Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

кам

1.
мест. вопр.-относ.
кто
переводится также формами косвенных п.
кам вара вăл? — кто он такой?
кам пĕлет ăна — кто его знает
кам пулса ĕçлетĕн? — ты кем работаешь?
кам патне каяс-ши? — к кому же пойти?
кам çинчен калать вăл? — о ком он рассказывает?
Кам ĕçлемест, çав çимест. — посл. Кто не работает, тот не ест.
Кам армана, кам вăрмана. — посл. Кто на мельницу, а кто в лес. (соотв. Кто в лес, кто по дрова).

кама — кого, кому
кама куртăн эсă унта? — кого ты там увидел?
кама пула кая юлтăмăр эпир? — из-за кого мы отстаем?
Кама тилĕ тăлăпĕ, кама алăк хăлăпĕ. — посл. Кому лисий тулуп, а кому дверная ручка. (соотв. Кому привет, а кому от ворот поворот).

камăн —
1) кому, у кого
камăн киле кая с килет? — кому хочется домой?
камăн укçа пур? — у кого есть деньги?
2) в форме камăн, также кам —
чей, чьи
камăн кĕнеки ку? — чья это книга?
кам ывăлĕ пулатăн? — ты чей сын?
Кам çуни çине ларатăн, çавăн юррине юрлатăн. — посл. В чьи санки сядешь, того и песенку затянешь. (соотв. С кем поведешься, от того и наберешься).

камра — у кого
алăк çăраççи камра? — у кого ключ от двери?  

камран — кого, у кого, от кого и т. д.
камран хăрать вăл? — кого он боится?
камран вĕрентĕн эсĕ ку юрра? — у кого ты перенял эту песню?  

кампа — с кем
кампа килтĕн? — с кем ты пришел?
кампа кăна тĕл пулмарăмăр-ши эпир! — с кем только мы не встречались!  

камшăн — для кого, ради кого
камшăн пит тăрăшатăн эсĕ? — ради кого ты так стараешься?

мĕн

1. мест. вопр. относ.

что (переводится также формами других падежей)
мĕн ку? — что это?
мĕн пулчĕ сана? — что случилось с тобой?
мĕн тума? — для чего? зачем?
мĕн пирки? — из-за чего?
мĕн пирки тавлашу? — из-за чего спор?
хăвна мĕн каланине итле — слушай, что тебе говорят
мĕн тусан та ăна юраймăн — что ни делай, на него не угодишь

мĕне (в форме дат.-вин. п.) — чему, чего и т. д.
мĕне пула? — из-за чего? благодаря чему?
мĕне пула килеймерĕ вăл? — из-за чего он не смог прийти?
мĕне кура? —
1) чего ради?
мĕне кура кун пек шукăллентĕн? — чего ради ты так вырядился?
2) из-за чего? по какой причине? зачем?
мĕне кура хуйхăрас манăн! — что мне горевать!

мĕнре (в форме местн. п.) — в чем?
мĕнре-ха ыйту тупсăмĕ? — в чем же суть вопроса?

мĕнрен (в форме исх. п.) — чего, из чего и т. д.
мĕнрен хăратăн эсĕ? — чего ты боишься?
мĕнрен пуçламалла? — с чего начать?
мĕнрен начар ку кĕпе? — чем плоха эта рубашка?
мĕнрен тунă-ши ку теттене? — из чего сделана эта игрушка?

мĕнпе (в форме тв. п.) — чем?, с чем? и т. д.
мĕнпе тĕлĕнтеретĕн пире? — чем ты нас удивишь?
кукăле мĕнпе пĕçернĕ? — с чем (испечен) пирог?

ну

I.

1. межд.,
выражает побуждение, а также удивление, негодование и т. д.
ну
ну каяр ĕнтĕ! — ну пойдем!
ну маттур та иккен эсĕ — ну и молодец ты, оказывается
ну тата! — ну еще!

нухрат

1.
нухрат — мелкие серебряные монеты или их имитация, употребляющаяся в качестве украшения, а также для дароприношений
чăн нухрат — серебряные монеты
ахаль нухрат — бляшки из блова или жести

çӳçĕмсене вырăсла кастартăм, пĕрчисерен нухрат яртартăм — фольк. я постриглась на русский манер, украсила каждую прядь волбе нухрăтом

ай пиччеçĕм, инкеçĕм, эсир мана курас çук, манăн пуçри нухратăм Атăл тĕпне сарăлтăр — фольк. ах, мои брат и сестренка, меня вы больше не увидите, поэтому нухраты, что украшают мою голову, пусть рассыплются по дну Волги (из причитаний невесты)

такан

II.

1.
козлы (для пилки досок, дров; а также для устройства качелей)

эй

3.
употр. при возражении,
а также выражает досаду, недовольство, злость
э, ну, ну и, ох, уж
эй, мĕнех вара! — ну, что такого!
ан ятласамăр чăрмантарнăшăн— эй, мĕн ятламаллн пур! — не сердитесь за беспокойство — ну, на что тут сердиться!
эй, ха:-ха ман çумран — ну, отстань же ты от меня, наконец

эттен

межд.
выражает чувство сожаления, досады, а также желание
о, о если бы
ах, ах если бы
эттен, çапла пулсанччĕ! — ах, если бы было так!
эттен, иртерех çитесчĕ, вара ĕлкĕретпĕр — ах, как бы пораньше приехать, тогда успеем

эхехей

2.
выражает сожаление, участие,
а также упрек
ай-ай-ăй, ой-ой-ой
эхехей, мĕнле пулса тухрĕ-ха ку капла! — ай-ай-ай, как же это так получилось!

мăрса

ист.
мурза — титул булгарских (чувашских), а также татарских и башкирских феодалов

э

4.
выражает недоверине, удивление,
а также негодование, злорадство
э, а
э-э, тинех алла лекрĕн! — а-а, попался накнец!

мăрса

ист.
мурза (титул чувашских, а также татарских и башкирских феодалов)

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

сысна курăкĕ

(-_гэ̆), назв. растения, polygonum aviculare. Ст. Чек. Сысна курăкĕ = çул курăкĕ (преобладает на деревенских улицах; также растет по заброшенным колеям дорог). Якейк. Сысна корĕк, potentilla anserina. N. Сысна корăк, назв. растения темнозеленого цвета, с маленькими листьями (стебли длинные и извилистые). Чертаг. Сысна кôрăк(к’), мята. Шибач. Сысна корăк(к’), листья круглые, растет на улице; то же, что çол корăкĕ? N. Сысна курăкĕ, подорожннк. Башк. Сысна курăк, подорожник. Питушк. Сысна курăкĕ (стебель тонкнй, растет на дороге). Алик. р. Сысна курăкĕ, „одуванчик“. СТИК. Сысна курĕк — шыв хĕрринче ӳсет. Вăл чĕлĕкек-курĕк пекех пит нумай пулат. Çĕр палăрми, анчах унăн çулçисем вăрăм, тата картлă-картлă, См. чĕпĕ-курăкĕ.

сик

скакливый. N. Ереветлĕ-теветлĕ, сик-сик кутлă, пурçăн йĕмлĕ. (Ула-кайăк). Т. II. Загадки. Сик-сик кутлă, кăс çĕлĕклĕ, пурçын йĕмлĕ. (Кăся). СТИК. Сик-сик тăллăм, сик тăллăм, çак арăма çит тăллăм. (Сик-сик здесь является прилагательным, а не глаголом в повел. наклонении. Точно также прилагательные или причастия: чут-чут, юх-юх, тăр-тăр тăри, шав-шав çумăр, но только „шав-шав çумăр“ понятно и так, потому что не смешивается с глаголом). Сред. Юм. Сик-сик тыллăм, сик тыллăм, ачуна çиес-и, хуна çиес-и?

сухăр пăх

испражнение новорожденного в первые дни, также клейкое испражнение молодых ягнят. КС. Хăш чух путексем хĕлле, çулчă çинă чухне, çилĕм пек çыпçăнакан пăх сысаççĕ, çавна сухăр пăх теççĕ. То же в Сред. Юм. || Встречается в чувашизмах. Орау. Пĕр çулталăк хушшинче сухăр пăх(ĕ)сене кăларчĕ (прижимал, притеснял, был требовательным, стращал). КС. Эп санне сухăр пăхна кăларам! Я из тебя все соки выжму.

сӳсленчĕк

(-џ̌э̆_к), дряблый, вялый, слабый, мягкий (о предмете); выбившийся из сил, а также шатающийся попусту; несвязный (о человеке). Сред. Юм. Сĕт-к. Сӳсленчĕк орхалăх, слабо свитый чересседельник. Б. Крышки. Сӳсленчĕк çын, вялый, дряблый, „несвязный человек“.

сăкман

(сы̆кман), кафтан. ТХКА № 49. Шăллăмпа иксĕмĕр часрах ура сыртăмăр, сăкман тăхăнтăмăр. Ib. 63. Тепĕр читлĕхĕнче, сăкман çанни пек, пысăк, вăрăм çĕленсем авкаланса выртаççĕ çав. В. Олг. Сăкман, сăхман, кафтан. СТИК. Сăкмана алăпа кăшăр-кăшăр сĕркелерĕм (трение рукой по кафтану, также и вообще по мягкому месту). ТММ. Ăçта каян кăвак сăкман? — Ан чĕн мана, мăн çăвар! (Хура пӳрт алăкĕнчен тĕтĕм тухни). Сред. Юм. Сар сăкман, кафтан желтого цвета, который прежде надевали по праздникам, но теперь их совсем не шьют.

çавах

тот же; тот же самый. N. Вăл та çавах пулĕ çав. И он будет таким же. || Так же. Г. А. Отрыв. Туррине те çавах (так же) каланă, киреметне те çавах каланă. || Опять, все равно, тоже, также. N. Вăл та çавах ерçмест. || Однако, всё-таки. N. Эс мана: контан каçимăн, терĕн те, эп çавах каçрăм. Ст. Яха-к. Тепĕр кунне вара кашни килтен çавах пĕрер çын та пулин каят. См. çапах.

Çарăм-пуç

(п̚ус’), назв. притока р. Черемшана. Около него морд. деревня Клявкина, которая по-чув. также называется Çарăм-пуç.

çатăрка

(с'ады̆рга), трещотка. Бур. Баран. 42. Хуралçă çатăрки вăрра хăратнă пек, йытă сасси кашкăр кăмăлне пĕрттех килмест. К.-Кушкы. Çатăрка — трещотка, употреблявшаяся при обряде „сĕрен“. Ib. Пахча хуралçи çатăркапа çатăртаттарăт. || Хворостина, хворост. Н. Уз. Çатăрка анчах тăрса юлчĕ. Осталась только хворостинка, мелочь. Хурамал. Вĕтĕ çаппа çатăрка тесе калаççĕ те çырма-çатăркана каяс, теççĕ (хуйхăраççĕ). Çта та пулин çырма урлă çĕрле каймалла пулсан, вăл çынна чарса калаççĕ: ма каян çĕрле пулсан? е çырма-çатăркана кайăн (упадешь), теççĕ. Сред. Юм. Çатăрка или çатрака. (Вĕтĕ çаппа çатрака теççĕ). Бугульм. † Тăшманçăм килессе пĕлнĕ пулсан, хăваяс мĕн кĕпер çатăркаран... СПВВ. ИФ. Çатăрка — туратăн вĕччеç турачĕсĕм. В. Ив. Сӳре йывăççисем çумне аял енне çатăрка каркаласа çыхаççĕ. || Трущоба, чаща. Хорачка. Нисталла каймалла мар, çатăрка (в лесу). || Запутанная (рожь). В. Олг. (у КС. также çатра). || Назв. какой-то кости птицы. Пухтел. Изамб. Т. || Решетка у шерстобитов? Чирикеева. Çатăркана курак йăви теççĕ. || Вспыльчивый. Сиктер.

çыр

(с’ыр, с’ир), писать. Янтик. Атте патне çыру çыртăм. Юрк. Çырса лараканни, ӳсĕрскер, ку çапла, мĕн каласса кĕтсе лараканскер, ларнă çĕртех çывăрса каят. Ib. Апла-капла çырмалла чухне мĕн çырмаллине вăл пӳртре каллĕ-маллĕ уткаласа çӳресе каласа çыртарат. N. Урăх ним çырма та пĕлместĕп. (Конец письма). N. Лашапа ĕнене сутнипе-сутманнине çырман. Орау. Виç уйăхчен кашни кун пĕрер сахат, икшер сахат киле-киле çыратьчĕ. Ib. Алли таçта аялалла çырса каять. Строчки сползали вниз. Ib. Пĕртте çырмасан кĕнеке вуланин нуммаях усси çук, пĕр маях çырнин те, кĕнеке вуламаçан, усси çук. КС. Çыранăнçи пек пулса ларать. Пытается писать. Бес. чув. 13. Акă, Керимулла, мĕн тесе çыраççĕ, терĕ те Микулай, çавăнтах вулама та тытăнчĕ. Турх. Сире те вĕсене çырманнипех çырмастăп (по той же причине). О сохр. здор. Кĕнекесем çине (в сочинениях) çыра-çыра хăварнă (об этом). Ала 2. Урăх нимĕскер те каласа çырма пĕлместĕп, айăп ан тăвăр мана. N. Манăн орăх çырмаллиях та çок. N. Çак пиçмона эсĕ ылтарлă çырнă (намеком, обиняками). N. Кона çыртăм питĕ вĕтĕ. N. Мĕн ыйтмаллине çырса пырас пулать. N. Уйăрса çырса яр (подробней). N. Вăрçă енне пит çырма хушмаççĕ. Баран. 59. Салтак пуçлăхĕсем вăрçăра чапа тухнине каласа çырнă кĕнекесем вулама юратнă. Ст. Чек. „Çырманах“ — выражает сожаление, укор, так как говорящее это слово лицо хочет (ему желательно), чтобы тот написал. N. Кайран малтан çыру-тăву пулмарĕ. || Чертить. Якейк. Йăвăç çине темĕскер çырнă (хăйăр çине çырнă). Шу çине темчол çырас тесен те çырияс çок. || Ткать решето. N. Ала сутна (у др. сутăн) илес çук, хамăр çырма пултаратпăр. || Заниматься канцелярской работой. Орау. Кантурта çырать (или: çырса пурнать). || Записывать. Нюш-к. Куна та çав Çеркей каланипе çырнă. И это я записал со слов Сергея. || Записывать в список. Юрк. Уччилник ачине (в ученики) çырмарĕç пулсан, юрĕ, терĕ (она). || Проводить борозду, пропахать межу. Виçĕ пус. 29. Çу каçиччен темиçе хутчен йăран çырса çумлаçа илеççĕ. ТХКА 15. Тырра йăран урлă каçса выракансем пирĕн ялта та пур çав. Ана пуçне кĕрсе çыраççĕ. || Резать воздух. Кан. Халь вĕсем унта та, кунта та, сывлăша çырса, кайăксем пек çӳреççĕ. || Предопределить (о судьбе). N. Этеме вилме çырнă. ЧП. Эпир те мĕн курасса, мĕн илтессе ларсаях çырнă пулĕ-тĕр туррисем. N. Пире çырнă хĕрĕсем. Юрк. Вăлах (т. е. пӳлĕхçĕ), чун çуралсан, пурăнăç çыраканни пулнă. N. † Пирĕн пуçа мĕн çырнине турăпалан пӳлĕх вăл пĕлĕ. Альш. † (Çавă) ятлă ачана ларчĕ-çырчĕ пĕр турă. N. Поçа мĕн çырнине корас полать. Микушк. Атте-анне чунтан саваймарĕ, турри пуçа ырă çырмарĕ (жалоба на судьбу). Ib. Турă пуçа çырни — çав пырать. Собр. Çиме çырман çăккăра çияймăн, çиме çырнă çăккăра шыв варĕнчен те тухса çийăн, теççĕ. (Послов.). Ст. Ганьк. Чун çуралса, чун ӳстерсе хурлăха çырмăсăнччĕ. Собр. † Аякран куртăм — вут çути, çитсе кураймарăм — хăйă çути. Çуралнă чухне çырнă ырлăхсене, ыйтса пĕлеймерĕм турăран. N. Пирĕн пуçа çырни хура вăрман урлă иртмĕ. Сред. Юм. Тор çырни полĕ-ха. Найдется, с которым судьба судила жить. (Говорят женщины, а также мужчины, не женатые). N. Кăçта ӳтĕм çĕрсе выртмала çырнă-ши? Ст. Шаймурз. † Савни-савни тиеççĕ, çырни-çырни пулмĕ-ха. ГТТ. Хăйне çапла çырнă. Такова его судьба.

çи

(-с’и), есть, кушать. КС. † Ма çияс мар, ма ĕçес мар, тăван-çи патне килнĕ чух. N. Чирлĕ çын апат çийи-çими пурăннипе пит вăйсăрланать. Альш. † Атте-анне, пирĕншĕн ан йĕрĕр, пирĕн çиес çăкăр кунта çук. Ib. Çими тунă-и мĕн сана? N. Йыт çитăр кам! Чтобы вам пусто было! (Говорит человек, которому все не дают сосредоточиться на работе). Изамб. Т. Кăнтăрла усем уйран çине çăкăр тураса çинĕ. Ib. Хăта çи-ха, çи-ха! Халь те пит хытă çие-тĕп. Хăна аллине тыттарса: çи-ха! курма лартман, çиме лартнă, теççĕ, Ст. Ганьк. † Хура вăрман хухине эп çимесĕр кам çийĕ? (Эп çимесĕр — кроме меня, кто будет есть — эпĕ ĕнтĕ ăна çиекен). N. Эсĕ апат ăçта çиес тетĕн? Где ты будешь столоваться? Эсĕ паян апат çта çиен? Торп-к. Çийин — çийĕ, çимасан — юлăн. Если она сьест тебя, то сьест, а не сьест — так жив останешься. Имен. Сами варне çитсен, кашкăрсем тохрĕç те, лашана çия поçларĕç. Юрк. Малтан, çиес уммĕн эрехне черкки çине тултарнă чухне, кăшт кăна тултараш пек пулса еррипен кăна тултара пуçлат. Ib. Çинĕ çемĕн çиес килсе тăрат. Ib. Анне, эпĕ сана темĕн чухлĕ пăрçа çирĕн-тĕр, тесе шухăшлаттăм. Ib. Çиекен пӳлĕме кĕрсен, ку та сĕтел çинчи çимĕçсене пиллесе илсен, тытăнат ларса ĕçсе çиме. Орау. Апат çимĕш пулса ларать. Притворяется, будто не хочет есть. Ib. Çия-çия чупать, таçта васкать ку. Ib. Çиса тăрансан, нӳхрепе леçтермеллеччĕ, кирлĕ чухне исе килтермеллеччĕ, вара пăсăлмастьчĕ. Регули 560. Манăн çияс килет. Ib. 246. Виç кон çимантан ырханланса кайрĕ. Ib. 802. Çималли пор пирĕн. Ib. 15. Ик кон çимасăр порăннăччĕ. N. Çиес килменçи пулать тата! Букв. 1904. Манăн тата ытларах çиесси килсе кайрĕ. ФТТ. Çинĕ çĕре пырса кĕрсен, хунямăш пуласси ăна юратмасть, усал сунать, теççĕ. N. Çапла çине-çине çие-çие ку тарçи мăй таранчченех çисе тăрансан... N. Çиессĕм килес пулсан та, санран ыйтмăп. ТММ. Çиекенни пĕлмест, тураканни пĕлет! (Çиекенни пĕлмест, укçа тытаканни пĕлет). Янтик. Эс ытла снаях çие тăран (то-и-дело ешь), никçан та хырăм выçмас пуль сан. Ст. Чек. Çиме пире пулăшакан тесен, шуйттан та: мана та чĕнеççĕ, тесе хĕпĕртесе çиме пырать, тет. N. Пĕр эрне çиман пек. Словно неделю не ел. Хăр. Паль,. 30. Кашкăр çиессинччĕ! Сĕт-к. Çийимичченех çирăм. Я наелся до отвала. N. Паян çинĕ, ыран çимен. (Говорят о живущем впроголодь). N. Эп укçа илместĕп, çималах пурăнатăп (из-за хлеба буду жить), кĕлемей. С. Айб. † Шăмак кĕпçи çимелĕх, çăвар тути ямалăх. Сунт. Çимелли кунсем нумай малалла. Çутт. 152. Çапла чип-чипер çӳрекен ача йăт çĕмĕрчĕ çинĕшĕнех вилнĕ. Кан. Çавăн çинчен апат çие-çиех аттесене каласа пама пуçланăччĕ (начал было). Утăм. Çиес пулатьчĕ, ма çимерĕн? (Говорят гостю). Халапсем 14. Ку, выçнăскер, пĕр çăкăрне пĕре çийӳçĕм чысти çисе ярать. ТХКА 5З. Ларса çийĕр-ха пăртак. Ib. 5З. Купăста пурччĕ. Тăварланă купăстапа çитерем-ха сире, тет. || Грызть. К.-Кушки. Шăши çăкăр ăшне çисе кĕрсе кайнă. Мышь въелась в хлеб, т. е. проела в нем такую дыру, что и сама ушла в нее. || Сосать. N. Анне, эпĕ санăн кăкăр сĕтне çисе ӳсрĕм. Трхбл. Ача чĕчĕ çиет. Ребенок сосет грудь. || Промывать (берега). N. Шыв кукăрĕсенче шыв кĕрлесе тăрать те, вара çырана таçта çитех темĕн тăрăшшĕ çисе каять. N. Ванданкă ĕнтĕ тӳрех юхать, çыран мĕн çимест. Епир çур. çĕршыв 26. Вăл çурт, çурхи шыв çырана çисе пынă пирки, ишĕлсе аннă. || Протирать, изнашивать. Самар. † Аслă çул çийĕсем тумхахлă, ырă ут чĕрнисене çав çиет. Бугурус. † Пушмак тĕпне чул çиет. || Раздражать. Шел. 70. Хĕвел шевли... куç çутине çисе тăрать. N. Эсĕ унăн куçне ватпа сĕр, вăл куçне çинине сиссе шăлса илĕ те, шурă илни кайса сана курĕ. Орау. Чӳречене кар халĕ, хĕвел çути куçа çиять (в глаза светит). Кан. Кĕрхи сивĕ çил, курăнмасăр пит-куçа çисе, çурçĕр енчен кăнтăрланалла вĕçет. Кан. Куçа çиекен сарă чечексем ырă кун сунаççĕ пуçсене тайса. КС. Тĕтĕм куçа çиет. || Чесаться. КС. Çан-çорăм çиять, мулча кайса кĕрес-ха. Кан. Таса мар, хура, тарлă кĕпе-йĕм ӳте çиса, паçăр каланă пек, пăсма пултарать. Шибач. Каç выртма çитрĕ (на ночлег) те, хоçи майри калать: санăн, тет, отнă çын, тет, çӳренĕ çын, тет, санăн çан-çорăм çать полĕ, тет. Верно, тет, çать, тет, тем пекчĕ кĕрес, тет, мольчана, тет. || Делать боль сердцу. N. Нумай ман чĕрене çирĕн. || Испытывать, получать побои. N. Ай-хай çамрăк пуçăм, çинçе пӳçĕм, хăш хулара патак çийĕ-ши? КС. Паян чышкăсам çикаларĕ, курăнать, вăл. Сред. Юм. Кашни кон патак çиет. Каждый день получает побои. N. Çын патакне çиесси хырăмра уласа тăнинчен те йывăр, курăнать, çав. N. Ача-пăчаран патак çиме мар, йывăртарах сăмах илтме те пит хĕн. || Какое-то действие в игре касакла. Торп-к. Çичĕ хутчен тытимасан касакне çияççĕ. Çинĕ чухне ун çине сурса пĕтереççĕ (в игре касакла). || Забирать, захватывать, запахивать (межу). Орау. Йăрана çиса, анана пĕтĕмпех ансăрлатса хăварчĕ, çĕр çăхань! Пăх-ха, ун мĕн сарлакĕш те, ман мĕн сарлакĕш? || Пользоваться (чем), получать доход (от чего). N. Шалу çиçе пурăнать. Получает жалованье. N. Пĕччен виçĕ ят çисе порнат. Якейк. Шеремет анине воник çол çиса порăнтăм; тохса карĕ, ним тума та çок. КС. Хăйсем темиçе çĕр теçеттин çĕр çисе пурăнаççĕ. Сред. Юм. Пенçи çисе порнат. N. Çĕр çисе тăракан улпут, помещик. || Уничтожать. О сохр. здор. Çав тĕтĕрни ерекен чирсене унта пĕтĕмпе çисе пĕтерет. N. Пуринчен ытла юра çил çисе ярать. || Точить (о черви). Ст. Ганьк. Сар каччăн шăлне çăварне хăçан та хăçан хурт çирĕ, инкек çирĕ, çавăн чухне инкек çитĕр, хурт çитĕр. || Губить, погубить (человека). N. Пуринчен ытла хресченсене çĕр сахалли, çĕр вакланса пĕтни çиет. Ск. и пред. чув. 96. Ы-ых, Сетнер, астăвăн: манăн хĕре эс çирĕн! БАБ. Ах! хур турăр эсир: мана та пĕтертĕр, хăр пуçăра та çирĕр. N. Хĕрарăмсемпе явăçса çӳресен, ху пуçна та ху çийĕн! N. Вăл хĕрарăмсем хыççăн кайса хăй пуçне çинĕ. || Есть, бранить, ругать. Истор. Çавăнпа Дмитрий ӳтне куçарттарсан та, халăх ăна çиме чарăнман. || Одолевать (о горе). Сред. Юм. N. Ашшĕ-амăшĕ Ванюка урăх хĕре çураçрĕç, ирĕксĕрлесе çураçрĕç... Хуйхă çирĕ Ванюка. || Дышать (чем), вдыхать. Кан. Çĕрĕпе тусанлă сывлăш çисе выртаççĕ (дышат пыльным воздухом). || Жадно глядеть. Алших. † Алших хĕрĕ тиейса, куçпа çисе ан ярăр. ЧП. Хĕрлĕ улма тиейсе, хыпса çăтса ан ярăр; Аксу хĕрĕ тиейсе, куçпа çисе ан ярăр. Тăв. З. Туйипе куçа çисе тăракан сакăр кĕтеслĕ аттине çат-çат! çатăлттарать. || Пастись. Н. Карм. † Кăвак лашасене те çиме ярсан, анкарти пĕр хыçĕнчи çулпа яр. (Çиме яр — также: подпусти к корму). N. Вăкăрусем акараччĕ, ашакусем вăсем патĕнче çисе çӳретчĕç. Регули 682. Утсене çималли корăк пор конта. || Сплетничать, хаять, осуждать. N. † Хĕр çинчен хĕр çиекен хăй те каччă аллинче. N. Çисе çӳрет. Чăв. к. Ай-хай пуççăм, çамрăк пуççăм, çын çименни юлмарĕ. N. Чĕлхене çыртсан, çын çиет, теççĕ. N. Мана çисе мухтанакансем намăса юлса çын кулли пулччăр. Сред. Юм. Мана çиеççĕ. Про меня говорят дурное. Михайлов. † Килхушшинчи ват юман, пур кил кайăк ун çинче; пӳрте кĕтĕм — ман çинче, мана çиман çынĕ çук. Ст. Шаймурз. Çиекен çынсем тек çиччĕр, ӳт пĕтсен те, чун юлĕ. N. Çын çинине, пур хуйăха ура айне таптăпăр.

çу

то же. что çум (послелог; по строению см. у, ум). N. Ман çăва лар. Садись рядом со мною (также — сан çăвăнта, он çăвăнче). Коракыш. Тата Мункунта асăннă чухне алăк айăккине пĕрене çине, тата кăмака çăвăнчи шкаф çине çуртасем çутса лартаççĕ те, çав ыттисем пекех тăваççĕ. Алăк панчи çуртасене икерчи çинех, сăра çинех яраççĕ, шкаф çумăнчисене вучаха ярса çунтарса яраççĕ. Г. А. Отрыв. † Пирĕн çăва (со мною рядом) ан ларăр: савни, курсан, çилленет.

çулкă

çолкă (с’улгы̆, с’олгы̆), то же, что çулăк. СПВВ. Т. Çулкă тесе кăшăл çине шăлакан шăпăра калаççĕ. Шибач. Çолкă, метелка. Якейк. Çолкă (употребляется также и для метения двора). Н. Седяк. Çулкă — анкартинчи сайра шăнăр, тырă кăшăлĕ çийĕ шăлаканни.

çуптăк

количество очищаемой кудели, помещающейся на шăрт’е. Кан. Михалкка тем шухăша карĕ те, йăмрасем хыçнелле тайăлса, анан хĕвел çине пăрнăçса пăхса, тап! тăчĕ капан çинче хĕлри çуптăк(?) юсаса тăрăн арăмĕ çине пăхса. || Кисть (ягод). Яргуньк. Пĕр çуптăк (но не „сапака“) палан, кисть калины. Ib. Пилеш çуптăкĕ (также — пилеш сапаки).

çотăрт

(с’оды̆рт), подр. треску при раскалывании. Б. Олг. Çотăрт! тесе çорăлса карĕ (раскололось). || Подр. звуку при срывании травы. Б. Олг. Ута валли корăк кирлĕ польчĕ мана; эп пĕр хол-хошши алăпа татсилтĕм: çотăрт! çотăрт! Ib. Ут корăк татса çиет: çотăрт, çотăрт, çотăрт. || Говорится также о внезапном сильном укусе. В. Олг. Поан çотăрт çыртс’ илчĕ. (У КС. çатăрр çыртрĕ). См. çатăрт, МКП 96.

çăтти-çатти

подр. частым звукам похлестывания веником в бане. Якейк. Çăтти-çатти, çăтти-çатти çапăкаççĕ (молчара). || Подр. пошлепыванию ладонью, а также легкому сечению прутом или кнутом. Городище. || Подр. легкому треску заборов. Çул пуçĕ 58. Унта-кунта хӳмесем çăтти-çатти тăваççĕ. Там и сям потрескивают заборы. Ib. Сивĕ хӳмесем çăтти-çатти тăваççĕ. Заборы трещат от мороза.

çĕр

(с’э̆_р, с’ӧ̆_р), земля. Юрк. Тетене салтака хырсассăн (когда забрили в солдаты), эпĕ çĕрпе таппа-тан юлтăм, нимĕн тума та пĕлместĕп. Актай. Каçар пĕвĕм, чĕрĕ çĕр аннем (мать земли), пирĕн чуна кайма инçе, çĕклеме йывăр. Юрк. Çĕр витĕр тухнă этемсем, выльăх(сем?). Сред. Юм. Пĕрмай çăмăр çăвах тăрсан, çĕр хăпарать (почва разрыхляется), теççĕ. N. Çĕр сăхать. N. Çак çĕр çинче хам ятлă ята ямастăп (не дам себя в обиду. Шишкин. † Орай шăлма тăнă та, çĕртен сӳле(л)ле ӳкрĕ те вилчĕ (жена моя. Шутка). Ала 14. Унăн тураттисем çĕртенех (до земли) пулнă тет. Ib. 62. † Пирĕн тăванăн çурт хулăм, çĕрне тая лара-çке. (Свад. п.). N. Çĕр айĕнчен тухакан вырăнта (хуралра) тăратпăр (в туннеле). N. Унта каяччен, çĕр айне кайсан луччĕ пулĕччĕ ман шукăшпа. Орау. Çавăншăн халăх ылханса: Макар ывăлĕсем çĕрех пулччăр! тесе, ылханнă, тет. Сунт. Пăрахсах кайрăм-ши сана, мĕн пĕчĕкрен сан çинче суха-пуçпе чакаланса ӳснĕ хура çĕрĕм? Орау. Çынни сăмахĕпе çĕр айнех антарса ярать (т. е. от его слов готов провалиться сквозь землю). ЧП. Çĕрĕсем çурăлчĕç, йăп тухрĕ. Истор. Вилнĕ çынсене пуçтарса, кĕл-туса çĕре чикнĕ. О сохр. здор. Çĕре чавса тунă пӳрт (землянка; далее о том же: „çĕре авăтса тунă пӳрт“). N. Ун (урхамахăн) пуçĕ пĕлĕте тивмест, ури çĕре тивмест. К.-Кушки. Йывăç мĕлки çĕр çине (на землю) ӳкнĕ. Ib. Сысна çĕр çинче выртат. Ib. Çĕр çине лар (на землю). Ib. Çĕре лар (на пол). Расск. 1З. Хуйхăра-хуйхăрах ачам патне çĕр айне кĕрсе выртăп ĕнтĕ! тесе, пĕрмай йĕнĕ вăл. Янтик. Çынна ылханнă чухне çапла калаççĕ: ешлĕ çĕре хураттăр, тикĕс çĕре тĕметтĕр (пусть образует холмик; пожелание смерти). КС. Амаль пулсан (если бы была возможность), çантах çĕре анса кайăттăм (провалился бы сквозь землю. Гов. сильно застыдившийся или опозоренный) Собр. Чи малтан, юр кайса пĕтсессĕн, çĕре е алăпа, е патакпа çапсан, турă çиленет, теççĕ. (Поверье). АПП. † Эпĕр макратпăр, кӳл тăватпăр, тăшманĕсем кĕпе çăваççĕ; кĕписем шурă кĕпе мĕн, çав кĕпепе çĕре кĕтĕр-и? Чăв. й. пур. 2З°. Çынна кӳрентерни çĕре ӳкмест. (Изречение). N. Ашшĕ-амăшне, ырă тăванĕсене хисеплеменшĕн çĕр çăттăр! (Гов. мать о дурном сыне и его жене). Янтик. † Çĕр çĕклейми пӳртсен çивиттине симĕс-кăвак-палан виттертĕм. Ib. Çĕр çôмĕнчен шуса çӳрет. (Пĕчик лôтра çынна калаççĕ). Тогач. Карчăка çавăнтах çĕр çăтса антарса ячĕ (проглотила земля), тит. Йӳç. такăнт. 40. Ах, турă, Кĕркури, çĕр çăттăрах çана! Орау. Çĕр çăтнă, турран кĕлешшĕ (брань). N. И, çĕр çăтасскер! Магн. М. 190. Çичĕ çĕр ними. Ib. Çĕр çăтни. Хурамал. Çĕр çăтманă пуçна! (Брань; заметьте конечное „ă“). Изамб. Т. Çĕр çăтманă (брань). N. Приккашчĕкĕ мишер, питĕ йĕрĕскер хăй, çынсем сисеймен вăхăтсенче, сехетĕн стрелкине кăшт анчах тĕртет, çур сехет сут тăвассине „çĕр çăтат“ те.. Н. Карм. Çĕр кулли пулман, или: çĕр кулли пултăр! (Ругань). Ib. Çĕр çăттăр! || Земля как вещество, почва. N. Çĕр каллех типсе карĕ. N. Çĕре каллех типĕтсе ячĕ (стало совсем сухо). N. Çĕр айне пусар? Ачач 8З. Пуçĕпе шăмарса анчах тăрать ав, урипе çĕр чавса сирпĕтет. Ib. Тôрра асăнса çĕр çыртре (божился). N. Ĕненместĕп, çĕр çыртам! (Также: чирĕк хĕресне пăхап!). СТИК. Çапăп та, çĕр çырттарăп! (Говорит, угрожая сильным ударом). Çапăп та, çĕр çыртăн! (То же самое). Календ. 1906. Тинĕс шывĕ пĕрмай çĕре çиет (размывает). N. Ман ура айĕнчи çĕр кăтăлса кайрĕ те (обрушилась), эпĕ шыва кая патăм (упал). || Земля как планета, tellus. СТИК. Çĕр тăватă кĕтеслĕ, таçта инçе кайсан, вăл çыран пек анса каят, тет. Çĕрĕн хĕррине халиччен никам та çитсе курман, тет; унта сĕм-тĕттĕм, хăрушă çыран таçта çити çĕрĕн тĕпне анса каят, тет. Çĕре темиçе пуçлă çĕлен тĕревлесе тытса тăрат, тет. Сред. Юм. Çĕр вăкăр çинче тăрат (теççĕ. Поверье). Т. VI, З. Çĕре ӳксе пăсăлнă йĕркене кĕл-тулалли. Н. Изамб. † Ĕнтĕ çĕр çаврăнат, çĕр çаврăнать, ман пуçăмри çаврака çĕлĕк пек. (Песня нов. происх.?). Сред. Юм. Ах тôр, ôн чĕлхине тӳсесси! Пĕр вăрçма пуçласан, çĕр çинче каламанни хăвармас пôль. N. Çĕр çинче каламан юмах хăвармарĕ (всячески изругала). || Суша. N. Валала çĕр çинелле утнă (пошла на берег, на сушу, будучи изрыгнута рыбою). Б. Яныши. Вăл (лисица) çинче шăтак тупрĕ, тет те, пулăсене пĕрерĕн-пĕрерĕн çĕрелле пăрахма тапратрĕ, тет. || Участок земли, владение. Т. VI. Ют çĕртен çĕр илсен, телей каять те, тырă пулмас, теççĕ. Бгтр. Пĕр татăк çĕр. N. Орина çĕр валеççĕр. Ытла усал çĕрех кĕмен. N. Саншĕн çĕр панче хам исе çӳрерĕм (при дележе?). Истор. Вăл та, ашшĕ пекех, хăй çĕрне ӳстересшĕн тăрăшнă. Ск. и пред. чув. 50. Кам вăрман çĕрне парать таптама ахалех сире, çĕрĕк çăпата? N. Аçу пурана çĕр валеçмесăр сутасшăн мар: çĕр ахалех каят, тет. Изамб. Т. Анчах усен вырăнне тутарсем çĕрне анчах хăварнă (нимĕн те хăварман). Кан. Хресченсен çĕр те питĕ сахал пулнă, çавăнпа начар пурăнăçпа пурăннă. ТХКА 67. Пилĕк ялăн çĕр пĕрле пулнă пирĕн ĕлĕк. Альш. Çĕлен Ивана калат: çап мана малтан, тет. Иван калат: ху çĕрĕнте малтан ху çап, тет. || Местность. Бгтр. † Шупашкар çĕрне каяс тесе, крымски çĕлĕк илсе тăхăнтăм. Çĕрпӳ çĕрне каяс тесе, сарă кĕрĕк çĕлетсе тăхăнтăм. Юрк. † Патшанăн аслă кӳлĕ (озеро) тăвăр пулĕ, пире çырнă çĕрсем тăвăр пулмĕ. || Место. Пухтел. Кунта ĕнтĕ савăт-сапа çума та, шывсем тыткалама та çĕр çук. Чаду-к. Кусем: майри пĕр çĕреле, кайрĕ, тет, а ывăлĕсем тепĕр çĕреле саланса пĕтрĕç, тет. N. Унта сана ик çĕрелле ĕçлеме май пулать-и, çук-и? N. † Ай-уй, савнă тусăм, хура куçăм, пĕр çĕре пуласси инçе мар. Яргуньк. Икĕш (оба) ик çĕрелле вăрман çĕмĕрсе анчах тарчĕç, тет. Эпир çур. çĕршыв 2З. Анчах халĕ, улахсене пит нумай çĕрте çĕтсе, анасем тунă. N. Эпĕр (я с ним) пĕр çĕртерехрех (почти в одном месте) пурăнатпăр, хошши 25 чалăш анчах. N. Пирĕн ĕнтĕ çитмен çĕрĕмĕр юлмарĕ (мы везде побывали). Çутт. 153. Тикĕчĕ, хăвах пĕлен, урапа сĕрнĕ çĕре каять (уходит на подмазывание телеги). Никит. † Сырăнас çĕре сырăнимарăм (не пришлось повязать сорбан), кайнă çĕре кайимарăм. Сунар. Вăл хăйĕн вутти патне (к дровам) çитнĕ çĕре сĕм-тĕттĕм пулнă. Когда он подьехал к своим дровам, то уже было совсем темно. Кан. Виçĕ ялăн повесткисене пĕр çĕре манса хăварнă. N. Эпир килекен çĕрте. N. Пурин валли те яшка пĕр çĕре пĕçереççĕ. N. Вăл вĕсене нумайччен вăрман тăрăх çавăрса çӳренĕ, вара кайран ĕмĕрне çын пырса кĕмен çĕре илсе пынă. Орау. Кĕпе чӳхеме кайнă çĕртен таçта çухалнă, тет. Пошла полоскать белье и куда-то пропала. N. Киле тавăрăннă чухне вĕсем хирпе тӳрем çĕртен (по ровному месту) иртсе пынă. Альш. † Тапнă çĕртен (где топнете) тар тухтăр, сикнĕ çĕртен сим тухтăр, вылянă çĕртен вăй тухтăр. (Хĕр йĕрри). Ib. Сурăх шăммисене епле те пулсан çын пыман çĕререх (где реже ходит народ) кайса тăкма тăрăш. (Ача ячĕ хуни). БАБ. Хай кунăн çак тукатмăша пытарнă çĕререхрен (близко к могиле) иртсе каймала, тет. Кан. Пур çĕртепе пĕрех шыв тăрать. Почти везде стоит вода. Урож. год. Нумай çĕре çитиччен, кунта лашине кӳртсе (= кӳртрĕмĕр); лаши кунĕ, хăй çӳрен. БАБ. Ку, тесе калат, тет, хăй: çиллентернĕ çĕр пурччĕ, эпĕ ăна хам вилмен пулсан та, туш (тоже) пĕтернĕ пулăттăм. Альш. † Уйрăм-уйрăм çуралса, пĕрле ӳссе, уйăрлмăттăм тенĕ çĕрсем пур. Кĕвĕсем. Хурăн-варта хура та чĕкеçсем пур. Ĕнтĕ çак тăвансемех, ай, килсессĕн, ĕмĕр манмăп тенĕ те çĕрсем пур. Ст. Ганьк. † Калас, калас сăмах пур, кăмăлу юлас çĕрсем пур (боюсь как-бы не обидеть?). Регули 186. Выртнă çĕрте волатăп. Ib. 188. Эп чĕннĕ çĕре килчĕ. Ib. 190. Вăл ĕçленĕ çĕртен килчĕ. Ib. 191. Соха тунă çĕртен (соха туса) килтĕм. Ib. 192. Кăнчала арланă çĕрле выртат. Ib. 195. Вăл пол тытнă çĕртен килчĕ. Ib. 252. Эп эс пĕлмен çĕре кайрăм. Я пошел в незнакомое для тебя место. Ib. 253. Пĕлмен çĕрте илтĕм. Я купил в неизвестном для меня месте. Ib. 294. Вăл пире пол çок çĕре (вырăна) исе кайрĕ. Ib. Ку томтир ĕçленĕ çĕрте лайăх. Ib. 57. Пол тытмалли çĕрте (там, где ловят рыбу) кимĕ тăрать. Ал. цв. 6. Çапла чипер аван пынă çĕртенех, сасартăк вăл хăй умĕнче вут çути йăлтăртатнине курах каять. Ib. Пĕр çулхине чут-чут сысна вилсе каяс çĕртен çĕпре шыв ĕçтертĕмĕр те, чĕрĕлнĕччĕ. ЧС. Анне те хуйхăрнă çĕртен кулса ячĕ. И мама, хотя и была печальна, улыбнулась. N. Кам хăйне, хăй нимĕн те мар çĕртенех (не имея никакого основания), такам вырăнне хурать, вăл хăйне хăй улталать. ЧП. Пĕр юрламан çĕртен юрлатăп-çке. Я не пела, а теперь пою. Регули 274. Парас мар çĕртен патăм. Я не хотел давать, но дал. ЧС. Çав лашана эпĕ пит юрататтăм, мĕшĕн тесен вăл мана пур çĕртен те (во всех отношениях) аванччĕ. Чăв. й. пур. Вăсем çиленнĕ çынна та, хăй умĕнче пит аван, унпала йăпăлтатса калаçаççĕ. Нимĕнпе те çитес çук вăсен кăмăлне, хăй çук çĕрте вара (в его отсутствии) çавăн пек çынна çултен илсе çĕре чикеççĕ (всячески поносят) çĕре. N. Çитнĕ çĕрте пĕр, везде, куда нипопадешь. || В качестве послелогов. Регули 189. Вăл киле килнĕ çĕре апат пĕçерес. К его приходу (домой) надо сварить обед (пищу). Ib. 185. Çăвăрнă çĕрте поплет. Говорит во сне. Ib. 168. Вăл сăмах попленĕ çĕре вăл килчĕ. Ib. 668. Вăл хĕвĕл аннă çĕрелле кайрĕ. Он пошёл по направлению к западу Кан. Вĕсем сăмах панă çĕрте эпĕ те пултăм. Кан. Пилĕк тенки тумланнă çĕре каять (идет на одежду). Тăхăр тенки тăраннă çĕре каять (идет на питание). Якейк. Çăрккаç Мишка эпĕр апат çинă çĕре (когда мы обедали) пыч те, атисам куçĕнчех эп ĕнер олахра ачасампа вылляни (баловала, шалила) çинчен каласа пачĕ. Çантах çĕре анса кайăтăмч, анмала полсан. Юрк. Пĕре çапла, ку чей ĕçме ларсан, кăшт хай хуçи ун патне, чей ĕçме ларнă çĕре, пырса кĕрет. N. Каç пулса килнĕ çĕререх (к вечеру) пăртак чартăмăр (кровь). N. Килне таврăнсан, татах хываççĕ, унтан ĕçсе çиеççĕ. Вĕсем киле таврăннă çĕре (ко времени их возвращения) каç пулат. Вара çавăлтенех тепĕр çĕр пуçланса каят. N. Сӳресе пĕтернĕ çĕре каç пула пуçларĕ. К концу бороньбы стало вечереть. || Употребл. в чувашизмах. О сохр. здор. Вĕсем (пчела) мĕнле ĕçленине курсан, юратас мар çĕртен юратмалла вăсене (невольно полюбишь). Ачач 11. Икĕ çулхи хĕр ачине ыталаса, çывăрас килмен çĕртенех çывăрнă пек выртать. Бур. Пĕр юрламас çĕртен юрларăм çак тăвансем кăмăлĕшĕн. N. Урмак-маки ӳкем тенĕ çĕртен тепĕр йывăçран ярса тытрĕ, теть (чуть не упал, но..). Сунт. Ĕç çук çĕртенех ĕç туса çӳреççĕ. ГТТ. Лешĕ вилес çĕртен вырăс çемйине кĕнĕ. Изамб. Т. Ывăлĕ пилĕк-ултă çавăрăннă çĕре старик акса пĕтерчĕ. Б. Яныши. Унта çитсе, вурăн хатĕрлесе, апат çинĕ çĕре тĕттĕм пулчĕ. N. Çак уйăх пĕтнĕ çĕре (к концу этого месяца), вăл тавăрнмĕ-ши? N. Кĕлĕрен тухнă çĕре (к концу службы) аран-аран пырса çитрĕмĕр. Регули 122. Вăл килес çĕре еп килте полăп. К его приходу я буду дома. Бес. чув. 6. Киле таварăннă çĕре (к его возвращению) унăн ашшĕ вилсе кайнă. || Тема, theme. ГТТ. Çырмаллисем пайтах çĕрсем пур та. || Результат, конец. N. Тата эпир хамăр ĕçе çĕрне çитерейместĕпĕр. Четыре пути. Пуринчен ытла ĕçре вăя шеллес пулмасть, пурне те çĕрне çитерес пулать.

