_кэ̆_рс), подр. звуку от стрельбы из пушки; звук более звонкий и от более близкого выстрела. П. Яндоуши. См. хӳлт, кĕрĕс.

кĕтесле

назв. игры. N. Унтан: айтăр, кĕтесле выльляс, терĕç. Кĕтесле тесе, пирĕн пур кĕтес(с)е пĕрер çын тăрса, тепĕри: кĕтес пар! тесе, ыйтса çӳренине калаççĕ. Шорк. Кĕтесле выльляс. Четверо стоят по четырем углам сруба, а один — в середине. По знаку одного из стоящих по углам, они меняются местами. Стоящий в середине старается занять в это время угол. Если это ему удается, то в середину становится тот, кто остался без угла. Играют обыкновенно пятеро, но могут играть и более пяти человек, условившись называть известные места углами.

тĕм

кочка более на сухом месте, напр., на лугах. М. Етмен. Собр. Карти тĕм, карти айĕнче муклашки. (Хăяр). Т. VI. Загадки. Тĕм-тĕм тĕмеске, тивмесĕрех тивет-çке. (Куршанкă). || Куст. N. Тĕм-тĕм ӳсекен йĕплĕ çырлаллă йывăç. Собр. Тĕм хăвана тĕллесе пырас пулат, теççĕ. Подходя к таловому кусту, надо держать (оружие) ка прицеле. Лашм. Тĕм-тĕм хăва хыçĕнче вуникĕ ăсан йăви пур. БАБ. Çеçен хирте тĕм хăва, тĕм хăвара сакăр çерçи, пĕр карăш. (Присловье к чуклеме). ЧП. Пыраттăм-пыраттăм çулпала, тĕм-тĕм шĕшкĕ тĕл пултăм. N. Йывăç тĕмĕ, куст дерева. А.-п. й. 39. Пытанса вырт тĕм хушшине, тет ула-такка. N. Тĕмсем хушшинче тилĕ пытанса выртнă мĕн. ЧК. Умри кашни тĕме, сăрт тӳпине тĕплĕн тĕрĕслетпĕр. Юрк. † Тĕмĕн-тĕмĕн йĕплĕ хулă, темиçе çул ӳссен те вĕренене çитес çук. || Толст. Курăк тĕмĕ. N. Кашни курăк тĕмĕ, кашни йывăç тĕпĕ ӳсни вĕсене хĕпĕртеттерет. || Куча. N. Чул тĕми. СТИК. Кăткă тĕми, муравейник. || Группа. В. Олг. Çăка тĕмĕ, группа лип, выросших из одного корня. || Пяток (снопов). Н. Седяк. Вырнă кĕлтене икшер, виç-шер, пилĕкшер хураççĕ, çавна тĕм теççĕ. Сред. Юм. Тĕм — пять снопов, внизу два, на них два и сверху один. N. Тĕм тултар. Букв. Эпĕ хирте тырă вырса икĕ тĕм турăм. Хорачка. Тĕм — пилĕкшер кĕлте. С. Тим. Тĕм çине тĕм лартăр. (Из моленья). БАБ. Тĕм çине тĕм хума, çĕмел çине çĕмел хума пар. (Из моленья). Чув. прим. о пог. 330. Çĕнĕ çул каç çăлтăр çăра пулсан, пăрçа, мăйăр пулать, хирте тĕм çăра ларать. Если в ночь под новый год звезды часты, на поле будут частые пятки (снопов хлеба), горох, орех уродится. Арзад 1908. Тăваттăшĕ миçе тĕм урпа вырнă? || Пять ручонок. Мыслец. Шарбаш. Тĕммĕн-тĕммĕн сӳс тĕми, пĕр пĕрчĕкĕн суйласа хитре çурăм турăмăр. Тĕмлĕх, кустарник.

чакăрр

звукоподр. СТИК. Питлĕхе чĕрнепе чакăрр тутарса чавса илтĕм (более долгий звук, чем чакăрт).

чанк

подр. более звонкому, короткому звуку тонкой металлической или стеклянной вещи. ГТТ. Чӳречене чанк! тутарчĕ. Ударил по тонкому стеклу, и оно зазвенело. || Подр. звону косы. Сред. Юм. Çавана топтанă чохне о чанк! чанк! тăват. || Подр. крику галки. N. Чанка чанк! тет. || Прямо. N. Эсĕ вăрă мар пулсан, чанк каçăрлса утса пырас пулать пире хирĕç. Если не вор, то должен нам навстречу итти выпрямившись. Сам. Н. Чанк ларать пĕр çуллĕ хыр.

шала

вовнутрь. N. Шала, шалалла, вовнутрь. Эльбарус. Вăрмана шала кĕрсе каяттăмăр. Ib. Пĕрреччен çапла çитерме кайсан вăрмана питĕ шала карăмăр. Ib. Вăрмана шала кайсассăн, патаксемпе шаклаттарса йомана порте харс çапаттăмăр. ЧС. Эпир пĕри те ишме пĕлменрен шала кайма та хăраттăмăр (боялись далеко заходить в воду), хĕрĕнче тек кăвакал пек лапăртанаттăмăр. N. Эй, Кĕркури пичче! Мĕшĕн асăнатăн çавсене эсĕ? Пит шалах каяймĕç-ха (не будут иметь успеха). Вĕсене те кам та пулин хирĕç таврĕ ахăр. N. Шаларах, еще более вовнутрь. N. Хĕрринчен пăртак шаларах ишсе кайма хушнă. Трхбл. Вăрман та хĕрри шĕшкĕлĕх, шаларах кайсассăн йĕлмелĕх. Изамб. Т. Ул пӳртрен шаларах тин вара кĕлет лартаççĕ. А.-п. й. 45. Эсĕ шаларах пытан. Йӳç. такăнт. 6. Шаларах сик, акă кашăк. N. Укçуна шаларах чиксе çӳре. СТИК. Улпут ку тупăлхана шаларах чиксе хурат (подальше запрятал). Золотн. Шала хома пар. Регули 649. Конта шала кӳртрĕ. ЧС. Ĕç пит шала кайнă, темĕн пултарайăпăр-ши... Дело очень серьезно (запутано), не знаю, сможем ли мы его устроить. Урож. год. Ĕнтĕ ĕç шала кайрĕ.

шаларахри

находящийся более внутри. N. Картари йăвăçсем кармакланса кая пуçланă, шаларахрисен çулçисем ĕннĕ.

шампăр

подр. более или менее сильному, резкому и звонкому звуку, вызываемому движением предмета в тихой воде. Хурамал. Витрепе шыва шампăр! тутарса ăсса илтем. Я почерпнул воды с звонким бултыханием. СТИК. Эпĕ шыва шампăрр кĕрсе карăм. КС. Шампăр кĕрсе карĕ (с шумом вошло в воду испуганное водяное животное, крупное, напр., большая щука).

шатлат

стучать, тикать (о часах); шелкать; трещать. Б. Олг. Часси шатлатать. Ib. Халĕ лешне семек тытма пуçларĕ, шăлпала тапратрĕ шатлатма. Ск. и пред. чув. 81. Хапха тăрри шатлатать саламатпа çапупа. N. Чĕрнепе пуссан шатлатса саланса каяççĕ (семена шелковичных червей). КС. Шăрçа шучĕ шатлатать. Ib. Йывăç сивĕпе (от холода) шатлатать. (В Шорк.— звук более короткий и слабый, чем шартлатать). Бгтр. Чĕн тилкепе шатлатать.

шатăрт

подр. треску при ломке сухого дерева. Сред. Юм. Хуçăлнă чôх тĕнĕл шатăрт! тăвать. Ib. Тĕнĕл шатăрт тăватчĕ. Изамб. Т. Тиевлĕ урапан тĕнĕлĕ шатăрт туса хуçăлать. Альш. Ача урапи тĕнĕлĕ шатăрт! хуçăлчĕ. Сред. Юм. Пĕрене хайăрнă чôхне хӳсек шатăрт! турĕ, те хуçăлма пуçларĕ тем. Капк. Шатăрт! турĕ те темĕн, Атăл пăрĕ икке çурăлчĕ-тăчĕ. Абыз. Кантăр вăри чикем-ши те, шатăрт-шатăрт теминччĕ, унтан намăс пулминччĕ. СТИК. Шатăрт, то же, что и „шатарт“, но звук более слабый, чем „шатарт“. || КС. Шатăртах.

шăл

зуб. Изамб. Т. Ачанăн шăлĕ шăтсан, ăна малтан куракан çынна: эсĕ ку ачана кĕпе тăхăнтартмалла ĕнтĕ, теççĕ. N. Шăл шăтни, зубопрорезание. N. Шăл тухнă вăхăтра кастарма юрамасть (оспу). N. Вăй çитменнине шăлпа, теççĕ. Альш. Эпĕ хам шăннă, шăлсем хире-хирĕç шак-шак тăваççĕ. Ал. цв. 10. Тӳрĕ хуçанăн хăранипе шăл çине шăлĕ тивмест. Артюшк. Ман пур шăлсам та ыратса ирттерчĕç. Янтик. Сан шăл ыратать-им? (Спрашивают тогда, когда спрашивающий сомневается в болезни, или думает, что у него вовсе не болит). Ib. Сан шăлу сурат-им? (Спрашивают тогда, когда более или менее определяют болезнь человека). Орау. Шăл ыратакан çынсем пыркаларĕç-и? В. Олг. Си шу ĕçсен шăла тиет (ломит зубы, скоро проходит, если после горячего выпить холодной воды). Шурăм-п. Сахăр ан хышла, шăлусем пĕтеççĕ. Букв. 1900. Эй, пăхма анчах илемлĕ-ĕçке! Çи-халь ăна, çăварна пĕр шăл та хăвармĕ! — тесе пырать, тет, хăй нимĕн тăвайман енне. Якейк. Шăл ларттар, вставлять зубы. Çĕнтерчĕ 6. Манăн шăлĕсем те çукрах та, эпĕ кăчăртатнине пĕлместĕп. Янтик. Сан шăлсем пиçĕ-ха, эс çак хыт татăка та çимелле. N. Ман икĕ енче икĕ шăл катăлса ӳкрĕç çори таран. N. Катăк шăл. N. Эпĕ хама хам сыхланаймарăм, лаша шăла тутипе персе хуçрĕ. Якейк. Шăл коч тапранчĕ. Зуб расшатался. Н. Лебеж. Хура вăрманта шĕшкĕлĕх, шĕшкĕ тăрри сарă мăйрă, çав сар мăйăра катакан шăлĕ тĕпĕ пушанĕ. Яндобы. Пăт чĕреспе кĕлете кӳртрĕм, ерипе, чӳрече çинче шӳтертĕм, ерипе, увăç тупанпе типĕтрĕм, ерипе, шăл тупанпе хăйăрларăм, ерипе, йĕкĕрлчепе авăртрăм, ерипе. Альш. Ман шăла хурт çиет, шăл сурат. А.-п. й. 30. Вут умĕнче хĕртĕнсе ларакан качака такипе сурăх такине курать те вăл: кусене халех çисе яратăп, тесе, шăлĕсене шатăртаттарса пырать. Ib. 52. Ну халь сана çисе яратăпах, тет шăлĕсене качăртаттарса (кашкăр). N. Микулай çине куштансем час-часах шăлĕсене хăйраса тăнă, час-часах кулнă. N. Хресченсемпе улпутсем пĕр-пĕрин çине шăл хăйраса тенĕ пек тăраççĕ. СТИК. Вăл такçантанпах шăлне хăйраса тăрат та-ха (ждет получить лакомый кусок в виде награды или милости), те пулĕ темĕн. Кан. Çынсем ĕçнĕ чух тата шăла йĕрсе ларас-и? А.-п. й. 88. Шăлне йĕрсе, ахăрса кулса сĕлтрĕ Сахара. N. Шăлна çырт та чăт. N. Ним тума та çок, тӳсес полать, шăла çыртас полать. Сред. Юм. Шăлна çырт, молчи, прикуси язык. Кама 10. Паян темшĕн шăлна çыртнă эсĕ? Сред. Юм. Шăлпа çыртса тортас патне çитрĕм (очень рассердился). СТИК. Шăлне çыртса ларат. Сердится, но удерживается вылить злобу. ГФФ. Шăл хошшинчех усраттăмччĕ. Берег я ее (песню), хранил меж зубов. Ст. Чек. Шăл хушшине хума çăккăр çук. (Говорят о бедности). Вишн. 67. Шăл хушшисене тата шăрпăкпа е йĕппе чакаласан та пăсăлать. Сунчел. Пĕчĕкçĕ чӳне эпĕ пĕчĕкçĕччĕ, шăл хушшинчи мăйăр тĕшĕччĕ. Альш. Çакă тăвансемпе ĕçсе-çини халĕ шăл хушшинче пур пекех. Изамб. Т. Вăл сана час-часах шăл хушшине хĕстерет (шăл хушшине хурат). Микушк. Тăшман шăлĕ хушши сайраран (зубы врагов не коснулись нас). N. Çав шуйттанăн çивĕчĕ шăлĕ айне кĕрсе ӳкес марччĕ. N. Тĕп пултăр – шăлĕ-масарĕ. (Скажет, кто не жалеет зубов). Синьял. Эпĕ питĕ лайăх ӳсрĕм вонçичĕ çула çитиччен, вунçич çула çитсессĕн, çын шăл айне хĕсĕнтĕм. Ядр. Пире апи çуратнă, чул хушшинче çуратнă. Шăхан ту хĕрĕнче ӳстернĕ, çавăнпа эпир çын шăль (= шăлĕ) айĕнчен тухаймастпăр. Сĕт-к. Ял варĕнче çитĕнтĕм, çын шăль (= шăлĕ) айĕнчен тохимарăм. Шорк. Çинĕ чухне шăл айне темĕскер лекрĕ (на зуб что-то попало). Кан. Аран шăл витĕр калаçать. Юрк. Эрех ĕçекеннисем, пĕр чĕнмесĕр, йăл-йăл-йăл шăл витĕр кулса анчах тăраççĕ. Баран. 23. Куç курать те, шăл витмест. Хоть видит око, да зуб неймет. Чураль-к. Каçтăркан çырли çима тутлă, çима тутлă, шăл витмест. Ст. Чек. Аçтăркан мăйăрĕ çиме тутлă, катма тăтăм, шăлăм, ай, витмерĕ. Ай-ай, савнă тусăм, хура тусăм, илме тăтăм, шăлăм, ай, витмерĕ. П. Федотов. Ватă карчăкăн мĕне шăл витмест? Ст. Чек. Шăлне çиет. (Говорят о том, кто во сне скрежещет зубами). Полтава 96. Шăл çĕмĕрсе ылхану (скрежет), ăнран кайса калаçу, халăх сасси кăшкăрни, туп янтраса çĕмĕрлни, тупăртатса чуптарни, лаша хуйса кĕçенни – пур енчен те илтĕнет. || Зубец, зазубрина. || Зубья (у пилы, берды, бороны, гребня, чесалки). Ст. Чек. Виçĕ хĕç шăлĕ. || Пальцы шестерни (на мельнице). Сюндук. Изамб. Т. Ул урапан хĕрринче шăлсем пур. || Спицы (у телеги). || Копылья (у саней). Изамб. Т. Çуна тупанĕсем çине шăлсем лартаççĕ. Пазух. З6. Çунаçăм, çунаçăм, ай, сакăр шăл, сакăлтана каймин, ай, юрĕччĕ. || В переносном знач.— зерно. Трхбл. Пĕр шăл тырă та çук. Нет ни зерна хлеба. Ст. Чек. Куштансем мукаçей кĕлетне пĕр шăл тырă хывмарĕç (не дали ни зерна хлеба в общественный магазин). Т. VI. 30. Тăррине чакан пек пар, тĕпне хăмăш пек пар, пуç çумне пуç хуш, шăл çумне шăл хуш. (Из моленья). || Комочек (соли). Якейк. Пĕр шăл тăвар, кусочек каменной соли. Сорм.-Вар. Сыпрăм-пăхрăм шӳрпине, виç шăл тăвар кирлĕ мĕн. N. Вĕсем час-часах пĕр татăк çăкăрсăр, пĕр шăл тăварсăр ларнă. || Штука, единица. Т. VI. Пĕсмĕлле пĕр турă, така пĕр шăл пулсан та, кĕлте çыххи пушă пулсан та, çĕрĕк пăяв пĕр шăл пулсан та, сысна пĕр шăл пулсан та, эсĕ ан пăрах, хаярлă куран кайнă пулсан та, çын çиллисемпе пулнă пулсан та... (Из моленья). || См. тура-шăл.

шăмпăл

подр. шуму от волнения, вызванного погружением более или менее крупного предмета в глубокую воду. N. Ĕнесем шăмпăлах кĕрсе карĕç шыва. Коровы вошли в реку, подняв волнение. || Ст. Чек. И, аннӳ шăмпăлĕ, тет, вăрçтарсан мĕн тусан. Ib. Аннӳн шăмпăлĕ тума килтĕне кунта (брань). || Прозвище в дер. Хир-бось (в б. Тойсинск. вол.).

шăмпăлт

подр. тупому отрывистому звуку, вызванному грузным падением в более или менее глубокую воду, См. МКП, 80. || Подр. переливанию в животе. Сред. Юм. Нăмай шыв ĕçсен хырăм шăмпăлт-шăмпăлт шăмпăлтатать. || Подр. звуку всколыхнувшейся воды. П. Патт. 23. Вăл çавăнтах хăй ларакан йăвăç муклашки çинчен шывалла сикнĕ те, шăмпăлт туса, шыв юшкăнĕ ăшнех чăмнă. См. МКП, 81.

шăмпăр

подр. более или менее сильному, резкому и звонкому звуку, вызываемому движением предмета в тихой воде. Хурамал. Витрепе шыва шăмпăр тутарса ăсса илтĕм. Е. Орлова. Уйран уçланă чох шăмпăр! шăмпăрI тутараççĕ.

шăнкăрт

подр. короткому, несложному, туповатому металлическому звону при более слабом звуке, чем „шанкăрт“; подр. звонкому падению предметов. См. МКП 4З. Тюрл. Шăнкăрт эп он сĕтелли çине кăларса хотăм. N. Курки кусса пырать-çке, укçи шăнкăрт тăвать-çке. Хурамал. Шăнкăрт турĕ. Стукнула (металлич. вещь). Шарбаш. Шăнкăрт ярăп, топпи çарăк. (Алăк питĕрни). К.-Токшик. Шăнкăрт ярăп, топи çарăк. (Алăк çĕклетни). Кан. Хăй йăпăр-япăр çĕпрене туртса илсе укçине шăнкăрт! кăларса пачĕ. А.-п. й. 5З. Кашкăр йĕпăр-япăр тăпсакайне анса кайрĕ. Йытти сакай алăкне шăнкăрт хупса хучĕ те, пăс кăларса вĕрме тытăнчĕ. Абыз. Ах тур-тур, ах тур-тур, мĕскер чиксе каям-ши, каям-ши, пăхăр укçа чикем-ши те, шăнкăрт-шăнкăрт теминччĕ те, унтан намăс пулминччĕ. Ой-к. Шăнкăрт кайăк, тупи çарăк. (Алăк çĕклетмелли) || Совершенно. Тюрл. Шăнкăрт уяр. Совершенно ясно (о погоде).

шăнкăртат

звенеть. Сред. Юм. Хушпури тенкĕсем ташланă чухне шăнкăртатаççĕ (звук монет). Сĕт-к. Шăнкăр-шăнкăр шелешин шăнкăртатни килĕшет. N. Эп кушелкене, шăтăк мар тесе, тытрăм та, шăтăкĕнчен окçасем шăнкăртатрĕç — тохса ӳкрĕç. Звук монет при падении на пол. N. Пĕр тухьяри тенкĕ пек шăнкăртатса çӳрерĕмĕр. КС. Шăнкрав шăнкăртатать (звенит) Б. Олг. Пĕкке шанкра çаксан, шăнкăртатса каят. КВИ. Шăнкăр-шăнкăр шăнкăрав шăнкăртатать çулпала: хĕр туй килет çĕмĕрсе урам тăрăх ялпала. || Петь (о скворце). Н.-Якушк. Пӳрт пуçĕнчи шăнкăрча ирхине тухса пăхсассăн, шăнкăртатса ларатчĕ. || Журчать (о ручье). ГФФ. Шăнкăртатса шыв юхать. Журча течет (студеная) вода. КС. Шыв шăнкăртатса юхать (более или менее звонко). Хош-çырми. Хамăр çĕртен-шывран тохнă чох шăнкăртатса йохать солхăн шыв. При выходе на нашего родного места с журчаньем течет студеная вода. Альш. Хура вăрман хыçне юр çунă, шăнкăртатса юхать юр шывĕ. Алешк. Анкарти хыçĕнче çерем çинче шăнкăртатса юхать юр шывĕ. Ст. Шаймурз. Анкарти хыçĕнче çӳл ту çинче шăнкăртатса выртат юр шывĕ. || Говорить (о ребенке). N. Кунĕпе шăнкăртатса çӳрет.

шăрчăкла

свертывать в особый моток (нитки). В. Олг. Янасал (Алик. р.). Йĕтĕн çиппи хура çип, шăрчăклама час пулмасть. СК. Çип шăрчăкла (наматывать на пальцы). Сред. Юм. Йĕке çинчен пӳрне çине çип куçарассине шăрчăклас теççĕ; çиппине пӳрне çине куçарнине шăрчăк теççĕ. N. Васкаса арланă чох сĕвеме йĕке çине хытă çăмхалаççĕ, чылай арласан екери çипе пӳрнесем çине шăрчăклаççĕ (наматывают), вара йĕке çине сыралаççĕ, т. е. наматывают, но более плотнее, чем первый раз.

нумайтараххăн

многочисленно, в большом количестве. Юрк. Чăвашсем енче авалхи тĕнпе чӳксем-учуксем туса пурăнаканнисем нумайтараххăн пулнă (более многочисленны). Орау. Пӳрт хăпартнă чухне (когда ставят на мох) нуммайтараххăн пулсан ĕç тăмаçть.

нăшăкла

всхлипывать (о тихом плаче, в котором выражается более обиды и тоски, чем «нăшласа»). Ст. Чек. Нăшăкласа йĕрет. Ib. Мĕн нăшăкласа ларатăн (куççул юхат, сасăпа йĕмес, сывлăш çавăрайманни кăна йĕнине пĕлтерет). Хурамал. Ачана хуллен кăна макăрса ларнă чух, нăшăкласа ларать теççĕ. См. никĕшле.

паллă

знак, метка, примета, отметка, изображение. Альш. Пирĕн ана çине пуртă палли (-λλи^ы) тунă (изображение топора). Ib. † Сар шăрçапа шур шăрçа тиркĕ çинче палли пур. ГТТ. Çынсем каланă хыççăнах çыркаласа панă та, эпĕ вĕсене (записи), сăмахсене, ик-виç паллăпа ик-виç паллăпа кăна чăпарла-чăпарла кайнă (кое-как записано). Полтава 57. † Патша пулас ыр паллă сан куçăнта курăнать. Никит. Тухатмăш карчăксем е калăм каç, е кĕлт маларах кам çыннине тухатмаллине паллă туса хураççĕ. N. Халĕ çуркунне палли пур çĕртрен те курăнать. N. Алă палли туса хăвартăм, такăшĕ ухтарнă арчана. (Вместо этого: сăнавшăн паллă туса хăвартăм). Эльбарус. Çак вăйă пуçлаччен кашни уйăрлса, пĕр-пĕринчен аякрах кайса паллă йоман котне: ко ман килçорт полать, тесе йышăнаттăмăр. ЧС. Манăн алă тӳрленсен те çав сикнĕ палли çухалмарĕ. Юрк. Ку масарăн палли-мĕнĕ те пулас çук. Разум. Кăçтан аслă çул каймаллине паллă тăвакансем (намечавшие путь для дороги). Н. Тим. † Çирĕм пĕре çитнĕ ачусене шур хут çине паллă çавăрнă. N. Паллă (у овец). См. тăлăм. || Известно, ясно, точно, определенно. Чхĕйп. Чăвашсам нумайше хăйсен ĕмĕрĕнче ырă кĕтӳç куриман, малалла паллă пулĕ вăлсĕн пуçлăхсĕм. Сред. Юм. Хакĕ паллă ôн. Известна уже цена. Ib. Хакĕ паллă мар. Цена еще не определена. N. Паллах вăл, çыру пĕлмен çын тĕнче çинчен ăçтан пĕлтĕр. N. Хăш чухне, паллă, ăна та шухăшласа пăхаттăм... Сборн. по мед. Ун чухне пĕр çĕрте вунă çын чирлесен, виççĕшĕ, паллах, вилнĕ. N. Эпир тĕнчене нимĕн те илсе килмен; паллах, нимен илсе тухма пултарас çук. Юрк. Çапла «бзав» тенине пĕлсе, лешсем, паллă, кула пуçлаççĕ. || Заметно. Регули 157. Ойăх толнăран паллă. N. Хăш чух çав çутă тĕнчене паллах сарăлать, хăш чух пĕр енчен кăшт начарланса тепĕр енелле куçать || Точность, определенность, ясность. Юрк. Ун выранне халĕ пĕр çын та илмен, кама кӳртес теннийĕн те палли-мĕнĕ çук халĕ. N. Никçан тухса каясси палли çук. Неизвестно, когда выйдем. N. Кăçан вăрçа кĕрес палли (scr. пали) çок. || Выдающийся, заметный. ЧС. Ялти паллăрах çын, более или менее выдающийся. N. Унăн ашшĕ-амăшĕ пит пуян, чапла, Колычĕв хушаматлă паллă улпутсем пулнă. N. Пирĕн ял нимренех те паллă мар. || Борозда, которая делается на загоне для удобства при сеянии. Вурман-к. Паллă-лăха (борозда, для удобства сеяния). || Мишень (цель для стрельбы). N. Салтаксем палла пеме кайрĕç. Солдаты пошли стрелять в цель. КС. Хăш пăшал палла лайăх тивет, кайăка тимест, тиççĕ чăвашсем. Орау. Палла переççĕ. Ib. Палла виçĕ пульккă тиврĕ. Ib. Палла тивертрĕм. Попал в цель. || Собр. Лара-тăра пĕлмен çынна паллă килнĕ, теççĕ. (Послов.).

паллăраххи

более важный, заметный, выдающийся. Ивановка. Пурне те астуса çырас тесен, тата нумай та, анчах çырма пĕр кунта кирлĕ пулĕ, çавăнпа паллăраххине анчах çырас тетĕп.

патăрт

(пады̆рт), подр. отрывистому звуку от разрыва туго натянутой веревки. СТИК. Кив вĕренпе пуслăх çыхрăмар. Вĕренĕ пĕр çĕртен патăрт! туса татăлчĕ те, пуслăх я(л)т! сиксе карĕ. Сред. Юм. Паçăр вĕрен патăрт! турĕ хăй, те талма (= татăлма) пуçларĕ тем. || Подр. звуку при отрывании растений с более или менее крупным стеблем. Сред. Юм. Шолтрарах корăксĕм, алпа тортсан, патăрт! туса таллаççĕ.

пыр

итти, ходить. С. Тим. † Пыраттăм, пыраттăм çулпала, вуникĕ кашкăр тĕл пултăм. Чăв. й. пур. Прухха та ун патне пыма пăрахнă вара (ходить перестал к нему). Абыз. Ай ман хыçран такам пырать. СТИК. Çулпа 20 салтак пырат (но: çулпа салтаксем çирĕмĕн пыраççĕ; еще: пӳртрен виçĕ ача сиксе тухрĕç те, сиккелесе выля пуçларĕç). Якейк. Эс пырсан, эп каймалла та, эс пырасса пĕлместĕп. Я поехал бы, но не знаю, согласен ли ты на это. Кан. Пыр та çыпăç ун патне! т. е. он теперь важное лицо. N. Манăн та пырас-и? И мне итти с вами? — Ан пыр (или: пымасан та юрĕ). Юрк. Пырах та, пыр, пырах та, пыр, тенĕрен улпучĕ те: юрĕ, юрĕ, пырăп, пырăп, тет (улпучĕ, пит варлă чĕннĕрен). Ib. Миçе кун пыннине (ехали до города, где сейчас идет беседа), епле çитнине каласа кăтартаççĕ. Ib. Пĕрин аллинче нимĕч чĕлхипе (нимечле. Орау.) çырнă кĕнеке. Пырсан-пырсан, иккĕш те çав кĕнекене вуласа пăхсан, тĕлĕнсе калаçса пыра пуçлаççĕ. Орау. Кĕперпе пынă чухне. Когда я шел (сюда или туда) по мосту. Ib. Тинĕс хĕрринчи ялсене карапсемпе пырса тупăсемпе пере-пере кайнă (или: пыра-пыра персе кайнă). Ib. Пырсан-пырсан, малта таçта хăй çути курна-курна каять. Сёт-к. Самай кĕтӳвĕ тохса кайнă чохне хамăр ĕнесене пырса ертсе ятăм. Ст. Чек. Кăмака умнелле те пыра пуçларĕ (стала стряпать). Т. VII. Çук, çук пымастăп (с тобою). Ib. Ик çын вăрманта пыраççĕ, тет: пĕри кайра, тепри малта, тет. ППТ. Айтăр, эсир пыратра? эпир каятпăр. N. Пырсан-пырсан, пĕр шыв хĕррине çитрĕ, тет (в другом месте: кайсан-кайсан, пĕр шыв хĕррине çитрĕ, тет). Сред. Юм. Пырса та ан шăршлан. И не подходи, все равно не получишь. Регули 1429. Пымассеренех вăл мана паратчĕ. Ib. 309. Эп пыраттăмччĕ те, ерĕçмерĕм. Ib. 137. Вăл пынине пĕлес çок эс. Ib. 84. Вăл пырасса пĕлес çок. Ib. 344. Эп корса, эс пыриччен тытса. Ib. 322. Эп пырсаттăмччĕ он чох, сирĕн никам та, килте çокчĕ. Ib. 593. Пыракан (пырса) онта çынсам темче хут. Ib. 399. Эп онта пырса паян. Абаш. Лаша пит аван пырать. Орау. Лаша тĕпре пит лайăх пырать (идет). Юрк. Пыр — ступай. Ib. Мана çырса ларакан çын кирлĕ, çывăрса ларакан çын кирлĕ мар. Пыр, ман патăмран тух та кай, тет. Хурамал. Пырсан-пырсан, вăл пĕр хулана пырса кĕнĕ. Ib. Пĕри калат: пыр, эсĕ кĕр хĕр илме. N. Пыр-ха çавăнта хăвăртрах, чуп = кай-ха çавăнта хăвăртрах, чуп. Чăв. й. пур. 14. Эсĕ пыр, таврăн киле. Альш. Пыр-ха, ман сумккана исе кил-ха, тет. N. Эсĕ ман патма пыратна? Ты идешь ко мне? (Спросит человек, идущий к себе домой, знакомого, если предполагает, что тот идет к нему. Если повышение голоса не на послелоге, то это значит: «ты придешь ко мне?»). N. Нимĕçсем пирĕн çине çĕрле пычĕç (подошли к нам). N. Ну, тарçăм, виçĕ апатна та эсĕ пĕр тапхăр çирĕн, пыр ĕнтĕ, тула тухса, хытăрах ĕçле, тесе каларĕ, тет. N. Эпир унта ялпа (не ялĕпе) пытамăр. N. Пынă çемĕн пырас килет. N. Пырах сӳреççĕ. Юрк. 18. Пыр халĕ, лешне пĕр савăт илсе кил, кĕрешес уммĕн пăртак ĕçсе пăхам! (эрех илме хушат). Ib. Ку улпучĕ нумай та шухăшласа туса тăмаст: пуçа çăмăл пулат пулсан, пыр халĕ, пĕрер савăтне кӳрсе пар, тет. Кан. Ăна алăран алла çӳретеççĕ, пыни пĕр эрне çитес умĕн, вăл «Капкăн» мунчалах пулса каять вара. N. Тĕтĕм сан çинелле пырать-çке. || Поступать (о деньгах). N. Унтан ку çын патне кашни кун темĕн чухлĕ укçа пыма пуçларĕ, тет. (Из сказки). N. Çырма та ал пымас ман халĕ топă сассипе. || Находиться в том или ином возрасте. Юрк. Асли, ывăл ачам, чупса çӳрекен пулчĕ, 2 çулта та 4 уйăхра пырат. || Годиться. N. Сӳрене тиха пырат. КС. Суха-пуç пымаст (плохо пашет). N. Пыман суха-пуç пек. Беседа. Навус хырма тытăнать, кĕреçи хырнă çĕре пымасть. || Итти замуж. N. Эсĕ мана ху юратса тухса пытăн. Лашм. † Хамăр ялăн ачисем сар ача, ан авланăр — хамăр пырăпăр. ЧП. Хĕр пырать те, хăй илмес. N. Хĕрсем пымĕç (за меня). Пазух. Ют ял ачи куç хĕсет, мана пырать, тет, пулĕ; пымăп çавă эп сана, манăн савни ялта пур. ТХКА. 87. Наçтаç аки пур, суя ятне илтес çукчĕ, пырап тени хупларĕ. || Лезть. К.-Кушки. Кушак çурисем амăш патне пĕр-пĕринчен ăмăртмалла пыраççĕ. Котята наперерыв лезут к матери. Орау. Выльăхсем епле те пулсан шыв хĕрнеллех пырасшăн. Скотина лезет к воде. || Сопровождать. Бес. чув. 10. Хăш чух тата çынсен мулла хыççăн «эллах – эк-пер, эллах — эк-пер», тесе пынă сасă илтĕнкеленĕ.|| Размножаться; водиться. Орау. Хурăн хуллипе выльăха çаптарма хушмаççĕ; выльăх пымаçть, тиççĕ. Выльăх пыманни (ĕрчеменни) кил вырăнĕнчен те килет, тиççĕ. Ib. Вăсен выльăх пымаçть. Альш. Кил-çурта чавка илешсен, выльăх чĕрлĕх пырать, теççĕ. ЧС. Аттепе пĕр тăван пиче уйăрăлнăранпа пирĕн лаша пыми пулчĕ (не стали водиться лошади, падали). || Существовать, длиться, продолжаться. N. Вĕсен тĕрлĕ кирлĕ мар йăлисем халичченех пыраççĕ. ЧС. Çын çилли çакăнсан, тепĕр тавлăксăр каймасть, хăш-хăш чух виçĕ тавлăка та пырать, теççĕ. Кан. Çунасси вăтамран 80 минута пырать. Вопр. Смоленск. Уçă, çăмăл, нӳрлĕ çил вĕрсессĕн, йĕпе вăрăма пырать. Чума. Хăсса чарăнсанах, çын çăмăланнă пек пулать, анчах нумая пымасть. || Баран. 40. Хуппи (деревьев) мăкланса каять, вĕсем çинче курăк ӳсе пуçлать, çапах та йывăç кĕлетки нумайччен пырать. N. Халь пурнăç пырать. || Доставать, хватать. Изамб. Т. Пĕрре илсен, ун темиçе çула пырат. N. Çирĕп тусан, нумая пырать (надолго хватит). N. † Çаккăнта ĕçни-çини атте-анне çуртне пыминччĕ, çамрăк пуçа хĕсӳ килминччĕ. Ib. Ку укçа нуммая пымас (çитмес). N. Паян тытни (рыба) пырсан пĕр çур çула пырĕ, малашне мĕн тăвăпăр? Т. IV. Эрне кун çĕнĕ çăпата сырсан, çăпата пĕр эрнене анчах пырат, теççĕ. || Стоить, значить. N. Ах, ырă çыннăм, эсĕ апла калатăн, пирĕншен пыр иртни те тем пыратьçке. Кан. Ларса юлни пырах та пырать те, тульккĕш вăл чăвашсемпе калаçма пĕлмест... || Употребляется в качестве вспомогательного глагола. Ой-к. Сенре (= сентере) тăрăнчен шуçса пынă чух (при передвижении) алла темĕскер перĕнчĕ те, тӳнчĕ карĕ. СТИК. Тарса пынă чухне ярса илчĕç. Ib. Чупса пынă чух такăнтăм ӳкрĕм. Ib. Тарса пынă çĕртен тытнă (указывается на то, при каких именно обстоятельствах пойман). Ib. Тарса пынă çĕрте çăкăнса (= тирĕнсе, тăрăнса) аннă. Ib. Чупса пынă чухне такăнтăм та, лач! ӳкрĕм. Бес. чув. 5. Ăна пурăнăç хăех вĕрентнĕ; мĕн тăвассине, мĕнле пурăнассине пурнăç хăех кăтартса пынă. Изамб. Т. Ул хăй хытă килет, хăнчен вут тăкăнса пырат (огненное явление). Альш. † Эпир кайса пыратпăр, курса юлăр куç тулли. Н. Якушк. † Сирĕн савнă тăванăр кайса пырат, пит инçе кайиччен курса юлăр. Букв. 1908. Шывĕ тăп-тăрă пулнă. Хурсен урисем курăнса пынă. 1904. Çапла чупса пынă çемĕн эпĕ хам умра мĕн пуррине курман та, шыв лупашкине лап! кĕтĕм ӳкрĕм. Регули 9. Вире (в гору, в знач. возраста) пырать, ватăла пырать. N. Вилнĕ çынна пытарсан, пӳрт урайне, сакăсене алăк патĕнчен пуçласа тĕпелелле çуса пыраççĕ. Кожар. Эпир вăрласа кайман ăна, пирĕн пичей вăрласа пынă (украл) ăна, калама килтĕмĕр, тенĕ. N. Ун та вăл териех сарлака юхмас (вода), навуспалан пĕвелесе пынă ике енчен те (запружено). N. Шыв тумламне яка çĕрте пӳрнепе ăçталла илсе пыран, çавăнта пырать. О земл. Çав майпах çĕр ĕçĕ те ăстаран ăстана кайса пырать (все улучшается). N. Акă çуркунне сывăхарса пырать (приближается). N. Вĕсем тухни виçе уйăх иртсе пынă, анчах ниăçта та пĕр çĕр татăкĕ те çук. Пазух. Эпирех те кунтан кайса пырсан, шăпăртатса юхĕç куççульсем. Ир. Сывл. 26. Ытарма май çук кунсем таçта юлса пыраççĕ. Ib. Пĕчĕкçеççĕ кимĕсем... юлса пыраç пирĕнтен. Юрк. † Каяс вăхăтăм çитсе пырать (приближается). Ib. † Урампа маюр иртсе пырат (проходит), çта пырассине пĕлмес. N. Кайран, пурна-киле, çав Çумак шурĕнчи çĕр типсе пынă (высыхало). Торган. Рамри юр кайсах пырать (снег сходит), шывĕ те вăйлăланса пырать. Орау. Ачасем ӳссе пынă çемĕнĕн пурнăç каялла каять. (Напис. в 1907 г.). Б. Олг. Эс ман патра порăн, ойăхне виç тенкĕ тӳлесе пырăп; ман патра ан (= авăн) çапса порăн, ан пĕтериччен, виç тенкĕ хоратăп сана хак. Хурамал. Вăл салтак мĕн пур тупнă укçине ялан ĕçсе пĕтерсе пынă, тет. ЧС. Хай пирĕн тете кунсерен йывăрланса пычĕ... (все более и более расхварывался).

пырарах пар

встр. в чувашизмах в см. «более итти» . Трхбл. Пĕрле ĕçсе-çисен чĕрене пырарах парать. При коллективной еде получаешь больше удовлетворения от пищи.

пулса кай

обратиться во что. Ау. † Ай-хай ăшăм ыратат салтак пулса кайнăран. Трхбл. Туйисенчен çĕленсем пулса кайнă. Палки обратились в змей. || Совсем созреть, переспеть. Икково. Ыраш полса кайнă. Рожь более чем поспела. || В игре — итти на выбор к «матке», уговорившись с товарищем назвать себя именами каких-нибудь предметов, при этом играющие приходят парами, и матка, не зная, кому из пришедших принадлĕжит то или другое название, бывает вынуждена выбирать себе товарища наобум. Сред. Юм. Мечĕлле вылянă чохне иккĕн атаман полаççĕ те, ыттисĕм икшерĕн полса кĕреççĕ: пĕри хорăн, тепри ывăс или др. что-нибудь полаççĕ те, атамансĕне: ывăс кирлĕ-и, хорăн кирлĕ-и? теççĕ; атаманĕсем вара йышăнаççĕ: ывăс полни — ывăс ыйтаканни патне, хорăн полни — теприн патне (или наоборот) каять.

пуртарах

(-да-), форма сравн. ст. от пур. Шел: 41. Пăртак пуртарахĕсем ырлăх çине путаççĕ. Сборн. по мед. Çакна ăнласа вуласа, çак кĕнеке çинче мĕн-мĕн тума хушнине туса пурăнсан, сывлăхлăрах та, пуртарах та пулăп. Пир. Ял. Анчах чи малтан чухăн пурăнакансене параççĕ, унтан пуртараххисене. Г. А. Отрыв. Хыса та çавах, пурте тăхăниман, пуртараххисам (более зажиточные) анчах ĕçлетнĕ.

тĕпек

(т’ӧ̆_бэк’, _тэ̆_бэ_к), ferrum planum oblongum, forma quadrata, quod in foramen catilli transverse inclusum est; in eius foramina furcae ferreae (yxват) fusique (йĕке) capita inseruntur. Tale quiddam Roman! veteres subscudem ferream vocitasse videntur (v. Vitr. X, 5). Параплица, порхлица. Чула çавăракан йĕке тăрринче тĕпек; тĕпексĕр чул тăмасть. На верхнем конце веретена, вращающего камень, есть порхлица; без порхлицы камень держаться не может. Тоскаево. Тĕпек мĕн пурĕ виççĕ пулать: çиелти тĕпек, в(ă)та çĕрти тĕпек, аялти тĕпек. Çиелти тĕпеке йĕке тыткине тыттарса хураççĕ, вăл çиелти чул çинче выртать, вăта çĕрти тĕпек аялти чул çинче выртать; аялти тĕпек чул йĕки çумĕнче тытăнса тăрать. Порхлиц всего бывает три: верхняя, средняя и нижняя. Верхнюю порхлицу вставляют ухватив ее ухватом; она лежит на верхнем камне. Средняя порхлица лежит на нижнем камне, а нижняя держится на веретене. (Все это сомнительно; о трех параплицах я не слыхал: их бывает не более двух; см. шапа). Якейк. Тĕпек, ăна тимĕртен тунă, вăл чолă çавăрать. Пораплица сделана из железа, она вертит камень. Асан. «Тĕпек — большов железо в жернове, на которое упирается ухват» (у ветрянки). П. И. Орлов. Чул тĕпек чул йĕки тăрăнче тăрать. Порхлица находится на веретене (К₅). А. Турх. Тĕпек — чула çавăраканни. Йĕке тăрринче тĕпек. Тĕпексĕр чул тăмас.

арпа-тĕрпе

(Альш. арба-_т̚э̆_pбэ, Сред. Юм. арба-_т̚э̆_pбэ), nom. frumentorum quo frumentorum purgamenta minutiora comprehen-duntur, мякина вообще. || Homo haud magni pretii, homo nihili. Переносно, человек, не стоющий внимания. Сред. Юм. Çавăн пик арпа-тĕрпе те сана çын шõтне шõтламас та, кули ыттисем шõтлĕç. Если уж такая дрянь, и та не считает тебя (тебя относится к говорящему, = меня), за человека, то разве будут считать тебя за такового прочие? Ib. Çавăн пик арпа-тĕрпесĕм те пырса канçĕрлеççĕ (= кансĕрлеççĕ) те, кули пõласраххи канçĕрлемĕ! Есла уж такая дрянь приходит и беспокоит, то другие, более заслуживающие внимания, и подавно!

асат

(азат), morbus est, qui vitiata spina hominem gibberum reddit, название болезни позвоночника, которая вызывает у человека горб. О таком человеке говорят: асат хуçнă (хус’ны̆. Череп.) или асат çапнă. КС. Асат хуçнă ача ӳсмест. Ребенок, больной искривлением позвоночника, не растет. СПВВ. ЕХ. Асат хуçнă çыннăн çурăмĕ мăкăрăлса çӳрет те, ĕнсине чиксе çӳрет. Болезнь асат хуçни выражается в том, что у человека бывает на спине горб, и он ходит, опустив голову. Шибач. Асат хуçни — çорăм мăкăрăлса тохать. То же выр. встреч. в Сред. Юм. в Питушк. В записях СПВВ встречаю еще: асат хуçнă — «парализованный», что, повидимому, неверно. Тюрл. Асат çапнă çын, кособокий. Н.Т.Ч 4. Хай пирĕн кӳрĕшри Ваçан, çав ĕçке ĕçсе ирттерсен, пĕр эрнеренех хĕрĕн (= хĕрийĕн) çурăмне асат хуçса кăларнă. Прошло не более недели после этой пирушки, и у дочери нашего соседа Василья(?) появился на спине горб. Ст. Чек. Асат хуçни. Çурăм шăмми мăкăрăлса тухăт, е çын хăрах аяклă пулат. Асат ача чухне хуçат е сăпкара, сăпкана çил исе пăрахсан, е ахал, пулат. Ib. Асат хуçат-курпун пулат.

лап-аслăк

(лаб-аслы̆к), tectum sub divo spatiosius, quattuor pluribusve columnis ligneis suffultum, quod efficitur hibernis temporibus, ut eo pecora se recipere possint. Настилка на четырех, и более, столбах, под открытым небом, устраиваемая зимою, чтобы было больше места для скота. Б. Акса.

аталан

(адалан), firmari, confirmari, corroborari, convalescere, grandescere, окрепнуть, стать тверже, встать на ноги (о ребенке). Календ. 1904. Паллă, çур-кунне çумăр час пулмасан, ун пек çĕр часах, шăтнă тырă ыррăн аталанса çитичченех, типсе каять. Конечно, если весною долго не будет дождя, то такая земля быстро высыхает, — еще раньше, чем достаточно окрепнут всходы хлебных растений. Сир. 160. Вĕсен пăрушĕсем аталанаççĕ те, хирте ӳсеççĕ. Орау. Ун ачисем, аталанса, ĕçе çыпçăна пуçларĕç; малашне вăл аптрамаçть ĕнтĕ. У него дети подросли и стали приниматься за работу; теперь ему уже будет легче. Изамб. Т. Пĕчĕк ача аталанат. Ребенок крепнет, становится тверже. КС. Пирĕн ача пăртак аталанма хăтланать. Наш ребенок понемногу начинает (пытается) вставать, ходить ножками. О сохр. зд. 56. Çавăнпа чирлĕ çынсенĕн вĕсене çиесрен сыхланас пулать, чĕчĕ ачисене пĕртте пама кирлĕ мар; аталанарах панисене те пăртаккăн анчах пама кирлĕ. Поэтому больным нужно избегать есть их, а грудным детям вовсе не нужно давать; детям постарше тоже следует давать их только понемногу. || О речке. Тюрл. Çырма çорса аталанса кайнă. Овраг размыло (весною) еще больше. Янтик. Ку çырма çак пĕр-ик-виç çул хушшинче пит аталанса карĕ. Этот овраг в течение этих двух-трех лет очень расширился и удлинился. В Череп. в этом смысле употр. алталан: çунапа (урапапа) çӳресе, çул алталаннă «на дороге сделались от езды рытвины». || Переносно. КС. Анчах, уйăрăлса тухнă пулсан та, аталанма пуçларĕ-ха! Только что выделился (из семьи), а уж, смотри, начал вставать на ноги! т. е. обзавелся тем, что нужно в хозяйстве, наладил дозяйство, принакопил деньжонок и пр. Изванк.? Пирĕн патри çынсем пĕр-пĕрне, кăт аталанма хăтлансанах, курайми пулаççĕ. Е вăл çынăн лаши аван пулать-и, е ĕни аван сĕт парать-и та, çапла авантарах пурнаканнине кураймасăр, тăшманĕсем епле-те-пулсан вăл çынна сăтăр тăваççĕ. Как только кто-нибудь из наших сельчан начнет поправляться делами, другие начинают его ненавидеть. Напр., у него может быть хорошая лошадь или корова, дающая много молока; такого человека, живущего более или менее зажиточно, враги его ненавидят и вредят ему.

ача

(аζ’а, аџ̌а; Пшкрт, Писмянка ача), infans, parvulus; puer; puella; virguncula; adolescens, adolescentulus, iuvenis, дитя, ребенок; мальчик; девочка; парень, юноша; девушка. Зап. ВНО. Амăшĕ пулсан, ачи пулать. Орау. Йăван арăмĕ ачи хыçĕнчен тасалнă ĕнтĕ. Жена Ивана уже оправилась после (ребенка) родов. Н. Седяк. Ача çуралсан, кăвапине касаççĕ. Ывăл ача пулсан, кăвапине çĕçĕпе е пуртăпа касаççĕ: çĕçĕ пек çивĕчĕ пултăр! теççĕ. Кăвапине пуртă çине хурса, çĕçĕпе касаççĕ, ак çапла каласа: ĕçе хавас пултăр! Икĕ тĕрлĕ калаççĕ. Примеч. Хĕр-арăм çăмăлланаймасан: упăшкине йăвăр, усал сăмах каланă пулĕ, теççĕ. Çавăнпа арăмĕ урлă упăшкине виçĕ хут каçараççĕ. Упăшки: унăн çылăхне каçаратăп, тет. Ача çуралсанах, çăварне çу хыптараççĕ. Ачана тĕне кӳртсен, пăртак пурăнсан, ача чăкăчĕ чӳклеççĕ. Чӳклессине пĕр-пĕр чухне ĕçсе-çисе ларнă чух чӳклеççĕ. Сĕтел çине çăкăр, ун çине пĕтĕм чăкăт хураççĕ. Унтан, ура çине тăрса чӳклесен, çăкăрĕпе чăкăтне вакласа, валеççе параççĕ. — Ĕмĕрлĕ пултăр, кунлă-çуллă, пултăр! теççĕ. Пĕр-пĕр çыннăн ача çуралсан: çĕнĕ кайăк çуралнă, теççĕ. Унтан тата ыйтаççĕ: ылттăн-и, кĕмĕл-и? теççĕ. Ылттăн — ывăл ача, кĕмĕл — хĕр-ача. Пин тенкĕ, теççĕ, çĕр тенкĕ. Когда родится ребенок, ему обрезывают пупок. Если родился мальчик, то пупок обрезывают ножом или топором, со словами: «Пусть будет остр, как топор». Пупок кладут на топор, разрезывают ножом и говорят: «Пусть будет работящим!» Говорят двояко. Примеч. При трудных родах делают предположение, что жена когда-нибудь сказала мужу что-нибудь оскорбительное и нехорошее. Поэтому заставляют мужа переступить через жену трижды. Муж заявляет, что он прощает своей жене грех. Как только родится ребенок, ему дают в рот немного масла. Немного спустя после крещения, молят ребячий сыр. Этот обряд справляют во время пирушки. Кладут на стол хлеб, а на него непочатой сыр: потом встают, совершают моление, а хлеб и сыр раздают по частям присутствующим. При этом говорят: «Пусть будет долголетен!» Если у кого-нибудь родится ребенок, то говорят: «Родилась новая птичка» (или: зверек). Кроме того, спрашивают: «Золото или серебро?» Золото — мальчик, серебро — девочка. (На это отвечают): «Тысяча рублей» (если родился мальчик и) «сто рублей» (если родплась девочка). Ср. Алг. Ача çуралсан. Пуçламан чăкăт илеççĕ, пуçламан çăкăр, сăра ăсаççĕ. Кĕл-тăваççĕ турра: турă! ху çуратнă чунна лайăх ырлăх-сывлăх пар пурăнма. Алăк уçса, пуççапаççĕ турра. Когда родится ребенок. Берут непочатой сыр и непочатой коровай хлеба, нацедят пива и молятся богу: «Боже! дай счастья и благополучия живому существу, созданному тобою!» Отворяют дверь избы и делают земные поклоны. Собран. 195. Ача çуратсан, ăна, тĕне кӳртсе, уйри тăр-пĕччен ларакан йăвăç патне илсе каяççĕ, унта хăйсем урăх ят хураççĕ; урăх ят хумасан, ача пурăнмасть, теççĕ. Когда родится ребенок, то его окрестят и отнесут к дереву, одиноко стоящему в поле. Там они дают ребенку другое имя, думая, что в противном случае ребенок не будет жить. Ст. Чек. Эпĕ ача çулĕнчен тухнă ĕнтĕ. Я уже вышел (вышла) из детского возраста (гов. когда исполнится 12 лет). Ib. Эс ача мар ĕнтĕ, ача çулĕнчен иртнĕ ĕнтĕ. Ты уже не ребенок, твои детские годы уже прошли. Ib. Ялан ача пулăттăн. Ты все хотел бы быть ребенком. Собр. 71. Ача пăхакан выççа вилмен, йытă пăхакан выççа вилнĕ, теççĕ. Кто ухаживает за ребенком, не умрет с голоду, а кто воспитывает собаку, умрет голодной смертью. Альш. Варвари Пăрăнтăкран Кашана качча кайнă. Ачине тутар арăмĕпе тунă, тет. Варвара вышла замуж из Бурундуков в Елховоозерную. Говорят, что при родах у нее была бабкой-повитухой татарка. N. † Улма пахчи турăм та эп, ача кулли пулчĕ вăл. Я рассадил яблоновый сад, но он достался в добычу детям (т. е. они воровала из него яблоки, ломали деревья и пр.). Ч.С. Эпĕ: халĕ мана никам та чаракан çук, тесе, ар шухăшăмпа шухăшласа ларатăп. Я сижу и думаю своим детским разумом: «Теперь меня некому останавливать» (т. е. удержввать от шалостей и проч.). Шурăм-пуç З. Çĕнĕрен тӳрри пур теççĕ те, çĕнĕрен тӳрри пур, теççĕ. Ай-хай, ача Учун пур та, çав Ивана пăрахаймаçть. Говорят, что имеется новый друг (любовник), а она, Ульяна, не можст бросить того Ивана. N. † Ай-хай ача Татьяна Киштек çулĕпе сиккипе. КС. Вăл ачи унăн кампа пулнă-ши? От кого у нее этот ребенок? Якейк. Валтанхи ар, хырăмра чох, эпĕр, туран куççа, анса лартăмăр. Когда я ходила первым ребенком, мы переселились с верхнего конца деревни на нижний. Шорк. Ачана кипкепе тыт. Держи ребенка в пеленках. КС. Эй, ачупа пĕрле!.. йĕрĕнтермĕш!.. Эх, чтобы тебя с твоим ребенком!.. Надоедник!.. Сред. Юм. Ача ӳкмен, сурчăк ӳкнĕ! Пĕчик ачасĕм ӳке парсан, пысăккисĕм, ачана тăратнă чухне, ача ӳкнĕ çĕре сурса, çапла калаççĕ. Не ребенок упал, а плевок! Когда упадет ребенок, то взрослые, поднимая его, плюют на то место, где он упал, и произносят эти слова. Чебокс. Тепĕр кун, кăнтăрлахи кĕлĕрен тухсан, атте ачана çĕклерĕ те, урамалла йăтса тухрĕ. На другой день, после обедни, отец взял ребенка (мою маленькую сестру) и понес ее куда-то на улицу. Собр. 103°. † Сак çинче ача вылясан, ашшĕ-амăшĕ курать — савăнать. Когда на нарах играет ребенок, отец с матерью смотрят на него и радуются. ХVIII. З1. Сак тулли ача пар. Дай полные нары детей. (Из моленья). Нюш-к. Ача пăлатна пулсассăн, уна пĕр çулталăкранах ĕмĕртме пăрахтараççĕ. Если ребенок здоров, то его советуют отнимать от груди, как только ему минет год. Ib. Тата тĕлĕкре пĕчик ачана курсан та, чирлессе, теççĕ. Говорят, что видеть во сне маленького ребенка также предвещает болезнь. Курм. Ача çăлтан топрăмăр. Мы нашли в колодце ребенка. Так говорят, когда родится ребенок. Вир-ял. Çав хĕр мана ача тет; аллине ача тытмасăр çав хĕр качча ан кайтăр! Эта девка называет меня мальчишкой; пусть не выйдет она замуж раньше, чем родит («возьмет в руки») ребенка! Шел. П. 66. Ача туман арăм ача тăвасшăн вилесене (покойникам) панă вĕт ăна (лоскут холста). Сарат. «Çывăр, ачам (хĕрĕм), çывăр! Аннӳ кайнă çырлана; татнă-татнă — ывăннă, унтах, выртса, çывăрнă. Аçа çаптăр, çиçĕм çиçтĕр, пирĕн аннене (или: санăн аннĕне) вăраттăр. Пирĕн анне вилсессĕн, çĕнĕ анне илĕпĕр. — Çĕнĕ анне аван мар, кивĕ анне аванччĕ: çĕнĕ курнитса ăшă мар, кив курнитса ăшăччĕ. Ст. Айб. † Чипер ача куйланать савнă ачи килментен. Красавица тоскует оттого, что не пришел к ней милый. Абыз. † Атăл çинче алă майра, сараппань виттĕр çил вĕрет. Пирĕн ачисем пулчĕ (ç) пӳлч (= пулĕ?) На Волге 50 русских женщин; сквозь их сарафаны продувает ветер. Вероятно, это были наши ребята. Альш. Вĕрентесси теплелле, çынсем унта темĕнле, епле пурăна пĕлмелле? тетĕп. Шухăша юлтăм хайхи ача. Как еще будут обучать? Каковы-то там люди? Как там жить? Задумался парень (т. е. я). N. Ыйтат, тет, ку хĕрĕнчен: камран сан ку ачу? тесе. Спрашивает этот у дочери: «От кого, говорит, у тебя этот ребенок?» Сказки и пред. чув. 17. Сĕм вăрманăн ачисем йăвисене кĕреççĕ. Дети дремучего леса входят в свои жилища. Регули 1248. Эй она ачан корса. Эп она арăмăн илтĕм. Я ее видел еще ребенком. Я ее взял вдовой. С. Тим. † Вун çитĕ çулхи ачупа кам юратса вылямĕ. С 17-тилетним юношей кто не пожелает играть? Альш. † Ашшĕ-амăшĕ ӳксе, йĕрсе юлчĕ ытам тулли сарă ачишĕн. Родители плакали навзрыд («упавши») о своей милой красавице дочке. Кратк. расск. 20. Атте, яр ачуна пирĕнпе. Отец, отпусти сына с нами. Изамб. Т. Унта халăх пухăннă çĕре асламăшĕ: ачи, ачи Павăлĕ! Пăхран-шăкран тасалнăччĕ, шыва кайса вилейчĕ, тесе, кăçкăрса йĕрет. Там, при собравшемся народе, бабушка (его) ревет благим матом, пряговаравая: «Бедный Павел! Только что ты успел вырости до того, чтобы ухаживать сам за собой, и уж утопул в речке!» N. Эсир пĕлекен Хурамал ачи Елеазар (конец письма). Известный вам Карамалинский парень Елеазар. Лашман. † Урамăрсем тӳрĕ пулас пулсан, хĕрхенмĕттĕм йĕс кĕлелĕ аттăма; ачисем ачана çитнĕ пулсан, хĕрхенмĕттĕм кĕмĕл çĕррĕме; ачисем ачана, ай, çитеймен, кĕмĕл çĕррисем ăстантан тухайман. Если бы улицы были прямые, не пожалела бы я своих сапог с медными подковками; если бы парни были на возрасте, не пожалела бы я своего серебряного кольца... Парни еще не выросли, серебряные кольца еще не вышли из литейного стана. Собр. † Çинçе пилĕк сар ача пĕччен çывăрнă чух, ай, пулайинччин! Ах, если бы красивый юноша с тонкой талией был около меня, когда я сплю одна. Эпир çур. çĕр-шыв. Шкулта пурĕ 90 ача вĕренет: вĕсенчен 50 ача хамăр ял ачи, 40 ача урăх ял ачисем. Альш. Ачапа вилнĕ. Умерла из-за ребенка (т. е. от родов). Ib. Çăмăлланаймасăр вилнĕ. Умерла, так как не могла разродиться. Ib. Çав çынпа пулса (çӳресе), ача тунă. Прижила от этого человека ребенка. Макка 142. Ача, пурăнасса нимĕн шухăшсăрах тенĕ пекех пурăнатăп. Живу я, братец, без всякой думушки и заботушки. || Qui blanciius alloquuntur, primae personae terminationem addunt. Прибавление к этому слову суфф. притяж. 1 л. ед. ч. делает обращение более ласковым. Изванк. Кин ачам! çынна ытла йăвăр сăмах ан кала, çынна тĕксе ан яр, ачам, çын сăмах хыççĕн кăлăх ан кай, хуна ху пĕл. Милая сноха! не говори другим оскорбительных слов, не отталкивай от себя людей, не поступай необдуманно по чужим советам, знай сама себя. (Наставление, даваемое молодой стариками и старухами; из обр. «Çĕн-çын яшки»). Ст. Чек. Ачам, кăлăхах çынпа вăрççа ан çӳре. Не бранись, дитя мое, попусту. || De pupa. О кукле. Сред. Юм. Калăпа пир таткисĕмпе чӳркесен, пĕчик ачасĕм: ача, тесе, çĕклесе çӳреççĕ. || In allocutionibus significat sodalem. Нередко употреблаетея в обращениях, в смысле брат (к лицам обоего пола, как и это русск. сл.). Б. Олг. Çитмест-и сана ик сом вонă пус? — Ах, ачам, çапла йӳн полат. Не будет ли с тебя шестидесяти копеек? — Ах, это, брат, (слишком) дешево будет! Ст. Чек. Ача, атя шыва кĕме каяр. Идем, брат, купаться.

ашкăн

(ашкы̆н), lascivire, luxuria diffluere, bene vivere, genio indulgere, luxuriari, шалить; жить роскошно, привольно, на широкую ногу; жить припеваючи; роскошно разростаться (о растениях). Шибач. Ан ашкăн. Не шали. Б. 13 Ашкăнакана чар. Шалуна останови, т. е. запрети ему шалить. (То же в Ст. Чек. и Череп). Ст. Чек. Пит ан ашкăн, аçăвăвтан йулнине чистă пĕтерĕн. Не живи на очень широкую ногу, а то промотаешь все, что осталось от отца. У. Ашкăнса пурăнакана укçа нумай кирлĕ. Тому, кто живет роскошно, надо много денег. Беседы на м. г. Алра мен чухлĕ нумай, ун чухлĕ çын ашкăнма пăхать. Чем больше человек имеет, тем более он склонен к роскоши. Собр. 204. † Кăвак кăвакарччăн вĕçнĕ кун, кунĕсем тĕтрелĕ пулайрĕç; çак илĕртсе ашкăннă чух саманисем йăвăр пулайрĕç. (Здесь есть искажение). СТИК. Вăл кăçал ĕне юр-варĕпе ашкăнат кăна: икĕ ĕне, ĕнисем икĕш те ким пек. В этом году он живет припеваючи: у него две коровы, и обе — как ладьи; молоком хоть обливайся. СТИК. Пахчари курăк епле ашкăнса (у др. алхасса) карĕ! — час çулмалла. Как быстро, густо и высоко разрослась в огороде трава; скоро ее можно будет косить. Ст. Чек. Хирте сĕлĕсем ашкăнаççĕ. Овсы в поле растут роскошно. Календ. 1906. Çамрăк йывăç пекех ашкăнса каять. Разростается как молодое дерево. Сказки и пред. чув. 61. Çав вар тĕпĕнче вĕтĕ чул-кăна, тата ашкăнса вĕлтĕрен ӳсет. На дне того оврага лишь мелкие камешки, да еще растет во всю крапива.

пăкă

(пы̆гы̆, пŏгŏ), пробка, затычка. Шибач. Пичке пăкки (шĕвĕртсе тăваççĕ). КС. Кĕленче пăкки, пробка. Изамб. Т. Кĕленче пăккине чик (уç). Сред. Юм. Пичке пăккине хăвăртрах чик, сăрана йохтарса кăларан вит. Лашм. † Вуникĕ кăшăллă пичĕкене пăкки тайăличчен ĕçер-и? Н. Карм. † Вуникĕ кăшăллă сăра пичĕки, ăснă — ăсман пăкки тайăлать. N. Алăк патĕнче ларакан пыл пичĕки, ан ăçăрсам (= уçăрсам) — пăкки тайăлать. Орау. Вăл пичке пăккине питĕрме маннă та, сăра пĕтĕмпе юхса тухнă. Он забыл заткнуть затычку бочки и все пиво вытекло. || Сл. пăкă входит в состав фраз, которые означают: испугать, ослабеть и т. п. Орау. Пăкки тухсах ӳкнĕ (т. е. сильно испугался). Ib. Пăкки шанчĕ = хвачĕ пĕтнĕ (о человеке). Потерял авторитет, ослабел. Ib. Пăкку шанчи? т. е. что не можешь более спорить? Ст. Чек. Пăккăм юхнăччĕ (испугался), тикĕтпе сĕллĕме варларăм тесе. Трхбл. Унăн пăккине хавшăтрăм-ха. Я перепугал его чуть не до «медвежьей болезни» (resolutio ventris). || Затычка летка (улья). Торх. || Дурак, олух, разиня, увалень. Емелкке-Т.

пăлт

(пылт, пŏлт), подр. выскакиванию пробки из бутылки. НИП. Кĕленче пăкки пăлт! туса сиксе тухрĕ те, пашлатса кăпăк тухса карĕ. || Подр. бульканью. В. Олг. Б. Олг. Путулккăран сăра пăлт, пăлт, пăлт йохат. КС. || Подр. резкому клокотанию родника в болоте или в озере. ГТТ. Шурта е кӳлĕре çăл-куçĕ пăлт! тапса тухать. || Подр. лопанию веревки. Изамб. Т. Вĕрен пăлт туса татăлса карĕ (когда веревка более или менее гнилая). || Подр. резкому повороту. N. Сылтăм кай та, сулахая пăлт пăрăн. || Подр. миганию лампы перед тем, как потухнуть. N. Пăлт, пăлт туса тăрать (сӳнме хăтланать).

пĕв

(_пэ̆_в), рост. Янш.-Норв. См. пӳ. Собр. Пĕвĕ те пур, сăнĕ те пур, тытма тăрсан нимĕн те çук. (Шыв). Сред. Юм. Пĕве ярăннă. Пошел в рост. IЬ. Пĕрте сарлмас халь, пĕве ярăннă ô. Нюш-к. Пĕв çитмес. Бел. Гора. † Хĕрĕн пĕвĕ вырăнне мул хутаççи хутăмăр, хĕрĕн пĕвĕ вырăнне тăхăр тир кӳтĕмĕр. (Свад. п.). Альш. † Вăрманта кукку авăтат, вĕрене пĕвĕ янăрат. СПВВ. Пĕве çитнĕ, зрелый возраст, более 20 лет. Н. Шинкусы. Пĕв, тело (рост). См. пирĕшти. Султангул. † Çак тăвансем патне те, ай, килсессĕн, сарă ука пек пĕвĕм, ай, авăнать. М. Васильев, № 3, 18. Çанталăкĕ сивĕрен пĕтĕм пĕвĕ чĕтрет он (весь трясется). || Сажень (также чалăш). А. Турх.

пĕрмайлă

посредственный, посредственно; так себе, ничего, средне; более или менее. Баран. 126. Тилĕ пысăк мар, пĕрмайлăрах йытă пек. N. Аванни тăчĕ 1 т. 60 п., пĕрмайлăраххи 1 р. 50 к. (пуд). N. Пурăнатпăр-ха пĕрмайлă. Календ. 1904. Тырă кăçал матурах пулмарĕ, ыраш пĕрмайлă пулчĕ. Юрк. Чăнах хĕрĕ (невеста) пĕрмайлă, юрĕ, аннесемпе калаçса пăхăп, терĕм. N. Ĕлĕк те пĕрмайлăрах пурăнаканскер, халĕ пĕтĕмпех начарланса юлчĕ. N. Пĕрмайлă пурăнакан çын ĕçтерĕ-çитерĕ, унăн хăйĕн те ĕçлекен çиме тивĕçлине пĕлес пулать. N. Пĕрмайлăрах çын туртма та пăрахаймасть. Ст. Чек. Пĕрмайлă пурăнать (ни бедно, ни богато). Юрк. Чирлĕ куçăм пĕрмайлă тӳрлене пуçларĕ; çырăва пĕрмайлă вулакалатăп (удовлетворительно).

пĕрĕш

(_пӧ̌_рӧ̌_ш), орудие в роде пешни, но с более широким концом. N. Вĕлле пуллепе алтаççĕ, пĕрĕшпе те çĕмĕреççĕ хăшĕ. ЩС. Пĕрĕш, пешня. Шибач. Пĕрĕш, заступ. Б. Олг. Пĕрĕш, лом. Тюрл. Пĕрĕш — вĕлле чавмалли, кривое долото. Начерт. 139. Пĕрĕш, плющ, скребок, мотыка. ЧП. Вăрмана кĕрсен мĕн сасси лайăх? Пуртă, пĕрĕш сасси лайăх. N. Пĕрĕшпе ĕлĕк витери навуса та каткалатчĕç. Выльăхсене шăварма кайнă чухне çавнах туяласа каятчĕç. Вакки кăшт шăннă пулсан, вара çав пĕрĕшпе уçатчĕç. СПВВ. ЕХ. Пĕрĕш — саступ пек, пĕр виç пурне сарлакăшĕ тăваççĕ. Чертаг. Пĕрĕшпе вĕлле тăваççĕ, пăр катаççĕ арман таврашĕнче. Хорачка. Пĕрĕш — пăр касаччă, вакă тасатаччă, вăля алтаччă, портă манерлĕ.

пĕтерехпе

к концу, в конце. Моштауши. Вотă çонса пĕтерехпе хăшĕ-хăшĕ çромми (= çĕр-улми) хора поçларĕç. N. Пăрсам кайса пĕтерехпе (когда более или менее пройдет лед, т. е. к концу ледохода) хăшĕ-хăше атмасам йăтса пул тытма шыв хĕрне каяççĕ.

плахха

обрубок дерева длиною в сажень и более (на дрова). Ст. Чек. Вут плаххи.

русăвăй

(-зы̆-), розовый, более бледный, чем хĕрхĕлтĕм. К.-Кушки. Русăвăй çитсă.

ай-халь

interj., quae eandem vim habere videtur atqae aft xaft, si modo recta est scriptura. Повидимому, употребляется вм. ай-хай, если только не считать это выражение ошибочным, тем более, что самый размер песен, где оно встречается, нарушен. Бюрг. † Сукмак тĕлĕнчи курăксем халь аманса тĕрекленеймеççĕ; ай хач çичĕ-ютăн аллинчи çынсем унти терте курнине тĕрексĕрленеççĕ. Трава, растущая на тропинке, будучи помята, не может оправиться; люди, подчиненные чужим, становятся слабыми от тех страданий, которые им приходится от них претерпевать. Ib. † Шăнкăрчă хăй чĕппи ӳсессе кĕте-çке, ай хал, çичĕ-ютăн аллинчи ачасем хăçан килĕсене ярасса кĕтеççĕ! Скворец ждет, когда подрастут его птенцы, а молодые люди, подчиненные чужим, ждут когда их отпустят домой! Однако в других песнях, записанных в той-же местности, встречается и „ай-хай“.

аяк

(аjак), latus; pars; ripa; paries, бок; сторона, берег; стена. КС. Манăн аяк ыратать. У меня болит бок. Ib. Манăн аяк чикет. У меня колотье в боку. Изамб. Т. Кайсан-кайсан, эпир çул аяккинелле пăрăнакан (лучше: пăрăннă) икĕ лаша йĕре куртăмăр. Проехав некоторое расстояние, мы заметили два лошадиных следа, которые шли в сторону от дороги. ЧП. Сирĕн пӳрт аяккинчен юр кайнă. Снег, лежавщий у вашей избы, сошел. КС. Хыт çĕрте выртса, аякăм (i. q. аяккăм) хăпарса туххăр пуль. От лежания на жестком у меня, наверное, бока распухли. Çырманăн ку аяккинче, на этой стороне оврага; çырманăн леш аяккинче, на той стороне оврага. Букв. 1908, 16. Çав турпас татăкĕсене купаласа, вĕсем пӳрт тунă. Малтан аяккисене купаланă, унтан тăррипе тунă. Из этих обломков щепок они склали избу. Сначала склали стены, а потом сделали крышу. || Huius nominis tertius, quartus quintnsque casus adverbiorum more longinquitatis significandae causa usurpantur. Дат.-вин., местн. и исходн. падд. этого сущ. также употребляются в значении. наречий, означающих отдаленность. Аякка, longe, procul (eum locum significat, quo aliquis iter faciat), в сторону; далеко (указывая направление действия); аяккарах, longius, remotius (turn quietera, turn motum significat), дальше в сторону; подальше (означая как направление, так и место действия); аяккалла, locum remotiorem versus, в сторону; аяккарахра, in loco remotiore, подальше (на вопр. где?); аяккарахран, ex loco remotiore, из более отдаленного места; аякра, longe, procul (locum denotat, ubi aliquid sit vel fiat), далеко, вдали (указывает место действия); аякрарахра, longius (locum, ubi aliquid sit vej fiat, sign.), подальше (на вопрос где?); аякран, a longinquo, e longinquo, издали; аякрарахран, ex loco remotiore, более издали, из более отдаленного места. || Hue adiectiva pertinent, ab iisdem adverbiis derivata. Сюда относятся и прилагательные, образованные от этих наречий. Аякри, longinquus, remotus, дальний; remotiore loco orinndus, дальний (т. е. родина которого далеко); аякрисем, remotiore loco orinndus vel oriundi (utriusque numeri vim habet; v. Оп. чуваш. синт. § 59), дальний по происхождению, родина которого далеко (имеет значение как ед., так и мн. ч.); аяккарахри, аякрарахри; аяккараххи (hoc absolute tantummodo usurpatur), remotior; e remotiore loco oriundus, более дальний; происходящий из более отдаленного места. Аяккараххи употребляется только во 2-й форме, т. е. без определяемого имени; аяккалли (аjаккаλλи^ы), ulterius situs, ulterior, находящийся по паправлению в сторону от чего-либо или далее чего-либо. КС. Вăсем аякка кайнă. Они ушли далеко, т. е. в отдаленное место. Ib. Вăсем ялтан аякка-а (аjаккŏ) кайнă та, тапратнă тавлашша чупмашкăн. Они отошли далеко (усиление) от деревни и начали бегать взапуски. ЧС. Ĕнтĕ кăшт аяккарах кайса тăтăм. Тут я отошел несколько подальше (или: в сторону). Ib. Вĕсенчен аяккарах (i. q. аяккарахра) пĕр пысăк сысна кĕтĕвĕ çӳренĕ. В стороне от них паслось стадо свиней. Ст. Чек. Унтан аяккарах каймалла. Надо итти несколько дальше того места. Ib. Вăл тата аяккарах. Это ее дальше. КС. Вăсем ятлаçма тапратрĕç те, эп шурăм аяккалла. Они стали браниться, и я отошел всторону. Ib. Вăл ялтан аяккарахра тепĕр ял пур. Несколько в стороне от этой деревни есть другая. Ib. Эс арăмна аяккарахран ил. Ты возьми жену из более дальней местности. Ib. Эс аяккарахранах çавăрнса кил-ха. Ты уж сделай более далекий обход (или: обьезд; -ах выражает настойчивость или большую отдаленность). Ст. Чек. Тула аяккарах кайса лар. Усядься за нуждой (exonera alvum) подальше (от нас). Т.-И.-Шем. Унтан, вутне (улăмне) чĕртсе ярса, хĕвеле хирĕç виçĕ хут купăс каласа, алă çупса, ташласа, вут тавра çаврăнаççĕ: малтан аяккарахран çаврăнаççĕ, иккĕмĕш хут вут çывăхĕнчен çаврăнаççĕ, виççĕмĕш хут вара, вут çумĕнченех çаврăнса урисемпе ташласа таптаса, вута сӳнтереççĕ. Потом зажигают солому и трижды обходят вокруг огня, против солнца, с пляскою, играя на скрипке и хлопая в ладоши. Сначала они обходят держась подальше от огня; во второй раз — близко к огню, а в третий — около самого огня, при чем пляшут и ногами затаптывают костер. Альш. Йăран-йăран купăста, йăранĕ хушши аякра. Целые гряды капусты, на широком расстоянии одна от другой. Вĕсем (пит) аякра пурăнаççĕ. Они живут (очень) далеко | Меtaphor. Переносно. Крат. раз. 28. Кирек мĕнле çылăхран та аякра тăрать. Он далек от всякого греха. | Ст. Чек. Кăшт аякрарах пулĕ. Вероятно, это будет подальше. Кошк. Вĕсем вăл шертепе ăна аякран тĕртсе ярас тенĕ. Они хотели столкнуть его этою жердью издали (в воду). Т.-И.-Шем. Тrans. Малтан пынă чухне евчи хĕр ашшĕпе амăшне тӳрех каламасть, аякран пуçласа, çавăрса илсе, калать. В первое посещение сватун не сообщает родителям невесты о целях своего посещения прямо, а начинает свою речь издалека. Радон. Мăнастир патĕнчен иртсе каякан çĕнĕ çулпа кайман, мăнастиртен аякрарахран иртсе каякан кив çулпа тӳрĕ кайнă. Он не пошел по новой дороге, которая шла около монастыря, а пошел прямо, по старой дороге, проходившей несколько дальше от обители. || Альш. Аякри пуян пулса килеççĕ, тет те кусем (= кĕсем), хĕре килĕшеççĕ, тет. Они приехали, приняв на себя вид дальних богатых людей, и сосватали девушку. Эсĕ ăçтисем? — Аякри (или чаще: аякрисем). Ты откуда? (или: ты откуда будешь? ты чей такой будешь?) — Я дальний. Ст. Чек. Эпĕр, ачам, аякрисем пулатпăр. Мы, дитя мое, дальние (т. е. наша родина далеко). Ст. Чек. Ялтан аякрарахри (или: аяккарахри) хурăнсене касса пĕтернĕ. Те березы, которые росли подальше от деревни, все срубили. Ст. Чек. Пиртен чут аякрарахрисем выçăпа та аптăранă. Те, которые живут немного подальше от нас, даже голодали. Череп. Эпир, аяккараххисем, çавăнтах юлаттăмăр. Мы, более дальние (т. е. у которых родина была дальше), оставались тут же. Ст. Чек. Унтан аяккараххисем килĕнчен малтан тухса карĕç. Те, которые живут подальше (названного места), выехали из дома раньше. КС. Унтан аяккаллисене кунтарах исе хурăр. Те, которые (лежат) дальше его (ее), положите сюда поближе. Ст. Чек. Унтан аяккаллисене выçлăхра тырă параччĕç (i. q. паратьчĕç). Более дальним раздавали во время голода хлеб. N3. V. айăк.

айăк

(аjы̆к), i. q. „аяк“. Якей, Янгильд. и др. Non est neglegendum in gradu comparativo quartum quintumque huius nominis casum duobus modis vel a tertio vel a quarto positivi grados casu derivari posse. Utriusque derivandi rationis haec est differentia, quod ilia (айăккарахра, айăккарахран) rem aliquam non eodem loco esse aut non ex eodem, unde alia, loco proficisci significat, haec vero (айăкрарахра, айăкрарахран) earn, de qua agitur, rem in loco remoiiore esse aut ex loco remotiore proficisci demonstrat, ita lit maior locorum distantia ostendatur. При образовании сравнит. степени от косвен. падд. этого сущ. формы местного и исходного падд.,. образованные от дат.-вин. пад. (айăккарахра, айăккарахран) выражают лишь относительную отдаленность (нахождение в стороне от предмета или движение, исходящее из точки, лежащей несколько в стороне от предмета), тогда как те же формы, образованные от местн. пад., обозначают положительную отдаленность (нахождение поодаль или в некоторой отдаленности от предмета или движение, исходящее из точки более или менее удаленной ог предмета). Якей. Вăл мана айăкран тĕкре. Она толкнула меня в бок. Моляк. Вара тепĕр кунĕ, хăртнине кайсан, курнă: кусен пĕр утă пĕрчĕкĕ те айкка сикмен, тет. На другой день, когда он пошел на поляну, то увидал, что у них ни один стебелек сена не был стронут с места. Якей. Мăнастир панчен он пĕр çич çохрăм айăккалла пăрăнса иртсе каймалла полнă. Ему пришлось пройти, свернув верст семь в сторону от монастыря. Якей. Çолтан айăкра порнать. Живет в стороне от дороги. ЧС. Тата анне йĕплĕ пиçен татса килчĕ те атте айăккисене хурчĕ. Кроме того, мать принесла травы „йĕплĕ пиçен“ и положила ее по обоим бокам отца. Яжут. Чӳркӳре хĕрĕн тупăк айăккине кайса выртрĕ. Он пошел и лег в церкви около гроба девушки, сбоку. Якей. Хопах айккинче ĕссĕр çын выртат. Около кабака (сбоку) лежит пьяный. Якей. Ман айкка (ман çома) ларчĕ. Сел сбоку около меня. Ib. Йăвăç айккине пытанса ларчĕ. Спрятался у дерева. Ib. Çол айккипа кĕтӳ çитарса çӳрет. Пасет около дороги стадо. N. Кимĕ тепĕр айăккинче пулнă. Пором был на другой стороне или у другого берега. ЧП. Атăл леш айĕккĕнче (= айăккинче) хур кăшкăрат, ку айĕккĕне (= айăккине) каçасшăн. На той стороне Волги кричит гусь: хочет переплыть на эту сторону. Якей. Хора çырла (Iеgе: с̚’ирла) ампар айккисенче, ампар вырăньсенче, навослă çĕрте полать. Червый паслен(?) растет около надворных построек или на их месте, на навозной земле. Ib. Çот айккинче кĕтӳ çӳрет. На пригорке пасется стадо. Атнар. Ман айăкка виççĕн килсе тăчĕç. Подошли трое и встали около меня сбоку. Якей. Вăсам контан айăкра порнаççĕ. Они живут далеко отсюда. Ib. Ман айăкран виççĕн иртсе карĕç. Мимо меня сбоку прошло трое. Ib. Вăрманта эпĕр çиса ларнă чохне, айăкран пĕр çын сиксе тохрĕ те, пирн пата пырса тăчĕ. Когда мы сидели в лесу и ели, в стороне от нас неожиданно появился человек и подошел к нам. Ib. Эпĕр айăкран килтĕмĕр. Мы пришли издалека. Ib. Эпĕр онпа пĕрле айăкран пытăмăр. Мы с ним шли стороною. Атнар. Эс манран кĕт айăккарах кайса тăр. Ты ступай и встань немножко в сторону от меня. Хирле-Сир. Иккĕн вăрçнă чох, виççĕмĕшин айăккарах кайса тăрас полать. Когда двое дерутся, третий должен отойти в сторону. Ib. Утсам шу ĕçрĕç те, пĕверен айăккарах кайса тăчĕç. Лошади напились и отошли несколько в сторону от пруда. Атнар. Ку кĕнекея айăккарах хор. Убери эту книгу подальше. Б. Макл. Эс кăшт айăккарах кайса тăр. Ты ступай, встань немножко в сторону. Атнар. Çолтан айăккалла карĕ те, ларч. Пошел в сторону от дороги и сел. Якей. Мантан аяккалла çавăрăнса тăчĕ. Отвернулся и отошел от меня в сторону. Атнар. Айăкрарахран пытанса карăм та хыçалтан пырса тытрăм. Я пошел незаметно на некотором отдалении от него и схватил его сзади. Ib. Эп çанта тăнă чох, вăл çын мантан кĕт айăкрарахра тăратьчĕ. Когда я стоял там, этот человек стоял в некотором отдалении от меня. Атнар. Кошак йăтăран кĕт айăкрарахра выртать. Кошка лежит немножко дальше собаки. Хирле-Сир. Хочашран Лешкошкĕн айăкрарахра. Олешкино находится несколько дальше с. Хочашева. Атнар. Пӳрт çав айккинелле тайăлнă. Изба покосилаеь в ту сторону. Хирле-Сир. Ваçли варĕнчен ана айккинелле кар. Со средины загона Василий пошел к его краю. Ib. Крыссам ларияран тохса кĕлет айккинелле чопса карĕç. Крысы выбежали из ларя и побежали по направлению к амбару. Атнар. Çав çынтан айăккарахра пĕр çын тăратьчĕ. Несколько в стороне от этого человека стоял человек. Хирле-Сир. Канавран айăккарахра пĕр осал хорама ларать. Несколько в стороне от канавы растет дрянненький вяз. Атнар. Вăл çолтан айăккарахра тăратьчĕ. Он стоял несколько в стороне от дорога. Хирле-Сир. Эп çолтан айăккалларах пăрăнса тăтăм. Я отошел и встал несколько в стороне от дороги. Ib. Эс çолтан кĕт айăккалларах пăрăн. Ты немножко отойди от дороги. Якей. Утпа айăккалларах тыт. Ты держи (свою) лошадь несколько в сторону. Хирле-Сир. Стел храх айккинеллерех пăрăнса кар. Стол несколько покосился в одну сторону. Ib. Çил аврая çырма айккинеллерех илсе кар. Ветром унесло мякину к оврагу (так что часть ее попала в овраг: „айккинелле“ здесь значило бы только: в сторону оврага). Хирле-Сир. Атипа иккĕн чол тăкаппăр: ати варĕнчине, эп айăкрараххине тăкап. Мы, двое с отцом, насекаем жернов: отец — средину, а, я — ближе к краю. Якей. Çол айккинче пăру выртать. Около дороги лежит теленок. Ib. Хопах айккинче эреке ĕççĕ лараççĕ. Сидят около кабака (сбоку) и пьют водку. Хирле-Сир. Пуçтери ĕстел айăккинчерехре выртать. Гребень лежит около края стола. Якей. Хĕрĕнчи лаши çол айккипа чопса пырать. Пристяжная бежит по краю дороги. Якей. Çолтан айăкра пĕр йăвăç ларать. В стороне от дороги растет дерево. Хирле-Сир. Çăмăр тивесрен йăвăç айккине сĕвенсе тăтăм. Я укрылся („прислонился“) от дождя под деревом. Якей. Тăтăм та чукун çол айккипа отрăм. Я встал и пошел вдоль полотна железной дороги. Ib. Вăрман айккипа çол пырать. Вдоль опушки леса тянется дорога. Ib. Туй иртсе кайнине çол айккинче пăхса тăтăмăр. Мы смотрели на проезжавшую свадьбу, стоя близ дороги. Ib. Çол айккине навос тăкрĕ. Свалил навоз близ дороги. Собран. Пӳрт айккинче чĕн пушă çакăнса тăрĕ. (Çивĕт). На стене избы будет висеть ременная плеть. (Загадка о женской косе). Панкли. Пăр (= пĕр) шăтăк анчах хăвартăм сарай айккине. Оставил в стене сарая только одно отверстие.