çăçпĕл

назв. раст. Юрк. (В Изамб. Т. çеçпĕл). || Также ласкательное имя для ребенка.

та

(та), и, да, еt (соединительный союз). См. те, а также Оп. иссл. чув. синт. I, 243—246. Регули 1484. Мана та она пачĕç, ыттисене памарĕç. Мана та, она та пачĕç. Ф. Н. Никиф. Сум та пилĕк пус, 30 коп. (но: ик сум вунă пус, без „та“, или: ик сум вунă пус, 60 коп). Ib. Пин те çĕр тенкĕ, пин те пĕр тенкĕ. Ib. Тенкĕ çурă, 1¹/₂ руб. Ерк. 4. Куçăм-пуçăм вут та хĕм выляса кайтăр. СТИК. Пасара карăм та.. чашкă-çпала илсе килтĕм. N. Кăшкăрса пуçтартăмăр та, киле кайма шухăш турăмăр. КС. Апла та (и так) хăтланчĕ, капла та (и этак) хăтланчĕ — пултараймарĕ. Регули 1546. Кивĕ полсан та, çĕнĕ полсан та илĕпĕр (все равно купим). Кивине (киввине) те, çĕнине (= çĕннине) те илĕпĕр. || Выражает повторение. Якейк. Пуян та пуян, терĕçĕ (все твердили, что он богат), хăйĕн виç тенкĕ окçи. Ib. Йăвана: начар та начар, терĕçĕ, халь пырса пăх-ха Йăвана мĕн манерлĕ çорт туса лартрĕ. Кушакпа автан 15. Катмар хурăнсен кăтра пуçĕсем лăстăр та лăстăр йăштăртатаççĕ. Чав. й. пур. 15. Таяпасем каланă: куртăмăр та куртăмăр, тенĕ (все, один за другим, заявляли, что видели). || Указывает на длительность действня. Букв. 1904. Çавăнтан кайран Йăвашка Энтрейĕсем аккаланă та аккаланă вара (знай себе пахалн). || Да и.. Ала 13. Эпĕ паян кунĕпе çӳресе ăвăнтăм (устала), каç та пулать, кунтах çăвăрас пулĕ манăн. Н. Карм. Нумай та калаçрăм, каçарăр мана. Толст. Хĕвел кăшт тухать те, анса та ларать (взойдет не надолго, да и закатится). || Даже. Изамб. Т. Ик-виç кун та шырарăм, лаша çинчен пĕр хыпар та илтеймерĕм. || Даже, даже и. Ст. Чек. Кушакĕ тармас та (даже и не убекает), тет. КС. Пĕр çухрăмах та çук. Нет даже и версты. Ib. Хытăраххăн та чĕнсе пăхрăм та, итлемеçт. Даже пробовал и покричать, не слушает. ТММ. Асапсăр пулла та пĕверен кăлараймастăн (с русск.). Чуратч. Ц. Эсĕ çакшăн та макăратăн-и? Уншăн пĕрте ан макăр, кил хам çумма вырт, пĕрле çывăрар. N. Аш мар, полă та памаç. СТИК. Çакна та ĕнтĕ туса хураймастăн! Даже и этого не можешь сделать. || Усиливает обобщение. Альш. Вăл шыв чăххи ытти кăвакалсем пек вĕçсех çӳремес: вăл ялан та хăмăш ăшнелле тарат. N. Манăн икĕ ывăлĕ те (или: икĕ ывăл та) салтака кайрĕç. (Но: икĕ çулĕ те Нурăса каять). Ib. Пирĕн икĕ учитĕлĕ те Хусана кайрĕç. N. Вĕсем пурте кунта. Они все здесь. N. Ун пекки кирек ăçта та пур. Такие есть всюду. || Выражает усиление и в др. случаях. N. Кил! эпĕ сана нумай шывсем çинче ларакан ытла та (очень уж) аскăн арăма сут тунине кăтартам. Ерех 3. Вăл Мускавра çамрăкранпах пĕр хапрăкаэ ĕçленĕ, ялта пĕр-икĕ çултан ытла та пурăнман. Абаш. Эс топмăн та. Ты пожалуй и не найдешь. Шăна чир. сар. 12. Хăш Йышши шăна талăкра аллă хут та ытла сысать. М. Яуши. Эсĕ мана темиçе хут та улталарăн. Бгтр. † Ку инке усал пулсан, çичĕ çулсăр та килес çук. Шел. II. 64. Миçе юрă кунта? тесен: икĕ çĕр юрă та ытла.. терĕ. N. Вăхăт нумай иртрĕ, уйăх та ытла сантан писме илменни (уже больше месяца, как я не получал от тебя писем). Кан. Ял совечĕ кăçал çу-каçа та (за все лето ни разу) Кăмакал ялĕнче халăх пухăвĕ туса иртермен. Орау. Мĕн çур сахач (= сахачĕ), сахат та ытла иртрĕ пуль ĕнт! Какие полчаса, наверное, уже больше часа прошла! Альш. Кĕтӳçĕсем ялан та (повтоянно) тутар ачисем хăйсен. Ib. Пĕр-иккĕшĕ (сăвăрсем) ялан та ту çинче çын килнине сыхласа лараççĕ. Ib. Пĕр вунă-вун-пилĕк çухрăм хутлăхĕ çӳлĕ ту килет ялан та. Ib. Малта таçта çитиччен ялан та анаталла каймалла. Баран. 122. Ватă йывăçăн варри ялан та çĕре пуçлать. Ала 5. Вăл каларĕ, тет: эпĕ мар паттăр, тесе, вăт паттăр та паттăр, халь тухнă, тет, Иван Суволов паттăр. || Усиливает отрицание. N. Пĕр конта ояр кон çок. Нет ни одного ведряного (ясного) дня. Регули 1428. Вăл пире пĕр татăк та çăккăр паман. N. Эпĕ улахран пĕр каç та юлман. || N. Вăл кӳлĕ пит çутă, çавăнпа та (поэтому то.. и) ăна Çутă-кӳлĕ тенĕ. К.-Кушки. Вăл ăна вĕлернĕ те. Он-то его и убил. || Так как. Абыз. Кликка каларĕ, тит: вăрларăм; ху каларăн та вăрлама. N. Унта çул çук, карти çумнех юр çуса тултарнă та. Там нет дороги, так как там нанесло снегу к самому забору. || Правда, что.. но (уступление). N. Çанталăкĕ сиввине сивех мар та.. Правда, что сегодня не холодно (и потому нет нужды, напр., топить печь). || Изамб. Т. Упăшки те наян та, арăмĕ тата ытларах. И муж-то ленив, но жена еще ленивее. Кратк. расск. 12. Иосиф вăл хăй кирек мĕнле пултăр та, çапах та пирĕн тăван-çке вăл. || Но, а, да (противительный союз). N. Чавса çывăх та, çыртма çук. (Послов.) СТИК. Çакна туса хумаллаччĕ те, пулмарĕ. || Хотя.. но. КС. Вуламан пулсан та (хотя и не читал), эпĕ çапах (всё-таки) пĕлетĕп. Ib. 1509. Эпĕр каламасан та, вăл пĕлĕ. Хотя мы и не скажем, но он узнает! Баран. 123. Намăс та пулсан, (хотя и стыдно сознаться, но..), пирĕн хушăра ун пек çын нумай. || Иногда при употреблении этого союза речь кажется оборванной, при чем как бы остается невысказанным какое-то воэражение или ограничение. N. Укçу пур-и ара? — Укçи пур та.. А есть ли у тебя деньги? — Деньги-то есть. N. Çаплине çапла та.. Так-то оно так.. (оно верно-то верно.,.). Якейк. Манасси манман та (забыть-то не забыл).. каласси каламан та. корасси корман та.. тарасси тарас çок та.. вăрçасси вăрçас çок та. Альш. Тарçи калат: мĕн, пачăшкă, вăрçатнам? тет. Пупĕ: вăрçасса вăрçмастăп та, ахаль калап, тенĕ. КС. Аплине апла та, ыйтмасăр та илме юрамаçть çав. Так-то так, но дело в том, что и без спросу брать не годится. || Иногда присоединяет следствие. N. Антон уксак та, хытă утимас. Регули 401. Эп çавăн чох пырса та онта, эп пĕлетĕп вăл вырăна. || Просто, прямо. Шурăм-п. Чăваш хăй куçне те ĕненмест. Унăн шухăшĕпе ку улпут ухмах та. Якейк. || С деепричастием на „сан“, „сен“ иногда соответствует русскому может быть. Якейк. Кайсан та кайăп. Может быть и пойду. Ib. Парсан та парăп. Может быть и дам. || Уж и.. N. Нумаях та тăмасть, урамăн хăрах хĕрне çаратса та тухать. В. С. Разум. КЧП. Кунта ларсассăн, каç та пулса кайĕ, манăн киле каймалла. КС. Туса хутăн та-и? Ты уж и сделал? N. Чĕнтĕм анчах, чопса та çитрĕ: ах ĕçесси килет ӳке! (вероятно, ему хочется пить). Ал. цв. 10. Çапла жалать те, хĕрлĕ чечеке татса та илет. Чуратч. Ц. Пăртак ĕçнĕ-и, ĕçмен-и, куна усал сухалĕнчен ярса та илчĕ (уж я схватил), тет. || Выражает неожиданность. М.-Чолл. Ир тăрсан, пăхать, вунă улма çук та (а десяти яблоков уж и нет), тет. || Именно. Якейк. Чĕре ыратнăран та тохтăра кайнă, ахаль кам каять-ке? (Гов. с недовольством). || Соответствует русскому „а“. N. Самай та юлашкинчен пит нумай (пĕр виçĕ пин ытла) пĕр хуçаран илсе таврăннă. Завражн. Поп патне карăм та, попĕ çок та тăта (еще). || В отрицании — даже и не, и не. Ск. и пред. чув. 50. Ан та шухăшлăр шăннă ĕç çинчен! Янтик. † Пир(ĕ)н Тимеше пырсассăн, çĕр тенкĕсĕр ан та пыр (т. е. не имея сотни рублей, чтобы уплатить за невесту). N. Çавна валлиех сăкманлăх илейĕн-е (купишь ли на кафтан); укçа сахал пулсан, ан та ил. Конст. чăв. Тинĕс хĕрне çитсен, нумаях та тăмарăмăр, пароход çине кĕрсе лартăмăр. || В выражениях удивления — ну и.. Толст. Ăслă та-çке сан пуçă, ăстарик! N. Макарăн та чăмăрĕ пысăк-çке, ача! Альш. Аван та юрлаттаратьчĕ вăл ачасене. || В песнях иногда имеет неопределенное значение. Н. Карм. † Пĕчĕк кăна лаша — турă лаша, Белебейрен йăвăр та тиярăм; ах аттеçĕм, тетĕп, ах аннеçĕмI пĕлеймерĕм — йăвăр та каларăм. || В произведениях И. Н. Юркина как индивидуальная особенность встречается в главных предложениях, которыми вводятся в диалогах собственные слова второго из собеседников. Юрк. Мĕншĕн? тет ку та, хăне апла каланăран, ăнланаймасăр.

тата

(тада), еще, кроме того. Регули 1527. Манăн конта пилĕк ĕне, вăлсамсăр поçне тата тепре атти панче. Ib. 1473. Эпĕ, атти, Онтри, он пичĕш, тата ман йăмăк пырса (эп пырса, атти пырса). Ib. 1488. Вăл пире ĕçтерчĕ те, çитарчĕ те, тата окçа пачĕ те: çавăншăн она ыр сăмах калас мар-и?. Ib. 1476. Атти ман ватă, тата хоравсахрах. N. Мĕн тата кунта çаплах ларас, терĕ, атьăр çанти вар хушшине, унта çырла нумай. Вишн. 66. Тата пĕчĕкçĕ ачасем, упаленекен е утакан пулсан, кăмака тăмĕ, тата кăмрăк пит çиеççĕ. Ib. 69. Тата хăш-хăш шыва усал пулса ĕçмелле те мар пулать. Ib. 60. Тата çавăн пекех çырмасенче, пĕвесенче пулă ярса ĕрчетес пулать. Ib. 73. Тата хăш-хăш çĕртре хĕрӳ кунсенче яланах вĕт кайăк-кĕшĕк (ӳпре) çӳрет. Çавăн пек çĕрте шыв çулĕ пур тесе, шанса алтма та юрать. К.-Кушки. Тата Вăрнар çук-ши? Нет ли еще (других) Вурнар? (или: м. б. есть еще другие Вурнары). Çутт. 56. Çапла, çаплах çав. Ахалех пуян Ваççана тата мăнтăрлататпăр, терĕç. Орау. Çĕрĕпе тем чул вутă çунтарсан та, кашни каç çавăнтах выртсан та, вутă татах пурччĕ (хватало, не изсякали). || Вдобавок. Орау. Ишекре хваттер лайăхчĕ, шалу сахал пулсан та, кунта тата кăçаллăха хваттер çук. N. Çынна вĕлернĕ те, теççĕ, тата ыйтать: мĕншĕн çыхатăр? тет, теççĕ. Алекс. Невск. Тутарсем çĕмĕрсе тăкни çитмен, татах урăх тăшмансем: шведсем, нимĕчсем, литовцăсем, халăх вăйсăрне кура, вĕсене хирĕç тăра пуçланă. Чхĕйп. Тата тепĕр ик туй арĕм пек пулнă. Ала 98. Илья пролокĕ чӳркӳре йопа çинче çорта лартма ытах кансĕр, çорти ӳкет тата. || Еще (энкл.). Указывает на обстоятельство, которое также надо иметь в виду. П. И. Орл. Тулĕк вăл виçĕ сăмах анчах çырать тата, çырнă чухне нуммайрах çыртăр вара. N. Эс тата ма салтса илтĕн-ке? А ты зачем еще сняла с нее (монисто)? Регули 1502. Парать-и тата? Эпĕр итмесĕрех илĕпĕр. О земл. Малашне мĕнле май пулăшать тата. Регули 1424. Вăл халь те килиман. Вăл тата халь те (халь те тата) килмен. Шурăм-п. Вĕсем, вырăсла сăмах тесе, çак кирлĕ сăмаха халăхран туртса илесшĕн. Ку аванах та мар-çке тата, ку халăх чĕлхине чухăнлатни пулать-çке. || Выраж. противоположение, когда к предшествовавшему присоединяется нечто последующее, его отрицающее. Орау. Эп ку пир-тăлласене çума парас, терĕм те, памарăм тата (а потом не отдал). Ib. Эпĕ ăна питĕ хытă çиленсе çитрĕм те, татах каçартăм. N. Ку килте, лешĕ таçта тата (а тот, не знаю где). || В возражениях. Альш. Карчăкĕ каланă: мĕшĕн çимерĕн тетĕп, тенĕ. Старикĕ каланă: çирĕм вĕт тата! Тет. (Смысл такой: ведь я поел, чего же тебе еще надо?). Баран. 79. Çула пурăнма аван-и тата? терĕм. || При сравнениях усиливает перевес качества, как русск. еще более. ЧП. Син-пылтан тăван тата тутлă (еще слаще). Юрк. Улпут картишĕнчи çынсем тата та питрех (еще более) пăсăлнине (испорчены) курсан, ку, Карачăмĕ, унта слушит тума пăрахса, хăне хулана леçтерет. В. С. Разум. КЧП. Сухан пит йӳçĕ, пăрăç тата йӳçĕрех. Регули 1422. Вăл манран тата номай ăста. N. Манăн тата лайăх кĕнеке пур. У меня есть книга еще лучше. Срв. Манăн тата тепĕр лайăх кĕнеке пур. У меня есть еще хорошая книга. ЧС. Аслати тата хытрах авăта пуçларĕ, пирĕн чӳречесем чĕтресе анчах тăраççĕ. ЧС. Акă эпĕ тата питĕ хăра пуçларăм. Я испугалась пуще прежнего. Ала 31. Эпĕ юмах тата нумай пĕлетĕп (т. е. кроме этих). С. Тим. † Пуçа ухса ташлама кĕмĕл-тенкĕ кирлĕччĕ; халь те кĕмĕл кĕмĕлне, тата кĕмĕл кирлĕччĕ (как будто еще серебрянее; срв. пинтен пин). Кан. Малашне татах та нумайтарах (еще больше) чăваш ĕçхалăхĕ Шупашкар пульнитсине эмелленме килессе шансах тăратпăр. Цив. Ку тата пит вăрăм, кулмаллисем пит нумай. Эта сказка еще далеко не вся (много длиннее того, что я рассказал). Шурăм-п. Ачасем тата нумай юрă юрларĕç. Менча Ч. Ку юмах тата вăрăм та (длиннее, чем здесь приведено), эпĕ ăна пĕтĕмпех йĕркерен пĕлейместĕп. Ала 70. † Çӳлĕ-ах та тӳ çикче виçĕ хурăн, çил силлемесĕрех силленет; çил силлесен, тата, ай, силленет. Дик. леб. 31. Патша арăмĕ, çиленсе, ăна татах курайми пулнă. || Выражает иронию. Орау. Çылăх вĕт! — Çылăх тата! (вот еще! с особ. иронической интонацией). Ib. Юрамĕ тата! Вот еще не годится. || Все-таки, опять-таки. Яргейк. † Макăра-макăра сат хураларăм, тата атине юрама пулмарĕ. ЧС. Акă манан пурак та тулчĕ ĕнтĕ, çырла татах (все еще) нумай. || Опять. N. Халь анчах тохса карĕ, тата килчĕ. N. Карĕ вăл татах хулана (опять ушел). Юрк. Лармастăп, тет ку татах. Он опять-таки говорит: „Я не сяду“. СПВВ. БМ. Тата, тăта, еще, опять. || При уступлениях. КС. Ĕçмесен пыратьчĕ тата, хăй пит ĕçет. Как бы он не пьявствовал, так было бы туда-сюда, а (ведь) он больно льёт. N. Хăш (хăть?) эсĕ вырăнтах пурăнсан тата аптăрамăпăрччĕ. N. Хăвăр укçăра пĕтерсен татаччĕ. Анчах эсир харам укçана, эпир тар юхтарса тунă укçана пĕтеретĕр. N. Вăл ахаль иртĕнет пулсан татаччĕ. Орау. Патакки тата, пуши çав, пуши çунтарать. Палка-то еще что, а вот кнут-то, кнут-то больно обижает! (Говорила чувашка о побоях, которые она терпела от мужа). N. Хăй кайни татахчĕ (ладно-бы), ачана вĕлермĕçин юрĕччĕ. || Ну, что же, что... См. Оп. иссл. чув. синт. II. N. Вĕлерсессĕн (лошадь), упăшкине ак çапла элеклесе каланă: санăн аку лашана чиксе вĕлерчĕ. Упăшки уна каланă: вĕлерин, тата мĕн тăвас, тенĕ. || Употр. во многих чувашизмах. Орау. Уярпа (от засухи) пушăт ӳкми пулать (лыки не снимаются) пуль? — Вăл тата мĕлле май апла халь (это еще что, а вот...), ак çĕртме анисем хытса каяççĕ-ха! Красная Горка. Автанĕ тата (а тут еще петух) кĕлет çине хăпарса кайнă та, тек-текех кăшкăрса, улпут пек тăрать. КАЯ. Анне алăк тăрса уçсан, хай килемей: фу! эпĕ килсенех усал сывлăш тухса тарчĕ, терĕ. Эпир аккапа: халĕ пирĕн патра усал (нечистый) çук, тесе, хĕпĕртенĕ-кайнă тата. Чертаг. Сыв пул (Прощай)! — Сыв пул тата! (ответ). К.-Кушки. † Эс савнине эп савсассăн, тата савма юраттăр (т. е. тогда для тебя возлюбленная будет еще дороже, ценнее). N. Эпĕ килте полсан татаччĕ.

те

(_тэ, т’э), неизвестно... ли, неведомо... ли, я не знаю... ли. N. Те Микихвере кӳршисем каласа кăтартнă ун ачисем ват карчăкран кулни çинчен. N. Эпĕ она кăтартрăм та, вăл те соккăр, ним те кормарĕ. Ст. Шаймурз. † Кăмакăрта хăйсем (лучины) шăлтăртатать, те çунас вăхăт çитнĕрен (не знаю, оттого ли, что эй наступила пора гореть, т. е. , м. б., эй наступила пора гореть). N. Сана эпир хытă кĕтрĕмĕр, анчах эсĕ те килте, таста, çавна эпир пĕлместпĕр (мы не знаем, дома ли ты, иди где в другом месте). Орау. Паян çăмăр те пулать (неизвестно, будет ли сегодня дождь). N. Те усĕрнипе (от кашля) ыратать... Я не знаю, от кашля, что ли болит... (в просторечии: не знай, от кашля болит). N. Те кăнтăрлана (на обед) чĕнет ĕнтĕ... Я не знаю, может быть, это уже зовут на обед (в просторечии: не знай, уж на обед зовут). || С иронией. Ст. Чек. Те унта шăнса выртмалла! (Говорит человек, которого посылают на холод). || Как будто. Изамб. Т. Ыраш парса ярсан, Ваççа калат: те, Елим каламасан, эпĕ Елчĕк çуннине пĕлместĕп (как будто я не знаю) (quasi vero nesciam) без Елима (т. е. без его сообщения), что в Яльчиках был пожар). || Иногда повторяется. СПВВ. Те апла, те капла. Не то (нето) так, не то (нето) эдак (в просторечии также: не знай так, не знай эдак). N. Урăх çыру ярасси те пулать, те пулмасть. Не знаю удастся ли еще послать письмо. N. Вĕсем те вилĕ, те чĕрĕ тухнă (вышли из боя). Орау. Ыран те пурнан, те вилен. Ib. Ыранччен (до завтра) те пурнан, те вилен. N. Ыранччен те куратпăр (увидим), те курмăстпăр. Регули 479. Те корнă, те корман. Не знаю видел, не знай нет (т, е. не знаю, видел или нет). Ib. 1438. Те вăл каять, те ашшĕ он каять. Не знай он поедет, не знай его отед (т. е. не знаю — он ли поедет, или его отец). Шугуры Ц. Вăл вăхăтра эпĕ пĕр пилĕке те çитнĕ, те çитмен, уна астумастăп. Не помню, было ли мне тогда лет пять: или меньше, или больше. || Может соединиться с другими выражениями неведения или недоумения. Янтик. Хулана те карĕ тем. Не знаю, съездил ли он в город. СТИК. Те кашкăр темĕн! Едва ли это волк! (В Сред. Юм. это значит: не знаю, волк, что-ли!) Ib. Те кашкăр, те мĕн! Неизвестно, волк ли, что ли (т. е. волк или что другое). Орау. Пирĕн кукамайпа пĕр тăван хĕрин хĕрĕ пулмасть-ши вăл? — Те çапла, темскер. Это не внучатая ли внука (внучка) нашей бабушки по матери? — Не знаю, может быть и да. Юрк. Те тĕрĕс пулчĕ, темĕн ĕнтĕ, çын сăмахĕ. (Уж не знаю, правду ди он сказал). Бес. чув. 9. Ку лаша манăн ватăлса çитрĕ (совсем стала стара), çурхи тырра те акаймĕ темĕн (не знаю, удастся ли с ней справить весенний сев). Изванк. Те ăна ытла çилентертĕмĕр пули-мĕн. Или уж мы очень разгневали его?.. ЧП. Килекен тăванçăм килми пулчĕ, те хамăр начартан, те мĕнтен (потому ли, что мы бедны, плохи, или по какой другой причине).

тем

(т’э_м), неизвестно что. См. темĕн. Регули 510. Тем (темĕнле) полать-ха. Не знаю, что (еще) будет. Синьял. † Вăрман хĕрĕнчи кăвак пĕлĕт, тем çăвасси пур халĕ. Пуç капташки-маклашки, тем курасси пур-халь ун. Сунт. Тем тăвассу пур. Не знаю, что мне сделаешь (т. е. ты со мною ничего не сделаешь. Ответ на угрозы). ТХКА 49. Тем тăватăр ĕнтĕ (не знаю, как вы решите), кайма та хăрамалла, лашасене те шалккă, тет анне. Амăшĕнчен ыйтсан: ашшĕ тем тăвать, тет. СТИК. Тем пулат, тем килет-ха, тен мункунччен вилĕпĕр-кайăпăр! (Погоди, вот доживем до пасхи, там увидим). || Неизвестно какой. Шел. II. 64. Ма ан кăтарттăр (почему не показать), вăл тем япала мар вĕт (не бог-весть что). Истор. Иван Калита аслă княçра чухне вĕсем тем сăлттавпа (по какой-то причине) Радонеж ятлă хулана куçнă. Все, что угодно; весьма многое, разнообразное. || N. Уйăх хушши мар, пĕр эрнере те тем пулас, тем килес. N. Темрен те паха. Дороже всего на свете („дороже не знаю чего“). Ст. Яха-к. Çав кунсенче тем те курăн çавăн пек япаласене (увидишь много подобных вещей и не знаю каких). || Нечто страшное. Шел. 102. Саншăн (из-за тебя), пĕчиккĕскершĕн, пире темех тумĕç-ха (ничего особенного не сделают). || Не знаю. Регули 481. Тем, пĕлместĕп эп. Не знаю, мне это неизвестно. Ib. 486. Тем тес. Не знаю, что сказать (quid dicam nescio). Орау. Час килет-ши вăл? — Тем, пĕлместĕп. Ib. Пырать-ши вăл, çук-ши? — Тем тăвать („не знаю, как он поступит“). Придет ли туда? — Не знаю. Якейк. Виçĕ пус окçа та çок, тем тума пĕлес халь (не знаю, что делать). N. Пирĕн тем тумалла çук япалана. N. Эпĕ орăх хоть те ярирăп-и, тем. || Не знаю, что об этом сказать (затрудняюсь определенно высказаться). Орау. Вăл хăй кăмăллă япшар çын пек туйăнчĕ те, тем тата. Мне показалось он любезный человек, впрочем не знаю... || Иногда только смягчает последующее заявление, или отнимает от него силу полной уверенности. Торп-к. Пичĕшĕсем ыйтаççĕ, тет: макăртăн-и мĕн, Хăрхăн, тесе калаççĕ, тет. Пике калать, тет; тем, макăрман та, йывăç турачĕ çапрĕ те, çавăнпа кушшуль тухрĕ, тесе каларĕ, тет. Регули 843. Тем, каяс çок вăл паян. Ib. 482. Тем, корман эп. Не знаю, я не видал (мне кажется, я не видал). Другой смысл (с иною интонацией): „мне по этому делу ничего не известно, я не видел“. || Должно быть, кажется, как видно, возможно. Панклеи. Попĕ корчĕ те: Макçăм, сан кĕсре окçа кăларать, тем, тет. Орау. Тем, ку Йăван кĕçĕр килмеçт пуль (наверное, не придет; верно, не придет; как видно не придет), кĕтес те мар. Никит. Татнă пек çырлине сутсах килет тем. Видимо, она придет домой тогда, когда продаст набранные ею ягоды. Янтик. Хулана карĕ тем (повышение голоса на „хулана“). Видно он в город поехал. Сред. Юм. Паян çăмăр пôлать тем? Возможно сегодня будет дождь? N. Ĕни сĕтсĕр мар тем те (кажется): çаканĕ нăмай та, çанпа çитмеçт, корнать. Орау. Ирех юрлатăн, ачам, тем сан паян макăрмалла пулать пуль. Регули 485. Вăл тем. Кажется (думаю, что), это он. N. Сахат чарăнса ларчĕ тем вăл çĕрле. Б. Нигыши. Старикки каланă (старухе): çарăкне хăпарса курмасăрах кулатăн тем (кажется), тесе калать, тет. Якейк. † Ай акиçем, йăмăксам, тем ытлашши каларăм поль, кайтăр-поттар! ан тийăр. (Солд. п.). Нюш-к. Эс манран пĕр виç çул аслăрах-ши? Эс манран пĕр виçĕ çул аслăрах тем вара (еще более увеличивается продолжительность). Панклеи. Чăнах тем. Кажется и в самом деле правда. || Как будто, словно будто, quasi is. Регули 480. Эп, тем, каларăм сана. Не знаю, сказал ли я тебе (как-будто я сказал тебе). N. Тем пĕр-пĕрне çиленнĕ пек, тек пĕр-пĕрин патне нимĕн хыпар тумасăрах пурăнатпăр. С. Айб. † Турă утма савса эп ӳстертĕм, тем хам савăнса ларса, ай, çӳрес пек. („Тем“ придает здесь оттенок раскаяния). Сунт. Тем, пуян çынсем пек. Ib. Çанталăкĕ, тем, сулхăнлатрĕ. N. Тем, аван мар пек туйăнать. || Нередко соединяется с другими выражениями или предложениями. Регули 484. Те ярас тем. Не знаю, посылать (послать) ли, или не посылать (послать). Ib. 780. Вăл пирĕнтен инче мар; те килет тем конта, эп она пĕлместĕп (не знаю придет или нет). N. Мĕскерле, чăваш хушшинче пурăнса, чăвашла вĕренейчĕ-ши вара (а удалось ему выучиться)? — Тем, вĕренейчĕ-и вара (или: те вĕреннĕ тем, или; темĕскерле вара). А когда он жил в чувашах, удалось ли ему выучиться по-чувашски? — А не знаю (а не сумею тебе сказать). Бр. п. водку 16. Хамăр ялăн каччисем темĕншĕн тем ыйтмаççĕ (не сватают). N. Тем авланас пулĕ салтака каяччен. || Не знаю почему. Изамб. Т. Тем вăрçаççĕ вара? || Не знаю что; шут знает что. N. Çавăн пек сăмахсем вĕсенĕн урăх та нумай: çавăн пек пулсан, тем курас пулĕ (испытать придется). С. Тим. Курăкран çӳхе, темрен вăрăм (длиннее не знаю чего). || Что-то. Шурăм-п. Тем калас, тет пулмалла. Должно быть, что-то хочет сказать. Сред. Юм. Тем алхастарнă поль сире. (Çынсĕм пит чарăнмасăр вылясан, кôлсан калаççĕ). Уже не... ли (указывает на одну из возможных вероятностей). Ib. Пĕр пит йосав каччă иртсе кайрĕ, хăтана каймарĕ тем (т. е. уж не пошел ли он невесту сватать?). || Что-то (= почему-то). Орау. Пĕр çулнехи пек кахатлăх ан пултăр кăçал (как бы не случиться неурожаю), тем çăмăр çук. СТИК. Тем пуç ырата пуçларĕ, те сĕрĕм çакланчĕ. Что то начала болеть голова, не знаю — угорел. Алгаз. Тем урамалла пăхрăм та, çынсем мăкăр-мăкăр вуласа чупаççĕ. N. Çынни тем чирлĕ, типшĕм, лутра хăйне хăй хавас мар пек кăтартат. || Служит для усиления. НИП. Тем пысăкĕш чăрăшсем (огромные ели). Орау. Вучĕ тем çӳлли çунать. Пламя поднимается на огромную высоту. || Употребл. в чувашизмах. Сред. Юм. Тем çăва ятлăччĕ çав! Не знаю шут знает, как его звали! Ib. Тем çăва патне ярат онта мана! Не знаю (шут знает), зачем посылает он меня туда! N. Тем мурне (также: тем ахратне, тем шуйтанне, тем хăяматне, тем масарне; тем çăвине, почему-то). Сред. Юм. Тем çăвалла çын ô, нимпе те манран йôла пĕлмес. Шут знает, что он за человек — все за мною вяжется. Ib. Паян ô кайни такçанах, тем ĕмĕр пôрăнчĕ ôнта (долго находился или пробыл). Ib. Тем чир пик аса та илмен эп ôна. Не знаю, я как-то не припомнил этого. Ib. Тем çăви полнă. Не знаю, что случилось (шут знает, что случилось). Шурăм-п. Хăйне теме (dat.) хурса, таçти пухура пек, никам ăнланайми сăмах калать. С крайнею гордостью он произносит никому непонятную речь, как будто на каком-то важном собрании. Ск. и пред. чув. 57. Тем хăтланман-ши, темĕскер туман-ши? Не наделал ли он чего? Сĕт-к. Çав пачкалăка тĕкĕ пемелле (надо подпереть подпорой): тем çĕрех солăнса кайнă. || Чорт знает к чему, зачем. Орау. Тем ухмахне палăртать вăл. К чему обнаруживает он свою глупость?

тепĕр кун

на другой день. || Послезавтра. N. Ыран-и, тепĕр кун-и. См. ырантан тепĕр кун, а также Оп. иссл. чув. синт. II, 260 (в сноске).

тимĕл

сл. неопр. знач. Вотлан. Тимĕл, тимĕл сĕр тимĕ. (Хулха-çакки). В конце загадки также написано тимĕл, но конечное „л“ зачеркнуто. Срв. загадку: „Тумлать-тумлать, çĕре тивмест.

тимĕр шапа

назв. лягушки крупной породы, похожей по цвету на черепаху. Сред. Юм. Тимĕр шапа çухра пуçларĕ, çур акма (сеять яровое) пуçламалла пуль. Чутеево. Тимĕр шапа не квакает, а точно свистит (улькает; про нее говорят: „шапа кăшкăрнă, купăста акас пулать“). Ст. Чек. „Тимĕр-шапа“ издает звуки, похожие на стуки нескольких колотушек („тукмак“), которыми колотят холсты. N. Тимĕр шапа. Вăл çынна хăвалать, теççĕ. Издает звуки: трин-трин (т_рин’-т_рин’), а также крррк! (слово с твердыми согласными). || Черепаха. КС. Толст. III-IV, 50. Тимĕр шапа, черепаха (так!). См. хуранлă шапа.

туйпа кай

выходить замуж с соблюдением всех церемоний. Альш. Çав вăхăтрах тата (также) туйпа каякансем те пулаççĕ. Панклеи. Тойпа кай, тойпа пыр, ехать, приехать за невестой.

туллăх

полный, переполненный до краев. ЧП. Атăлĕсем туллăх, ай, пулчĕ те, каçаймарăм леш енне. Ib. Атăл туллăх юхнă чух. Буин. † Атăлĕсем туллăх та, шывсем сулхăн, ишес пусан, епле те ишем-ши; уйрăмах та çуралса, пĕрле ӳссе уйăрăлас пусан, епле те уйăрăлам-ши. Альш. Кăçалхи çул шыв пит туллăх, çырансем епле чăтрĕç-ши? || Достаток, изобилие. Менча Ч. Тĕкĕнчен, çăмĕнчен (скотины) те пулин (также?) туллăхне парăсăнччĕ, тет; пăхĕнчен те пулин самăртăсăнччĕ. (Моленье „чӳклеме“). N. Вĕсем санăн çуртăнти туллăхпа тăранĕç. N. Çак çуртăн туллăхĕ. || В изобилии. N. Туллăх парать, дает в изобилии (мĕн кĕленĕ, çавна). N. Çыншăн хута кĕрсе хăй çине шанчăк илни туллăх тăракан çынсенех пайтахăшне тĕп тунă. || Полностью. Регули . Толлăхах (толмалах) сапларĕ.

Тăваççи

назв. божества. Магн. М. 68, 88. Тюрл. Тăваççи — полтараканни. М. В. Васильев. Тăваççи, божество 8 разр. Относительно этого божества, а также и следующего за ним тăтхаççи, сказано: „ку кайранхи ик ырă мĕн тăваканнисем пулнине юмăç карчăксем те пĕлмеç“. Т. VI. З. Атам тăваççи амăшĕ, туманнине ӳстерсе яр. Хурамал. Тăваççи; ку сăмах ĕç тума пулăшакан пулать.

хайхи

(хаjҕи), тот, о котором говорилось, то, что уже известно, упомянутый, известный. Хăр. Паль. 1З. Пальля тĕлĕнсе ларнă, хайхи чăтаймасăр: Асатте, мĕн вăл санăн хайлатать? — тесе ыйтнă. Оп. ис. ч. II. Хĕреслĕ урамра пĕр арăм куртăм та, акай пуль тесе чарăнтăм. Акай тиекен хайхи Якку арăмĕ пулчĕ кайрĕ. Я увидеда на перекрестке женщину и остановилась, думая, что это золовка. Оказалось, что та, которую я сочла за золовку,— жена Якова. Етрух. Хайхи çын чипер çӳренĕ çĕртренех чирлесе ӳкет. А.-п. й. 10. Ăçта каятăр, мулкач тус? — ыйтать хайхи тилĕ. Ib. 26. Хайхи кашкăр тухать тарать, тет, пӳртрен. Изамб. Т. Хайхи! тесе кăçкăрса ячĕ Урттемей. (Ул унччен малтан темиçе çынна курăннă). Толст. Çавăнтах вĕсем каялла хăшăлтатса чупса та кĕчĕç: хайхи! хайхи! (он, он, т. е. Пугачев), теççĕ хăйсем. Сред. Юм. Эс хайхине асту вара. Ты припомни то, о чем ты знаешь (что-нибудь секретное). Ib. Анне, хайхине пар-ха. Мама, дай-ка мне того (известное). СТИК. Кус-ха, хайхи патне чупса кайса кил. Поди-ка, сходи к нему (к известному говорящим человеку). М. Карач. Хайхине чăнах та тăхăр çула çитсессĕн, мана атте хут вĕренме пачĕ. Регули 931. Хайхи чохне эпĕр мĕн кортăмăр, каласа кăтарт-ха. Альш. Елшелсем юратрĕç хайхи мана. Полюбили это меня альшеевцы. ЧС. Эпĕ нимĕн калама пĕлместĕп, выртнăçемĕн йăвăрланатăп, хайхи эпĕ вырăн çинчен тăрайми пултăм. N. Акă хайхи кулăш çын. М. Шигач. Вĕсем вара кашкăра корнă та, кăçкăрма поçланă, кашкăр хайхи сикме поçланă. Ib. Вĕренсен-вĕренсен, манăн хайхи вĕренес килми полчĕ. N. Ак хайхи килчĕç, эпĕ пĕр чĕнмесĕр выртатăп. Изамб. Т. Ку арăмне хайхи Микуç пĕрре те пулăшмасть. Альш. Пĕр-пĕрин калаçнине, пĕр-пĕрин тумне вĕренетпĕр хайхи пурăна-киле. || Употребляется для замены нецензурных слов, а также для замены всем известных предметов, о которых речь была впереди. СТИК. Регули 712. Хайхи япалана кăтарт-ха. Ib. 932. Хайхине кăтарт-ха. СТИК. Хайхин патне (к тому, известному говорящим, человеку) станавуйсем килнĕ, тет. Альш. Инçех те мар уччилнирен пушар.— Пĕтрĕмĕр, çунатпăр хайхи, тетĕп эпĕ. N. Ак хайхи! СТИК. Унта-кунта пытăмăр, çавăнта карăмăр... Хайхи каç та пулса карĕ. Ачач 104. И-и, пĕлтĕм хайхи: страшниксем тытасран урăхла тумланнă пулмалла. ТХКА 51. Киле епле таврăнмаллине те пĕлместпĕр хайхи. Лашасем те çук; хамăр та çĕрле, тĕттĕм çĕрте, сĕм вăрманта аташнă, çӳретпĕр, ниçта туха пĕлместпĕр. || Каков, а! КС.

хуран тĕп

круг для подкладывания под котел, снятый с крюка (также: кăшăл, хуран кăшăль). Б. Кумарк.

хуршка

белое пятно (лысина) на лбу у лошади (также и у коров). Ядр. Пирĕн мăн кĕтӳре ут нумай, çӳрен-хуршка анчах çук. N. Хуршка = хушка.

хут

ход. К.-Кушки. Савăта хута янă. Завод пустили в ход. Кан. Пирĕн копператтив çак кунсенче паровой армана хута ярать. Е. Орлова. Чон хота пуçларĕ ĕнтĕ. Начал поправляться (от болезни, а также в жизни).

хушă

промежуток, расстояние. Юрк. † Улăх хушши ултă çухрăм, çĕлĕк ӳксе юлайрĕ. Бес. чув. З. Ял варринче икĕ мечет ларса тăнă, хушшисем инçех те мар. N. Кашни йывăçа хушшине пĕрер хăлаç хăварса лартрăм. Ала 54. Çул çинче ял хушшисем инçе, е вунă çухрăм, е вунпилĕк çухрăм. ЧП. Пирĕн хушшăмăрсем пит инçе. N. Хушша пĕрер хунар хăварса... Тим. † Çĕр чăтайми пӳрт ларттартăм, хушшинчен кĕрилтса кастартăм. Регули 102. Воннă çохрăм хошшинче (тăххăр çохрăм иртсен воннă çохрăм шăнче) номай йăвăç касса пĕтернĕ. || Разница. Нюш-к. Пирĕн иксĕмĕрĕн хушшăмăрта асли-кĕçĕнни виç çул та çук пуль. || Альш. Кӳршĕ-аршă хушшинчен кӳл пек сăра турăмăр. || N. Пирĕн хурăнташ, е тăван пиртен инçе пурăнсан, эпир пĕр-пĕринпе хушшăмăра çыру çыратпăр. ЧП. Пирĕн хушма (= хушăмăра) кĕрен тăшмансем. N. Хампа сирĕн хушшăмăра, сирĕнпе хам хушша. || В расчете. В. Олг. Иккĕн хошă татăлса. Ib. Хошă-хопă татăлса. || То место, где соединены два предмета вместе. СТИК. Сĕтел çинче икĕ хăма хушши расах йĕр выртать. Изамб. Т. Китăн шăлĕсем шултăра, усен пĕр-пĕрин хушши пур. Яргуньк. Çав пушмак хушшинчи кĕрпе пăрчи тухса выртса мăн хурчка пулса алтана тапса вĕлерчĕ, тет. || А.-п. й. 56. Йăви пĕр юплĕ йăвăç урлă вăшт сиксе каçса кайрĕ. Кашкăрĕ, пысăк пирки, йăвăç хушшинех хĕсĕнсе юлчĕ. Актай. Кайăк пĕр юман хушшипе йăлт! сиксе каçса кайрĕ тет. || Ыраш 4. Утса пыратăп çак хушăпа хайхи кĕççе пек çемçе çерем тăрăх. Сылтăм йĕнче хайхи пĕве çитнĕ ыраш. Сулахай енче симĕсрех сĕлĕ. || Сам. 67. Лаши чупрĕ юртăпа малти хушшалла. || Промежуток времени. ЧП. Эрне те хушши çичĕ кун. Баран. 140. Хĕллехи сивĕ иртсе сасартăках çула пулса тăмасть: ик хушăра çуркунне пулать. Юрк. Çак эрненĕн хушши çичĕ кун. СЧЧ. Çуркунне мункун хушшинче вилчĕ (на пасхальной неделе). Лашм. Пĕрне-пĕри, тантăш, хытă ан кала, уйрăлас хушшăмăрсам инçе мар. Г. А. Отрыв. † Калаçас хушăсем, ай, сайралчĕç, уйăрлас хушăсем çывхарчĕç. Регули 59. Çӳремелли хошăра коленех çӳресе. А.-п. и. З6. Çав хушăра тилĕ вăшт! тухса сирпĕнчĕ шăтăкран. Ib. 36. Çав вăхăтра эпĕ тухса тарăп та, вĕсем сана пăрахса ман хыççăн чупĕç. Вăл хушăра эс те вĕçсе кайăн,— тет. Ib. 39. Кайăк хыççăн чупса хăшкăлнă хушăра Çахарăв пичкери кăвасĕ веçех юхса тухрĕ. О сохр. здор. Çавăн пек тислĕке нумай хушă тăкмасăр тăрса килте çĕртни хамăр сывлăхах пит усал. Актай. Пĕрре куккăшĕсем пурте пускиле тухса кайрĕç, тет. Çав хушăра (в это время) çавсам петне виç вăрă пычĕç, тет. N. Çав хушăрах, в то же самое время. Шурăм-п. 20. Хушăран-хушăран (время от времени) пуплекелеççĕ (перекидываются отдельными замечаниями). N. Вăл çук çынсене хушăран хушă (по временам) укçса та валеçнĕ. N. Пирĕн кунта пĕр хушăра вăрçă чарнать, тесе пуплерĕç. Регули 123. Апат çияс хошăра онта кайса килет. Ib. 1190. Апат çинă хошăра каларĕ. Ib. 181. Эпир апат çинă хошăра вăлсам ут кӳлчĕç. Ib. 124. Апат çияс хошăран туса илет. N. Эс вăлсампа халапланса тăнă хошăра эп чай ĕçсе тохрăм. О сохр. здор. Ĕçленĕ е çӳренĕ хушшинче тарланă пулсан, çири тумтире хывса пĕр кĕпе вĕççĕн анчах тăма хăрушă вара. Дик. Леб 46. Тата тен санăн хăш чухне пур енчен те чаплă пурăннă хушăранах ĕлĕкхи хăвăн пурăнăçна та астуса илессӳ килĕ. Панклеи. Старик кайăксам ларнă хошăра (пока) холян веçернчĕ те (высвободился), анчĕ йоман котне (слез с дуба). Регули 180. Çомăр çунă хошăра эпĕр йывăç айĕнче тăтăмăр. N. Эпĕр вăрмана кайнă хошăра эсĕ тохса карăн. N. Килтех пурăнатчĕ пулас пĕр хушă, некоторое время, кажется, дома же жил. || Период. Сл. Кузьм. 76. Анчах вăл та пĕр хушă тем чирлĕ çын пек çӳрет. N. Пĕр хушă иртсессĕн. N. Пĕр хушши. Кан. Кăшт вĕреннĕ хушăрах лайăх çырма вĕренчĕç. Чт. по пчел. № 17. Çу каçа вĕрентнĕ хушăран тата пĕрер уйăх вĕрентет. Орау. Иртнĕ çура ĕç çинерех (около страды) пĕр хушă çăмăр пит хытă çурĕ. || В течение. N. Виç сехет хушши кĕнеке вулас пулать. N. Темиçе кун хушши. Кан. 1919. Акă ĕнтĕ хура халăх хăй пурăнăçне юсама тытăнни икĕ çул çитрĕ, икĕ çул хушши хура халăха хăй пурăнăçне юсама пуршуаçи картласа тăчĕ. N. Çын тавлăк хушшинче пĕтĕмпех сывалса çитнĕ. М. Сунчел. Çав çыннăн пĕр эрне хушшинче икĕ ывăлĕ вилчĕ. N. Кĕсре хăмласанах ăна пĕр эрне хушши ĕçлеттерме юрамасть. И. Тукт. Ун пуçĕнче хăйĕн кĕске хĕр ĕмĕрĕ хушшинче пулса иртнĕ ĕçсем пĕтĕмпех вĕçленсе çитрĕç, тусанлă çул кăна çаплах вĕçленмест. Капк. Нумай çул хушши Сахрун хуçа патĕнче тарçăра муталанса пурăннă. N. Çулталăк хушшинче вăл çĕр тавра вуникĕ хут çаврăнать. О сохр. здор. Çапла (таким образом) пӳрте пĕр виç кун хушши уçă тăратас пулать. N. Çулталăк хушши ĕçлесе пурăнсан, эпĕ тата урăх чирпе чирлерĕм. Янорс. Çав çуртсене пĕр вунпилĕк минут хушшинче вут çавăрса илчĕ. Кан. Ултă уйăх хушши чирлисем пурĕ 6589 кун выртнă. || Между, меж, иногда переводится как предлог в, а также к. НР. † Икĕ юман хушшинче. Между двумя дубами. ГФФ. † Çич çул юппи хушшинче çич çул выртнă юр куртăм. Между (этих) семи дорог я увидел снег, лежавший семь годов. ГФФ. † Шăл хошшинчех осраттăмччĕ. Берег я ее (песню), хранил меж зубов. ГФФ. † Шăнкăр-шăнкăр шыв йохать хомăшпа хăях хошшипе. Вода бежит и журчит меж осоки и камыша. НР. † Ыраш хăмăч, хушшинче... В ржаном жнивье... ГФФ. † Пирĕн ĕмĕр иртсе кать шохăшпа хойăх хошшипе. (Ĕлĕкхи юрă). Весь век наш проходит в думах и заботах. (Из старинной песни). А.-п. й. 39. Пытанса вырт тĕм хушшине,— тет улатакка. Ib. 62. Эй, паттăр юман, хăвăн ăшă туратусем хушшине çуркуннеччен куртсем,— тет. Юрк. Йăмра хушшине юр лартсан, çула пыл пулат. Янш.-Норв. Йăвăç юппи хушшине юр ларнă. В. Олг. Лаç хошшинче, между лачугою и амбаром. А.-п. й. 16. Ак пырать хайхискер лăпсăркка юмансем хушшипе. И. Тукт. † Хура шăрçа хушшине те йĕпкĕн мерчен ан тирĕр. Альш. Етремен хушшинче çуркунне пĕтĕмпе шыв юхать. Ачач 109. Чупсан-чупсан, пĕчĕк вар хушшинче тата тепĕр икĕ ачана хăваласа çитнĕ. Ib. 36. Ирхине вĕсене, е уроксем хушшинче тултан класалла аран-аран кĕртетĕр. Чт. по пчел. № 17. Вăйпа ĕçленĕ хушăран пуçпа та ĕçлесен... Регули 1152. Çынсам хошшипе чопса кайрĕ. Ib. 1153. Ик йăвăç хошшине çакрăм. Ib. 1469. Ир те каç анчах çырать; аттипеле ман хошăра ларчĕ. Ib. 1046. Иксĕмĕр хошăра ойрăпăр. Юрк. Хамăр хушшăмăрта калаçса ĕçе пĕтерме пулат (сладиться). Сред. Юм. Тем сăмах хошшине тăрса йолчĕ. (Каламалла сăмаха сăмахланă чохне калама астумасан çапла калаççĕ). Б. Илгыши. Мучи, мучи, мулаххай, мĕн мулаххай сулахай, пришёл патне вир патне, çерки патне сӳс патне, ула качака хушшипа, кама юратан, Микула? Регули 1154. Вотă хошшинче топрĕ. Ib. 1096. Сăхман хошшинчен (хутĕнчен) топрăм. N. Чакак, чакак, чакаклать çичĕ хула хушшинче. Ачач 19. Шахрасатă, пин те пĕр каç хушшинче тĕрлĕ илемлĕ юмахсем каласа, усал патша кăмăлне çавăрнă пулать. Регули 1191. Апат çинă хошша çитрĕм. || Регули 1372. Пирĕн хошшарах хор. || В середине. N. Çавăнтан кайран анаталла аннă чух питĕ хăраттăм: е ачисенчен малтан анаттăм, е хушшинче анаттăм, || Среди. N. Çав хушăра хăшĕ çыру пĕлсе, çав хушăрах тата çыру пĕлменнисем те пур. НР. † Ул-тантăшсем хушшинче... Среди парней-сверстников. || Промеж. Образцы. † Ылттăн кăвакал çуначĕ хушшинчен кăвак пĕлĕт курăнать. || По. А.-п. й. 15. Ак пырать хайхискер чăтлăх вăрман хушшипе. || За. N. Сахар сĕтел хушшинче çаплах юрă юрласа ларать. Захар, сидя за столом, распевает песни. Юрк. Пурте кĕрсе, тĕпелелде иртсе, сĕтел хушшинелле кĕрсе ларăр (гостям). В. Олг. Кăмака хошшинче, за печкою. || Иногда не переводится. НР. † Орам хушши такăр мар. Улица не гладкая. ГФФ. † Орам хушшинчи йомрийĕ, кайăксем тăрса кайсассăн, йомри йолать хомханса. Когда с ветлы, растущей на улице, улетят птички, тогда она так и заколышется. Альш. Шари-шари кăшкăраççĕ, урам хушшине ян çураççĕ. Собр. Çĕнĕ ял урам хушшине кĕленче сарса тухнă-ĕçке.