айван

(аjван), stultus: incallidus; mollius est, quam ухмах. Глупый, простой; выражение более мягкое, чем „ухмах“. СПВВ. ПЕ. Айван — йăвашшăн (надо: çемçереххĕн) калани. „Айван“ — мягкое выражение. ЧС. Эй, айван! Эсĕ, пирĕн сăмахсене итлемесĕр, çамрăк пуçупала таçта кайса, темĕн тĕлне пулса, темĕн çапса вĕлерес, темĕн персе вĕлерес... Ах, глупая голова. Если ты не послушаешься нас, то с своим молодым разумом попадешь не знаю куда, или тебя кто-нибудь убьет. Ар. Ив. Ача-пăчанăн мĕн пулмасть, халĕ вăл çамăрăк, айван. С детьми чего не бывает; теперь он молод, глуп. Сред. Юм. Çамрăк çынна: „Ăс кĕрсе çитмен-ха õна“, тессине: „Айвантарах-ха õлă“, теççĕ. Вместо того, чтобы сказать о молодом человеке, что он еще не вошел в совершенный разум, говорят: „Еще его дело глупое“. Ходар. Эпир айван ывăлĕ-хĕрĕ ним те пĕлместпĕр, пĕр сан çине анчах витĕнетпĕр. Мы, глупые люди (точнее: дети глупых), ничего не знаем, и только на тебя уповаем. (Из молитвы при обряде чӳклеме). Буин. Çăвара шыв тулнă, кăшкăрмалла мар. Хай эпĕ, айванскер, шыва çăта пуçларăм: „Пăлари шыв чактăр та, тухам“ тесе. В рот мне налилась вода, так что кричать было нельзя. Тогда я, глупый, начал глотать воду, чтобы таким образом вода в р. Буле убыла, и я мог выйти на берег. Хып. 06. № З. Ан ухмахлан, айван! Ак мишука çĕкле те, атя ман хыçран, тет. Недурачься, глупый! Вот возьми мешок и иди за мною. Календ. 04. Хăй, айван, вăрлăх чи начаррине хăварать: „Вăрлăха юрĕ-ха“, тет. Сам, по глупости, оставляет на семена самые негодные зерна, думая, что для посева и они годны. || Etiam de rebus dicitur. Также иногда относится и к вещам. Собран. Айван ăсăмпа шухăшлатăп: хамăр тăван лайăх калаçма. Как раздумаю я своим глупым разумом, — как приятно вести беседу е нашею роднею (или: родственником). Бюрг. Хамăн айван ăсăмпа шухăшласан, сана пĕрте усал туман пек туйăнат-çке. Поразмыслив своим глупым разумом, нахожу, что я, кажется, не сделал тебе ничего дурного. А. Прокоп. Пуçăмăр айван, ăсăмăр ухмах. Голова у нас бестолковая, и ум у нас глупый. Орл. Пурăнăç йĕркине питех пĕлиман çынна (ваттинех мар): „Эй, айван ăс!“ теççĕ. Ăссăр вылăха-чĕрлĕхе те калаççĕ. Человека, не знающего житейских порядков (не очень старого), обзывают глупым. Так же бранят и бессмысленную скотину. Ст. Чек. Ку купа айвантарах-ха, кăшт утă хумалла. Эта копна маловата, надо положить еще немного сена. Ib. Ку купа айвантарах пулат, куран: ути те начар, хăй те пĕчĕкçĕ. Эта копёшка, как видно, будет не из важных: и сено плохое, и сама маленькая. || Как существительное. Substantia modo. О грам. 18. Ача-пăчана çамрăкла ирĕк ан пар, унăн айванĕ хыççăн ан кай. Не давай детям воли смолоду и не потакай их неразумию. Л. Кошк. † Мана çырнă çын ачине ырă та ырă тиеççĕ; ун ыррипе мĕн тăвас? — таçтан айванĕ паларат. Все говорили про моего суженого что он очень хорош; а на что его хорошество, когда его глупость заметна невесть откуда?

ав

(ав), adv. demonstr., quod eas res indicare solet, quae ab eo, qui Ioquatur, remotiores sint. Указательное наречие, которое указывает на предметы более отдаленные от говорящего: вон. V. ак, акă, авă.

авмака

(авмага), adj. incurvns, incurvatus, с одной кривизной, согнутый. О прав. об. Купташки авмакарах пулмалла. Чăнкă тусан, суха тимĕрĕ çĕре вĕçĕпе анчах тăрмалать, касă хушшине аялта шăйрăксем юлаççĕ. Разсоха должна быть более или менее изогнута. Если поставить ее круто, то сошники задевают землю только одними концами, и тогда внизу, между бороздами, остаются непропаханные места. Асан. Авмака йывăç дерево, имюющее изгиб. Б. Акса. Чечен урапан ӳречисем авмака пулаççĕ. У красивой телеги нахлёстки бывают с изгибом (для красы). Ст. Чек. Авмака хурăн, береза е изгибом (пĕр еннелле куккăр). Ib. Авмака çурăмлă лаша. Лошадь с крутым изгибом спины. Ib. Авмака пилĕклĕ. Имеющай чересчур крутой изгиб в пояснице, т. е. с вдавшеюся поясницею.

авал

(авал), a v. arab. [араб сăмахĕ], primus, от араб. ӓӳӳӓл, первый. Antiquitus, quondam, olim, superioribus temporibus, в старину, в старое время, некогда, давно. Т.-И.-Шем. Унтан хĕрĕ те, упăшкине ятран каласа, тав туса ĕçтерет. Арăмĕ тата хăюсăр пулать, нимĕнпе те каласшăн пулмасть. Ăна вара пурте тытăнса ирĕксĕрлесех калаттараççĕ. Апла та каламасан, упăшки ăна (авал) вăрмана илсе кайса, аташтарса, хăй ятне каласа кăшкăрттарнă. Потом и невеста называет жениха по имени и подает ему пива, приветствуя его. Невеста бывает еще более нерешительна, и никак не хочет назвать имени своего мужа. Тогда все, сообща, заставляют ее сделать это принудительно. Если и при этом она все-таки отказывается выполнить этот обряд, то (в старое время) муж заводил ее в лес, в такое место, чтобы она заблудилась и не нашла дороги, и таким образом заставлял ее невольно крикнуть себя по имени.

ак

(ак), акă (агы̆), adv. demonstr., quod res loquenti propiores ostendere solet. Указат. наречие, относяшееся к предметам более близким к говорящему: вот. V. ав, авă. Якей. Ак ман умран виç çын иртсе карĕç. Вот впереди меня перешли через дорогу трое. Ib. Ак эп те килтĕм. Вот и я пришел. Ib. Ак, ача, çаклантăн! Вот теперь ты, брат, попался! (напр., так скажут вору, застигнутому на месте преступления). Ib. Ак(ă) конта ик сорăх макăрса çӳрет, — сан мар-и? Вот здесь две овцы блеют, — не твои ли это? Ib. Ак эп сана (датив. функция)! — апуна каласа кăтартам-ха! Вот я тебе! — скажу матери! Якей. Ак çапла тăвас полать. Надо сделать вот так. || Ак çакă, ак çак, ак ку, hiс, вот этот. || In praepxopera rei demonstrationе ter, quater quinquiesque ponitur. Приторопливом указании на предмет, напр. при розысках, может утраиваться, учетверяться и упятеряться. Якей. Ак, ак, ак! Вот, вот, вот. || Interdum est refutantis aliquid vel redarguentis. Иногда выражает опровержение слов другого лица. Изаб. Т. Шел çамрăк çынна! Ĕмĕр пĕтнĕ пуль çав. — Ĕмĕрĕ пĕтсе ак! — шăнса пăсăлса вилчĕ. Ик эрне те асапланмарĕ. Жалко молодого человека! Должно быть, пришел конец его жизни (определенный судьбою). Какой там (или: вот уж и) конец! — простудился и умер. Двух недель не промучился. Ib. Те кусен ăрăвĕнче çивчĕ чĕлхелĕ? — Ăрăвĕнче ак! Качча килнĕренпе патак лекмен çавăнпа челхине янă. Или у них в роду все такие бойкие на язык? — Какое там в роду! С тех пор, как она вышла замуж, она еще палки не отведывала, — вот и распустила язык-то! || Aut minitantis. Иногда служит для выражения угрозы. Ст. Чек. Ак эп тухам-ха, тек ачана хĕнетĕн! Вот я выйду и покажу тебе, как то-и-дело бить ребенка! || Interdum est admirantis aut aliquid aegre ferentis. Иногда выражает удивление или недовольство. Якей. Ак, ача, вăл капла полассине эп кĕтменччĕ. Я, право, не ожидал, что он сделается таким! Ib. Ак топрăн япала! Неужели ты не мог найти ничего лучше? Ib. Ак топрăн калаçмалли япала! Вот нашел о чем говорит! || Etiam adhibetur, cum vult aliquis, ut verba sua attenie audianlur. Также употребляется для привлечения внимания к словам говорящего. Ак ĕнтĕ, ачамсем, сиртен хăшăр пуракăра малтан тултарат, çавна малтан качча паратаă. Вот что, дети: кто из вас скорее наберет полный бурак (ягод), ту я прежде других выдам замуж. || Eadem voce in narrando ad erigendos audientium animos utiinur, cum a rebus Ievioribus ad maiora transgrediendum est. Также употребляется в рассказе, для выражения перехода к более важному. Альш. Ларсан-ларсан, кăсем ларнă йывăç айне вырăссем килсе лараççĕ, тет. Акă вăсем укçа хисеплеççĕ, тет. Через некоторое время к тому дереву, на котором они сидели, пришли и сели русские. Вот они начали считать деньги.

шкантсем

Cum iam haec omnia, quae supra de aratro ligneo scripta sunt, ad typothetam essent missa, litterae mihi ex vico Кĕçĕн елчĕк praef. Tetiuschiensis allatae sunt, quae aratrt lignei descriptfonem continebant, addito insuper eiusdem simulacro, quod hie quidem inseri non potuit. Когда все помещенное выше уже было сдано в набор, я получил письмо от учителя М. Данилова (М. Яльчики, Тет. у.), содержавшее в себе описание дерев. плуга и его изображенне; рисунки здесь пропускаются. „Присылаю, пишет он, при сем чертеж чувашского деревянного плуга „ака-пуç“. Существенными частями этого старинного земледельческого орудия являются два дубовых сучка, расположенные рядом и связанные внизу двумя перекладинами, а наверху одной. Влевый сучек вставляетея шипом конец крепкой, круглой кленовой, несколько изогнутой, плахи, собственно — главной оглобли (или дышла), которая неподвижно связывается с левым же полозом при помощи крепкой стойки („сула“ или „тăмана“). К стойке и сучку пришивается сосновая доска („сурпан хăми“), а с другого бока, к сучку и стойке, пришивается другая доска, поменьше, отчего образуется трехугольная коробка. На левый и правый полоз спереди вставляется один железный лемех („терен“), в горизонтальном положении. „Тĕрен“ имеет треугольную форму и острые края. Трубка его, куда входат дерево, называется „тĕрен кăпăлĕ [к̚ы̆δы̆л’э̆. Н. А. ]. На дышле, в особое продолбленное отверстие, клином закрепляется вертикально железный резец („шăрт“), чтобы стальное острие его, обращенное вперед, пришлось перед „тĕрен“. Передний конец дышла лежит свободно на оси с двумя колесами. К середине оси, спереди, перпендикулярно прикреплен „явăрлав“ (читать: „javorlau“ [т. е. jавы̆рлав. Н. А. ]. На „явăрлав“, сбоку, есть сквозное отверстие, в которое продета веревка, зацепляющаяся за деревянный пенек („кăвакарчăн“), утвержденный на переднем конце дышла, сверху. На ходу веревка не позволяет дышлу соскользнуть с оси. На конце „явăрлав“ есть крючок, на который надевается „çăрттан“, т. е. равноплечий рычаг с точкой опоры в середнне, у отлерстия, где крючок, и с приложением двух лошадиных сил на каждом конце. Две коренные лошади впрягаются в оглобли, из которых каждая сделана из одного согнутого дугой крепкого дерева. К четырем концам коренных оглоблей прикрепляются при помощи веревок ещо две пары оглоблей для передней пары лошадей. Когда все готово, погонщак становится с левой стороны, сзади, за рукоятки берется опытный пожилой мужик, а подросток, с маленькой лопаточкой, идет сбоку и очищает застрявшую в пространстве землю у стойки. Когда пропахана первая борозда, дальше идет равномерно: „шăрт“ режет вертикально, глубиного до 2 ¹/₂ вершков, „тĕрен“ подрезает снизу, горизонтально, вершков на 4 — 5. Подрезанная земля, поднимаясь на „тĕрен“, ударяется в отвальную доску и, перевернувшись сверху вниз, падает направо, на предыдущую борозду. Отвальная доска своим выемчатым задним краем приглаживает перевернутую землю направо, чтобы она не ссыпалась обратно в борозду. В день можно вспахать им одну десятину. „Ака-пуç“ особенно незаменим при поднятии „нови“, т. к. требуется большая сила для разрезывания задернелой земли, иногда даже с древесными кореньями, где даже ломаютса заводские жел. плуги, починка коих дороже. Кроме того, „ака-пуç“, переворачивая полосы отрезанного дерна, не ломает полос, а укладывает их сплошь, тогда как железный плуг своим крутым отвалом ломает полоски, в тем затрудняет бороньбу. Цена „ака пуç“, без железных частей, — рубля 4 — 5“.
Praeter aratra lignea hie descripta, quae iam multis locis in usu versari desierunt, atque ilia pervulgata, quae „cyxa“ nomine usurpantur, ferrea quoque eiusdem generis instrurnenta, in officinis confecta, in usum venire coeperunt, quorum partes hie infra enumeravimus. Кроме самодельных дерев. плугов, встречающихся лишь в некоторых местностях, и более распространенной сохи („суха“), чуваши, местами, уже начали пользоваться плугами заводского изделия, приобретаемыми в земских складах. Эти плуги называются у них тимĕр ака или тимĕр ака-пуç, а, иногда сохраняют заимствов. у руссках немецкое название плук (нем. Pflug).
Чувашский деревянный плуг (М. Яльчики, Тетюш. у.).
1. Ама турачĕ.
2. Аçа турачĕ. (çур турачĕ).
З. Ака кашти.
4. Сурпан хăми.
5. Кĕçĕн сурпан хăми.
6. Сули (тăмана).
7. Тĕрен.
(7а. Тĕрен кăпăлĕ, tubus vomeris quo infigitur тупан).
8. Шăрт.
9. Кăвакарчăн, paxillus.
10. Явăрлав пăяв³, funiculus.
11. Тенел, axis.
12. Урапа кускăçĕсем, rotae.
13. Явăрлав (i. q. тараса хăми).
14. Явăрлав çекĕлĕ, uncus.
15. Çăрттан (i. q. тараса).
16. Тĕп турта.
17. Малта турта.
[18. Касă епле çавăрăнса ӳкни. Quo modo inverteretur caespes, demonstratum erat, Hie omissum].
19. Тупан.
20. Ака тытки.
21. Харлавламалли вырăн, locus, qua adhibetur rallum. [7, 8 Тимĕртен тăваççĕ, шăрта (8), вичкĕн пултăр тесе, хурçă та хываççĕ (cultri acies e chalybe etiam fit), ыттисене пурне те йывăçран тăваççĕ].
Йывăç ака (Асан ).
1. Аçа турат.
2. Ама турат.
З. Тыткăчăсем.
4. Çĕр пăрахакан хăма.
5. Тăмана.
6. Турат вĕçĕсем.
7. Сапан çӳретекен винт.
8. Тĕрен.
9. Шăрт.
10. Йывăç ака кашти.
11. Çаклатмалли.
Тимĕр ака (Асан.).
1. Тĕнĕл.
2. Куччăр.
З. Пружина хулли.
4. Пружина тыткăччи.
5. Пружина.
6. Тыткăччи.
7. Çăраççи.
8. Çунатсем.
9. Тĕренсем.
10. Урапа.
11. Ака пласси.
12. Сăнчăр.
13. Пĕкĕ.
Ака-пуç (Имен.).
1. Тĕрен.
2. Пысăк сурпан хăми.
3. Çĕççи.
4, а. Ама турат.
4, б. Çăвăр турат.
5. Кĕçĕн сурпан хăми.
6. Хаччи.
7. Шăрт.
8. Пысăк тăмана пăти.
9. Кĕçĕн тăмана пăти sive автан.
10. Путек пăявĕ.
11. Ака-пуç кашти.
12. Суласем.
13. Тараса.
14. 15. Тĕп-турта пăявĕ.
16. 17. Тĕп-турта.
18. Тараса хăми.
19. Пускачă.
20. Çăвăр савăл, мăн савăл.

Тимĕр ака

Eadem vox (aка) etiam pro aratione atque satione vernali (KC et autumnali) accipitur. Также употребдяется для означения весенней ( КС и осенней) пахоты и сева. Череп. Акана тух, выходить на весеннюю пашшо. V. хыт сухана тух. Н. Седяк. Акана кайма лашасене кӳлсе тăратсан килти ватă ала çине хăмлапа тырă илсе лашасене хирĕç лашасем çинчен акать. „Ака тăвасси хăмла пек çăмăл пултăр, акнă тырă тути пултар, пĕр пĕрчĕрен пин пĕрчĕ пултăр“, теççĕ. Урамра ака умĕнчен çын каçармаççĕ. Когда запрятут лошадей, чтобы ехать на пашню и сев, старший в семье берет решето с хмелем и хлебом и, встав против лошадей, осыпает их хлебом (в хмелем?). Они делают это для того, чтобы пахота была такою же легкою, как хмель; чтобы зерно уродилось полное, и чтобы от одного зерна получить тысячу зерен. Когда едут с плугом по улице, то не дают никому перейти дорогу впереди плуга. Изамб. Т. Çĕр шит ытларах ирĕлсен чăвашсем акана тухаççĕ. Когда земля оттает несколько более, чем на четверть, чуваши выезжают на весеннюю пашню. Истор. Лешсем каланă: „Халĕ вăрçа кайса тăмалла-и? халăх паян-ыран акана тухас пек тăрать“, тенĕ. Те сказали: „Разве теперь время итти на войну? народ, не нынче — завтра, собирается папашню“. Изамб. Т. Ака пĕтсен хĕр-ачасемпе арçын-ачасем каçпала урамра пухăнса лараççĕ. По окончании пашни (под яровое и сева) девушки и парни собираются по вечерам сидеть на улице. Менч. Чист. Çур-кунне юр кайса пĕтсе çĕр шыв (ш̚ы_в) типе пуçласассăн çĕр ĕçлесе пурăнакансем çурхи акана тухма хатĕрленеççĕ. Весною, когда сойдет снег и земля станет высыхать, земледельцы приготовляются выезжать на весеннюю пашню. Ч. С. Сĕрен пур ялăн та пĕр вăхăтра килмес: хăш ялта Мункунта тăваççĕ, хăш ялта акана тухас умĕн тăваççĕ. Сĕрен не во всех деревнях справляется одновременно: в однех его справляют на Пасхе, в других — перед пашней. ЧП. Сакăр лаша акара. Восемь лошадей пашут поле (или: запряжены в плуг). Сирах. 103. Санăн вăкăрусем акараччĕ. Твои волы пахали поле. Шурăм, 26. Атăл хĕрĕнчи чăвашсем аканне пĕр хутне-çеç тăвса парахнă, акма пуçламан-ха. Чуваши, живущие по берегу Волги, пахали только один раз, и еще не начали сеять. НАК. Çур аки пĕтерсессĕн вара, евĕчĕ çӳреме вĕреннĕ арăмсем etc. По окончании весенней пашни, женщины, привыкшие заниматься сватовством etc. Орау. Ака пĕтрĕ. Пашня и посев (весенние) окончены || Якей, „Ака“ — omne genus aratio, общее название всех родов пашни. Hinc derivata sunt: ыраш аки.

мăн-аки

(мŏн-а_ги, мы̃н-а_ги), patris mei soror (amita), maior natu. || Matris meae soror (matertera) maior natu. — Eodem nomine ceterae quoque patris matrisque cognatae, aetate superiores, veluti amita magna, matertera magna aliae, appellantur. Harum omnium maritos motih nomine appellamus. Сестра моего отца (или матери), которая старше его (ее). Сестра бабушки или дедушки (со стороны отца или матери) иди другая более отдаленная родственница со стороны отца (старше последнего) или со стороны матери (старше последней). Ad reliquas personas referendo dlcimus: в прочих лицах: мăн-аку, мăн-экйшĕ (мŏн-агы̆_жэ̆, sed saepius мŏн-агы̆_ш).

вĕт ала

(_вэ̆д’ ала, _вэ̆_д — ), incerniculum e setis vel filis metallicis contextum, сито из конского волоса или тонкой проволоки (Череп.) || Incerniculum e libro contextum, minutioribus crebrioribusque foraminibus, quam шултăра ала; лычное сито, более частое, чем шултăра ала; употребляется для более тщательного просеивания муки, например для печения хăпарту. (Л. Кошк.). Ст. Чек. Вĕт алана пушăтран çыхаççĕ. Мелкие сита плетут из лыка. || incerniculum ex filis tenuissimis adneis vel ferreis contextum, sed foraminibus minutioribus crebrioribusque. Сито из тонкой проволоки, более частое, чем хĕлĕх ала. Якей.

шултăра ала

(шулды̆ра ала, ubi ы̆ littera vix auribus percipi potest), cribrum e libro contextum, foraminibus grandioribus, quo farina cribratur panis cibarii coquendi causa. Сито, которым просеивается ржаная мука для хлебов. (Череп., Л. Кошк., Якей. Ст. Чек.). Eodem cribro etiam cerevisia percolatur. Сквозь него же процеживается пиво (он виттĕр сăра сĕреççĕ. Якей). || Eodem frumenti grana pulverulenta cribrantur. Свозь него просеивается пыльная рожь, напр. высушенная в печи. (Ст. Чек., Череп.). Ст. Чек. Кăмакари тусанлă тырă тусанне те унпах алласа кăлараççĕ. ЧП. Шултăра ала кирлĕ аллама. Для сеяния нужно более крупное сито. Продолговатое сито для муки, иногда и для зерен. КС.

алка

(алга), inaures varii generis, а v. arab. [араб сăмахĕ] cirsulus, inaures. Серьги, от араб. халkа, круг; серьги (Альш.,. Якей., КС. и др.) Якей. Вăсам алка холхара мар, сăмсара та çакса çӳреç. Они носят серьга не только в ушах, но и в носу. Альш. † Ман хăлхамри кĕмĕл алка, çути ӳкрĕ пит çине. У меня в ушах серебряные серьги; блеск от них отражается на моем лице. || Ornamentum quoddam palmae magnitudine e lintei panno factum nummisque argenteis exornatum, quod a mulieribus infra mentum suspendi solet. СПВВ. ИН. Алка — хĕр-арăмсем янах айне тенкĕрен алă-лапти сарлакĕш пир çине çĕлесе çакаççĕ. Алка — украшение из серебр. монет, которое женщины вешают под подбородком; оно нашивается на кусок холста, шириною с ладонь. || Ornamenti muliebris genus, quod in pectore gestatur, lunae decrescentis resupinatae figura, recisis dumtaxat cornibus. Hoc ex corio tiliaeque libro conficitur atque gemmarum vitrearum aliorumque similium lineis transverse porrectis exornatur, additfs etiam nummis aliquot argenteis, transversis ordinibus suspensis. Angulis autem eius superioribus singuiae gemmarum vitrearum lineae sunt annexae in dorso pendentes, quae initio quidem aliquo inter se distant intervalio, deinde paulatim in unum coeunt ita, ut quodam modo trianguli obiongi formam efficiant, cuius basis ad collum sit, vertex ad lumbos. Huius vertici anulus annexus est. ex quo itidem gemmarum vitrearum lineae aliquot pendent brevi fasciculo colligatae. Так назыв. в Ст. Чек. Убор, носимый женщинами на груди и имеющий фигуру части сектора, заключенной между двумя концентрическими окружностями. Остов убора делается из кожи и, частью, из лыка и украшается с наружной стороны рядами бус и серебряных монет. К обоим верхним углам убора, т. е. с той стороны его, которую образует малая дуга фигуры, прикреплено по снизке бус (шерепе), которые спускаются вниз по спине и около поясницы сходятся вместе, образуя таким образом как бы трехугольник, основание которого приходится на шее, а вершина — у поясницы. В месте соединения снизок оне прикреплены к металлическому кольцу, на котором подвешено несколько коротеньких ниток, унизанных бусами и образующих как бы кисточку. Каждая из этих ниток оканчивается внизу тройною шишечкою из бус (чĕмек), а каждая из трех частей шишечки сделана из четырех бусинок. Главная (натрудная) часть убора представляется в следующем виде. Сначала, вдоль верхнего края, пришиты четыре ряда бус, в следующем порядке, если считать сверху вниз: 1) ялтăркка шăрçа (в Л. Кошк. — блестящие золотистые бусы); 2) пĕрлĕхен шăрçа (в Л. Кошк. похожи на ягоды костяники, но темнее и мельче), З) кĕленче шăрçа (в Л. Кошк. стеклянные граненые бусы); 4) мерчен шăрçа (едва-ли настоящие кораллы, скорее — подделка; цветом похожи на полинялый кумач); за ними следуют два ряда маленьких старинных серебряных монет (нухрат), а ниже их — серебряные грикенники, числом десять. (На весьма несовершенном рисунке, доставленном мне И. К. Токмаковым, изображенно 12 гривенников, а сбоку рисунка приписано, что их всего „10 штук“). Ниже гривенников опять идут бусы, но уже отвесно, образуя как бы ряд столбиков, расположенных не сплошь, а на некотором расстоянии один от другого и вверху соединенных тремя бусинками (двумя маленькими, между которыми помещена повыше одна более крупная), образующими некоторое подобие арки. Бусы расположены в столбиках так, что первое место снизу занимают йăлтăркка шăрçа, второе — пĕрлĕхен шăрçа, третье — кĕленче шăрçа, четвертое — опять пĕрлĕхен шăрçа, пятое — (в арке) — какие-то маленькие бусы и шестое (в арке же, между двумя маленькими бусинками) — йăлтăркка шăрçа. Под этим последним рядом бус висит по нижнему краю убора ряд более крупных серебряных монет, в таком порядке: пять пятиалтынных, три двугривенных, два четвертака, три двугривенных и пять пятиалтынных, так что самые крупные монеты приходятся на самой средине ряда. Снизки бус, свешивающиеся на спине, прикрепляются к осто(а)ву алка не прямо, а посредством особых колец [алка унки (уҥ_ги)], согнушх из латунной проволоки (йĕс правулккаран) и соединенных с верхними углами убора ушками из трех коротеньких ниток, унизаниых бусами (к каждому из верхних углов убора прикрепляется по одному ушку и по одному кольцу);. снизки привязываются к кольцу двумя нитками. [На том же рисунке какая-то часть убора названа алка кашти, но определить, к чему надо отнести это название, я не мог. Там же вижу два примечания, которые относятся неизвестно куда: тăватă тăхлан шăрçа“ („четыре оловянных бусинка“) и „кĕленче шăрçа ĕретĕнче виçĕ кăвак шăрçа“ („в ряде стеклянных бус три синих бусинки“)]. Кроме того, у меня есть другая запись того же И. К. Токмакова, где помещен маленький, повидимому — схематический рисунок той же алка, на котором она изображена в виде как бы разорванного кольца а, концы которого должны приходиться на „загривке“; на кольце — монеты, на концах кольца — застежки сс, и от них же тянутся вдоль спины шерепе(h). Под рисунком написано: „Шăрçа: ун çумĕнче укçа (пурте тенкĕсем, т. е. рубли?), хыçĕнче шерепи. Тенкĕсем (рубли?) — пиллĕк, çиччĕ, тăххăр, вунпĕр. а) шăрçа, b) укçисем, сс) çаклатмаллисем (каптăрми, fibula, пряжка, i. q. Тат. [Араб сăмахĕ], dd) каштисем [на риcунке, нет], h) шерепи“. || Ornamentum e globulis vitreis nummisque argenteis confectum, inaurium genus, quae aures ambiendo a parte earum priore pendent. Украшение в роде серег, сделанное из бус, монет и нухрат (старинн. продолговат. монетки); вешается через уши так, что висит с передней их стороны. Б. Ара. [Говорят. что в Сред. Алгашах Симб. у. так называется украшение, сост. из 2 — З рядов мелк. серебр. монет и бус, которые вешаются на уши посредством петелки (петельки). Задние концы толстыми нитками соединяются на загривке (так написано) и висят под ушами.] || Uncus e metallo, quo puellarum сăрка ei хушпу parti annectitur, quae антăрлăх appellatur. Металлический крючек, который сăрка у девиц прицепляется к антăрлăх. (Так, будто-бы, в Альш.). N. Алка — сăрка çумĕнче, антăрлăхран çаклатса яраççĕ (из шăрçа). || Nummi argentei, qui capitis tegumento, quod Tyxfia dicitur, filo aeneo a fronte suspenduntur. Череп. Алка тухьян мал енне йĕс хулăпа çакнă кĕмĕлсем. Алка — серебр. монеты, висящие на латунной проволоке на передней части тухья. || Eodem nomine ornamentorum par appellatur quae a mulieribus tantum, inter collum et iinteum illud collo cir cumvolutum, quod cypuaH dicitur, a parte capitis posteriore utrinque inserta gestantur. Horum utrumque ab altera parte denies habet longos ita curvatos, ut si recte, id est a tergo, intuearis, tamquam pectinis parvi speciem repraesentet, a latere vero spectantibus notae illi simile esse videatur, quam nos Interrogationis signum appellamus. Украшение замужних женщин, пара небольших завитков из белого металла, которые затыкаются за „сурпан“ сзади, с той и другой стороны головы, протав ушей (сурпан хушшине, халха тĕлне хĕстерсе яраççĕ). Девушки этого украшения не носят (Яргуньк.). В Б. Олг. , это украшение уже вышло из-моды. Ib. Арăмсам тăхăначчĕç ĕлĕк алка. Прежде замужние носили „алка“. Ср. А. Ф. Риттих, II, 50.
Вид завитка en face (сильно уменьшен) [Ӳкерчĕк]
Вид сбоку ?
|| In Acan. ita appellatur ornamentum quoddam, quod a puellis in pectore gestatur, ei simile, quod iam supra (152 p.) descripsimus. Также означает наряд, имеющив форму полукруга и носимый на груди девушками, особенно на свадьбах, на „хĕр-сăри“ и пр. Этот наряд дорог, его имеют только богатые. Некоторые обшивают его по краям вышивкою из мишуры (хăшĕ алка хĕррине укапа чĕнтĕр тытать). Асаново V. сăрка. || Item verrucula est, quae capris ovibusque quibusdam collo dependet. Серёжка под шеею коз, овец и ягнят. СТИК. Сурăхсен, путексен мăй айĕнче пĕчĕкçеç мăй пулат; ăна алка теççĕ. Сурăхсен çăмне илнĕ чухне: „Ах, ку путек ман алкалăччĕ няк-ха; касса илес мар алкине“, теççĕ. У овец и ягнят бывает под шеею маленькая шишечка; ее называют сережкою. Когда стригут овец, то говорят: „Ах, этот ягненок, кажется, у меня с сережкою; как бы не срезать ему сережку!“ || Est etiam caro illa versicolor, quae de collo galli Indici dependet, нарост, свешивающиея на грудь пырина (индюа). Ст. Чек., Череп. Кăркка алки, названный здесь нарост. Ст. Чек. Кăрккан аçи-кăна (только самец) алкалă; алки унăн мăй айĕнче пулат; кăрккана çилентерсен алки тулса хĕп-хĕрлĕ хĕрелсе каят, т. е. если раздразнить индюка, то нарост надувается и краснеет. [В том же значевни встречаем слово алка в Яргуньк., Черт., КС. V. сăмса, мерчен].

вăрăм алка

(вы̆ры̆м алга), ornamentum pectoris, olim a feminis gestari solitum, quod e duabus constabat partibus, quarum altera in pectore, altera in dorso pendebat atque ei erat simile, quod iam supra (v. aлка) descripsimus. Idem in Имен. вăрăм сăрка alio nomine appellatur. Ст. Чек. 'Вăрăм алка'. Шăрçапа, укçапа чĕнтĕрлесе тунă авал. Кăкăр çинче укçи виç ĕрет, çип çине тирнĕ, т. е. делали в старину из бус и монет. На груди было три ряда монет, нанизанных на нитки. По средине убора было отверстие, в которое просовывалась голова (тăхăнмалли шатăкĕ); часть убора, спускавшаяся на спину, имела форму трехугольника и свешивалась до поясянцы (хӳри, пилĕк таран), передняя — покрывает всю грудь (умĕ пĕтем кăкăр çине выртнă). Узкие перемычки, соединявшие заднюю и нагрудную части убора, состояли из крупных бус и прикреплялись крючками к подбороднику хушпу (шултăра шăрçа, ăна çеклипе хушпу антăрлăхĕнчен çакса янă). Денег иногда навешивалось до 10 руб. (10 тенкĕ таранччен çакнă): в нижнем ряду были крупные монеты, а выше — более мелкие (аялти йĕркере шултăрисем пулнă, çӳлелле — вакăрахсем). Задняя часть убора, как это видно на схемат. рисунке, была унизана мелкими бусами (вак шăрçа).

алтаккин кунĕ

(к̚ун’э̆, — к̚он, без э̆, Абаш.; — к̚он’, Хора-к.), Calendae Martiae (Eudoxiae dies), Евдокиин день. Н. Карм. Алтаккин кунĕ ирхине çил пулсассăн малтан пулакан тырра тăкать, теççĕ; каçпа çил пулсассăн кайран акнă тырра çил тăкать, теççĕ. Если в Евдокиин день (1 марта) случится ветер утром, то говорят, что осыплется от ветра более ранний хлеб; если же ветер поднимется вечером, то, то народному поверию, осыплется от ветра хлеб, посеянный позднее. N. Алтаккан (scr. Алтакин) кунĕ кĕçнерни кун килет. Евдокин день приходится в четверг. (Этот день помещен в одной рукописи в числе дней, празднуемых чувашами-язычниками Чистоп. у.). N. Алтаккин кун кăçал тумла юхмарĕ, хăяр пулас çук, лартасси те кăна çук. Нынче на Евдокин день не было капели с крыш: огурцов не будет, не стоит и сажать. N. Алтаккин кунĕ сивĕ пулсассăн çур сивĕ килет. Если в Евдокин день будет холодно, то, весна будет холодная. Сред. Юм. Алтаккинте (?) алтан ĕçмелĕх шыв тохать, тет. Полхавшшинче (?) вăкăр ĕçмелĕх тõхать, тет. Говорят, что на Евдокиин день выступает столько воды, что можно напиться петуху, а на Благовещенье — столько, что может напиться бык. Абаш. Алтаккин кон килтĕм. Я приехал на Евдокиин день. V. Отакким конĕ, Олтокки конĕ.

ан

(ан), descenders. Ds quolibet motu dicitur deorsum directo. Глагол, имеющий очень обширное значение и употребляющийся для означения всякого движения, направленного сверху вниз. По-рус. передается словами: спускаться, опускаться, сходить, слезать, съезжать, падать и т. п. Якей. Воç çанти çирмая анса шу ĕç. Сойди вон в тот овраг и напейся. Ib. Кошак кăмака (ă почта не слышится) çинчен анса тӳшек хыçне выртрĕ. Кошка слезла с печи и легла за периной. Ib. Çирмая аннă-анман пире чолпа пеме тапратрĕç. Не успели мы спуститься в овраг, как в нас стали кидать камнями. Ст. Чек. Анатсăн ан. Спустись (сойди, слезь), если хочешь. Альш. Сĕвен ку енни ялан та сĕвеккĕн анать. Ку енче Сĕвенелле унта-кунта çырмасем анаканнисем пур. Эта сторона Свияги всюду представляет покатость. На этой стороне, там и сям, в нее стекают речки. Завражная. Чăхсем кашта çинчен анчĕç. Куры слетели с насеста. Ib. Аптратса çитерчĕ, анма та пĕлмеçт. (Ita mulier queritur de viro suo nimis libidinoso). Ib. Сысна аçи пĕр хăпарсан анма та пĕлмеçт. Verres ubi semel ascendit ad descendendum tardissimus est. Сокращ. букв. 1908. Хурсем шыва аннă. Гуси сошли на воду. ЧП. Чупрăм та антăм эп аната. Я побежал и сбежал в низменность или: в нижний конец деревни (вообще в место, лежащее ниже того места, где был). Якей. Çирмаялла виçĕ ача анса карĕç. В овраг спустились трое малышей (или: парней). || Ire in loca inferiora. Также употребляется вообще вм. глагола итти, когда говорится о ком либо, идущем в более низкое место, нежели то, где он был. СТИК. Таркăнсем каçпа яла анса çăкăр илеççĕ, тет. Говорят, что беглые приходят вечером в деревню за хлебом. Ib. Кĕçĕр кашкăр аннă яла. Вечор в деревню приходил волк. Эти фразы относятся к селению, расположенному в ложбине речки, по обеим сторонам которой поднимаются отлогие холмы. Изамб. Т. Çынсем кăнтăрлана ана пуçласан ку лашине тăварчĕ те урапине кӳлсе киле ялсе тавăрăччĕ. Когда другие стали уходить домой полдничать, он выпряг лошадь, запряг ее в телегу и уехал домой. Ib. Тырă вырнă чухне кăнтăрлана чей ĕçме киле анаççĕ. Во время жнитва уходят в полдень домой, пить чай. || Также говорят: „пасара ан“ (aliquo ad mercatum ire), пойти на базар, поехать на базар. Якей. Эс килес пасара ан, вара мана çăмарта хакне калăн. Ты приходи (или: приезжай) на следующий базар, и тогда скажешь мне, почем продаются яйца. Абаш. Паян мăн-акка та пасара аннăччĕ. Сегодня и тетка (старш. сестра матери) ходила на базар. || Praeterea de feminis dicitur, quae ad fiumen descendunt lintea lavandi causa. Также говорится о женщинах, которые идут на речку мыть белье и пр. Ст. Чек. Пĕр арăм çырмана кĕпе çума аннă, тет. Одна женщина пришла на речку мыть белье. Срав. Ст. Чек. Шыв арманне антăм. Я ходил на водяную мельницу (или: пришел на мельницу). || Descendere de arbore, de vehiculo, ex equo. О слезании с дерева и пр. Пизип-Сорм. Ларсан-ларсан каç пулчĕ. Каç пулсан, чилай тăхтасан, çĕрле пулсан манăн пата çăка хăвăлне темĕскер анать çĕмĕрттерсе. Анса çите пуçласан эпĕ ала (алла?) тăсса пăхрăм та, манăн ала (алла?) кĕчĕ-карĕ темĕскер хӳри. Долго я сидел, наконец наступил вечер. Когда прошло довольно много времени и наступила ночь, ко мне, в дупло липы, стал кто-то („что-то“) слезать, производя сильный шум. Когда он уже был близко от меня, я протянул руку, и в моих руках очутился чей-то хвост. Яргейк. Вут эпĕ мĕнле асап куратăп! Чĕрнели аннă пулсассйн тата пĕтеретчĕç мана, тесе каларĕ, тет. Вот я как страдаю! Если бы слез тот, который с когтями, то они изуродовали бы меня еще больше, сказал он. Панклеи. Хĕр кӳме çинчен анчĕ те кальлях кĕрсе карĕ. Девушка вылезла из кибитки и опять вошла. Альш. Эпĕ урапа çинчен антăм. Я слез с телеги. Орау. Ан часрах лашу çинчен. Слезай скорее с лошади. || Secundo flumine proficisci aut eum locum versus iter facere, ubi in mare aiiudve fiumen se effundit. Также спускаться вниз по реке или из стран, лежащих в верховье реки, к ее низовью. Юрк. Чул-хуларан çав пырса çитнĕ кунех вутлă кимĕ çине ларса Шупашкар хулине антăм. В самый день приезда в Нижний я сел на пароход и уехал в Чебоксары. Истор. Днепрпа анса Древлянсене хăйне пăхăнтарнă. Спустился вниз по Днепру и покорил древлян. Собран. З20°. Питĕрпуртан аннă пикесен пушмакĕсем çӳлĕ кĕлелĕ. У барынь, приехавших из Петербурга, башмаки с высокими подборами (каблуками). Ст. Чек. Çырма тăрăх ут çулма антăм. Я спустился по оврагу, чтобы косить сено. || In altum descendere, mergi, submergi, hauriri (palude). Также сваливаться, проваливаться, увязать. Абыз. Темскер çĕмĕрĕлсе анса кайнă, пĕтĕм çĕр чĕтресе кайнă. Что-то провалилось с грохотом, так что задрожала вся земля. Алекс. Нев. Пăр çурăла-çурăла анса темĕн чухлĕ çын шыва кайса вилнĕ. Во многих местах провалился лед, и множество людей перетонуло. Бол. Ильш. Чупса пынă чухне шăтăка анса кая пачĕ, тет. Когда он бежал, то вдруг провалился в яму. N. Çак халăхсем саланса пĕтиччен эпĕ чăтса тăраймарăм, хурама хăвăлне анса кая патăм. Я не смог продержаться (вися в дупле) до тех пор, пока этот народ разошелся, и слетел (т. е. провалился) в дупло вяза. Торай. Пĕр ĕне лачакана анса кайнă. Одна корова утонула (погрузилась совсем) в топком месте. Ст. Чек. Шурă япала таçта ăнса кĕчĕ. Белый предмет куда-то провалился. || Delabi (in arvum). V. пут. Также о пище, воспринимаемой желудком. Альш. Апат çинĕ-çемĕн анать. Чем больше ешь, тем сильнее разыгрывается аппетит. L’ appetite vient en mangeant. (Послов). || Occidere (de sole). Также заходить, закатываться (о солнце). Изамб. Т. Ул пирĕн патăртан хĕвел аннă чухне тухса кайрĕ. Он вышел от нас на закате солнца. ЧС. Каç пуларахпа, хĕвел анас чух. Çумăр пĕлчĕсем тухкала пуçларĕç. К вечеру, около заката солнца, стали кое-где показываться дождевые облака. || In aenigmate quodam de lunae radiis dictum invenio, pro eo, quod est fundi. Также падать (о свете месяца). Шаймурз. З97°. Чӳречерен йăс кĕвентепе чышаççĕ. (Уйăх çути анни). В окошко тычут латунным коромыслом. (Загадка: падение лунных лучей). || Defluere, delabi, decurrere, effundi (de aqua dicitur, de lacrimis, de lacte ex uberibus manante). Также стекать (о воде, слезах, молоке кормилицы и пр.). Образцы, 61. † Хапхăр умне аннă юхăм шыв, хăмăш касса кĕпер хывас çук. Текучая вода залила все место перед вашими воротами, так что нельзя намостить моста, нарезав тростника. Сельск. хоз. р. II. Шыв çӳлтен аннă чух унăн çаранне пырса çапăнать. Когда вода стекает сверху, то ударяется в его луга. Альш. Хурăнварта типĕ çырма: çур-кунне-кăна хиртен шыв анать, çула шыв çук унта. В Березовом Долу сухой овраг: только весною стекает туда с полей вода, а летом там бывает сухо. Изамб. Т. 40°. Çапла каласан ку туй ачин икĕ куçĕнчен кус-çӳлĕ анчĕ. Когда он это сказал, этот парень, сопровождавший свадебный поезд, заплакал. Календ. 04. Сăмсаран анмасть-и? Нет ли у нее (у лошади) течи из носа? Череп. Ман темĕскер сĕт анмас (lac me deficit), ача выçă пулĕ. У меня что-то нет (в грудях) молока; ребенок, наверно, голоден. || Extra ripas diffluere, разлиться (о реке). Орау. Атăл шывĕ аннă. Rha flumen alveum excessit. Волга разлилась. Ib. Упнер шывĕ аннă, тет. Кушлавăша çул картланчĕ ĕнтĕ. Речка Упнер, говорят, разлилась: дороги в Кошлоуши уже нет. || Advolare (de hirundinibus dicitur, quae redeunte vere de caelo descendere putantur). Также прилетать, о ласточках, которыя, по мнению чуваш некоторых местностей, слетают весною с неба. N. Якури таврашĕнче чĕкеçсем анаççĕ. Около Егорьева дня прилетают ласточки. Ib. Чĕкеçсем анман-ха, ăшăтма тивĕç мар. Не должно быть теплу, так вак ласточки еще не прилетели. Можар. Якурирен малтан чĕкеç ансан (Череп. килсен) çу сивĕ килет, кайран ансан ăшă килет. Если ласточки прилетят раньше Егорья, то лето будет холодное, а если после, то — теплое. Однако скажут: куккук килнĕ, прилетели кукушки, хура-курак килнĕ, прилетели грачи, и пр. || Praeterea notandae sunt quaedam figurae verborum singulares. Также в некоторых чувашизмах. Якей. Ут орине сĕлĕ аннă. Ст. Чек. Лаша урине сĕлĕ аннă. Лошадь обезножела оттого, что ее разгоряченную накормили овсом. Avena intempestive data pedes equi corrupit. Изамб. Т. Лашан урине шыв ансан шывра тăратаççĕ. Если случится опоить лошадь, то (лечат ее тем, что) заставляют стоять в воде. (Si intempestive data potio equi pedes corruperit....). Чув-прим. о пог. 168. Каçпа ăшă ансассăн (si vespere tepidior fuerit aer) çăмăр пулать. Если вечером станет тепло, будет дождь. Завражная. Тин ăшă анчĕ. Лишь тогда (или: лишь сейчас) стало тепло (в избе). Ст. Чек. Кĕтӳ анчĕ. Стадо согнали в деревню. Grex domum rediit. Собран. З12. Анати, тăвати, вăй (scr. вăи) пĕтети килети. (Хутăр хутăрни). [Вероятно надо читать так: „Анать-и, тăвать-и; вăйă пĕтет-и, килет-и“. То спускается, то что (т. е. то поднимается); а когда игра кончится, приходит (домой). Загадка: мотание пряжи.].

анатри чăваш

(ч̚’ы̆ваш) ita appellantur Tschuvachi infernates, quorum regio inferius sita est, quam eorum, qui vocantur вир-ял, вире-ял (v. hanc v.). Низовые чуваши. См. вир-ял, хирти. Ягудар. Анатри чăвашсем пиртен хĕвел-тохăç енелле порнаççĕ. Низовые чуваши живут от нас на восток.
Петр Ив. Орлов, уроженец с. Орауш, Ядрин. у. Казан. губ., написал мне о различиях между отдельными группами чуваш следующее. „Анатри (малти, мал енчи) чăвашсемпе хирти чăвашсем тата вир-ялсем (хура урасем). Чăвашсем пирĕн виçĕ пая уйăрăлаççĕ: анатри чăвашсем, хиртисем, вир-ялсем. Вир-ялсем çăвар туллин, хыттăн калаçаççĕ. Вăсенĕн сăмахра сас-палли „у“ сахал. „У“ вырăнне вăсем ялан „о“-па калаçаççĕ: „кулать“ тиес вырăнне „колать“ теççĕ; „пек“ тиес вырăнне „пак“ теççĕ. Тум тумланнă тĕлтен вăсем пушшех, тата ытла паллах, уйрăм тăраççĕ. Вăсем шурă сăхман тăхăнса, урисене хура тăлла сырса çӳреççĕ. Çула тата арçыннисем (хăш-хăш вырăнта) пайтахăшĕ çӳллĕ тӳпеллĕ шĕлепке тăхăнса çӳреççĕ. Хĕр-арăмĕсем çула шурă шупăр тăхăнса, урисене хура тăлла сырса çӳреççĕ; хĕлле шурă сăхман тăхăнса çӳреççĕ. Çăпатисем пĕчĕк пуçлă, пуçĕсене чĕрсе тунă çăпатасем пулаççĕ. Ури тунисене темĕн тăршшĕ тăлла чăркаса тукмак ура туса, çăпати кантăрисемпе чăркуççине çитичченех хитрен хĕреслесе чăркаса хăпараççĕ. Пирĕн патрисем вăсене „яка“ теççĕ. Чăнахах та вăсем яка çӳреме юратаççĕ. Çула пулсан вара, пасара тухсан, вир-ял хĕр-арăмĕ çинче пĕр тусан пĕрчи кураймăн: çăпатисенче, çăпати кантăрисенче пĕр сӳсленчĕк кураймăн: шăрçа пек яп-яка, çап-çутă; хăйсем шĕлкемисемпе, сурпан çаккисемпе, тенкĕллĕ мăйисемпе ялтăртаттарса, шанкăртаттарса йăлкăшса анчах çӳреççĕ. Пирĕн анатри (кал енчи) чăвашсем вăсене „Вир-ялăн какрашки арăм пулсан ланчашки,“ теççĕ; çăпати кантăрисем çинчен: „Вир-ялăн çăпати кантăри тăхăр хăлач,“ теççĕ; „вир-ялсем вăсем мухтанчăк, какрашка,“ теççĕ. Арăм пулсан вир-ялсем анатри чăваш арăмĕсем пекех пуçĕсем урлă пĕкĕ пек масмак хурса çӳреççĕ. Сурпанĕсем, ансăрскерсем, мăйра анчах яваланса çӳреççĕ. Хăш чухне масмакки пуçĕ çинчен каялла кайса ӳкет те, пирĕн вара ăна кулса: „Вир-ял арăмин лаши тăварăннă, пĕкки каялла кайса ӳкнĕ,“ теççĕ. Арăм пулса пĕр-икĕ ача тусан вара унăн какрашки-пĕкрешки лăштах тухса ӳкет: çӳçне-пуçне пуçтараймаçт, кĕпи-йĕмне таса тытаймаçть, час-часах кĕпи арки вĕçĕнче ача пăхĕ сап-саррăн курăнса çӳрет; пӳртне-çуртне те çавăн пекех тирпейлĕ тытаймасть — латти пĕтĕмпех пĕтет килĕнче, пĕр пасара анчах çиççĕ тухма пĕлет. Вăсенчен хĕвел тухăçĕ еннелле анатри (малти, мал енчи) чăвашсем пурăнаççĕ. Вăсем Атăлтан пуçласа Йĕпреçпе Шăхрана çитиччен кăнтăрланалла, вăр-ялсемпе хиртисем хушшинче, тăрăхла-кăна пĕр лаптăк пек çĕре йышăнса пурăнаççĕ. Çав лаптăкăн кăнтăрла енчи пуçĕнче кушлавăшсем те çак анатри чăвашсемпе хисепленеççĕ. Кушлавăш, Уравăш, Хир-пуç, Утар, Рунк чăвашĕсем, хăйсем, хĕр-арăмсем тумланнипе вир-ял та мар, хирти-анатри те мар. Вăсенĕн çывăхнерехри вир-ялсем вăсене кушлавăшсем теççĕ; катари Йетĕрне патĕнчи, Кăрмăш çинчи вир-ялсем вăсене анатри (мал енчи) чăвашсемпе хисеплеççĕ, çывăхарахри хиртисем кăшт урăхларах калаçнăшăн, хĕр-арăмĕсем урăх тĕрлĕрех тумланнăшăн виç-ялсем вырăнне хуçасшăн. Мĕн пур чăваша лайăх тĕплесе йĕрлесен темиçе пая та уйăрма пулать. Вĕт-шакпа чăвашсене темиçе пая уйăриччен эпĕ вăсене, мĕн пурне, виçĕ пая уйăратăп; çавăнпа Кушлавăш чăвашсене анатри чăвашсем çумне кайса хуратăп. Пĕтĕмпех анатри чăвашсем пек пулмасан та, тумланасса та калаçасса та вир-яалсем пек те мар, хиртисем пек те мар, çав анатри чăвашсем пекрех калаçса тумланаççĕ. Арçыннисем хура сăхман е кăвакрах сăхман тăхăнса, урисене шурă тăлла сырса çӳреççĕ; çула пуçĕсене е пĕчĕк çĕлĕк, е карттус тăхăнаççĕ. Çăпатисем вир-ялсен пек шăраçласа тунă вăрăм кантăраллă çăпатасем мар. Хĕр-арăмĕсем е пир тăлла сырса çӳреççĕ, е шурă çăм тăлларан (пасар тăллинчен) тунă чăлха тăхăнса çӳреççĕ. Кĕписем е чĕрлесе тунă шурă кĕпесем пулаççĕ, е хăйсем хĕрлĕрен, кăвакран тĕртсе тунă пиртен (улачаран) çĕленĕ кĕпесем тăхăнса çӳреççĕ. Юçĕсене тĕрлĕ тĕслĕ вырăс туттăри çыхса çӳреççĕ. Урисене пир тăлла сырнă пулсан çăпати кантăрисемпе кăшт вир-ял манерлĕрех çӳлелле чĕркесе хăпараççĕ; шурă чăлха тăхăннă пулсан, çав чăлха çинчен тата тепĕр ура пакăлчакĕнчен иртекен хура чăлха пуçĕ тăхăнса, çăпати кантăрине пĕр çĕре чĕркесе, чăлхине антарса ăна атă хуçланчăкĕ пек туса çӳреççĕ. Арăм пулсан пуçне сурпан сырăнса ĕнсе хыçне, мăй таврашне çынна кăтартмасăр çӳреççĕ. Хĕрсем çула туя кайнă чухне пуçне тухья тăхăнаççĕ. Вир-ялсен тухья таврашĕ, сăрка таврашĕ çук. Ĕлĕк çав тухьясене, сăркасене пăраçниксенче (уявсенче) те тăхăннă та, халĕ туя кайнă чухне те пурте тăхăнмаççĕ. Сурпанĕсем те вăсенĕн, масмаккисем те, пуç-йĕпписем те вир-ялсен пек мар: сурпанĕсем вăрăмрах, сарлакарах; масмаккисем сарлака та кĕске, тĕррисем лешсенчен начартарах; пуç-йĕппи те кĕске те, тенкисене вир-ялсенни пекех нуммай çакса тултарман. Вир-ял арăмĕсен хăлхисем, ĕнси хыçĕсем курăнсах çӳреççĕ, пирĕн арăмсен вăсем курăнмаççĕ. Вăсем саланнă пуçĕсемпе хунешшĕсене те тата урăх ют çынсене те курăнсан аван мар теççĕ. Çаплах тата çара уранăн та вăсен куçне курăнмаççĕ. Çав йăлана лайăх тытса тăракан хĕр-арăмсенне упăшкинчен пуçне урăх арçынсем хайсем виличченех вăсен пуçне, урисене куримаççĕ. Арăмсем хăнана-мĕне кайнă чухне пуçĕсене пуçлă туттăр çыхса каяççĕ, ун çинчен кăримĕски çĕлĕк тăхăнаççĕ. Çула пулсан çав пуçлă туттăра е вырăс туттăри анчах çыхаççĕ. Вырăс туттăрине пуç тăррине анчах та çыхаççĕ тата майралла та çыхса çӳреççĕ; пуçлă туттăрне те икĕ тĕрлĕ çыхаççĕ: е тавăрса çыхаççĕ, е çыхса икĕ вĕçне тан туса çурăм çинелле усса яраççĕ. Вир-ялсен пуçлă туттăр çыхмаççĕ, яланах вырăс туттăри çыхса çӳреççĕ е катам пиртен тунă вырăс туттăри пек тăватă кĕтеслĕ шурă туттăр çыхса çӳреççĕ. Вир-ялсем вăсем мĕн пурĕ те Кăрмăш уесĕнче, Чикме уесĕнче, Шупашкар уесĕнче, Петерне уесĕнче анчах пурăнаççĕ. Шупашкарпа Етĕрне уесĕнче те пĕтĕмпех вир-ял мар. Шупашкар уесĕнче вăсем хĕвеланăç енчи чиккинелле анчах пурăнаççĕ. Ытти (урăх) çĕрте анатри чăвашсем пурăнаççĕ. Вир-ялсемпе анатри (малти) чăвашсен чикки акă çаплă: Анаш тиекен чикӳллĕ ялтан хĕвел анăçнелле, Шăхчасем-мĕнсем еннелле, вир-ялсем пурăнаççĕ, вăсенчен малалла анатри (мал енчи) чăвашсем пурăнаççĕ. Унтан Иккассисене хĕвел-анăçнелле хăварса Шупашкар уесĕпе Çĕрпӳ уесĕ тата Етĕрне уесĕ чиккисем пĕр çĕре пулнă çĕрелле пырсан, хĕллехи хĕвел-анăçнелле (сылтăмалла) вир-ялсем юлаççĕ, çулахи хĕвел тухăçнелле анатри чăвашсем пурăнаççĕ. Унтан Патĕр-ялне (Богатырева) çитсен вăл ялта вир-ялсемпе анатри чăвашсем хутăшах пурăнаççĕ. Вăл ялтан вăсен чикки Пысăк Çавал урлă каçса Супарпа кайса Çĕрпӳпе Етĕрне чиккипе Çарпуçпе çитичченех: сылтăм енче вир-ялсем пурăнаççĕ, сулахай енче анатри чăвашсем пурăнаççĕ. Çарпуçĕнче анатри чăвашсем пурăнаççĕ. Чарпуçĕнчен пуçласа вăсен чикки Етĕрне уесĕ çинерехрен икĕ уес чикки хĕррипе пырать: Кипекпе Туçи-Çармăса сылтăма хăварса, Етерне уесĕнче тăракан Сĕрелсене сулахая хăварса, Мăн Санар урлă каçса, Пĕчĕк Санара çитиччен сылтăмра вир-ял пулаççĕ, сулахайра анатрисем пулаççĕ. Çĕрпелĕнче анчах анатри чăвашсем вир-ялсемпе çывăх тăнипе халĕ ĕнтĕ пĕтĕмпех вир-ялсем пек тумлана пуçларĕç. Унтан малалла вĕсенен чикки Хир-пуçĕнчен Пĕчĕк Санар тăрăх Санар пуç патнелле хăпарса, Вăта-Çуна çырмипе рашча виттĕр тухса, Упнер урлă каçса, Сăр вăрман сăмсине тăрăнать. Çапла пынă чухне сылтăма юлакан ялсем: Çармăссем (Хурăнсур), Санар пуçĕ, Елменсем, Иртеменкассисем, Çĕн-ял-Хапăç, Кив-ял-Хапăссем, Упнер-Ханăссем пурте вир-ялсем пулаççĕ. Чарпуçĕнчен пуçласа Етĕрне уесĕнчи сулахай енне юлакан чăвашсем, Уравăшпа Хир-пуç. Утарва Рунк тата мĕн пур Кушлавăш анатри чăвашсем çумăнче тăраççĕ. Çав Етĕрне уесин пĕр кĕтессинчи анатри чăвашсем çумăнче тăракан чăвашсем анатри чăвашсенчен кăшт урăхларах тата. Калаçассине те пĕр пекех калаçаççĕ, анчах хĕр-арăмĕсем урăхларах тумланаççĕ — çавăнтан кăшт уйрăмми пур. Чăн анатри (пайăрах анатри) чăвашсем сурпанпа пĕтĕм пуçне чĕркесе пĕр çуç пĕрки те катартмаççĕ, Кушлавашсем, Уравăш таврашсем, Сĕрелсем, Чарпуç таврашсем пуçне сурпанпа хыçалтан икĕ тăнлава çитиччен явалаççĕ те унтан çиелтен пуç-йĕппипе пустарса, йĕпписемпе масмака икĕ енчен чиксе хурса хытарса хураççĕ, çавăнпа сурпанĕ хыçалтан вир-ялсен пек ĕнсе çине кайса лармаçть. Çаван пек чăвашсем çав ялсем анчах мар; тата Çĕрпӳ уесин Ачча (Ачакасы) прихутĕнчи чăвашсем те пуçĕсене çав Кушлавăш, Уравăш, Сĕрел, Чарпуç чăвашĕсем пекек сырăнаççĕ. Ытти тум тумланас тĕлтен лешсем те кусем те пĕрехрехех, ытла пайăрах пĕр-пĕрне уйăрса тăракан япала çук; арçыннисем те хĕлле те çула та пĕр пекрехех тумланаççĕ. Анатри чăвашсенчен чукун çул урлă лерелле вара хирти чăвашсем пуçланса каяççĕ. Хиртисем тесе Чĕмпĕр кĕпĕрнинче, Тетĕш уесĕнчĕ, Çĕрпӳ уесĕнче пурăнакансене калаççĕ. Хирти Тăвашсем анатри чăвашсенчен тумтир тĕлĕшĕнчен те калаçна тĕлĕшĕнтен те уйрăлаççĕ. Хиртисен арçынĕ-хĕр-арăмĕпех шурă çăм тăлларан тунă чăлха тăхăнса çӳреççĕ. Арçыннисем шурă кĕпе-йĕм пĕртте тăхăнмаççĕ: пурте хăйсен хĕр арăмĕсем тĕртсе тунă е кăвак улача е хĕрлĕ улача тăхăнса çӳреççĕ. Хĕр-арăмĕсем пуçĕсене малти чăвашсем пек, пĕр çӳç пĕрчи кăтартмичченех, сурпан сырăнаççĕ те, анчах кĕпи-йĕмĕсем шурă мар. Каллех сурпанĕсем те анатри (малти) чăваш арăмĕсем пек мар, урăхларах, сарлакарах; сурпан, пуçĕсем тата хитререх пулаççĕ. Кĕписене, хăйсен улачисенчен тутар арăмĕсен кĕпи евĕрлĕрех, вырăссен сараппанĕсем евĕрлĕрех кĕпесем çĕлесе тăхăнаççĕ; аркисене, кĕпи умĕсене вăсем тутарсен пек темĕн тĕрлĕ пусмапа (пасар таварĕпе) тытса эрешлесе пĕтереççĕ. Пуçĕсене пуçлă туттăр çыхмаççĕ, пурте вырăс туттăрине майралла анчах çыхса çӳреççĕ. Çиялтан тăхăнакан тумтирсем анатрн чăвашсеннипе пĕрех: уйрăм-уççи çук. Тата хирти чăваш арăмĕсем анатри чăвашсемпе вир-ялсенчен акă мĕнпе уйăрăлаççĕ: хиртисен хĕр-арăмĕсем мĕн пур чăвашсем (арçынсем) тăхăнса çӳрекен йĕмех тăхăнса çӳреççĕ, вир-ялсен хĕр арăмĕсемпе анатри чăваш хĕр-арăмĕсем тăватă кантăраллă шурă йĕм тăхăнса çӳреççĕ. Вăл йĕм питĕ шалпар та, унтан кулса ăна пĕлекен хиртисем: „Вăсем кĕрептук тăхăнса çӳреççĕ,“ теççĕ. Икĕ малти кантăрисемпе хире-хирĕç каялла çыхса хураççĕ, икĕ хыçалти кантăрисемпе малтан çыхса хураççĕ. Тула тухас пулсан кайри кантăрисене анчах салтса тула тухаççĕ. Вир-ялсем анатри чăвашсемпе хиртисем çинчен, кулса: „Вăсенĕн урисене пушă аврипе çапсанах хуçăлмалла,“ теççĕ. Чĕмпĕр кĕпĕрнинчи (хирти) чăвашсем вир-ялсене „хура урасем“ теççĕ; тата Пăва уесĕнчисем хăшĕ-хăшĕ „виртисем, виреллисем“, теççĕ. Уфа (Йĕпхӳ) кĕпĕрнинчи, Самар кĕпĕрнинчи нуммайĕшĕ анатри чăвашсем патĕнчен куçса кайнă та, халĕ вăсем хирти чăвашсем пек калаçаççĕ. Кĕпи-йĕмĕсем хиртисенчен те урăхларах пулса вырăссен манерлĕ пулса кайнă. Вăл кĕпĕрнесенче чăвашсем пуррине ĕлĕкрех кунти чăвашсем пĕлмен те. Калаçнă тĕлтен те тата анатри (малти, мал енчи) чăвашсемпе хирти чăвашсен хушши уйрăмми пур: анатри чăвашсем „хăпар“ теççĕ, хиртисем „улăх“ теççĕ; анатрисем хиртисене: „вăсем çыпăçтарса калаçаççĕ,“ теççĕ, хиртисем анатрисене — „вăсем чĕлхе вĕççĕн калаçаççĕ: пулат темеççĕ, пулать, каять тесе калаçаççĕ“ теççĕ. Хиртисемпе анатри (малти, мал енчи) чăвашсенĕн чикки Йĕпреçрен (Ибреси) пуçласа Тĕрлемесе (Тюрлема) çитиччен чукун çул тăрăх пырать (приблизительно). Чукун çулăн сулахай енче анатри чăвашсем пулаççĕ, сылтăм енче хиртисем пурăнаççĕ. [Дальше пишет по-русски]. Такое разделение чуваш на анатри, хирти, и вир-ял имеют чуваши Ядринского, Чебоксарского и отчасти Цивильского уездов. Некоторые интеллигенты-чуваши, особенно чуваши Буинского уезда, такое разделение представляют иначе. Последние делят их на вăрмантисем, виреллисем и хиртисем, но при этом они не руководствуются строго наречием и разделением их по одеянию, которое относительно женщин дает повод строго разделять их на три группы, по вышеописанным приблизительным границам. При таком разделении чуваш не принимаются во внимание чуваши Самарской, Саратовской, Оренбургской, Уфимской, Тобольской и Томской гурерний.“ Перевод. Чуваши низовые, степные и вир-ял (верховые). Наши чуваши разделяются на три группы: на визовых, степных и вир-ял (верховых). Вир-ял говорят грубо, во весь рот. В словах они звук у употребляют мало, вместо звука у говорят на о; напр., вместо кулать — колать, а вместо пек — пак. Что касается одежды, то они еще больше отличаются (разнятся) от других чуваш. Они носят белые кафтаны и черные онучи. Мужчины летом местами носят высокие шляпы с подхватом. Женщины летом носят кафтанчики из белого полотна, а зимою-белые кафтаны, и обуваются летом и зимою в черные онучи, при чем навертывают их так толсто, что ноги образуют из себя настоящие колотушки. Лапти у них с маленькими головками, которые отделываются более мелким плетеньем. Оборы очень длинны и красиво навертываются крест-на-крест до самых колен. Наши чуваши называют их франтами. Действительно, они любят одеваться. Когда вирьялка выйдет на базар, то на ней не увидишь ни пылинки; ни на лаптях, ни на оборах не найдешь ни мохра, ни задоринки: все гладко и блестит, как бусинка. Весело ходят оне, сверкая и позванивая своими шельдемами, сурпан çакки и ожерельями из крупных серебряных монет. Наши, т. е. низовые чуваши, говорят про них с насмешкой: „Вирьялка форсит только пока в девках, а выйдет замуж, так на нее срам посмотреть“. Над оборами тоже смеются и говорят, что оне длиною в девять сажен. Их считают хвальбишками и форсунами. Замужние женщины у вирьялов, как и у низовых, понерек головы носят масмак. Их узкие сурпан треплются вокруг шеи. Иногда масмак у них слезжает назад; об этом тоже отзываются с насмешкой, говоря: „У вирьялки распряглась лошадь — дуга свалалась назад“. После двух-трех родов у вирьялки пропадает весь форс: она ходит косматой, растрепанной, в грязной рубашке; часто можно заметить по краям подола желтые пятна от испражнений ребенка. Так же мало смотрит она и за чистотой в избе. (Прежний) форс появляется у нее только тогда, когда она собирается на базар. От них к востоку живут чуваши низовые (восточные, живущае к востоку) они живут между вирьялами и степными чувашами (хирти) и занимаюг продолговатую полосу, начиная от р. Волги и до станций Ибреса и Шихраны Московско-Казанск. железн. дороти. Чуваши, живущие на южном конце этой полосы и называемые кушлавăшсем (кошлоушинские), тоже входят в число низовых чуваш. Кошлоушинские, ораушинские, хириосинские, отарские и рунгинские чуваши, по одежде женщин, и не вир-ял, и не низовые, и не степные, а представляют из себя как-бы особую группу. Ближайшие вирьялы прямо называют их кошлоушинекими; вирьялы, живущие в отдаленности, около г. Ядрина или в Курмышском уезде, считают их низовыми чувашами, а ближайшие степные чуваша, из-за небольшой разницы в говоре и одежде женщин, склонны считать их вирьялами. Строго говоря, чуваш можно делить и на большее число групп. Не разбирая их по мелочам, я разделяю их на три группы; потому и кошлоушинских чуваш я причисляю к низовым (анатри). Хотя они не совсем похожи, как на вир-ял, так и на низовых (анатри), но в общем они, по говору и по одежде, гораздо ближе к низовым. Мужчины носят черные или сероватые кафтаны, обуваются в белые суконные онучи (покупаемые на базарах); летом ходят либо в фуражках, либо в маленьких шапочках. Лапти оляповатые, а не тщательно сплетенные и разукрашенные, как у вир-ял, и оборы не длинные. Женщины обуваются либо в портянки (нарочно для того сотканные), либо носят чулки, сшитые из белого же базарного сукна. Рубашки (верхнее платье) носят сшитые из белого холста и вышитые узорами, или же сшитые из пестряди, сотканной с синими и красными тонкими полосками по красному полю. Повязываются ситцевыми платками разного цвета. Если ноги обуты в портянки, то оне обертываюг их оборами немного похоже на вир-ял; а если ноги обуты в белые чулки, то поверх этих чулок из базарного сукна надевают еще черные носки домашней вязки; эти носки обертывают оборама не как вирьялы, а вплотную, и оборы лежат рядышком, у самой щаколотки; затем чулки спускают к носкам, и они образуют нечто похожее на складки сапог. Замужние женщины голову обертывают сурбаном и никогда не оставляют шею голою. Девушки, летом, когда едут на свадьбу, надевают тухья (особый головной убор девушек). У вирьялок ни тухья, ни сăрка (украшение из монет и бус, носимое девушками на груди и спине) не бывает. Раньше эти тухья и сăрка носили и в христианские праздничные дни и в свои языческие праздники, а теперь эти уборы надевают только на свадьбах, и то не все. У них сурпан, масмак и пуç-йĕпии (головные уборы женщин) не похожи на вирьяльские: сурпан длиннее и шире, а масмак — короче и шире, и узоры на нем похуже, чем у вирьялов; пуç-йĕппи (убор на задней части головы) короче, и серебряных монет на нем не навешано столько, сколько у вир-ял. У вирьялок всегда видны уши, шея и затылок, а у женщин анатри их не видно. Оне не показываются простоволосыми (ни деверьям), ни свекрам, ни чужим людям: это считается неприличным. Точно так же не показываются оне перед ними и босиком. Женщину, строго соблюдающую этот обряд, никто кроме мужа не увидит до самой ее смерти простоволосою или босою. Когда женщины едут в гости, то повязываются самоткаными платками и поверх платка надевают еще каракулевую или барашковую шапку. Летом оне повязываются лишь платками: либо самоткаными, лабо ситцевыми. Тот и другой повязывают двояким способом: ситцевым платком или повязываются поверх головы так, чтобы он обхватывал гоюву как татарская тюбетейка, или же повязываются им так же, как и русские женщины. Самотканые платки повязывают на подобие татарской чалмы (обхватив им голову и завязав его раз на затылке, оставшиеся концы завязывают спереди надо лбом, причем кониы платка торчат па голове в виде рогов), или же завязываюг этот самотканый платок на затылке, при чем длинные концы его закидываются назад и свободно висят на спине. У вирьялок этого самотканого (полотенцеобразного) платка нет, оне носят исключительно ситцевые платки, а также самотканые бумажные четырехугольные платки белого цвета, похожие на ситцевые. Вирьялы живут лишь в Казанской губернии, в уездах: Козмодемьянском. Чебоксарском и Ядринском, и в Курмышском уезде Симбирской губернии. В Чебоксарском и Ядринском уездах не все чуваши вирьялы. В Чебоксарском уезде они живут только вблизи западной границы, а в остальных местах этого уезда живут низовые чуваши. Граница между низовыми чувашами (анатри, мал енчи) и вир-ял приблизительно такая: от с. Абашева, Чебоксарского уезда, к западу, в сторону дер. Шăхча, живут вирьялы, а к востоку от этого села — низовые чуваши. Потом, если итти к тому месту, где сходятся границы Чебоксарского и Ядринского уездов (около села Богатырева), оставляя деревни 1-е и 2-е Икково к западу, то направо, к юго-западу, живут вирьялы, а налево, к северо востоку, живут низовые чуваши. Затем, в Богатыреве живут смешанно и вирьялы и низовые чуваши. От этого села граница между ними идет через реку Большой Ци(ы)виль, в дер. Супар (Субар), Ядринского уезда, а дальше, по границе Цивильского и Ядринского уездов, идет до с. Ямашева (Чарпуç). От Ямашева граница между этими двумя группоми вдается в Ядринский уезд и проходит между с. Малыми-Яушами и д Туçи-Çармăс с правой стороны и старыми и новыми Сурьялами (Сĕрьел) с левой, переходит через речку Большой Санар и приходит на речку Малый Санар. Таким образом, направо от этой линии остаются вирьялы, а налево — низовые чуваши. Только жители с. Янгорчина (находящегося на этой линии), так как они живут на очень близком расстоянии от вир-ял, в последнее время начали одеваться по-вирьяльски. Дальше эта же граница от деревни Хирпосей поднимается по наиравлению к дер. Санар-пось, по реке Малый Санар и по притоку ее Вăта-çуна, проходит через Корабельную рощу и р. Упнер (приток Мал. Цивиля) и упирается в угол Сурского леса (Кирского лесничества). Итак, деревни Хурăнсур-Çармăс, Альмени, Санар-поси, с. Артеменкино, Новое и Старое Абызово, Упнер и др., остающиеся направо, будут вирь-яльскими, а налево, начиная от Ямашева, деревни, находящиеся в пределах Ядринского уезда: Орауши, Хирпоси, Отары, Рунги и все Кошлоуши (несколько селений) считаются населенными низовыми чувашами. Вот эти чуваши, находящиеся в одном углу Ядринского уезда, хотя считаютея низовыми, но несколько от них отличаются. Говорят они так же, как и низовые, но женщины одеваются иначе — в этом и разница. Настоящие низовые женщины сурбаном обертывают всю голову, так что у них не видно ни одного волоска на голове, а эти (кошлоушинские, ораушинские и окружающих их селений, Сурьяльские, и Ямашевские) обвертывают голову сзади до висков, сзади же, вровень с верхними краями сурбана, накладывают пуç-йĕппи в двумя концами последней, оканчивающимися булавками, прикрепляют сурпан к масмак, который вдет через голову, от уха к уху, и завязан под подбородком. Вследствие такого прикрепления сурпан у них не сьезжает на шею, как у вирьялок. Такие чуваши есть еще рядом с ними, и в Цивильском уезде ими населен весь Ача-касинский (с. Татмышево) приход. Их женщины тоже одеваются так же, как кошлоушинские, ораушинские и ямашевские. Что касается верхней одежды (кафтанов, платков) и обуви, то в этом отношении особенного различия между кошлоушинскими и анатри нет. Мужчины летом и зимою одеваются там и здесь одинаково. За низовыми, по другую сторону железной дороги, идут селения степных чуваш. Степными чувашами называются чуваши Симбирской губернии, а также Тетюшского и Ци(ы)вильского уездов Казанской губ. Степные чуваши отличаются как по одежде, так и по говору их. Степные чуваши, мужчины и женщины, носят чулки, сшитые из белого сукна. Велых рубах из самотканого холста они совсем не носят, а носят пестрядь (улача). Женщины их, как и низовые чувашки, обвертывают сурбаном всю голову, но белого костюма (кроме сурпан) у них нет. Их сурбаны отличаются от низовых тем, что они у последних (низовых) бывают шире и концы их красивее. Рубашки (верхнее платье) шьются из своей пестряди на татарский или русский лад: оне отчасти похожи и на татарские платья, а отчасти и на русские сарафаны; грудь и подол рубахи отделывают ситцами разного цвета, по татарской моде. Оне не повязываются самоткаными домашними полотенцеобразными платками, но все без исключения носят ситцевые платки. Верхняя же одежда у них одинакова с ниаовыми. Только женщины степных чуваш от низовых и вир-ял резко отличаются еще тем, что первые (хирти) носят те же портки, какие носят и мужчины. Женщины у вир-ял и у низовых носят портки с четырьмя гачниками (произн.: гашниками). Эти портки очень просторны в верхней части, и потому низовые чуваши, знающие это, смеются над ними и говорят: „Оне носят хребтуг“. Два передние гачника завязывают, обведя их по бокам, сзади, а два задних, также обведя их с двух сторон, завязывают концами спереди. Для отправления естественных нужд (praeter concubitum) развязывают задние гачники, завязанные спереди. Вирьялы смеются над низовыми и степными чувашами и говорят, что их ноги можно переломить одним ударом кнутовища (потому что оне очень тонки), а степные чуваши в свою очередь смеются над вирьялами, называя их черноногими. Многие чуваши Уфимской и Самарской губерний переселились от низовых, но теперь говорят как степные. Платье у них иное, чем у степных, и очень похоже на русское. Раньше многие из здешних чуваш даже и не знали, что там тоже живут чуваши. Разница в говоре низовых и степных чуваш заключается в том, что низовые говорят хăпар (поднимись), а степные улăх (поднимись). Низовые говорят о степных, что те говорят ясно, отчетливо, Степные чуваши говорят, о низовых, что они (анатри) „говорят кончиком языка“, т. е. букву „т“ произносят на конце слов мягко, напр.: пулать, каять и т. п., а надо будто-бы „пулат, каят“ и т. д. Приблизительная граница между низовыми и степными чувашами идет по линии Московско-Казанской железной дороги, от ст. Ибреси до ст. Тюрлема. По правую сторону от полотна железной дороги (к востоку) живут степньте чуваши, а по левую (к западу) — низовые. [Автор этой статьи написал ее не на чисто родном говоре, а на языке, довольно близком к книжному].

пуçлă вĕçлĕ ана

ita vocantur partes agri, quas aнa appellamus, breviore latere inter se contingentes, загоны, соприкасающиеся концами, т. е. более короткими сторонами. Юрк. † Пуçлă-вĕçлĕ анана вырма лайăх тиеççĕ. Говорят, что загоны, соприкасающиеся концами, хорошо жать. Ст. Чек. Пирĕн анапа пуçлă-вĕçлĕ ана Çтаппантейсен ани вăл. Загон, соприкасающиеся концом к концу нашего, принадлежит семейству дяди Степана. Якей. Пирн анасам онта пуçлă-вĕçлех. Там наши загоны сходятся ковцами.

антăрлăх

(анды̆рлы̆х), 1. I. q. аналăх. 2. Vinculum, quo capitis tegumentum sub mento substringitur. Подгубник, часть узды, которая застегивается или завязывается под подбородком лошади и мешает узде съезжать с головы животного. Так же называются подобные же подвязки у тухя, хушпу, чалма, шĕлепке (шляпы) и карттус (фуражки). Н. Карм. Йĕвен сĕвĕнесрен антăрлăх çыхаççĕ. Шĕлепке ( Ст. Чек. и: карттус) çилпе вĕçесрен антăрлăх тăваççĕ. Чтобы узда не снималась, завязывают подгубник. Чтобы шляпу (фуражку) не снесло ветром, делают шнурок. Ст. Чек. Йĕвен ан хăвăнтăр тесе лаша мăйĕ айĕнчен антăрлăх çыхаççĕ. Чтобы узда не спадала, ее подвязывают подгубником. СПВВ. МС. Йĕвенĕн антăрлăхĕ татăлса кайнă та, лаша пуçĕнче тăра пĕлмест. У узды оторвался подгубник, и она не держится на голове лошади. СПВВ. ЕХ. Антăрлăх — янах айĕнчен çыхмалли, т. е. что подвязывается под подбородком. Также говорят более определительно: йĕвен антăрлăхĕ (jэ̆_вэн’ анды̆рлы̆h’э̆, подгубник у узды; нăхта (нŏхта) антăрлăхĕ, подгубник у недоуздка (Питуш.); тухья (тухjа) антăрлăхĕ, часть „тухья“ из холста, унизанная монетами и бусами и застегавающаяся под подбородком; состоит из двух частей, спускающихся от обоих висков. Сред. Юм. Тõхья антăрлăхĕ-монеты под подбородком (недостат. обьяснение). СПВВ. Антăрлăх — тухьянăн, мăй айăнчен çаклатаççĕ. Антăрлăх — подвязки у „тухья“, застегивающиеся под подбородком. Ст. Чек. Антăрлăх — тухьяна сĕвĕнсе ӳкесрен янах айĕнчен çаклатмалли япала. Ст. Чек. Тухья сĕвĕнсе ӳкесрен антăрлăх çаклатаççĕ. Чтобы тухья не спадала, застегивают а. ЧП. Икĕ антăрлăх кĕмĕл, пичĕ хĕрлĕ, — пирĕн савнă тусăм мар-ши çав? Обе подвязки серебряные, лицо — румяное; не моя ли это милая? ЧП. Пуян çынсен те тухья пур-çке, Петруш аю, Петрушаю! тухйи антăрлăхсем тенкĕрен-çке. И у богатых людей есть тухья, подвязки которых из серебряных монет. Ст. Чек., Череп. Хушпу антăрлăхĕ — подвязки для хушпу. Сред. Юм. Хõшпу антăрлăхĕ — монеты. подвешенные под подбородком (недостат. обьяснение).

апайçăм

(абаjз’ы̆м), i. q. апайăм, sed in hoc minus est caritatis, то же, что „апайăм“, но заключает в себе более сильное выражение ласки.

апиçăм

(а_биз’ы̆м), idem est, quod апим, sed ad caritatem significandam maiorem vim habet, то же, что „апим“, но выражает любовь я ласку более сильно. Шумшевашский приход Ядр. у. † Апи ĕне туянас тит; ĕни пăру тусассăн пăрушне мана парас тит. Ай апиçăм, ырăçăм! тата сана мĕн калас? Мама хочет завести корову, а когда корова отелится, дать мне теленка. Ах, дорогая моя и добрая матушка! что мне еще тебе сказать?

аппа

(аппа), i. q. акка. Soror germana aetate me praecurrens, моя сестра, родившаяся раньше меня, или одна из моих сестер, родившихся ранее, чем я. Hinc: аппа, аппам, soror mea etqs., твоя сестра и пр.; аппу, s. tua etqs., твоя сестра и. пр.; аппăшĕ, аппăш (аппы_жэ̆, аппы̆_ш), s. eius, eorum, earum, его, ее, их сестра и пр.; аппа, аппамăр (аппымы̆р), s. nostra etqs., наша сестра и пр.; аппăр (аппы̆р), s. vestra etqs., ваша сестра и пр. Мн. ч. образуется правильно: аппасем, аппамсем, sorores meae etqs... мои сестры и пр.; аппусем; аппăшĕсем, аппăшсем; аппасем (или аппамăрсем); аппăрсем. Кильд. Т. Йыснамăр улпут, аппамăр пике. Наша старшая сестра — барыня, а муж ее, наш зять — барин. Ал. цвет. З. Санăн ĕçӳ аппуннинчен йывăртарах. Твоя работа труднее сестриной (т. е. работы твоей старшей сестры). Ib. 4. Эсĕ мана аппусеннинчен йывăртарах ĕç тупса патăн. Ты дала мне работу более трудную, чем (работа) твоих старших сестер. || Eodem vocabulo, praeposito nonnumquam nomine, alias quoque cognatas appello aetate me antecedentes, in his patris matrisve sorores, sorores patrueles, amitinas et consobrinas, iis exceptis, quae discretions causa пысăк аппа aut пĕчĕк аппа appellantur. Eadem appeliatione vicinorum filias atque eas, quae in propinquorum meo-rum vicinia habitant, puellas significo aliasque mulieres natu maiores in vico, ubi ipse genitus sum, natas. De hoc numero eae excipiuntur, quarum parentes mihi хăта-чăхлачă appellandi sunt. Так же называют сестру отца, родившуюся раньше его, а также и его сеетру, родившуюся после него, если она, по возрасту, старше того лица, в отношении к которому рассматривается родство (если моложе или одних лет, то зовут только по имени). Муж ее называется „йысна“. Тем же самым словом обозначают и сестру матери, родившуюся после нее, и тоже в том случае, если эта сестра старше того лица, в отношении к которому рассматривается родство., а также сестру отцовой матери, родившуюся раньше или после нее. В обоих случаях муж ее называется „йысна“. — Сред. Юм. Атте аппăшĕ — аппа, õн õпăшки — йысна. Атте йăмăкĕ, хăвăнтан аслă полсан — аппа, õн õпăшки — йысна; хăвăнтан кĕçĕн пõлсан ятран калаççĕ, õн õпашкине кĕрӳ теççĕ. Сестра отца, родившаяся раньше его, называется „аппа“, а муж ее „йысна“. Сестра отца, родившаяся после него, называется, если она старше тебя, „аппа“, а муж ее — „йысна“; если же она моложе тебя, то ее называют по имени, а мужа ее зовут „кĕру“ Ib. Асанне аппăшĕ — епи (э_би, пĕчик ачасем калаççĕ), õн õпăшки — папай. Асанне йăмăкĕ ватă пõлсан епи теççĕ, çамрăкрах пõлсан аппа теççĕ; õн õпăшкине ватăрах пõлсан папай теççĕ. Пысăккисĕм асанне аппăшне те, йăмăкне те хăйĕнчен аслине аппа теççĕ, ватă пõлсан та çамрăк пõлсан та. Маленькие дети называют сестру матери своего отца, родившуюся раньше ее, „епи“, а ее мужа „папай“. Если младшая сестра отцовой матери старуха, то ее зовут „епи“, а если помоложе, то „аппа“. Ее мужа, если он постарше, называют „папай“, а если помоложе, то „йысна“. Взрослые называют всех сестер своей бабушки со стороны отца, если они старше говорящего „аппа“, а мужей их „йысна“, не обращая внимания на то, стары они или молоды. Ib. Анне йăмăкĕ хăвăнтан аслă полсан аппа, хăвăнпа пĕр çõлта пõлсан, хăвăнтан кĕçĕн пõлсан ятран калаççĕ. Младших сестер матери, если они старше тебя, ты называешь „аппа“, а если моложе или в одних годах, то зовешь по имени. — Л. Кошки. „Аппа — только родная сестра, остальные — с прибавлением имени или чего другого, напр. Натали аппа“. — Кубово. Аппа — сестра отца и матери или сестра кукамай (т. е. бабушки по матери). || Eodem nomine appeliat uxor materteras amitasque viri. „Сестер моего отца или моей матери моя жена назовет одинаково со мною „аппа“ (М. Данилов). || Itidem appellant parvuli puellas grandiores. Обращаясь к взрослым девицам, маленькие дети называют их „аппа“ (в Ст. Чек. акка); взрослые называют так всех замужних, которые, происходя из одной деревни с говорящим, старше его возрастом (если моложе, то он называет их йăмăк). Если же приходится обращаться к замужней женшине, взятой из другой деревни, а не из той, откуда происходит говорящий, или если обращаются к женщине совсем незнакомой, то называют последнюю „инке“, если муж ее старше говорящего, и кин, если муж ее моложе говорящего. || In vocat. casu puellam appello in vico, unde mater mea in matrimonium ducta est, natam, aetate maiorem; sin autem natu minor sit, nomine solo utor. Так обращаюсь к девушке из той деревни, откуда взята моя мать, если она старше меня (если моложе, то только по имени). Изамб. Т. || Saror mariti mei aetate ilium antecedens, quae me nubente nondum erat nupta, моя золовка, которая старше моего мужа и которая во время моей свадьбы была девицей. (Н. Карм. V. апай, акай.) || In carminibus iuvenum significat puellam. В песнях молодежи „аппа“ вообще. означает девушку. Череп. † Ай-хай, аппа çавă пур. Ай, есть (у нас) сестрица (такая-то).