хăта

(хы̆да, хŏда), сват. ГФФ. † Ан ан, кĕрӳ, ут çинчен, хăти хирĕç тохмасăр. Не слезай, жених, с коня, пока сват не выйдет встречать. Юрк. Хăта = каччă ашшĕ (свадебн. терм.), если отца нет, то ытти пысăк тăванĕсем. Ib. Хăта = хĕр ашшĕ (свадебн. терм.), если отца нет, то ытти пысăк тăванĕсем. НАК. Хăта тесе ача ашшĕне те, хĕр ашшĕне те (отца жениха, также и отца невесты) калаççĕ. N. Хăтасене кайнă (вм. хăтасем патне кайнă). Б. Олг. Кĕçĕн кĕрӳ йорлат: сăпаççипă хăтине ырă сăра парнăшăн, сăпаççипă тăхлачине ырă апат-çимĕçшĕн. Ib. Мăн кĕрӳ арăм йорлат: сăпаççипă тăхлачине, сăпаççипă хăтине ырă хĕрне çитĕнтернĕшĕн. Ала 82°. Çитрĕ, тет, туй çĕмĕрлсе хăта килне. Хăта килĕнче туя пăхаççĕ, тет, тем пек, ĕçтереççĕ-çитереççĕ, тет. НАК. Çапла сăра ĕçкелесе ларнă чух икĕ хăта (хĕр ашшĕпе ача ашшĕ) калаçма тапратаççĕ хăйсен ĕçĕ çинчен. N. Ватă хăта. Изамб. Т. Çӳресе пĕтерсен, татах тĕп хăта патне килеççĕ. Ib. Хăтана салам кала. Байгул. † Хăта хĕрĕ сарă хĕр (невеста). N. Вара икĕ хăта пĕрле пасара тухаççĕ те, çураçнă укçасемпе парне илеççĕ. К.-Кушки. Вăтăр çулхи ывăлĕшĕн çуллен хăта яратчĕ. Ау 178. Аппаçăмах Пăраçа хур пулминччĕ хăтара. Синерь. Хай хăçăн çӳрекен старик хăтана ларса килчĕ, тет. Вомбу-к. Хăта тесе акайăн хунешшĕпе тăванĕсене калаççĕ. Изсшб. Т. Хăта, так называют с именем молодых, без имени — старых. Без имени называют лишь близких родных мужа или жены (только мужчин). || Друг, приятель. Т. VII. Эсĕ, хăта, ăçта каятăн капла? А.-п. й. 75. Атя, хăта, пĕрле кайăпăр. Пойдем, друг, вместе. || Адвокат. Начерт. 189. Хăта, сват; адвокат.

хăтăш

родители жениха (а также невесты). Ашшĕ-амăшĕ. Качча кайнă хĕрсем те, кĕрӳшĕсем те, хăтăшсем те, тата ытти хурăнташĕсем те, çывăхрисем те, аякрисем те, пурте Кĕркурие асăнса, унăн килне пуçтарăннă. Изамб. Т. Тĕп хăтăш (родители невесты) патĕнче кĕрӳ илсе килнĕ пыла ĕçеççĕ, çиеççĕ. Ib. Хĕр эреххи ĕçсен-ĕçсен, хăтăшсене (родню жениха) ялтан тухиччен юрласа ăсатаççĕ. Ib. Евчĕ патĕнчен тĕп хăтăш патне каяççĕ.

котан

(кодан), кутан (кудан), см. кутана. Также встр. в сложении: куçлă котан.

кӳлетке

(-л'э_ткэ), то же, что кĕлетке. Тобурданово. Ку лашан кӳлетки аван. Фигура этой лошади хороша. N. Çывăхра çын пулсан, çынна таçта ватса ывăтса ярать (снаряд), çыннăн ним кӳлетки те юлмас. А. Турх. Кӳлетке — картина, образ, рисунок, портрет, а также «и в смысле того, что человек очень слаб». Янтик. Сухан йăранĕсем çине: кураксем, чăхсем, сухана (лук) чавса ан пĕтерччĕр, тесе çĕтĕк сăкманпа е кипкепе, çын кӳлетки (чучело) тăваççĕ. Ib. Çемçе юр çине выртсан çын йĕрри пулса юлат, çавна пирĕн кӳлетке (отпечаток) теççĕ. Ib. Кӳлетке — туловище. N. Эпĕ сирĕн патра виçĕ тĕрлĕ кӳлетке (три портрета) ӳкерсе ятăм; çавсене илейтĕр-ши эсир? N. † Пус кутĕнчи хура хур чысти çăхан кӳлетки; Таяпасен хĕрĕсем чысти шуйттан кӳлетки (совершенное подобие чорта).

кӳпчĕк

(-ц'э̆_к), послед. Цив. См. хыç. Тюрл. Ача çоралсан, кӳпчĕкĕ кайран ӳкет. Сред. Юм. Кӳпчĕк — ача çоралнă чôхне полать. Нюш-к. Нумайччен кӳпчĕк ӳкмесĕр тăчĕ. Выльăхăн кӳпчĕк вырăнне хыçĕ. Сурăх хыçне пăрахаймарĕ-ха. См. ача кӳпчĕкĕ; также Paas. 80.

кăвас чĕрес

кăвас чĕресĕ, кăвас чĕресси, квашня. Орау. Хĕрĕ лутра, сарлакаскер, кăвас черес пек. СТИК. Çав кăвас чĕресе курас килмест; çавна киле кӳртĕп-и!? (Говорят про низенькую толстую девушку, а также и замужнюю женщину). Емельк. Кăваç черес пек! (о толстой женщине).

кăввик

(кы̆_вви_к), подр. воркованью голубя, а также, по-видимому, крику некоторых других птиц: пигалицы, пăрчăкан, совы, курицы. ЧП. Собр. Кăввик-квик-квик, тан-тан, вăш-вăш.. кăвик-квик-квик. Тан-тан, вăш-вăш, кăввик! Ib. † Кăввик-кăввик çар чăхă, хăй йăвине каламас. Ib. † Кăввик кăввик тăмана, арпалăхра чăх сыхлать.

кăлтăр

(кы̆лды̆р), подр. стуку некоторых вращающихся предметов, а также звукам, напоминающим этот стук. Иногда употр. в качестве гиперболы. N. † Аякра аслатисем авăтаççĕ (гром), кăлтăр-кăлтăр сассисем илтĕнет. N. † Кăлтăр-кăлтăр урапа, кăлтăртатса пыраят. (Хĕр йĕри). N. † Кăлтăр-кăлтăр урапа, ăçта каян урапа? Сред. Юм. Кăлтăр-кăлтăр-кăлтăрр! Арласа, толтара пынă йĕке (веретено) пĕтĕрнĕ чохне çĕре лексен, çапла сас илтĕнет. Шорк. Кĕпер урлă кăлтăр-кăлтăр (здесь: кŏлдŏр-кŏлдŏр) тутарса каçса карĕ. Ядр. † Кĕмĕл çĕрĕ (кольцо) варличчĕ, кăлтăр кусса тухинччĕ, çуна çине укинччĕ. Чăв. йум. 1919, 10. Çăмха (клубок), кăлтăр-кăлтар туса, вăрман сукмаккипе кусса кайрĕ. Якейк. † Кĕмĕл çĕрĕ варлăм пор, кăлтăр косса тохинччĕ, ман порняя (= пурнене) кĕринччĕ. Ала 87°. Пĕр ылттăн çăмарта (яйцо) сиксе тухрĕ те, кăлтăр! Иван патша патнелле кусса карĕ (звук от вращения). Собр. Кăлтăр-кăлтăр кăткă тĕми (муравейник), симĕс кайăк упăшки. (Кăркка аçи). Сала 227. Кăлтăр-кăлтăр кăткă тĕмески, майра акайăн упăшки. (Тăвар килли).

кăльт-кальть

(кы̆л'т'-кал'т'), немного; кое-как. КС. Кăльть-кальт çĕлесе ларать. Кое-как шьет. Ib. «Кăльть-кальть» также = пăртак.

кăпăртат

(-кŏбŏртат), гл. от подр. звуку не вполне замерзшей земли, сдавливаемой ногою лошади. Кăмак-к. Панклеи. Атăр айĕнче атан авăтать. (Ут ори кăпăртатни). || Шуршать. КС. Çĕнĕ шупăрĕ кăпартатса (кы̆бы̆ртатса) пырать. См. капăртат. Якейк. Хот (бумага) кăпăртатать (также и о коленкоре). Пшкрт: хот кы̆βы̆рдадат (шуршит). || Рассыпаться. Ст. Чек. Капăртатат, рассыпается (о рассыпчатой вещи). Ib. Ку пашалу çăвара хыпсанах кăпăртатать. КС. Шур пĕремĕк çăварта хыпсанах кăпăртатса саланат. || Брести (менее энергично, чем тот, за кем идешь); брести тихонько. Юрк. Эпир каллех ун хыçĕнчен кăпăртатса утрăмăр (побрели). (По одному объяснению: идущих много, идут маленькими шажками маленькие люди — вĕт çынсем). Ачач 40. Ачасем пурте кăпăртатса ура çине тăчĕç. || Валандаться, синон. муталан. Альш. || Форсить, хвалиться. Собр. † Симĕс те пĕкĕ (дуги) пирте çук, кăпăртатасси (форсить) хуйхи çук. А. Турх. Кăпăртатас = мухтанас.

кăптăрмăш

(кы̆пты̆рмы̆ш), так называют скрягу, а также чересчур экономного человека. Ст. Чек. Кăптăрмăш — хăйне хăй начарлантарса, начар тумтирпе килнĕ. N. Кăптăрмăш чăваш — зажиточный и скуповатый, тихий, не желающий показать свой достаток. || Шорк. «Кăптăрмăш — человек вечно зяблый, одетый, скорчившийся; говорят про стариков, особенно зимой». || Дрянной. N. «Кăптăрмăш» — плохой человек (кăптăртатса çӳрет), дрянь». Сред. Юм. Кăптăрмăшскер çиç-çке вара ôлă, пит ôн пиккинех пĕлет-ши вара? || Смирный, тихий, неторопливый. Янтик. Çынни кăптăрмăшскер, пит аван; унтан нихçан та пĕр усал сăмах илтес çук.

кăрман

(кŏрман, кы̆рман), плетёнка для возки сыпучих тел (хлеба, навоза). КС. Орау. Кăрман — тирслĕк тăкмалли çатан; ăна çара çуна çине лартса, тирĕслĕкне ун çине тиясан, тирслĕкне тăкма аван (удобно). Ун айне пĕр кĕтессе кăрманлă çуна лартнă. Собр. Армак чармак пăритун. (Кăрман). || Орау. Кăрман — хупран тунă çăнăх хумалли лар. || Особая большая телега для возки снопов. СПВВ. ЕХ. Кăрман — çуртри кĕлти кӳме пĕкечесенчен тăваççĕ. Имен. Кăрман — рыдван. Н. Седяк. Кăрман —кĕлте урапи, рыдван. Туарма. «Кăрман также = аламашка (особая большая телета для возки снопов). См. çатăрмак.

кăшăрт

(кы̆жы̆рт), подр. оборванному шороху. МПП. Кĕлетре кăшăрт! тунă сасă илтĕнсе кайнă. КС. Пирускă (папироса) тултарнă чухне кăшăрт! кăшăрт! тăвать (кăшăртатать). Орау. Кăмака тăрĕнче кăшăрт та кăшăрт! тăвать. Эпĕ: ку мĕн? теп. Хĕр-сурт пулĕ, тесе. Вăл типĕтме кӳртсе пăрахнă сава турпасси (стружки), типсе пĕрĕнсе, пĕр-пĕринчен ĕçерĕннĕ сасă мĕн! || Неожиданно, сразу. Орау. Эпир калаçнине итлесе тăнă темскер; эпир ун çинчен калаçса пĕтерсенех алакран кăшăрт пырса кĕчĕ. Унтан мĕн эпĕ тухса киличченех нимле мар пек (как ни в чем не бывало) ларчĕ. Ib. Тăрансан, тутарĕ пуçĕнчи кеппеçне (тюбетейку) каялла кăшăртах тĕксе (легко толкнув) ӳкерчĕ, тет. Вăл (она) тумланса кĕче, тет те, Иван çумне: кăшăрт! пырса тăчĕ, тет (быстро, неожиданно; звук от одежды или от шагов, а также и от того, что она сразу остановилась). N. Вун тенкĕ кăшăрт кăларса тыттарать (вручает тотчас, быстро). П. Патт. 15. Хаяр çын кăшăрт пырса кĕчĕ. Ашшĕ амăшне. Çапла Лисахвие пĕр сасăсăрах, кăшăрт çеç (незаметно) качча, парса янă. См. МКП 95; кăштăрт.

кĕвенте

(_кэ̆_вэн'_дэ, к'э̆_вэн'д'э, _квэ̆н'д'э), коромысло (водонос). Тускел. Кĕвенте, изогнутое коромысло для носки ведер. В Пролей Каше кĕвенте— только коромысло для воды, а кисеп — пест, также и для стирки белья. Кан. Кĕвенте пек хытса тăчĕ. Альш. † Кукăр кĕвентесене эп çĕклеймĕп: çинçе пилĕкĕмсене аваймăп. Курм. Ой варринче кĕвенте выртать. (Межа). Шибач. Шу витрисене çакнă кĕвентепеле, шу патне кайнă. Сред. Юм. Кĕвентепе пит йывăр япала çĕклесе пынă чôхне: пит хĕрелсе çĕклет, тессине: кĕвенте пуçĕ хĕрелнĕ, теççĕ. Рак. Пĕр кĕвенте шыв, 2 ведра воды. || Коромысло у весов. Чертаг. || Палка для толченья (мытья) белья. Ст. Чек. Н. Мазик. Çырмара икĕ марйа (чит. майра?) ташласа тăрĕç. (Кĕпе кĕвенти).

кĕленче

(_кэ̆л'энџ̌э, кл'энџ̌э), стекло (из русск. скляница). Н. Карм. Кĕленче — стекло (вообще, а также и оконное). Орау. Кĕленче: 1) стекло, как вещество; 2) сахат кĕленчи, стекло часов. Янтик. † Кĕленче çăмарта кустартăм, Чулхулана ӳкертĕм. В. Ив. Темиçе çĕршер хут пысăклатакан кĕленче виттĕр анчах курма пулать. Пазух. Кĕленче те курка тулли курка, çурма курка, тесе, ан калăр. N. (Хапханăн) хăми кĕленче, тăпси пăхăр, тытки кĕмĕл. Альш. † Çӳл ту çинче горница, чӳречисем ешĕл кĕленче. N. Кĕленче алăклă шкап. || Бутылка, склянка, скляница.

кĕрт йытти

«гулящая! собака (также брань). Питушк. Орау. Кĕрт йыттинчен хăрамалла унтан: ами вĕрсенех, пурте çыпçăнаççĕ (нападают). Пазух. Кĕркуннехи кĕрт йытти мĕн ют касра çӳрет-ши? Юрк. Кĕрт йытти пек чупкăнне курсан, йытă юлашки çакланнине(?) те пĕлет.' || Свора кобелей. КС. Изамб. Т. Ама йытă хыççăн чупса çӳрекен аçа йытăсене кĕрт йытти теççĕ (собират. имя). Ib. Мĕн кĕрт йытти пек чупса çӳретĕн? (Гов. чаще о распутных мужчинах) См. Paas. 65.

кĕтмел

(_кэ̆_тмэ_л), брусника. Мыслец. В. Олг. и др. Различаются шолтăра кĕтмел, вĕт кĕтмел, кăвак кĕтмел, хĕрлĕ кĕтмел! (Слово кĕтмел, кĕтмĕл в говорах чуваш. языка употребительно в значении брусники, клюквы и черники. Слово это в литературе сопоставляется с удмуртским кудмульы — черника. Разлагается оно так: куд — болото, мульы — ягода. След., куд мульы, а ровно чувашск. кĕтмел, тĕмĕл значит болотная ягода. Отсюда понятно употребление этого слова в чув. говорах в значении «болотной ягоды», шур çырли, клюквы, и также брусники и черники, растущих в сосновых лесах, в низменных, сырых местах. Любопытны названия этих ягод на чувашском языке в разных местах Чувашии, напр.: Яндашево Чеб. р. кĕтмел — клюква, шор кĕтмел(ĕ) —брусника, мот — черника (мар. модо, мото — черника), хора çырла — ежевика; Идельмес Козл. р. кĕтмел — черника, шур çырли — клюква, хора çырла — ежевика; Трехбалтаево Шемурш. р. кĕтмел — брусника, шур çырли — клюква, хура çырла — черника; Кубасы Татарк. р. кĕтмел — клюква, шор çырли — брусника, хора çырла — черника. ТММ). Букв. 1904. Вăрманта шур çырлисем, кăвак, хĕрлĕ кĕтмелсем ӳсеççĕ. Разум. † Кĕтĕм карăм вăрмана кĕтмел çӳлчи пуçтарма. || Шашкар. Кĕтмел, клюква.

кĕшĕк

употреблено в см. насекомого. Шăна чирсем сарать. Ерекен чирсене тĕрлĕ кĕшĕксем ертеççĕ, пуринчен ытла шăнасем, пăйтăсем, хăнтăласем, пăрçасем. См. Paas. 66, а также кайăк-кĕшĕк. || Присловье к сл. «кайăк». Ачач. Вăл мĕнле асапланнине, вăл мĕн тунине пĕр çутă хĕвел пайăркипе ним хуйхăсăр вĕçсе çӳрекен кайăк-кĕшĕксем анчах курчĕç.

кроп

(кроп), гроб. Шорк. «Кистен» делается из цельных трех досок снизу и с боков; лишки упогребляют для концов; крышка также делается из цельной широкой доски. «Кроп» делают так же, как и вообще в городах; по-другому его зовуг «вырăсла кистен».

Тăтхаççи

назв. божества (не искаженное ли тăхтаççи?). Относительно него, а также предшествуюшего ему божества (тăваççи) М. В. Васильев пишет: “Ку кайранхи ик ырă мĕн тăваканнисем пулнине юмăç карчăксем те пĕлмеç“.

тăха

(ты̆hа, тŏhа), бляха. СПВВ. Тăха, бляха на узде (на сбруе лошади). ЧП. Нăхти çинчи тăхи. N. Кутлăха тăха çапнă. || Застежка, крючок, пряжка. Якейк. Тăха: 1) çаклатмалли (крючок), 2) тăха онки (петля). Зап. ВНО. Тăха татăлса ӳкрĕ. Пряжка оторвалась. Чертаг. Тăха — петля, также и крючок. См. тăка. || Ременный пояс с пряжкой. Paas. Тюрл. çакă ялта тьăхăр хĕр, тăхăрăшăн та тăхи çок, пирĕн инкейăн пор полтăр. Абыз. Пирĕн ялта тăхăр хĕр, тăхи çук, тăхи çук. Эп илессин тăхи пур.

тĕкĕ

подпорка. В. Олг. Тĕкĕ пер, сделать солидную подпорку, подпирать. Ib. Ампара тĕкĕ персе (подперли амбар). Чăв. Ялĕ. Каштасем (у крыши) авăнма пултараççĕ, çавăнпа мачча çинчен (с подволоки) тĕкĕсем перес пулать. N. Кĕлетĕнчен тĕкки вăрăм. СПВВ. Кĕлетне касман, тĕккине хатĕрленĕ. (Послов.). || Засов. К.-Кушки. Тĕкĕ вăл вăрăм тимĕр, унпа хапхана пӳртренех питĕреççĕ. Тĕкĕ — это длинная железная полоса, ею запирают ворота прямо из избы. СПВВ. НН. Тĕкĕ – алăка шалтан чараклатса питĕрекен йăвăç. ЩС. Тĕкĕ — запор (в чувашском амбаре, сквозь отверстие в потолке спускается из верхнего этажа клети бревно, которое другим концом входит в отверстие пола и таким образом запирается дверь). Коракыш. Уйра тĕкĕсĕр кĕлет ларĕ. (Тĕтре). Собр. Пĕчĕкçĕ кĕлетĕн тĕкки вăрăм. (Чакак). || Пĕве тĕкки, запруда. || Подпорка у гайки (на мельнице). См. во II выпуске арман (кайккă, также тĕкĕ).

чан

колокол. Ирч-к. Чан, церковный колокол. Сарат. Чан – церковный, а также ямщицкий колокол. Завражн. Чансем çапăна пуçланă. N. Ку ача карчăкран ыйтнă: мĕшĕн чан хаяррăн (-хытă) çапат. N. Чана пĕрре çапрĕ те, кайрĕ. Ударил раз в колокол и ушел. Трень-к. Чана йăвăç мăлотокпа çапсан, тăн-тăн! тума полтарать (может).

чун тух

испустить дух. Якейк. † Ати килĕнчен тохнă чох, чон тохассăн туйăнать. (Солд. п.). N. Хăш çын вилнĕ чух чунĕ тухаймасăр нумайччен асапланать. Хĕр йĕрри. Вĕл-вĕл чечек, вĕл чечек, вĕлле çинчи сар чечек, вĕçсе анассăн туйăнать, атте килĕнчен тухнă чух чун тухассăн туйăнать. Хочаш. Чонĕ тохас патнех çитрĕ, тортăшса анчах выртать (умирает). N. Чун тухманни анчах! N. Эпĕ сана манас çук кăкăртан чун тухиччен. N. Эпĕ сана хамăн çăвартан чун тухмасăр чĕререн тухас çук. || Испугаться. N. Какой кăшăллăх касас, хам та аран тартăм, улпут хам патналла пырать те, чон тохса карĕ, тесе каларĕ, тет. || Пролей-Каша. Ку вутăпа чун тухĕ. С этими (сырыми) дровами замучишься. ТХКА 28. Ăçта çухалтăн паян, сана шыраса чун тухатчĕ. N. Ах, ман чон тохсах ӳкет. Якейк. Лаша шыраса чон тоххĕрĕ ман, аран аран топрăм (очень долго искал; выражает усталость, также продолжительность). Баран. З8. Санпа тарăхсах чун тухать.

-чĕ

ччĕ, недостаточный глагол, представляющий собою остаток от формы прошедшего времени тюркского глагола i-meq (быть) — idi (он был) и присоединяющийся к глаголам для образования форм преднастоящего и предпрошедшего времен и сослагательного наклонения, а также к другим частям речи для выражения прошедшего состояния: килетчĕ, килнĕччĕ, килсеччĕ, килсеттĕмччĕ, килĕччĕ; килесшĕнччĕ, килекенччĕ, килмеллеччĕ, ачаччĕ, лайăхчĕ, вуннăнччĕ, эпĕччĕ, çукчĕ, марччĕ. Оп. ис. ч. II. Вĕсем пĕр-кун пит вăрçăлă пурăнатчĕç. Намедни они были в большой ссоре. Ib. Эпĕ атте-аннене систерес мар тесе, куçа хупсаттăмччĕ; куçа хупнине анне курчĕ те, атте енне пăхрĕ. Когда я мигнул, давая эй понять, что не надо сообщать родителям о происшедшем, мать заметила, что я мигаю, и посмотрела на отца. Ib. Сана епле çамрăк çын та качча илнĕ пулĕччĕ. Тебя любой молодец взял бы замуж. Ib. Кăшт çумăр çăвин, лайăх пулччĕ! Хорошо, кабы выпал небольшой дождь! Ib. Ятламасăр юрĕччĕ! Хорошо, кабы вы (нас) не осудили! Ib. Вăл килин, пĕтерĕччĕ вара! Если бы он пришел – тогда беда! („он уничтожил бы“). Ib. Акап пичче арăмĕ пĕлекенччĕ. N. Ун чухнех пăрахса каймаллаччĕ. Оп. ис. ч. II. † Шăтăк-шăтăк шăналăк, шăна кĕмин лайăхчĕ! Дырявый, дырявый полог, хорошо, кабы в него не забрались мухи! Ib. † Ати-апи – чей хорань, ачи-пăчи – чей стаккань: ӳксе çĕмĕрлмĕçин лайăхчĕ Тятя с мамой — самовар, а их детки — чайные стаканы: хорошо, если они не упадут и не разобьются! N. Ӳлĕмрен ун патне япалашăн пырса кĕме çукчĕ вара. N. Унтан пуçне ĕçмелле марччĕ вара. Нельзя было пировать, не пригласив его на пир.

хĕл

зима. N. Хĕл, хĕлле. Орау. Пĕр вăтăр улт çул хушшинче хĕл кун пек час ларман. N. Кăçал хĕл ир ларчĕ. N. Хĕл иртрĕ (также: çитрĕ). N. Хĕл нумай юлмаст (осталось немного до весны). N. Хĕл ларчĕ. Установилась зима. N. Кăçалхи (или: ку) хĕл — хĕл пек те мар. N. Хĕл килет (или: пулать) пуль! Видно, хочет быть зима. N. Хĕлӳ анчах ларать халь, эс çулахине шухăшлатăн! Еще только зима наступает, а ты уже думаешь о лете (о летнем). А.-п. й. 65. Çук, апла юрамасть, пĕчĕк кайăка усрава илнĕ йăвăçсен çулçисене пĕрне те ан тивнĕ пултăр, вĕсем хĕлĕпех симĕс тăччăр, тенĕ. ГФФ. Хомăш котне пăр шăнсан, хĕл полнине тин пĕлчĕç. Только тогда узнали, что наступила зима, когда обледенели комли камышей. Рак. Хĕл уйăхĕ улт уйăх, çу уйăхĕ çич уйăх. В. С. Разум. КЧП. Хĕле хирĕç, к зиме. Изамб. Т. Халĕ хĕле хирĕç. N. Хĕл ларас уммĕн, перед наступлением зимы. N. Хĕлччен инçе-ха. Туперккульос 36. Çывăрасса та хĕл хушшинчех чӳречесене уçса ярса çывăрма пултарать. Кан. 1927, № 212. Хуртсем хĕле аван каçсан, вăсене çуркунне пăхма аван. Баран. 161. Çула пит шăрăх пулать, хĕл сивĕ килет. Е. Орлова. Хĕл айне полаттăр. Вас застанет зима. N. Кăçал хĕл час ларĕ. N. Хĕл хырăмĕ аслă, теççĕ. (Послов). N. Хĕл хырăмĕ пысăк, теççĕ. Регули 1205. Ку хĕл иртнĕ çĕрте çĕр сом илтĕм. Ib. 392. Хĕл полĕ (или: полать) ĕнтĕ. N. Хĕле кĕриччен (до зимы) эсĕ килме тăрăш. Т. VI. Эпĕ хĕле кĕриччен качча каймалла (должна выйти замуж). Унтан хĕлĕ пулчĕ, тет те, хĕрĕ те качча каяймарĕ, тет, карчăкĕ те вилеймерĕ, тет. Изамб. Т. Çапла вĕсем ĕçлесе хĕле кĕрсе каяççĕ. Ала 96. Пурăнсассăн-пурансассăн, çакă мĕскĕнсем тата хĕле кĕрсе кайнă. N. Хĕле кĕретпĕр, начинается зима. Орау. Хĕле кĕни нумай пулмасть халь. Зима наступила недавно. N. Хĕле кĕрет, наступает зима. N. Хĕле кĕретпĕр ĕнтĕ. Истор. Киле каяс тесен, хĕле кĕтĕмĕр; капла пĕр усăсăрах киле кайсан, пире никам та ырă сăмах калас çук, хамăртанах кулĕç. Изамб. Т. Халĕ хĕле хирĕç (к зиме). N. Ул хĕлте те атă ĕçлесе нумай укçа тупрĕ. N. Унтан хĕл иртрĕ, çуркунне çитрĕ. КС. Выçлăх чухне çур хĕлтен çуркуннене çитичченех йăтса тăратса пурантăмăр (больных животных, которые ве могли сами подниматься). Ст. Шаймурз. Петрав иртсен тăри юрласан, хĕл час ларать, тет. Кан. Çак савăта иртнĕ хĕлте юсама тытăнчĕç. Якейк. Хĕле хирĕç чӳречесене питĕртĕмĕр. N. Хĕл пĕтеспе (или: иртеспе) карĕ. Уехал в конце зимы. СТИК. Хĕл лараспа (к зиме) çанталăк пит сивĕтсе çитет. Сред. Юм. Нӳхрепе пăр хĕрсан, хĕлтен хĕле çитечченех пырать. N. Арман пĕвинчи пулла хĕл пĕтерет. || В переносном смысле. N. Нихăçан та çынна сăмахпа кӳрентермест, йытă çурине те хĕл кăтартмасть.

хĕлĕх

волос конский. ГФФ. Ут хĕлĕх пек çиппинчен майра вирĕ пек пир тăвать. Из нитки, тонкой как конский волос, ткет она холст, тонкий как полотно. Кубня. Пански чăлха, хĕлĕх пушмак, пусассам килмест шурă юр çине. Якейк. Çиппи полать хĕлĕх пек, пирри полать катан пир, тĕрри полать хот çырри. Альш. Хура вăрман леш енче хĕлĕхрен çинçе хăва ӳсет. Кĕвĕсем. Шур шăтăклана шăтăклама шур хĕлĕхрен çинçе çип кирлĕ. Тюрл. Атăл урлă хĕлĕх картăм. К.-Кушки. Хĕлĕх, также волос на хвосте коровы. N. Хура вăрман хыçĕнче хĕлĕхрен çинçе хăва ӳсет. N. Вăрманта тилĕ юртать хĕлĕхрен çинçе çулпала. О Рыболовная леса. Шашкар. || Струна.

хĕрес кантри

назв. женского украшения; розовая или красноватая шерстяная ленточка, шириною в 3—10 мм, употребляемая на обшивку женского костюма (передника и пр.). Также означает нитку, прикрепленную одним концом к женскому „çука“ и висящую на спине. Состоит из бус. Чертаг. Тогаево. Пирĕн тилкепи тилкепелле, пуян çын хĕрсен хĕрес кантри пек.

хĕçкĕç

щипцы для углей, для самовара, а также сахарные щипцы. Череп. Хĕçкĕç = шипши. См. хĕскĕç, хĕскĕч.

шакăркка

нобрякушка. Продолговатые, полые внутри камешки белого цвета, которыми можно побрякивать, а также маленькие шарики, испеченные на пресного теста. Городаще Б.

шашкă

шашка (назв. игры), а также шашечные кружки (фигуры).

шевле

зарница, отдаленная молния, когда виден ее свет и блеск, а грома не слышно. И. С. Степ. Шевле вылят, зарница. Тюрл. Шевле вылять (= типĕ çиçĕм). Хурамал. Шевле вылять — даже зимою бывает, также и летом, вроде молнии. Сред. Юм. Шевле вылять, тесе, çĕрле йăлтăр-йăлтăр курăнса кайнине калаççĕ. ЧП. Çӳлтеех шевлесем выляççĕ. Собр. Çӳлте шевле вылять, аннеçĕм, кĕрекисем тулли çын вылять. СПВВ. Х. Шевле çӳлте вылять-çке, шерпечĕ çĕре тумлать-çке. Самар. Инчетрен килет çăмăр çуса, хушшисенче шевле выляса. N. Йĕпе шевле çиçет. N. Çеçен хирте шевле вылять. Бур. Çӳлте кăвакарчăн вылят, аялта шевле вылят, пĕр маттур хĕр пăхса тăрат, икĕ куçĕ пĕр вылят. || Луч (солнца). Шел. 162. Хĕвел шевли. Ст. Чек. Хĕвеллĕ кун, куç-кĕски çинчен мачча çине ӳкнĕ хĕвел çутти вылянине курсан, шевле вылят, теççĕ. N. Хĕвел шевли çинче тусансем куранаççĕ (луч солнца, проникший, напр., в шалаш и пр.). N. Хĕвелĕн пĕчĕкçĕ шевли пакша хӳри пек вĕлтĕртетнине курчĕç. Тайба-Т. Шурă Атăл хĕрринче шевле вылят, ăмарт-кайăк ларнă хăвана. Шел. 75. Ватти-вĕтти-мĕнĕпех шевле пекех выляççĕ. Ib. 12З. Хăш енелле пăхсан та, пĕр май шевле выляççĕ, ăçта пăхнă, вăл тĕлте кĕнекесем вулаççĕ. Сам. 55. Тарăн улăх тĕпĕпе çутă шевле шăвăнать. || Призрак. Ст. Чек. Эп шевле куртăм. Я видел призрак (привидение).

шыв пырĕ

устье. Сред. Юм. Шыв пырĕ, узкое место, пролив, а также узкий залив; устье.

шыльăк

назв. свадебного обряда, который совершался в доме невесты (туй — в доме жениха). Якейк. Хĕре качча панă чох хĕре илме туй килсен, хĕр килĕнче шыльăк пулать. НАК. Чăвашсем туй-шыльăк тăвас пулсан, хĕлле тумаççĕ, яланах çимĕкре те ĕç уммĕн тăваççĕ. Шорк. Шыльăк: 1) обряд после свадьбы. Привезли невесту, заперли ее с женихом в амбар. Часа через З—4 после этого собираются только родственники жениха в особо устроенное место (шыльăк) для получения от молодых подарков. Молодая впервые показывается с открытой головой как женщина. Перед получением подарков в честь молодой починают бочку с пивом. По получении подарков начинается пир. В это время главным образом угощает молодая. Вся процедура продолжается часа З—4. Вот все это называется „шыльăк“. || Особое загороженное во дворе место, где устраивалась свадьба у невесты. Ib. Шыльăк — особо устроенное место для стариков во время свадьбы для совершення описанного обряда (шыльăк). Устраивается так: берут три длинные, широкие и толстые доски и кладут на чурбаны так, что с западной стороны остается совершенно открыто вместо двери. Впереди ставится стол, перед столом довольно большое дерево (главным образом, липа), по углам „шыльăк“ также ставятся ветки деревьев. Устраивают обыкновенно в середине двора или под навесом. Сохраняется в течение недели и даже больше. В. Олг. Ташлама шыльăка тортса кӳртрĕ (девицу), пĕр корка сăра парчĕ хĕре. Ib. Эпĕр тоя килсессĕн, вонçич çолхи хĕрĕсем шыльăк хĕрринех килсе тăраччĕ. Начерт. 207. Шыльăк, стол, за который сажаются поезжане, приехавшие за невестою. См. Магн. М. 213.

шипши

щипцы для углей, а также сахарные щипцы. Череп. Шипши — хĕскĕç.

шурă кăмпа

шур кăмпа, шор кăмпа, назв. гриба, белый гриб или боровик, а также белянка. Сред. Юм. Шôр кăмпа тесе çăмăр хыççăн тôхакан шôрă çаврака кăмпана калаççĕ.

шăхран

рог (для табаку, для пороха), также кожаная сумка для пороха. N. Тапак шăхранĕ, табакерка. КС. Тар шахранĕ, пороховница (из рога). Шибач. Шăхран — для нюхательного табаку. Чертаг. Шăхран (мăйракаран е хурăн хуппинчен) сăмсана тортмалли табак хома. СПВВ. Т. Шăхрана хурăн хуппинчен тăрăхларах тăваççĕ. Вара çавăн ăшне тапак тĕпретсе хураççĕ. Шорк. Тапак шăхранĕ — имеет форму рога (табакерка из рога). Ib. Шăхран – мешок из цельной мошонки барана, кладут табак. СПВВ. ГЕ. Шăхран тесе ача ĕмĕртмеллине калаççĕ, тата тарпа пулькка хумаллине калаççĕ. || Так называют в шутку penis у детей. || Фамильн. прозвище. К.-Кушки. || Назв. местности. Чăвашсем 14. Шăхран тулĕнчи ырсем (киремет) вăрман хĕрринчи çырмара, Киштек хирĕпе хамăр хир хушшинче. || Назв. с. Шихраны; раньше назв. жел.-дор. станции и поселка, ныне жел.-дор. станция и город Канаш. N. Шăхранта анса юл.

шĕвреке

острый. См. шӳреке. Орау. Шалчи ытла шĕвреке. Кол слишком заострен. В. Ив. Суха тимĕрсене ытла шĕвреке тăвас пулмасть. КС. Шĕвреке йывăç, дерево с острою верхушкою. Чув. прим. о пог. З5О. Евдоким кунĕ чӳрече çӳмĕнче шевреке пăр шăнсан (тумланнă пăр шăнсан), вăл çул хăяр пит пулать. Если в Евдокин день на окнах намерзает острый лед (а, также, если внизу на земле нарастают сосульки), в этот год будет очень много огурцов.

нухрат

нохрат, ряд мелкой монеты круглой или овальной формы из серебра или олова. Употребляли чуваши в прежнее время для украшения, а также бросали киремети и йирих'у в жертву для умилостивления. СЧЧ. Тата нухратсем шăратса, пуртă çине ярса çап-çутă шăтăклă-шăтăклă япаласем пулса лараççĕ. Вăсене вара çиппе витĕрсе хăйă çине çакрĕçĕ. Йĕрĕхе чӳкленĕ чӳхне яланах çавăн пеккисене тăваççĕ (молились по случаю болезни ребенка)... Пашалуне, юсмансене, тата нухратсене те сĕтел çинех хучĕç (во время того же моленья). Альш. Çĕнĕ-çынни çĕкличчен, çав кĕвенти çине нухрат хурат. Вăл нухратне хĕрсемми илет хăйне. Сред. Юм. Нохрат пик çиç тесе, пит çӳхе япалана калаççĕ. Собр. † Инкем çинче пурăнтăм хутаç тĕпĕнчи нухрат пек. (Хĕр йĕрри). Вил-йăли. Сурпан çинчен (хĕр пулсан пуçĕ çине тӳрех) туттăр çыхаççĕ, туттăрĕ çине, çамки тĕлне, виçĕ кĕмĕл укçа çĕлесе хураççĕ, укçа çуккисем виç нухрат çĕлеççĕ. N. Вара ун хыçăн (после этого) кил хуçи ăçта ассăннă (в местах пребывания помянутых на молении богов по случаю болезни), унта нухратсам пăрахса çӳренĕ. Альш. Арçынсен кĕпи умне тата нухрат çĕлесе янă (прежде). Ib. Çав хăмаçĕ (лоскут кумача) çумне пĕрер (один, или два, или три) нухрат пек нухрат çĕле-çĕле янăччĕ (было пришито у них). Ib. † Çӳçĕмсене вырăсла кастартăм, пĕрчисерен нухрат яртартăм. К.-Кушки. † Вуникĕ ярапа вĕçсене эп яртартăм вуникĕ чăн нухрат. Алших. † Нухратма хăлхана ярас мар, нухратма сая ярас мар. Магн. М. 71. Мелим хуçа, çырлах мана! Аша каçар! Киве кĕмĕллĕ нохрат парне парам. Ib. 217. Ай пиччеçĕм, йинкеçĕм, эсĕр мана курас çук, манăн пуçри нухратăм Атăл тĕпне сарăлтăр. Чутеево. Нухрат, общее назв. серебряной и жестяной монеты для украшения. Чăн нухрат, серебро. Ахаль нухрат — жестянка. Янш.-Норв. 1) Хĕç-тимĕр нухрат, повидимому, из сплющенного железа; 2) çапса тунă нухрат, настоящая серебряная монетка (старинная, продолговатая). Сред.Юм. Нôхрат, старинные серебрянные монеты ценою в 1 коп.; çĕн нôхрат — шуçран тунă нôхрата калаççĕ.

нăшка

всхлипывать. Пшкрт. Мĕн нăшкаса макăрса ларан — плачешь. Ib. Нăшкаса макăрат, всхлипывает. ТММ. Нăшка = ĕсĕкле, также никĕшле.

палам-ӳте

назв. указат. пальца (на детск. яз.) См. палам пӳрне, а также паш.

папаççа

(пабас'с'а), повитуха (также лечит животных и людей, вывихи, переломы). Ст. Чек. СТИК. Папаççине мана турĕç (бабушка при родах).

парамат

жерлица, большая удочка (при ловле на нее насаживается мелкая рыба). КС. Парамат ярас. Карамыш. Парамат, парамот. N. Парамат отличается от черной снасти и подпуска большой величиной удочек. На удочки насаживают также хлеб, иногда вместо хлеба насаживают рыбку.