аптăра

(апты̆ра, brevissima ы̆ littera, с очень коротким ы̆), a mente deseri, perturbari; quid agas, nescire; in discrimen adduci; animo concidere; in angustias adduci; obstupere, не знать, что делать; растеряться; почувствовать себя в критическом положении; оробеть; одуреть; прийти в совершенное недоумение. Тоскай. Аптăранă кăвакал кутăн чăмнă, теççĕ. Не зная, что делать, утка нырнула задом. Ст. Чек. Аптаранă амăшне тапăннă. Qui in summas angustias adductus est, matrem salit. (Prov.) Ст. Чек. Аптăранă кăвакал амăшне тапăннă. Anas masubi ad incitas redactus est (h. e. feminarum inopia), matrem salit. (Prov.). Вино-яд. Инкек-сиен е хуйхă-мĕн килсен эсĕ аптăраса ӳкместĕнччĕ. В горе и несчастии ты не терял головы. Панклеи. Тепĕр холара çичĕ çол шусăр аптăраса порнаççĕ. В другом городе (жители) семь лет страдают от отсутствия воды (или: маются без воды). Кильд. Я. Йăлтах аптăрарăмăр, нимĕн тума та çук. Мы просто потеряли голову — не знаем, что нам делать. Изамб. Т. Эпĕ укçаçăр аптăрарăм. Я испытываю крайнюю нужду в деньгах. Аөин. 1904, 99. Çав енче пит йывăр выçлăх пулнă, ку аптăра пуçланă. В этой стороне был голод, и его положение сделалось весьма тяжелым (критическим). Орау. Аптăранипе = нимĕн тума çуккипе, çуклăхпа еtc. Якей. Эп сорхори тĕлĕнче тырăсăр аптрасах çитсеччĕ; Микколай вонă пăт пач (= пачĕ) те, сӳлĕш (= сывлăш) çавăртăм вара. Около Рождества („овечьей ноги“) я, не имея хлеба, попал было в крайне затруднительное положение, но Николай дал мне 10 пудов, и я вздохнул (свободнее). Чăвйпур. 17. Вăл „мукка“ тени мĕн-ши? тесе шат аптăранă. Он никак не мог понять (точнее: был в совершенном недоумении), что означает (русское) слово „мукá“ (farina). || Cum excessivo. С исх. пад. Пурте йăлтах аптăрарĕç, анчах Г. çыннисем шывран аптăрамарĕç. Все очутились в критическом положении, только жители Г. не испытывали недостатка в воде. Якей. Валтан акнă калчасам (кал’џ̌азам) аптрамаççĕ те, каран акнисем япăх. Более ранние посевы в хорошем состоянии, но более поздние плохи. || Tentari (corripi, implicari) morbo; frangi dolore, succumbere dolori; exanimari. Также страдать от болезни; заболеть; лишиться сознания. ЧС. Ахаль пуç ыратнипе аптăраççĕ пулĕ те, ăна вара çын çилли çакăнчĕ, тесе калаççĕ пулĕ, теттĕм. Я думал, что они просто страдают от головной боли, но объясняют ее тем, что их поразил чей-либо гнев (по мнению чуваш, встреча с сердитым или злобным человеком может причинить болезнь). Вăсен асламăш час-часах пуçпа аптрать. Их бабушка (мать отца) часто страдает головною болью. Ib. Çтаппан пичче çăпанпа аптранă. Дядя Степан замучился с чирьем. Ib. Эп пĕлтĕр çăпанпа аптранăччĕ. В прошлом годе я замаялся с чирьем. ЧС. Каçпала киле таврăнтăм та, анне ĕлĕкхинчен те хытăрах аптăранă. Вечером я вернулся домой (и увидал, что) матери стало еще хуже, т. е. ее болезненное состояние ухудшилось. Шибач. Вара амăшĕ те аптăраса çитнĕ: вилес патне çитет ĕнтĕ. Потом и мать его стала совсем плоха, так что уже была почти при смерти. О сохр. зд. Кĕрсессĕн çын кӳкĕрт шăршипе (пăчланса) аптраса кайса вилет. Если человек войдет в избу, то от запаха серы лишится сознания и умрет. Календ. 06. Сĕрĕмпе аптăранă çын, человек, который угорел. Ib. Чĕрепе аптăракан çын, человек, страдающий от сердцебиения или болезни сердца. Орау. Паян Якур арăмĕ аптăранă, тет. Ывăл тăвать-и, хĕр тăвать-и ĕнт? Сегодня у жены Егора говорят, начались сильные схватки. (Не знаю) уж, сына-ли родит или дочь. || Заметим еще своеобразные обороты: аптăранă енне, реrturbato animo etc. будучи в растерянности, не зная что делать и т. п.; нимĕн тума аптранă енне, id.; нимĕн тума та аптăра, nescire, quid sit agendum, не знать, что делать; растеряться и т. п.; нимĕн калама та аптăра, nescire, quid dicas, не знать, что сказать; ниçтан тупма та аптăра, nescire, unde petas, не знать, где найти, и т. д. Истор. 78. Хăраса нимĕн тума аптăранă енне Владимирти аслă княç патне ярса çарă ыйттарнă. От страха, не зная, что делать, он послал (послов) к великому князю владимирскому просить войска. Орау. Вара аптăранă енне ун патне кайнă. Тогда, не зная, что делать, он отправился к нему. Нимĕн калама та аптăрарĕ. Не знал (был в недоумении, не мог), что сказать. ЧС. Вара эпĕ нимĕн калама та аптăраттăм. Тогда я был (точнее: бывал) не в состоянви что-либо ответить или: не знал, что сказать. Орау. Никама яма аптрарăм. Не мог найти, кого послать. СЧЧ. Çемьесем вăл ачана нимĕн тума та аптрарĕçĕ. Семейные не знали, что делать с (заболевшим) ребенком. ЧС. Мĕн тăвас ĕнтĕ? ним тума та аптăранă. Что делать? положение было безвыходное. Сред. Юм. Ашшĕпе амăшĕ хавасланнипе ним тума та аптăранă. Их родители от радости не знали, что делать, т. е. страшно обрадовались. Собран. Халăха пухсассăн (çăмартине) никама та памасăр аптрарĕ, тет, мĕшĕн тесен Йӳрĕкĕ килте пулнă. Когда он собрал народ, то не знал, кому дать яйцо, так как Юрик (тогда) был дома. № 47 Истор. 13. Салтакĕсем нимĕн çиме аптăраса çывăхри ялсене çаратма çӳре пуçланă. Солдаты, не имея, что есть, стали грабить ближние селения. || Также заметим обороты: ĕççĕр аптăраса, ad tempus fallendum, от скуки (точнее: не зная, что предпринять от безделья), ним тума аптăраса, languens (-tes) otio; otii consumendi causa; ad tempus fallendum; impatientia morae; urgente moerore, томясь от безделья; для провождения времени; в нетерпении; от тоски и т. п. Юрк. Чисти ĕççĕр (ĕçсĕр) аптăраса тăнă чухне. В часы томительного безделья. Орау. Ним тума аптраса тухса суллантăм вара ăрам тăрăх. Не зная, что делать (или: не зная, как убить время, или: не зная, чем заглушить тоску), я вышел и поплелся по улице. N. Вара пит аптăраса туя каймах пухăнаççĕ каяллах каччă патне. Тогда, горя нетерпением, они снова собираются у жениха, чтобы уже отправиться за невестой.

ар ывăлĕ

(ар ывы̆л’э̆, „fiius- viri“), sive ар-ывăл, vir (verbuni iam paene obsoletum). Повидимому, это речение принадлежит более старинному или песенному языку. Альш. † Ай-хай мĕскĕн ар ывăлĕ! Çĕлĕкĕ хулĕ хушшинче, пуçĕ тӳре умĕнче. Ах, несчастный мужчина! Шапка у него подмышкой, а голова (т. е. он сам) перед начальником! Н. Карм. Алăк патĕнчи ар ывăлĕсем! çак куркана ĕçме эсир кӳнетĕр-и, çук-и? Мужчины, восседающие у дверей! согласны вы выпить этот ковш или нет? Альш. † Пĕртте ырпа усала, ай, курмасассăн епле пулса ӳсет-ши арăн ывăлĕсем! Как это может быть (т. е. не может быть), чтобы мужчина вырос, не испытав невзгод („добра и худа“)! С. Тайб. Б. † Ар ывăлĕ каят инçе çере. Мужчина уходит в дальнюю дорогу. (Солд. песня). Н. Якушк. Б. † Ах, аттеçĕм, аннеçĕм! ар ывăлĕ мар тесе, ама хĕрĕ теейсе, çурт хушас çук, тиейсе, çавăнпа парса ятăр пуч. Ах, батюшка и матушка! наверно, потому вы меня выдали, что не парень я, а девушка, и не могу ничего прибавить к дому. (Из „хĕр йĕрри“, плача невесты). Альш. Ар ывăл пурне те курать. Мужчина испытывает все. ЧП. Алăкран тухать ар-ывăл. Мужчина выходит из дверей дома. Микуш. Ар ывăлсем! ура çине тăрăр! Мужчины! встаньте на ноги. (Обращение к мужчинам во время обряда „савăш курки“). Çĕн-Кипек. Ар ывăлин (-ин’) чарнасси пур — ваттисен сăмахне астăвас пулать. Юноша должен знать меру и обращать внимание на слова старших. Ib. Ар ывăлĕн арçын шутне тытни паха. Важно, чтобы юноша во всем держал и вел себя как подобает мужчине.

ара

(ара). Coniunctio adversativa: at. Союз, выражаюший возражение, полное несогласие говорящего с тем, что ему пришлось услышать от своего собеседника, а также несоответствие наблюдаемого явления с тем, чего ожидали или хотели, или с тем, что должно было быть, или же с теми воззрениями, какие имел на тот или иной предмет говорящий. Нередко „ара“ начинает собою предложение, в котором высказывается указание ни некоторую как бы неуместность вопроса, заданного собеседником, причем самое дело выставляется настолько простым, что как бы не нуждается в разъяснениях; или же ставится в начале слов, которыми указывают на неуместность поступка или заявления, а также на отсутствие для него разумных оснований. Иногда союз „ара“ сообщает речи оттенок удивления, недоумения и вообще делает речь более оживленною. Букв., 1908, 19. Акка! ĕне пăрулама выртнă, кĕвелĕк парса яр-ха мана, тесе ыйтать, тет. — Ара, те пăрулама выртна халĕ вăл, те ахал, выртнă. Сестрица! (так обращается чувашка к женщине старше себя возрастом, если они обе выросли в одной деревне) у меня хочет телиться корова, дай-ка мне немножко закваски [сметаны (йӳç хăйма) или турăх, чтобы заквасить молоко]. — А неизвество еще, хочет ли она телиться, или просто так легла. В. Олг. Воç кĕпе çапат ара; кĕпе çумалла-и паян?! Да (ды̆) вон она белье колотит; разве сегодня моют („следует мыть“) белье?! N. Ара ăна çĕртен илнĕ, çĕре пытарса пăхам-ха. Да (что же я раздумываю-то) ведь это взято от земли, попробую-ка я зарыть его в землю Reguly, 521. Вăл исе кайни (i. е. кайнă-и) ара, эс она ятлатăн? Вăл исе кайман. Да разве это он взял? Зачем ты бранишь его? Он не брал („не уносил“). Ib. 524. Ара мен полĕ онта кайнăшăн? А что будет, если туда сходить? („за хождение туда“), т. е. не будет никакого наказания. Ib. 524. Ара айта кайăпăр, мĕн полĕ. Ну так что же? Идём, что будет. Ib. 522. Ара ма тавăрнтăн? Что же это ты вернулся? (или: зачем же ты вернулся?). В. Олг. Ара, кона хопма та астуман эпĕ! Смотри-ка (или: представьте), я даже забыла („не припомнила“) ее затворить! КС. Ара, эпех каларăм пать-и-ха (= пулать-и-ха)? Неужели действительно я сказал (это)? [букв.: „А что („и-ха“), неужели („ара“) выходит так, что („пать“) действительно („ех“) я сказал?“] (недоумение). Ib. Кам арă апла сăтăр турĕ пулать-ха ăна? Кому же это нужно было повредить его („кто же это, выходит, так повредил его?“) (недоумение). Ib. Ара çаннуна чĕртĕн тем! Да (ды̆) ты, я вижу, разорвал себе рукав! (неожиданность). В. Олг. Ста ара мĕнĕ, сăкманĕ? Где же это тот, как бишь его, кафтан-то? (сказал человек, ища кафтан и не находя его). Тоганаш. Эс мĕскерле çын ара? Что ты за человек? (т. е. странный чел.). Ходар. Ара эсĕ мĕскерле çын?! Мĕн хăтлантăн капла? Что ты за человек?! Зачем ты это сделал? Подгорное Ц. Ара, Иван, ма каласа (калаза) итлеместĕн-ха эсĕ? Что же это ты, Иван, не слушаешься? Микуш. Вара пĕри астуса каларĕ, тет: „Ара пирĕн чĕреп юлнă вĕт; атьăр-хă, ăна кайса чĕнер.“ Тогда один из них вспомнил и сказал: Да ведь у нас (еще) остался еж; идемте-ка, призовемте его.“ — Череп. Эпĕ ăна чĕннĕччĕ-çке ара! Да ведь я его звал (и мне непонятно, почему он не пришел). КС. Кĕнекене шырарăм-шырарăм, тупаймарăм. — Çантах пулĕ ара, шыраса пăх-ха татах. Я искал, искал книгу, и не нашел. — Да (ды̆) она, чай, тут же; поищи-ка еще. Ib. Ма чармарăн эсĕ ăна? — Ара асăрхаймарăм-çке эп ăна! Почему ты его не остановил? — Да ведь я его не заметил! Ib. Ара хăçан каларăм эп сана: „Ан кай“, тесе? Когда же [или: да (ды̆) когда же] я говорил тебе, чтобы ты не ходил? Ib. Эс мĕшĕн ăна вун-çичĕ пус анчах патăн? — Ара хамăн пулмарĕ-çке манăн! Почему ты дал ему только 5 коп. (17 коп. на ассигн.)? — Да (ды̆) у меня у самого не случилось (денег)! Ib. Çтан ара ăна асăрхаса çитеретĕн! Да (ды̆) где все эта заметишь! Ib. Паян хăнасам пурте килчĕç, кĕрӳсем килмерĕç; хытă каланăччĕ-çке-ха ара вăсене! Нынче все гости приехали, а зять (с женою) не приехал; а ведь, смотри, я им крепко наказывал (чтобы приезжали). Ib. Кунта-ç ара кăсам! Да (ды̆) вот где они! Ib.? Вăсем вырсарни-кон та ĕçлеççĕ тем ара! Да (ды̆) они, оказывается, и по воскресеньям работают! Ib. Санăн укçу-тенкӳ пур, тытăн сут тума. — Çапла та ара, тытăнма хăрап çав! у тебя деньги есть, примись торговать. — Да (ды̆) это так, но дело в том, что я боюсь приняться (за торговлю). Ib. Ухмах та ара апла тăвас çук. Да (ды̆) так (т. е. этого) и дурак не сделает! Ib. Ма суятăн? пурччĕ-ç ара! Да (ды̆) ведь было ([араб сăмахĕ]), что ты врешь, (что не было)? Ib. Ара, манах айăпа кăларатăр тем! Да (ды̆) вы, кажется, действительно меня обвиняете! (или: да вы как же это, неужели меня обвиняете?). Ib. Эпĕ урăх çĕре кайнă пулĕ, тесе; кунтах тем ара. Я думал, что он ушел (куда-нибудь) в другое место, а он, оказывается, здесь же. Ib. Эп: халăх саланнă пулĕ, тесе; саланман тем ара. Я думал, что народ уже разошелся, а он, оказывается, еще не разошелся (удивление). Унтан çиме тесе, (ашне) илнĕ, тет те, шăмми анчах, тет. „Ара ку тĕлĕкре çинипеле те пĕтет-ĕçке“, тесе тĕлĕнчĕç, тет, вара вырăспала тутар. Потом они взяли мясо, чтобы поесть его, но от него остались только кости. Русский и татарин удивились и сказали: „Представьте, оно исчезает даже и оттого, если его едят во сне!“ N. Ку ларчĕ, тет те, каларĕ, тет: „Часрах уçăр хапхана!“ тесе каларĕ, тет. Пичĕшĕсем калаççĕ, тет: „Ара, ухмах, лашасăр çуна каять-и?“ тесе калаççĕ, тет. Он сел (в незапряженные сани) и сказал: „Отворите поскорее ворота!“ Его старшие братья говорят ему: „Что ты, дурак! разве сани поедут одни, без лошадей? Микуш. Çапла пĕр çуртра çĕрле ĕçлесе ларнă, тет, пĕр карчăк анчах çывăрать, тет. Ларсан-ларсан ку карчăк тапратрĕ, тет, мĕкĕрме. Пурте шартах сикрĕç, тет. Нумай та мĕкĕрмерĕ, тет, вăранчĕ, тет. — „Ара мĕп пулчĕ сана!“ тесе ыйтрĕç, тет ларакансем. Однажды таким образом в одном доме сидели ночью и работали; спала только одна старуха. Сидели, они сидели, вдруг старуха принялась мычать. Все вскочили в страхе. Старуха мычала недолго, и проснулась. Сидевшие в избе спросили ее: „Что ты, что с тобою сделалось?“ Ашшĕ каларĕ тет: „Ара, ачам, кăна кама çиме илсе килтĕн эсĕ? ара ку пĕтĕмпе шăна кăмпи-çиç. Отец сказал ему: „Что ты, сынок! кому ты принес их (т. е. эти грибы)? ведь это одни мухоморы!“ Ара эсĕ намăсă та пĕлместĕн тем! Да (ды̆) ты, повидимому, и стыда не знаешь! Ib. Ара, ачам мĕн хăтланатăн эсĕ. Что ты делаещь, дитя мое? (говорят детям, когда он делают что-нибудь предосудительное и пр.). Сред. Юм. Ара õ, Йаппун паши, çĕмрет те çĕмрет-çке (= çĕмĕрет-çке) õ! Смотри-ка ты, что он японский-то царь, делает: бьет да бьетI (Удивление и страх). || In quaestionibus quoque ponitur. cum de re aliqua parum nota plura volunt cognoscere. В вопросах также выражает желание получить более точные сведение о предмете или ближе ознакомиться с предметом. КС. Паян пĕр хĕре Йăванккă хĕрĕ тесе кăтарттăрĕç те, çавах-ши ара вăл? Сегодня мне показали одну девушку и сказали, что это дочь Иванки; но действительно-ли она эта самая? („ши“ выражает здесь сомнение, неуверенность, колебание при разрешении вопроса). Ib. Паян уччиттĕл çĕре хĕвел тавра çавăрнать тесе каласа кăтарттăр те, çаплах-ши ара вăл? Сегодня учитель рассказывал о земле, что она вертится вокруг солнца; но действительно-ли это так? Ib. Паян ман аккасам патне карăм-ха эп. = Пурте сывах-чи (т. е. -чĕ-и) ара? Сегодня я ходил к тетке (см. мăн-акка; см. Оп. чув. синт., I, 66). Ну, что (или: а что). все-ли (там) в полном здоровьи („были вполне здоровы“) Ib. Йăван çĕвĕç çак ялта пурнать, терĕç те, çак ялтах-ши ара вăл? Сказали, что портной Иван живет в этой деревне, но действительно-ли он в этой деревне? Череп. Кунта пулă пур-и? Есть-ли здесь рыба? Ib. Кунта пулă пур-и ара? А что, здесь есть рыба? (т. е., я не знаю, разъясни мне; так спросят, напр., когда подходят к озеру и желают ближе познакомиться с его свойствами, или когда видят человека, который ставит на озере рыболовные снасти). КС. Кунта пулă пур-ши ара? А что, здесь есть рыба? Так спросят, напр., когда ловят рыбу в неизвестном месте, при чем вопрос может заключать в себе: 1) неуверенность в начале ловли, 2) сомнение, 3) недоумение (если рыба не ловится). Ib. Кашкăр куртăм! Кашкăр куртăм! — Тĕсĕ кăвак-и ара? Я видел волка! Я видел волка! — А что, шерсть („масть“)-то у него серая? В этом вопросе, смотря по интонации, может заключаться или недоверие, или насмешка, или простое желание получить более подробные сведения о предмете, который видело другое лицо. Ib. Майри чăвашран пулнăскер, тет. — Чăвашла пĕлет-и ара. У него жена-то, говорят, из чуваш (т. е. чувашка, переделавшаяся на русскую стать). — А знает-ли она по-чувашски (или: а что...). Череп. Аçу Чĕмпĕре каят-ши. Разве твой отец поедет в Симбирск? („ши“ указывает на то, что поездка представляется говорящему сомнительной, невероятной). Ib. Аçу Чĕмпĕре каятах-и ара? Разве твой отец действительно едет (или: решил ехать) в Симбирск? Чире ертним (= ертĕн-им) ара? Ты что же, разве болезнь получил? Ма эсĕ апла сурчăкпа чуста çăратăн? сирĕн шыв çук-и-мĕн ара? тенĕ. Он спросил: „Что это ты месишь тесто на слюнях? а разве у вас воды-то нет“? Б. Олг. „Эп пĕлмен“, тет, „инки“, тет, „той полассине. Камăн ара?“ тет. „Я, тетенька, не знала, что будет свадьба. У кого же это?“ спрашивает она. В. Олг. Хоçи пор-и? — Пор. — Ста ара? — Лаçра. Хозяин дома („есть“)? — Дома. — Где же? — В лачуге. Тоганаш. Минчен ара çавсам? А сколько их? (т. е. этих людей). Ib. Кам ара онта? Кто это там? Çав çын вăл пулчĕ-и ара? Разве это был он? Тоганаш. Çав çын полмари (i. q. полмарĕ-и) ара вăл? Разве это был не он? || luncta imperativo stomachum quendam significare solet. С повел. накл. выражает досаду, недовольство. Б. Олг. Хакне пĕр ластăк пăрахсам ара, эп вара пĕр-икĕ пăт илетĕп паранкăна. Да (ды̆) ты (или: а ты) уступи малость, тогда я у тебя куплю пулика два картошки-то. КС. Атясам ара! А ты идем! (досада на медлительность). Ib. Ан тивсем ара! Да ты не трогай. Ib. Тухсам ара! Да ты выйди! Ib. Килсем ара! Да ты иди сюда!
Во всех вышеприведенных примерах в Ст. Чек. и окружающих селениях употребляется „вара“. || Eadem particula in responses quoque adhiberi solet, quibus praecedentis quaestionis sententia confirmatur. Иногда выражает подтверждение того, что содержится в предыдущем вопросе. Ходар. Эсĕ çара-çунапа çта (ста, шта) каятăн? вăрмана каятни? — Ара. Ты куда едешь на дровнях? в лес? — Да. Ib. Вăрмана аçу каять-и? — Ара. В лес поедет твой отец (est-ce ton pere qui etc)? — Да. Ib. Аçу вăрмана ыран каять-и? — Ара. Твой отец поедет в лес завтра (est-ce demain que etc.)? — Да. Череп. Ара, çапла пулмасăр, çапла çав. Конечно так.

камăрт

подр. хрупанью сахара. СТИК. Сахăра камăрт камĕрт! тутарат. («Звук более громкий, чем кăмăрт; он производится с незакрытым ртом»).

кантăр шăмми

древесина конопли или льна, представляющаяся более или менее цельною. Изамб. Т. Кантăр шăмми — кострика [когда растение растет, а хуха — измятая (тĕвсен юлат)].

капачка

(кабач’ка), род бранного обзывания, более слабого, чем русск. «дрянь». Карамыш. (Хĕр). Пасара айта! (Каччă). Ай, капачка, çакăн пек çăмăрто кам пасара каять поль!

капаш

(кабаш), форма; подобие. N. Ĕç капаш(ĕ), работёшка(?). Рекеев. Манăн тулта арăм-капаш (женёшка) пурччĕ-ха. Изамб. Т. Лаша-капаш (лошадёнка) пирĕн пĕрре. Ib. Сирĕн ĕне-капаш миçе? Н. М. Кедров. Ку мĕнле капаш! Что за штука! Изамб. Т. Çын капашне кĕре пуçларĕ (о ребенке: стал понимать). Абыз. Улман капашĕ килнĕ. (Молодой) картофель уже стал более или менее пригодным к употреблению. Ib. Çăкăрăн нимĕн капашĕ те çук. Хлеб (плохо пропечен) и почти совсем негоден к употреблению. Ib. Унăн ĕçленин капашĕ те çук. Его работа никуда не годится. || Фанфарон, хвальбишка. Бахшиярово. Эй, капаш! (презрит.). || «Ленивый». Сунч. † Тăсăлса выртса çӳрекен арçын капаш (наян) мар-ши çав! || Строй, порядок. МПП.

каплалла

так (более выразительио, чем капла). Ск. и пред. 95. Халь пулмăттăм каплалла. Теперь я не была бы в таком положении.

караста

гораздо. СПВВ. Караста начар. Орау. Карастарах, более горазд.

касите

(-ᴣи^ыд’э), назв. наряда из холста или из материи (передн. часть иногда из кожи, через плечо: сзади монет нет; спереди монеты: сверху — полтинники или четвертаки, а внизу крупные, в два ряда; задняя часть — из более красивой материи). Янтик. Каситене хĕрарăмсем умма çакаççĕ, у ал-çупăш чĕн çине тенкĕсем çакса тунăскер. Тенкисем аялта шултра, çӳлелле миçен вĕтелет. Ăна пĕр хулпуççи çинчен тепĕр хул айĕнчен ярса вĕçĕсене хыçалта çыхаççĕ. Тенкисем умĕнче (на переду) анчах пулать. Подюрное. Касите — качча кайман хĕрсем çакса çӳрекен япала. Сылтăм анпуç çинчен сулахай хулайнелле яраççĕ. Кăкăр тĕлне виç-тăватă ĕрет тенкĕ çакаççĕ.

каска

(каска), колода, чурбан, кряж. Тюрл. Каска — коряга. Шорк. Каска, толстое, но не так длинное дерево; если дерево очень толстое, а также длинное, то оно называется «прене». Ib. Ку пренен кочĕ каска кочĕ пек. Сред. Юм. 1) Каска тесе, вăн вершкаран ытла пĕренĕсене калаççĕ. 2) Кĕпеçапакан пĕренене (так!) таткине, каска таткине калаççĕ. Яргуньк. Каска — кĕске пысăк пĕрене (более ¹/₄ метра в диаметре и до З метр. длиною), йоман каски; если меньше то назыв. «моклака». См. кĕреш. Упа. Шăтăкра каска пек выртать. Чураль-к. Пĕр каска урлă икĕ автан вăрçĕç. (Куç). Ядр. Тавай, пичи, хĕр пăхас: те хурине пăхайпăр, те саррине пăхайпăр; сарри ытла саланчăк, хури ытла хороший. — Ах, шăлăм, апла мар, каска урлă каçас мар! (= мантан малтан ан алан). Сĕт-к. Урамри каская тапса йăвантарияс çок. ЙФН. † Ай, пичи, хĕр куртăм: сĕт чĕрессинчен тухнăскер, катан пир кĕпи тăхăннăскер! Эсĕ илмесен, эпĕ илеп. — Ай, шăлăм, апла мар, каска урлă каçас мар! Курм. † Тавай, пичей, хĕр пăхар; эс илмесен, эп илеп, каска орлă йорамасть. Б. 13. Выртан каска мăкланнă, çӳрен каска якалнă, тет. (Послов.). N. Выртан каска мăкланнă, çӳренĕ чул якалнă, тет. ЧП. Хурама каска. || Вал. Альш. Икково. Кайма ям çол, килме каска! (= скатертью дорога!).

кил

(к’ил’), итти, ехать, прийти, приехать, прилетать (сюда, в направлении сюда). Альш. Килтĕмĕр, килтĕмĕр те, уччилние çитрĕмĕр хайхи çавăрăнса (шли, шли, и, наконец, вернулись к школе). Ib. † Хуçи: кил, кил! тесессĕн, сĕтел умĕнчи çын эпир; хуçи: килех (прошу пожаловать)! темесен, алăк панчи çын эпир. Ib. Килех, хăта, килехи аван çитрĕн-е (хорошо ли доехал)? тесе калаççĕ. Ib. † Килмесĕр (вар. килмесĕр те) килнĕ çак киле, ытла (вар. ыттах) тĕлĕнтерсе хăварас мар. (Застольн. песня). Бюрг. † Килмесĕр те килтĕм çак тăвансем патне, ухатам килчĕ юрлама. Якейк. Ку карттуса вăл мана сан пата килме анчах пачĕ. Ib. Килĕçин килччĕр (или: килĕç. Если желают, пусть придут... Ib. † Пичи патне килесси (трудно), килессинчен каясси. Ib. Эс Хосана хальччен килмен-и? Халь килнисĕр пуçне эс нихçан та Хосана килмен-и? Ты первый раз в Казани? Ib. Килсен килĕ. Что же, ладно, пусть уж придет, что ли. ГТТ. Маншăн пулсан, вăл кунта пĕртте ан килтĕрччĕ. Я совсем не хотел бы, чтобы он приехал сюда. Изамб. Т. † Ăсатса яр, тăван, ăсатса яр, улма пахчи витĕр кăларса яр. Хăçан килессине каласа яр. Ала 94°. † Кинçĕм те лайăх Хĕвекле, килнĕ те кайнă вăхăтра, хирĕç те чупса тухинччĕ; хирĕç те чупса тухмасан, ăшă та сăмах пулинччĕ. Орау. Пĕр-ик-виççĕ киле-киле кайăп-ха эп (т. е. приеду или приду). Ib. Кашни кун киле киле чӳречĕнтен шаккăп. Буду, приходя каждый день, стучать тебе в окно. Ib. Килме çиле майлă пулчĕ те, аван пулчĕ. Ехать было по направлению ветра, поэтому хорошо. N. Тутар хĕрĕсем, тутар арăмĕсем çуркуннепе киле-киле пир-авăр тĕртмелли иле-иле каяççĕ. Тюрл. Вăл килмелле мар кайнă. Он ушел с тем, чтобы более не возвращаться. N. Килнĕ чухне атă илсе кил. Когда придешь, захвати с собою сапоги. Чув. пр. о пог. 171. Аслати пĕр çĕртен тепĕр çĕре килсе куçсан... Если гром переходит с места на место... Юрк. Куллен уччилнике кил, çырăва вĕренме ан ӳркен. Ib. Килессӳ пулсан (если думаешь приехать), часрах килме тăрăш. Ib. Эпĕ ун патне килсеттĕм, кала халĕ ăна, кунта ман патма тухтăр, тет. Янорс. Пăртак тăрсан тата темиçе пăрохот киле-киле карĕç, хăшĕ темиçе парăш кăкарнă. Шинер-п. Пирĕн пата ан килтĕр, тесе, картисене сӳтсе тăкрăç. Ст. Шаймурз. † Çакăях тăвансем пулмасан, килеймен пулăттăм эпĕ çак киле. Трхбл. Яшкана васкасах ан çак-ха, килерех паччăр (напр. сухаран, вăрмантан). Шурăм-п. № 26. Эпĕ алăкран кĕрсен çĕлĕке илсе, асаттесен йăлипе: ман килес! терĕм. Регули 22. Килмессерен килте çок вăл. Ib. З47. Вăл çомăр çăвиччен килсеччĕ. Ib. 1451. Эп чĕнтĕм она, вăл килчĕ; вăл каламарĕ тума, эп тумарăм. Ib. 17. Исе килмесĕр ма килтĕн? Шорк. Никам та килнĕ палли çук. Нет следов того, чтобы кто нибудь приходил. Ст. Чек. Вĕсем виççĕн килчĕç-и? — Виççĕн кăна-и вĕсем (какое втроем), вунпиллĕк çынна яхăнччĕ! N. Паçăр ман патма пĕр çын килчĕ те: аçу вилчĕ, терĕ (умер отец того, к кому пришел человек). N. Паçăр ман патма пĕр çын килчĕ те, сан аçу вилни çинчен пĕлтерчĕ. N. Паçăр пĕр çын килчĕ те: атте вилчĕ, терĕ (умер его отец). СППВ. ТА. Кил токко = кил халь. Икково. Ача алла килесшĕн. Ребенок просится на руки. Ib. Вăл ача ман алла килмест. Тот ребенок не идет ко мне на руки. N. † Хам тăванçăм килет, асăнса, хура лаши килет ыткăнса, ылттăн пĕкки килет çутăлса, хурама турти килет авăнса, чĕн тилкепи килет туртăнса. Едет нарочно ко мне мой родимый; его вороная лошадь мчится (стрелою), золотая дуга блестит, загибаются вязовые оглобли, (туго) натянуты ременные вожжи. Кан. Эрнере иккĕ килмеллескер, пĕр хут çеç килет. Альш. Сивĕ çĕрсем (ночи) киле пуçларĕç. Ib. † Сарă хăмăш тĕпне шыв килсен, çурккуне пулнине çавăнтан пĕл. N. Мĕн полат-килет! Что будет! (или: что будет, то будет!). || Прийти за... Орау. Кĕрĕкне илме килчĕ. Кĕрĕк ыйтма килчĕ. Пришел за шубой. || Вернуться, возвратиться. Бел. Эпĕ каяс çĕре утрăм, усем килелле килчĕç. Я пошла своей дорогой (в гости, в другую деревню), а они вернулись домой. (Они были из той деревни, что и рассказчица). Альш. Тимĕрçĕн ачи выляма кайнă, тет. Выляса килет, тет те, тимĕрçĕпе арăмĕ йĕрсе лараççĕ, тет. Ib. Киле килме тухрăмăр вăрмантан. Килсен, килсен, çул çинче манăн алса укнĕ-юлнă. Регули 177. Атти киличчен кĕтсе тăтăм. Ib. 318. Вăл киличчен кӳлсеттĕмчĕ. Ib. З51. Эп киличчен тăрнă вăлсам. Ib. 262. Утсам кĕтĕве ярмасăр килмерĕ. N. Атте пасартан киле пырать пулĕ (уже возвращается). || О запахе. Кратк. расск. Çăварĕнчен хăйĕн пит йывăр шăршă килнĕ. || О выигрыше. Яргуньк. Тата çĕр тенкĕ хучĕ, тет те, татах Ивана килчĕ, тет (Иван выиграл) N. Çапла ĕнтĕ хресченсенĕн тупăш çулталăкне З50 — 400 т. яхăн килет. || Зависеть; происходить. ХЛБ. Тырă-пулли пуринчен ытла сухаланинчен килет (зависит). N. Вăл ĕç пĕр пиртен анчах килмест (не от нас только зависит). Малт. шк. вĕр. фиç. 114. Анчах çавăн пек суя ĕнĕнӳсем пирĕн тĕттĕмлĕхрен килет. || Уродиться, удаваться. Çук, тулăсем кăçал килмерĕç (пшеница не уродилась). N. Хĕвел хытă хĕртсе типĕтсе янипе Египетре халĕ те тырă акни нимĕне те килес çук. || Сходиться. Собр. † Санпа манăн сăмах пит килет, те ĕлĕкрен пĕрле тăнăран. || Возникать (о желании). N. Курас килекен пула пуçларĕ (пулчĕ?). Стало хотеться увидать. О сохр. здор. Тăвассу килтĕр; тăвассу килсен, тума пулать ăна (это). Орау. Тул тухасран тухас килет. КС. Нихçан та кун пек ĕçес килсе ĕçмен пулĕ (т. е. эпĕ). N. Çырас килсе çырмастăп. Янорс. Манăн вара хот (грамоте) вĕренме каяс килекен полчĕ (захотелось итти учиться). N. Ку ача çул çинче пĕр утă лавĕ тĕл пулать те, çиес килнĕ майĕпе çăтат-ярать, тет. СЧЧ. Пăтти вара пĕтĕмпе çу кăна пулат (страшно масленая), çиес килмен çĕртен те çимелле (и не хочешь так явится аппетит). Юрк. Вĕренес килекенсем манăн авă вĕренеççĕ, нихăшĕ те ку вăхăтра киле кайма ыйтмаççĕ. N. Вара вĕсем мана: питĕ каясах килсессĕн, каях, ачам, терĕç. Регули 562. Мăнăн исе килес килет (килмеçт) конта. N. Манăн ăна вăл пӳрте пĕртте ларттарас килмес (не хочу, чтобы он строил). Сред. Юм. Чашăк çăвас килмесен, вăник кошак осрас полать. (Поговорка. Вăник кошак пĕр чашăк çулласа тасатаççĕ, тет). N. Укçа паракан çын хăй укçи выçă çынсене çитессине (дойдут ли) пĕлмесен, укçа парасси те килмест. К.-Кушки. Ăна курсанах, çилĕ килсе каят. Когда на него смотришь, зло берет. N. † Икĕ йӳллĕ çул пырат, пĕр юпĕпе хĕр пырат, çавна тытса, чуптусан, çамрăк пуçа вăй килет. || Приходиться, случаться. О земл. Ана çине навус тăкнă пулсан, çав 100 пăт хакне ĕçлесе тупма килмен пулĕччĕ. Толст. Мана пĕр золотника (= мăскала) 5835 пĕрчĕ килнĕччĕ (эпĕ вĕсене юриех суса пăхрăм, т. е. яйца шелкопряда). ЧС. Мĕн тăвас, пĕрре çапла килчĕ те, ларасах пулать çав. ХЛБ. Ана çине тирĕслĕке тăкнă чух епле килнĕ çапла (= кое-как) тăкас пулмасть. Альш. † Мĕскер пулмĕ, мĕскер килмĕ пирĕн çамрăк пуçсене! || Проявить то или другое качество. Ала 99. Хĕл ăшă килсен, çу сивĕ килет, тиççĕ. Изамб. Т. Кăçал çуркунне сиввĕ килчĕ (весна была холодная). ТХКА. З. Çанталăк пĕр килмест çав. N. Чăнах та, ыйтса пăхсан, Кĕркури пичче: самана çапла килчĕ, терĕ. О земл. Пурăнăç (жизнь) йывăртан йывăр килет. || Означать. Трхбл. Аптăранă тени вырăсла мĕн сăмаха килет-ха вăл? Какому русскому слову соответствует слово «аптăранă»? Альш. Вăл сăмахсем мĕне килнине (что означают) пĕлеймеççĕ. ГТТ. Çак сăмах (слово вирт «палы») мĕне-те-пулин килмĕ и тата? (не имеет ли связи с чем-либо). || Заниматься (о заре). N. Çурăмпуç килет. Занимается заря. || Относиться. N. Вĕсем пĕтĕм патшалăха килекен ĕçсене туса тăраççĕ. || Настраиваться (об инструменте). К.-Кушки. Купăс килмен. || О пении. Альш. Каллах пурте калаççĕ (поют) пĕр сасса килсе, пĕтĕм яла янăратса! Ст. Шаймурз. † Тавай, тантăшсем, иккĕн юрлар, ĕнтĕ килет пулсан кĕввĕмĕр. || Быть подходящим, пригодиться. Орау. Сăмаха килмен япала çинчен мĕн калаçса ларан? Ĕçе килмен япалапа, мĕн тăвас унпа, вырттăр хăй вырăнче. N. Апла килмест вăл. (Это выражение) и верно, не идет, не подходит. Батыр. Ташла пĕлмен çынна кĕвĕ килмен, тет. (Послов.). Ашшĕ-амăшне. Килменнине ан калаç. Не говори того, чего не следует. Ст. Чек. Улталани те манăн вĕт килет (т. е. складно, умело обманываю?). О земл. Икĕ хут сухалама килмесен... || Быть принятой (о жертве?). ЧС. Халь çĕнĕрен пĕçерсе чуклемелле, тата çĕнĕрен чӳклесе килмесессĕн, эсĕ пĕтĕм выльăх-чĕрлĕхе вĕлеретĕн вара (будешь виной смерти..). || Быть к лицу (о костюме). Икĕ талир пĕр манир; ăçта çаксан, килĕ-ши? I| Быть привезенным. Тораево. Тата арча килнĕ, арчи ăшăнче хĕç (меч) пулнă. || Вытекать. Орау. Ача умĕ («воды») килчĕ. См. ача умĕ. || Выходить замуж. Образцы 99. Тата пĕр çул кĕтĕттĕм, килмĕ çавă вăл мана. Я подождал бы еще годик, но дело в том, что она за меня не пойдет. || В чувашизмах. Сред. Юм. Онтан нăмай та порнаймарĕ, тет, карчăк ача килсе те çоратрĕ (неожиданно родила), тет. Йӳç. такăнт. 34. Улюн кальт тутине йĕпетсе. Ах, килех, кил, пулмастех! (Здесь кил в значении русск «прими пожалуйста» при вежливом обращении. Так, при угощении, напр., пивом, угощаемый, попив немного, возвращая поданный стакан или ковш угошающему на руки, говорит ему: кил). || В качестве вспомогательного глагола. Кан. Çул çинче ниçта кĕрсе чей ĕçме тупмасăр, çул тăрăшшĕпех юр çисе килтĕмĕр (всю дорогу ели снег). Якейк. Пасара кайса килме кĕрĕк пар-ха. Дай мне шубы, сходить на базар. ЧС. Атăр, çавна курса килер-ха (сходим и посмотрим), терĕç. N. Тилли кунтă тĕпне шăтарат, тет те, пуллисене çул тăрăх тăкса килет, тет. N. Манăн кун-çул кĕскелсе килчĕ ĕнтĕ. N. Пурăнас кун çулă (= кун-çулу) пĕтсе килсессĕн... ЧП. Вăйă иртсе килет-çке, пирĕн ăшсем çунçаçĕ-çке. Сунар. Унта çу çинче пĕр ылтан çыпçăнса килнине курнă (червонец пристал к весам, которые брали в соседи). Альш. Çырмасем типсе килеççĕ (после разлива). Ib. Тырра хиртен пуçтарса килеççĕ. Ib. Чапăрлăсене, халĕ ĕнтĕ вĕсене: тăват пилĕк килĕрен те ытла мар, теççĕ Мертлĕре, пĕтсе килеççĕ, тет, вĕсем. Ib. Чапăрлă çапла кĕçĕн ял пулса тăрат-тăрат та, пĕтĕмпе пекех пĕтсе килет. Ib. Тул çуталса килет (светает), пушара сӳнтерсе килеççĕ (возвращаются, потушив пожар). Ib. Кунсем лайăх тăраççĕ-ха. Çу уйăхĕ çитсе килет. Ib. Каçпа вара çынсем тухса килнĕ чух ӳсĕр выртат Мишка. Ib. Вăл тайлăмра (в ложбине по течению реки) вара ялсем килнĕ ларса. Ib. Килсе килчĕç вуникĕ вăрă. Синерь. Патша ывăлĕ кайăка хӳринчен тытрĕ, тет те, хӳри тухса килчĕ (оторвался), тет. Хора-к. Çанталăк питĕ тĕттĕ(м)ленсе килчĕ. Ib. Мункун çитсе килчĕ, ĕçме-çиме пĕтсе килчĕ. Якейк. Пӳрте кĕрес тесе, алăк хăлăпĕнчен тытрăм та, алăк халăпĕ хуçăлса килчĕ (отломилась). С. Дув. † Çӳлĕ ту çине улăхнă чух пĕр ял килет курăнса. Толст. Уйăх шуралса киле пуçланă, сывлăм ӳкнĕ, тул çутăлса килнĕ. Регули 225. Пол тытса килет; пол тытнă çĕртен килет. Ib. 1272. Копан-копан тияса килтĕм. Капанĕпе (копипе, копипех) тияса килнĕ. Орау. Тĕнче пĕтсе килет; ăйăх пусса килет. Ib. Мункун çитсе килет. — Тул çутăлса килет. — Каç пулса килет. Ib. Кăнтăрла çитсе килет, эпĕр, вырса, ана пуçĕнчен уйăрлман, ялкулли! КС. Аслати алтса килет. N. Суйлав вăхăтĕ çитсе килет.