пат-патлă

, имеющий крапины, с крапинами. Сиктер. Пат-патлă пусма, ситец, с крапинами; хура пат-патлă, имеющий черные крапины; хĕрлĕ пат-патлă, имеющий красные крапины; хĕрлĕ пат-патлă кăвак пусма, ситец с красными крапинами по синему полю; у Уганд. пат-пат хура сарă тавар, желтая материя с черными крапинами. Срз. Ку лашан çамки йăр-шурă, «у этой лошади на лбу проточина» (Уганд.; йăр также «бойкий» (у него же),

пыр

горло, глотка. БАБ. Пĕр чиртен чĕрĕлеттĕм, тет те, тепĕр тĕслĕ чирпе чирлеттĕм, тет. Хăш чух пыртан илсе туса чут вилместĕм, тет. Сред. Юм. Пыра ларса вилмеччĕ (подавился бы). Ib. Ачана пыра пôлнă тесе, пĕчик ачасĕм пыр ыратса чирлесен калаççĕ. Альш. Пыра пулчĕ. Горло заболело, распухло (жаба, дифтерит, скарлатина). Юрк. Çиме тытăнсан, пырăма çиме анмас. КС. Пирĕн ача пырсăр пулчĕ-ха. N. Иртĕнсе çинĕ пирки нумайĕшĕ вилĕм тупнă, пырне чаракан кун-çулне малалла тăсать. Бур. Пырна пула выçă вилĕн, теççĕ. Сред. Юм. Пырна пôла пуçна çийĕн. За желудок голову потеряешь. Ib. Пыр ярна пуçларĕ, таçта сăра тôпса ĕçеп ĕнтĕ эп. Бугур. Пыр ярăнсассăн, ĕçсе-çимелле, теççĕ. Якейк. Пыр ярăнчĕ (какие-то резкие звуки в глотке, которые получаются, может быть, от выхода газов из желудка, не отрыжка и не икота). N. Пыр хыççăн ан кайăр, пыра ирĕк ярсан, вăл атте- аннене те суттарать. Собр. Пыр ерĕнсен, сăра ĕçет, тет. С. Дув. Хăйĕн пырĕ кастарать, пур укçине хĕрхенет. Латыш. Епле пыра тăрантас-ши? тесе калать, тет (шаланкă). N. Хăйĕн пĕр пырне те тăрантарса усрайман. Ялан пыр çинчен, çи-пуç çинчен анчах шухăшланă. Т. VI. 13. Кӳршĕрен çавăн пек пыра хыт çиекен çынна (едуна) суйласа илеççĕ. Юрк. Этемĕн пырĕ тутă та, куçĕсем выçă. || Пища. N. † Çак тантăшсем аса пĕр килсессĕн, ларса çиес пырăма çимерĕм. || Назв. части сăрка. Ау 329. Виçĕ хут вăрăм сăрканăн пырĕ ука. || Залив. Сред. Юм. Атăл пырĕ. N. Çĕр чĕтĕренипе тинĕс пырĕнчи пулăсем хула урамне туха-туха ӳкнĕ. Кĕвĕсем. Кăвакал ами пыр урлă, çавăрнасси кӳл урлă; пирĕн тантăш ял урлă, калаçасси çын урлă. Рак. † Кăвакалăн ами пыр урлă (за заливом). ЩС. Пыр, узенький залив, также узенький пролив. || Устье реки. Шел. П. 18. Чăваш хули Шупашкар... ларать Атăл хĕрринче... Кăкшăм çырми пырĕнче. Баран. 161. Атăл пырин хĕвел анăç енче калмăксем пурăнаççĕ. Изамб. Т. Пыр тесе, пĕр çырма тепĕр çырмана тухнă тĕле калаççĕ. Ib. Энтепе çырми пырĕ, назв оврага. || Омут. || Кратер. Орау. Вутлă ту пырĕнчен вĕри чулсем темскерсем тухнă чухне таврари яла пĕтĕмпе кĕл пусать (падает пепел, во время извержения).

пир

(_пи_р), холст, полотно. Различают: 1) улттă пирĕ, холст основа которого состоит из 6 пасм (ултă вунă или ултă вуннă; пасма — численок по 3 нитки, т. е. 30 пар ниток, 6 пасм = 180 пар ниток в основе); 2) çиччĕ пирĕ, холст из 7 пасм или 210 пар ниток в основе; 3) саккăр пирĕ, холст из 8 пасм; 4) тăххăр пирĕ, холст из 9 пасм; 5) вуннă пирĕ, холст из 10 пасм; 6) вунпĕр пирĕ, холст из 11 пасм; 7) вуниккĕ пирĕ, холст из 12 пасм. Эти виды холста зависят исключительно от толщины ниток. Обычно у чуваш холст ткется из 6—12 пасм, при чем холст из 10, 11, 12 пасм назыв. катам пир, последний ткется из самык тонких домашних льняных или фабричных ниток. Катам пир также назыв. вообще белая тонкая фабричная ткань: бязь, мадеполам, коленкор и т. п. Пазух. Ах аттеçĕм, аттеçĕм, çиччĕ пирĕ çиттиччĕ, улттă пирĕ кипкиччĕ, урттăш йывăç сиктĕрми, улма йывăç пĕкечи. Яргуньк. † Ыр çын хĕрĕ калать, тит: юр çинчен пир вăрлăп, тит, çулла качча кайăп, тит. Якейк. Паян пир тасатрăмăр (= йолашки хут çуса тасатни). Ib. Эпĕр çăварни иртсенех пир тапратрăмăр та, пир тĕртсе пĕтертĕмĕр тавна (давно). Сред. Юм. Пире йор çине сарса шоратсан, каска çине илсе тôхса çапаççĕ, вара кайран тăсăлтăр тесе, тôртаççĕ. С. Айб. † Улача кĕпе пир урлă, пирĕн тăвансем ял урлă. Ст. Шаймурз. Тăванăн пĕр-пĕр çамрăк ачи вилсен, ăна вăсем тĕлĕкре пит аван çĕрте аван пирпе, пит тутлă çимелли япаласем тытса çӳренине курсан: аван вырăна кĕнĕ иккен, тесе ĕненеççĕ; усен мĕн çылăх пулмалла çамрăкскерсен, теççĕ.

пултти

полтти (-ττи^ы), окаменелое отглагольное образование из формы З л. ед. ч. прош. очев. вр. пултă (= соврем. пулчĕ) + афф. З л. и, употребит. в значении делание, совершение, образование и т. п. Регули 301. Каç пулттипе уйра вĕренекен сиккипе Шупашкар рабфакне сирпĕнет. Городище. Ик çырма пултти. Эшмикеево (М.-Яльчик. р.). Ик çырма пĕрпултти, так назыв. место слияния речки Энтепе с речкой Арлакасси çырми около д. Эшмикеевой (Энтепе). Ib. Сурăхсене çитерме Ик çырма пĕрпулттипе каяççĕ. Срв. также: 1) ака пĕтти, суха пĕтти, «конец пашни, сева», обряд, связанный с попойкой по случаю окончания весеннего сева; 2) кĕтти, ожидание его. См. кĕтти.

пулле

(пул'л'э), тесло поперечное, у которого лезо поставлено поперек; часто бывает желобочное. Употребляется в бочарном производстве или при выдалбливании корыт, колод и т. п., а также при вынимании пазов. Изамб. Т. Пулле (желобом, такана мĕн чавнă чухне). N. Пулле, употребляется для долбления ступ. СПВВ. Пулле — кункăра чавмалли. СПВВ. ИФ. Пулле — хӳме юпи ырине чаваççĕ. Начерт. 133. Полле, тесла.

пултăр

(пулды̆р), общее название младших братьев и сестер жены (для мужа), а также младших братьев и сестер мужа (для жены), т. е. младшие шурья и младшие свояченицы, младшие деверья и младшие золовки. ПУ. Пултăр — 1) шурин, 2) свояченица, З) деверь, 4) золовка. Сред. Юм. † Йысна пултăрĕ пулаччин, сарă кĕрĕк пулас та; йысна çинче çӳрейрес. Инке пултăрĕ пулаччин, пурçăн тутăр пулас та, инке пуçĕнче çӳрейрес. Н. Карм. Пултăр — арăмăн шăллĕ; его жена — кин. Пултăр — арăмăн йăмăкĕ (муж её — пуçана). ЧП. Тус пултăрпе кайăттăм, тус вăрçасран хăратăп. N. Полтăр, младший шурин и младшая свояченица. Кан. Хунямăшĕ-карчăккипе ывăл пултăрĕ. Ее свекровь н деверь (моложе мужа). Альш. Пултăрĕ, «хĕрсемми», ертсе каят ăна пусă кутне. Торп-к. Пултăр — арăмин шăллĕпе йăмăкĕ. К.-Кушки. † Энтĕ пĕр аппаçăм, пĕр йыснаçăм, сирĕн савнă пултăрăр пулăттăм. (Ĕçкĕ юрри).

арлан

(арлан), cricetus fr., хомяк. Череп. Арлан. Хирте пăрçа ани çинче пурăнат, шăтăкне кукăр-макăр тăват. Хура арлан пулат, хĕрлĕ арлан пулат. Хура арлан хаяртарах (злее). Вĕсем иккĕш те йĕке-хӳре пысакăш. Вĕсем хытах xупаççĕ. Турх. Арлан. Сăрă, каçанĕ тăрăх (вдоль спины) хура йĕр анат. Аяккисем хĕрлĕ, хырăм-айĕ шурă, карланки айĕ хура. Вăрçтарсан, пит хаярланат, вăрçат: ăррр! тет. Çăварĕ пысăк карăлат, сарлака. Тырра çăварне тултарса илсе каят. Хӳри сурăхăнни пек, ури лапки шурă Н. Карм. Арлан, хире акнă тырра çиет. Хомяк ест посеянный в поле хлеб. Питушк. Арлан — кушак пак, пысăкки йытта та парăнмасть. Хомяк бывает величиною с кошку. Большой не поддается и собаке (ошибка?). В. Олк Арлан тăпра-шне алтса кĕрет, кошакран [нумай] пĕтĕкрех (кĕрентерех). Хомяк — животное поменьше кошки, живущее в земле. Тюрл. Арлан пăрçана çĕклет, кăкăрĕ шорă. Хомяк таскает горох. На груди белое пятно. Чушеево. Арлан — хомяк; рыжий; под брюхом черное; е крысу; хвост короткий; сердитый. Н. Седяк. Арлан. Хирĕçекен, çапăçакан кайăк; кутăн, кляузный çынна та арлан теççĕ. Хомяк — драчливое животное; также называюг и кляузного человека. СТИК. Арлан пек харкашат. Злится как хомяк. Так говорят о маленьких детях, ругающихся со взрослыми. Сред. Юм. Арлан пик. Пĕтик çын пит вăйла, õсал пõлсан, çапла калаççĕ (вариант: пĕчик çын вайла, õсал пõлсан, çапла калаççĕ). Точно хомяк. Так говорят о маленьких и при том сильных и злых людях. Тюрл. Арлан пек вăрçать. Злой, как хомяк. Зап. ВНО. Арлан пек хăрăлтатса тăратăн! теççĕ. Говорят: «Ты хрипишь как хомяк!» || Некоторые называют этим им. крота, но это, повидимому, ошибка.

арман

(арман), molat, moletrina, мельница. Мельницы бывают: ал-арманĕ, аларман, mola manuaria, ручная мельница (см. на своем месте); шыв арманĕ, шыв армань, шыв-арман, molae aquariae, водяная мельница; çил арманĕ, çил армань, çил-арман, molae, quae venti impetu versantur, ветрянка; кĕрпе арманĕ, molae, quibus grana frumenti a tunicis separantur, круподерка; лаша арманĕ, quae iumentis, вут арманĕ, quae vi vaporis versantur, паровая мельница. Тоскаево. Арман виçĕ терлĕ пулать: кĕрпенĕн, шыв арманĕ тата çил арманĕ. N. Пирĕн арман талăкра (= тавлăкра) икçĕр пăт тырă авăртать. Наша мельница мелет 200 пуд. в сутки. {{anchor|DdeLink6182591829761}} N. Эп тырра хамăр армана кăлартăм. Я вывез хлеб на свою мельницу. Альш. Арманта вырăссем вырăсла калаçаççĕ. На мельнице (были) русские, (которые) говорили по-русски. Изамб. Т. Инçе ан кайăр, вырăс арман айне лартма илсе кайĕ (стращают детей). N. Хватлă çилте арман ямаççĕ (не пускают в ход). N. Арманта тырă нумай, халях черет тивес çок. N. Аслатте калани. Етĕрне уесĕнче, Упи вулăсĕнче, Алмач ятлă сала пур. Çав Алмач арманне лартма пуçланă чух, чи малтан, ĕçе пуçличчен, шыв хĕрне вешник умне тăваткăл шăтăк авăлтрĕç, тет. Шăтăк тĕпне çынна лармалăх çĕртен пукан пек хăварчĕç, тет. Шур хăва тĕммисем панче пĕр ача юрăсем юрласа ларать, тет. Вăл ачана Хапăс вăрманĕнчен вăрласа килнĕ, тет. Шăтăкне чавса пĕтерсен, ку ача çине пĕр çăкăр çакрĕç, тет. Тата шăтăка пĕр алтăр шыв хучĕç, тет. Вара çав ачана шăтăка лартрĕç, тет те, çиелтен çĕрпе витсе хучĕç, тет. Ку: шыв арманĕ ан татса кайтăр (scr. кайчĕр), тесе, хураччĕç, тет. Халь çын вырăнне кушак чунĕ е чăхă, чунне хураççĕ, тет. (Çĕн-ял старикки Симян. 3—V—1923 г.). Ст. Чек. Армана шыв илнĕ (или: урапана шыв илнĕ). Мельнаца в подпруде, т. е. подтоплена. О. Захаров. Кĕрпе арманĕ. Кĕрпе арманĕ икĕ пая уйрăлать: 1) лаша çаврăнаканни 2) лаççи. Лаша çаврăнаканнин варрине тăваткăл шăтăк тăваççĕ. Çак шăтăк варрине пысăк вал (1) тăратса хураççĕ. Тăракан валăн аял пуçне, вĕçне пĕр шите яхăн хăварса, шăллă урапа (4) кĕртсе лартаççĕ. Çӳлерех, вăл ăшне турта (2) лаша кăкараканни (3) кĕртсе хураççĕ. Тăваткал шăтăк урлă, валăн лаç енне, йываç хураççĕ, çак йывăçа пуçелĕк (20), теççĕ. Çак пуçелĕк çине вал хураççĕ. Ку валăн тепĕр пуçĕ лаçра тепĕр пуçелĕк çинче выртать. Выртакан валăн лаша çаврăнаканнинчи пуçне, пысăк урапан шăлĕсем тĕлне, ултура, урăхла штĕрнек (5), кĕртсе хураççĕ. Выртакан валăн лаçри пуçне, вĕçне пĕр аршăн хăварса, шăллă урапа (7) тăхăнтарса хураççĕ. Лаçри урапан çурри шăтăкра тăрать. Шăтăк тăрăх, урапан шăлĕсем енне, валăн çӳл енне, йывăç хураççĕ. Ку йывăçăн пĕр пуçĕ (19), чула улăхтарса антараканнине (18) пăркаласан, çĕкленет те, анать те. Çак йывăçăн вăта çĕрне тимĕр йĕке (9) тăратса хураççĕ. Йĕке çине, урапан шăлĕсем тĕлне, ултура (8) тăхăнтарса хураççĕ. Çӳлерех парапан (10) ăшне, йĕке çумне вĕркĕç тăваççĕ. Йĕкен çӳл вĕçне тĕпек тăхăнтараççĕ. Тĕпек çинче çиелти чул выртать (11). Аялти чул шăтăкне, йĕке тавра, сӳспе питĕреççĕ. Çӳлти чулăн шăтăкĕ тĕлне, пĕрме (14) айне, сыпка (13) çакса хураççĕ. Пĕрмене икĕ кашта çине çакса хураççĕ. Тĕш, хывăх саланса ан кайтăр, тесе, чулсем тавра кăшкар (12) тăваççĕ. Кăшкар ашĕнчен валак (15) тухать. Валак хывăх тухаканнин (16) ăшне кĕрсе пĕтет. Хывăх тухаканнине парапан çумне вĕçĕпе çыпаçтарса хураççĕ. Хывăх тухаканни тĕлĕнче парапан уçă. Хывăх тухаканни айĕнче лар (17). Лаша çавранаканнинче пысăк урапана, штĕрнеке, выртакан валăн пайне хăмасемпе витсе хураççĕ. Лашана туртана кӳлсе çавăрсан, тăракан валпа пĕрле пысăк урапа çаврăнать. Пысăк урапа шалĕсемпе штĕрнеке лексе выртакан вала çаврать. Выртакан валпа лаçри урапа çавранать. Лаçри урапа, шăлĕсемпе ултурана лексе, йĕкене çаврать. Йĕкепе пĕрле вĕркĕçпе çиелти чул çаврăнаççĕ. Сыпка çумĕнчи патак, çиелти чул шăтăкин хĕррине лексе чул çаврăннă май чĕтрет те, сыпкана чĕтретсе, пĕрмерен сыпка витĕр пăрие чул шăтăкне юхтарать. Чул шăтăкĕнчен пăри, икĕ чул хушшине пулса, икĕ пая уйрăлать: пĕр пайĕ тĕш пулат, тепĕр пайĕ хывăх пулать. Тĕшпе хывăх, чулсем хушшинчен тухсан, валак тăрăх хывăх тухаканнине юхса анаççĕ. Хывăх тухаканнинчен хывăх, парапан ăшĕнчен вĕркĕç вĕрнипе, хăй çулĕпе лар хыçне вĕçсе тухса каять; тĕш лара сирпĕнет. Кĕрпе тăвас тесен, тĕше тепĕр хут авăртаççĕ. Изамб. Т. 4° Çил арманĕ. Çил арманăн пури ултă пичетнирен ытла пулмас. Хăш-хăш арманăн лаççи пулат. Арманăн çунчĕ тăваттă, улттă, саккăр, вуннă пулат. Çуначĕсем вала çавăраççĕ. Валăн вăта çĕрне пит пысăк урапа тăхăнтартнă. Ул урапан хĕрринче шăлсем пур. Ул шăлсем йĕкенĕн çӳл тăрринчи улт-урапана лекет. Йĕкенĕн аял пуçĕ ухвачĕ чулăн шапине лекет. Çил-арманта пĕрре те иккĕ те чул пулать. Тырра арманта пĕрмене хываççĕ. Унтан тырă, чул айне юхса анса, çăнăх пулса, лара юхса тухать. Чул çĕклекеннипе армана хытă кайсан пусараççĕ. Çаплах çăнăха вĕтĕ те шултăра та тăваççĕ. Армана çиле хирĕç тăвас тесессĕн, хӳрипе пăраççĕ. Арман çулне такçапа тăкаççĕ. Ветряная мельница. Сруб ветряной мельницы бывает не болле шести погонных (печатных) сажен в вышину. У некоторых мельниц бывает амбар (нижний сруб). Крыльев у мельницы бывает четыре, шесть, восемь и десять. Крылья вертят вал. На средину вала надето огромное колесо. На краях колеса зубцы. Эти зубцы задевают за шестерню, находящуюся на верхнем конце веретена. Нижний конец веретена вставлен в порхлицу. Ветряная мельница бывает об одном и о двух поставах. Хлеб на мельнице сыплют в ковш: оттуда хлеб сыплется под жернов, обращается в муку и попадает в ларь. Если мельница мелет чересчур быстро, то, чтобы замедлить ее ход, подымают подлегчину. Ею же пользуются и для того, чтобы смолоть муку помельче или покрупнее. Чтобы поставить, мельницу против ветра, её поворачивают правилом. Жернов насекают насекой. Альш. Арман айне çын тытса янă. Тĕрлемесре пĕр çын виçĕ лаши-мĕнĕпех çухалнă. Елшелсем вăрмана кайма хăранă çавăнтан. Арманта темĕн те пур: армана хăйне усал туса панă, арман мелникĕсем çавăн пек усалпа пĕр майлă çынсем. Самай ăсти чĕлхе пĕлет: çавăнпа усалсемпе килĕштерет. Армана тусанах, айне çын ямасан, авăрмас: усал çын чунĕпе улăштарат; ăна пĕр-пĕр çын чунĕ кирлĕ. Под (вновь построенную) мельницу пускали (в виде жертвы) человека. В с. Тюрлеме один человек пропал (таким образом) вместе с тройкою лошадей. По этой причине альшеевцы боялись ходить в лес. На мельнице можно встретить самые страшные вещи: и самую мельницу устроил чорт, а мельники — это люди, которые действуют заодно с чортом. Наиболее искусные из них знают наговоры (заклинания) и потому и живут в мире с чертями. Если построишь мельницу и тут же не опустишь под нее человека, то она не будет молоть, потому что чорт берет за нее взамен человеческую душу: ему нужна человеческая душа. Чуратч. Çавалта хăш-хăш арман айăнче усалсем пурăнаççĕ. Вăсене çур-кунне, кĕр-кунне тата çула, ялан пĕр вăхăтра, эрех ĕçтермесессĕн, усалсем арман пĕвине татса яраççĕ. Тата хăш-хăш çын арман айне, арманне лартнă чух, ача чĕрĕлех лартаççĕ. Под некоторыми мельницами на р. Цивиле живут черти. Если весною, осенью и летом, всегда в одно и то же время, их не попоят пивом (т. е. не совершат им возлияний), то они прорывают мельничную плотину. Также некоторые люди при постройке мельницы опускали под нее живого ребенка. Н. Седяк. Араан кĕлетĕнче сăра курки пек пĕр куçлă шуйттан пур, теççĕ; арман шуйттанлă пулать, теççĕ. Çĕрле чарнă армана авăртать, теççĕ. Говорят, что в здании мельницы обитает одноглазый чорт, с глазом величиною с пивной ковш, и что таким образом на мельницах бывают черти. Говорят, что он (т. е. одноглазый чорт) мелет ночью, пустив в ход остановленную (мельником) мельницу. Мшушк. Чăвашсем арманта шуйттан нумай пуранать, теççĕ, ăна çĕрле авăртакансем кураççĕ, тет. Пĕр çын çĕрле арман авăртнă, тет; вăл вăхăтра арман хуçи Хĕлип ятлă пулнă, тет. Арман авăртакан çур-çĕр çитес чух армана çăнăх катма кĕнĕ, тет. Арман чул çинче пĕчиккĕ, шур сухаллă старик ларать, тет; арман чулĕ тапах чарăннă, тет. Ку çын хăранипе арман хуçине калама чупса кĕрсе кайнă. Хĕлипĕ, вăл сăмаха илтсен, пĕрре те хăрамасăр, мăкăртатса тухать, тет: татах тухса ларнă пуха (i. q. пулĕ-ха), çапла ларакан-ха вăл, тесе. Иккĕш те юнашар утса пыраççĕ, тет, анчах хăйсем пынă чух чул çинче нимĕскер те çук, тет, чулĕ типерех авăрса ларать, тет. Чуваши говорят, что на мельнице живет много чертей. Это видят те, кому приходится молоть ночью. Один человек молол ночью хлеб; хозяином мельницы тогда был некто Филипп. Когда помольщик пошел около полночи на мельницу, молоть муку, он увидал там маленького белобородого старичка, сидевшего на жернове, который вдруг перестал вертеться. В страхе помольщик побежал в избу, чтобы сообщить хозяину мельницы о том, что он увидел. Выслушав его, Филипп ничуть не смутился и только пробормотал, выходя из избы: «Опять, поди, он вышел; он всё так выходит и садится (на жернов)». Тут они пошли на мельницу, идя рядом и не отставая один от другого, но когда они пришли, то на камне уже никого не было, и он молол (versabatur), как надо быть, по прежнему. Курм. Уй варринче ухмах арам ташлĕ. (Арман). Среди поля пляшет сумасшедшая баба. (Загадка: ветряная мельница). Собр. 278°. Арман патне вĕреннĕ йытă унтах вилет, теççĕ. Собака, привадившаяся к мельнице, там и околеет. (Послов.). Альш. † Çил арманĕ пурасан, ыраш пулмас, тиеççĕ. Говорят, что если срубить ветряную мельницу, то не будет родиться рожь. (Отклик старнного предразсудка). || Имен. Вăл пуш армана-кăна авăрат = тăвас çук япала çинчен калаçат. Он попусту мелет (болтает). || His sequuntur appellationes partium , per litteras digestae, ipsius vocabuli арман nulla ratione habita. Adduntur numeri, qui ad simulacra peryimemt, quae extremo libro adiicintur. Notis etiam quibusdam usas sum: pro шыв арманĕ Ш. posui, pro кĕрпе арманĕ К, pro çил армане А. Omnes quae hic desidersbuntur voces alio loco quaerendae sunt. Ниже следуют в азбучном порядке названия отдельных частей арман и относящихся сюда предметов. В составных названиях слово арман при распределении слов во внимание не принимается. Номера при названиях и в тексте указывают на соответствующие части чертежей, которые будут помещены в конце выпуска. Номенклатура, не вошедшая в настоящую статью, будет приведена в соответствующих местах Словаря. Сокращення: Ш — вод. мельн., К — обдирка, А — ветрянка. Неизбежные неточности и неполнота объясняются малою ознакомленностью составителя с мукомольным делом, а также недостаточностью материала.

кăтăрмаç

(кы̆ды̆мас’), orbiculus trochleae, шкив. А. Турх. Шăлтăрма ăшĕнчи кăтăрмаç: Вăл, пĕр енне çĕклесен, анать, тепĕр енне çĕклесен, ăлăхать; пĕр май пăрсан, кантри хивреленет те, улăхать те, тырă юхма чаранать. Шкив в блоке. Если поднять одну сторону, спускается; если другую — поднимается; если все крутить, то веревка скручивается, поднимается, и хлеб перестает сыпаться. См. также чашăк.

лар

(лар), area lignea, quo farina sese effundit. Ларь, в который сыплется по течке смолотая мука. || Вута-б. Также ларь на крупообдирочной конной мельнице. То же слово в Череп., Ст. Чек. и др.

Арслан

(арслан) , i. q. Арăслан, nom. pr. viri pag. agrique ab eo possessi, личн. яз. имя мужч., а также и назв. поля, которым он владел. Н. Тиньг. Арслан — уй ячĕ, ялтан çухрăм çурăра. Арслан тесе, вăл уя Арслан ятлă çын тытса пурăннăран каланă. Арслан — назв. поля, находящегося в полуторе версте от деревни (Новой Тиньгешевой, Шуматов. в. Ядр. у.) и получившего это название от имени некоего Арслана, который когда-то владел им. То же имя в Ст. Чек.

асăн

(азы̆н), reminisci, recordari, вспоминать, поминать, упоминать. Якейк. Эп виçĕм çол ĕçтернине кĕрӳ халь те асăнать. Ib. Мана онта кам асăнакан полĕ? Кто, поди, меня там вспоминает? (или вспомнит). N. † Кайăк хур каят картипе хăмăш кӳлне ясăнса. Ах, тетеçĕм (тетеçĕм)! эсир каятăр ушкăнпа, атте килне асăнса, эпĕ юлатăп пĕчченçи çичĕ-ют килне асăнса! Дикие гуси летят вереницей, памятуя об озере с камышом. Ах братец (братец)! Вы отправляетесь гурьбой, намятуя об отцовском доме, а я остаюсь одна в чужом доме, памятуя, что я теперь уже в чужом доме, чужая! Сред. Юм. Асăннипе самай пõлтăр. Пõр япалана каçта туса пĕтерен, кăшĕ тăта асăннипе самай пõлччăр. (Об иной вещи хорошо, если и поговоришь только). Череп. Асăннипе иртĕ. Пройдет упоминанием (т. е. дальше разговоров дело не пойдет). Янш.-Норв. Анне кăмăлĕ çемçе кăмăл: асăнсан та йĕрет, асăнмасан та йĕрет. У мамы мягкое сердце: она плачет и тогда, когда вспомнит, и тогда, когда не вспоминает (бессознательно). (Хĕр йĕрри, из плача невесты). Ст. Чек. Асăннă — ака кӳлнĕ, тет. Как вздумал, так и за плуг. (Послов.; говорится неодобрительно о том, кто вздумает о чем-нибудь и сейчас же захочет выполнать свое намерение, не соображаясь с обетоятельствами). N. Сана асăннипе ал тытатăп. Жму твою руку, вспоминая тебя. || Memoriam alicuius cum caritate usurpare, поминать добром. Ст. Чек. Пирĕн ял-йышсем халĕ те сана асăнаççĕ. Наши деревенские до сих пор вспоминают о тебе. || При перемене интонацои та же фраза может иметь и дурное значение («поминают лихом»)]. Ст. Чек. Эп сана манмăп, асăнăп мана кăпла телейлĕ тунăшăн. Ib. Икерчĕ пĕçерсен, пирĕн анне калаччĕ: асăнса килекен çисе кайтăр, курайман хапхумĕнчен (= хапха умĕнчен) çаврăнса кайтăр. Когда мать пекла блины, она (всегда) приговаривала: «Поминающий добром пусть приходит и поест (этих блинов), а ненавидящий пусть повернет от ворот назад и уйдет. Ст. Айб. † Ай-хай савнă тусăм, хура куçăм! асăнать-ши пире курасшăн? Милый черноглазый друг! есть ли у него (нее) желание, стремится ли он (она) повидаться с нами? || Iniquo animo recordari. Также поминать лихом. Т.-И.-Шем. Умăнта пултăр, сĕт кӳле пултăр; эпир асăнатпăр, эсир ан асăнăр. Да будет это (т. е. поминальные яства) перед тобою молочным озером; мы вас поминаем, а вы нас не поминайте лихом. (Из поминального обряда «автан сăри»). Байгл. Эпир сана асăнатпăр, эсĕ пире ан асăн. Мы тебя поминаем, а ты нас не поминай лихом. (Из «нумилкке юрри», поминальной песни). Fontes I, 12. Ибрахим кĕрсенех, Тĕнче-çăвар тăрса ларчĕ, тет те: тархашшăн ан вĕлер, Ибрагим! ӳлмĕрен эпĕ сана асăнмăп, эсĕ мана ан асăн, терĕ, тет. Как только Ибрагим вошел в избу, Всемирное Хайло встало, село и говорит: «Ради бога не убивай меня, Ибрагим! С этих пор ни я не буду поминать тебя лихом, ни ты меня не поминай!» || Nomine appeilare alqm. De sponsa dicitur, quae prodiens inchortem omnes, quos ipsa diligit, nominatim appeilare solet, flebilibus modis de sorte sua querens. Также говорится о невесте, когда она выходит на двор и причитает, упоминая имена любимых ею лиц и угощая их пивом. Эй при этом дают и деньги в ковш. Череп. Сред. Юм. Качча каякан хĕр асăнма, тõхнă. Невеста вышла на двор «поминать». Ib. Качча каякан хĕр мана асăнчĕ. Невеста «помянула» в причитании мое имя (и дала мне пива). N. Хĕрĕ те кама хирĕç пулать, кураканне-пĕр асăнса йĕрет. || Deos nominatim appellare (de iis dicitur, qui rei divinae operantur). Также благоговейно произносить имена божеств во время жертвоприношений и молений. N. Алă çусан калать: «турра асăнар!» тет. Вымыв руки, он говорит: «Помолимся богу»! («помянем бога»). Сиктер. Хура халăх асăнать çичĕ тĕслĕ тыррипе, ачи-пăчипе, чӳ-ӳк (т. е. чӳк, producta voce, протяжно) — çырлах! Честный (трудовой) народ поминает имя твое (т. е. божие) и вместе с своими детьми приносит тебе жертву семью родами хлеба. Ib. Хăй вара çĕлĕкне хул-хушшине хĕстерет те, çапла каласа кĕле тума «тытăнать: «пӳлехçĕ, çырлах (scr. пӳлĕхçĕ-çырлах), пуснă шурă вăкăрăмпа (scr. вăкрăмпа) чӳ-ӳк... (h. е. чӳк, producta voce, протяжно) çырлах. Килĕшпе, ачам-пăчампа, выльăхăм-чĕрлĕхĕмпе пӳлĕхçĕ, чӳ-ӳк, çырлах», тесе ӳксе пуççапать. Ун хыççăн пурте: «ырă чӳк-кĕлĕ пӳлĕхçĕ хапăл ил», тесе, ӳксе пуççапаççĕ. Асăнса ларса, çиеççĕ те, киле пуçтарăнса таврăнаççĕ. А сам кладет шапку свою под мышку и так молится: «Определитель, помилуй! С зарезанным белым быком, приняв жертву, помилуй. Со всем своим домом и с домочадцами, со всей скотной, молим тебя о помиловании». Товоря это, молящийся кладет земной поклон, а за ним и остальные поклоняются, говоря: «Определитель, прими святую жертву!» Потом, благоговейно, памятуя о божествах и произнося их имена, садятся и едят, а затем, собравшись, возвращаются домой. Чхĕйп. Вара пурне те асăнса (scr. ассăнса) пĕтерсен, юмăçне ĕçтерсе, укçа парса, усатса, лашана килне еçнĕ (и q. леçнĕ, scr. йĕçне). Вара ун хыççăн кил-хуçи, ăçта асăннă (scr. ассăнă), унта нухратсам пăрахса çӳренĕ. Потом, помянув всех, накормили жреца (юмăç) и проводили его домой на подводе. Затем после него хозяин дома, по тем местам, где обитают духи, упоминавшиеся в молитве, побросал нухраты. || Parentare, поминать покойников. Нюш-к. Авалхи çынсем ӳкçисе (= укçисене) хунă чухне: е çынна вĕлерсе, е лаша-мĕн пусса асăнса çиекен-çиç илтĕр çак укçана, тесе, хунă пулать вара. Старинные люди, когда зарывали свои деньги (клады), то заговаривали так: «Пусть доищется этих денег только тот, кто убьет человека или принесет с молитвой в жертву лошадь, вспоминая положившего (т. е. произнося: «умăнта пултăр») и имея ввиду сказанное им заклятие». Шихазаны. Анне каларĕ: Пĕрре кĕрсĕра каç (накануне осенних поминок) хамăр пăяхамсем патне ваттисене асăнма кайса килтĕмĕр.... Мать моя сказала: «Однажды, накануне осенних поминок, мы съездили к деверю (точнее: «в дом старшего брата моего мужа») на поминки. || Alqd faciendi consilium inire. Также вознамериться сделать что-либо. Такмак 2. Асăннă кун тухаймарăмăр, тухнă кун çитеймерĕмĕр. В тот день, когда мы хотели выехать, нам выехать не удалось; в тот день, когда мы выехали, нам доехать непришлось. || Polliceri, promittere. Также обещать что-либо. N. Çураçнă чух асăннă япаласене, пыла леççе параççĕ. Они привозят им мед и (вообще) те вещи, которые были обещаны при сватовстве. N. Кунта лаша илсе килеççĕ, çураçнă чухне асăннине. Тут приводят лошадь, обещанную при сватовстве. Требн. 81, ₁₄. Вĕсене ху пама асăннине илме тивĕçлĕ тунă. || Vovere. Говорится о религиозном или суеверном обещании или обете. Ч. С. Вара аттесем: Митрие чĕрт, чĕртсен, чӳк тăвăпар, тесе асăна пуçларĕçĕ. Тогда мой родители стали давать обещание принести жертву, если он исцелит Дмитрия. Ib. Пĕр асăннăскер (у др. асăннăскере) тăвас пулĕ; пĕр асăнсан, тумасан, юракан мар. Раз дан обет (принести жертву), то, я думаю, надо его исполнить; иначе нельзя. Макка 224. Унпала та черĕлмесен, юмăç мĕн калать, çавна тума тытăнать. Напр., юмăç хушăть вĕсене если вăсем хăйсен киремечĕсене туса, т. е. чӳклесе, пĕтернĕ пулсан, пирĕн святой çĕрсене асăнма хушать. Çапла асăнса хурсан, вăхăт çитет кайма. Çав святой ячĕпе така пусать и т. д. Если больному не поможет и это, то он прибегает за советом к йомзе. Напр., если они уже принесли жертвы всем своим киреметям, то йомзя советует ему дать обет посетить наши святые места. После такого обета наступает время его выполнения. Он закалывает в жертву этому (sic!) святому барана и т. п. КС. Кил-ăш-чиккинче (к’ил’ы̆шч’ик’к’ин’џ̌э) пĕр-пĕр çын чирлесен, укçа асăнса хураççĕ. Если в семействе кто-нибудь захворает, то кладут на определенное место деньги, давая при этом обет купить на них свечку тому или другому божеству. Сред. Юм. Асăнса хõнă õкçа. Кĕлле аяккалла (Ишеке, Хõсан хыçне) каяппăр, тесе, асăнса õкçа илсе хõраççĕ, çавна çапла калаççĕ. Деньгами, отложенными с обещанием, называются деньги, которые откладывают куда-либо, давая обет сходить на дальнее богомолье, напр. в Ишаки или на Пустынь. СТИК. Асăнса пĕрене çурăкне укçа хутăм (с определенной религиозной целью, с назначением, с ожиданием чего-то). Ст. Чек. Пытарнă укçана епле шыраса алтса тупмалла? — Йăтă, така, кăвакал, ĕне, кулачă. — «Кам та кам, мана, асăнса, така (е урăх япала, мĕн каланă хăй) çимесĕр ан тупайтăр» (т. е. пусть только тот отыщет зарытый мною клад, кто съест назначенную мною вещь, помянув меня). N. Ăста асăннă, çавăнта нухратсам пăрахса çӳренĕ. Ходили и бросали нухратки там, где они дали обет (принести пожертвование). Изамб. Т. 28°. Масар çине шыв сапас, тесе, асăнсанах çумăр хăпарать. Не успел он высказать обещания полить водою кладбище (во время засухи), а уж собирается дождь. Ст. Чек. Микула кĕллине кайма асăнтăм та, куçăмсем тӳрленчĕç. Я дал обет сходить к Николаю (в Промзино), и глаза у меня поправились.

асăнмалăх

(азы̆нмалы̆х), monumenti causa, на память. Ала 13°. Вăл мана çавă япаласене: асăнмалăх, тесе пачĕ. Он подарил мне эти вещи на память. Ib. 19. Акă сана асăнмалăх пĕр тутăр парам, тенĕ. Он сказал: «Вот я подарю тебе на память платок». КС. Юлташ мана асăнмалăх лайăх кĕнеке парса хăварчĕ. Товарищ оставил мне на память хорошую книгу. Ст. Чек. Ку япала манăн асăнмалăх. Это у меня souvenir. || Per translationem. Переносно. Ч.С. Тепĕр вăрçаканнин ерттелĕ сахал пулсан, ăна тепĕр сĕренччен асăнмалăхах хĕнеççĕ вара. Если у иного из дерущихся товарищей (защитников) мало, то его так изобьют, что он не забудет этих побоев до следующего «cĕрен». || Quod memoriae sive monumenti causa datum acceptumve est. Также предмет, данный, подаренный, оставленный на память. Сказки. Атте асăнмалăхне те пĕтерсе килтĕм. Я лишился и того, что оставалось мне на память от отца.

асăнтар

(азы̆ндар), in memoriam aiqs rei adducere, заставить вспоминать, поминать и т. п. Ч.П. Савни асăнтарать. Любимый(-ая) заставляет о себе вспомнить, не дает забыть о себе (как бы обладая какою-то особою силою). || Ulcisci iniuriam, vindi-care alqd. Также заставить вспомнить о нанесенном себе оскорблении, отомстить за оскорбление, за обиду и т. п. Рекеев., IV, 13. Эпĕ кăна манмăп, аçăнтарăп! Я этого не забуду и отомщу тебе! Ст. Чек. Эп сана, шуйттан пуçĕ, асăнтарăп-ха! Я тебе, чортова башка, припомню! (т. е. отомщу).

астив

(ас_ти_в, аст’и_в), gustare, отведывать, пробовать. Т.-И.-Шем. Сăрине сĕрнĕ чух та малтан вилнĕ çынсене хываççĕ, унтан хăйсем ас тивеççĕ. Когда цедят пиво, то также сначала делают возлияние покойникам, а потом пробуют сами. Изамб. Т. Ас та тимерĕ! И не протведал! Так говорит хозяин гостю, указывая на то, что тот мало ест. Ой-к. Çырлах, турă! Ас тимешкĕн асăнатпăр! Çырлах ырă кĕтесри (scr. кĕтесрен) турă! Боже, помилуй! Мы поминаем (твое имя), чтобы нам вкусить (эти яства). Помилуй, святой угольный боже! (так назыв. иконы. Из «чӳклеме кĕлли’’). Могонин. Первей сунă сĕте-çăва пĕçереççĕ никам астивиччен; кăмака çине сапаççĕ те: хĕрт-сорт астивет, тесе калаççĕ. Первый удой (отелившейся коровы) варят раньше, чем кто-либо успел его отведать. Потом плещут им на печку и говорят: «(Пусть) его отведает хĕрт-сорт».

астивтер

(ас_ти_вдэ_р, аст’и_вд’э_р), praebere ad gustandum, давать или позволять кому пробовать, отведывать. Нюш-к. Менча. Чӳк яшкине вĕсем пурне те ас тивтереççĕ, килен-каяна та çитереççĕ. Они дают отведать жертвенной похлебки всем, а также кормят и странников. (Из опис. обряда «така-чӳкĕ»).

асту

(асту), meminisse, reminisci, animadvertere, notare, помнить, вспомнить, припомнить, замечать, обращать внимание. Шевле. Ăна халь хам та тĕлĕкри пек-çиç астăвап. Якейк. Эп халь ĕлĕк пĕре шăва кайнине астуса илтĕм. Ib. Йăван пĕчĕк чох пуçтарса çӳренине порте астăваççĕ. Все помнят, как Иван, когда был маленьким, ходил по-миру. Орау. Халь, астурăм ĕнтĕ! Теперь я припоминаю («припомнил»)! Ч.С. Тата нумай сăмахсем каларĕ те, анчах эпĕ пурне те астуса тăмаст (т. е. тăмастăп). Еще о многом говорил он, но я всего не припомню. Макка 206. Ку кĕллине малтан çырма астумарăм, уншăн ан çилен. Я забыл («не припомнил») написать эту молитву сначала; ты меня извини. Изамб. Т. 37. Ĕç патнелле çитнине астумаççĕ те (сисмеççĕ те). Они и не замечают, как наступает рабочая пора. Сред. Юм. Малтан карчăкпа старик ача мĕнле ӳснине лайăх астуса та пăхман. Сначала старик и старуха и не примечали хорошенько, как рос ребенок (т. е. не обращали внимания на его рост). Чăв. й пур. 37. Яхуть икĕ кунччен алтнă, Çимунĕ вăрттăн ялан астăвах тăнă. Ягуть рыл яму два дня; Семен все время, тайком, за ним наблюдал. N. Ас та туман. И не вспомнил; забыл, что надо было сделать. Ст. Чек. Эп, пырсан-пырсан, пĕр шăтăка кая патăм, ку çул çинче шăтăк пуррине ас та туман (или: астуман та). Шел, шел я, и вдруг провалился в яму: совершенно забыл, что на этой дороге есть яма. || Observare, custodire, curare, prospicere alicui, sustentare. Также присматривать за чем, охранять, оберегать, призревать, (кормить, одевать), оказывать поддержку. N. Пĕрре эпĕ вăрмана хуртсене астума кайрăм. Однажды я пошел в лес караулить пчел (пасеку). Псалт. 40, 2. Мĕскĕне, юрлă çынна астуса тăракан (призревающий) çын телейлĕ. Эпир. çур. çĕр шыв 21. Вармана икĕ хуралçă астăваççĕ. N. Алăксене астăвăр. Присматривайте за дверями, (чтобы кто не вошел или не вышел). СТИК. Лашасем астуса тăратпăр. Стережем лошадей (на кормёжке). Толст. Эппин ашака астуса тăр-ха. В таком случае пригляди за ослом. Альш. Леш лашисене астăвасшăн: каясса шухăшлать. Тот хочет посмотреть своих лошадей: собирается ехать. Актай. Амине тытса килтĕмĕр, хамăр уя ятăмăр; ирĕн те каçăн астăватпăр. Мы поймали самку (журавлиху), пустили ее в свое поле и присматриваем (чтобы не улетела, чтобы не задушил волк) и утром и вечером. Ст. Чек. Асту ачана, ан ӳктĕр. Следи за ребенком, чтобы он не упал. || Considerare, обдумать. Альш. Астăвăр унта, епле туйăнĕ. Посмотрите (обдумайте), как найдете сами удобным. (Здесь можно понять и в см. предостережения). || In imperativo positum significat cave, caveie. Пов. накл. этого глагола ставится при других повелительных в значении смотри,-те. Альш. Асту, никама та ан кала. Смотри, не говори никому. Ib. Астăвăр, шыва кайса ан вилĕр! Смотрите, не утоните! Орау. Асту, ан кай унта, хăна хĕнесе пĕтерĕç. Смотри, не хода туда, самого изобьют. Иногда употребл. в подобном же значении и вдругих случаях. Ст. Чек. Асту, вĕсем вĕт сана паллаççĕ. Смотри, ведь они тебя знают. N. Асту сана! Смотри, я тебе (задам)!

астăвасса

(асты̆васса), mea (tua, nostra) memoria, на (моей, твоей, его и пр.) памяти. Якейк. Эп астăвасса Карантăк варăнче çын çĕтсе каймалаччĕ; халь, шырасан та, пĕр йăвăç тымарри топас çок. На моей памяти в Карандыке (назв. оврага). мог заблудиться человек, а теперь, как ни ищи, не сыщешь ни одного корня. Ст. Чек. Эп (эпĕр) астăвасса вăл ĕç пулмарĕ. На моей (нашей) памяти этого не было. N. Эс (эсĕр, вăл, вĕсем) астăвасса кунта вăрман пурччĕ? Был ли здесь на твоей (вашей, его, их) памяти лес? Ч. С. Пирĕн ялта эпĕ астăвассах Пут ятлă çын кушил çĕклет. С тех пор, как я помню, в нашей деревне носит кошель человек по имени Пул. [Также говорят: эп астăвассăма (или: эпĕ астăвассăмра), эс астăвасса, вăл астăвасса, эпир астăвассăмăра]. СТИК. Эп астăвассăмах ватă та, ĕнтĕ эпир те ватăлса килетпĕр. (Он должен быть очень старым, так как) с тех самых пор, когда начинаются мои воспоминания, я знаю его уже стариком; да и сами мы уже становимся стариками. БАБ. Пирĕн ялта ĕлĕк эпĕ астăвассăмра, пĕр тукатмăш каррк пурăнатьчĕ. Прежде, на моей памяти, в нашей деревне жила одна старуха-колдунья.

ас

(ас), dissolute, libidinose, intemperate vivere coepisse; turpiter se gerere; lascivire, развратиться; безобразничать; вести распутную жизнь; шалить. Ст. Чек. Асат ухмаха ернĕ çын: юрлат, ташлат, кăшкăрат, туха-туха тарат. Сошедший с ума безобразничает: поет, пляшет, орет, выбегает (из дома). Кратк. расск. 8. Ак Содомпа Гоморра хули çыннисем пит асрĕç, темĕн тĕрле çылăха кĕчĕç. Смотрите, как жители городов Содома и Гоморры развратились и как они погрязли в грехах. Посл. 18, _4. Вĕсем çав ĕçре эсир хăйсемпе пĕрле асса çӳременрен сиртен тĕлĕнеççĕ те, çавăнпа сире хурлаççĕ те. Ст. Чек. Асаççĕ ку хĕрсем. Эти девки распутничают. Ib. Каччăсемпе аса-аса (или: алхаса-алхаса), ку хĕр пĕтĕленчĕ (забеременела). Ib. Хĕре, хĕр-арăма алхастаракан курăн парсан, вăл асат (у нее является возбуждение). Ст. Чек. Пуçĕнче асас шухăшпа (с развратными мыслями). Требн. 50₂₉. Аскăн (лучше: аскăнлантаракан) юрăсем юрласа, ташласа, асса çӳреместĕн-и? (= не развратничаешь ли?) || Ст. Чек. Шуйттансем асаççĕ пулĕ ĕнтĕ кĕçĕр. Должно быть, сегодня вечером черти разозорничались. (Так говорят во время бури или бурана). БАБ. Вăл (пăсташ) тасатма пуçланă каçхине: чăхсам ларнă çĕре кайăр-ха, вĕçем кăтăклама чарăннă-и (scr. чарăнни)? Чарăнман пулсан, ĕçе тапратмăпăр, терĕ. Вăлсем кăтăклама шуйттансем асма чарăнмасăр (lege: тухмасăр) пăрахмаççĕ, терĕ. Атте чăхсана итлесе килчĕ те: кăтăклама пăрахнă, терĕ. — Апла пулсан, шуйттансем ачи-пăчипех асма тухнă пулĕ, акă эпĕ вĕсене час хам патма пухатăп, терĕ. В тот вечер, когда он начал очищать (дом от порчи), он сказал: «Ступайте ка туда, где (у вас) спдят куры, и послушайте: перестали они кудахтать или нет? Если нет, то мы подождем приниматься за работу. При этом он прибавил, что куры перестают кудахтать лишь тогда, когда черти выйдут безобразничать. Отец сходил, послушал кур и сказал, что они уже не кудахчут. Если это так, ответил тот, то, значит, черти уже вышли безобразничать вместе с детьми (точнее: не исключая и детей). Вот я сейчас соберу их к себе». Ст. Чек. Авă ĕнтĕ вăл аса пуçларĕ. Вон он уж начал озорничать. || Ч. С. Ачам, унта выртма кайсан, ан ас; унта асма юрамас, часах лăп-лап çакăнат. Если ты, дитя мое, поедешь туда на ночевое (ночное), то не шали; там шалить нельзя (т. к. там священное место), а то как раз пристанет болезнь. || Vexari, agitari, exagitari, быть обуреваему похотями или страстями. Канон. 42. Манăн ӳтĕм усаллăхпа асать, хаяр çулăмĕпе хĕрет; мана тӳрлет. || Latius serpere, latius saevire (de ulcere dicitur alioye eiusmodi malo), распространяться дальше (о наружной болезни). Тюрлем. Асса (= арасланса, сарăлса) карĕ, пӳр тортать, е ратать (= ыратать); час шăтать-и? тет. (Чирей) стал больше; собирается гной; болит. Может быть, скоро прорвется. Альш. Асса кайрĕ (чир). Сильно развилась (напр. болезнь. Ст. Чек. Кĕсен-çăпан асса каят, асат. Наружные болезни могут усилиться. || Etiam de incendiis dicitur, quae saepius prorumpere coeperunt. Также об участившихся пожарах. Альш. Ытла асат-ха вут; çĕне вут кăлармалла пулаттăр. Этот огонь что-то уж очень расшалился; пожалуй, надо добыть нового огня (посредством трения кусков дерева). || De procalla. О ветре. Зап. ВНО. Çил асрĕ. Vеntus saevire соepit. Разбушевался ветер. || In Venerem lascivire, coeundi cupiditate exerceri (de bestiis dic). О течке животных. СТИК. Ст. Чек. Йăтăсем кĕр енне асаççĕ. У собак бывает к осени течка. || Furere, insanire, бесноваться. Ст. Чек. Каçалапа эрек ĕçнĕ те, çĕр-хута асса çӳрерĕ. К вечеру напился, и пробесновался всю ночь.

асси

(аσσи^ы) degener, parvus, pusillus, deformis, debilis (deiis dicitur, qui aliqua ex parte deteriores sunt ceteris ab iisdem parentibus natis). Eadem v. etiam bestiae significantur ceteris una procreatis deteriores. Выродок, напр. если кто-либо из детей родится маленьким и таким останется и после. Употребл. также относительно животных и птиц, родившихся меньше детенышей того же помёта или птенцов того же выводка. Ст. Чек. Асси — ерттил çуралнă çинче начарри: сысна чĕппи, хур чĕппи, чăх чĕппи, йĕкĕреш ача; чи начаррине асси теççĕ. Синьял. Ĕлĕк пĕр карчăкпа, старикĕн вăтăр ывăл, пулнă, тет; вăсенчен пĕри асси пулнă, тет. Жили-были старик со старухой. У них было тридцать сыновей. Один из них был выродок, т. е. меньше других (по некотор. толкованиям — и слабее). Якейк. Эп ати ăвăлĕсенчен асси полтăм. Из всех своих братьев я уродился (каким-то) выродком, т. е. меньше других (у др. и слабее). Орау. Пĕр сысна çури так-кулхах пĕчĕккĕ ӳср. Апат та уйрăм çыман, ыттисемпе пĕрлех çырĕ... Асси темскер. Один поросенок, без видимых причин, вырос (каким-то) маленьким. И корм он ел вместе с другими, а не отдельно... Должно быть, выродок.

асамçă

(азамз’ы̆), i. q. асамăç. Чист. Асамçă куç пулса (Череп. пуса), хăйне кирек мĕнле япаларан та хăтарма пултарать, çынсана та, сăмах каласа, хăтарса хăварма пултарать. Ăна патакпа хĕнесен те, нимĕн те пулмасть. Волшебник — человек, который может избавить себя от той или другой опасности, а также избавлять от опасностей других. Напр., ты его бьешь палкой, а ему от побоев ничего не делается. N. Купăсне тата асамçăсем пăсма тăрăшаççĕ. Кроме того, скрипку (музыканта на свадьбе) стараются испортить волшебники. || Qui muhamedanos in templum convocat ad precationem? мюэззин, азанча? Спасск. и Чист. уу.

асанне

(азан’н’э, h. е. аслă анне), avia mea (patris mei mater), моя бабушка (мать отца). В прочих лицах изменяется так: (Череп.) (сан) асаннӳ (азан’н’ӳ), (унăн) асламăшĕ (асламы̆_жэ̆) или асламăш (асламы̆_ш), (пирĕн) асанне или асаннемĕр (азан’н’э_мэ̆_р), (сирĕн) асаннĕр (азан’н’э̆_р), (вĕсен) асламăшĕ или асламăш. В Тюрл. вм. асаннӳ употр. асламу. V. мамак. || Appellatio anuum honorifica. Также употребляется в обращении к посторонним женщанам (старухам), в том же см., как и рус. бабушка, баушка. V. кинемей. Ст. Чек. Асанне, Прăмçинана çул кăтартса яр-ха. Бабушка! укажи-ка мне дорогу в Промзино.

асар-писер

(азар- _п̚и_зэ_р), daemones maij, нечистая сила. Альш. Çула кайсан, асар-писере тĕл пулас мар: чун хăранипе пăсăлса кайăн. Когда будешь в дороге, то как бы не встретиться с нечистой силой: со страха можно повредиться. || Atrox, horribilis, furens, similis iurenti. Страшный на вид, бешеный (о буре и т. п.). Сред. Юм. Таçтан пит чупса тавăрнчĕ, хăй пĕтĕмпе асар-писер пõлнă, çӳçне-пуçне тăратнă. Не знаю откуда прибежал; сам стал каким-то страшным, волосы его стояли дыбом. Ib. Пит хõра асар-писер çăмăр килет ĕнтĕ; кăçта кайса кĕрĕпĕр? Надвигается страшная гроза; куда бы укрыться (от нее)? Ib. Асар-писер тăман, сильный буран, мятель (метель), пурга. СПВВ. МА. Асар-писер — çăмăр пĕлчĕ хура, тискеррĕн килнине (калаççĕ). Выражение асар-писер употребляют, говоря о надвигающейся страшной, черной дождевой туче. Тюрл. Асар-писер тăвăл килет. Несется (сюда) бешеная буря. || Nonnumquam adverbii vim habet. Употреб. также в значении наречия. Ст. Чек. Арăмĕпе упăшки пĕр вĕçĕмсĕр çапăçса пурăнсан: вĕсем асар-писер пурăнаççĕ, теççĕ. Ib. Асар та писер пурăнат. Н. Карм. Ашшĕсем хĕрне савман çынна качча парас тесен, хĕрĕ асар-писер хăтланать (= хирĕçет): каймастăп, тесе. Если родители вздумают выдать дочь за нелюбимого человека, то она и рвет и мечет, не соглашаясь выйти за него за муж. Тюрл. Мĕн асар-пиеер çиленсе çӳретĕн? Что ты так злишься? Янтик. Лашана пит хваласа, хăй кăшкăркаласа, лаши сиккипе кайсан: ну, асар-писер карĕ у! теççĕ (помчался с страшной быстротой). Пшкрт. Азар-_пи_зӓ_р, астумазы̆р туза _п̚ыракры̆м васкаνи^ыβӓ. Впопыхах сделал чорт знает что. Хорачка. Ондан азар-_пи_зӓ_р токса тарды̆м. Я убежал оттуда, страшно перепугавшись (хăраса ярса). || Absurd.e, inconcinne; inconstanter (loqui). Также значит непоследовательно, без толку. КС. Асар та писер калаçать, ним йĕркине те тупас çук унне. Мелет (болтает) без толку, так что ничего и не разберешь. Питушк. Асар-писер калаçат. «Хорошенько не говорит» (жулик).

асатте

(аза_ттэ, азат’т’э), avus meus (patris mei pater), мой дед (отец м. отца). С притяж. афф. изменяется по лицам след. обр.: (манăн) асатте или асаттем (аза_ттэ_м), (санăн) аслаçу (аслаз’у), (унăн) аслашшĕ (аслашшэ̆), (пирĕн) асатте или асаттемĕр (аза_ттэ_мэ̆р), (сирĕн) аслаçăр (аслаз’ы̆р), (вĕсен) аслашшĕ. Ст. Чек. Асанне пĕç-хушшинче асатте выртат. (Загадка: пустараси, колодезный оцеп). N. Сирĕн аслаçăра (scr. аслă аçăра) вĕлертĕм, тет, халĕ ан хăрăр нимĕнтен те. Я, говорит, убил вашего старика, теперь, говорит, ничего не бойтесь. || Avus mariti, h. e. patris eius pater. Также отец свекра (ати ашшĕ). Ст. Чек. Асатте ати хыçĕнчен, пилĕк çултан, вилчĕ. Ib. Асатте — атийĕн ашшĕ.

аслă

(аслы̆), magnus, amplus, latus, spatiosus, maior natu, maximus, summus, illustris, великий, обширный, широкий, большой, просгорный, старший, главный, знаменитый. Якейк. Хосан холи пит аслă. Казань очень большой город. Ст. Чек. Ку шыв — аслă шыв. Это большая река. Шарбаш. Шăмат туйĕ аслă. Шуматовская свадьба многолюдна. Ала 84. Кайсан-кайсан, пĕр аслă (i. q. мăн) вăрмана çитрĕ, тет. Через некоторое время он дошел до большого леса. Ев. Шăтăкĕ ĕлĕкхинчен те аслă пулнă, тет. Ст. Чек. Аслă пӳртĕн алăкĕ аслă. У большой избы большая (в отношении простора) дверь. Ib. Урапа аслă-ха, ларма çитĕ сире. Телега просторная, вам места хватит. Собр. Кĕçĕн пуçа чарайман аслă пуçа хĕн килнĕ, тет. Если не удержишь маленьких, то за это придется расплачиваться взрослым. (Послов.). Альш. Çитнĕ вĕсене. Çапах та «яшка-çăкăртан аслă пулмас»: ларат, сĕтел хушшине кĕрсе. Они уже сыты и всем довольны. Однако «больше хлеба-соли (похлебки и хлеба) не будешь»: идет и садится за стол (т. е. отказываться от хлеба-соли нельзя, не годится). Ib. † Елшелийĕн урамĕ аслă, урам. В Альшееве улицы широкие и длинные. Ч. П. Шурă шĕлепкенĕн хĕрри пархăт, ытла аслă тытни килĕшмест. У белой (войлочной) шляпы поля обшиты бархатом, но слишком широкая обшивка делает ее некрасивой. Ала 59. Аслă ĕшнере ут çултăм. Я накосил сена на широкой поляне. Якейк. Паян пасар пит аслă. Сегодня очень многолюдный базар. Байгл. Асла пуç, кĕçĕне тав! таршим челобитье, младшим привет! Ст. Чек. Эсĕ манран пĕр çул-кăна аслă. Ты только на один год старше меня. Расск. Фараон Иосифа аслă-аслă улпутсемпе тан туса вĕсенĕн хушшине кӳртесшĕн пулнă. Фараон хотел поставить Иосифа наравне с целым рядом знатных вельмож и ввести его в их среду. Чăв. й. пур. З4. Ĕнтĕ вăсене ялан та темĕн тĕрлĕ аслă-аслă çынсенчен ытла хисеплеççĕ. Н. Карм. Хурамалта выртан аслă киремет. Находящийся в Хорамалах главный киреметь. Истор. Чăн аслă турри Перун ятлă пулнă, вĕсем ăна аслати турри тенĕ. Самое главное божество называлось у них Перуном; они называли его богом грома. Якейк. Чăвашран сан пак аслă çын çок тетни-мĕн? Ты думаешь, что ты самый знаменитый из чуваш? Сала 91. † Пĕвĕр-сийĕр лайăх, ятăрч аслă, вăтанатăп умăрта тăмашкăн. Вы статны станом, и велика ваша слава — я стесняюсь стоять перед вами. || Maior sive amplior iusto. Также слишком большой. Ст. Чек. Ку кĕпе мана аслă. Эта рубаха мне велика. Ib. Ку тумтир сана аслăрах пулĕ. Эта одежда, пожалуй, будет тебе великовата. || Есть разница между «аслă» в «пысăк»: первое указывает на обширность предмета, второе вообщем на его размеры; поэтому «аслă», употребляясь в собственном значении, не может служить определением для имен предметов, которые обычно переменяют свое место или могут быть переносимы или перевозимы с одного места на другое. «Аслă» неприменимо и в тех случаях, когда указывают не на превосходство, а на относительную величину предмета. Поэтому всегда скажут: пысăк ача, большой ребенок (аслă ача — старший из детей); пысăк çын, человек большого роста; человек взрослый; пысăк ту, большая гора; пысăк çурт, большой дом (аслă çурт — большой и просторный дом); пысăк хурама, большой вяз; пысăк урапа, большая телега; пысăк чӳрече, большое окно; пысăк кĕнеке, большая книга; пысăк çĕлĕк, большая шайка; пысăк курка, большой ковш; пысăк алă, большая рука; пысăк куç, большой глаз; пысăк сĕтел, большой стол; пысăк хăма, большая доска.

аçа

(аз'а), mas, masculus, самец. N. Аçа кушак или кушак аçи, кот; аçа сысна или сысна аçи, боров; аçа йытă или йытă аçи, кобель; аçа кашкăр или кашкăр аçи, волк; аçа упа или упа аçи, медведь; аçа тăрна или тăрна аçи, журавль; аçа çĕлен или çĕлен аçи, змея самец; аçа шапа или шапа аçи, лягушка самец; аçа тараккан или тараккан аçи, таракан самец; аçа чечек, мужской цветок растения (неологизм). Ст. Чек. Сысна кĕтӳ пĕр аçасăр çӳрет. В свином стаде нет ни одного борова. Ib. Ку хур кĕтĕвĕ аçасăр. В этой гусиной стае нет гусака. В. Ив. Вăл хупăсен ăшĕнче чечекĕн икĕ чи кирлĕ япалисем лараççĕ: пĕри — аçа чечек, тепĕри — ама чечек. || Etiam de arboribus et herbis dicitur aliisque rebus, quibus neutrum genus est. Иногда слова «аçа» и «ама» ставятся при названиях растений и даже предметов неорганической природы, которые представляются имеющими те или другие признаки, как бы указывающие на пол. Что касается растений, то определения «аçа» или «ама», поставленные при их названиях, вовсе не указывают на их действительные половые отличия, рассматриваемые в ботанике, а только служат выражением общего впечатления, производимого на наблюдателя внешним видом растения. V. аçа каптăрма, аçа çăл, аçа хăмăш. Ст. Чек. Аçа пултăран — тăрăлă, вăрăлă; çулçи тăвăр. Ч. П. Анне ывăлĕ пулаччен, аçа пултăран пулас-мĕн. || Pater. Также означает отца. Сред. Юм. Аçа пĕр те, ама ăрасна. От одного отца, но от разных матерей («Отец один, матери разные»). Аттик. Суха-пуçне тавăрса, пĕр аçапа амаран пĕрех хĕр çуралнă хĕре тыттарчĕç. Перевернули соху и заставили держать ее девушку, которая была единственною дочерыо у своих родителей. (Из обряда «хĕр-сухи»). Ч.С. Тата аçаран пĕр ывăллă çынна мелке илсе пыртараççĕ. Кроме того, заставляют одного человека, единственного сына у своего отца, нести помело. (Из обряда «хĕр-аки»). Магн. 139. Пĕр аçаран-амаран хĕр таптатăп. Я, единственная дочь у отца-матери, топчу. Ст. Чек. Вĕсем пурте пĕр амаран пĕр аçаран, тет. Ib. Аçу, аçăвăн, аçăвă. || Fulminator. Также бог грома. Ч. С. Аттесем: çумăр çунă чухне çĕлĕке илсе сăх-сăхас пулмасть; çĕлĕке илсен, çӳç ăшне шуйттан кĕрсе ларать те, вара аçа çапса вĕлерет, тесе калатьчĕç. Родители говорили: «Когда идет дождь, не надо креститься, сняв шапку; если снимешь шапку, то в волосы залезет чорт, и тогда ударит гром и убьет». Ib. Чăвашсем аçа çапнине урăх тĕрлĕ шухăшлаççĕ, вĕсем: усал пĕр-пĕр çурта кĕрсен, турă вара, çав усала çапма хăтланса, çурта та тивертсе ярать, теççĕ; е пĕр-пĕр çын çумне çыпçăнсан, çапать, теççĕ. Тата çăмăр çунă чух хытă çӳреме каламаççĕ: хытă çӳресен, усал çыпçăнать, теççĕ. Чуваши обьясняют гром иначе; они утверждают, что если чорт спрячется в доме, то бог, желая поразить чорта, зажигает и самый дом. Также, по их мнению, он поражает и человека, к которому прильнет чорт (чтобы спастись от громового удара). Кроме того, они не советуют быстро ходить во время дождя, утверждая, что при быстрой ходьбе (к человеку) пристает, чорт. Б. Олг. Аçа çапсан, виç чалăша анса каят, теччĕ. Говорят, что при ударе молнии (громовая стрела) уходит в землю на три сажени. Шорк. Аçа çапас оммĕн çиçĕм хреçлĕ çиçет, теççĕ. Говорят, что перед ударом молнии молния сверкает крестообразно. Ч. С. Эпĕ, пĕчĕккĕскер, хăранипе нимĕн тăваймасăр, чӳрече патĕнче сăх-сăхса лараттăм; анне: чӳрече патĕнче ан лар, ачам! аслати авăтса, çиçĕм çиçнĕ чух чӳрече патĕнче ларсан, аçа çапса вĕлерет, терĕ. Я, будучи маленьким, не знал от страха, что делать, — сидел у окна и крестился. Мать сказала мне: «Не сиди, дитя мое, у окна! Если будешь сидеть у окна в то время, когда гремит гром и сверкает молния, то убьет громом». Собр., Козм. Аçа аçатнă (v. аçат) чухне хура çӳçлĕ çын çӳресен, аçа çапат, тет. Говорят, что если человек с черными волосами, (брюнет) будет ходить во время грома (по улице), то его убьет громом. Н. Карм. Аçа-çуррине аçа çаптăр, ама-çуррине амак çаптăр. (Авалхи ваттисен сăмахĕ). Ст. Чек. Аçа-турă пулĕ. Питушк. Ырă уяр аçи çаптăр она! тет. Торă чохлатăрах она! тет. Он (проклинающий) говорит: «Пусть его разразит громом в совсем ведряную погоду! Пусть накажет его Бог». Н. Карм. Аçа, çаптăр. Чтобы громом разразило! (Проклятие, брань). Ib. И, аçа çапманă (сапманй) пуçна! Чтобы тебя громом разразило! V. Оп. чув. синт. I, 417. Питушк. Аçа çăпасскер! Чтобы тебя (его, ее) громом разразило!

атей

(ад’эj), mi pater! о мой отец! См. Матер. 141. || Vox expavescentis. Также восклицание испугавшегося. С. Атей! çĕлен пор! Батюшки, здесь змея!

ати

(ад'и), pater meus, мой отец. Курм., Якейк. и др. Склоняется так: ати, атин или атийăн (ад'ин, н littera non emollita, aд'ujы̆н), атия (адиjа), атира, атиран, атипа (aд'uба). В др. гов. атте, атти, аттей, ӓт'и. В прочих лицах не употребляется и заменяется формами от аçа: аçу, ашшĕ (вм. аçăшĕ). М. Туваны (Алик.). † Кăвак пуçлă атийăм кăвакарнă укçапа кăвак лаша илсе пач (i. q. пачĕ). Мой седовласый отец купил (мне) на свои заржавелые деньги сивую лошадь. Ib. † Ати-апай килĕнче ĕмĕр иртни сисĕнмеçт. В доме отца и матери жизнь проходит незаметно. || Socer meus (pater mariti mei). Также мой или наш свекор (Сред. Юм., Н. Карм., Тюрл., Торп-к., Якейк., Чертаг., Ст. Чек. (ачи). Торп-к. Арăмĕ упăшкин ашшĕне ати тет, амăшне апай тет. Жена называет мужнина отца отцом, а мужшину мать матерью. Ст. Чек. Атийĕмĕр, socer noster, наш свекор. В других лицах скажут: (санăн) хунь-аçу, хунеçӳ, (сирĕн) хунь-аçăр (или, местами, хунь-аçу), (унăн, вĕсен) хунь-ашшĕ, хунешшĕ. V. хуньăм, хуннĕм. Говорящие плохо могут сказать: аттйĕ, твой (ее) свекор, атийĕр ваш свекор.

атте

(а_ттэ, ат'т'э), pater meus, мой отец. V. Аçу, Ашшĕ. Аттем, мой отец; аттемĕр, pater noster, наш отец. См. ати, атти. Сред. Юм. Атте вилчĕ — така пуç йõлчĕ, анне вилчĕ — хушпу йõлчĕ. Умер отец — осталась баранья голова (потому что голова барана достается на обеде старшему), умерла мать — осталось хушпу (головное украшение, увешанное монетами). (Поговорка, указывающая на безразличное отношение детей к родителям). Образцы 114. Хурамаран пĕкĕ авакана çӳлĕ кĕлет умне лартасчĕ: пире çăкăр-тăвар паракана атте кĕрекине лартасчĕ. Того, кто гнет дуги из вяза посадить-бы на верхний помост двухьярусного амбара; того, кто делит с нами хлеб и соль, посадить бы у батюшки за гостиный стол. Сред. Юм. Çавна тăвас пõлмасан, аттен ачи эп ан полам. Если я этого не сделаю, то пусть я не буду детищем своего отца! Так говорят в том случае, если вполне уверены, что сделают то, о чем идет речь. Ст. Чек. Пирĕн аттесем пĕр мар. У нас отец не один (мы от разных отцов). Сборн. мол. Эй çӳлти аттемĕр. Pater noster, qui es in caelis. СТИК. Пирĕн аттемĕрсем кăчуне пире пит хытă тыткала пуçларĕç. Наши отцы теперь стали держать нас строго. || In carminibus nuptialibus ita appellatur pater sponsae? Также называют отца невесты в свадебных песнях? Образцы. || Etiam socerum significare potest, h. e. mariti aut uxoris patrem. Иногда означает свекра или тестя. Ч.С. Инкесем пĕр çĕре тăчĕç те: эй мăнтарăн аттийĕ! Хаччен усал сăмах каламанччĕ, — ӳкĕрĕ (ӳ_гэ̆_рэ̆, media vocali correpta; i. q. ӳкрĕ)-вилчĕ, мĕн тăвас!... Снохи сошлись все вместе и голосили: «Бедненький наш батюшка! До сих пор никогда не слыхали мы от него плохого слова!... Не стало его, — что нам делать!» Актай. † Симĕс шăрçа çип тиркет. Ай атте те, ай апи! эпĕ сан хĕрне тиркес çук. (Ĕçкĕ юрри).

атя

(а_да, ад'а), age; eamus (si uni dicitur), айда, идем; атăр (а_ды̆р, ад’ы̆р), agite; eamus (si pluribus), айдате, идёмте. См. атясам. Якейк. Атя, Йăван, пасара? Т. М. Матв. Атăр! — Атьăр пулсан, эпир хатĕр! Идемте! — Если идемте, то мы готовы! Якейк. Атьăр, ачасам, çаксене ватса ярар! Альш. Атьăр, кашкăр туссем, туя, сăра ĕçме! Идемте, друзья волки, на свадьбу, пиво нить! || Также ставится для выражения побуждения и при других глаголах. Якейк. Атя иккĕн çак кĕнекея воласа тохар! Давай прочитаем эту книгу! N. Йĕлмевĕс калать, тет: çап атя! Ача калать: çап атя! Эп çын çиме килмен, эсĕ çын çиме килнĕ, тесе калать, тет. Йĕлмевес (какое-то трехголовое чудовище, ср. тат. jалмауы̃з) говорит: «Ну, бей! (в народн. русском гов. айда, бей!») Парень отвечал: «Айда, бей! Не я пришел сюда людей есть, а ты!» Ч.П. Атьăр каяр пасара. Пойдемте на базар. Якейк. Ачасам эппин. Ну, идем, что-ли! (говорят с неудовольствием тому, кто просит итти с ним). Ib. Атясам, атясам, тесе йăлăнтăм, çаплах пымарĕ. Сколько я его ни упрашивал пойти со мною, он все-таки не пошел. N. Атьăрсам эппин. Ну, ладно, идёмте. Ст. Чек. Атьăрсам ĕнтĕ! Атьăрсам ĕнте! тесе, йăлăнтăм, çапах та пымарĕç. Сколько я их ни упрашивал пойти со мною, они не пошли.

ача

(аζ’а, аџ̌а; Пшкрт, Писмянка ача), infans, parvulus; puer; puella; virguncula; adolescens, adolescentulus, iuvenis, дитя, ребенок; мальчик; девочка; парень, юноша; девушка. Зап. ВНО. Амăшĕ пулсан, ачи пулать. Орау. Йăван арăмĕ ачи хыçĕнчен тасалнă ĕнтĕ. Жена Ивана уже оправилась после (ребенка) родов. Н. Седяк. Ача çуралсан, кăвапине касаççĕ. Ывăл ача пулсан, кăвапине çĕçĕпе е пуртăпа касаççĕ: çĕçĕ пек çивĕчĕ пултăр! теççĕ. Кăвапине пуртă çине хурса, çĕçĕпе касаççĕ, ак çапла каласа: ĕçе хавас пултăр! Икĕ тĕрлĕ калаççĕ. Примеч. Хĕр-арăм çăмăлланаймасан: упăшкине йăвăр, усал сăмах каланă пулĕ, теççĕ. Çавăнпа арăмĕ урлă упăшкине виçĕ хут каçараççĕ. Упăшки: унăн çылăхне каçаратăп, тет. Ача çуралсанах, çăварне çу хыптараççĕ. Ачана тĕне кӳртсен, пăртак пурăнсан, ача чăкăчĕ чӳклеççĕ. Чӳклессине пĕр-пĕр чухне ĕçсе-çисе ларнă чух чӳклеççĕ. Сĕтел çине çăкăр, ун çине пĕтĕм чăкăт хураççĕ. Унтан, ура çине тăрса чӳклесен, çăкăрĕпе чăкăтне вакласа, валеççе параççĕ. — Ĕмĕрлĕ пултăр, кунлă-çуллă, пултăр! теççĕ. Пĕр-пĕр çыннăн ача çуралсан: çĕнĕ кайăк çуралнă, теççĕ. Унтан тата ыйтаççĕ: ылттăн-и, кĕмĕл-и? теççĕ. Ылттăн — ывăл ача, кĕмĕл — хĕр-ача. Пин тенкĕ, теççĕ, çĕр тенкĕ. Когда родится ребенок, ему обрезывают пупок. Если родился мальчик, то пупок обрезывают ножом или топором, со словами: «Пусть будет остр, как топор». Пупок кладут на топор, разрезывают ножом и говорят: «Пусть будет работящим!» Говорят двояко. Примеч. При трудных родах делают предположение, что жена когда-нибудь сказала мужу что-нибудь оскорбительное и нехорошее. Поэтому заставляют мужа переступить через жену трижды. Муж заявляет, что он прощает своей жене грех. Как только родится ребенок, ему дают в рот немного масла. Немного спустя после крещения, молят ребячий сыр. Этот обряд справляют во время пирушки. Кладут на стол хлеб, а на него непочатой сыр: потом встают, совершают моление, а хлеб и сыр раздают по частям присутствующим. При этом говорят: «Пусть будет долголетен!» Если у кого-нибудь родится ребенок, то говорят: «Родилась новая птичка» (или: зверек). Кроме того, спрашивают: «Золото или серебро?» Золото — мальчик, серебро — девочка. (На это отвечают): «Тысяча рублей» (если родился мальчик и) «сто рублей» (если родплась девочка). Ср. Алг. Ача çуралсан. Пуçламан чăкăт илеççĕ, пуçламан çăкăр, сăра ăсаççĕ. Кĕл-тăваççĕ турра: турă! ху çуратнă чунна лайăх ырлăх-сывлăх пар пурăнма. Алăк уçса, пуççапаççĕ турра. Когда родится ребенок. Берут непочатой сыр и непочатой коровай хлеба, нацедят пива и молятся богу: «Боже! дай счастья и благополучия живому существу, созданному тобою!» Отворяют дверь избы и делают земные поклоны. Собран. 195. Ача çуратсан, ăна, тĕне кӳртсе, уйри тăр-пĕччен ларакан йăвăç патне илсе каяççĕ, унта хăйсем урăх ят хураççĕ; урăх ят хумасан, ача пурăнмасть, теççĕ. Когда родится ребенок, то его окрестят и отнесут к дереву, одиноко стоящему в поле. Там они дают ребенку другое имя, думая, что в противном случае ребенок не будет жить. Ст. Чек. Эпĕ ача çулĕнчен тухнă ĕнтĕ. Я уже вышел (вышла) из детского возраста (гов. когда исполнится 12 лет). Ib. Эс ача мар ĕнтĕ, ача çулĕнчен иртнĕ ĕнтĕ. Ты уже не ребенок, твои детские годы уже прошли. Ib. Ялан ача пулăттăн. Ты все хотел бы быть ребенком. Собр. 71. Ача пăхакан выççа вилмен, йытă пăхакан выççа вилнĕ, теççĕ. Кто ухаживает за ребенком, не умрет с голоду, а кто воспитывает собаку, умрет голодной смертью. Альш. Варвари Пăрăнтăкран Кашана качча кайнă. Ачине тутар арăмĕпе тунă, тет. Варвара вышла замуж из Бурундуков в Елховоозерную. Говорят, что при родах у нее была бабкой-повитухой татарка. N. † Улма пахчи турăм та эп, ача кулли пулчĕ вăл. Я рассадил яблоновый сад, но он достался в добычу детям (т. е. они воровала из него яблоки, ломали деревья и пр.). Ч.С. Эпĕ: халĕ мана никам та чаракан çук, тесе, ар шухăшăмпа шухăшласа ларатăп. Я сижу и думаю своим детским разумом: «Теперь меня некому останавливать» (т. е. удержввать от шалостей и проч.). Шурăм-пуç З. Çĕнĕрен тӳрри пур теççĕ те, çĕнĕрен тӳрри пур, теççĕ. Ай-хай, ача Учун пур та, çав Ивана пăрахаймаçть. Говорят, что имеется новый друг (любовник), а она, Ульяна, не можст бросить того Ивана. N. † Ай-хай ача Татьяна Киштек çулĕпе сиккипе. КС. Вăл ачи унăн кампа пулнă-ши? От кого у нее этот ребенок? Якейк. Валтанхи ар, хырăмра чох, эпĕр, туран куççа, анса лартăмăр. Когда я ходила первым ребенком, мы переселились с верхнего конца деревни на нижний. Шорк. Ачана кипкепе тыт. Держи ребенка в пеленках. КС. Эй, ачупа пĕрле!.. йĕрĕнтермĕш!.. Эх, чтобы тебя с твоим ребенком!.. Надоедник!.. Сред. Юм. Ача ӳкмен, сурчăк ӳкнĕ! Пĕчик ачасĕм ӳке парсан, пысăккисĕм, ачана тăратнă чухне, ача ӳкнĕ çĕре сурса, çапла калаççĕ. Не ребенок упал, а плевок! Когда упадет ребенок, то взрослые, поднимая его, плюют на то место, где он упал, и произносят эти слова. Чебокс. Тепĕр кун, кăнтăрлахи кĕлĕрен тухсан, атте ачана çĕклерĕ те, урамалла йăтса тухрĕ. На другой день, после обедни, отец взял ребенка (мою маленькую сестру) и понес ее куда-то на улицу. Собр. 103°. † Сак çинче ача вылясан, ашшĕ-амăшĕ курать — савăнать. Когда на нарах играет ребенок, отец с матерью смотрят на него и радуются. ХVIII. З1. Сак тулли ача пар. Дай полные нары детей. (Из моленья). Нюш-к. Ача пăлатна пулсассăн, уна пĕр çулталăкранах ĕмĕртме пăрахтараççĕ. Если ребенок здоров, то его советуют отнимать от груди, как только ему минет год. Ib. Тата тĕлĕкре пĕчик ачана курсан та, чирлессе, теççĕ. Говорят, что видеть во сне маленького ребенка также предвещает болезнь. Курм. Ача çăлтан топрăмăр. Мы нашли в колодце ребенка. Так говорят, когда родится ребенок. Вир-ял. Çав хĕр мана ача тет; аллине ача тытмасăр çав хĕр качча ан кайтăр! Эта девка называет меня мальчишкой; пусть не выйдет она замуж раньше, чем родит («возьмет в руки») ребенка! Шел. П. 66. Ача туман арăм ача тăвасшăн вилесене (покойникам) панă вĕт ăна (лоскут холста). Сарат. «Çывăр, ачам (хĕрĕм), çывăр! Аннӳ кайнă çырлана; татнă-татнă — ывăннă, унтах, выртса, çывăрнă. Аçа çаптăр, çиçĕм çиçтĕр, пирĕн аннене (или: санăн аннĕне) вăраттăр. Пирĕн анне вилсессĕн, çĕнĕ анне илĕпĕр. — Çĕнĕ анне аван мар, кивĕ анне аванччĕ: çĕнĕ курнитса ăшă мар, кив курнитса ăшăччĕ. Ст. Айб. † Чипер ача куйланать савнă ачи килментен. Красавица тоскует оттого, что не пришел к ней милый. Абыз. † Атăл çинче алă майра, сараппань виттĕр çил вĕрет. Пирĕн ачисем пулчĕ (ç) пӳлч (= пулĕ?) На Волге 50 русских женщин; сквозь их сарафаны продувает ветер. Вероятно, это были наши ребята. Альш. Вĕрентесси теплелле, çынсем унта темĕнле, епле пурăна пĕлмелле? тетĕп. Шухăша юлтăм хайхи ача. Как еще будут обучать? Каковы-то там люди? Как там жить? Задумался парень (т. е. я). N. Ыйтат, тет, ку хĕрĕнчен: камран сан ку ачу? тесе. Спрашивает этот у дочери: «От кого, говорит, у тебя этот ребенок?» Сказки и пред. чув. 17. Сĕм вăрманăн ачисем йăвисене кĕреççĕ. Дети дремучего леса входят в свои жилища. Регули 1248. Эй она ачан корса. Эп она арăмăн илтĕм. Я ее видел еще ребенком. Я ее взял вдовой. С. Тим. † Вун çитĕ çулхи ачупа кам юратса вылямĕ. С 17-тилетним юношей кто не пожелает играть? Альш. † Ашшĕ-амăшĕ ӳксе, йĕрсе юлчĕ ытам тулли сарă ачишĕн. Родители плакали навзрыд («упавши») о своей милой красавице дочке. Кратк. расск. 20. Атте, яр ачуна пирĕнпе. Отец, отпусти сына с нами. Изамб. Т. Унта халăх пухăннă çĕре асламăшĕ: ачи, ачи Павăлĕ! Пăхран-шăкран тасалнăччĕ, шыва кайса вилейчĕ, тесе, кăçкăрса йĕрет. Там, при собравшемся народе, бабушка (его) ревет благим матом, пряговаравая: «Бедный Павел! Только что ты успел вырости до того, чтобы ухаживать сам за собой, и уж утопул в речке!» N. Эсир пĕлекен Хурамал ачи Елеазар (конец письма). Известный вам Карамалинский парень Елеазар. Лашман. † Урамăрсем тӳрĕ пулас пулсан, хĕрхенмĕттĕм йĕс кĕлелĕ аттăма; ачисем ачана çитнĕ пулсан, хĕрхенмĕттĕм кĕмĕл çĕррĕме; ачисем ачана, ай, çитеймен, кĕмĕл çĕррисем ăстантан тухайман. Если бы улицы были прямые, не пожалела бы я своих сапог с медными подковками; если бы парни были на возрасте, не пожалела бы я своего серебряного кольца... Парни еще не выросли, серебряные кольца еще не вышли из литейного стана. Собр. † Çинçе пилĕк сар ача пĕччен çывăрнă чух, ай, пулайинччин! Ах, если бы красивый юноша с тонкой талией был около меня, когда я сплю одна. Эпир çур. çĕр-шыв. Шкулта пурĕ 90 ача вĕренет: вĕсенчен 50 ача хамăр ял ачи, 40 ача урăх ял ачисем. Альш. Ачапа вилнĕ. Умерла из-за ребенка (т. е. от родов). Ib. Çăмăлланаймасăр вилнĕ. Умерла, так как не могла разродиться. Ib. Çав çынпа пулса (çӳресе), ача тунă. Прижила от этого человека ребенка. Макка 142. Ача, пурăнасса нимĕн шухăшсăрах тенĕ пекех пурăнатăп. Живу я, братец, без всякой думушки и заботушки. || Qui blanciius alloquuntur, primae personae terminationem addunt. Прибавление к этому слову суфф. притяж. 1 л. ед. ч. делает обращение более ласковым. Изванк. Кин ачам! çынна ытла йăвăр сăмах ан кала, çынна тĕксе ан яр, ачам, çын сăмах хыççĕн кăлăх ан кай, хуна ху пĕл. Милая сноха! не говори другим оскорбительных слов, не отталкивай от себя людей, не поступай необдуманно по чужим советам, знай сама себя. (Наставление, даваемое молодой стариками и старухами; из обр. «Çĕн-çын яшки»). Ст. Чек. Ачам, кăлăхах çынпа вăрççа ан çӳре. Не бранись, дитя мое, попусту. || De pupa. О кукле. Сред. Юм. Калăпа пир таткисĕмпе чӳркесен, пĕчик ачасĕм: ача, тесе, çĕклесе çӳреççĕ. || In allocutionibus significat sodalem. Нередко употреблаетея в обращениях, в смысле брат (к лицам обоего пола, как и это русск. сл.). Б. Олг. Çитмест-и сана ик сом вонă пус? — Ах, ачам, çапла йӳн полат. Не будет ли с тебя шестидесяти копеек? — Ах, это, брат, (слишком) дешево будет! Ст. Чек. Ача, атя шыва кĕме каяр. Идем, брат, купаться.

ача пăтти

(п̚ы̆ττи^ы), v. ача яшки. Альш. || Puis,quae datur parvulo, in olla pusiIJa cocta. Также каша, сваренная для ребенка в маленьком горшочке. Ст. Чек. Ача пăттине кушак çисе янă. Кашу, сваренную для ребенка, съела кошка.

ачасем

(аζ’а_зэ_м, аџ̌а_зэ_м), infantes. Pueri. Adolescentuli. Adolescentes. Дети; мальчики; парни. Нюш-к. Ачасене амăшĕсем: эс çав шывпа юхса килнĕ, теççĕ (Чашлама çăлĕпе). Матери говорят своим (маленьким) детям: «Ты приплыл по (такой-то) речке» (напр. по ключу, называемому Кипуном). Так отвечают на вопросы детей о том, как они произошли на свет. Ст. Чек. Ку ачасем патпаскара çӳреççĕ. Эти мальчики — подпаски. || Eadem v. pares ailoquimur aut inferiores. Также употребляетея в обращенаях между равными, подобно русскому ребята, или в обращениях к младшим. Ст. Чек. Ацасем, вутă, пуçтарăр; вут хуратпăр. Ребята, собирайте дрова, мы разложим костер.

ача туп

(т̚уп, т̚õп, т̚оп), partum edere, parere, родить ребенка. Сред. Юм. Ача тунă тессине: ача тõпнă, теççĕ. Вместо того, чтобы сказать: «она родила ребенка», (также) говорят: «она нашла ребенка». Якейк. Йăван арăм (арым) кĕçĕр йĕкĕр ача топнă. Жена Ивана нынче ночью родила двойни. || Etiam de illegitimo partu dici potest. Пригулять. Ст. Чек. Ача тупнă (= çынпа çӳресе йывăрçынланнă). Прижила ребенка.

ача хӳми

(х’ ̚ӳми), i. q. (то же, что) ача урапи, plostellum, quo parvuti vectantur, тележка, в которой возят ребенка. Календ. 1904. Ку вара ача хӳмисемпе, пăтавккасемпе кунĕн-çĕрĕн ани çине тирĕс тăкнă, тет. Таким образом этот человек день и ночь возил на свой загон навоз в детекой тележке, а также носил его в пуловке и т. п.

ачаш

(аζ'аш, аџ̌аш), indulgentia corruptus, delicatus, изнеженный, избалованный. Собр. 201°. Ачаш ача ашшĕ пуçне çапса çĕмĕрнĕ, тет. Избалованный ребенок разобьет голову своему отцу. (Послов.). Сред. Юм. Ачаш хĕр ача, тăвать, ачаш ывăл вăрă тăвать. Избалованная дочь родит в девицах, избалованный сын становится вором. (Послов.). || Etiam in iaudem dici potest. Иногда имеет и положительное значение. Альш. † Аннен ачаш чунĕ эп (что вполне соответствует словам русской песни: «Я у матушки моей дитя неженое, дитя неженое, избалованое»). || indulgentia (in Iiberos), bianditiae, нега, баловство. СПВВ. ИА. Ачана ачаша вĕрентсен, вăл, ӳссен те, çавнах пăхать. Если приучишь ребенка к неге, то он и после будет гнаться за тем же. О сохр. здор. Ачаша вĕренсе ӳснĕ çынсем, люди, привыкшие с детства к неге, выросшие в неге. Алик. † Апу панчи ачашна милке шăтăкне пăрахса хăвар. Негу, которую ты видела у матери, забрось в ямку, выдолбленную для помела, т. е. брось и думать об этой неге. (Обращ. к невесте в свад. песнях). || De pueris puellisve deiicatis. Неженка. Ст. Чек. Алăран каймас, йĕрет; çапма-вăрçма çук кăштă та, туххăмра йĕрет. С рук не идет, плачет; нельзя даже чуточку побить или побранить — сейчас расплачется. (О баловне, ачаш). || Etiam adverbn loco ponitur. Также употр. в смысле наречия. Чăв. й. п. 11. Ăна ĕлĕк ашшĕ пит ачаш усрарĕ. Отец воспитал его в баловстве, в неге. Так и в Якейк. || Vox blandientis. Также употребл. в разговоре с маленькими детьми, в смысле: мой миленький ребеночек. Шорк. Ачаш (lege: аџаш) — говорят, когда ласкают ребенка. Ib. О-ой, ачашне! Ах ты, мой малюточка! Так говорят, чтобы успокоить ребенка, когда он ушибется. В. Олг. Ачашне, улине (ул’ин’э). Аçу килет, апу килет, паппа! То же выражение и в Череп., Сред. Юм. Ачашне пõль (i. q. пулĕ)! Пĕчик ачасĕне йăпатнă чõхне калаççĕ. Ведь ты мой милёночек! Так утешают маленьках детей. (То же выр. и в Череп.). || Cum terminatione tertiae personae positum significat dunes infantis. С суфф. З-го л. (ачашĕ) означает детскую задницу (ласкат. слово). Сред. Юм. Кам çапрĕ-ха сана ачашĕнчен? Кто это ударил тебя по заднюшке? (или, как говорят некоторые «по попке». В Череп. скажут: «куттинчен»). Можно предподагать, что слово «ачаш» есть не что иное, как ачаш суфр. притяж. З-го лица, который употреблен здесь для выражения нежности и ласки (срав. Ачине, улине, кутти, кутакки и др.); тогда первоначальное значение «ачаш» будеш мой ребеночек, а все остальные значения этого слова будут объясняться расширением его основного значения.

ачаш çĕр

(с’э̆_р), и i. q. намăсла вырăн (çĕр), намăс çĕр, genitalia, половые органы. Б. Олг. Шибач. (Череп. Çӳхе çĕр — у обоих полов). Ст. Чек. Ачаш çĕр — также и pudendum muliebre.

ах

(ах), idem sign., quod apud Latinos ah, межд., имеющее различные значения. Est ergo aut dolentis. Часто выражает печаль или боль. Бугульм. † Турикассен хĕрĕсем ах! темесĕр сывлаймаççĕ. Девушки с верхнего конца деревни испускают непрерывные вздохи. Изамб. Т. 76. Ах! вилетĕп! Илсе килĕр ман патма ачасене... Ах! я умираю! Приведите ко мне детей... СТИК. Ах, çавна çаклатаймарăм! Ах, как жаль, что я его (ее) не поймал! || Aut stomachantis slbi ipsi et se ipsum arguentis. Или — негодование либо недовольство самим собою. Чăв. й. пур. Яккăвĕ каланă: ах, пĕлмерĕм! Кунта килес-мĕн! тесе ĕкĕрсе йĕнĕ. Яков плакал навзрыд и говорил: «Ах, я не знал! Мне надо бы прийти сюда!» Альш. Ах, чипер аппан тути çурăлнă! Ах, у красотки растрескались губы! || Aut stomachantis alteri. Также недовольство другими. Шурăм-п. № 16. Ах, ухмахсем! Мĕшĕн эсир те тапкаланатăр-ха? Ах, дураки! Зачем же это и вы дрягаетесь? || Aut leniter arguentis sive reprehendentis. Или легкий упрек. Якейк. Ах, эс мĕлле нумай çӳрерĕн! Ах, как ты долго ходил! || Aut obiurgantis. Или брань. Ст. Чек. Ах, мур! Ах ты, моровая язва! (брань). Ib. Ах, шуйттан пуçĕ! Ах ты, чортова голова! Ib. Ах, çăпата çăвар! («язык лаптем»; так обзывают человека, который говорит непристойности, и при том необдуманно и грубо). || Aut deprecantis. Или просьбу не делать чего-либо. Ст. Чек. Ах, ачам, ăна ан ту! Ах, не делай этого, дитя мое! || Aut inclamantis. Или призыв. Якейк. Ах, килĕрех конта! чон тохса каять! Ах, идите сюда! я умираю! || Aut suspirantis. Или вздох. V. ах. || Aut expavescentis. Или страх. Якейк. Ах, ачăсам, пĕтрĕмĕр!.. ампар çонсатохрĕ! Ах, дети, мы погибли!.. загорелся амбар! || Aut percipientis voluptatem. Или наслаждение, восхищение. Тораево. Ах, тутлă! тесе калать, тет. Ах, как сладко! говорит он. Ст. Чек. Ах, аван-ĕçке, кучренеç пек! Ах, как хорошо, словно гостинец! || Aut lascivientis. Или игривость. Ст. Чек. Ах, хăратрăн-ĕçке! Ах, как ты испугал! || Aut implorantis. Или мольбу. Самар. † Ах, аттеçĕм, тетĕп, ах, аннеçĕм! хăш урăртан тытсан, пахиллĕр? || Aut respondentis lacessenti. Ответ пристающему. Ст. Чек. Ах, ан çыпăçсам (или: ан çыпăççам) ман çумма! Ах, не приставай ко мне! (ах, отойди от меня!). || Geminata vocalis sensum validiorem facit. Иногда, для показания силы действия, гласная удваивается. Шорк. А-ах, хĕнерĕ-çке! Ну и били же его! Ib. А-ах, çапăнать-çке молчара (мол’џ̌ара). Ну, и парится же он! Ой-к. А-ах, киле килсех турă парать-çке те, ывăлсем таçта çӳреççĕ-çке! Ах, какая жалость! Бог посылает нам поживу (людей) прямо в дом, а сыновья, видишь, ходят неизвестно где!

ахаль

(аhал’) temere, sine causa, frustra, incassum; sine usu, sine utilitate; otiose; nullo consilio; gratuito; sine mercede; simpliciter, sine apparatu, sine doctrina, sine rei ullius adiutorio; без причины, без основания; попусту; так себе; без употребления, без пользы; без дела; без особого намерения; даром, бесплатно; просто, без особых приспособлений, без предварительного приготовления или изучения и т. п. По-русски во всех этих случаях можно перевести наречием так. Ст. Чек. Ват çынсам ахал, каламан. Старые люди сказали (это) не без основания. Шурăм-п. № 26. Вĕсем калани ахал, пулакан мар. Их слова обыкновенно сбываются. Ч.С. Атте вара: ку ахал, мар, пĕр-пĕр çурта аçа çапрĕ пуль, тесе, урама пăхма тухрĕ. Тогда отец сказал: «Это (т. е. столь сильный громовой удар) не без причины; вероятно, в какой-нибудь дом ударила молния», и вышел на улицу посмотреть. Альш. Ашшĕ кĕтет-кĕтет те: ку ахал мартăр, тесе, шыв хĕрне чупса анат, тет. Прождав некоторое время, отец побежал на берег, предполагая, что это (т. е. невозвращение дочери) неспроста (не без важной причины). Янтик. Ăна вут тивертнĕшĕн ахалех (ямăçĕ) тумăçĕ. Ему (этот) поджог даром не пройдет. Якейк. Конăн ани ахальах чăсăлсă выртать. Его загон (полоса земли) лежит попусту (не засеян). Собр. Ахалĕн амăшĕ вилнĕ, теççĕ. (По обьясн. И. С. Степанова, соотв. русской посл.: «подаришь уехал в Париж, остался один купишь»). Юрк. Кĕнекисене ахаль (scr. ахал) илмелле пулмасан, эп укçа та тӳлĕп. Если нельзя получить книги даром, то я могу и заплатить. Аттик. Пирĕн парнене ахал, ан ту. Амин. Не сделай нашего приношения тщетным, т. е. прими жертву. (Из моленья). Н. Шинкус. Куккасем: киле килнĕскере тасаттарас, тесе, тем парасса çитнĕ. Тасатсам-а, сана ахал, тумăпăрах! тие пуçларĕç. Дядя и его семейные, желая, чтобы цыган, раз он пришел в дом, изгнал порчу, готовы были дать ему за это некесть что. — «Пожалуйста, выведи у нас порчу», говорили они ему: «мы во всяком случае не оставим тебя без вознаграждения.» Н. Карм. Кусем пырсан, шыв парса, питне çутарнă, пурçăн алшăлли панă. Салтак каланă: мана хамăн мунтир те юрĕ, ку ахалех хуралат, тенĕ. Когда они пришли, отдали ему умыться и дали шелковое полотенце. Солдат сказал: «Зачем попусту пачкать полотенце? — мне ладно утереться и мундиром». Эсĕ мĕшĕн кушака сентĕре çине лартрăн? — Ахаль. Зачем ты посадил кошку на полати? — Так себе. Бгтр. Мĕн патне (у др. мĕн тума) килтĕн? — Ахалех. — Ахаль пулсан, алăк патĕнче алтăр пурччĕ — илсе кай та кӳрсе пар. (Çапла ачасене, çын патне пырсан, калаççĕ). «Зачем пришел?» — «Просто так.» — «А если просто так, то за дверью у нас был алтăр (большой ковш), унеси его и принеси назад.» (Так говорят детям, если они придут без дела в люди, т. е. в чужой дом). СПВВ. ОН. Ахалех = кăлăх. Кильд. Çавах та вăсен ача-пăча пулман, ахалех ватăлса кайнă. И все-таки детей у них не было, и они так и состарились. Ст. Чек. Ахаль ларасран ялан кăнчала авăрлат. Чтобы не сидеть без дела, постоянно прядет. Регули. 207. Ахаль лариччен кăнчала арлать. Чем сидеть так, прядет. N. Ахаль лариччен кĕрĕк аркине те полин йăвала, теççĕ. Чем сидеть без дела, лучше мни полу шубы. Якейк. Атя ман пата, ахалех кăмака çинче пĕççе тăратса выртан! — Ахалеххине ахалех те (или: ахальне ахалех те), сан пата çавах пымасп. Идём ко мне, (все равно) так на печи валяешься (вздернувши ноги)! — Так-то так, а все-таки я к тебе не пойду. Н. Кунаш. (Цив.) † Çиессĕм килет, ĕçессĕм килет, кăмакари хуплу еннеллех чунăм туртать çке!.. Эп çиесшĕн каламастăп, ахаль калатăп. Мне хочется есть и пить... И как мне хочется курника, которых стоит в печке!.. Я говорю это не затем, чтобы поесть, а просто так (без особого намерения). Альш. Те йыхрава каять, те ахаль таçта каять. Неизвестно, едет ли он звать в гости, или едет куда-то хак (без этого намерения). Регули. 1293. Эп она ахаль патăм. Я дал ему даром. Менча. Тухатмăш ывăлĕ, ӳксе пуççапса, çĕр тенкĕ пама пусан, шеллесе, ахалех тӳрлетнĕ, тет. Утемĕш, ахаль, пулсан, пин тенкĕ парсан та, тӳрлетес çукчĕ, тет, ывăлне шеллесе анчах тӳрлетнĕ, тет. Когда сын колдуна поклонился Удемишу в ноги и обещал дать ему сто рублей, тот сжалился и поправил (исцелил) колдуна даром. Говорят, что Удемиш сделал это лишь из жалости к сыну, а иначе он не поправил бы его и за тысячу рублей. Якейк. Вăл лоткăла ышша кари (т. е. кайрĕ-и), ахал, (sine navigio, solis corporis viribus utendo) ышша кари? Он поплыл на лодке или так? Ib. Эп посмапа мар, ахал, хăпартăм. Я влез не по лестнице, а так (т. е. без лестницы). N. Ват çынна куçлăх кирлĕ, ахал, (ахальăн) он куç кормаçть. Старому человеку надо очки (нужны очки), иначе он не видит. || Sic quoque. И без того уже. Коракыш. Карчăк каланă: ăçта каятăн? тенĕ. Улпут каланă: санпала калаçма мар, ахаль хуйхă! (у др. ахаль, те хуйхă-ха) тенĕ. Старуха спросила: «Куда ты едешь?» Барин отвечал: «Мне не до разговора, у меня и без того на душе кошки скребут». Кан. 1927, № 224. Вулăсра пĕр милитси (милиционер) нимех те туса çитереймест, тет. Мĕншĕн тесен унăн ĕçĕсем ахалех нумай (и без того много дела). || Haud raro rei alicuius vehementiae significandae causa ponitur. Также употребл. для выражения силы действия. БАБ. Çынсем сиксе тăчĕçĕ, тет, пăхаççĕ, тет: ха, уксак йывăçсене тĕпĕ-тымарĕпе ахаль, лăскат, тет. Люди вскочили и смотрят, а хромой так я выдирает деревья, совсем и с корнями. Альш. Тухса пăхан пек пулат та, ку салтаксене ахаль тустарма туйăнат, тет. Он вышел на двор, как будто для того, чтобы посмотреть (лошадь), и принялся пробирать (ругать) этих солдат. Ib. Тукмакĕ: валей! тесенех, ку карчăка ахаль пĕçерет, тет; ăçтан кĕçтет, çавăнтан парат, тет. Как только старуха сказала: «Валяй», дубинка и давай ее колошматить. Только успевай повертываться! (букв. «где чешется, по тому месту и лупит»). Ib. Пĕри тухат та, ку тункăлтăксене ахаль ватса яраççĕ, тет. Один из жителей вышел (на улипу, созвал соседей) и они отлупили (прибили, точнее: с сильными побоями проводили) тупгылдыков (глупцов в сказке; см. манкăлтăк) как Сидорову козу. Ib. Эпĕ пăхса выртатăп: хай тăрнасем ахаль таптаса çисе çӳреççĕ. Я лежу и смотрю, а журавли так и топчут, так и едят (просо). Ib. Ку пупсем пакăр исе килеççĕ те, ку çынна тĕртсе те яраççĕ. Ку çын ахал, шыва пăтратат, тет. Поп и дьякон взяли багор и столкнули этого человека (завязанного в мешок) в речку. Тот там просто всю воду взмутил. V. ахаль анчах. || Etiam adiectivi vim habere potest et significat usitatum, pervulgatum, vulgarem, vanum, simplicem, gregarium, gratuitum, parvi momenti, vilem, sine verbis (de cantilena dicitur, quae modulatione sola constat). Употребляясь в значении прилагательного, переводится словами: обыкновенный, простой, не заключающий в себе ничего особенного, важного, тщетный, даровой; без слов (песня). Ахал, çын, рядовой, ничем не выдающийся человек; ахал, йывăç, обыкновенное, простое дерево; дерево, не приносящее плодов; ахал, шăмă, обыкновенная кость; ахаль хут, обыкновенная или простая бумага; бумага, не имеющая значения. Якейк. Вăл пирн юшши ахаль çын çине пăхмаçть те. На простых людей, вроде нас, он и не смотрит. Ib. Ку ахаль корăк мар, ку корăкпа тем те тума полать. Это не простое растение, этим растением можно сделать что угодно. Ст. Чек. Вăл лаша çырăвĕ мар, ахал, хут-кăна. Это не расписка о покупке лошади, а простая бумажка. Ib. Вăл çырмалли хут мар, ахаль кут шăлса пăрахмалли хут. Это не бумага для письма, а просто для отхожего места. Ib. Пире, ахал, çынсене, капла та юрат. Нам, простым (не чиновным) людям ладно и так. СТИК. Ку ахаль япала мар, кунта мĕн-те-пулсан пур. Это не простая вещь, в ней что-нибудь да есть особенное. (Так и в Ст. Чек.). Парастас. Этемĕн мĕн пурри пурте ахалех; вилсен, вĕсем нимĕне те тăмаççĕ. Что сокращ. жизнь. Ахал ун пек ĕмĕт ахалех! Но подобная надежда тщетна. Изамб. Т. Сирте çĕр ахал, (ирккĕн, у др. ирĕккĕн). У вас земли привольно (или: у вас земля дешева, хоть даром бери). То же и в Сред. Юм. Ст. Чек. Сирте çĕр ахаль. У вас земля дается даром (или: продается по крайне низкой, сравнительно со здешней, цене). Сред. Юм. Ахаллин (аhаллин’) амăш вилнĕ. У дармового мать умерла, т. е. даром давать не буду. Так отвечают тому кто просит чего-нибудь даром. Якейк. Ахал, йорă, песня без елов. (В Череп. это выражение означает песню, которую поют в обыкновенное время, без особого повода.

ахаль ту

(т̚у), pro beneficiis meritam debitamque gratiam non referre, платить неблагодарностью. Ашшĕ-амашĕ. Эп ăна ахаль тумăп. Я не оставлю его без награды (не обижу). Якейк. Эс маншăн холая кайса кил, эп сана ахаль тумăп. Ты сходи за меня (или: для меня) в город, я тебе за эту заплачу. || Per simulationem facere alqd, simulare, притворяться. Сред. Юм. Ахаль, туса çӳрет. Притворяется. КС. Ахаль тăвать вăл, пуçĕ ыратмаçть унăн. Он притворяется, у него нет головной боли. (Ст. Чек., Череп. Юрн пуçĕ ыратнă пек пулат вăл; в Череп. также: юри пуç ыратнă тăват).

ахăлтат

(аhылдат), cachinnare, хохотать. Сред. Юм. Ан ахăлтатса тăр ман õмра. Не хохочи передо мною. Юрк. Ахăлтатса кулса тăрат. Она стоит и хохочет. N. Ăна курсанах, нумайĕшĕ ахăлтатса кулса янă. Как только его увидали, многие расхохотались. Шибач. Мĕн хытă ахăлтатса, попляса тăраттăр? Что вы так хохочете и галдите? Чĕлкаш 20. Унтан çак çын, ул таланине сиссе, ахăлтатса кулса янă. || De equorum libidinoso hinnitu. Также о ржании ярящихся лошадей. Сред. Юм. Ăйăр пăртак самăрлсан, пит ахăлтатать õлă (= вăл). Если жеребец немного разжиреет, то он очень ярится. Альших. † Аслă улăха ут ятăм ахăлтатса çӳреме. || De voce cornicis. Также о карканьи вороны. Чув. прим. о пог. 242. Ула курак ирхине вăрман тăрринче ларса ахăлтатсан, йĕпе (тăман) пулать. Если ворона сидит утром на верхушке дерева в лесу и каркает, то будет ненастье (вьюга).

ахăр

(аhы̆р), licentius, petulantius cachinnare, in magnos effundi cachinnos, громко смеяться; точнее соответствует русскому глаголу ржать, употребляющемуся в том же значении (о громком смехе); громко кричать. Н. Карм. Ахăрас = хытă кăчкăрса кулас. КС. Çавăн ахăрма-çăвар ачисем, ăрама тухсассăн, яла çурса ахăраççĕ. Когда его полорстые ребятишки выйдут на улицу, то ржут на всю деревню (или, как говорят русские: ржут как жеребцы). Якейк. Ахăрать, тесе, хытă колса вылякан ачасам çинчен калаççĕ. Ржут. Так говорят о детях, когда они шалят (играют) и громко смеются. Сказки и пред. чув. 100. Ха-ха, лахлах! ленкрĕн-и? Мĕскер шăршлан, çĕр çăтман? терĕ тăракан старик, пĕтĕм вартан ахăрса. «Ха-ха! попался? Что вынюхиваешь? — чтобы тебя проглотила земля!» — крикнул, заржав изо всей силы, стоявший старик. НАК. Хăйсем хĕрĕ-мĕнĕпе, пĕчкки-пусăккипа пурте пĕр çĕрте кулса, ахăрса, кĕслесемпе ташласа, тул çутăлачченех ĕçеççĕ. Сами они, вместе с девицами, и большие и малые, все вместе, смеются, ржут, играют на гуслях, пляшут и пьют до самого рассвета. Орау. Пытанса юлнă качака пӳтекки: упа хырăмĕ çурăлчĕ! тесе, ахăрса кулса юлать, тет. Спрятавшийся козленок громко заржал, сказав: «Медвежье брюхо лопнуло!» Пшкрт. _мэ̆_н, аҕы̆рза т̚ы̆рады̆н? Что ты ржешь (смеешься)? || De hinnitu admlssarii veI equae libidinoso. Также азартно ржать (особенно о ярящемся жеребпе, но также и о мерене). БАБ. Эпĕ тасатнă çыннăн пĕрер эрнерен начар лашисем, лайăхланса, ахăрса тăракан пулаççĕ. Если я выведу у кого-нибудь из дома порчу, то у него через какую-нибудь неделю, тощие лошади поправляются настолько, что начинают яриться и азартно ржать (в стойле). Пшкрт. Ыр’ы̆рза т̚ы̆рат. Актай. Пĕр картара пĕр хыткан кĕсре ахăрса анчах тăрать, тет. В одноq конюшне одна поджарая кобыла так и ярится. || Ст. Чек. Ăйăр пек ахăрса çӳретĕр! Ржете (орете, хохочете и пр.), как жеребцы! («Кĕçен» значит ржать без полового возбуждения, напр. при виде товарища, хозяина и пр.). || Vociferari, clamare. Также кричать, орать, рычать об арçури, (о хомяке, о галках и воронах, о льве, о человеке). Панклеи. Кăçкăрса пырчĕ-пырчĕ те, эп хăпарса ларнă йоман кочĕпех ахăрса иртсе карĕ. Он шел, шел, с криком, и прошел с хохотом и ораньем под тем самым дубом, на котором сидел я. Абыз. Шăрши тухрĕ — шăхăрчĕ, арлан тухрĕ — ахăрчĕ. Вылезла мышь и свиснула; вылез хомяк и стал испускать свойственные ему (грубые, низкие) звуки. Хыпар 1906, 16. Автанĕ те авăтать, курак-чаки ахăрать. И петух поет, и галки, грача и. вороны орут. Шел. 29. Арăслансем ахăрса, харăлтатса тăраççе. Львы ревут и рычат. Чăв. й. пур. 10°. Лашăрсене ан çапăр, ан хĕнĕр: шăхăрса, ахăрса пыман акана хĕнесе, çапса пыртараймăн. Лошадей не бейте: если не заставишь плуг двигаться вперед криком и свистом, то его не едвинешь и побоями. Шел. 26. Асапланса, ахăрса пырать сĕнксе Есеепе. Страдая и ревя, едет Э себе, поникнув головою. || Plorare vehementius, рыдать. К.-Кушки. Ахăрса йĕрет. Рыдает. || Tumultum facere, strepere, шуметь, реветь. Янш.-Нор. † Килтĕмĕр-кĕтĕмĕр çак киле — ахăрса (= кăшкăрса, юрласа) хăла пылĕ ĕçеççĕ. Чĕлкаш 9. Тимĕр листисем чул çине таçтан кĕмсĕртетсе ахăрса анни... Кан. 1927, № 214. Юрласан-юрласан, тапратрĕç ахăрма. || Excandescere, efferari. разгорячиться. Орау. Ухмахскер, кăшт хирĕç каласанах, ахăрса каять (т. е. çиленсе, ятлаçма, вăрçма хăтланать). Ему, дураку, поперек слова не молви, сейчас ощерится (рассердится и начнет ругаться, подезет в драку). || De consuetudine stupri. Также жить в внебрачной связи. Якейк. Ахăрса порнать, тесе, тата йĕркĕнпе порнакан çынсам çинчен калаççĕ. Ахăрса порпать — еще говорится о людях, которые живут в внебрачной связи. || Saevire, furere (de vento vehementiore aut de procella). Также о сильном ветре и буре. Якейк. Çил ахăрса тохрĕ. Подул сальный ветер. (Так и в Череп.) Альш. Çил-тăвăл тухса ахăрчĕ. Ахăр саман çитрĕтĕр, терĕм. Разразилась буря; я подумал: «Видно, настало светопреставление!» Череп. Самани ахăрса карĕ. Поднялась страшная буря. Чĕлкаш 80. Çил ахăрнă. Ревел ветер. КС. Пăхатăп — çанталăк ахăрнă-кайнă. Смотрю — поднялся сильнейший буран (или: буря). || Распространиться. Кан. 1928, № 239. Каллех ялта самакун ахăрса кайнă. || Luxuriari (de virentibus). Роскошно разростись, буйно пойти в рост. Собр. Курăк юр-шывле тапранмасассăн, кайран та ытла хытах ахăраймасть, теççĕ. Говорят, что если трава не пойдет в рост тут же, как она выйдет из под снега, то сильного роста у нее не быть. Орау. Ахăрнă пирĕн тыра! Больно хороши у нас хлеба! (Так и в Череп. и Ст. Чек.). || Lascivire, licentius se gerere, безобразничать. || Valde dlvitem fieri, бешено разбогатеть. Орау. Ахăрса карĕ. Бешено разбогател. Ib. Вăл ахăрчĕ ĕнтĕ. Якейк. Çынна пăçласа порниччен, вилесчĕ сан! Çирĕм пилĕк çол пăçласа порнтăн эс мана. Хал, ачасам çитĕнчĕç те, ахăримастăн ĕлĕкхи пак (i. q. ĕлекхи пек). Лучше бы тебе околеть, чем мучить человека! Ты меня тиранил целых двадцать пять лет! Теперь подросли дети, и уж больно-то не развоюешься!

ахрат

(ахрат), a v. ar. [...] apud Tschuv. in conviciis tantum invenltur. От ар. ахирӓт «загробяя жизнь». Употр. в бранн. выр. Ядр. Ташта ахрата каять. Чорт знает куда он идет. Ib. Таштан ахратран килнĕ. Чорт знает, откуда он пришел. || Орау. Ах, ахрат! Ах, чорт его дери! Ib. Ах, ахрат (или: çăва)! Сыснасам пĕтĕмпе уммана чакаласа тухнă! Ах, чорт их дери! Свиньи изрыли всю картошку (картофель)! || Per translationem ita dlcitur frequens atque lautus. Также многолюдный и богатый (о свадьбе). Якейк. Паянхи пак ахрат туй (nuptias) никçан та корман. Никогда я не видал такой многолюдной и богатой свадьбы.

ашăм

(ажы̆м), manipuli suppositi pedibus equorum, quorum gressibus frumenti grana excutiuntur, количество хлеба, постилаемое за один прием для шишкования. СТИК. Ашăм = пĕрре аштарса илнĕ тырă. Альш. † Укăлла (угы̆л’ ζ'а), тулашĕнче утсем вылять: камăн сарнă ашăмĕ? За околицею играют (т. е. резво бегают) лошади: чей это хлеб, приготовленный для шишкования? Сала 207. † Анкарти хыçĕнче, ай, ут вылять: камăн иккен сарнă ашăмсем? За гумном резво бегает лошадь; чей это хлеб, приготовленный для шишкования? Изамб. Т. Ашăм аштарасси ыраш çапассинчен çăмăлтарах. Шишковать легче, чем молотить. Ib. 42. Ашăм аштарнă чухне, ирхине пĕрре сараççĕ те, ул кăнтăрлаччен çитет. Во время шишкования утром постелют, и этого хватает до полудня. N. Пĕр ашăм. Çутталла 4З. Ашăм пĕтрĕ, ĕç пĕтрĕ. Качал. Ашăм ашша (scr. аша) пырĕ, хĕвел витĕр-витĕр. (Загадка: çунапа лаша). || Oppletus nive (de via dic.), занесенный снегом, снежный, хижный (о дороге). Ст. Чек. Çул ытла та ашăмччĕ. Дорога была сильно занесена снегом. (В Череп. в этом см. çемçе). || Altus (de nive). Также глубокий (о снеге). СТИК. Юрĕ те пит ашăм-çке, аран-аран ашша килтĕм. И снег, представьте, очень глубокий, я еле-еле добрался. Ст. Чек. Çул халь ашăм. Теперь дорога мятижная. Ib. Юр ашăм çул çинче çула шăлса кайнăран. Дорога снежная, так как ее передуло.

ашăк

(ажы̆к), ita appellantur mattae viliores, quae ex tiliae philyris connectuntur, рогожа, состоящая из отдельных прядей (пайăрка), связанных мочалом (Череп.), или, подругому объяснению, «род цыновки, не тканой, а вязаной, как соломенные маты» Торх., Ходар., Шибач., Пшкрт., Н. Карм.. V. Хап. Ч. П. Айĕсене ашăк сарăпăр. Мы постелем под них рогожки. Упа. † Арпалăхра ашăк çыхса ларакан, пирĕн йысна мар-ши çав? Не наш ли это зять сидит в мякиннице и вяжет рогожки? Календ. 1906. Аякка илсе каймалла пулсан малтан йывăç тымарне навуслă шĕвĕ тăм çине чиксе кăларас пулать, унтан, ашăкпа (рогожаба, чинавккапа) чăркаса, паярки-пайăркапе çыхас пулать. Если нужно далеко везти (яблоню), то следует корень ее обмакнуть в жидкую глину с навозом, а потом обернуть в рогожу и, кладя деревца пучками, завязать. А. П. Прокоп. † Ай-ай сивĕ пулчĕ-ĕçке! Мĕшĕн ашăка илмерĕм? Ашăк та пурччĕ, кĕрĕк те пурччĕ, ампар уççи аппараччĕ. Как стало холодно! Почему я не взял рогожи? И рогожа была, и шуба была, да ключ был у старшей сестры. Ала 106°. Сăрă чăххи ăста? — Хорчка тытнă. — Хорчки ăста? — Лама кайнă. — Мĕн ĕçпе? — Ашăк çона-çиттипа. Где серая курица? — Ястреб поймал. А ястреб где? — На посиделки ушел. — С каким делом? — С рогожкой для саней. || Matta melioris notae opere textorio confecta. Тканая рогожа. К.-Кушки. КС. Ашăка тертеççĕ. Рогожу ткут. || Tegumentum equi. Попона для лошади. Зап. ВНО., Янгорч. Paas. 8. Ашăк, von Lindenbast gewebte Pferdedecke, торпище. || Reticuli genus e tiliae philyris confecti, quo fenum portari solet. Также род сетки из мочала, в которой носят сено. Янгорч. || Huic simile est, quod ad eundem usum e linteo conficitur, annexis utrinque funiculis, quibus constringi possit. Нечто в роде платка из холста или рогожи, куда кладут на дорогу сено. На двух концах его — веревка.

пӳрт

(_пӳ_рт, _пӳ_рт, Пшкрт: пӧ_рт), изба, дом. Вута-б. Пӳрт, изба. Части избы: тӳпе, крыша; урай, пол; мачча, потолок; мачча кашти, матка или матица; ыра, паз у матки и венцов, (также и столбов); урата кашти, перевод или переводина и пр.; хăма, доска; кĕтес, угол; сак, лавка; кăмака ырати (= урати), опечек; кăмака сакки, приступок; чăлан, чулан; сентре, полка; пулат, полати; пулат кашти, полатный брус; кăмака, печка; мăйра (= мăрье), труба; кăмака чĕрçи, шесток; питлĕх, заслонка; кăмака çăварĕ, чело нечки; карниц, заплечек; турă кĕтесси, красный угол; чашăк хумалли, посудница, куда у крестьян кладут блюда, ложки, вилки, ножи и пр.; тенкел, скамейка; карниц, карниз избы; чӳрече окно; чӳрече янаххи, косяки; чӳрече янах тăрри, верхняя подушка или наокошник; потушка, нижняя подушка, подоконник; кантăк рамĕ, рама окна; кантăк хашакисем, оконные поперечины, наличник; хачмак — личинка; чӳрече хуппи, закрой; сула, иглица; петле, петли; кантăк куçĕ, стекло окна; петле çекли, крюк. ЧП. Çĕр çĕклейми пӳрт ларттартăм. Орау. Пӳртри япаласене унталла та кунталла утса салатса пĕтерчĕ (разбросал вещи по комнате). Ib. Ĕне выртнă çĕре пӳрт лартсан, пӳрт ăшă пулать, тит. Хур ларнă çĕре лартсан, сивĕ пулать, тит. Ib. Пирĕн пӳрт туса пĕтермен-ха. У нас изба еще не отделана. Ib. Пӳрт хăпартма (чтобы поставить сруб избы) мăк кирлĕ. Изамб. Т. Унтан пӳрт ăш-чиккине тасататăп. Ст. Чек. Пӳрте кĕнĕ чухне алăкпа урана хĕстерсен, хăна килет, тет. Ib. Пӳрт тăрринче çур çăкăр. (Уйăх). ЧС. Унтан вара пăртак лартăмăр ĕнтĕ, атте çĕнĕ пӳртрен кив пӳрте чупса пычĕ те, темĕнскер кăшкăрса каларĕ. Курм. Пĕр пӳрте пăсăн та, йосимăн. Регули 612. Пӳрт пирĕн аттин (ат'т'ин) виççĕ пор. Ib. 18. Пӳрт питĕрмесĕр ма кайрăн. Ib. 42. Онăн онта порăнмалли пӳрт çок. Ib. 43. Он пӳрчĕ пор та, порăнмалли мар. Ib. 1341. Эпĕр çӳресе пӳртрен пӳрте (или: пӳртех). Ib. 1526. Ĕлĕк он пӳрчĕ те çокчĕ, халь вăл лайăх порнать. Собр. Пӳрт вăти çĕрĕнче юпа ларат: çуркунне лартаççĕ, кĕркунне касаççĕ. Пир юпи). Сред. Юм. Пӳрт пуçĕнчи хăмла çырли, пиçнĕ-пиçмен суйларĕç. ЧС. Лаша кӳлсен эпĕ лашана пӳрт умне илсе пытăм (подъехал к избе). СТИК. Пӳрт маси кайнă, потерял образ; говорят, когда в избе нет никакого порядка, сорно, грязно). Юрк. Атьăр халĕ, килĕрех, килĕрех; пит лайăх хăнамăр килет иккен, атьăр пӳртелле, тесе йăтса кĕме хатĕр пулса чĕннĕ пек чĕнет. ФТТ. Тĕлĕкре çĕнĕ пӳрт лартсан, пӳрт лартаканĕн хăшĕ те пулсан вилет. N. Пӳрте камсем тапак тĕтĕмĕ тултарнă. N. Хора пӳртри пак, чĕлĕм тĕтĕмĕ кăн-кăвак тăрать (надымили табачищем). Сред. Юм. Пӳрте шыв толтарни (фокус). Фокăс кораканни: пӳрте шыв толтараймастăр, тесе таллашсан, она тола кăлараççĕ те, алăк хăлăпне вăтпа питĕ пĕçерекен тăваççĕ те: но, кĕрсе пăх ĕнтĕ шыв толнине, теççĕ; лешĕ кĕнĕ чох алăк хăлăпне тытать те, аллине хăпалантарса ярать, çав вара фокăс полать. Хурамал. Тĕлĕкре пӳрт лартсан, çын вилет, теççĕ. Эпир çур. çĕршыв. 11. Вĕсем пӳртĕн йĕри-таврах. N. Унăн пӳртĕ (не «чĕ») çинчен витнĕ улăмне сĕтĕрсе антарнă. У него стащили с избы (с крыши избы) солому. Шăна чир. сарать 7. Чир саракан микробсем чирлĕ çын выртнă пӳлĕмре те пулаççĕ: урайĕнче, пӳрт пĕренисем çинче, шăтăк-çурăксенче, сĕтел-пукан таврашĕнче. || Входит в состав назв. селений. Золотн. 264. Виçĕ-Пӳрт-Шашкар, Çичĕ-Пӳрт. N. Виçпӳрт-Шăмарш, Ĕмпӳрт-Туçа и т. д.

пӳсĕр

(_пӳ_зэ̆_р), грыжа. Орау. Хырăмне кăвапаран çӳлерех пĕр мăйăр пек мăккăль сиксе тухнă: те пӳсĕр çиять, те ахаль. СПВВ. ПВ. Пӳсĕр — грыжа; а также трава, которой лечат грыжу. Имен. Пӳсĕр ернине ăçтан пĕлмелли: (арçын ача) мекĕрленсе, питĕрленсе йĕрет, кăвапи тухат, çӳхе-çĕрĕ пысăкланат; (хĕр ача) кăвапи тухат, питĕрленсе йĕрет, хĕрелсе кайса, ăшĕпе хытă сывласа йĕрет. Шурăм-п. Пӳсĕр аптратсан, пиçиххи туртса çыхăр. Хорачка. Пӳсĕр çын çомне çыпăçат та, икĕ çăмарти анса каят, она пӳсĕр чĕлхи вĕреччĕ те, йосанат. Б. Олг. Хăнча ылтăм çăмартая пӳсĕр çиет, çан (= çавăн) чуне тин çитĕр çак çынна; кĕмĕл çăмартая хăнча пӳсĕр çиет, çан чуне тин пӳсĕр çитĕр çак çынна; хăнча пăхăр çăмартая пӳсĕр çиет, çан чуне тин çак çынна пӳсĕр çитĕр. (Наговор). Хурамал. Манăн та пӳсĕр аннă-çке. Пшкрт. Пӳсĕр çиет (грыжа). СПВВ. ИА. Чĕрĕ япала çисен, çынна пӳсĕр ерет, теççĕ. Ăна кантăр вăрри е вупкăн тымар çисе пĕтерес пулать. М. Шемерт. Çитмĕл те çичĕ тĕслĕ хурт-купшанкă хăçан пĕр çĕре пуçтăрăнса, суптаркаса (так!) пухăнĕç, çавăн чухне пӳсĕр çисе тухтăр. Рук. календ. Прокоп. Ачасем тата пӳсĕр çинипе асапланаççĕ. КС. Пусĕр, глисты. Ib. Пӳсĕр çинă, пупочная грыжа; вар анни, грыжа нижней части живота.

пӳсĕр вăрри

(вŏρρи^ы), семена от травы, употребляемой при лечении грыжи, а также при удалении глист, цитварное семя? КС.

пăлтăр

(пы̆лды̆р, из пăл + тăрри), дуплянка, которая ставится на конце деревянной трубы (пăл в курных избах выше крыши). См. пăл. Альмени. Пăл çине лартнă хăвăла (уйран çӳпçи пекскер) пирĕн пăлтăр теççĕ. || Покрышка у кровельного железа на кирпичной или железной трубе в современной избе. Мочары. Пăлтăрлă труба, кирпичная труба с покрышкой из кровельного железа. || Колпачек горелки лампы. Мочары. Асламас. Лампă пăлтăрĕ, колпачек горелки лампы, на который ставится стекло. || Верхняя крышка кадила, поднимающаяся на цепочках. Мочары. Кадилăн пăлтăрĕ пор. || Медная крышка курительной трубки. Мочары. Чĕлĕмĕн пăлтăрне пăхăртан тăваççĕ. || Примитивный навес на двух столбиках около двери избы (примитивные сени) там, где находится пăл, дымоход. Чура-к. СПВВ. ГЕ. Пăлтăр — ăна пӳрт умне тăваççĕ: пӳрт умне икĕ айккине пӳлсе, çине витеççĕ. N. Хӳш пек пăлтăрна курăп. || Передбанник. Изамб. Т. || Сени избы. Трхбл. Альш. Пайтахăшин икĕ пӳрт, хутлăхра ăшă пăлтăр вара. СПВВ. КМ. Пăлтăр — çелних. Баран. 127. Темиçе çĕртен шăтара-шăтара пăлтăр пеккисем туса пĕтерет (речь идет о норе крота). Ib. Вăл ун чух ывăлĕпе пăлтăр пусми çинче тăнă. Ib. Хăй çавăнтах пăлтăрне чупса кĕнĕ те, пĕр алăкне чарак лартса хунă. N. Пăлтăр алăкĕ уçăлчĕ: те çын кĕчĕ, те йытă кĕчĕ. Тайба Б. † Çĕнĕ-ах та пӳртĕн пăлтăрĕнче сăмаварсем вĕрет те, хай, кăмрăксăр. Ст. Шаймурз. † Çĕнĕ çурт (вар. пӳртĕн) пăлтăрĕнче сăмавар вĕрет кăмрăксăр. || Чулан в сенях. Урнары. || Клеть, пристроенная к сеням со входом через сени. Чуратч. Ц. Куккăшсем панчен тавăрăнсан, ача пăлтăрне уçса пăхрĕ те, пĕр пăлтăр укçа, тет. N. † Мамăк тӳшек сармашкăн пĕчĕк пăлтăр кирлĕччĕ; пĕчĕк пăлтăр лартмашкăн пĕчĕк çĕршыв кирлĕччĕ. || Верхний этаж двухэтажного амбара со входом через сени. Бичурино. Иные различают: çӳлти пăлтăр, аййи пăлтăр. У др. — айпăлтăр, айри пăлтăр. Последний также назыв. çӳл кĕлет (Трхбл). || Лачуга, летняя кухня (лаç). Тенеево, Янтик. р. || Трехстенный пристрой к лачуге. Бичурино. || Кутник. Малды — Кукшум. || Верхний настил овина у русских крестьян. Мочары. Вырăссен авăнĕсенче пăлтăр полать. || Светелка избы. Мочары. Вырăс ялĕсенче пăлтăрлă пӳртсем пор. [Здесь пăлтăр понимают как помещение, расположенное около пăл, дымохода, пăл тăрри (в знач. крышки). || Тесины с резьбой, которые прибиваются к краю крыши со стороны фасада (козырь избы) или к карнизу. Мочары. Кудаши. Пăлтăр тыт, пăлтăр çап, прибивать эти тесины с резьбой. [Возможно, что здесь сл. пăлтăр употреблено в значении крыши, Косвенное подтверждение этого видно из того, что слово крыша в некоторых местах обозначается термином мăйра тăрри (Ачакас), мăрье тăрри (Бузулук. р.). След. палтăр, пăл тăрри = мăрье тăрри, крыша. Срв. загадки о луне. Альмени. Пăлтăрта çур çăккăр выртать. (Луна). Трхбл. Пӳрт тăрринче çур çăкăр выртать]. || Перила. Хорачка. Перила у крыльца. Ib. Эс посмаран аннă чоня пăлтăра тытса ан.

пăнт

подр. разрыву. N. Скрипкă хĕлĕхĕ пăнт татăлчĕ. || Подр. звуку, получающемуся при падении небольшого предмета на дно опрокинутого железного ведра или деревянной кадки и т. п., а также при капании на такое же место. Изамб. Т. Шыв пăнт-пăнт тумлат.

пăр

подр. быстрому рассеиванию, разбрасыванию, разлетанию на части. Шел. П. 13. Çĕре пăр! салатса ярас пек кĕрĕслетсе тăчĕ туп сасси. Толст. Тимĕр шапи чул çине персе анчĕ, тет те, пăр! саланса кайрĕ, тет. N. Ӳт вĕшĕлтетекен хуртсемпе пулĕ, пăр саланса каякан тăпра пулĕ. || Подр. быстрому повороту и вращению. Бугульм. Пĕчикçĕ лаша, тур лаша, пăрах çавăрăнса тăринччĕ. Сред. Юм. Пĕр пĕчик çйç ачана ик аллинчен тытрĕ те, пăр-пăр-пăр çаврать, тепле холли тăпăлса тохмас ачин. || Подр. порханью. См. вăр. Шорк. Пĕр пĕчĕк кайăк пăр-пăр, пăр-пăр вĕçсе иртсе карĕ. Календ. 1911. Вĕçнĕ чух вĕсем пит илемлĕ, пăр-пăр çавăрăнкаласа чуна савăнтарса, сывлăш çинче ишсе çӳренĕ пек çӳреççĕ. АПП. Кăвак кăвакарчăн пăр вĕçрĕ (быстро). || Также о насекомых. Сёт-к. Уяр, уяр! Çомăр полать, полсан пăррр! вĕçсе кай. (Говорят божьей коровке, взяв ее на палец). || Подр. дружному горению. || Подр. проборке, строгому выговору словами (когда выговаривающий слишком горячится). Альш. Лешĕ чăнах та тимес вара (не трогает): Элшелинне пичĕке ураписене те тĕртсе пăхмас; ытти ялсенче вара пăр тустарат (строго пробирает). Ст. Чек. Пăр тусса çӳрет. Он горячится.

пăр-кут

(пы̆ргут), то же, что пăр-ала, и также род долбленой ледянки для катанья с гор. КС. Пăр-кут тесе çуркам татăкĕнчен такана пек алтса тунă япалана калаççĕ, ăна пуллепе алтаççĕ (катаются с гор, подморозив). Толст. Урамра ачасем пăр-кутсемпе, çунасемпе ярăнаççĕ.

пăрула

отелиться. Бгтр. Çав каç пăруланă пăрушне пачĕç, тет. Сред. Юм. Ине пăруланă, сôрăх пăруланă, качака пăруланă. Коракыш. Тата ине ырри тунă, ине пăруласан малтанхи сĕтĕнчен пĕçернĕ; ăна та темĕскер кĕпкĕлесе çинă. Хăйсем çияччен тăват кĕтесе пӳрт тавра сапнă. || Объягниться (об овце и козе). Нюш-к. Н. Тим. Пӳтек алăк умне выртсан, сурăх пăрулат; кăвак (= кăмака) умне выртсан, сивĕтет. Сред. Юм. Овца объягнилась, корова отелилась, коза окозлилась (объягнилась) — все это называют пăруланă. N. Сурăхсам пĕри те пăруламан. N. Çăварнисем çите пуçласан ĕнесем пăрулама тытăнаççĕ вара. Трхбл. Качака пăруланă, коза объягнилась. [В языке старого поколения различалась: ĕне пăруланă, но сурăх, качака пуранланă (вар. пăранланă, пăрамланă), а позднее: сурăх, качака путекленĕ. Постепенное затемнение слова пуран в значении ягненка и козленка, а также созвучие слов пăру и пуран, повидимому, послужили причиною замены слова пуранла словом пăрула. ТММ].

пăркăн

(пы̆ргы̆н), совершенно, вдребезги. Ала 98°. Онччен те полмарĕ, тит, хайхи Иля пралок (= пророк) çил-тăвăлпа çитсе кĕленчĕсене пăркăн (вдребезги) салаттăрĕ, тит, См. пăрккăн, и также срв.пăр.

сарă пăрчкан

особая птица похожая на пăрчкан. Живет в поле, у берега реки, около воды. Она также машет хвостом и летает, издавая звук: пăрчк! пăрчк! Орау. Пăрчкан, машет хвостиком, гнездится около прудов в дуплах столбов, на запрудах. Нюш-к. Сар пăрчкан ахаль пăрчканран пĕчикрех. Ун пĕсехипе хырăмĕ çуначĕнчен сарăрах. Вĕçнĕ чух хӳрине силлесе пырать. Хӳринче икĕ енче ахаль пăрчăканăнни пекех шур тĕксем пур.