ку тăруçăм

ку тăруçăн, за это время, за последнее время. (В Череп. Означает более продолжительное время чем «халĕççĕн»). N. Пит-куçăм ку тăруçăм кушăхса кайрĕ. СПВВ. Ку тăруçан, в настоящее время, в этом положении.

кунтарахран

более отсюда. N. Эсĕ кунтарахран кай. Ты ступай (или поезжай) поближе сюда (т. е. дорогой, лежащей ближе сюда, ближней дорогой).

ӳлĕмччен

(ӳл'э̆_мч'ч'эн'), впредь, более. Якейк. Шурăм-п. № 4. Ӳлĕмччен нихçан та кĕрмĕп, тет (не пойду воровать в огород). Хыпар № 20, 1906. Вĕрентес пулать ăна лайăхрах, ӳлĕмччен вăл чеелĕхпе паттăра тухма пăрахтăр, теççĕ. Ib. № 5, 1906. Ӳлĕмччен те çын кирлĕ тесе, малтан пуяна тӳлеме пулать.

ӳс

(ӳ_с), расти; размножаться, плодиться. См. çитĕн. Хыпар № 22, 1906. Тепĕр çулĕнчех çав вырăнсевче кăмпасем ӳсекен пулать. На другой же год в том месте начинают расти грибы. Сборн. по медицине. Е ӳсе-киле, хăйне упраманнипе, темиçе тĕслĕ хĕн курать. Выростая (ребенок), лишенный ухода, страдает от всяких болезней. Кĕвĕсем. †Чĕрес йăтса ан тухăр пиçнĕ-пиçмен çырлашăн; лаша кӳлсе ан тухăр ӳснĕ-ӳсмен (не подросших) хĕрсемшĕн. Проп. о блудн. сыне. Çав таса шывра вăл тантăшсемпе шыва кĕрсе ӳснĕ. Альш. Такасем ӳсме кусаççĕ (также и сысна çурисем). Бесплодный coitus молодых животных — для роста. (Чуваши думают, что мужчина post primos concubitus растет, а женщина ― сарăлать (растет в ширину). Ст. Айб. † Вăрман ӳсет, ӳсет (растет), пысăк пулать; çулçине хурт çиет, хур пулат; сар хĕр ӳсет, ӳсет пысăк пулать; савнă тусĕ илмест, хур пулать. N. Алăкум вĕçĕнче çаврака кулĕ, çавăрăнса ӳсме (расти) ирĕк çук. Орау. Тарçа пĕр-пĕр ӳснĕрех ача тытасчĕ: шанчăклăрах пултăр. Нанять бы в работники парня более подросшего, чтобы можно было положиться на него. Трень-к. Улма ӳсерехпе, атте килте чухне, эпир аттепе сат пахчинчех çывăраттăмăр.

ăнла

понимать. Хыпар № 12, 1906. Вĕреннĕ çын вăрçăра та çĕнтерет, ĕçе те ăнласа ĕçлет. Образованный человек и на войне побеждает, и работу с разумом выполняет. Ист. церкви. Вăл юрăсенчи сăмахсене авал эврейсем пурнетех ăнлайман. Слова этих песен в древности евреи не все понимали. N. Ăнласа илтĕм, понял. Итлесе тăрсан-тăрсан, ăнласа илтĕм. Послушав, я понял. Орау. Ачасем ăнламаллараххине ачасене вуласа кăтарт. Прочитай детям то, что для них более понятно. Юрк. Леш (зем. нач.), тутарла пĕлменскер, ку мĕн калаçнине пĕр сăмах та ăнламасăр юлат. Тот (зем. нач.) не знавший по-татарски, из того, что он говорил, ничего не понял. Ст. Чек. Ăнласа ил те, чăмласа çи. Пойми и разжуй (раскуси). N. Ăнласа илни. Понимание.

ăста

(ŏста, ы̆ста), мастер, знаток (дела, слова и пр.). N. Вăл (она) сăмаха пит(?) ăста пулаканччĕ. Она была мастерица говорить. Чураль-к. Пĕчик майри пичĕке ăсти. (Чăхă). Маленькая русская — мастерица делать бочки. Юрк. Пăтăсене чăвашсем тĕрлĕ кĕрпесенчен пит ăста пĕçереççĕ. Чуваши большие мастера варить кашу из разных круп. Регули 7. Вăл атă ĕçлеме ăста. Он мастер шить сапоги. Изамб. Т. Ул сăмаха-йăмаха пит ăста. Он мастер говорить и рассказывать сказки. Б. 13. Ăста çын ăстах: ĕçе тытнă, тунă, пăрахнă. Мастер так и есть мастер: взялся за дело, и дело сделано. Юрк. Эсĕ, чăвашла пит ăста пĕлекенскер, çав каçитре çырса асапланма ухута тумăн-ши? Ты, хорошо знающий (мастер) по-чувашски, не возьмешь ли на себя труд по работе в этой газете? IЬ. Такмака ăстисемшĕн пĕтес çук такмак пулĕ. Регули 1375. Ăстарах çын кам пор конта? Кто здесь более знающий (мастер)? II. Ăстана тух. Выходи в мастера. Т. М. Матв. Ăста кутĕнчен пăс тухнă, тет. (Ăста тума тытăннă япалине тăвайманнине пĕлтерет. Послов.). || Мастерство. Могонин. Ăста пĕлекен çын. Человек, знающий мастерство. Альш. Ăста, мастерство. IЬ. Халĕ тата темĕн-темĕн ăстана вĕренмеллисем туса пĕтереççĕ-ха (учебные мастерские). || В наречном смысле. Юрк. Кĕсле калакан вырăсĕ, кĕслине пит ăстах калайманскер, темĕн тĕрлĕ тăрăшсан та, авантарах калама пултараймас. Русский гусляр, играющий не важно, как ни старается, а лучше играть не может. IЬ. Çырма ăста çырать. Писать (он) мастерски пишет. N. Тутар ялĕсене кайса çӳресе, тутар чĕлхипе калаçма та питĕ ăста вĕреннĕ. Посещая татарские деревни, научился и хорошо говорить по-татарски. БАБ. Ун пек кĕлле ăста ыйткалакан нумайăш юмăç пулаççĕ. Такие нищие, хорошо знающие молитвы, обыкновенно бывают ёмзями. || Заклинатель(-ница). Золотн. 177. Ăста — заклинательница. Макка 207°. Ăста туйне аташтарса ярать, ăста туй халăхне çапăçтарать. Заклинатель расстраивает свадьбу. Он же заставляет участников свадьбы и подраться. КС. Çав ăстана (знахарь) кайса ил, вăл тӳрлетет (вылечит), терĕçĕ (животных от порчи). Чăв. й. пур. 12. Вăл Мертлĕре пĕр ăста çын пур, теннине илтнĕ. Он услыхал, что в Мертлях проживает один умелый отравитель. || Трхбл. Ăста — хорошо, хороший. Сирĕн кам пит ăста вĕренет? У вас кто учится очень хорошо? N. Ваççа пит ăста вĕренет, теççĕ. Говорят, что Василий учится очень хорошо. Ĕлĕк ăстисем малта лараччĕс, тет. Прежде хорошие ученики, говорят, сидели впереди.

ăшша кай

сгореть (более мягкое выражение). КС. Пирĕн ял ăшша карĕ (сторела). Начерт. 179. Ăшша каяс, погореть. Шорк. Ăшша карăмăр. Мы погорели (т. е. у нас сгорела изба и пр.).

ĕнен

, (э̆н'эн'), верить, поверить, веровать. N. Мана вăcем ĕненмерĕç; унтан ĕненмеллерех каларăм та, тин ĕненчĕç. Они мне не поверили; потом я сказал им более убедительно, и лишь тогда они поверили. Ист. церк. Ун чухне вăл пĕтĕмпех турра ĕненме пулнă. В то время он совсем был готов поверить в бога. КС. Ĕненместĕнех-и вара? Так и не поверишь? Альш. † Хĕр-сăри килчĕ, куртăр-а? Хирĕç тухса илтĕр-е? Ĕç пăрахса чупрăр-а? Ĕненмĕсĕн, тухса пăх. Видели ли, что прибыло «хĕр сăри»? Встретили ли подобающе? Бросили ли дела свои для этого? Не веришь, так посмотри сам. Сред. Юм. Ĕненмесен, ĕне кôтне кайса çулла. (Ачапчарах çынсĕм ĕненмен çынна çапла калаççĕ). Истор. Çав хута вуласа пăхсан, вара Вишневецкий хăй те ĕненсех ĕненнĕ. Когда Вишневецкий прочел эту бумагу, то и сам совершенно поверил (сказанному).

якăш

(jагы̆ш), подр. более быстрому скользящему движению, чем япăш. Уганд. Ч.П. Якăш-якăш шумашкăн хăми тикĕс пулин-ччĕ (гов. о движении ступней в женской пляске, при чем они не поднимаются от полу и двигаются, сближая то пятки, то носки). КС. || Подр. разрезыванию белого хлеба торговцем. Сред. Юм. Колаçа çĕçĕпе каснă чохне колаç сотакансĕм якăш, якăш тутарса касаççĕ.

ямшăк ачи

кучеренок (мальчик, едущий за кучера лет до 13 не более). Изамб. Т. Хăтăш, тăхлачĕш, тата пĕр ямшăк ачи.

яр

(jар), пустить, отпустить, допустить, отпустить, упустить, выпустить, распустить, пустить в ход, класть. См. ер. К.-Кушки. Кашкăра сурăхсем хушшине яр-ха! Курăн вара, пĕр сурăхă та картăнта юлмĕ. Пусти-ка волка к овцам, останешься без овец. Чураль-к. † Çакă ялăн хĕрĕсем ним парса та ямаççĕ (не допускают). Беседа чув. 15. Хăшĕ шыва кĕреччĕç, хăшĕ пĕчĕкçĕ кимĕ туса яраччĕç. Мижула. Пĕр урамра темиçе пĕве пĕвелеççĕ; малтанхин пĕви толсан, ярать те, кайрисен пĕвисене татса каять. К.-Кушки. Эс мĕшĕн сахăр ярса ĕçместĕн? Почему ты не пьешь (чай) внакладку? М. Тув. † Хĕрĕх пуспа алă пусне алран ярас килимаçть (не хочется выпустить из рук). Орау. Хĕресе çакăнталла ярас пуль (п. на грудь), тек çурăма ыраттарса çӳрет (о нашейном кресте). Тяпт. Çав карапран пир ячĕç, тет (спустили холст). Толст. Эпĕ патиене пусса ятăм, анса ил-ха. Я упустила бадью в колодец, слезь и возьми. Яргуньк. Хайхи çын, вилнĕ çынна илсе, Сăра (т. е. Сăрра, в реку Суру) яма карĕ, тет. М. Васильев № 34. Вара ялти çынсем, тертленсе, она сакайĕнчен сĕтĕрсе кăларса, пĕр тарăн çырма хĕрĕнчи ват хорама котне кайса янă (пустили к корню старого вяза). Орау. Пĕр хĕр кепи аркине тавăрнă та, аялалла пăхса тăраччĕ. Мана курчĕ те, лăштах ячĕ, — вăтанчĕ, курнать. Юрк. Ĕнер эсĕ ман çине пит нумай сивĕ ярсаттăн (напустил холоду); курăсăн, авă паян та кăмакасем çумĕнче ăшăнаймастăп! Орау. Ача тунă та, ачине пĕвене янă. Родила ребенка и пустила его в пруд (т. е. утопила). Пазух. Курки калать: тыт, тесе, сăри калать: ĕç, тесе; сăрине янă хăмлисем те, килнĕ мĕн-çке хăнисем. П. Сунар. † Хора пиншак йӳле ятăмăр (нараспашку), ăна мĕшĕн йӳле ятăмăр, кĕрен кĕпе курăнмашкăн. К.-Кушки. Кĕпе çухине ярса çӳрет (не застегивает). Абыз. Нарт, нарт кăвакал Атăл варинче, ик çунатне шарт, шарт çапать, Атăл хĕрне хум ярать. Пуçтарнăр, ачасем, ман пата. (Чан çапни). N. Чей çине яраççĕ. Пускают в чай. Чаду-к. Пирĕн ялсам пĕр çын вăрмана лаша яма кайнă (чтобы пустить пастись). N. † Хамăр тăван янă чух, çитеймерĕм чыспала. К.-Кушки. Çунийĕ кайман, ăна вĕсем тăххăрĕш те нимпе те ярайман (не могли заставить двигаться, катиться). Т. М. Матв. Атăл тĕпне ахах ятăм. (Хурана тăвар яни). Сред. Юм. Çăвартан тытса янă-и мĕн сана? Насильно, что ли, тебе в рот влили? (Говорят пьяным людям). Якейк. Янă-яманах сӳнсе ларать (лучина в самоваре). Абыз. Кантăк витĕр ĕс (надо: йĕс) кĕвенте янă. (Хĕвел пăхни). N. Яшка çине яма сухан та пур. Ч.К. † Ытса, ытса памасан (пуян инке), турă ятăр каялла (т. е. пусть ее богатство уменьшится). Ч.П. Халат кăсйи тарăн мар, мăйăр яма (класть) пит аван. Юрк. Мана И.И. ярасса ячĕ те, сире те ярĕ, темĕн çав. Меня-то И.И. отпустил, но едва ли только он отпустит вас. Чăв. й. пур. 36°. Акă епле, вăл выхăта эсĕ малтан икĕ хăлаç алт, унтан вара пĕр çын тупса яр; çын тупса ярсан, вара укçана ăлавĕпех: тие, тенĕ. Синьял. † Куçăма ятăм ирĕке, сар ачасем суйлама. Пустила глаза на свободу — выбирать красивых парней. Бугурусл. Эпĕ хăранипе (со страха) лашасене сиккипе ятăм (пустил вскачь). Яргуньк. Первый Иван вĕчĕ (= вĕрчĕ), тит (пустил струю воздуха) те, ултă çухрăм ячĕ, тит; кайран ĕçлен вĕчĕ, тит те, виçĕ çухрăм ячĕ, тит. Вара тапратрĕç, тит (драться). Ib. † Вăйăран вăйя çӳрерĕм, хам савнине ямарăм. Ходил по хороводам, но не упустил своей любимой. || Прибавлять. С. Дув. † Ĕнте вăрман кашлать, вăрман кашлать, туратран турата ярасшăн. || Попускать. Ст. Шаймурз. Турă ямасан (если не попустит), тăшман. çĕнтереймест. || Сбывать с рук (плохой товар и т. п.). М. Яуш. Эпĕ сан тавара яма пĕлетĕп (могу сбыть, спустить с рук). N. Пĕрне лартса хăвартăм, нимпе те яримастăм вăл çитмĕл пуса. Одного надул, а то никак не мог сбыть с рук этот двугривенный. N. Усал укçана аран-аран ятăм. Фальшивую монету насилу сплавил. || Забивать. Çакăнтан тепĕр пăта ямала (забить гвоздь), вара тăн-тăн (крепко) пулать. || Повесить. Альш. Хăлхине ярать хăшĕ арçын та хăлхалки (серьги). N. Эс сар шерепи яни-ха? Халь яма мар, шерепине те çыхса пĕтермен. N. Хĕрсем çула тĕр тăвнă чух, пĕри ыйтать: эсĕ сар шерепи яни-ха? Якейк. (Хĕр) пилĕкнех порçăн хырмоли çыхать, кот хыçне сарă çакать: хӳре вырнне ленттĕсем яраççĕ; çорăм хыçне мăйăран ялав çакаççĕ. (Хĕр-арăм юсав). || Отделывать, украшать. Шаймурз. † Хура шаль туттăрăн ярапине чистă пурçăн ярса тултартăм. Якейк. † Ăшне кĕмĕл янă, тет, толне порçăн тортнă, тет. (О бочке). Ст. Яха-к. Ун чухне лаша таврашĕ пушăт, курăс мар, пуринĕн те чĕн хăмăтсем, шуçпа янă чĕн кутлăхсем. || Распустить (слух и т. п.). N. Ят яр, распустить дурную славу, молву. Ст. Шаймурз. † Ай-уй, савнă тусăм, хура куçăм, ятна яла ярса (распустив про себя дурную славу), эс култартăн. Сред. Юм. Ху ятна ху ярса çӳрен. Свое имя порочишь. || Дать волю (языку). Сред. Юм. Чĕлхене ытла пит янă-çке вара эсĕ. (Говорят тому, кто говорит другим обидные слова). || Стрелять. N. Эпĕ ун чух патруль-ччĕ, хулара çӳреттĕм; хаярăн кăшкăра-кăшкăра аран чартăм войскана: пĕр-маях яраççĕ (стреляют). || Ударить. Орау. Чутах ярать-чĕ чукмарпа. Дубиною чуть не хватил. || Расстегивать, расстегнуть, отцепить, распутать. Упа 719. Эпĕ çĕлĕке хыврăм, тӳммесене ятăм. Я снял шапку и расстегнулся. Толст. Çав çаклатнине (крючек у двери) ярас тесе, сикрĕ-сикрĕ, тет, ку, ниепле çитсе яраймарĕ, тет (никак не мог отдеть). || Пустить (в общее пользование). Хыпар № 31—2, 1906. Эпир çĕре нихăçан та яла ярса (пустив в общее пользование), çĕнĕпе туса уйăрман. || Удлинять. Ст. Чек. Унта кĕпесене урăхларах çелеççĕ, аркисене вăрăмрах яраççĕ (подол пускают длиннее). || Позволять, допускать. Юрк. Шыв ăсма ямаççĕ. Не позволяют брать воды (из своего колодца). О сохр. здор. Çын скарлатинапа чирлесессĕн, унăн пырĕ çăтма ями ыратакан пулать. Яжутк. Хуçи патшаран ыйтать, тет: мана япала сутма яратри-ха? тесе, каларĕ, тет. || Проводить (дорогу, электричество). Чув. календ. 1911. Халĕ электричествана пĕр вырăнтан тепĕр вырăна темиçе çухрăма яма пултараççĕ. Теперь электричество проводят с одного места на другое на много верст. Разум. Аслă çула Куснар çĕрĕ витĕр ямалла тунă. Сделал так (добился того), что дорога должна была пройти по земле селения Коснар. || Прислать, послать. Псалм. 106,20. Вăл хăй сăмахне янă (послал), вĕсене сыватнă. Сала 36. Ирхине ирех Емелене арăмĕ кĕреçе панă та, çырма (канаву) тума янă. || Отправлять. Якейк. Вăл Чол-Холая паршăпа нумай тырă янă. Он отправил в Нижний на баржах много хлеба. || Сваливать на другого (т. е. указывать на недостатки и др.). Альш. Малтан хĕрне тӳррех калассине ялĕ çине яра-яра калаççĕ; унтан кайран-кайран тӳррех хĕрĕ ятне каласах та юрлаççĕ. || Проигрывать (в деньги, в игре). Петĕр виç тенкĕ картла выляса янă. Петр проиграл в карты 3 рубля. || Тратить? Сред. Юм. || Продолжить, продлить. Якейк. Эпĕр теçеттина ир пуçларăмăр та, каçчен ямарăмăр, каçхи апатчен пĕтертемĕр (сжали до ужина). Хыпар № 9, 1906. Çапла пĕр куна та ямарĕç (даже дня не проработали), кĕпере йăлт туса пĕтерчĕç. || Завести (часы; так у многих); пустить в ход (машину и пр.). К.-Кушки. Чассие ятăм та, сĕтеле хутăм. Я завел часы и положил их в стол. Ib. Паян армана янă иккен (пустили в ход). || Возложить; налагать. Хыпар № 42, 1906. Налогсене чиновниксем ямалла мар, халăх суйланă депутатсем ямалла тăвĕç. Янтик. У укçана (тулăка, т. е. долг) халь ĕнтĕ халăх çине янă, хăй татайман пирки. Этот его долг возложили на общество, так как он сам уплатить не мог. || Лить. СТИК. Стаккана (витрене) шыв яр (налить воды). Пирĕн ял 1929, № 16, 4. Çав эрехе пĕр çĕре ярсан, кимĕсемпе ишсе çӳремелли кӳлĕ пулать вĕт. || Лить (о сильном дожде). Никит. Эп витререн янă пек, çăмăр ятăр. Пусть польет дождь так, как я лью из (этого) ведра. Трхбл. Çумăр ячĕ (или: çумăра ячĕ). Дождь пошел (внезапно). || Лить (свечи). Собр. Çăвăнчен (из того сала) çурта ятăм та, çанталăкĕпе сарăлчĕ. || Насыпать. N. Тăпра янă чухне малтан, йывăçа лартиччен, шăтăк тĕпне çерем кассине хуран. N. Ултă виçе урпа яр. N. Эп хутаççине тытса тăтăм, вăл тыррине ярса тăчĕ. || Заставить пройти (болезнь)? Случать. Ст. Чек. Янă кĕсре (то же, что кустарнă). К.-Кушки. Ĕнер хура ăйрăпа янă (çӳретнĕ). Вчера случали вороного жеребца. || Городить (забор). Тим.-к. † Çичĕ хут сапур ямарĕç. || Уничтожить. Сир. Усал кăмăл çĕтĕк-çатăк тăхăннинчен ытла (более) илеме ярать. || Счистить (грязь и пр.). О сохр. здор. Вĕсем, хăйсен ӳчĕсенчен кирĕксене лайăххăн яма-сăрах, кĕпи-йĕмне тăхăнса яраççĕ. || Стирать (резинкой). Янтик. || Выпивать. Никит. Пĕр Иван анчах эрех ĕçмен, ыттисем янă (пили). || Ходить (в карточной игре). Сред. Юм. Яр мана. Ходи ко мне (в игре в карты). || Пуститься во что. Альш. Пырсанах, хваттир хуçине пуççапаççĕ хĕрĕсем; яраççĕ унтан ташша (пускаются в пляс). Абаш. Майралла яр! (говорят женщине). Пляши по-русски! Альш. Хапхаран тухнă-тухманах ярать пурте юрра. N. Акă лашисем ячĕç, тет, ташша. Вот лошади пустились в пляс. СТИК. Ват çын пек юрра ятăн ĕнтĕ! Пазух. Икĕ сар хĕр кăмăлне вăрăм çула кайрăмăр, орган купăс куртăмăр, тăрса ташша ятăмăр. || Ăйха ячĕ вăл! Здорово спал. || Употребляется в качестве вспомог. гл. Ч.П. Ешĕл юман касса ятăм, яр хĕррине ӳкертĕм. Ib. Аслă урама тухрăм юрла ятăм (без намерения, почти неожиданно для самого себя), тăшмансен чĕрисене çура ятăм. Альш. † Çамрăках та кăмăлпа кулса яр: манăнах та кăмăлма уçса яр. Альш. Çураçрăмăр, килĕшрĕмĕр те, Элшелĕнченех илсе ятăм эпĕ хĕр. О брачной жизни. Качча илнĕ хĕре хăйсем патĕнчен хăваласа ярса, ăна намăса яраççĕ, пăрахăçа кăларса яраççĕ. Хыпар № 29, 1906. Халĕ пирĕн хăш чухне çумăр та çăвать, анчах, кăшт хĕвел пăхсанах, типĕтсе ярать. Календ. 1904. Унтан, çынна вырса çӳресе, хăйĕнне çил тăкса ярать. Беседа чув. 17. Пурте аллисенче çутнă çуртасем тытса: Христос вильĕмĕнчен чĕрĕлнĕ, тесе, юрласа ярасса хытă кĕтсе тăраççĕ. Юрк. Исправник хăне валли çырса тăмашкăн пĕр тиек тытса ярат. Чуратч. Куртăн-и? тесе, кăшкăрса ячĕ, тет! Хыпар № 16, 1906. Тутар çинчен мана ялти çынсем ак çапла каласа ячĕç. Скотолеч. 26. Унтан шăнасем ларса варласран тикĕт сĕрсе ярас пулать (на зашитую рану). Юрк. Акă пире çырăва вĕрентсе вырăс туса янни! Вот что значит научить нас грамоте и сделать (через это) русскими! N. Ачăна ялан апла хĕнесен, ухмаха кăларса ярăн. Хыпар № 31―2, 1906. Тата чăнах та хăвна-хăв нихăçан та çынна таптаттарса яма юрамасть. Сред. Юм. Тотăр парса яна. [Если родители соглашаются выдать дочь замуж, то тому, кто сватает, дают «тȏтăр» (не платок)]. Сала. Арăмĕ пачăшкăран часрах ултă çĕр тенкĕ илнĕ те, Ивана парса янă. Юрк. Пăхăсăн, начар эрехне çапла урайне сапса ярса, çак начар эрехпе сут тăвакан çынна нимĕнпе айăплама пулса тăнă. В. Тим. † Ытам тулли памасан, ывăтайса ярап, тет. Хыпар № 29, 1906. Вăхăт-вăхăт урапа сасси илтĕнет, е автан авăтса ярать. Б. Яныши. Учĕ сикрĕ те, малти урапи (колеса) перевос çине кĕрчĕ, кайрине йăтса ярмалла (= ямалла) пулчĕ. Скотолеч. 4. Вăл (лошадь) апатне çисе янă-и, яман-и? çавна пăхас пулать. Кн. для чт. 4. Çулпа иртсе пынă чух, хӳме çумĕнче хутаç çакса янă старике курнă. Ядр. Евангелиенĕн корректурине парса яр ман пата, ăна часрах пусма парса ямалла. НАК. Вăл çапла каласассăн, эпĕ: ку хура-кĕсрери киреметĕç пулчĕ ĕнтĕ, пĕтерет ку мана, тесе, аран: кă-кă-кăвакал, тесе ятăм (насилу выговорил). Альш. Вĕрӳçĕ карчăк килте çук; пырса (парса?) ярăттăм, укçи çук. Чураль-к. Пĕр майрана пăхăп та, йĕрĕп-ярăп. (Сухан). N. † Ларма килнĕ (приехавших гостить) хĕрсене, чупса тухса, чуп-ту-яр.

ярарах пус

, шагать (шагнуть) более крупным шагом. Орау. Ярарах пус, унсăрăн урăна йĕпетĕн (а то ноги вымочишь).

ярарах турт

, тянуть (т. е. косить), делая более широкий размах. Никит. † Пирĕн çави вырăсла; ярарах-ярарах туртсассăн, валемĕн-валемĕн ут тухать.

яр

подр. плавному движению, движению по прямой линии; подр. яркому свету. Сред. Юм. Манран аякра та мар, пĕр çăлтăр ярр! ярнса анчĕ. Янш.-Норв. Çăлтăр ярр! ӳкрĕ. Звезда упала плавно (с изв. скоростью). В К.-Кушки çăлтăр ярр! анчĕ ― звезда упала, делая продолжительное движение. Альш. Çиçĕм ярр аялла çиçрĕ (прямо вниз). Тет. Çăлтăр ярр! юхса кайрĕ. Янтик. Яр (а произн. почти как о) уяр (значит: на небе нет ни облачка; чистое, голубое небо). КС. Çăлтăр хĕвел-анăç енчен тапранчĕ те, хĕвел-тухăç енне яррр! кайса ӳккĕрĕ. (Падение звезды). Шурăм-п. № 26. Çăлтăр ярр, çутă ӳкерсе, куçран çĕтрĕ. КС. Вут çутти ярах ӳкнĕ (или: çан-çутă ӳкнĕ). Виднеется яркое зарево. Орау. Ярах тул çутăлать, алтансем алтмаççĕ. Уж совсем светает, петухи не поют. Ib. Тул ярах çуталчĕ. Совсем уж рассветало. || Подр. раскрытию настежь, совсем. N. Яр уçат та, яр хупат (окно). БАБ. Унччен те пулмарĕ, тет, çырăк (= çирĕк) яр уçăлса кайрĕ, тет те, Иисуса хăй ăшне лап хупласа илчĕ, тет (когда его преследовали враги, желая убить). Орау. Алăк яр уçăлчĕ те, пĕр ӳссĕр вырăс килчĕ-кĕчĕ. (Ярр выражало бы здесь усиление). Сборн. мол. Вăл вара хăй тумтирне илнĕ те, ярах çурса пăрахнă. Орау. Алăкне ярах уç, тĕтĕмĕ тухтăр. Чхейп. Алăк патнелле тăрса, алăкне ярах уççа пăрахса. Бугульм. † Алăкăра тапрăм, яр уçăлчĕ. N. Алăка ярр! уççа ячĕ. Альш. Пăр яр çурăлса кайрĕ. Лед раскололся по прямой линии, моментально, на большом расстоянии (напр., от одного берега до другого). || Подр. плавному движению (с известной скоростью). КС. Пăр çинче пынă чух ура ярах (сразу) шуса карĕ (скользнула, т. е. поскользнулась). Еково. Ярр тăсăлчĕ. Растянулась (лошадь). 1-ая кн. для чт. 1912, 5. Халран кайнипе хăй (собака) ярах тăсăлса выртнă. Якейк. Хăмла алăран ӳкрĕ те, çӳлелле (вверх) хытă яр вĕçсе карĕ (от ветра). Микушк. Çав тӳрĕ (дух) лекнĕ пусан, яр кай, тет; яр каймасан, тата сулласа ларать (кусок хлеба, надетый на иголку). Н. Карм. † Эп ыр курас пулсассăн, яр, яр (крупным шагом) утса кай, лаша. Ч.П. Çӳçе-пуçа якатса, урам тăрăх яр-яр-яр. (В Янш.-Норв. в этом сл. яр-яр, подр. движениям чел., который прогуливается «с восторгом, с торжеством, с изв. скоростью»). СТИК. Ту çинчен яр ярăнса антăм. Скатился. («Выражает образ действия». В Янш.-Норв. это зн.: скатился плавно и более или менее скоро; по объяснению А. М. Шакмакова (К-Кушки) — скатился быстро). Калашн. Хăмапа çаптарнă хапхасен умне яр тухаççĕ çĕнĕ-çынсем, сар хĕрсем. Батыр. † Яр, яр (здесь в адъективном зн.) пулă пулăттăм, пăр айĕнчен чăмăттăм. Альших. † Алших шывĕ тарăн шыв, яр-яр ишсе пулмарĕ. КС. Салакайăк хорчки ярр ярăнса анчĕ (без движения крыльев). || Подр. быстрому и стройному росту. Альших. Яр ӳссе кайнă. (Дерево) выросло быстро и прямо (стройно). || Подр. качанию зыбкого, упругого предмета. Сред. Юм. Пысăк йывăç тăрри çил пȏр чохне ярр, ярр! ярнать. IЬ. Хосанти чавсаллă тарантассĕм çине ларсан яр, яр-çиç ярнса пыран. IЬ. Пӳрт тунă чȏхне отса çӳреме хȏракан хăмасĕм ярр-ярр! ярнаççĕ. IЬ. Прахут хȏмĕ çинчен пĕчикрех лоткасĕм ярр, ярр! ярнаççĕ. IЬ. Хăма пуçĕ çине тăрса ярнсан, хăма ярр, ярр! ярнать. См. еще Паас. 21.

ярăм

(jары̆м), полоса; полосатый. Букв. 1886. Ярăм, полоса, прядь. Байгл. † Ярăм-ярăм ярапай ярăнтарса пулмĕ-ши? Çакă пӳртри халăхсе тĕлĕнтерсе пулмĕ-ши? (Хĕр сăри такмакĕ). Б. Олг. Ай-ай лайăх йĕмлĕх, ярăмăн-ярăмăн хора тăла пор! Чума. Вилес умĕн çыннăн пĕтĕм ӳчĕ ярăмăн-ярăмăн хуп-хура хуралса каять. Перед смертью у человека все тело покрывается черными-пречерными полосами. || Снизка, гирлянда, плетеница бус, ягод и пр. М. П. Петр. Б. Олг. Тенкĕрен ярнă ярăм. Чăв. юм. Йĕм-ешĕл (= ем-ешĕл) турачĕсем, ярăмăн-ярăмăн усăнса, ăшă çилпе хумханса тăраççĕ. КС. Пĕр ярăм шăрçа илтĕм (çип çине тирсе хунă шăрçана калаççĕ). Зап. ВНО. Эпĕ мăй-çыххи тирме ик ярăм шăрçа илтĕм. Ч.П. Ярăм-ярăм шур шăрçа (снизками). Сала 252. † Ярăмĕ-ярăмĕ ылттăн шăрçи чĕсĕ (sic!) каяссăн туйăнайрать; пирĕн пичче хĕрĕ сая каяссăн туйăнайрать. Юрк. Ярăм (шăрçа). Килд. † Симĕс шăрçа ярăмне юсалăха тиеççĕ. Ст. Чек. Ярăм, кисть. Кр. Чет. † Çакă Чотай хĕрĕсен хорт-пуççи пак пыти пор, ярăм-ярăм (кистями) шăрки пор. || Ст. Янаш. Пĕр ярăм çип, более или менее длинная нитка (аршина до 1¹/₂), || В одной брошюре употребл. в см. шага. Этем йăх еп. пуçл. кай. Çӳреме (= çӳрессе) ярăмăн утса мар, сиккелесе çӳреççĕ. Они (лемуры) ходят не шагами, а прыжками. [В др. гов. могли бы сказать: çӳрессе ярса пусса çӳремеççĕ (или: утăмласа çӳремеççĕ), сиккелесе анчах çӳреççĕ].

еплелле

какой, как (более выразительно, чем епле). Ала 1. Эпĕ сире хăвăр хушнă тăрăх Азбабари школ çинчен тата çыннисем еплелли çинчен каласа кăтартас тетĕп. Шаймурз. † Кăçалхи çул еплелле, хĕрсем ача тăваççĕ!

йывлан

сделаться более густым (частым). Сред. Юм. Çăмăр çусан, кôрăк йывланчĕ. После дождя трава стала гуще.

çĕнĕ йинке

жена дяди по отце, женившегося не так давно. К-Кушки. Çĕнĕ йинке тесе, ашшĕпе пĕр тăванăн арăмне, вăл халĕрех-кăна авланнă пулсан, калаççĕ. IЬ. Çĕнĕ йинке тесе, хĕрипăраçсем ратнери хăйпе пĕр танлăрахăн арăмне калаççĕ. Хăшĕ-хăшĕ çав ята кайран та пăрахмаççĕ вара (так зовут девушки жену родственника, который с ними более или менее в равных летах). || Жена недавно женившегося (в доме или в родстве). IЬ. Çенĕ йинке тесе, килте е ратнере халĕрех-кăна авланнă çыннăн арăмне калаççĕ пĕчĕкрех ачасем. Ав çĕнĕ йинкӳ хĕвелçамăш парас тет, кус-ха кайса ил! (Говорят детям. С течением времени это назв. ими забывается).

лак

(лак), подр. (отпечаточное) звуку, получяющемуся от удара о более или менее мягкий предмет. КС. Кучĕпе сак çине лак! ларчĕ. Ib. Ури шурĕ те (поскользнулись), кучĕ çине (на задницу) лаках кайса ларчĕ. Ib. Уссĕрскер, кучĕ çине лаках кайса ларчĕ. Н. Карм. Пĕчĕк ача кучĕ çине лак! ларчĕ (не устоял на ногах и шлепнулся на задницу). N. Куссан-куссан, пĕр тункатана перĕнчĕ те, лак! тутарчĕ (бочка о кочку), манăн пуçа лап! тутарчĕ. Орау. Чашăка лак! лартрăм та, лаштах çурăлса карĕ — сĕт пĕтĕмпех тăкăнса карĕ (поставил со стуком, неосторожно). Н. Чукалы. Хĕверисем (черти) Якуркка выртакан вырăн тĕлĕнчен маччана сӳтнĕ те, арман чулне лак! пăрахнă. Пус. Тĕпĕр-тĕпĕр туй килет, ланчашкана лак! сикет. (Кăвар туртни). || Подр. локанью. Якейк. Йăтă пăтратни лак-лак! хыпать. Ib. Йăтă лак-лак! хыпать (ест жидкое). || Собр. Хура йытă кутне лак-лак. (Çăра питĕрни). Ст. Шаймурз. Ватă ĕне... лак-лак. (Уйран уçлани). || Подр; бульканью. Сред. Юм. Четвĕрт кĕленчинчен хăвăрт шыв йŏхтарнă чŏхне кĕленче мăйĕнчи шыв лак-лак (а с легкой лабиализацией) туса тŏхат. Лак! тухса ӳкрĕ. || Подр. неровному бегу лошади. Сред. Юм. Пирĕн лаша темме çынсĕнни пик чипер йăпăртатса йŏртса чупмас ŏ, пĕрмай лак-лак! тăвать те, кŏта веç ватса пĕтерет („назв. бега лошади, когда она бежит длинными шагами“).

лапăртат

некогда – понуд. ф. ог гл. лапăрта. || Бултыхаться. Чув. пр. о пог. 232. Хур шыв çинче ишсе çӳренĕ чух чăмса лапăртатсан, çăмăр пулать. Если гусь, плавая, бултыхается и ныряет, будет дождь. || О неправильном полете. Сред. Юм. Çôначчине амантнă (повредившая) кайăк чипер вĕçеймес, лапăртатса вĕçет. || КС. Кайăк лапăртатса вĕçсе карĕ (полет большой птицы; более слабое подр.— лăпăртатса). || Возиться над чем попусту. Череп. Плохой микроскоп можно дать ученикам „лапăртатса ларма“, т. е. для препровождения времени. || Возиться в грязи. Ст. Чек. Ачасем кӳленчĕкре лапăртатаççĕ. N. Шыв хĕрринче лĕпĕш лапăртатать; лапăртатнăçеммĕнех путать Вăл. || Плескать водой, грязью. Изамб. Т. Ачасем çумăр хыççăн пылчăкпа лапăртатаççĕ (пачкаются в грязи). Сред. Юм. Пĕчик ачасем мунчара шывпа лапăртатаççĕ. || Вести неприличную болтовню, болтать. Череп. В. Олг. Лапăртат, говорить нехорошие вещи. Ст. Чек. Лапăртатас — кирлĕ-кирлĕ мара калаçас. Ib. Ан лапăртат! Пшкрт: пустоj лаβрдатат (болтает). Ib. Пустой лап(-β-)ăртатса ларан! (= кирлеми соясам соляса ларат). Ала 85. Апай, мана пĕр аршăн пир пар та, кутамкка çĕлесе пар. Кăна илтсен, ăна амăшĕ: мĕн ухмаха еретĕн эсĕ, ан лапăртасса çӳре! тенĕ. || Биться (о птице). КС. См. çапкалан. Сред. Юм. Пуснă (заколотый) алтан лапăртатать.

латлат

гл. от лат. КС. Пăр латлатса çурăлса карĕ. N. Пĕрене латлатса çорăлса карĕ (легко, с особым звуком; „калт“ выражает еще более легкое раскалывание, напр. полена). Шорк. Йоман латлатса çорăлчĕ („с сильным и полным звуком“). || Об ударе лезвеем топора по дереву. Нюш-к. Чĕр йывăçа пуртăпа лартсан, латлатать.

латака

(ладага), низенький, пузатый и плотный (о челов., реже о других предметах). Хорачка. КС. Латака йывăç, низенькое дерево с широкою кроною. Орау. Латака йăмра, низенькая ветла с тупою вершинкою, из которой растут более или менее густые ветви. Сред. Юм. Пит латака çын, человек низенького роста. Кан. Харсăр та хăюллă, латака пӳллĕ, сарлака кутлă, тăррийĕ çӳллĕ. Ст. Чек. Латака, низкорослый человек (презрит. назв.).

латăрт

подр. сильному оборванному хрусту. Альш. Арпус латăртлатăрт! турĕ те, çурăлчĕ карĕ (сильный хруст). См. лăтăрт. КС. Ытла йăвăр йăтрăм та, пилĕк латăртах турĕ. Ib. Пашалуне латăрт! пусса çыртрĕ („звука нет“). Сред. Юм. Ора айне кашăк аври кĕнĕ те: латăрт! (или: лы̃ды̃рд) туса хуçăлчĕ. („Звук получаемый при раздавливании черена ложки“). В др. гов. в последнем случае скажут иначе. Г. И. Комиссаров. Кашăк çине посрăм та, шатăрт! (удар. в конце, если действие более продолжительно) туса хоçăлчĕ. || Подр. треску сломленного дерева. Череп. || Подр. crepitui ventris. КС. Сред. Юм. Латăрт! (удар. на „а“) тутарчĕ. См. латарт.

леререх

более там, более туда.

леререхре

более там (туда), ulterius. N. Вăл ял пăртак леререхре ларать. Названная деревня расположена туда подальше.

леререхрен

более оттуда. N. Леререхрен илсе килнĕ шыв, вода, принесенная из места, находящегося туда подальше (дальше).

лерехре

(л’э_рэх’_рэ), более там; ulterius, Якейк. и др. Сорм-Вар. Тĕрне шорĕнчен лерехре çăкасам пор; онта вара чăваш арăмсем, ачисем чирлесен, нохратсам, хăмласам, салатсам кăларса пăрахаç.

леррехрен

(л’э_ррэх’_рэн’), более оттуда. КС.

лупам

(лубам), котловина, долина. МПП. N. Лупам çĕр. КС. Лупам, низменность между возвышенностями („айлăм“ — более обширная площадь, чем „лупам“). О сохр. здор. Ялсене нихçан та лупам çĕре лартма кирлĕ мар; ун пек çĕрте йĕри-тавра ту (сăрт) пулать те, шыв, пĕр кĕрсен, юхса каяймасть. Букв. Çӳренĕ çĕрте пĕр лупама кĕрсе ларнă. Баран. 103. Лупам вырăнта пахча йывăçĕсем, çырла аврисем ытлашши йĕпепе аптăраççĕ.

лорт

подр. расколу. В. Олг. Каска çорнă чохне лорт-лорт! çорăлат. Шашкар. Кимĕ лорт! çорăлса карĕ. Б. Олг. Пошчуш ӳкерме тапратрăмăр: лорт-лорт-лорт! || Подр. Crepitui ventris. Шорк. Вăтанасси çок, орам варĕнчех лорт! тутарать („звук полный, а ларт, с некот. лабиализацией „а“,— более жидкий“).

лăкăртат

(лы̆гы̆рдат, лы̆ҕы̆рдат δы^ы), издавать звук лăкăр. Чума. Сывланă чухне упки лăкăртатнă. N. Лăкăртатса калаçат (особый разговор горлом: вязкий, несколько дерябистый, но более звонкий). || Кипеть. Çĕнтерчĕ 5. Пăтти лăкăртатнипе пушшех, çиес килет. || Тюрл. Ачасĕм чĕрĕп патне (к ёжу) пыраççĕ те, она патакпа тĕртеççĕ: пăтă лепе (= лепле, епле) вĕрет? кала-ха, теççĕ. Хăй тĕллĕн лăкăртатса выртать о (= вăл). || Болтать вздор. Пшкрт. Лăкăртатса ларатпăр, ĕçне туимеспĕр (= тăваймастпăр). Орау. Мĕн лăкăртатса суйса ларас! (рассусоливать). Ib. Ан лăкăртатсам! Ну тебя! (отвяжись, не говори). || Икать. Орау. См. лăкăртăк.

лăккăрт-лаккăрт

(-кк-), то же, что лăкăрт-лакăрт, но подр. действиям более резким. || То же, что лăкки-лакки.

лăмпăрт

(лы̆мбы̆рт), подр. более слабому локанью. КС. Йытă (собака) лăмпăрт, лăмпăрт, лăмпăрт! ĕçет (локает). См. лампăрт.

лăпка

(лы̆пка), очень тихо похлопывать (трогать, трепать, лаская). КС. Çурăмран лăпкас (тихо хлопать, ачашлас, бить рукой). N. Кун хыççăн вара лăпкамасть (не ласкает) тăлăха ашшĕ-амĕш; çийĕнче те ун çĕтĕк сăкман, пурнăç уншăн пылаклă тăшман пулса тăрать (т. е. жизнь для него является подслащенным врагом, иначе — жизнь не улыбается). || Прихлопывать. Календ. 1911, 34. Лăпкасан, улăмĕ (солома на крыше) пусăрăнать, çурт çийĕ (крыша) вара шăратса янă пек (как литая) тикĕс пулать. Гл. лаплаттар означает более громкие, слышные удары. || Ласкать (как ласкает мать, похлопывая ребенка, напр., чтобы он уснул). Полтава 45. Сан шухăшна, кăмăлна çывратнă вăл лăпкаса („своими тихими речами в тебе он совесть усыпил“).

лăс

(лы̆с, лы̃с), подр. звуку при сотрясении более или менее мягкого предмета. Альш. Çĕлĕкне тытса, лăс-лăс-лăс! силлет. Якейк. Çăкая лăс-лăс-лăс! силлет (трясёт). Çутт. 113. Йăвăçсемпе курăксем ӳсеççĕ, лăс-лăс! тайăлаççĕ. Янтик. Лăс-лăс! силленсе пырать, тесе, вăрăм çăмлă сурăхсене, чупнă чухне, калаççĕ. Шел. 137. Лăс-лăс силлерĕ. || Подр. тихому падению дождя или снега. Тюрл. Лăс-лăс çăмăр çăвать. N. Лăс-лăс-лăс (или: лы̆з-лы̆з-лы̆з) çомăр çуат (йор çуат) = вăраккиве = вăраххипе, холлен. См. произв. лăска.

лăччă-лаччă

(лы̆ц’ц’ы̆-лац’ц’ы̆), встр. в след. обрр. СТИК. Лăччă-лаччă пускаласа, аран типĕ çĕре тухрăм (я шел выбирая более сухие места в грязи; на мне были истрёпанные, промокшие лапти).

лăш

(лы̆ш), подр. упругости. СТИК. Лăш анат та, лăш хăпарат (пружинный диван, напр., если на него нажать, а потом отпустить). || Подр. более слабому зыблению. Городище. Лăш, лăш авăнчĕ (мост). Еметькина. Лăш, лăш чĕтренчĕ. (Мост) колебался плавными колебаниями. || Подр. опусканию рук от слабости. Хрест. 1927, 319. Алли лăш каймасть. У него руки не опускаются. || Подр. звуку в носу, получающемуся при переполнении его соплею. С. Дув. Пыйти вĕш-вĕш тăват-çке, манки лăш-лăш тăват-çке. || Подр. утиханию. В. Олг. Çил лăш полчĕ (или: лăпалчĕ). Ветер утих. Ib. Вăл лăш полчĕ-ха. Он смягчился, утих (после гнева). Хорачка. Лăш (лы̃ш) та ларимерĕм; çаплах ĕçлесе (не успел). Кан. Куçăн пĕр лăш кайни те çук. N. Чунăм тин лăш карĕ ĕнтĕ. Лишь теперь стало легче на душе.

лĕчĕр-лечĕр

(л’э̆ζ’э̆_р-л’эζ’э̆_р), подр., выраж. более тонкйй звук, чем „лăчăр-лачăр“. Якейк. Лĕчĕр-лечĕр — звук тоньше, чем лăчăр-лачăр. Ib. Орапа лĕчĕр-лечĕр тăвать. СТИК. Çук, вăл пултармалли çын мар, пит лĕчĕр-лечĕр (= тĕрексĕр; начар тунă тенкел пек). Ib. Ку стел пит лĕчĕр-лечĕр, час саланĕ. N. Лĕчĕр-лечĕр кун ури. У него слабые ноги. КС. Лĕчĕр-лечĕр (шăм-шак).

маларах

более вперед. N. Вăрçа тухса килес чухне ыраша виçе-виçе выратпăр. Малтан пуринчен пĕтерсе, чыкарккă туртса пĕтереп. Юлашки пулчĕ иккен, тăванăм! Хам паяна 20 хăлаç машшинапа вырса хăвартăм, çапах пĕр кун маларах юрарĕ. Уншăн та вăрçрĕç.

малараха

(-_hи), за более дорогую цену. Кан. Паллах, торги туса сутнă пулсан, шкул пахчинчи пурлăх икĕ пин тенкĕрен те малараха каймаллаччĕ.

маларахра

более впереди. N. Пĕри маларахра пырать, пăртак каярарахра ыттисем пыраççĕ (на сенокосе).

маларахран

более спереди. Якейк. Эп онтан маларахран пытăм. Я шёл несколько впереди его.

малтарахра

более впереди. Якейк. Эпĕр малтарахра тăтăмăр та (стояли), порне те кортăмăр.

малтарахран

более спереди; раньше. Якейк. Вăлсам пиртен малтарахран çитрĕç. Регули 1378. Эп онтан малтарахран (кайрантарахран) килтĕм. Торп-к. Леш, Хăрхăнĕ, малтарахран тухса (из воды), Пике кĕпине тăхăнч, тет.

манер

(ман’э_р), подобие, образ. Якейк. Пуç çуса, çит-тони (косу) çитлерĕн те, халь çын манер пор (или: халь хĕрача манер пор, или: хĕрача манерлĕ). Ib. † Сĕм вăрманта упа йĕр, йĕрĕ пор та, упи çок, упасăр вăрман манер килмеçт. Чехĕйп. Авалхи чăвашсам леш тĕнчере (так!) те кунти манерпе пурăнма шухăшланă. || Страх как... Çутт. 154. Пысăк хырсем ним манер те çук çатăртатса çунаççĕ. КС. Лаши тавраш(ĕ) манер çук лайăх (или: манерсĕр лайăх). N. Манер çок! Страсть! || Причина, повод; случай; возможность. Кан. Кун пек куçа пăсмалли манерсем пирĕн хушăра питĕ нумай. Якейк. Мăнер килнĕ чох çăвăрас мар (не надо упускать случая). Ib. Çăлăнтăм ĕнтĕ; поттоп хыççăн та ĕлĕкхи çынсене осал ĕçсем тутарса, пĕр-пĕринпе вăрçтарса порăнтарма манер килчĕ ĕнтĕ мана, тет. (Легенда). || Лад. Шибач. Манер килмен = латă килмеç. Якейк. Йăванăн порнăç манер кар (= саланса кар, или же пуйса кар: два противоположных значения). Ib. Конта, ача, пит те манер килмеçт: хаклă илеç (здесь не очень выгодно покупать; логич. удар. на „те“) Сред. Юм. Он пик кăçта пôлтăр кô, ôн пик пôлма манерĕ те çôк ôн. Пит сĕре хаклă (чересчур дорого) ыйтать вит ô, манере килмен япалана мĕн калаçасси пôр ôна. || N. Юр çусан, пĕр манер (более или менее) аван пулаканччĕ (было бы сносно).

мемме

(_мэ_ммэ), хлеб, пища (детск. сл.). Альш., Завражн., Тюрл., Хурамал. СПВВ. ИА. Мемме; пĕчĕк ачасем çăкăра мемме теççĕ. Вомбу-к. Анат енчисем ирпе тăраççĕ: анне-е-е, анне-е-е! мемме пар-ха! тесе калаççĕ, тет; турисем тăраççĕ те: апа-а-ай! аш пар-ха! тесе кăлаççĕ, тет. Питушк. Мемме çиятни? (çăккăра калать). Сред. Юм. Мемме: пĕчик ачасĕм хура çăкăра çапла калаççĕ. N. Мемме, 1) так передразнивают более слабого в работе; 2) детское название хлеба. Нюш-к. Мемме — еда (детск. сл.). Н. Р. Роман. Мемме, „соски“. || Сласть.

мишук кăшăлĕ

обруч, надеваемый на мешок для более удобного насыпания муки. Ст. Чек.

мăн-тӳт

то же, что мăн-тӳрт. Якейк. И-и мăн-тӳт, сана пĕчĕк ачасампа вылляма намăс мар-и? Ib. Ай мăн-тӳт хальччен чĕчĕ ĕметĕн! Так обзывают детей, которые делают что-либо свойственное более маленьким.

юс

йос, (jус, jос) назв. животного: горностай; ласка. Возможно, что некоторые, по недоразумению, называют этим именем и др. животных. (По словам Д. Ф. Филимонова живет вблизи строений. Однажды его поймала кошка). Панклеи. Тилĕ тытакан йыти пор, йос тытакан кошакки (у богача). Чутеево. «Юс ― белый (маленький); черный (большой) зверь». Бгтр. Юс ура урлă каçса кайсассăн, ура хăрать, тет. Если юс перескочит через ноги, то, говорят, нога высохнет. (Поверье). СТИК. Капан айĕнчи юс, пĕр тухат та пĕр кĕрет. (Манка тухни). Ib. Капан айĕнчен юс пăхат. (Ачанăн манки тухса тăрат). Ib. Юс пек, хитрый, юркий (чел.). Н. Седяк. Юс — ласка. См. ечче юс. Шурăм-п. № 27. Кил-çурт патĕнче, картара, витере-мĕнте юс пурăнать пулсассăн, лайăх вара. Кил телейлĕ: вут-кăвар тухмасть, выльăх-чĕрлĕх лайăх пурăнать. М. П. Петр. Юс — горностай. Макс. Чăв. к. I, 77. Приюмран таврăннă чух та шур юс йĕрĕ йĕрлеççĕ (следят?). Ст. Чек. Юс — истребляет мышей; менее ценная шкурка, чем у «чăн юс». Нюш-к. Юс ― белый, тоньше крысы, длиною более четверти. А. Турх. Юс кушакран пĕчĕкрех; урисем кĕске; çĕр çумĕнчен юхса пынă пек вĕтĕртетсе пырать. Вăрăм, çинçе, çинçе мăйлă, шĕвер, вăрăм сăмсаллă: хӳри вăрăм; хĕлле шурă пулать, çăвла сăрă пулать. Хирте пурăнать. Час вилмес; пуçне тимĕр кĕреçе çумне çапса çĕмĕрсен те, час вилмес. Шăршлă. Тирĕ 10-25 к. Хомяк пуль, теççĕ. Кубово. † Хура вăрман витĕр çичĕ хут тухрăм, хура хӳрелĕ шур юс курмарăм. Сёт-к. Петĕрĕн лаши йос пак пырать. Лошадь Петра идет кав ласочка(?). Козыльяры. Юс çĕрте çӳрекен кайăк; ун хӳри вĕçĕ шурă, хăй курпунтарах. Н. Карм. Юс (хӳри вĕçĕ хура пулать, чуть-чуть-кăна; хăй хĕлле шурă, çулла сăрă). Б. Олг. Йос — шорă, хӳри кĕтĕк (большой зверь).

Йӳккел

(jӳ_ккэл'), назв. дер. Еково, б. Тетюшск. у. См. Юкьел. К.-Кушки. Более правильное произн. — Юк-ел.

йăл-йăл

подр. одинаковым, не сильным движениям света или блеска. Ч.П. Йăл-йăл корнать вут çути. Сред. Юм. Таçта аякра вăт çути йăл-йăл корнать (небольшое пламя). Турх. Йăл-йăл туса хĕвел пăхать. N. Пирĕн ялăн шывĕсем йăл-йăл курнат юхĕмĕ (sic!). Орау. Кĕпи йăл-йăл тăвать (переливается, о материи), темĕскерле япала вăл. Тюрл. Йăл-йăл çонса выртать. Шел. 8. Халь Атăл çийĕнче йăл-йăл вылять хĕвелĕ. КС. Йăл-йăл, переливающийся. Йăл-йăл хура (хĕрлĕ, сарă). Ib. Шыв йăл-йăл курăнса выртать (лоснится, переливается). Турх. Çурхи çеçке хирте йăл-йăл тăвать. || Подр. более или менее одинаковым движениям улыбающегося лица. Савельев. Йăл-йăл тоти колать. Ст. Чек. Йăл-йăл кулат. || Подр. виду свежей зелени. N. Серте йăл-йăл пăхнă чух, чун савăнать, киленет. || Подр. блеску глаз. Турх. Хăйĕн ырă куçĕсемпе йăл-йăл ман çине пăхаччĕ (она).

йăпăр

(jы̆бы̆р), подр. быстрому течению струи. Актай. Автанăн сăмса тăрăх юн йăпăр юхса анчĕ, тет те, автана пусса çирĕç, тет, || Подр. более быстрой возне (напр. насекомого). Орау. Мĕн пăхан? — Темскер йăпăр-йăпăр тунă пек туйĕнч те... (возится; быстрее, чем «мĕшĕлтетет»; напр., бежит вошь за воротом и пр.). || Подр. быстрому движению. Ч.П. Йăпăр-йăпăр юр çăват. Собр. † Утмăл-çитмĕл туратра улт ураллă хурт кусать. Хуртне пăхма Михали, пыльне çима Микула. Йăпăр-йăпăр Пăраски, хура хӳре Наçтаççи, симĕс кут Матрун. Синьял. † Йăпăр-йăпăр пасара кулачă татки çимешкĕн; йăпăр-йăпăр улаха пĕç-хушшине якатмашкăн. Пшкрт. jы̆βы̆р- jы̆βы̆р є_ртсӓ-ђар'ы̆ (тихо, незаметно). См. век.

йăрмак

(jы̆рмак), овраг, иногда с водою, который соединяется своим устьем с другим более значительным оврагом. Н. Уз. || Поляна. Тюрл. Çав йăрмакра çӳрет ман лаша. || Узенький-преузенький овраг. СПВВ. ЕС. Йăрмак ― ана йăран пек çинçе çырма (узенький, как межа).

вăшăл

(вы̆жы̆л), подр. более или менее сильному и длительному шуму тока воздуха. См. МКП. 103. N. † Вăшăл-вăшăл çил вĕрет, штăрнак çĕнче(= çинче) мар-и çав? Байгул. † Вăшăл-вăшăл çил вĕрет, путех çил мар пуль çав, пирĕн ăш вăркани пулчĕ пуль. Собр. † Вăшăл-вăшăл çил вĕрет, çĕмĕрт çеçки çыхланат. Бугульм. † Вăшăл-кăна вăшăл çилсем килет, хурăн кăчăки тăкăнать, пас тытса. N. Шăпăр-шăпăр çăмăр çăват, пирĕн куççулсем мар-ши çав? Вăшăл-вăшăл çил вĕрет, пирĕн ăшсем мар-ши çав? (Хĕр йĕрри). N. † Вăшăлах вăшăл çил вĕрет. Çутталла 17. Вăшăл-вăшăл çил вĕрет, ыраш пуçне хумхатать. Ир. Сывл. 21. Вăшăлл. вăш! вăш-вăш-ш! Шорк. Çил арман çунатти йывăрăн вăшăлл! — аран çавăрнать (о слабом звуке). См. вăшăлтаттар.

вăштик

(-τи^ы_к), подр. промелькновению, пропаданию из глаз, более быстрому, чем то, которое выраж. подр. вăшт. || Подр. коротким дуновениям резвого ветерка. Якейк. Вăштик-вăштик çил вĕрет, çил-армань хуçи хĕпĕртет.

вăшшăн

подр. более или менее мягкому ветру. Ч.П. Вăшшăн, вăшшăн çил вĕрет. N. Тур пар шăпăр-шăпăр çумăрне, вăшшăн-вăшшăн çилне. (Моленье «çăмăр чӳк»). Макка 125°. Вăшшăн-вăшшăн вăш Петĕр, ăш енчен мар, сив енчен, темĕн курса халиччен (неизвестно за что), кучченеçлĕх илнĕ пек, каламасăр тăрать вăл. (Здесь Вăшшăн ― прозвище, данное этому Петру за то, что он, когда-то, возвращаясь, не солоно хлебавши, из гостей пел песню: «Вăшшăн-вăшшăн çил вĕрет, ăш енчен мар, сив енчен»).

вĕрен

более или менее толстая веревка. Янтик. Хĕр-арăм (матка) чăпăркка (= чăпăрккă) е вĕрен урлă каçсан, ача туми пулать, тет. Пухтел. Вĕрен, толстая веревка. || Веревка для привязывания лошадей на кормежке. Сюгал-Яуш. Эпĕр пĕре, çарансам çулсан, вĕренпе улăха лашасене çитерме карăмăр. Мижула. Эпир, ачасем, çортри вырнă чохне вĕренпе выртма каяттăмăр. || Мера земли в 10 саж. Оточево. Орау. Тăршшĕ 10 вĕрен, урлăшĕ пĕр вĕрен. Вĕренте 10 чалăш. Тюрл. Вĕрен = 10 саж. Миçе вĕрен полчĕ? (при измерении лугов).

валинкке

дудка из стебля ржи и других злаков. Ст. Чек. || СПВВ. ФИ. Валинкке — качака тирĕнчен тунă сăрнай (т. е. волынка). || СТИК. Валинкке особого рода дудка из растения, с клапанами более совершенного устройства, чем шăхлинчĕ. || СПВВ. Валинкке — туй чухне купăс калакан çын (т. е. скрипач на свадьбе).

валтăртат

(валды̆рдат), „то же, что вăлтăртат, но только звук более сильный и развевается более сильно“. СТИК.

вырăс

(выры̆с), русский(-ая). N. Ку те мăкшă, те вырăс. Это мордовка или русская? Альш. Эпир вĕсенчен: вырас-тутар мар, чăваш чăвашах, тесе, хăюллăрах пулса, ыйтаттăмăр: ăçта каятăр эсир? тесе. Шурăм-п. № 23. Ачасем макăрсан: асту, макăр-ха, вырăса парса яратăп, тесе хăратнă. Çавăн пекех тутарсенчен те хăранă. Альш. Вăл вырăс çав! теççĕ (в числе «ваттисем калани»). Сред. Юм. Вырăс ачи, русское дитя. СТИК. Вырăс пек — чувашин, одетый более или менее по-русски, с широкой бородой и пр. Ib. Ну, епле ĕнтĕ ват вырăс пек кĕрен! (т. е. не сразу затворяешь за собой двери). Ib. Вырăс чунĕ час канмĕ („жизнь беспокойная“). См. Матер. 328. Урож. год. Вырăс хĕрĕ вăл хăех (точь-в-точь русская), пит-куç майрасен пекех. В. Олг. Ан шарла, вырăс пор. (Поговорка). Орау. Тутар майрине курмаççĕ пирĕн, вырăса кураççĕ (т. е. русских баб). Ст. Чек. Вырăс юрласан, тăман е çумăр тухат (старая примета). Собр. Вырăс кайрĕ — вырăн юлчĕ, теççĕ. (Послов.). Ib. Вырăсăн пурти ик майĕпе касат, теççĕ. (Стар. послов.). Бижбул. Вырăса ятна ан кала, тутара килне ан кăтарт, теççĕ. (Стар. послов.). Ст. Шаймурз. Вырăсна ятна ан кала, мишерне çуртна ан кăтарт. (Стар. послов.). Нюш-к. Вырăс курсан, вăрмана: кашкăр курсан, катана; упа курсан, килелле (т. е. какой-нибудь выход из положения найдется) (Стар. посл.). С. Тим. † Хĕрĕх чӳрече пĕр алăк, вырăс кĕресрен хăратăн; ватă çынна каятăп, сухалĕнчен хăратăп. Шарбаш. Лутра вырас ял касать. (Портă). Курм. Пĕр вырăсăнне йĕмне хăвап, хопартимăп. (Стар. вагадка: пошăт). Золотн. Пӳрте вăрăм вырăс кĕрет. (Солнце). К.-Кушки. Вырăс хĕрне илнĕ вăл (женился на русской). Яргуньк. Вырăс куçне шур илет. (Карнтăк шăнни). Урмай. Уйра вырăс ташлĕ. (Стар. загадка: арман). Курм. Пĕчиккиç вырăс пиччке ăсти. (Чăх çăмарта туни). Ib. Алăк виттĕр вăрăм вырăс пăхĕ. (Хĕвель). N. Камăн килте килĕш пусăккă, виç-тăват арçын, вăсенчен пĕри анчах киле йолатĕ, ыттисем ĕçлеме каяççĕ вырăса (= вырăс хушшине, в русь). || Муж русской женщины. Тип.-Сир. Килте çак майранăн вырăсĕ те пулнă. || Кличка лошади, купленной у русского. СТИК.

вăл

подр. более или менее мощному колебанию. Собр. † Сĕм вăрманта кук авăтат, вĕрене йăвăççи вăл-вăл авăнать. Бугурусл. † Аслă улăхра куккук аватать, çирĕк тăрри вăл-вăл авăнать. СТИК. Ламипа вĕртĕм те, вăл-вăл турĕ те, лап сӳнчĕ. (Выражает движение огня в лампе). Собр. † Пирĕн пуçсем çине тăшман таптат, çинçе пӳçĕм вăл-вăл авăват. См. Паас. 200.

валь-воль

подр. более сильным движениям, чем те, которые обозн. вăл-валь. Олг. Б. Олг. Аџазам салдыга к̚аjны̆-џох jорлаза, тотты̆р с’авы̆рза, вы̆л-ват туа_ччэ̆. В. Олг. Хӳрипе вăл-воль çапкаласа каят.

вăльть

по др. правописанию вăлть (вы̆л’т’), почти то же, что вĕлт. КС. Лав çинчен, кăсйине палумми(= панулми) тултарчĕ те, вăльть анчах турĕ (быстро исчез из глаз). || В удвоении — подр. более отрывистому зыблению. Пиçĕ хулă вăльть-вăльть авкаланать («более крутые переходы, чем вăль-валь; в последнем больше плавности и эластичности»).

вăльча

(_вы̆л’џа), икра. Пшкрт. Якейк. Çор-конне полă вăльча сысат (мочет). N. Вăльча пăрах (метать). Более правильное начертание — вăлча.

вăр-вар

подр. более или менее резким неодинаковым движениям струй воздуха. || Подр. проворному движению. Чăв. юм. 1919, 22. Хай карчăк вăр-вар алăкне, кантăксене уçса пăрахрĕ. СПВВ. X. Вăр-вар пуçтарăпăр (быстро соберем). Б. Олг. Тыткаласам вăр-вар (скорее), манă пак (т. е. ăман пек, как червяк) сӳрекелетĕн! Пшкрт. Вы̆р-вардарак каjза-ҕи_л (скорее)! Сред. Юм. Ĕçе пит хăвăрт тусан: вăр-вар туса пăрахать, теççĕ; тата елем çакăнса тăрсан çил вĕçтерсен, вăр-вар тăвать, теççĕ. Истор. Ар, шыв хĕррине çитсен, вăр-вар тумтирне хывса пăрахнă та (быстро разделся), ишсе каçма тытăннă. Ой-к. Вăр-вар пĕр ук(ç)а. (Йăтă). || Проворный. Истор. Вăл пит хастарлă, вăр-вар ача пулнă.

елле

(эл'л'э), неизвестно; или; может быть; разве. Н. Седяк. Н. Карм. Чăнах та эпĕ çав псалома кунне виçĕ хут мар, елле аллă хут вула пуçларăм. Кан., 26, № 200. Мĕн чарать-ша ку ĕçе? Елле хучĕсене шăши çисе янă-и? Альш. Сан ачу ман кăмăла пит каят: елле улăштарар-и? тет. Альш. Сарă кĕпе пит килĕшет, елле санăн пилĕкĕ çинçерен. СПВВ. Елле = или. N. Елле кăмака пулать-и? Протопилась, что-ли, уж печка-то? (если дрова уже догорают совсем). Пазух. Купаста-хăяр акмашкăн та елле пахча çук-миккен? Çур штух ерех ĕçмешкĕн те елле укçа çук-миккен? N. Çав çĕрне, елле тепле, енĕ, питĕрнĕ алăксене уçса, çарранах çарамас киле тухах чупнă, хăй ирĕхне пăхатăн — килте вырта парать. Н. Карам. † Кайăк хурсем кăçкăрать, кăçкăрать, елле ӳкес çĕрĕсем шурă-ши? Кăçалхи çул эпĕ питĕ юрларăм, елле (что-ли) тăрас кунсем сахал-ши? || Когда (обьясняет причину несовершения говорящим какого-либо действия, которое ему было поручено или приказано выполнить. Повидимому, более свойственно языку детей). Ст. Чек. Мĕн турăн эс? лаша çитерме кай, терĕм вĕт сана. — Елле унта лаши çине утлантаракан çук та... IЬ. Эс мĕшĕн лаша çитернĕ çĕртен пăрахса килтĕн? — Елле унта Иванĕ хĕнерĕ те... По мненню некоторых, этот последний оборот ошибочен. Ст. Чек. Елле ес, Иван, лашăна сутатна? Разве ты, Иван, продаешь лошадь.

ырă кур

быть счастливым. Наслаждаться. Пользоваться. Сĕт-к. Ĕçрĕм — ыр кортăм, хĕр кортăм. БАБ. Сирĕн патăртан ĕнтĕ пăрахсах таратпăр (убегаем): ырă курăр ĕнтĕ. (Слова киреметей, обратившихся в бегство). N. Эпĕр ун патĕнче нумай ырă курнă-çке (часто угощал нас, хорошо принимал и пр.). Сĕт-к. Эпĕ илес хĕрсене ыр çын улĕ, исе, ыр кортăр, ыр кортăр та шар кортăр, ачи-пăча шар кортар. (В более старом варианте, слышанном мною в Курм. у. больше сорока лет назад, говорилось только: «Эпĕр илес хĕрсене ыр çын исе ыр кортăр»). К. С. Çак палуммипе (= пан-улмипе) кам ырă курать-ши? Кто воспользуется и насладится этим яблоком? Пшкрт. Халы̆ вы̆л сэ̆_рβэ ыры̆ корачы̆ Очы̆кас си^ызэм. Теперь тою землею владеют Оточевцы. О заступл. 14. Хура халăх та патша ĕçкĕ-çикинчен ырă курнă.

ыт

(ыт), слишком, чрезвычайно. † Çирĕкрен кĕпер хывтартам — ыт лутраран шыв илчĕ. Сикт. Йĕтĕн тутри пĕтертĕм — ыт çинçерен çил илчĕ (сдуло ветром). Альш. † Шурта шуркут йăвисем ыт нумай, чĕкеç явисене çитес çук. † Манăн тутăр ыт нумай, чăнтăр тытни пĕрехçех. † Пире саван ыт нумай, турă çырни пĕрехçех. Л. Кошки. Çӳлте çăлтăр пит нумай, çĕрте çути ыт сахал. Ч. Й. Ыт ухмахах, тесе ан калăр. N. Ыт салху çке, мĕн пулнă кăна? терĕм. Ч. С. Тен (= пожалуй) çăмăр çăвĕ, каçчен ыт нумаях çулияс çук, терĕ (= не очень много накосишь). || Иногда ставится лишь для усиления или для более резкого выражения противоположности. Рег. 1412. Ыт ман чолах ĕçлимаçть вăл. Он не может сработать с мое (т.-е. работать так, как я). Ч. Й. Шăнкăр-шăнкăр шыв юхать, ыт çĕр çинчен мар, чул çинчен. Курм. † Е татăлса ӳксессĕн, çын ачисам топсассăн? — ыт ахачах памĕç-çке! Тимĕрçел. † Пĕрле ӳснĕ ямака (о невесте): ыт уярăлме, терĕçĕ — уярăлас кунĕ паян-мĕн! || КС. Ыт апла тăвиччен... Чем так делать, лучше... КС. Пырĕ, ыт тип çăккăр çияччен. (Все-таки) лучше, чем есть сухой хлеб.

ытла

(ытла; в Якей. произносят итла), лишвий. С. Мокш. Çак пӳртре мĕн ытла? (Çӳпĕ ытла). Что в этой избе лишнее? — Сор. (Заг.). С. Тим. Ах, аттеçĕм, аттеçĕм! хĕр ĕмĕрне пурăнтăм, ытла сăмах пулчĕ пуль, — каçар ĕнтĕ çаккăнта! (Хĕр йĕрри). Якей. Мăкăнь чечек хĕрлĕ чечек, хăшĕ шопка вăл ытла (лишний), — эпĕр хамăр çанашкал. Ст. Чек. Çавра кӳл варринче тĕм тупăлха — хăшĕ-ех те шупкка, çав ытла; эпĕр виççĕн-тăваттăн пĕр тăван — хăшăмăр телейсĕр, çав ытла. Ч. Й. Аттеçĕм те аннеçĕм! Ху çуратнă чунă (ваше дитя) хăшĕ ытла? Хăшĕ телейсĕр çав ытла (лишнее). N. Ытла пулсан, ура айне тăвăр. Если лишнее, бросьте нод ноги (растопчите). Сред. Юм. Ытла сăмаха хамăртан, ачасĕнчен, атте-аннерен полсан та, Тôр каçартăр. (Произносят во время молитвы). Т. VI. 1. Ытла чĕлхерен.... сыхла. Спаси нас от излишних речей (т.-е. от нашей собственной болтливости. Моленье). Бижб. Эпир иккĕн-виççĕн пĕр тăван, хăшĕ телейсĕр, вăл ытла. Альш. Çеçен хиртен мĕн ытла? — Шур тăрăлă чечек ытла (лишний). Атте-аннерен мĕн ытла? — Пĕве çитнĕ хĕр ытла (дишнйя). (Хĕр йĕрри). † Çеçен хирте мĕн ытла? — шур тăрăлă чечек ытла, атте килĕнче мĕн ытла?, — пĕве çитĕннĕ хĕр ытла. † Ушкăн-ушкăн тупăлха, — хăшĕ шупка вăл ытла; эпĕр иккĕн-виççĕн пĕр тăван, хăшĕ телейсĕр, вăл ытла. † Атте-аннерен мĕн ытла, ман çамрăк пуç — çав ытла. || Слишком. Особенно. Якей. Вăл ытла начарах та мар, теççĕ. Он не слишком беден. Рег. 1414. Ытла эсĕ мохтаватăн. Старак. Эс ытла та-çке! Ты уж слишком! (т.-е, допускаешь лишнее, хватаешь через край, вольничаешь). Собр. 327. Çынна ытла ан кала: Турă парсан, ар пулĕ. Не хай человека: он, бог даст, выростет мужем (т.-е. настоящим мужчиною, как надо быть). Собр. 315. Çынна ытла ан кала, хăна лекĕ. (Посл.). Орау. Ытла тем-те-пĕр хăтланать. Выдедывает весьма разные безобразн. вещи. Старак. Эс ытла та чĕре (ч’э̆_рэ) кĕрсе каятăн-çке! Ты ищешь повода к ссоре. Старак. Ста каççа кас (каяс), ытла шыв, ора йĕпенет! Как тут перейти, уж очень много воды, промочишь ноги! Сборн. † Йывăçран тӳмме касса тума, эпир ытла платник мар (мы не настоящие мастера). IЬ. Ытла! Нет, брат, дудки! (больно ты хитёр, меня не заманишь!). † Хăр саврăр та, хăр кайрăр — ытла пулчим сарă ача? Объясняют так: «разве очень по вкусу пришелся (или: люб пришелся) русый парень?» N. Çульçă вăйлă çунатчĕ, эпир вара ытлах та (особенно) хĕпĕртетпĕр. || Излишествующий. Н. Леб. Йăнăш пултăм чĕлхерен, ытла пултăм куркаран. Я стал ошибаться в речах, я перехватил лишнего в ковшичках. II Больше. ДФФ. Пилĕк килтен ытла мар. Не более пяти домов. IЬ. Çур ял ытла. Больше половины деревни. IЬ. Ĕçкĕ тусан, пирĕн пата хĕрĕхшер мăшăр ытла хăна пыраччĕ. Рег. 1415. Вăл пире контан ытла (больше этого) ĕçлеме (тума) каламарĕ. Собр. 306°. Ылттăнăм çук, кĕмĕлĕм çук, сиртен ытла савнă çыннăм çук (нет человека, более любимого, чем вы). Изамб. Т. унăн куçĕ ĕне жуçĕнчен ытла мар (не больше). О сохр. зд. 54. Вир кĕрпи ытти кĕрпесенчен начартарах; çавăнпа ăна пăтăран ытла яшка çине яраççĕ (больше в похлебку, чем в кашу). Завражн. Воннă çиччĕрен виççĕ ытла. Десять больше семи на три. Юрк. Вăл вилсен, панккăра унăн çĕр пин ытла укçи юлнă (больше ста тысяч рублей). Орау. Çавăн чухнехинчен ытла. Больше, чем тогда. Ядр. Хунар ăшĕнче çуртаран та ытла çутатса тăрать, тет. Орау. Унта пĕр пилĕк çухрăм ытла пулĕ-ха. Наверное, туда больше пяти верст. Аттик. Учӳк чухне пĕр çур ял та ытла каять пулĕ, ӳчӳк çиме. Юрк. Вăйлă туйра вунăшар тăрантас та ытла пулать. N. Пирĕн ял пуçланни ĕнтĕ виçĕ çĕр çул та ытларах, теççĕ (побольше, чем триста лет). Пирĕн ял пуçланни икçĕр çул ытларах, тесе калаççĕ ваттисем. Стеф. Пиртен пĕр пилĕк çĕр çул ытларах ĕлĕк. Хып. 06, № 28. Сăмахпа пурне те тăваççĕ, ĕç тăва пкçласан вĕсем ытларах хăйсем çинчен тăрăшĕç. || Лучше, дороже, труднее Ман кунтан ытла (лучше этого) сăмахăм çук; çитмен пулсан, çитерĕр (добавьте), ытла (лишнее) пулсан, каçарăр (простите). Тимĕрçен. Вуниккĕн те явнă чĕн пушă-аври патĕнчи чĕнĕ, çав(ă) ытла. Пирĕл атте-анненĕн мĕн ытла? Вунçиччĕри хĕрĕ, çав(ă) ытла (лучше, дороже всего). Д. Бюрганский. Пире вăл та темĕнтен ытла. Для нас и это весьма дорого (важно и пр.). Алешк. Сапл. Кĕске утăсене çуласси, çулассинчен ытла (труднее) пухасси; хамăр тăвансене курасси, курассинчен ытла (дороже) калаçасси. Альш. Атте-аннерен мĕн ытла (дороже)? Пĕве çитнĕ хĕр ытла. || Ытла! Не может быть! КС., Курм. и др. || Очень, весьма, совсем. Юрк. Эсĕ, чăнах, пĕр-ик хут вуласан, ытла аванах вулăн (будешь читать совсем хорошо). Ист. 153. Ытла аван пурăнананскер пĕр чирлемесĕр-тумасăр вилнĕ. || Иногда, повидимому, употребл. вместо «ыт», в смысле: если вдруг... Качал. Хĕре калать Йăван: пыйтă пăх-ха, тит; ытла çывăрса кайсан, сылтăм ураран атă хывса виççĕ чыш (тит).

и-и

(протяжное и) или и-и-и (еще более протяжный звук), то же, что и. Эпĕ кĕркунне тияккăнăн ĕç çук, тесе: и-и! ĕçин вĕçĕ-хĕрри те çук. Сказки и пред. чув. 96. И-и., Михетер, каяр-ха, хĕрӳ çине сур ĕнтĕ! Хып. 1906, № 20. Тутарĕсем: пирĕн паттăр, теççĕ, чăвашĕсем: пирĕн, теççĕ. И-и-и, унччен те пулмарĕ, çапăçма та тытăнчĕç.

ирĕккĕн

по своей воле («охоте»). Вдоволь. Хып. 1907, 10. Шанчăкран тухнă министрсем, ирĕккĕн-ирĕксĕрех, вырăнсенчен тухмалла пулаççĕ. Чăвйп. Мĕн тенĕ, вăл пурте ирĕккĕнччĕ (вдоволь). Чăвйп. Унăн выльăхĕ-чĕрлĕхĕ те, тырри-пулли те ирĕккĕн пулнă (вдоволь). Ев. Манăн аттемĕн темĕн чухлĕ тарçă та çăкăртан ирĕккĕн пурăнать. N. Хăйсем ирĕккĕн (по своему желанию) юрлама вĕреннĕ вырăссем. Нав. ХI. Пĕр хула та Израил халăхне хăй ирĕккĕн парăнман, пĕр Гаваонра пурăнакан Иевейсем анчах хăйсем ирĕккĕн парăннă. Псалт. 67₁₀. Эй турă, эсĕ хăвăн суйланă халăху çине çумăрна ирĕккĕн çутарнă. Юрк. Парнисене мĕнсене хатĕрлемешкĕн ирĕккĕнтерех пултăр тесе (чтобы было более времени...). Букв. 1904, I. Унăн выльăхĕ-чĕрлĕхĕ йышлă пулнă, тырри-пулли ирĕккĕн çитнĕ. Юрк. Вăйлă туя тăвас юлсан, кирек хăçан та çапла çулана хăварма тăрăшаççĕ. Мĕшĕн тесен, вăл вăхăтра ирĕккĕн пулать (бывает вольготнее). Псалт. 17₃₇. Эсĕ ман урасене ирĕккĕн уттартăн. Ч. С. Эй ĕнем, ĕнем! Сĕтне-çуна ирĕккĕн параттăнччĕ, халиччен юрмасăр яшка çименччĕ, çусăр пăтă çименччĕ, пур енчен те тулли тăваттăн. Псалт. 114₄₅. Эпĕ санăн еркӳсене шырарăм та, ирĕккĕн çӳрерĕм.

ирт

(и_рт', и_рт, є_рт), проходить; опережать, обгонять; превосходить. Завражн. Пĕр-пĕрин çомĕнчен тĕкĕшимасăрах чопса иртсе кайнă. (Ковлы) пробежали один мимо другого, а лбами не соткнулись. Янтик. Икĕ çын каçма çинче тĕл пулнă та, ниепле иртсе каяймаççĕ (не могут разойтись). Образцы. † Çак катари çурта эп тус турăм, иртнĕ-çӳренĕ чухне кĕмешкĕн. Орау. Эпĕ хам питĕ авăк çиллĕ те, час иртет ман (вспыльчив, да отходчив) Т. М. Матв. Иртнĕ кунăн çутти çук. (Старая Хлеб-соль забывается). БАБ. Çĕнĕ çул иртни миçе эрне-ши ĕнтĕ? теççĕ; М. Сунчел. Çапла тусан та, мур иртсе каймарĕ. Орау. Иртсен, эрне иртĕ. Самое большее пройдĕт одна неделя. N. Нумай калаçакан çыннăн чăлхи-çăварĕ хăйне кирлинчен иртсе калаçать. Кратк. расск. 24. Выçлăх иртесси тата пилĕк çул-халĕ. N. Ялсем çумĕнчен ирте-ирте пынă чухне, при проезде мимо деревень. N. Ахаль те иртсе каятьчĕ полĕ-и. N. Çирĕм çултан иртнисем, те, кто старше двадцати лет. Рукоп. Календ. 1908. Ĕлкĕрсе иртмен улма (в Якейкиной скажут: полса иртмен паломми), яблоки в самую пору. † Çуна лайăх, тиейса, çынтан иртсе чупас мар, çуна тупанне пĕтерес мар. Чув. песни, З. Питрен шерпет типминччĕ, пиртен вăя иртминччĕ. Питрен шерпет типет-çке, пиртен вăйă иртет-çке (= мы уже выходим из того возраста, когда людям прилично участвовать в играх). Альш. Утил иртсен = когда отошли от Удела; когда перестали быть удельными крестьянами. Альш. † Питрен шерпет типминччĕ, пиртен вăя иртминччĕ. Б. Сунчел. Вунă çухрăм каясси кунта иртнĕ пирĕн. Мы здесь провели столько времени, во сколько могли бы проехать десять верст. Богдаш. Урамăрпа иртсе сар хĕр пырать, çитсе, сăмах хушса пулмарĕ. Ст. Шайм. Иртеех те пырать çамрăк ĕмĕр, ылттăн-кĕмĕл парса чарăнмасть. Хып. 1906, 16. Çапла вĕсем, Шупашкартан тухсан, пĕр çич-сакăр çухрăм иртсе килнĕ (проехали по направлению сюда). М. В. Шевле. Иртсе кайсан, ним тума та çук. Что с возу упало, то пропало. Прошлого не воротишь. СТИК. Çулталăка пĕр вăя иртеймессĕн сунатрам? Вам кажется, что (нашим) играм, которые бывают только раз в год, не будет конца? Сред. Юм. Кăш те-пôлса ыттисенчен питрех вырса кайсан: иртсе вырать, теççĕ. Н. Шинк. Т. Сантан иртекенни нимĕн те çук, (Молитва к «Турă»). N. Турă çырнинчен иртсе пулмарĕ. Не пришлось уйти от судьбы. Ой-к. Лаша хӳхĕм, тесе, çынтан иртсе чопас мар. Юрк. Вĕсем турă хушнинчен пĕрте иртмен (всегда исполняли). Собран. Турăран иртсе ним те тума çук, теççĕ. (Послов.). Пшкрт. є_ртсä к̚ аjны̆ с’ын, избалованный, испорченный человек. Хып. 1906, З1-ЗЗ. Мĕшĕн капла пĕчĕклех çын патне паратăн (отдаешь в услужение)? тетĕп. — Ах, ырă çыннăм, эсĕ апла калатăн, пирĕншĕн пыр иртни те тем пырать-çке. Трехбалт. Пирĕн çамрăк ĕмĕр иртсе килет (идет к концу), ылттăн-кĕмĕл парса чарнас çук. N. Халĕ ĕнтĕ çук, иртсе карĕ. Теперь уже этого не воротишь. Качал. Лайăх лаша, тийиса, çынтан иртсе чупас мар, çын кăмăлне хуçас мар. Юрк. Ăçта çитнĕ, унта, турă ятне мухтаса, вăл çырнă ĕçсенчен çынсене иртме хушман (не велели). Якей. Пĕр-пĕр çын ĕçсе ним пĕлми полсан, он çинчен: кон иртсе кайнă, теççĕ (т.-е. перешло через меру; хватил лишнего). N. Ун сăмахĕнчен ан иртĕр. Шурăм-п. Пирĕн Шупашкар уясре (чит.: уясĕнче) виçĕ ятпа пĕр анаран кĕлт-çеç иртет (чуточку больше десятины). Серг. Рад. Пайтахчен çак монастырте (чит.: мăнастирте) вуник çынран ытла иртмен (было не более двенадцати человек). Собран. Турăран иртсе ним те тума çук, теççĕ. Орау. Çын хăйĕнчен иртеймеçт иккен! Оказывается, человек не может превзойти самого себя. Ч. С. При калать, тет: манăн лаша иртет, тепри: ман лаша санĕнчен иртет, тесе калать, тет. Янгильд. Козм. Манăн йолташ Петĕр иртес — иртиман, анчах орийĕ çона топан айне полнă та, таптаса кайнă орине утне (?) сăтăрса йолнă. Шарбаш. Тăват тенкĕрен (те) иртрĕ. Обошлось дороже четырех рублей. || Обходиться (улаживаться). Якей. Пăрлă шура шăва кĕни ахалех те иртмерĕ. Купанье в ледяной воде (в воде со льдом) даром не прошло. Бес. чув. 10. Тен виç тенкĕпе те иртсе кайĕ. Бес. на м. г. Тата çынсем хушшинче нумайĕшĕ мĕне те пулин, турă ирĕкĕнчен иртсе, хапсăнакан та, пур. || «Избаловаться». Шорк. Иртсе кайнă. Избаловался. Пшкрт. Ку çын ытларак (ытларак) иртсе (є_ртсä) кайнă (слишком «избаловался», т.-е. опустился нравственно). Якей. Эс уш (здесь «ш» не озвончается) итла иртсе карăн, тепри сантан теминçе хут япăх (хуже) порнать полсан та, ним те шарламаçть. И. Патт. 25. Унăн айĕпе (под нею) уй-хирсем, çарансем, шыв-шурсем, тавайккисем ирте-ирте юлнă (мелькали одно за другим).