пăх

(пы̆х), смотреть (тюрк. бак.). СТИК. Эпĕ каялла çаврăнса пăх та, курах кай: хайхисем ман пата пыра параççĕ. Я оглянулся, смотрю, а они идут ко мне. Трхбл. Капан айĕнчен юс пăхать. (Манка тухни). Бур. † Умăр çутă, çийĕр хĕрлĕ, вăтанатăп куçăртан пăхмашкăн. N. Пăхма çывăх та, утма инçе, теççĕ. (Послов.). ТХКА 114. Ак ĕнтĕ, пăх ĕнтĕ. Ăçта çитсе кĕтĕмĕр (куда мы забрались)! N. Пăх-ха, пулă йăмпăлт! туса карĕ (появилась всем телом и быстро исчезла; чăмпăлт! — махнула хвостом). В. С. Разум. КЧП. Пăхарах пар, усиленно смотреть. Любопытно отметить некоторые тонкости в употреблении этого глагола с простым падежом и с послелогом в следуюших примерах: Орау. Хĕвеле хирĕç (на солнце) пăхма çук. Мĕн эс уйăх çине пăхан? Чиркӳ хĕресне пăх, хĕвеле пăх (клятва). Мĕн эс ку алтана пăхса тăран? Что ты смотришь на петуха? Мĕн эс алтан çине пăхса тăран? Мĕн эс алтан çинелле пăхса тăран? (на петуха, если петух в отдалении; спрашивающий может и ошибиться). Ку сăмавар çине ман пăхас та килмест. Мне противно смотреть на этот самовар. Хăй мĕне пăхнине те пелмеçт. Сам не знает, что рассматривает IЬ. Мана ан пăх эс, çи, çи! — Не смотри на меня, т. е. не обращай внимания, ешь. Ман çине ан пăх. Не смотри на меня (в букв. смысле). — Ма тата? Куçăхатнам? IЬ. Çырма хĕрне пырса ларнă та, шыв çине пăхса ларать. IЬ. Çăлла ан пăх, çăлла анса кайăн (в колодец). IЬ. Мĕн пăхан? — Якур пичче иртсе карĕ те, çавна пăхрăм (на него). IЬ. Лаша çине çавăрнса пăхрăм та, лаша пĕтĕмпе кӳтсе чĕтресе тăрать. IЬ. Вăл хурăн çине пăхма та хăраттăм эпĕ. IЬ. Пĕлĕт çинелле пăхрăм (на облако, на небо). IЬ. Куçне пĕр илмесĕр ун хĕрĕ çине пăхса тăрать. IЬ. Тырă çинелле пăхса тăрать (на поля хлебные). IЬ. Тырра пăхса тăрать (караулит хлеб). IЬ. Çак тырра пăхап та-ха, ай-ай турă мĕн. Вот смотрю на этот хлеб (напр., в поле). IЬ. Сăмавар пăхатним? Самовар смотрит (с целью купить). IЬ. Лаша пăхатним? — Лаша пăхатпăр (желая купить). IЬ. Сăмавара пăхатним (караулит когда начинает кипеть). Шинер-п. Пĕре эпĕ карташне тухрăм та, йăва çине пăхса тăратăп. || Проверить наличность. М. Сунчел. Пирвайхи уяв каçĕ, кĕтӳ кĕрсен, выльăхсене хăппăл-хаппăл пăхаççĕ те (посмотрят, все ли на лицо), вĕтти-шаккипе выляма чупаççĕ. || Высматривать, присматривать, выбирать. Якейк. † Çакă ялта хĕр пăхрăм. Собр. Пасартан пасара çӳресе хĕр пăхать (выбирает невесту). Сёт-к. Сакăр сар хĕр пăхакан — инке арăмпа йолакан. Сред. Юм. Хĕр пăхма кайнă. Пошел девицу выбирать. N. Пăхса хонă сар хĕрне илсе яма полмарĕ. КС. Унăн пăхса хунă хĕр пур, высмотренная. || Открывать (сундук), чтобы посмотреть или вынуть вещь. N. Арчана пăхрăм. Я ходил в сундук (т. е. открывал зачем-то сундук). || Быть обращену в ту или другую сторону. Изамб. Т. Урамăн сылтăм енче çуртсем пурте пĕр майлă, урамалла пăхса лараççĕ. || Осматривать. Коракыш. Пĕре утарта пĕр старик вĕлесем пăхса тăрать. О сохр. здор. Пăхса пĕтер, осмотреть (чирлĕ çынна). || Лечить. М. Яуши. Ăна темчул лекĕрсем те пăхнă та, çавах чĕртеймаççĕ. || Любоваться. Орау. Эп сана пит пăхсах тăмăп! Я на тебя любоваться-то не буду, т. е. не посмотрю на тебя (а сделаю, что хочу, или заеду тебе в морду). IЬ. Ăна тата пăхса ларма илним? Ĕçлетĕр! А что, разве ее (сноху) взяли для того, чтобы на нее любоваться? Пусть ее работает. || Следить; следить по книге. Орау. Пĕр ачи вулать, ыттисем пăхса пыраççĕ (следят по книге). || Наблюдать. О сохр. здор. Ун пек чирлĕ çын хыççăн килте яланах пăхса çитермелле мар (не усмотришь). || Надзирать. Юрк. Эпĕ халĕ те пулин надсмотрщик анчах пулса пурăнатăп, Чĕмпĕр уйясĕнчи эрех лавккисене пăхса çӳретĕп. Эрнере мар, уйăхне пĕр тапхăр пăхса çаврăнатăп, пĕр-ик-виç кун çӳресе. || Ухаживать. Изамб. Т. Арçынсем ул вăхăтра кулленкун выльăх пăхаççĕ. N. Выльăх-чĕрĕлĕх пур-и санăн — пăх ăна. N. Хурт илес пулатчĕ санăн, шăллу пăхса паратчĕ (брат стал бы ради тебя за ними ухаживать). Собр. † Хуртне пăхма Михали, пыльне çима Микула. N. Хăвăр пăхса ӳстермен ĕçĕм-çырли пахчисем. || Ухаживать за любимым человеком; ухаживать, угощать. ЧП. Хамăра хисеплесе килнĕ хăнасене чипер пăхса ярса пулмарĕ. N. Ху хăнусене ху пăх. Ала 83. Кунта çĕмĕрлчĕç, тет, туйне темĕн чухлĕ аван пăхса ячĕç, тет. Орау. Хăнасене пăхса ывăнтăм. Ухаживая за гостями, я устал. Пазух. Хурăнташсем хулăн та, хамăр чухăн, епле пăхассинчен те хăратăп. || Хранить. Якейк. Контан кайнă чох эп она пăхса порăнма хам кĕнекесене парса хăвартăм (оставил на хранение). Изамб. Т. Эсĕ те, арăм (Ухха!) çурта чипер пăхса усра, салатса ан пĕтер (говорит умирающий). || Оберегать. Никит. || Караулить. Хочехмат. Вăсен пĕр старик пур, вăл уя каймас, кил пăхать, анкартинче пăхать. || Заботиться. Бес. чув. Шкул пăхмаллипех пăхса тăнă, ачасене вĕрентмеллипех вĕрентсе пурăннă. ЧС. Ку ачана ĕнтĕ эсĕ аван пăхса усраса ĕмĕрне вăрăм ту. (Моленье). Кан. Кил çуртне хăйне «пăхса пурăннă» çынна парса хăварасшăн. || Опекать. Курм. Йăмăкне пăхать. Он состоит опекуном своей младшей сестры. IЬ. Ача пăхакан, опекун. Курм. Акуна аçу пăхать (опекуном твоей сестры состоит). || Управлять. N. Вăл вара пĕр аллă çула яхăн еврей халăхне пăхса тăнă. Б. Олг. Чикме пăхнă çĕр çинче, в Козмодемьянском уезде, на территории Козмодемьянского уезда. || Воспитывать, смотреть за детьми. В. Олг. Иккĕш (оба) çурма (= çывăрма) выртрĕç. Выртрĕç те, попляччĕ: перĕн ачасане кам пăхĕ-ши (кто будет воспитывать наших детей), тет. N. Карчăк ачисене пăхса ӳстере пуçларĕ, тет. Изамб. Т. Епле арăмĕ вĕсене пăхса ӳстерĕ? Юрк. Пăхнипе пăхни уйрăм. Хам пăхатăп нумайĕшне. N. Пăхмаллараххисем те пур вĕсен ачисем... || Пасти. Кан. Ăна выльăх кĕтӳ пăхаканскер тĕл пулнă. || Искать (паразитов). N. Ку ача калать, тет: эс пăх-ха ман пуçа! Патша хĕрĕ пăхать, тет, кун пуçне. || Соображать, сочетать с чем. Якейк. Апат çима эп килессе ан пăх. Ты меня не дожидайся, обедай. || Церемониться. Орау. Тăрсан-тăрсан, пит пăхса тăмĕç, туххăм хăваласа ярĕç. Посмотрят, посмотрят, да и не будут церемониться — выгонят. || Слушаться. Ау 131. Ну, ку ача амăш сăмахне пăхмас, тет, çапах пăшал илет, тет те, амăшне пăрахса ухутана каят, тет. Орау. Эпĕ ăна пăхмастăп та. Я и не обращаю внимания на него. IЬ. Вăл мана çавăрăнса та пăхмаçт. IЬ. Ăйăх килсен, кансĕрленине пăхăп. Если мне захочется спать, то разве я стану обращать внимание на шум («помеху»). Альш. Патша калат: сан сăмахна пăхса, мĕн пур çемье вилсе пĕтет, тет. В. С. Разум. КЧП. Эпĕ çавах вăлсем ятланине пăхмасăрах ăшкула каяттăмччĕ. Капк. Миккер Керукĕ пĕртте ашшĕне пăхман, каттăршнай ачи. || Светить (о солнце). Шибач. Халь хĕвел епле пăхать, хĕлле те çапла ăшă полчĕ. N. Кунĕпе хĕвел пăхрĕ. Вопр. Смоленск. Пĕлĕтлĕ кун хĕвел анас чухне йăлтăртатса пăхсан, пĕр эрне йĕпе пулать. || Иметь склонность (к чему). N. Кăшт ĕçме юратать пулсан, ăна: ĕçке пăхать, ĕç тумасть, теççĕ. || Ворожить, гадать. Магн. М. Изамб. Т. Хăшĕ-хăшĕ кĕнеке тăрăх пăхаççĕ. Иные гадают по оракулу. Альш. Юмăç пăх. IЬ. Килте кăна пăхкалани, домашнее задание или ворожба. N. Ну, килемей! Эпĕ сан патна килтĕм, укçа çине пăхса парччĕ (погадай). Болезни. Хут çине юмăç пăхассине е пăхтарассине ăша та ан тытăр, çынсене те ан пăхтарăр. || Пробовать. Чăв. й. пур. 36°. Пăхса пăхам халĕ, тенĕ те, юмăç пăхăн пек тунă. КС. Юмăçне те пăхса пăхнă (пробовал гадать) вăл, çапах та çухалнă япалине тупайман (или: юмăçне пăхса та пăхнă...). IЬ. Çав хĕре пăхса пăхăр-ха, сирĕн Ваçили валли юрамалла-и? || Пытаться, норовить. Тим. Хăйне те çын тесе хисеплеме пăхать. N. Пульăсем пуçран лекме пăхаççĕ. Пули того и гдяди попадут в голову. || Относиться. ГТТ. Хальхи çамрăк çырăва вĕренет те, вăл-ку çинчен калать те, этемме пурне те пĕр евĕрлĕ пăхма хăтланать те, вăл ватăсен кăмăлне каймасть. || В чувашизмах. Сред. Юм. Эс ним тума аптраса пăха тăран (с повышением голоса на «пăха») çанта! Ты (говорит про себя) стоишь, не зная, что делать. Алик. Икĕ хутлă çурт йăтăнса ларать, пăхма та çук! Высится страсть какой двухэтажный домище! N. Этем пăхма çук, çын вилли çта килнĕ — унта. Везде навалены трупы — видимо-невидимо. Хурамал. Салтак каланă: айта ан чарăнăр, хăвăрăнне пăхăр, тенĕ (делайте свое дело, не переставайте). N. Ку ача ашшĕне пăхнă. (Уродился в отца). N. Ку ача, ашшĕне пăхсан (если будет в отца), куштан пулмала-ха (пожалуй). Сред. Юм. Йăхне пăхсан, пит чейе полмалла. Если судить по его предкам, то и он должен быть очень ловок в делах. Изамб. Т. Амăшне пăхсан, вĕсем те хаяр пулмалла. Судя по матери и они (дочери) должны быть сердитыми. Альш. Пăхмасăр калама вĕреннĕ. Выучил наизусть. СТИК. Э, пăхса та курăнмаст-ха, тахçан çын пулĕç! Когда-то еще они (дети) вырастут. IЬ. Мункуна сăра тăвасчĕ. — Э, пăхса та курăнмаст-ха (до праздника еще долго), ĕлкĕрĕпĕр. N. Суккăр çын ĕмĕрне çын куçĕнчен пăхса пурăнат. Слепец весь свой век живет в зависимости от других. БАБ. Мĕн тума пăхан вĕт (что поделаешь, ничего не поделаешь): кĕрессе пăтпа кĕрет те, тухасса салатникпе тухат, теççĕ. Альш. Эпĕ хам чассие Хусантипе пăхса лартрăм. Я поставил свои часы по казанским. Скотолеч. 14. Пăхма лаша сывă пек. На вид лошадь кажется здоровой. Питушк. Лайăх, пăхмалли те çук! Очень хорошо. Бес. чув. 2-3. Эсĕ мĕн пăхан, Хайрулла? Акă аçуна каласа кăтартам-ха! терĕ Микулай. Что ты подсматриваешь, Хайрулла? Вот расскажу я отцу и попадет тебе. Орбаш. Тимĕрç пуçне шăратрĕ те, пулчĕ лаша, пăхма та аплах мар. N. Епле апла хăй тавра? Ху йĕрӳ тавра епле çаврăнма пăхатăн? Как ты можешь обернуться вокруг самого себя? || Употребляется в качестве вспомог. глагола. ЧС. Кĕрĕк тăхăнса кăмака çине те хăпарса выртса пăхатăп, çапах та ăшăнаймастăп. КС. Туртса пăх-ха, эп сана! Попробуй-ка покурить, тогда я тебе задам. N. Тĕрлĕ çын тĕрлĕ шухăшласа пăхать пулĕ. Юрк. Лар ĕнтĕ! пĕрер чашкă ĕçсе пăх! Присаживайся, выпей чашечку (чаю). IЬ. Хуранпа тиркине кăшт аллипе тытса пăхат (дотрагивается). IЬ. Унта-кунта пăхкалат, пĕр япалине ниçтан тупаймас; хăйпе пĕрле юнашар ларса пыраканнине: эсĕ курмарăн-а? тесе ыйтса пăхат (спрашивает). IЬ. Хăш-хăш тĕлтисем вырăнĕ-вырăнĕпе пĕр-пĕринчен пăртакçă урăхларах та тукаласа пăхаççĕ (справляют свадьбу несколько иначе). IЬ. Ваçук, пĕреххут тĕтĕрсе пăхăн-а? тет арăмĕ упăшкине. Трхбл. Эпĕ çĕвĕç патне пиншак тăхăнса пăхма кайрăм. Я ходил к портному примерять пиджак. ППТ. Луччĕ акă тата çапла тăвса пăхар-ха... Лучше попробуем сделать вот так. Орау. Тарçа, тытиччен, малтан апат çитарса пăхма хушнă (чтобы испытать его ретивость в работе). Бес. чув. 2. Мĕн эсир çав тĕрлĕ хĕнетĕр лашана, вара çав тĕрлĕ хĕнеме юрать-и? Кӳрĕр-ха, хăвăра çапла ватса пăхам (ну-ка, я вас самих попробую также поколотить)! В. С. Разум. КЧП. Вĕсем пĕрре те спектаккăль ларт а хăюланса пăхманскерсем,

пĕв

(_пэ̆_в), рост. Янш.-Норв. См. пӳ. Собр. Пĕвĕ те пур, сăнĕ те пур, тытма тăрсан нимĕн те çук. (Шыв). Сред. Юм. Пĕве ярăннă. Пошел в рост. IЬ. Пĕрте сарлмас халь, пĕве ярăннă ô. Нюш-к. Пĕв çитмес. Бел. Гора. † Хĕрĕн пĕвĕ вырăнне мул хутаççи хутăмăр, хĕрĕн пĕвĕ вырăнне тăхăр тир кӳтĕмĕр. (Свад. п.). Альш. † Вăрманта кукку авăтат, вĕрене пĕвĕ янăрат. СПВВ. Пĕве çитнĕ, зрелый возраст, более 20 лет. Н. Шинкусы. Пĕв, тело (рост). См. пирĕшти. Султангул. † Çак тăвансем патне те, ай, килсессĕн, сарă ука пек пĕвĕм, ай, авăнать. М. Васильев, № 3, 18. Çанталăкĕ сивĕрен пĕтĕм пĕвĕ чĕтрет он (весь трясется). || Сажень (также чалăш). А. Турх.

пĕлĕт

(_пэ̆_лэ̆_т, _пӧ̌л'ӧ̌т'), небо. Г. А. Отрыв. † Кунĕсем пĕр уяр, кунĕ уяр, уяр пĕлĕт хушшинчен çил вĕрет. N. Хăш чухне пĕлĕте çумăр пĕлĕчĕсем хупласа илеççĕ. Сунт. Пĕлĕтелле пăхса тĕлĕрнĕ. Ст. Чек. Пĕлĕт ĕлĕк çĕртен инçе мар пулнă, пĕри авал аслăк çине хăпарнă та, ача пăхне çăккăрпа шăлса хĕстерсе хунă, вара пĕлĕт вуник сутка мĕкĕрсе хăпарнă, тет. БАБ. Ĕлĕк пĕлĕт пит лутраччĕ, тет: аслăк çӳлĕшĕ анчах пулнă, тет. N. † Çĕнĕ пӳртĕн тĕтĕмне пĕлĕт илет парнене. N. Пĕлĕт таса. Небо чисто. ГТТ. Пĕлĕт çичĕ хутлă, пĕлĕт хуппи уçăлать, кăвак хуппи уçăлать, пĕлĕт тарать; пĕлĕт çийĕ, айĕ, кăвакĕ, тĕттĕмĕ, хура, сарă, сивĕ, ăшă. N. Касăрмара мар, пĕлĕтпе тан сăрт тăринче окопра выртатпăр. N. Пĕлĕт туртса килет. Небо затягивает тонкою пеленою. Ст. Чек. Пĕлĕт çинче пĕр пĕлĕт çук. На небе нет ни облачка. Орау. Пĕлĕт тăрнче (тăрне) шыв та юлмарĕ пуль: çăмăр пит нумай çурĕ. Юрк. Пĕлĕт аякра тĕтрелĕ курăнсан, уяр пулат. Ачач 110. Чечексем нумай çĕре чăсăлса выртать те, кăвак пĕлĕтелле пăхма тапратать. Ал. цв. 3. Унăн витĕр пăхсан, мĕн пур пĕлĕтри илем курăнтăр. Чув. пр. о пог. 166. Пĕлĕт хăймаланать, небо принимает молочный цвет, сметанится (от хăйма — сметана, сливки). Нельзя ли видеть здесь подобие «забеливания» щей молоком или сметаной? || Облако, туча. N. † Тăваткăл шур тутăр вĕçтернĕ чухне, уяр çанталăк пĕлĕт туртрĕ. Чăвашсем 20. Тата телейлĕ çын пĕлĕт (облако) тупат, тет. Вăл пĕлĕт пит выйлă çумăр çуса кайсан тупăнат, тет. Вăл çумăр çунă чух çумăрпа пĕрле ӳкет, тет. Вăл сутĕн (студень) евĕрлĕ çеп-çемçе те, анчах пит шурă пулат, тет. Ăна тупсан вара кĕленче савăт çине ярса усрама кирлĕ, тет, вăл кĕленче çинче, çумăр пуласса сиссен, хăпарса каят, тет, уяр пуласса сиссен, типсе лапчăнса, пĕрĕнсе каят, тет. Çав пĕлĕт тупнă çын, аллисене çав пĕлĕтпе сĕркелесен, вăл çынна вара ĕç патĕнче никам та ĕçлесе çитереймеçт, тĕт: вăл çын ĕçе пит хăвăрт тăвакан пулат, тет. Б. Олг. Пĕлĕт аякран йохсан, сомăр полат. Шел. П. 18. Ӳсет пĕлĕт ӳснĕ пек халь (чит. халĕ) унта вăй-хăват. IЬ. 34. Тĕрĕксемпе малашне пĕлĕт (не пĕлĕш?) пекех ӳсеççĕ. Дик. леб. 40. Хура пĕлĕт хупласа килет. Собр. Çăмăр çусан, каçпала уяртсан, çĕрле уйăх пĕлĕт айĕнче тăрсан, хура шăнасем куç çине ларсан, ыран калах çăмăр пулат, теççĕ. IЬ. Уйăхсам тĕлне пĕлĕт туртсан, пире асăнмасăр ан тăрăр. Нюш-к. Инçетре пĕлĕтсем кăвакарса кайнă. Аслати ăлтать, çиçĕм çиçет. Шăна чир. сар. 17. Апат çиекен пӳлĕмсенче тасатман пулсан, шăнасем яланах пĕлĕчĕпех вĕçсе çӳреççĕ (целыми тучами). СТИК. Пĕлĕтсем ĕне чĕлхи пек пулчĕç. Облака расположились узкими полосами, оставляя промеж себя синие полосы чистого пространства. Изамб. Т. Хĕвел тухăçĕ хĕрелсе пĕлĕте ларсан, çумăр пулат. IЬ. Эпир кĕтме тухас каç (каçпала) пĕлĕт хупласа илчĕ. IЬ. Ав пĕлĕт хăпарат. IЬ. Пĕлĕт шăват (двигается); пĕлĕт хăпарат (поднимается); пĕлĕт туртат (близко к дождю). IЬ. Пĕлĕт çинелле пăха пуçларăмăр. Шел. 72. Хурт-хăмăрсем... çӳçе кăчăкисене пĕлĕт пек сырса илсе... сĕрлеме... тытăннă. Шурăм-п. Кĕвенте çăлтăр патĕнчен пĕр пĕлĕт татки иртсе кайнине астăвса пыратăп. IЬ. Иртнĕ каç ала-çăлтăра пĕлĕт пусса илчĕ. N. Пĕлĕт çинче хура пĕлĕтсем юхатчĕç (шăватчĕç). По небу неслись тучи. ЧС. Вара пĕр çумăр пĕлĕчĕ тухрĕ. Ст. Арабоси. Пĕлĕтсем анчĕç. Нависли облака. Альш. Пĕлĕт чупат. Облака несутся. Ст. Шаймурз. Хĕрарăм патша, пыра-пыра, икĕ пĕлĕт хушшине пырат, тет. Чув. пр. о пог. 2. Хĕвел пĕлĕте ларсан, пĕлĕтлĕ пулать, çанталăк йĕпене каять, çăмăр пулать. Если солнце садится в тучу — будет облачно, погода к ненастью, будет дождь. IЬ. 167. Пĕлĕт каркаланать, облака связываются. Пĕлĕт ярăмланать. Небо делается полосатьм. Пĕлĕт ярăмланать — означает также полосы дождя, видные на горизонте. Сущ. названия сложн.: çӳхе ярăмлă — перисто-полосатые; сайра ярăмлă — перисто-кучевые облака, расположенные рядами. IЬ. Ярапаллă пĕлĕт, облако бахромою; особый вид перистых облаков, образующийся при восходе и закате солнца. При этом наблюдается следующее: при закате облака образуются на западе, идут от солнца, образуя длинные, загнутые на конце ветви, при восходе вместо этого они образуются на востоке или юге; бывают алые. Обыкновенно бывают эти облака в сухое и тихое время. Если при восходе они очень красны — к дождю. После восхода они пропадают. IЬ. Вĕçкĕн пĕлĕт, щеголеватое облако. IЬ. Кăтра пĕлĕт, кудрявое облако. IЬ. Сайра пĕлĕт, редкие облака, отдельными клочками. IЬ. Çăмăр пĕлĕт(ĕ), туча, дождевое облако. IЬ. Тикĕс пĕлĕт, плоское облако. IЬ. Типĕ пĕлĕт, сухое, бездождное. IЬ. Хытă мар пĕлĕт, пушистое, размытое облако. IЬ. Хулăн пĕлĕт, тачка пĕлĕт, толстое облако. IЬ. 168. Сурăх çу пек пĕлĕт, как баранье сало (на щах), мелкие высокие кучевые облака — к вёдру. IЬ. Кăпăш пĕлĕт, рыхлое облако, как вата, с нерезкими очертаниями (противоположно хытă). IЬ. Хурт карасĕ пек пĕлет, как пчелиные соты, появляются перед обедом. Если из них образуются синие облака, не особенно толстые — к дождю, а если пропадают — к вёдру. IЬ. 166. Çӳхе пĕлĕт, тонкие облака, сквозь них видно голубое небо; бывают различной формы; кажется, перистые облака. IЬ. 3. Хĕвел хулăн пĕлĕте ларсан, тепĕр куннех çăмăр пулать. ТХКА 11. Савăт хашлат, труписенчен кăвар, тĕтĕм тухса, кăвак пĕлĕтпе хутшăнать. Савăт тĕтĕмĕ кăвак пĕлĕтпе тĕнчене сарăлать. Ачач 71. Çӳлти, çич хут пĕлĕт тăрринчи илемлĕ рай. N. Паян кунĕпех пĕлĕтсем юхаççĕ. Сред. Юм. Çăмăр çуса чарăнсан, çăмăр пĕлĕтне: карланса кайрĕ, теççĕ. IЬ. Пĕлĕтрен çăмăр ярăмланса çуни корăнсан калаççĕ: пĕлĕт ярăмлана пуçланă. (Указывает на падение дождя в одном месте, как оно представляется на далеком расстоянии). Сред. Юм. Пĕлĕт таткаланса карĕ. (Çăмăр çуса чарăнсан, уçă вырансем курăна пуçласан калаççĕ). СТИК. Хĕвел анăçĕнче каçалапа пĕлĕтсем ярăм-ярăм тăраççĕ; е çумăр пĕлĕчĕ тăсăм-тăсăм тăрать — çавна: пĕлĕт ярăмланчĕ, теççĕ. N. Пĕлĕт пусса илет. Надвигается облако. Турх. Пĕлĕт также означает губку: пĕлĕт татăлса ӳкет!

а

(а), particula enclitica interrogativa: an, utrum, num, quae semper verbo finiio in duram vocalem desinenti additur, eidemque secundae tantum personae, ceteris orationis partibus nunquam adiungitur. Вопросительная энклитическая частица: ли, которая ставится только после окончательных глаголов 2-го лица с широким окончанием и иногда по русски не переводится. V. е, и. Алших. Саламалик, тавăсье! Ĕçетре-çиетре? вылатра-кулатра? пире хапăл тăватра? Привет вам и благодарноcть за ваше прежнее гостеприимство! Пируете-ли вы? веселитесь-ли вы? примете-ли вы нас к себе? V. К. Прокоп., Брак у чув., стр. 17, 48. Митта, эс хăнана пыратăн-а (пырáтна)? Дмитрий, ты пойдешь в гости? Эсĕр пасара пыратăр-а (пырáтра)! Вы поедете на базар со мною (или: с нами)? (или: вы приедете на базар в нашу деревню? Если базар не в деревне говорящего, то скажут: „Эсир пасара тухатăр-а (туháтра)?“ — если базар близко, и „эсĕр пасара каятăр-а?“ — если он далеко). Ib. Эс шыва кĕме карăн а? Ты ходал купаться? || Interdum primae personae imperativi adiungitur; haec loquendi forma, cantilenis propria, rem aliquam, cuius perficiendae magnam habeas fiduciam, tanquara alterius arbitrio permissam esse significare videtur. Присоединяясь к 1-му лицу пов. накл., выражает самоуверенное желание сделать что-либо при участии или содействии со стороны другого. Собран 108. Ĕçсем кукки куркуна: курку тĕпне курам-а? Илсем кукки çĕлĕкне: кăтра çӳçне курам-а? Выпей, дядя, свой ковш, я посмотрю на его дно. Сними, дядя, с себя шапку, я посмотрю на твои кудрявые волосы. Батыр. Б. Юрла-юрла ĕçер-е? юртан шурă пулар-а? Пылла-пылла ĕçер-е? пылтан тутлă пулар-а? Давайте пить и петь песни, и сделаемтесь белее снега. Давайте пить медовое пиво, и сделаемтесь слаще меда. С. Тим. Чĕлтĕр юхан çырмана чĕн чĕнтĕрпе карар-а? Давайте преградим течение журчащей речки, протянув настоящее кружево. || Tertiae quoque einsdem modi personae additur, cum aliquis vult significare sese ea, quae alter agat, pro nihilo ducere. Также ставится и после З-го лица того же наклонения, если хотят указать, что действиям другото не придают никакого значения. Ст. Чек. Ак вăл эсĕ мĕн хытланнине аçăна каласа парас тет. — Калатăр-а! Он хочет сообщить о том, что ты делаешь, твоему отцу. — Пусть сообщает, не очень то я об этом забочусь. Ib. Вăл килне каяс тет. — Кайтăр-а! Он хочет итти домой. — Пусть его уходит, не очень то я забочусь. || Item cum particula сам, imperativo addita, coniungitur, qua verborura copulatione is utitur, qui aliquem sincere et ex animo precatur. Соединяясь с частицею „сам“ пов. накл., выражает задушевную просьбу. Собран. 172. Каласам-а, тантăш, чăн тӳррине, санăн чуну кама юратат? Скажи, прошу тебя, мой друг, по чистой правде, кого ты любишь? Кильд. Т. Ан кайсам-а, чун савни, каласси пур пĕр сăмах. Не уходи, душа моя, мне надо кое-что тебе сказать. || Eadem loquendi forma adhibetur cum aliquis vult significare nibil interesse sua, quid agat alter. Тот же оборот выражает безразличное отношение к тому, что делает другое лицо. Ст. Чек. Аннене каласа парам-ха! — Каласам-а! Я вот пожалуюсь матери! — Жалуйся, не очень то я забочусь.

ай

(аj), interi., ad rarios affectus exprimendos apta, междометие, выражающее различные душевные движения. Interdum est timentis. Иногда выражает страх. Шорк. Ай! йытти çыртать! Ай! собака кусается! Aut eius, cui dolet aliquid. Или боль. КС. Ай! алла пĕçерет! Ай! жжет руку! Interdum etiam contemnentis aut verba alicuius asperuantis. Иногда презрение или нежелание слушать чьи-либо речи и т. п.; при этом означенное слово произносится средне между aj и ах’. Шорк. Ай, санран килет-и вăл! Куда тебе! Разве ты можешь это сделать! КС. Ай! ун хыççăн кайсан! Ну, разве можно поступать по его советам? Ст. Чек. Ай, вара, ман хăлха клуххуй-и? Да разве я глухой? Б. Хирлеп. † Ай, вупкăн еркĕнĕ! Хăйне çакма саппань çук, мана саппан парса ячĕ! Ах, чтобы шут подрал мою любовницу! У самой нет фартука, чтобы на себя надеть, а она мне фартук дала. (Свад. п). Aut etiam admirantis, non sine stomacbo. Или удивление и досаду. Ст. Чек. Ай! эс паян яшка пĕçермен-и-мĕн? Пит хытă выçнăччĕ. Как, разве ты сегодня ничего не варила? Я сильно проголодался. || Eadem voce in aenigmatis violinae sonitus significatur. В загадках является подражанием звукам скрипки. Раков. Ай тĕм, вай тĕм, чунĕ пур та, юнĕ çук. (Купăс). Загадка, в которой четыре первых слова непереводимы, а смысл остальных таков: „душа у нея есть, а крови нет“. Альш. „Ай!“ тет, „вай!“ тет, чунĕ пур та юнĕ çук. (Купăс). Она говорит: „ай!“ она говорит: „Вай!“ — душа у нее есть, а крови нет. (Загадка о скрипке). || Item in carminibus Tschuvaschorum saepissime usurpatur, varia, ut videtur, significatione, quae ex totius carminis sententia pendet. Иногда это восклицание является особенностью языка народных песен, и его значение определяется общим содержанием песни. ЧП. Ай, чĕвĕл те чĕвĕл хура чĕкеç, кĕр каять те çур килет! Ах, черная ласточка-щебетунья, улетает осенью и возвращается весною! Н. Карм. Ай, выляр-и, тăван, ай, кулар-и, пур тăвансем пурте сыв чухне? Будем, родимый, веселиться, пока живы и здоровы все наши родные? || Interdum producta vocali littera effertur, commiserationis significandae causa. Иногда гласная а в этом междометии произносится протяжно (что я обозначил удвоением буквы), тогда оно выражает сожаление или сочувствие. Шорк. А-ай, ачине! Пипи пулчĕ! Ах ты, мой малюточка! ушибся! Урмай. „А-ай, тытнăскерех ĕçĕрĕнсе тарчĕ-ç! Апатне тата тутлăрах ту-ха, эреке ярса ту“, тесе калать, тет. Он сказал: „Совсем было поймал, а он вырвался и убежал. Ты приготовь обед еще слаше, состряпав его с вином“. || Eadem augetur magnitudo rei designandae. Также служит для усиления. Якей. Ай, чипер-çке ку! Ах, как она красива! Ib. „Ай, йоратап-çке! ай, йоратап-çке!“ тесе, тота тăвать. Целует и говорит: „Ах, как я люблю тебя!“ || Interdum etiam producta consonante enuntiatur, ut summa volnptas ex aliqua re percepta significetur. Hie particulae usis non satis certus est. Также может удлиняться и конечная согласная, тогда междометие выражает удовольетвие, восторг. Шорк. Ай-й, аван! Ах, как хорошо! (сомн.?). || In loquendo npnnunquam geminatar. Междометие ай может удваиваться, образуя сочетание ай-ай. Haec interiectio saepe ab eo usurpatur, qui petit auxilium aut iniuriam sibi illatam conqueritur. При этом им выражается или зов на помощь или жалоба на насилие. Шорк. Ай-ай! вĕлереççĕ! Ай! убивают! КС. Ай-ай! сухала тăпăлтарать! Ай! за бороду теребит! || Interdum superiativi vim habet aut significat admirationem. Иногда имеет значение частицы превосх. степени или служит для выражения удивления. Б. Акса, Якей. Ай-ай тăрăх! Ах, как жарко! Ст. Чек. Ай-ай, аван, чăнах та! Ах, как, в самом деле, хорошо! СТИК. Ай-ай, кăçал тырă йывăр пуçлă иккен! А и тяжелы же в этом году хлебные колосья! Якей. Ай-ай (или: ай-яй), паян авăн çапсан, лайăхчĕ! Ах, как было бы хорошо, если бы сегодня была молотьба! Ib. Ай-ай (или: ай-яй), ыратать! Ах, как болит! Ib. Ай-ай, ку пит лайăх (чипер)! Ах, как она хороша (красива)! Шорк. Ай-ай ку! Ну ай-ай! (удивление при каком либо поступке или указание на его необычайность). В говоре КС в этом случае всегда произносят ай-ай. || Eodein sensu etiam cum irrisione quadam ponitur. Иногда в последнем случае получает оттенок иронии. Сред. Юм. Ай-ай, эс пит чейе! Вишь какой ты хитрый! В говоре КС в этом случае произносят ай-яй. Череп. Ай-ай пит! Больно ты горазд! (т. е. думаешь о невыполнимом).

ай-ай ту

Alterius syllabae a littera produeta clamorera prae dolore editum imitatur. При удлинении гласной второго слога выражает крик от боли. Ст. Чек. Шорк. Ай-а-ай! Алла ыраттартăм! Ой! Как я ушиб руку! || Eadem vox adrairationem significat rei alicuius deformitate illatam. Также удивление перед несуразностью или противным видом чего-либо. КС. Ай-а-ай (åjåj)! Кунтăк пек çĕлĕк тăхăнса янă! Ох, какую он надел шапку! — точно лукошко! || Aut repulsam, significant aliquo se re aliqua privari nolle. Или отказ. Ст. Чек. Ак эп сан салтакна илем-ха! — Ай-а-ай (аjáаj)!. Вот я возьму твоего (игрушечного) солдатика! — Ай-ай, какой ты! (т. е. мне жалко отдать его). || Primae syllabae u littera produeta rei alicuius violentiae significandae causa adhibetur. При удлинении согласной первого слога указывает на желание выразить силу действия. КС. Ай-яй, лаши хыт чупа-çке (т. е. чупать-çке). Ах, как быстро бежит лошадь! Шорк. Ай-яй, хытă хĕстерчĕ-çке! Ну и здорово же придавило! Ст. Чек. Ай-яй, ку ача хытă макăрат-çке! Ну и ревёт же этот ребенок! (о неприятном и громком плаче). Aut desiderii declarandi causa. Или выражает желание. Якей. Ай-яй, ман атин (ад’ин) килесчĕ паян! Ах, если бы сегодня пришел мой отец! || Interdum significat vituperationem. Иногда выражает укор. КС. Ну ай-яй! пулăн çын! Ну и будет же из тебя человек! Nonnunquam etiani periculi, quo aliquis modo delunctus sit, magnitudinem reique alicuius malae violentiam significandi causa triplicata adhibetur. То же междометие встречается и в утроенном виде, в форме ай-яй-яй (аj-jаj-jаj), и выражает или удивление силе миновавшей опасности или же служит для выражения высокой степени отрицательного качества. Шорк. Ай-яй-яй! Тивнĕ пулсан, систеретчĕ сана! Ай-ай-ай! Если бы задело тебя, тогда бы стал знать! ЧС. Çавсем вăрçнă çĕрте тăма юрать-и вара? Вĕсенĕн çиллисем вĕт ай-яй-яй усал! Разве можно быть там, где они бранятся? Ведь у них ай-ай какое лютое сердце! (т. е. от их злобы может поразить человека болезнь. См. хирĕç вăрăнни). Quin etiam qninquies ponitur. Иногда упятерается. КС. Ай-яй-яй-яй-яй! пурнма пит хурлăх-çке! О vitam miseram atque acerbam. Ну и тяжело же жить! В одной песне ай-ай соединяется с междометием уй-уй. Hie posuimus carmen, in quo eandem interiectionem cum voce yй-yй coniunctam videmus. Актай. Ки-ки-рекки (scr. кикиреки) сар автан, сан урара качи çук, пирĕн урара атă çук. Ай-ай-уй-уй! (quaui molestum est!) пирĕн арăмсăр пурăнас пулать! Кукуреку, желтый петух! у тебя на ногах нет шпор, а у нас на ногах нет сапог. Ах, как это плохо, что нам приходится оставаться холостыми! V. ай-уй.

ай-хай

(аj-х̚аj), interj. approbantis, aut vebementius appetentis aliquid, aut aliquid conquerentis, междометие, выражающее одобрение, желание и жалобу. С. Дуван. Ай-хай хавас хĕр-сăри! — çулне иккĕ пулинччĕ! Ах, какое веселье этот девичий пир! — хорошо бы быть ему два раза в год! СТИК. Ай-хай, çав лаша пат шеплĕччĕ! — илеймерĕм. Ах, какая славная была лошадь! — не пришлось купить. Толст. Суккăрри пăрçа хăмăлĕсене хыпаласа пăхрĕ, тет те: „Ай-хай хутаçлă!“ терĕ, тет. Слепой пощупал стебли гороха и говорит: „Ах, какой стручистый!“ Халл. 29. Ку пăхса тăрать-тăрать те: „Ай-хай!“ тет. „Ку çыннăн аттисем вĕр-çĕнĕ япала пек; кăна хывса илсе тăхăнсан питĕрех те аван пулĕччĕ.“ Он смотрел, смотрел, и говорит: „Ах, какие новые сапоги у этого человека! Хорошо бы снять их и надеть на себя“ Т. VII. Ай-хай! манăн çăвара пĕр улми татăлса ӳкейинччĕ! Ах, если бы одно из этих яблоков оторвалось и упало мне в рот! Асан. Ай-хай, çавна тăваймарăм! Ах, как жалко, что мне не удалось этого сделать! Ст. Чек. Альш. † Ай-хай, тетеçĕм те йинке-çĕм! каламăр-ши пире те шух тесе? Ах, братец и невестушка! мы боимся, что вы нас обвините в неумении вести себя. Бишб. † Ай-хай, аттеçĕм те аннеçĕм! ытла хытă сăмах ан калăр: кăмăлăм çемçе, чăтас çук. Ах, батюшка и матушка! не убивайте меня суровыми речами: у меня нежное сердце, я не перенесу. || Aut diffi-dentis. Также выражает недоверие, сомнение. Б. Акса, Череп. Ай хай! тăвĕ-ши вăл? Едва ли он сделает (или: не верится, чтобы он сделал). || Interdum superlativi vim habet. Иногда имеет значение частицы усиления. Л. Кошк. Ай-хай, паян шăрăх-çке! Ах, как сегодня жарко! Ib. Ай-хай, кăçал йывăр килчĕ-çке! Ах, какой тяжелый нынче год!

аяк

(аjак), latus; pars; ripa; paries, бок; сторона, берег; стена. КС. Манăн аяк ыратать. У меня болит бок. Ib. Манăн аяк чикет. У меня колотье в боку. Изамб. Т. Кайсан-кайсан, эпир çул аяккинелле пăрăнакан (лучше: пăрăннă) икĕ лаша йĕре куртăмăр. Проехав некоторое расстояние, мы заметили два лошадиных следа, которые шли в сторону от дороги. ЧП. Сирĕн пӳрт аяккинчен юр кайнă. Снег, лежавщий у вашей избы, сошел. КС. Хыт çĕрте выртса, аякăм (i. q. аяккăм) хăпарса туххăр пуль. От лежания на жестком у меня, наверное, бока распухли. Çырманăн ку аяккинче, на этой стороне оврага; çырманăн леш аяккинче, на той стороне оврага. Букв. 1908, 16. Çав турпас татăкĕсене купаласа, вĕсем пӳрт тунă. Малтан аяккисене купаланă, унтан тăррипе тунă. Из этих обломков щепок они склали избу. Сначала склали стены, а потом сделали крышу. || Huius nominis tertius, quartus quintnsque casus adverbiorum more longinquitatis significandae causa usurpantur. Дат.-вин., местн. и исходн. падд. этого сущ. также употребляются в значении. наречий, означающих отдаленность. Аякка, longe, procul (eum locum significat, quo aliquis iter faciat), в сторону; далеко (указывая направление действия); аяккарах, longius, remotius (turn quietera, turn motum significat), дальше в сторону; подальше (означая как направление, так и место действия); аяккалла, locum remotiorem versus, в сторону; аяккарахра, in loco remotiore, подальше (на вопр. где?); аяккарахран, ex loco remotiore, из более отдаленного места; аякра, longe, procul (locum denotat, ubi aliquid sit vel fiat), далеко, вдали (указывает место действия); аякрарахра, longius (locum, ubi aliquid sit vej fiat, sign.), подальше (на вопрос где?); аякран, a longinquo, e longinquo, издали; аякрарахран, ex loco remotiore, более издали, из более отдаленного места. || Hue adiectiva pertinent, ab iisdem adverbiis derivata. Сюда относятся и прилагательные, образованные от этих наречий. Аякри, longinquus, remotus, дальний; remotiore loco orinndus, дальний (т. е. родина которого далеко); аякрисем, remotiore loco orinndus vel oriundi (utriusque numeri vim habet; v. Оп. чуваш. синт. § 59), дальний по происхождению, родина которого далеко (имеет значение как ед., так и мн. ч.); аяккарахри, аякрарахри; аяккараххи (hoc absolute tantummodo usurpatur), remotior; e remotiore loco oriundus, более дальний; происходящий из более отдаленного места. Аяккараххи употребляется только во 2-й форме, т. е. без определяемого имени; аяккалли (аjаккаλλи^ы), ulterius situs, ulterior, находящийся по паправлению в сторону от чего-либо или далее чего-либо. КС. Вăсем аякка кайнă. Они ушли далеко, т. е. в отдаленное место. Ib. Вăсем ялтан аякка-а (аjаккŏ) кайнă та, тапратнă тавлашша чупмашкăн. Они отошли далеко (усиление) от деревни и начали бегать взапуски. ЧС. Ĕнтĕ кăшт аяккарах кайса тăтăм. Тут я отошел несколько подальше (или: в сторону). Ib. Вĕсенчен аяккарах (i. q. аяккарахра) пĕр пысăк сысна кĕтĕвĕ çӳренĕ. В стороне от них паслось стадо свиней. Ст. Чек. Унтан аяккарах каймалла. Надо итти несколько дальше того места. Ib. Вăл тата аяккарах. Это ее дальше. КС. Вăсем ятлаçма тапратрĕç те, эп шурăм аяккалла. Они стали браниться, и я отошел всторону. Ib. Вăл ялтан аяккарахра тепĕр ял пур. Несколько в стороне от этой деревни есть другая. Ib. Эс арăмна аяккарахран ил. Ты возьми жену из более дальней местности. Ib. Эс аяккарахранах çавăрнса кил-ха. Ты уж сделай более далекий обход (или: обьезд; -ах выражает настойчивость или большую отдаленность). Ст. Чек. Тула аяккарах кайса лар. Усядься за нуждой (exonera alvum) подальше (от нас). Т.-И.-Шем. Унтан, вутне (улăмне) чĕртсе ярса, хĕвеле хирĕç виçĕ хут купăс каласа, алă çупса, ташласа, вут тавра çаврăнаççĕ: малтан аяккарахран çаврăнаççĕ, иккĕмĕш хут вут çывăхĕнчен çаврăнаççĕ, виççĕмĕш хут вара, вут çумĕнченех çаврăнса урисемпе ташласа таптаса, вута сӳнтереççĕ. Потом зажигают солому и трижды обходят вокруг огня, против солнца, с пляскою, играя на скрипке и хлопая в ладоши. Сначала они обходят держась подальше от огня; во второй раз — близко к огню, а в третий — около самого огня, при чем пляшут и ногами затаптывают костер. Альш. Йăран-йăран купăста, йăранĕ хушши аякра. Целые гряды капусты, на широком расстоянии одна от другой. Вĕсем (пит) аякра пурăнаççĕ. Они живут (очень) далеко | Меtaphor. Переносно. Крат. раз. 28. Кирек мĕнле çылăхран та аякра тăрать. Он далек от всякого греха. | Ст. Чек. Кăшт аякрарах пулĕ. Вероятно, это будет подальше. Кошк. Вĕсем вăл шертепе ăна аякран тĕртсе ярас тенĕ. Они хотели столкнуть его этою жердью издали (в воду). Т.-И.-Шем. Тrans. Малтан пынă чухне евчи хĕр ашшĕпе амăшне тӳрех каламасть, аякран пуçласа, çавăрса илсе, калать. В первое посещение сватун не сообщает родителям невесты о целях своего посещения прямо, а начинает свою речь издалека. Радон. Мăнастир патĕнчен иртсе каякан çĕнĕ çулпа кайман, мăнастиртен аякрарахран иртсе каякан кив çулпа тӳрĕ кайнă. Он не пошел по новой дороге, которая шла около монастыря, а пошел прямо, по старой дороге, проходившей несколько дальше от обители. || Альш. Аякри пуян пулса килеççĕ, тет те кусем (= кĕсем), хĕре килĕшеççĕ, тет. Они приехали, приняв на себя вид дальних богатых людей, и сосватали девушку. Эсĕ ăçтисем? — Аякри (или чаще: аякрисем). Ты откуда? (или: ты откуда будешь? ты чей такой будешь?) — Я дальний. Ст. Чек. Эпĕр, ачам, аякрисем пулатпăр. Мы, дитя мое, дальние (т. е. наша родина далеко). Ст. Чек. Ялтан аякрарахри (или: аяккарахри) хурăнсене касса пĕтернĕ. Те березы, которые росли подальше от деревни, все срубили. Ст. Чек. Пиртен чут аякрарахрисем выçăпа та аптăранă. Те, которые живут немного подальше от нас, даже голодали. Череп. Эпир, аяккараххисем, çавăнтах юлаттăмăр. Мы, более дальние (т. е. у которых родина была дальше), оставались тут же. Ст. Чек. Унтан аяккараххисем килĕнчен малтан тухса карĕç. Те, которые живут подальше (названного места), выехали из дома раньше. КС. Унтан аяккаллисене кунтарах исе хурăр. Те, которые (лежат) дальше его (ее), положите сюда поближе. Ст. Чек. Унтан аяккаллисене выçлăхра тырă параччĕç (i. q. паратьчĕç). Более дальним раздавали во время голода хлеб. N3. V. айăк.

айван

(аjван), stultus: incallidus; mollius est, quam ухмах. Глупый, простой; выражение более мягкое, чем „ухмах“. СПВВ. ПЕ. Айван — йăвашшăн (надо: çемçереххĕн) калани. „Айван“ — мягкое выражение. ЧС. Эй, айван! Эсĕ, пирĕн сăмахсене итлемесĕр, çамрăк пуçупала таçта кайса, темĕн тĕлне пулса, темĕн çапса вĕлерес, темĕн персе вĕлерес... Ах, глупая голова. Если ты не послушаешься нас, то с своим молодым разумом попадешь не знаю куда, или тебя кто-нибудь убьет. Ар. Ив. Ача-пăчанăн мĕн пулмасть, халĕ вăл çамăрăк, айван. С детьми чего не бывает; теперь он молод, глуп. Сред. Юм. Çамрăк çынна: „Ăс кĕрсе çитмен-ха õна“, тессине: „Айвантарах-ха õлă“, теççĕ. Вместо того, чтобы сказать о молодом человеке, что он еще не вошел в совершенный разум, говорят: „Еще его дело глупое“. Ходар. Эпир айван ывăлĕ-хĕрĕ ним те пĕлместпĕр, пĕр сан çине анчах витĕнетпĕр. Мы, глупые люди (точнее: дети глупых), ничего не знаем, и только на тебя уповаем. (Из молитвы при обряде чӳклеме). Буин. Çăвара шыв тулнă, кăшкăрмалла мар. Хай эпĕ, айванскер, шыва çăта пуçларăм: „Пăлари шыв чактăр та, тухам“ тесе. В рот мне налилась вода, так что кричать было нельзя. Тогда я, глупый, начал глотать воду, чтобы таким образом вода в р. Буле убыла, и я мог выйти на берег. Хып. 06. № З. Ан ухмахлан, айван! Ак мишука çĕкле те, атя ман хыçран, тет. Недурачься, глупый! Вот возьми мешок и иди за мною. Календ. 04. Хăй, айван, вăрлăх чи начаррине хăварать: „Вăрлăха юрĕ-ха“, тет. Сам, по глупости, оставляет на семена самые негодные зерна, думая, что для посева и они годны. || Etiam de rebus dicitur. Также иногда относится и к вещам. Собран. Айван ăсăмпа шухăшлатăп: хамăр тăван лайăх калаçма. Как раздумаю я своим глупым разумом, — как приятно вести беседу е нашею роднею (или: родственником). Бюрг. Хамăн айван ăсăмпа шухăшласан, сана пĕрте усал туман пек туйăнат-çке. Поразмыслив своим глупым разумом, нахожу, что я, кажется, не сделал тебе ничего дурного. А. Прокоп. Пуçăмăр айван, ăсăмăр ухмах. Голова у нас бестолковая, и ум у нас глупый. Орл. Пурăнăç йĕркине питех пĕлиман çынна (ваттинех мар): „Эй, айван ăс!“ теççĕ. Ăссăр вылăха-чĕрлĕхе те калаççĕ. Человека, не знающего житейских порядков (не очень старого), обзывают глупым. Так же бранят и бессмысленную скотину. Ст. Чек. Ку купа айвантарах-ха, кăшт утă хумалла. Эта копна маловата, надо положить еще немного сена. Ib. Ку купа айвантарах пулат, куран: ути те начар, хăй те пĕчĕкçĕ. Эта копёшка, как видно, будет не из важных: и сено плохое, и сама маленькая. || Как существительное. Substantia modo. О грам. 18. Ача-пăчана çамрăкла ирĕк ан пар, унăн айванĕ хыççăн ан кай. Не давай детям воли смолоду и не потакай их неразумию. Л. Кошк. † Мана çырнă çын ачине ырă та ырă тиеççĕ; ун ыррипе мĕн тăвас? — таçтан айванĕ паларат. Все говорили про моего суженого что он очень хорош; а на что его хорошество, когда его глупость заметна невесть откуда?

айкаш

(аjгаш), verbum, cuius vis latissime patet, глагол, имеющий очень обширный круг употребления. Nonnunquam enim est laborare. Иногда значит трудиться. КС. Хытă айкашшĕрĕ вăл паян. Он сегодня усиленно трудился (в Череп. — трудился без успеха). || Interdum imperite aliquid facere. Иногда неумело делать что-либо. Альш. Пĕлни-мĕнĕ çавăнта ĕнтĕ те, айкашатнăр çавăнта. Какое уж там уменье, занимаюсь вот кое-как! (говорит старуха йомзя о своем ремесле). Aut conari niti, conniti, molirг. Также стараться, пытаться, тщиться. Перев. Вăл ман сăмсана, куçсене çаклатасшăн айкашать. Он (медведь) старается зацепить меня за нос и за глаза. Употребление глагола в последнем значении некоторым кажется неудачным. || Aut in pasillis, in minimis occupatum esse; mirum in modum varias res agere; varie se movere; in rebus futilibus et frivolis occupatum esse; operam perdere; inverecunde agere; lascivire, turbam dare. Или делать что-либо маловажное, проделывать разные вещи, выделывать разные движения, валандаться, делать что-либо предусудительное, шалить, поднимать возню. Сред. Юм. Мĕн айкашатăр çанта эсир? Что вы там делаете? (или: возитесь) (фамильярное выражение). ЧС. Аннесем, нимĕн тăвайман пирки, юмăçсем иле-иле килсе, темĕн-те-пĕр айкашатьчĕç. Моя мать и те, кто были с нею, не зная, что им делать, привозили йомзей и проделывали все, что только могли. Чăвашсем, 22. Унта çапла пурте пухăнаççĕ, тет, унта вара тĕрлĕ айкашаççĕ, тет: лашалла та кĕçенеççĕ, ĕнелле те мĕкĕреççĕ, кушакла та макăраççĕ, автăнла та авăтаççĕ, тет. Там они (колдуны) собираются все вместе и проделывают разные штуки: и по-лошадиному ржут, и мычат по-коровьи, и мяукают по-кошачьи, и поют по-петушиному. Ст. Чек. Вĕсем айкашса çӳрерĕç-çӳрерĕç, нимĕн ĕçе те кӳреймерĕç. Сколько ни каталажились (валандались, возились), а дела не сделали. Чăвашпур, 25. Вăл хăй çирĕм икĕ çула çитиччен çапла айкашса пурăннă, пĕр çынпа та калаçман, вăрттăн уллах çĕрте пурăннă. Таким образом (точнее: „манером“) он дожил до двадцати двух лет, ни с кем не говоря и живя уединенно от других. Ib. 26. Вара тырă ака пуçланă, çула кĕтӳ кĕтсе, хĕлле вак касса тăранса пурăннă; хăни тыррине çимен, сутса, укçа туса тăнă. Çапла айкашша, пӳрт те лартнă. Тут он стал сеять хлеб; летом кормился, пася стадо, а зимою — прорубая прорубь. Своего хлеба он не ел, а продавал его и выручал деньги. Таким образом (точнее: „Манером“) он поставил и избу. Ib. 10. Хăй вара лашине пăртак сăтăркаланă, ачашлакаланă та, туртаран тытса, лашине пулăшнă. Лаши вара тапраннă-кайнă. Унтан, пăртак кайсан, кантарнă. Çапла айкаша-айкаша ялтанах кăларса янă. Тут он, потрепав и погладив лошадь, взялся за оглоблю и стал помогать лошади. Тогда лошадь тронулась и пошла. Проехав некоторое расстояние, он дал эй отдохнуть. Таким образом (точнее: при помощи таких приемов), благодаря ему, они выехали в поле. Ib. 5. Çапла айкашша, пĕр айăпсăр çыннах айăплă тăваççĕ. Таким образом (точнее: так мудруя) они делают виновным совершенно невинного человека. Ib. 29°. Чăнах калаççĕ çав: ача-пăча ырра курсан ырă пулать, усала курсан усал пулать, тесе. Çав ачасем те ашшĕ çурри айкашнă пекех айкаша пуçланă. Правду товорят, что дети, если видят хорошее-то становятся хорошими, а если видят дурное, то дурными. Эти дети стали вести себя так же (дурно), как вел себя их отчим. Ялав. Анне мана: „Мĕшĕн апла айкашатăн?“ тесе ятлакаларĕ çав. А мать все-таки побранила меня за эти шалости. Н. Карм. Ан айкаш, не шали. Ст. Чек. Мĕн кунта айкашатăр? Что вы тут возитесь (возню завели)? Иногда также значит: „что вы тут безобразничаете?“, если, напр., парень непристойно хватает девку или возится с нею. Ib. Кĕçĕр çаксем çĕр-хута айкашса çӳрерĕç. Нынче они всю ночь проваландались (безуспешно, не сделали того, что хотели; в предосуд. смысле). Букв. I. 04. Çапла айкашни унăн пит илемлĕ, тĕлĕнмелле. Все живописно и великолепно в нем (лебеде; из соч. Аксакова).

ав

(ав), flectere, inflectere, incurvare, гнуть, сгибать. Бел. Гора. † Сĕтел çине хутăмăр, йĕс сĕтелне аврăмăр, пăхăр урине тайрăмăр. Мы положали на стол, и латунный стол изогнулся, а его медные ножки перекосались. Çатан ав, е ramis arborum truncisve earum tenuioribus, alium alii quasi nexu conserendo, saepimentum conficere, плести плетень. Тукун (тугун) ав, токăн (тогы̆н) ав, orbes ligneos, ubi radii rotarum infiguntur, flectendo conficere, гнуть ободья. Пĕкĕ ав, arcus ligneos conficere, qui tota Russia ad vehicula iungenda adhibentur, гунть дуги; тупан ав, eas partes trahearum conficere, quae rotarum vices praebent, гнуть полозья. Альш. Кĕпер çине пырса кĕнĕ çĕрте çатан авса, икĕ çатан хушшине те тăпра купаласа пынă. При вьезде на мост с обеих сторон заплетен плетень, а в промежутке насыпана земля. || Interdum est verberare. Иногда значат бить, колотишь. Сред. Юм. Эпир õна хытă аврăмăр-ха. Мы его здорово поколотили. То же значение есть и в Череп. | Etiam ad suam voluntatem perducere alqm, alqm suum facere. Также уламывать кого, склонять его на свою сторону. Ст. Чек. Çын хытă кăмăллă е çиленнĕ пусан çын кăмăлне çемçетеççĕ. „Калаçса, ĕçтерсе, мĕн туса, çав çынна авар-ха, кăмăлне çемçетер-ха, хамăр мая çавăрар ха“. Если человек неприветлив или на что-нибудь рассердился, то его ублажают. „Давайте поговорим с ним, угостим его (вином, пивом) и как-нибудь уломаем его и склоним на свою сторону“.

авкалан

(авгалан), vario modo aut variis temp. etc. se inflectere, изгибаться разлачн. образ., в разн. время и пр. Якей. Çĕртен йĕпе-ман авкаланса тохать. Из земли выползает, изгибаясь, дождевой червь. МС. Йăвăçсем çилпе авкаланаççĕ. Деревья гнутся от ветра. Сирах. 160. Пăрушĕсене пăруласа хырăмĕсене çăмăллатнă чух вĕсем авкаланса тăраççĕ. Они изгибаются, рождая детей своих, выбрасывая свои ноши. Сред. Юм. Ашшĕ хĕнет те, ачи авкаланать аачах. Отец бьет, а мальчик так и извивается под ударами. Лашм. † Чӳрече витер хачă утрăм, хура чĕкеç куçне тăрăнчĕ. Пăхăр-халĕ хура чекеçне; авкаланать хачă (i. q. хайчă) уяки пек. Бросил я из окна ножницы, и они воткнулись в глаз черной ласточки. Посмотрите-ка на черную ласточку, как она изгабается (от боли, образуя) точно кольцо ножниц. СТИК. † Эй мăнтарăн Праска акки, авкаланат Иван аллинче! Ах, бедная Прасковья: как она извивается под ударами Ивана! (или: во всем ему повинуется; он из нее вьет веревки). || Etiam de equo quietis impatienti dicitur. Также говорится о лошадях, которые не стоят спокойно на месте. Сенчук. † Кăвак лаша, кăтра çилхе, авкаланать пасар варринче. Сивая лошадь с кудрявою гривою беспокойно стоит среди базара (т. е. топчется, вертит головою в т. п.). Лашм. † Хурама пĕкĕ, хура çăрха авкаланать хупах умĕнче; çинçе пӳçĕм (хура куçăм) авкаланать сар ача умĕнче. Вороной иноходец, запряженный в вязовую дугу, беспокойно стоит у кабака; мой тонкий стан (и черные глаза) кокетливо рисуются перед красавцем („русым“) парнем (т. е. я перед ним кокетничаю). Interdum idem est, quod niti, conniti, eniti ut. Иногда значит биться, cтараться. Н. Карм. † Анкарти хыçĕнчи шур мулкачă авкаланат анкартне кĕресшĕн. Белый заяц за гумном норовит (всячески старается), как бы ему пробраться на гумно. Стюх. † Пирĕн пекех хай çын ачи авкаланат çын çине кĕресшĕн. Молодые ребята, такие, как мы, бьются изо всех сил, чтобы выйти в люди. || Etiam de eodicitur, qui amore alicuius captus gratiam eius omnibus modis aucupatur. Также употребляется, когда говорят о тех, кто всячески старается понравиться тому, за кем ухаживает. ЧП. Çинче-ах та пилеклĕ, ай, Илье пур, авкаланать Акук, ай, умĕнче. У нас есть Илья, у которого тонкая талия; он увивается перед Агафьей (стараясь понравиться, проявить ловкость, остроумие и пр.). || Eadem vox verbo „хуçкалан“ adiuncta usurpatur, cum alicuius nimia sui ostentatio aut vita licentior designanda est. Также соединяется с хуçкалан. Якей. † Çинче пилĕк сарă хĕр авкаланать-хуçкаланать, ялан ыр çын улĕ умĕнче. Русые девушки с тонкими талиями всячески кокетничают, и все перед сыновьями богатых людей. Бугульм.? † Кăвакарат-ешерет ялан çерем уçăмĕ; авкаланат-хуçкаланат ялан ырă çын ачисем. И синеет и зеленеет, — и все озямь на новине; и ломаются и вихляются (т. е. ведут себя вольно, разгульно, так как им все прощается), — и все дети богатых и влиятельных (в деревне) людей.

авмашкка

(авмашкка, к littera paululum producla, с едва заметным удвоением к), leviter inflexus, имеющий некоторый изгиб (авмакарах). Ст. Чек. Ку йывăç (или: правулкка) авмашкка. Это дерево (или: проволока) имеет некоторый изгиб. || Interdum substantivi modo usurpatur. Также употребляется в значении им. сущ. Ib. Йывăç авмашкки, йывăçа икĕ пуçĕнчен туртсан, тӳрленет. Если потянуть дерево за оба конца, то легкий изгиб его выпрямляется.

аван

(аван), i. q. лайăх, bonus, probus, integer, abso-lutus, perfectus, conveniens naturae, utilis, iucundus, хороший, честный, добрый, приятный, полезный, удобный, доведенный до высокой степени качества или совершенства. КС. Вăл аван çын. Он хороший человек. Ахаль хăйсем аван çынсем, курсан-тусан, аван калаçаççĕ. Вообще они люди хорошие и при встрече обходятся хорошо. Альш. † Ух! ух! тесе сиктернĕ чух эпĕ аван пултăм-и? Разве я была тебе приятна, когда ты качал меня в колыбели и приговаривал: Ух! ух!“? (Из плача невесты). Альш. Ачам, ку çерем мĕн тума аван? Скажи, дитя мое, на что пригодна эта луговина? Череп. Аван сасса итлеме те лайăх. Хороший голос приятно и слушать. || Etiam absolute usurpatur. Также употребляется и без определяемого имени. Наст. о повед. христ. Авана шухăшласа тухнă иккен те, анчах шухăшланă шухăшĕ çитеймест. Он вышел с хорошим намерением, но намерение его не получает осуществления. || Saepissiine adverbii vim habet. СПВВ. ЛП. Аван тумланнă (= капăрланнă), хорошо, нарядно оделся. Нюш-к. Хусантан аван тавăрăнтăм. Из Казани я вернулся благополучно. Хып., № 26, 06. Аванах лартрăн эсĕ сĕлĕ илекен хуçана! Здорово надул (обманул) ты купца, покупавшего овес! Etiam in salntando usurpatur. Иногда употребляется в формулах вежливости, когда справляются о чьем-либо здоровье. Н. Карм. Аваи-и-ха? — Аван-ха, хăвăр аван-и? или: аван тăраттăр-и ха? — Пурăнатпăр ха. Хăвăр аван пурăнаттăр-и? — Пурăнатпăр-ха хуллен. Как поживаете? — Ничего пока. Как вы? или: как поживаете? — Живем пока. Как вы поживаете? — Живем потихоньку. Ib. Ну, аван-и, салтак? Ну, как поживаешь, солдат? (слово ну здесь лишнее). | Nonnumquam aliquid faciendi facuitatem significat! Иногда выражает возможность сделать что-либо. Альш. Кĕсем çапла пурте пĕр-пĕрне хут татăкĕ параççĕ; вилсен, пĕлме аван пулĕ, тесе. Таким образом они дали друг другу по клочку бумаги, чтобы в случае смерти одного из них можно было о ней узнать другим. || Рraeterea notandum est: Альш., Ст. Чек. Хăйне аваншăн хăтланать. Suis consulit rationibus. Делает так потому, что ему так самому хорошо.

авăк

(авы̆к, авы̃к), praeceps, rapidus atque inaequalis (de vento dicitur), порывистый, неравномерный (о ветре). Якей. Паян çил пит авăк, арман авăртма хăрамалла. Сегодня очень порывистый и неравномерный ветер, поэтому молоть на мельнице опасно. КС. Якей. Пĕр авăк çил килчĕ те, сарай тăррисене пĕтĕмпе сирсе пăрахрĕ. Поднялся кратковременный, но порывястый ветер и снес крышу со всех надворных построек. || Etiam de pluvia dicitur. Также говорится о дожде. Черт. Ытла авăк çăмăр, дождь очень быстрый, но скоро прекращающийся (хăвăрт çăвать, хăвăрт иртсе каять). || Metaph. de iis usurpatur, qui ingenio in iram praecipites sunt, sed facile mitigantur. В перен. см. говорится о том, кто вспыльчив, но отходчив. Пшкрт. Аβы̆к с’ын вы̆л, чазак с’и_лӓ_нӓ_т. Он вспыльчивый человек, его легко рассердить. СПВВ. Авăк çын, çиленcен, уямас, илет те çапать. Вспыльчивый человек это тот, который, рассердившись, не разбирает ничего, а возьмет (что попало) и ударит. Б. Олг. Авы̆к с’ын час с’ил’э_нэ_т. Вспыльчивого легко рассердить. Interdum eodem yensu dictiones авăкçилĕлле, аβы̆к чонлы̆ usurpantur. Иногда вместо простого „авăк“ говорят: авăк çилĕллĕ, аβы̆к чонлы̆. Орау. Вăл питĕ авăк çилĕллĕ. Он очень вспыльчив. Якей. Авăк çилĕлле çынпа пĕлсе калаçас полать. С вспыльчивым человеком надо говорить умеючи. || Nonnunquam de equo effronato vel animoso. Также говорится о взбалмошной лошади, которая бежит, не помня себя. Б. Олг. Аβы̆к ут хун’э хуа т̚а _п̚э̆л’_мэ_ст, чобат. Взбалмошная лошадь это та, которая бежит, не помня себя. || Interdum etiam de eo dicitur, cuius laborandi studium, licet initio maximum sit, deinde cito elanguescit. Иногда употребляетея для означения человека, который с жаром принимается за работу, но скоро охладевает к ней. Пшкрт. Эс’ _лӓ_мӓ аβы̆к с’ын вы̆л. Он с жаром хватается за дело, но быстро к нему охладевает.

авăн пăтти

(авы̆н п̚ŏττи^ы, авы̆н п̚ы̆ττи^ы), puis, quae peracta tritura sacra faciendi causa coquitur; eodem nomine etiam ipsa sacra, quae eo tempore fieri solent, appellantur, жертвенная каша, которую варили после молотьбы, а также и самое моление, совершаемое по этому случаю. Магн. 4З.

авăр

(авы̆р), versari (de molis dicitur), moli (de frumento, quod molis frangitur), молоть (т. е. вертеться, о мельнице); молоться (о хлебе). Арман авăрать. Мельница мелет. Альш. Анчах ăнаймарĕ вăл арман та: мĕн лартнăранпах авăрсах каяймарĕ вăл. Однако и с этой мельницей не было удачи: начиная с того самого времени, как она была выстроена, на ней было мало помола. ЧП. Сĕве çинчи шыв арманĕ ялан тулăран тулă авăрать. Водяная мельница на реке Свияге все мелет пшеницу да пшеницу. Сан арманта камăн аврать? — Прашка Павăлин (Павы̆л’ин’) Чей хлеб мелется сейчас у тебя на мельнице? — Павла Прокопьева. Ib. Пирĕн арманта талăкра ик çĕр пăт тыр аврать. На нашей мельнице смалывается по 200 пуд. хлеба в сутки. Çеçмер. Ку арманта кон каçиччен алă пăт анчах авăрса тохать. Эта мельница мелет только 50 пуд. в день. Якей. Армана авăрмалла турăмăр. Мы привели мельницу в такое состояние, что стало возможно молоть. Ib. Паян арман конĕпех авăрчĕ. Сегодня мельница молола весь день. Trans. significat blaterare, garrire, nugari, ineptire, allucinari. Также говорить (нести) чепуху, болтать вздор. Ст. Чек. СТИК. Авăрса ларат. Болтает (i. q. кирлĕ-кирлĕ-мара каласа ларат), несет чепуху. Сбор. по мед. III. Лешсем, çук çынсем, епле те пулин пĕр-икĕ пус тупас тесе пурăнаканскерсем, мĕн те пулин авăрса (apud alios: авăрIса) яраççĕ вара. Те (йомзи), будучи бедняками, не имеющами у себя даже каких-нибудь двух копеек, нагородят ему (больному) какого-ннбудь вздора и с этим отпустят его домой. Ст. Чек. Тек авăрса ларат! Все болтает! (говорят шутливо тому, кто рассказывает о пустяках). Ib. Ан авăр! Не неси чепуху! (говорит тот, кому неприятно слушать, какую чепуху несет рассказчик). || Interdum est intellegere, percipere. Иногда значит понимать, смекать. Ст. Чек. Ку çын авăрат, ун умĕнче калаçма çук. Он смекает, о чем идет речь; при нем говорить нельзя. Ib. Авăраймас. Не понимает (башка не варит). || Aut deblaterare, foris effutire alqd. Также проболтаться. Ст. Чек. Авăрса ан пар. Не проболтайся кому-нибудь (о нашем секрете).

авăр

(авы̆р), caulis, virga, стебель, прут. Сред. Юм. Пĕр авăр пăрçа. Один стебель гороха. Ib. Хăяр чечекки авăр çинче пõлать. Огуречные цветы бывают на стебле. Хăяр (кавăн) авра кайни. Огурцы (тыквы) пошли в стебель (или: растут в стебель, не принося плодов. Шорк.). Ку авăр çине çырла пит нумай. На этом стебле очень много ягод. Ib. Эпĕ тăват авăр хурлăхан касса илтĕм. Я срубил четыре стебля черной смородины. Календ. II. Пур авăртан та улма пĕр пек тухмасть. Не каждый куст дает одинаковое количество картофеля. Икково. Пĕр авăртан (или: пĕр кăкран) пилĕк омла тохрĕ. С одного куста картофеля получилось пять картофелин. Хирте. Пур тĕрлĕ тыррăн та икĕ пай: пĕр пайĕ çĕр айĕнче, вăл тымар; тепĕри çиелте, вăл аври, пуçахĕ, çулçи. Всякий хлебный злак состоит из двух частей: одной подземной — корня, другой — надземной, т. е. стебля, колоса и листьев. ЧП. Хурлăхан аври, прут, стебель емороднны. Икково. Хăмла çырли аври, прут, стебель маливы. Крат. раз. Тĕлĕкре манăн умра пĕр тĕм иçĕм-çырли ларать пек, вăл тĕмре виç авăр пек. Мне снилось, вот виноградная лоза предо мною, на лозе три ветви. ЧП. Лутра-ях-та шĕшкĕн аврн кĕске. У низенькой орешипы коротенький ствол. || Item manubrium, ansa. Также означает ручку, черен, рукоятку. Изамб. Т. Атман вăрăм авăр пулат. У наметки дливный черен. Пуртă аври, топорище; çĕçĕ аври, черен ножа; чăпăрккă аври, кнутовище; кĕреçе аври, черен лопаты; курка аври, ручка ковша. Якей. Шăппăр аврине такăш кăларса илнĕ. Кто-то вытащил из метлы черен. Ib. Шăппăра авăр лартрăм или: шăпвăр аври лартрăм. Я посадил метлу на черен. Ib. Çак шăппăра авăр лартас полать. Надо насадить эту метлу на черен. ЧП. Пуш аврилĕх йăвăç, arbor manubrio fiagelli conficiendo ap, дерево, годное на кнутовише. Якей. Пуш аврилăх йăвăç (пуж-ав_рилы̆х йы̆вы̆с’), id.

ик авăрлă сава

(иг-авы̆рлы̆ с̚ава), runcina, duobus manubriis instructa, cuius duo sunt genera, скобель; рубанок с двумя ручкамн. Якей. Ик авăрлă савапа хоп савалаççĕ, тата яка мар хăмасене лайăх савапа саваличчен якатаççĕ. Скобелем стругают лубки, а также подстругивают негладкие доски перед тем, как их стругать хорошим настругом.

авлантар

(авландар), matrimonio iungere cum aliqua, женить. Л. Кошк. Эпĕ Ивана авлантарас тетĕп-ха. Я хочу женить Ивана. | Metaph est fraudare, emungere argento, perfabricare. Также обмануть, надуть, ввести в расход. Б. Акса. Ăна авлантарчĕç кăçал. Его в этом году обманули, надули, ввели в расход. || Inoculare arborem, arbori oculum inserere. Также прививать (дерево). СПВВ. Улмуççине авлантарас = сыпас = привить (яблоню). Eodem sensu tatarice [араб сăмахĕ] dicitur.

автан

(авдан), gallus gallinaceus, петух, чер. аҕутан. Ст. Чек. Автан авăтат. Петух поет. Тюрл. Автан чăхха таптать. Петух топчет курицу. Ст.-Шай. Икĕ хут çуралат, шуйттана хăратат, — туп. — Вăл та пулĕ автан. Два раза родится и чертей пугает, — что это такое? — Это петух. Пуянăн автанĕ те çăмарта тăват, тет, теççĕ. Говорят, что у богача и петух несет яйца. (Послов.). Ст.-Шай. Пӳрт çинчен пӳрт çине хĕрлĕ автан сиксе çӳрет. (Вăл пулĕ пӳрт çунни). С избы на избу скачет красный петух. (Загадка о пожаре). Актай. Çĕрĕн алăкĕ çук, çĕрĕн чӳречи çук: автан сассине илтес те çук. У земли нет дверей, у земли нет окон: не услышим мы пения петуха. М. Тиуш. || Кашта çинчи сар автан; сар автан саккăр авăтмасăр эпир киле каяс çук. На насесте желтый петух; раньше, чем восемь раз пропоет желтый петух, мы не поедем домой. || Автан (v. арман) — также копёк, одна из принадлежностей мельничного механизма. Качал. || Eodem nomine a iuvenibtis mentuia appellatur. Имен. Автанă авăтат-и? = автанă тăрат-и? Cf. brit. сock. || Ср. серб. кураз.

автан сăри

(авдан с̚ы̆ϱи^ы), parentalia autumnalia, ita dicta, quia tunc temporis gallum mactare mos est. Осенний праздник по случаю помановения усопших. V. Магн. 179 sqq. || Т.-И.-Шем. „Автан сăри“ — ăна ĕç пĕтсен тăваççĕ. „Петушиное пиво“ — его совершают по окончании полевых работ. Ib. 206. Автан сăри йĕтем уйăхĕнче уйăх таврăнсан кĕçнерни-кун каç (эрне-каç) пулать. Унччен малтан сăра тăвса хатĕрлесе хураççĕ; сăрине тунă асли ĕлкĕрсен те, сăрине сĕрнĕ чух та малтан вилнĕ çынсене хываççĕ, унтан хăйсем астивеççĕ. Кĕçнерни-кун икерчĕ пĕçерсе, çимĕçсем пĕçерсе, эрек илсе хатĕрленсе тăраççĕ. Ăрама тухса автан пусаççĕ, автанин тĕкне-мамăкне ăрамах вĕçтерсе хăвараççĕ. Каç пулсан вара хăй çутас умĕн Мун-кунти пекех ăратнисене чĕнсе пуçтарса, алăк патне сĕтел лартса, çуртасем çутса (самодельные свечи), чĕреспе чашкă лартса вилнĕ çынсене хываççĕ. Кил хуçи сĕтел хушшине минтер çине улăхса вилнĕ çынсене кĕтсе ларать. Хывма Мун-кунти пекех хываççĕ; кашни хываканнĕ калать: „Умăнта пултăр, сĕт кӳлĕ пултăр; эпир асăнатпăр, эсир ан асăнăр“, тет. Хывса пĕтерсен хывнине тула хапха умне кăларса тăкаççĕ, унта камалсăрсене хывма виçĕ пĕчĕкçĕ икерчĕ, куркапа сăра е шыв илсе тухаççĕ, савăтсене чӳхесе тăкма витрепе таса шыв илсе тухаççĕ. Кĕнĕ чух савăчĕсене пăлтăра лартса хăвараççĕ, витрипе пӳрте пусăран шыв ăсса кĕреççĕ: „Çурт телейлĕ пултăр, тулли марри тулли пултăр“, тесе. Хывса кĕрсен вара кĕрекене сĕтел лартса ĕççĕ çиеççĕ те, тепĕр çын патне кайса çавăн пекех хывса ĕççĕ çиеççĕ. Çĕрĕпе, ĕрет тухичченех çапла хывса ĕççĕ-çисе çӳреççĕ. Обряд петушиное пиво справляют в месяце йĕтем уйăхĕ, после полнолуния, в четверг вечером. Перед этим заранее варят пиво. Как в то время, когда поспеет сусло для пива, так и тогда, когда процеживают пиво, сначала совершают возлияния (libationes) умершим, а потом пробуют сами. В четверг приготовляются к совершению обряда: пекут блины и другия кушанья и покупают водки. Выходят на улицу и колют петуха, при чем перья и пух его разбрасывают по воздуху тут же на улице. Когда завечереет, то перед тем, как зажигать огни, собирают, точь-в-точь как на Пасхе, всю родню, ставят у двери стол, засвечают самодельные свечи, ставят черяс и чашку и приносят жертву умершим. Хозяин дома садится за стол, на подушку, и ждет покойников. Самое жертвоприношение справляется совершенно так же, как и на Пасхе; каждый из участвующах в нем говорит: „Да будет это перед тобою, да будет молочным озером. Мы (вас) поминаем, а вы нас не поминайте“. По окончании обряда то, что принесено в жертву, выносится за ворота и здесь выбрасывается и выливается. Туда же выносят три маленьких блина и ковш пива или воды для принесения жертвы безродным покойникам, а также ведро с чистою водою для споласкивания посуды. Когда входят в избу, то посуду оставляют в сенях, а в ведре приносят в избу воды, почерпнутой в колодце. При этом говорят: „Пусть будет счастье в этом доме, и пусть неполное станет полным“. После принесения жертвы ставят в передний угол стол и пируют, а потом идут в другой дом, где привосят жертву покойникам и пируют так же, как и в первом. Таким образом они ходят по домам всю ночь, принося жертвы и пируя в каждом из них, до тех пор, пока не обойдут всю родню.

ак

(ак), акă (агы̆), adv. demonstr., quod res loquenti propiores ostendere solet. Указат. наречие, относяшееся к предметам более близким к говорящему: вот. V. ав, авă. Якей. Ак ман умран виç çын иртсе карĕç. Вот впереди меня перешли через дорогу трое. Ib. Ак эп те килтĕм. Вот и я пришел. Ib. Ак, ача, çаклантăн! Вот теперь ты, брат, попался! (напр., так скажут вору, застигнутому на месте преступления). Ib. Ак(ă) конта ик сорăх макăрса çӳрет, — сан мар-и? Вот здесь две овцы блеют, — не твои ли это? Ib. Ак эп сана (датив. функция)! — апуна каласа кăтартам-ха! Вот я тебе! — скажу матери! Якей. Ак çапла тăвас полать. Надо сделать вот так. || Ак çакă, ак çак, ак ку, hiс, вот этот. || In praepxopera rei demonstrationе ter, quater quinquiesque ponitur. Приторопливом указании на предмет, напр. при розысках, может утраиваться, учетверяться и упятеряться. Якей. Ак, ак, ак! Вот, вот, вот. || Interdum est refutantis aliquid vel redarguentis. Иногда выражает опровержение слов другого лица. Изаб. Т. Шел çамрăк çынна! Ĕмĕр пĕтнĕ пуль çав. — Ĕмĕрĕ пĕтсе ак! — шăнса пăсăлса вилчĕ. Ик эрне те асапланмарĕ. Жалко молодого человека! Должно быть, пришел конец его жизни (определенный судьбою). Какой там (или: вот уж и) конец! — простудился и умер. Двух недель не промучился. Ib. Те кусен ăрăвĕнче çивчĕ чĕлхелĕ? — Ăрăвĕнче ак! Качча килнĕренпе патак лекмен çавăнпа челхине янă. Или у них в роду все такие бойкие на язык? — Какое там в роду! С тех пор, как она вышла замуж, она еще палки не отведывала, — вот и распустила язык-то! || Aut minitantis. Иногда служит для выражения угрозы. Ст. Чек. Ак эп тухам-ха, тек ачана хĕнетĕн! Вот я выйду и покажу тебе, как то-и-дело бить ребенка! || Interdum est admirantis aut aliquid aegre ferentis. Иногда выражает удивление или недовольство. Якей. Ак, ача, вăл капла полассине эп кĕтменччĕ. Я, право, не ожидал, что он сделается таким! Ib. Ак топрăн япала! Неужели ты не мог найти ничего лучше? Ib. Ак топрăн калаçмалли япала! Вот нашел о чем говорит! || Etiam adhibetur, cum vult aliquis, ut verba sua attenie audianlur. Также употребляется для привлечения внимания к словам говорящего. Ак ĕнтĕ, ачамсем, сиртен хăшăр пуракăра малтан тултарат, çавна малтан качча паратаă. Вот что, дети: кто из вас скорее наберет полный бурак (ягод), ту я прежде других выдам замуж. || Eadem voce in narrando ad erigendos audientium animos utiinur, cum a rebus Ievioribus ad maiora transgrediendum est. Также употребляется в рассказе, для выражения перехода к более важному. Альш. Ларсан-ларсан, кăсем ларнă йывăç айне вырăссем килсе лараççĕ, тет. Акă вăсем укçа хисеплеççĕ, тет. Через некоторое время к тому дереву, на котором они сидели, пришли и сели русские. Вот они начали считать деньги.

сула

(сула), clavi lignei, quibus burae compages continetur. Имен. Ака, пуç турачĕсене çыпăçтаракан суласем. Шканты, скрепляющие ножки сабана. || Eodem nomine significatur clavus ligneus, quo bura cum temone coniuncta est. Также гвоздь, соединяющий вместе грядиль и ножки плуга. Н. Карм. Ака-пуç сули — ака-пуç каштипе тураттисене пĕр çĕре пăталанă пăта. || Янгорч. Сула — амапа каштана тытса пыраканни. „Сула“ соединяет левую ножку сабана с грядилем.

çĕçĕ

(с’э̆з’э̆, с’ӧ̆з’ӧ̆), lignum directum, in earum aratri partium, quarum altera кашта, altera ама турат appellator, foramina infixum, eo consilio, ut eas inter se firmiter coniungat acieque sua ad vomerem spectante terrae glebas amoliatur. Имен. Çĕççи туртипе (lege: каштипе) ака-пуç туратне тытса тăрат та, тăпрана сирсе пырат. Тĕрен енĕ çивчĕ пулат; йывăç, ама туратпа кашта виттĕр янă. „Ножик“ — (вертикальный) кусок дерева, который соединяет между собой грядиль и левую ножку и своим острым ребром, обращенным в сторону сошника, раздвигает наседающую на него землю. Ножик пропущен через названные здесь части сабана насквозь. | Eodem nomine appellator cultri genus, in temonem nonnullorum aratrorum ante tabulam infixum, cuius mucro ad vomerern porrigitur. Также род резца, укрепленного в грядиле и спускающегося нижним концом отвесно, к лемеху; его имеют не все плути. Янгорч. Çĕçĕ (амапа кашта хушшинче, сула умĕнче). Ножик (между левою ножкою и грядилем, перед „сула“). Кумарк. „Ака çĕççи — ножик“. (Там же есть и ака шăрчĕ, помещенный ближе к переднему концу грядиля).

Тимĕр ака

Eadem vox (aка) etiam pro aratione atque satione vernali (KC et autumnali) accipitur. Также употребдяется для означения весенней ( КС и осенней) пахоты и сева. Череп. Акана тух, выходить на весеннюю пашшо. V. хыт сухана тух. Н. Седяк. Акана кайма лашасене кӳлсе тăратсан килти ватă ала çине хăмлапа тырă илсе лашасене хирĕç лашасем çинчен акать. „Ака тăвасси хăмла пек çăмăл пултăр, акнă тырă тути пултар, пĕр пĕрчĕрен пин пĕрчĕ пултăр“, теççĕ. Урамра ака умĕнчен çын каçармаççĕ. Когда запрятут лошадей, чтобы ехать на пашню и сев, старший в семье берет решето с хмелем и хлебом и, встав против лошадей, осыпает их хлебом (в хмелем?). Они делают это для того, чтобы пахота была такою же легкою, как хмель; чтобы зерно уродилось полное, и чтобы от одного зерна получить тысячу зерен. Когда едут с плугом по улице, то не дают никому перейти дорогу впереди плуга. Изамб. Т. Çĕр шит ытларах ирĕлсен чăвашсем акана тухаççĕ. Когда земля оттает несколько более, чем на четверть, чуваши выезжают на весеннюю пашню. Истор. Лешсем каланă: „Халĕ вăрçа кайса тăмалла-и? халăх паян-ыран акана тухас пек тăрать“, тенĕ. Те сказали: „Разве теперь время итти на войну? народ, не нынче — завтра, собирается папашню“. Изамб. Т. Ака пĕтсен хĕр-ачасемпе арçын-ачасем каçпала урамра пухăнса лараççĕ. По окончании пашни (под яровое и сева) девушки и парни собираются по вечерам сидеть на улице. Менч. Чист. Çур-кунне юр кайса пĕтсе çĕр шыв (ш̚ы_в) типе пуçласассăн çĕр ĕçлесе пурăнакансем çурхи акана тухма хатĕрленеççĕ. Весною, когда сойдет снег и земля станет высыхать, земледельцы приготовляются выезжать на весеннюю пашню. Ч. С. Сĕрен пур ялăн та пĕр вăхăтра килмес: хăш ялта Мункунта тăваççĕ, хăш ялта акана тухас умĕн тăваççĕ. Сĕрен не во всех деревнях справляется одновременно: в однех его справляют на Пасхе, в других — перед пашней. ЧП. Сакăр лаша акара. Восемь лошадей пашут поле (или: запряжены в плуг). Сирах. 103. Санăн вăкăрусем акараччĕ. Твои волы пахали поле. Шурăм, 26. Атăл хĕрĕнчи чăвашсем аканне пĕр хутне-çеç тăвса парахнă, акма пуçламан-ха. Чуваши, живущие по берегу Волги, пахали только один раз, и еще не начали сеять. НАК. Çур аки пĕтерсессĕн вара, евĕчĕ çӳреме вĕреннĕ арăмсем etc. По окончании весенней пашни, женщины, привыкшие заниматься сватовством etc. Орау. Ака пĕтрĕ. Пашня и посев (весенние) окончены || Якей, „Ака“ — omne genus aratio, общее название всех родов пашни. Hinc derivata sunt: ыраш аки.

акай

(агаj), soror mea maior natu, моя сестра, которая старше меня (Шорк.). V. аки, акка, аппа. Hinc deducta sunt: отсюда происходят: аку (агу), soror tua m. n., твоя сестра, к. с. т., акăшĕ, акăш (агы̆_жэ̆, агы̆_ш), soror sua m. n., его, ее (их) сестра, к. с. е. (их). || Eadem appellatione significatur „soror mariti mei, aetate eum antecedens“. Также „сестра моего мужа, которая старше его“ (Шорк., Мысл., Альш., Н. Карм.., С. Тим., СТИК). Si plures sunt, adiectivi adiectione distinguuntur. По возрасту различают: аслă акай, вăталăх акай, кĕçĕн акай. Ст. Чек. Hinc derivata sunt: отсюда происходят: санăн акайă, soror mariti tui, aetate eum antecedens, сестра твоего мужа, которая старше его, унăн акайĕ, soror mariti eius etqs, сестра ее мужа и пр.; акайăмăр (агаjы̆мы̆р), soror maritorum nostrorum etqs., сестра наших мужей; акайăр, soror maritorum vestrorum etqs., сестра ваших мужей и пр. (Череп. и др.). Huius maritus „йысна" appellatur. Ее мужа зовут „йысна“. Альш. Акай тесе каччинчен аслă, качча кайман хĕрне калать; ăна вара качча кайсан та çаплах калать. Словом „акай“ невеста (т. е. жена) называет незамужнюю сестру своего жениха, которая старше его; так же называет она ее и потом, когда та выйдет замуж. Череп. Акай тесе упăшкан акăшне калат вăл качча каймасăр юлсан е кайран кайсассăн. Словом „акай“ (жена) называет старшую сестру мужа, если последняя не вышла замуж или вышла после, когда та уже стала замужнею. (Так продолжает она всегда называть ее и .после), h. e. акай nomine appellat uxor viri sororem aetate ilium antecedentem, quae se nubente nondum erat nupta. V. аппай. С. Тимер. Чипер акая пăхап та йĕреп, пăхап та йĕреп. (Сухан). Поемотрю я на хорошенькую золовку, и заплачу; посмотрю, и заплачу. (Загадка: лук). Ст. Шай. Чипер акайăн хырăмĕ çурăк. (Тулă). У моей красивенькой золовки распорото брюхо. (Загадка: пшеница). Собран. ЗЗ1. Алăкран кĕтĕм акая куртăм. (Хушпу хыçĕ?) Вошла я в дверь и увидала золовку. [Загадка: задняя часть хушпу (?)]. Торп. Кăлтăр-кăлтăр кăткă тĕмеска, Майра акайăн упăшки. (Тăвар килли). Стук-стук муравейник, сестрицы Марьи муж. (Загадка: ступка для толчения соли). || In dialecto Курм. vocativi vim habet. В курм. говоре имеет значение зв. пад. Акай! о soror mea maior natu! о сестра моя, которая старше меня! V. Матер. 131.

Акахви

(Агах_ви), nom. pr. fern, chr., Agathe, лич. жен. хр. имя Агафья (СТИК., Н. Седяк). || Nom. fern. pag. Также имя язычницы: Акахви (Рысай.).

аки

(а_ги, В. Олг., Якей, Панкли; агы, Курм.), soror mea aetate me praecurrens, моя сестра, которая старше меня. Якей. Манăн ик аки пор. У меня есть две старших сестры. Ib. Акипа эпĕр килĕштеримастпăр. Мы с сестрою не в ладах. Ib. Эпĕр акия пуян çынна качча патăмăр. Мы выдали сестру за богатого. Hinc derivata sunt: аку (агу), soror tua, quae te etqs, твоя сестра и пр.; акăшĕ, акăш (агы̆_жэ̆, агы̆_ш), sorores sua etqs., его, ее, их сестра и пр.; акăшшем (агы̆_шшэ_м), sorores eius (eorum, earum) etqs. его (ея, их) сестры и пр. КС. Сан акусам качча карĕç-и? Вышли-ли твои старшие сестры замуж? || Eodem vocabulo appeilarem, si essem femina, sororem mariti mei, aetate ei antecedentem. Также „сестра моего мужа, которая старше его“. Якей. Ав ман аки ларать. Вон сидит моя золовка. || Eadem voce, addito plerumque nomine, significo matris aut patris mei sororem, aetate iuniorem. Также сестра моего отца (или матери), которая моложе его (ее) возрастом; при этом обыкновенно прибавляется и личное имя. Якей. Кокаçи апиран ытла Аньок акия йоратать. Мой дедушка (по моей матери) любит больше тетку Анну, чем мою мать. || Аки nomine etiam puellae appellantur, quae loquentem aetate praecurrunt. Также говорится детьми (до 16 — 17 лет) о девушках, которые старше возрастом, чем говорящий. || NЗ. Якей. Пирĕн маçакăн Праски ятлă йăмăкĕ пор. Ман она мăнаки тесе каламалла полсан та, атисам она аки тесе каланăран эп те Праскаки (Праска_ги) тетĕп. У моего дедушки по отце есть младшая сестра по имени Прасковья. Я должен бы был называть ее мăн-аки; но так как родители зовут ее аки, то и я называю ее Праскаки. — In cantilenis adolescentium puellas significat, quae in aliquo vico habitant. В песнях молодежи означает девушек той или другой деревни. Собран. † Çакă ялти акисен те тухса каяс сасси пур. Ходит слух, что девушки этой деревни выйдут замуж самокруткой. Янгильд. † Эй аки, сар аки! сар сăрăна ăсса тох; кам савать, вăл еçет. Русая девушка! нацеди и вынеси желтаго пивца; кто тебя любит, тот и попьет. Панклеи. † Мăн олăхра шор вутă, çорри ытла хăяхлă; çакă ялти акисем çорри ытла пĕттийĕ. На большом лугу пырей, больше половины которого с осокой; из девушек этой деревни больше половины брюхатых. V. акай, акка, аппа.

акăш

unde derivatum est: акăш-макăш (агы̆ш-магы̆ш), i. q. акшă-макшă. Forsitan a v originem traxerit, nomine eyeni, avis inauspicatissimae. Atque primum adverbii loco onitur iia, ut significet: admodum, valde, insolenter, mirum in modum; optime, pulchre; pessime. Vox ambigua. Чрезвычайно, очень, необыкновенно, странно, несуразно, прекрасно; очень дурно. Ст. Чек. Акăш-макăш усал, чрезвычайно злой, дурной; акăш макăш аван, чрезв. хороший; акăш-макăш илемлĕ, чрезвычайно красивый; акăш-макăш илемсĕр, пребезобразный; акăш-макăш ирсĕр, акăш-макăш йĕрĕнчĕк, прегадкий. Б. Ара. Акăш-макăш пуян (лайăх), очень богатый (хороший). Череп., СТИК. Акăш-макăш аван япала. Очень хорошая и нравящаяся вещь. Сред. Юм., Череп. Ытла пит акăш-макăш пысăк. Очень велик. Ср. Юм. Ытла пит акăш-макăш пысăккинех ан ил, мĕн тăвас õлă пит пысăккипе? Ты слишком большого не бери, на что он? Череп. Акăш-макăш тумланнă ку. Он одет чересчур нарядно