уяв

соблюдение. Празднование. Праздник. Изамб. Т. Ыран праçник, пире уяв. || Назв. Чувашского праздника. К. В. Лаврский. (Труды статитич, экспед., снаряжен. в 1883 г. казан. губерн. земством. Казань. 1884. О хозяйственн. Условиях Егоркинской и Максимкинской волостей Чист. у.) Одним из препятствий к распространению троекратной вспашки является также обычай чуваш (крещеных и некрещеных) праздновать уяв, — какой-то языческий праздник, в роде наших «святок», — который продолжается недели две, совпадая с междупарьем. Во время уява считается грехом тревожить землю, так что даже не позволяется полоть в огородах, а тем более ковырять землю сабаном, сохой или лопатой. Обычай еще очень крепко держится, хотя в некоторых селениях, где чуваши более обрусели, и начинают от него отступать. Но я сам был свидетелем, что в Биляр-Озере, напр., русские с большим удивлением смотрели на чувашина, который в уяв поехал пахать: «В прежние годы доеталось-бы ему, говорили мужики — изломали бы у него сошники-то». Во время уява чуваши вообще предаются ничего-неделанью и выпивают огромное количество пива, а при начале праздника бывает общее пиршество в поле, ночью, причем приносятся в жертву быки и коровы. Крещеные участвуют наравне с язычниками и даже иногда председательствуют на молебствия, т. е. заменяет жреца крещеный чувашин. С хозяйственной точки зрения, можно видеть некоторую пользу уява в том, что за это время крестьяне и скот набирают силы для предстоящих им (с Петрова дня, приблизительно) усиленных трудов: пашни, сенокоса и, наконец, страды. СПВВ. ЕС. Уяв = çинçе = çимĕкпе утă çи хушши, ĕçсĕр вăхăт. Макка, 235. Учук кунĕ вĕсен уяв пуçланать. Макка, 235°. Уява иртерме хире кай енелле каяççĕ, унтан вара, çырма хĕрне анса, пите çăваççĕ те киле таврăнаççĕ; киле таврăннă чухне хыçалалла çаврăнса пăхма юрамаç, теççĕ; как хыçалалла çаврăнса пăхсан, вилен теççĕ. Бугульм. † Хĕрсем уява тухсассăн, килет уяв илемĕ. Альш. Уяв тăвас. а) Белые рубашки, б) днем игры и песни. Обыкновенно по пятницам (теперь по воскрес.). В пятницу тутар вăййи. N. † Çак уяври ачасем пуçне ухса юрлаççĕ. † Сарă пурçăнтан, сарă турăм, уяв кунĕ çыхмашкăн. Макка., 222. Уяв калах вырсарни кун пулать. М. Сунчел. Çав уяв çимĕк иртсен пр-ик эрнерен пуçланса каять. Уяв тени уяс тени пулать; уяв, тесе, ахаль ирттернĕ вăхăта калаççĕ. Уяв вăхăтĕнче ним ĕç те ĕçлемеççĕ. Уява виç эрнерен ытла тумаççĕ; виç эрне тусан, хыт сухана тухаççĕ. N. Мăн чӳл тăваççĕ, ун чухне тăватă ял çынни пур те пухăнаççĕ, ваттисем кăна, çамрăккисем хăйсем урăх çĕрте, таса çерем çинче юяв (siс!) выляççĕ, ваттисем патне пымасçĕ. Альш. Хĕрне уяв кĕпи, шурă кĕпе, тăхăнтараççĕ. N. Петрав кунĕ çитерехпе, çамрăк ачасем уяв калама чарăнаççĕ. N. Уяв тесе калакан праçнике уяма тытăнаççĕ.

уйăх каçăхнă вăхăт

два или три дня до последней четверти. Г. Т. Тим. ld. Уйăх каçăхнă-ши-ха? — Каçахаттĕр ĕнтĕ; паян катăлнă пек курăнчĕ. ld. Паян уйăх каçăхнă (ущерб около последней четверти, более заметный, чем когда уйăх катăлнă).

уйăх кӳппи

полнолуние. Ходары, Питутк. Ашнары. Уйăх кӳппи = уйăх толли толлы), полнолунне. || Уйăх кӳнни, полнолуние, когда луна имеет наибольшую величину, или же (другое значение), когда молодой месяц рождается более мощным (!) — ожидают дождливой погоды. Арх.-Янтик. Вол. Цив. у. || Уйăх кӳппи — когда месяц закрыт и остается один узкий серп. Шумерля.

урăх

другой, иной. Шинар-п. (Ядр.). Пĕрре вăл хулана, урăх тĕслĕ тумтир тахăнса, кайнă. Чăв. й. пур. 21. Пӳртне, çуртне те урăх тутарнă (перестроил). Регули 893. Орăхне чĕнсе кил. || Больше, более. Орау. Ăна: урăх килмеçт, тиç (или: вăл урăх килмеçт, тит). Он более не приедет (или: совсем не приедет). Туруново. Хуçа тата каланă: икĕ çĕр тенкĕ парап, урăх памастăп, тенĕ. Юрк. Пире, чăваша, юрат-çке, ӳтет, ку каллех, урăх нимĕн сăмах калама аптăраса. IЬ. Пăртак пĕр-пĕрне пăхса тăрсан, земск. начальн.: урăх ĕç-мĕн çуктăр? тесе ыйтать. IЬ. Пӳртре урăх никам та çук. Я. Турх. Эпĕ сире урăх çырмарăм ĕнтĕ, каçарăрсамах мана. Улмĕрен çырăп. Ч. С. Ах, ан тив, Сергей! урăх килместĕп, урăх килместĕп! (больше не приду!) С. Вăл ал-шăлли йĕпи орăх нимтен те мар. Сир. 102. Ун пек ыр çын çĕр çинче урăх çук та. Рег. 762. Вăл корчĕ пирĕн ăвăннине, çавăнпа орăх ĕçлеме каламарĕ. || Кроме. Шел. И. 63. Кĕлетĕнче вăл çӳпçесенчен урăх нимĕн япала та çук. N. Тула тухасран урăх тăрса ларман. Не вставал с места, кроме как только за нуждой. || В другой раз, еще. Торп-к. Çак улпучĕ, первайхи арăмĕ вилсен, урăх авланнă, тет.

урăхран

более. N. Унтан вара хуçа килне урăхран кĕмеççĕ. Сир. 112. Пĕрре çĕр айне кайнă çын тухас çук урăхран || Сызнова. Хурамал. Çапла калани кĕлле тăмассерен сăрана урăхран асаççĕ.

уçланкă

(ос'лангы̆, ус'лангы̆, ус'лангы̆), полянка, поляна. СПВВ. МА. Уçланка, пыллах, ĕшне. N. Вăрмана çитсенех, пĕр уçланкăна урăх ял вăрманне кĕрсе карăмăр. Сред. Юм. Уçланкă тесе, вăрмансенче йывăç хушшисенчен уçă курнакан вырăна калаççĕ. Шабач. Сĕм (_сӧ̆_м), сĕм, сĕм вăрман, сĕм вăрманта оçланкă; оçланкăра текерлĕ, текерлĕ çури хĕп-хĕрлĕ. Сказки и пред. Чув. 22. Тавлă çĕр уййи вăрманта уçланкă пек курăнать. || Прогалина в лесу, где деревья очень редки (поляна здесь наз. çарата). Старак. || Свободное место среди деревни, где посредине стоит церковь. Альш. || Уçланкăрах çĕрте, на более или менее откытом месте (в лесу). Альш.

Вырăсла-чăвашла словарь (2002)

более

нареч.
1. образует сравн. ст. -рах (-рех); более быстро хăвăртрах; более мелкий вĕтĕрех
2. ытла, ытларах; более двухсот тонн ик çĕр тонна ытла ♦ более или менее хăш-пĕр таран, вăтаммăн; более того вводн.сл. унтан та ытларах; тем более частица и союз уйрăмах; çийĕнчен; тата; вещь эта слишком дорогая, тем более денег у нас мало ку япала ытла та хаклă, тата укçи те пирĕн сахал

внук

сущ.муж., жен. внучка
мăнук; у стариков более десяти внуков стариксен мăнуксем вуннăн ытла

тот

указат. местоим.муж., та жен., то сред.
çав, çавă, леш, лешĕ, вăл; в том году вăл çул; он живёт вон в том доме вăл авă çав çуртра пурăнать ♦ не до того унпа аппаланма ерçӳ çук; вместо того чтобы союз -ас (-ес) вырăнне; и без того ахаль те, унсăр та; к тому же çитменнине; после того как -нă (-нĕ) хыççăн; до того как, перед тем как -иччен; более того унтан та ытларах; кроме того унсăр пуçне; не в том дело ĕç ун çинче мар; того и гляди кĕç-вĕç; ни с того ни сего пĕр сăлтавсăрах

Вырăсла-чăвашла словарь (1972)

протянуться

сов. 1. тӑсӑл (малалла); к нему протянулись чьи-то руки ун патнелле тахӑшӗн аллисем тӑсӑлчӗҫ; 2. тӑсӑлса вырт (ҫул, вӑрман, ҫын); 3. пыр, тӑсӑл; спектакль протянулся более трёх часов спектакль виҫӗ сехет ытлараха пычĕ.

устой

1. тĕрек, никĕс; устои империализма всё более и более расшатываются империализм никĕсе хавшасах пырать. 2. хăйма, сĕт хăйми.

более

ытла, ытларах; более всего пуринчен ытла, нимрен ытла; тем более пушшех; более спокойная работа лăпкăрах, канлĕрех ĕç.

Вырӑсла-чӑвашла словарь (1971)

более

сравн. ст. 1. см. href='/s/больше'>больше 1, 2; 2. с нареч. и прил. ⸗рах [⸗рех]; более крупный картофель шултрарах çĕрулми; ◇ более или менее юра пырать, ⸗па [⸗пе] пĕрех; не более (и) не менее как ытларах та мар, каярах та мар; более того унтан та ытларах; я более чем уверен эп шансах тăратăп; всё более и более ытларах та ытларах.

замедлиться

сов. 1. (стать более медленным) вăрахлан, чак; 2. (затянуться, задержаться) вăраха кай, вăрăма кай (е пыр).

менее

сравн. ст. от нареч. мало каярах, сахалрах; тем не менее çапах та, апла пулин те; не менее важно кая мар кирлĕ (е паха); более или менее см. более; не более (и) не менее как... см. более.

накалиться

сов. хĕрел, хĕрсе çит (е кай); утюг накалился утюг хĕрсе çитрĕ; 2. перен. (стать напряжённым) хĕрсе çит, йывăрланса (е çивĕчленсе) çит; обстановка ещё более накалилась лару-тăру тата ытларах йывăрланса çитрĕ.

обострить

сов. что 1. (сделать более восприимчивым) çивĕчлет, пит сисекен (е туякан) ту; обострить зрение куç-пуçа çивĕчлет; 2. (сделать более напряжённым) çивĕчлентер, кăткăслантар.

обостриться

сов. 1. (о чертах лица) шĕвĕрĕл, шĕвĕрлен, шĕвĕрленсе кай; 2. (стать болев чувствительным) çивĕчлен, пит туякан (е сисекен) пул; зрение обострилось куç-пуç çивĕчленнĕ; 3. (стать более тяжёлым) вăйлан, араслан; болезнь обострилась чир арасланчĕ; 4. (стать более напряжённым) çивĕчлен; классовые противоречия обострились классен хирĕçĕвĕсем çивĕчленнĕ.

окрепнуть

сов. 1. (стать более прочным) тĕреклен, тăматлан, çирĕплен, вăйлан, вăй ил; лёд на реке окреп çырмара пăр çирĕпленнĕ; 2. (стать здоровым) тасал, вăйлан, тĕсел; 3. (усилиться) вăйлан, хăватлан; ветер окреп çил вăйланнă.

особенный

прил. 1. урăхла, ыттисенчен уйрăм, хăйне евĕрлĕ; у него особенныи талант унăн хăйне евĕрлĕ талант; 2. (более значительный) уйрăмах пысăк (е паллă), питĕ; с особенным интересом питĕ тимлĕн; 3. (специальный) ятарлă, юри.

поднять

сов. 1. кого-что (с земли, с полу) çĕкле, йăт; поднять мешок михĕ йăт; 2. что (отделив, удержать на весу) çĕкле, йăт; поднять тяжесть вăй; поднять шесть пудов ултă пăт йăт; поднять бокал черкке çĕкле; 3. что, перен. разг. (разобрать) пăхса тух; поднять архив кив хутсене (е архива) пăхса тух; 4. кого-что (переместить наверх) çĕклесе улăх, йăтса хăпар, хăпарт; поднять по лестнице пусма тăрăх хăпарт; поднять вещи на третий этаж япаласене виççĕмĕш хута йăтса хăпар; 5. кого-что (вернуть в стоячее положение) тăратса ларт; поднять стул пукана тăратса ларт; 6. кого, разг. (поставить на ноги) тăрат, çĕклесе тăрат, тăма пулăш; поднять лошадь лашана çĕклесе тăрат; 7. кого-что, прям. и перен. çĕкле, тăрат; поднять народ на борьбу халăха кĕрешĕве çĕкле; поднять с постели çывăрнă çĕртен тăрат; 8. кого, охот, (вспугнуть, выгнать) хăратса кăлар; поднять зверя тискер кайăка хăратса кăлар (шăтăкĕнчен, чăтлăхран); 9. кого-что (заставить подняться в воздух) вĕçтерсе яр, вĕçтер; поднять самолёт самолёт вĕçтер; поднять пыль тусан кăлар; 10. что (возбудить, начать что-л.) ту, кăлар, çĕкле, тапрат, хускат; поднять мятеж пăлхав кăлар; поднять шум шăв-шав ту; поднять вопрос ыйту хускат; 11. что (сделать более высоким) çӳллĕрех ту, хапарт, çĕкле; поднять уровень воды шыв шайне хăпарт; 12. что, муз. (тон) хăпарт; поднять голос сасă хăпарт; 13. что, перен. хапарт, çĕкле, ⸗ат [⸗ет], ⸗тар [⸗тер], хуш, çĕклентер; поднять настроение кăмăла çĕклентер; поднять цены хак хăпарт; 14. что (наладить, восстановить) юса, ура çине тăрат; поднять хозяйство хуçалăха ура çине тăрат; 15. что, с.-х. (вспахать) çĕт, уç; поднять целину çерем уç; поднять пар çĕртме ту; ◇ поднять голову пуçа çĕкле (е каçăрт); поднять голос татăклă(н) кала; поднять меч (оружие) вăрçа пуçла (е тапрат); поднять перчатку çапăçма чĕннине йышăн; поднять петли куçне хăпарт (чăлханне); поднять шерсть шартлан; поднять на воздух сирпĕнтерсе яр (тарпа); поднять на смех мăшкăл ту; поднять паруса парăç çĕкле, кайма тапран; поднять на ноги ура çине тăрат.

подняться

сов. 1. (вверх) хăпар, улăх, çĕклен; подняться на лифте лифтпа хăпар; подняться на гору ту çине улăх; 2. (взойти — о светилах) хăпар, тух; луна поднялась уйăх тухнă; 3. (встать) тух, тăр, çĕклен; подняться с места вырăнтан тăр; подняться рано ирех тăр; я поднялся уходить эпĕ каяс тесе тăтăм; 4. перен. (увеличиться) ӳс, хăпар; производительность труда поднялась ĕç тухăçлăхĕ ӳсрĕ; 5. перен. (улучшиться) лайăхлан, самайлан, çĕклен; настроение поднялось кăмăл çĕкленчĕ; 6. (о тесте) хăпар (йӳçсе); 7. (возникнуть) тух, пуçланса кай, тапран; поднялась буря çил-тăвăл тухнă; 8. (стать более высоким) ӳссе кай; хăпар; рожь быстро поднялась ыраш часах ӳссе кайрĕ; 9. муз. хăпар; голос поднялся сасă хăпарчĕ; 10. (увеличиться, повыситься) ӳс, пысăклан, хăпар; цена поднялась хак ӳснĕ; у больного поднялась температура чирлĕ çыннăн температура хăпарса кайнă; 11. (попрвиться) çĕклен, юсан, самайлан; подняться на ноги ура çине тăр.

понизить

сов. что 1. (сделать более низким) антар, лутралат; 2. что чакар, ӳкер; понизить цены хак чакар; 3. кого, разг. (в должности) пĕчĕкрех ĕçе куçар; 4. что (голос, звучание) хулăнлат (сасă).

понизиться

сов. 1. (стать более низким) лутралан; 2. (уменьшиться) чак, ан; 3. (о голосе, звуках) ан, хулăнлан (сасă).

простой

прил. 1. в разн. знач., ансат, хутсăр, кăткăс мар, ахаль, çăмăл; делать более простым ансатлантар; простая бумага ахаль хут; простая дробь мат. ахаль вак; простая задача çăмăл задача; простое сказуемое грам. хутсăр сказуемăй; 2. (о человеке) ахаль, юмарт, айван(тарах); простые люди ахаль çынсем; ◇ простым глазом ахаль куçпа (приборсăр-мĕнсĕр); простое письмо ахаль çыру .

расширенный

прил. 1. (увеличенный, более полный) анлă, пысăк, ӳстернĕ, пысăклатнă, аслăлатнă, сарнă; расширенное заседание анлă лару; 2. (допускающий отступления) анлă; дать расширенное толкование текста текста анлăн ăнлантарса пар.

расшириться

сов. 1. (стать более широким) сарăл, сарăлса кай, анлăлан; 2. (увеличиться в числе, объёме) аслан, пысăклан; дыра расширилась шăтăк асланчĕ; 3. (распространиться) сарăл, вăйлан; ◇ глаза расширились куçсем чарăлса кайрĕç.

тем

нареч. со сравн. ст. çавăн чухлĕ, çавăн чул, çав таран, çавна кура; чем ночь темней, тем ярче звёзды каç мĕн чул тĕттĕм, çăлтăрсем çавăн чухлĕ çутăрах; чем больше, тем лучше мĕн чул нумай, çавăн чул аван; ◇ тем не менее çапах та; тем более çитменнине тата.

то

есть союз поясн. 1. (а именно) урăхла каласан; 2. (вернее, говоря более точно) тĕрĕсрех каласан.

удлинить

сов. что 1. (сделать длиннее) вăрăмлат, тăс, чăс; удлинить платье кĕпене вăрăмлат; 2. (сделать более длительным) тăс, ӳстер; удлинить время работы ĕç вăхăтне тăс.

удлиниться

сов. 1. (стать длиннее) тăсăл, вăрăмлан; тени удлинились мĕлкесем тăсăлчĕç; 2. (сделаться более длительным) вăрăмлан; дни удлинились кунсем вăрăмланчĕç.

уплотнить

сов. 1. что (сделать более твёрдым) çирĕплет, хытар, пирчет, питĕлентер; уплотнить грунт тăпрана хытар; 2. кого-чтоу разг. (заселить плотнее) тăвăрлат, тăкăслат, тачăлат; уплотнить квартиру хваттере тăвăрлат; 3. что, перен. (заполнить целиком) тăкăслат, хĕс; 4. (уместить в болев короткое время) кĕскет, чакар, хĕс; уплотнить сроки срока хĕс.

уплотниться

сов. 1. (стать твёрже) хыт, çирĕплен, пирчен, тăкăслан; 2. разг. (стать более заселённым) тăкăслан, тăвăрлан, тачăлан; 3. перен. (заполниться) тăкăслан, хĕсĕн.

упростить

сов. что 1. (сделать более простым) ансатлат, çăмăллат; 2. (сделать примитивным) чухăнлат, ансатлат, ансатлантар.

ускорить

сов. что 1. (сделать более быстрым) хăвăртлат, хăвăртлăха ӳстер; ускорить шаги хăвăртрах ут; ускорить работу ĕçе хăвăртлат; 2. (приблизить по времени) çывхарт, хăвăртрах ту; ускорить отъезд хăвăртрах кай.

ускориться

сов. 1. (стать более быстрым) хăвăртлан, хăвăртрах пул; 2. (приблизиться во времени) çывхар, хăвăртрах кил; покупка машины ускорилась машина туянасси çывхарчĕ.

утолщение

с. 1. по гл. утолстить; 2. (более толстая часть) хулăнрах (е пысăкрах) вырăн; утолщение на конце верёвки вĕрен вĕçĕнчи хулăнрах вырăн.

утончить

сов. что 1. (сделать более тонким) синеет, çӳхет; утончить нитку çип çинçет; 2. перен. (изощрить) чеченлет, çепĕçлет, капăрлат.

утончиться

сов. 1. (стать более тонким) çӳхел, çинçел; 2. перен. (изощриться) чеченлен, çепĕçлен, капăрлан.

участить

сов. что (сделать более частым) тăтăшлат, тăтăшрах ту, хăвăртлат, васкат; участить шаг утăма хăвăртлат; участить посещения тăтăшрах пырса çӳре.

Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)

арăслан

«лев». Данная форма слова появилась, по-видимому, в последние три-четыре века под влиянием соседних пр; в чув. фольклоре сохранилась более древняя форма услан кайăк (кайăк «зверь»; «дикий»). Зол бл., КБ, Замахш., алт. В, тат. арсланарзыланарысланарстан, казах. арыстан, АФТ, азерб., тӳр., чаг., уйг., карач., балк. аслан «лев». Этимологизируют это слово по-разному. В словаре при „Грамматике алт. яз.“, составленной членами алтайской миссии (стр. 150), и в словаре Вербицкого (стр. 26). находим: арсыл «дикий», «свирепый», «лютый» + ан «зверь»; следовательно, арслян «дикий, «свирепый зверь». Вамбери в слове арсылан тоже усматривает две части: арыс «сильный» и лан «зверь». Рамстедт несколько по-иному рассматривает слово арслан: арс( > аркира «рычать») + лан < кит. лаң «зверь», «животное» (Введение 202—203). А. М. Щербак дает совершенно другую этимологию. „Этимология арсылан, предложенная несколько десятилетий назад, — пишет. он, — основана на выделении в нем прилагательного ар (см. ар «каштановый», МК, l, 80) в форме интенсива арсыл и слова ан, передающего значение «зверь», ср. к. калп. ац. Эта этимология удовлетворительна и с фонетической, и с семантической стороны, а также с точки зрения самих приемов образования наименований подобных животных в тюркских языках, ср. каплан (капыл-ан), сыртлан (сыртлы-ан) и т. д.“ (ИРЛТЯ 137—138); ср. кирг. арсылда «рычать».

ăмсан

«зариться», «завидовать»; «страстно желать»; башк. ымhын «дразнить себя неосуществимым желанием», якут. ым-сын «жадничать», «страстно желать» (ым «желяние»); кирг., казах. аңса «жаждать», «скучать»; «сильно желать»; алт. В умзан «желать», «намереваться», чаг, умсун «надеяться» (Радлов), тур. умсан «надеяться», «полагаться», «ожидать». От др. тюрк. ым «желание» (Более точная этимология этого слова должна быть представлена в следующем виде: *ăм > ăм + са > ăмса + н. Прим. ред.). См. сăсар.

ешĕл

1. «зелёный»; 2. перен. «молодой»; ем-ешĕл «совершенно зелёный», «зелёный-презелёный»; др. тюрк., МК, КБ, Замахш., азерб. йашыл, уйг., тур. йешил, узб. яшил, кирг. жашыл, казах., к. калп. жасыл, тат. яшел, башк. йәшел «зелёный». Образованы от яш, жас и пр. «зелёный», «молодой»; Замахш. йам-йашыл «совсем зелёный». Более закономерной и древней формой в чувашском является çеççеçен хир, __çеçпĕл__ и др.

йĕтес

, диал. итес «дужка», «изогнутая грудная кость у птиц»; йĕтес хуç (турт) «ломать дужку»; тат. ядәч, ядәш, башк. йәзәс «дужка»; тат. ядэялэш «ломать дужку»; тат. йадиз «пари», «спор»; азерб. йад, йаддаш, уйг., туркм. ят «память», «воспоминание». Будагов в своем словаре пишет: „это слово ядэст «помнится» употребляется между двумя парирующими о памяти: тот, кто, приняв от партнёра какую-нибудь вещь, не скажет ядэст, значит проиграл пари = нашему „бери да помни... “ (II, 322). В восьмидесятых годах прошлого столетия Н. М. Охотников о ломании дужки писал следующее: „Когда чувашская молодежь ломает дужку, то девушка ставит обыкновенным условием сплести ей пару девятилычных лаптей (обычные лапти были семилычные; позднее для девиц уже плели двенадцатилычные, еще более аккуратные и изящные.— В. Е.), а парень, с своей стороны, желает, чтобы та ему сшила хорошенький кисет с кисточками. Последний служит любимым украшением парней, которые носят его при гостях, привязав к поясу с левого бока“ (Ашмарин. Сл. V, 151). Слово йĕтес заимствовано из перс.: «держится в памяти», «помнится»; (йад) «память», «воспоминание»; (ӓст) «есть», «имеется».

кусар

«косарь», «большой толстый нож»; азерб. кәсәр, тур. кесер «секира», «топорик». От тюрк. глагола кес «резать»; ср. монг. хусуур «скребок» от хус (ах) «скоблить»; др. монг. кусуур «скобель», куса «скоблить». Чувашское кусар является или древнемонгольской формой слова, или (если самый предмет в чувашский обиход вошел в новое время) заимствованием из русского языка. Последнее более вероятно. Родственное турецкому кесер слово на чувашской почве звучало бы касар.

пăру

< пăрăв (в род. и дат.-вин. падежах основа пăрăв-) «телёнок»; МК бузагу, АФТ бызагу, тефс. XII—XIII вв. бозағу, тур. бузагы, Замахш., казах., к. калп. бузау, ног., кумык. бузав «телёнок»; азерб. бузов «телёнок до шести месяцев»; узб. бузок, башк. бызау, тат. бозау, кирг. музоо, уйг. мозай, алт. И позу, пыза, пуза, хак. пызо, тув. бызаа, якут. боруоску, торбос «телёнок»; ср. монг. письм. бирагу, бируу (Бурдуков), Замахш. бурубуруу. А. М. Щербак производит это слово от тюрк. корня буз, боз, монг. бур, бор, «серый», «тёмный»; „Таким образом, бузагу должно рассматриваться,— пишет он,— как слово, обозначавшее молодняк коровы в том возрасте, когда происходит линька и потемнение шерсти; ср. якут. боруоску «телёнок с потемневшей шерстью», «телёнок после четырех-пяти месяцев». Последнее Э. Пекарский сравнивает с боруор «темнеть».“ (ИРЛТЯ 100); чув. пушмак пăру «телёнок по второму и третьему году»; казах., к. калп. баспак «телёнок более пяти месяцев»; башк., тат. башмак (тана), ног. баспак «годовалый телёнок». Этимологию слова башмак находим в словаре Будагова: башмак «туфля»; «годовалый телёнок, у которого отросли уже копыта» — от этого и произошло название башмак (1, 229). Производные: чув. пăрула, башк. бузаула, тат. бозаула, казах., к. калп. бузаула, ног. бузавла, алт. В позула, тув. бызаала, тур. бузагыла, узб. бузокла, кирг. музооло «телиться».

пукане

, диал. пăкани «кукла; в других, тюрк. яз. мы не нашли этимологически родственного слова. Нам кажется, что оно происходит от пике «дочь князя», «неженка», «красавица»; ср. тур. бебек «маленький ребёнок», «дитя»; «кукла». В чувашских диалектах сохранилась и более древняя форма этого слова пшене, подтверждающая нашу этимологию: -не— уменьшительно-ласкательный аффикс; ср. анне < ана + не.

сайра

«редкий»; «редко»; сайрал «редеть», «становиться редким»; сайралат, сайрат «прореживать», «разрежать»; МК сезрек, азерб. сейрәк, туркм., тур., кирг. сейрек, казах., к. калп. сирек, ног., кумык, сийрек, узб. сийрак, тат. сирәк, башк. hирәк, алт. В, ойр. сайак, хак. саях (диал. сайрах) «редкий»; азерб. сейрәл, тат. сирәклән, узб. сийраклан «разрежаться», «редеть»; азерб. сейрат, сейрәлт, узб. сийрэлт, узб. сийракла, казах. сирет, тат. серәкле «прореживать», «разрежать», «делать более редким»; алт. В сайа «редеть»; ср. монг. сийрэг «редкий», сийрэгших «редеть», «становиться редким»; сийрэх «разрежаться».

çанталăк

«погода», «климат», «природа»; çутçанталăк «мир», «вселенная»; «природа»; слово это бытует только в чув. яз.; в других тюрк. яз. вполне соответствующего ему слова мы не нашли. Предположительно можно сблизить его с персидским джаhан (откуда в уйг., туркм. жахан, узб. жахон, кирг. жаан, тур. джикан) «мир», «вселенная», поскольку в чув. яз. имеется более или менее созвучная диалектная форма çавăнталăк, çавăнтавлăк: джаhан ~ çавăн-(дж ~ çh ~ в); чув. талăк, тавлӓк «нечто цельное, круглое» (çулталăк «круглый год»; башк. йыл тәулеге «круглый год»). Слово çут «свет», «светлый» прибавили к этому, вероятно, позднее, после чего уже слово çанталак стало употребляться только в значении «природа», «погода», а çутçанталăк — «весь мир», «вся вселенная»; ср. русск. свет — мир, вселенная. Полное соответствие чув. çанталăк представляет марийское сандалик «мир», «вселенная», но оно, по изысканиям финских учёных, заимствовано из чув. яз. (Rӓsӓnen. TLT 187).

çурăмпуç

, шурăмпуç «заря», «рассвет»; вариант çурăм-пуç, вероятно, появился в языке много раньше, чем шурăм-пуç. Последнее могло выступить только тогда, когда чуваши уже утратили значение слова çурăм. Оно в древности обозначало «свет»; ср. др. тюрк., МК, АФТ йарук «свет»; кирг., казах. джарык, туркм., ног., кумык, ярык, алт. В дьарык, хак. чарых «свет»; КБ йаруг «луч», «блеск»; Замахш. ярук «яркий»; уйг. йорук «свет»; «светлый», «блестящий». Они образованы от глагола: ср. КБ йару «освещать», «блистать», «делаться светлым», МК йару «светлеть», «просветлеть»; уйг. йору «светиться», «делаться светлым»; тув. чыры «светить»; «становиться светлым», «освещаться»; хак. чары «светить», «освещать»; алт. В дьар, дьары «светить», «издавать свет». Следовательно, çурăмпуç — «начало света» (пуç «голова»; «начало»). Когда чуваши утратили слова çур, çурăм, то çурăмпуç стали осмысливать как шурăмпуç (шурă «белый» — синоним света). Шурă здесь противопоставляется слову кăвак «синий». Более ранний рассвет чуваши называют кăвак çутă, кăвак шурăмпуç «синий свет», «синяя заря», а о заре говорят, что она шуралса килет «белея идет»; ср. тур. тан йери агарыйор «заря занимается (восток белеет)». Проф. Н. И. Ашмарин сначала объяснял это слово так: «Çурăм-пуç — «заря» из çурăм «расщелина» и пуç «голова», соб. «начало расщелины». Очевидно, чувашин в старину представлял себе зарю предвестницей расщелины, которую образует восходящее дневное светило“ (Материалы... 113). Позднее, когда пишущий эти строки при составлении своего „Библиографического указателя литературы по чувашскому языку“ (Чебоксары, 1931) показал ему статью Munkacsi, где сказано, что чувашское çорăм-пуç означает не «начало расщелины», а «начало утра» (çорăм происходит от глагола çор, тур. уаr — не в значении «раскалывать», а в значении «светить», «излучать свет») (KSz. II, 239—240), Ашмарин отказался от прежнего объяснения и в словаре (XII, 270) дал уже новую этимологию согласно указаниям Мункачи.

тавар

«товар». Заимствовано из русск. яз., куда оно проникло в древнее время из тюркских языков; ср. АФТ давар, тефс. XII-XIII вв. тывар, башк. мал-тыуар «скот», «имущество»; уйг. тавар «разноцветный шелк»; «товар»; Зол. бл. тавар «имущество»; «хорошая материя»; тур. давар «скот», «стадо баранов и пр».; кирг. тубар «зрелая самка животного»; «особый сорт китайского шёлка»; тат. мал-туар «животные», «скот»; кумык. тувар, туркм. давар «скот» (Алиев); кумык., др. тюрк. туварчы «пастух» (Gabain); в чув. а в первом слоге под ассимилятивным влиянием а второго слога; ср. монг. туувар «гурт», «перегоняемый скот». Интересно заявление проф. Н. К. Дмитриева. Он пишет: „Нам, однако, представляется более вероятной следующая гипотеза: товар происходит от чувашского тавар, тюрк. туз «соль» и указывает на старые (еще дотатарские) торговые связи русских с булгарами и чувашами. Слово встречается еще в тексте „Хождения за три моря“ Афанасия Никитина“ (Лексикографический сборник, вып. Ш, 1958, стр. 32; СТЯ 546). Мало вероятно. Болгары, украинцы да и русские первоначально переняли это слово от тюрок в значении «скот» (см. Этимологич. исследования по русск. языку, вып. II. Изд. МГУ, 1962, стр. 120—121).

тенкĕ

1. «серебряные монеты любого достоинства9; 2.. «рубль»; уйг, тәңгә, узб. тонга, тат., башк. тәңкә, казах., туркм., к. калп. теңге, алт. В тенкӓ «монета (серебряные и золотые монеты)»; «рубль»; кирг. теңге (в Сев. Киргизии 1. «рубль»; 2. «серебряные монеты достоинством в один рубль или 50 копеек», в Южн. Киргизии — «в 20 копеек»). Заимствовано из перс. яз. (тӓн-hah) «наличные свободные деньги», «капитал»; в прошлые столетия мелкие серебряные монеты назывались тэнгэ. Horn в персидском указывает dang, daneg «монета», др. перс. danake, пехл. dang. По его мнению, dang первоначально тождественно было слову dane «хлеба в зерне» (Grundriss der neupersischen Etymologic, 1893, стр. 118, №№ 536, 535). В таджикских документах (купчих и вакуфных грамотах) XVII в. слово теньга встречается также в значении «монета»: «монеты серебряные»; см. чув. нухрат (Сб. статей по ист. и филолог, народов Средней Азии, 1953, стр. 71—75). Иначе объясняет этимологию слова тенкĕ Рясянен: „Тунгусам известно название животного денке «соболь», которое, несомненно, связано с хантыйским наименованием белки тӓңкә (белка, копейка). Известно, что указанное слово встречается как заимствование в монгольском (теңке) и в тюркском (тӓңка) языках, а также в русском в период монгольских завоеваний в качестве названия денежной единицы — „деньга“. Взаимные пути заимствований здесь несколько неясны“ (Материалы, 25, сноска). Этимология Horn’а более приемлема.

ураçа

, ураççи «уток ткани», «поперечные нити ткани»; уйг., кирг. аркак, узб. оркок, азерб., тур., тат., туркм. аргач, казах., к. калп., башк., тат. аркау, алт. В арку «уток ткани»; Можно возвести к урлă (тат. аркылы, башк. аркыры) «поперек» (?), но более вероятно происхождение от *уриш: Замахш., туркм. эриш, узб. уриш, ойр. ӧрӳш «основа ткани», от эр, ур, ӧр, тув. аргы «плести», «ткать»; ср. ормокчу «ткач».

услам

уст. «барыш», «прибыль»; усламçă, диал. усламăç «барышник»; тат. уст. асламчы, башк. асламсы «коробейник»; «разносчик»; алт. В астам «прибыль», «доход», «барыш»; у Радлова аслам «выгода», «прибыль», «барыш», «проценты». Возможно, от аслам (к. калп.) «больше»; «более», «свыше».

шăллăм

, более древняя форма, сохранившаяся в диалеке тах, шăнкăлăм «мой младший брат»; др. тюрк. (орх.) сиңил «младшая сестра», сиңлим «моя младшая сестра»; тефс. XII— XIII вв., уйг. сиңил, узб. сингил, тат. сеңел, к. калп. сингали, кирг. сиңди, казах. сиңли, ног. синъли, алт. В сиине, сыйын,. башк. hеңле «младшая сестра»; чулым. сингним «брат моего мужа, моложе его», «сын старшего брата моего мужа» (Л. А. Покровская. Термины родства. ИРЛТЯ 33).

ывăл

«сын»; др. тюрк., МК, уйг., азерб., тур., туркм. огул, полов. огул, овул, узб. уғил, хор., караим. увул, кирг., алт. В, ойр. уул, гаг., тув., хак. оол, казах., к. калп., ног., башк., тат. ул, якут. уол «сын». Об этимологии этого слова нет единогласия между учеными. У Ашмарина читаем: „Слово ывăл, по-видимому, получилось из первоначального *агул, от ак fluere, букв. effluxio, semen (О морфологич. катег. подражаний в чув. яз. Казань, 1928, стр. 71). У Бернштама: „Из примеров древнетюркского литературного и якут. языков следует, что термин огул обозначал первоначально потомство вообще с последующей дифференциацией на мужское и женское и еще более поздним уточнением огул — сын и кыз — дочь“ (Язык и мышление, т. IX, стр. 97). По мнению Бернштама, огул — слово сложное, состоит из ок «род» + кул «раб», следовательно, огул — «раб рода». Это отзвуки определенного вида рабства, генетически связанного с адаптацией, усыновлением, приемом в род. Проф. А. Н. Кононов тоже признает оғул сложным словом, но с иным значением элементов. др. тюрк. ӧг «мать». С потерей палатализации ок ~ ог имеет значение «род», «племя», а ул — уменьшительное значение, как и в слове син-ил «младшая сестра». Следовательно, огул означает «младшая (меньшая) мать» > «потомство». В языке рунич. памятников принадлежность потомства к определенному полу уточнялась при помощи специальных лексем: уры огул «сын», кыз огул «дочь». В дальнейшем слово оғул приобрело значение «сын». („К этимологии слова оғул «сын»“. Филология и история монгольских народов. Памяти акад. Б. Я. Владимирцова, М., 1958, стр. 175—176).

Чăвашла-вырăсла фразеологи словарĕ

Вăй кĕрет

Вăй кĕрет крепнет, становится крепким, сильным, более здоровым, выносливым.
Ан макăр, ачам, ан макăр... Акă сĕт ĕçтеретпĕр те ăна, хамаланать сан аннӳ, вăй кĕрет ăна. Л. Агаков. Вăйлă çын ятласан, сан чунна вăй кĕрет. Ю. Скворцов.

Этимологи словарĕ (1996)

ар

I мужчина. Усрем-усрĕм, ар пултăм. Рос я, рос, и стал мужчиной. Также обозначает мужа. Вăл качча кайса çичĕ ара çитнĕ. Она побывала за семью мужьями. Арсăр пурнăç — туратсăр йывăç. Жена без мужа — дерево без ветвей. (Пословица).

Производные формы: арлă имеющая мужа, замужняя; арлă-арăмлă муж и жена, муж с женою: çапла вара вĕсем иккĕш арлă-арăмлă пулаççĕ. Таким образом они стали супругами, т.е. вступили в брак, образовали супружескую пару; арсăр не имеющая мужа, вдовая; арсăр-йышсăр без мужа и без семья; арсăрлăх неимение мужа, вдовство; арçын (ар + çын) мужчина; арçынла похожая на мужчину, на мужской лад; ар-çу-ри / ар-çори / ар-çурри / ар-çури название лесного духа (Ашм. Сл. IА, 302-316).
Тюркские соответствия: тел., алт., шор., леб., куманд., тар., тоб., кюэрик., крым., чаг., ком., тур., карЛТ. äр мужчина, сильный муж, герой; муж, супруг = кирг., к.-кирг., саг., койб., кач. ер = каз., тоб. ир (Радл. Сл. I, 751, 753, 1456). М.Рясянен исходной формой всех тюркских слов устанавливает *(h)är(ä) (Räsänen ЕWb., 46а). Г.Дёрфер, исходя из монгольской формы ere, полагает, что тюркскому är соответствует более древняя форма *ärä (еще более древние *härä и *pärä) Doerfer. Bemerk., OLZ LXVI 7/8. S. 332).
См. Егоров ЭСЧЯ, 30.

Çавăн пекех пăхăр: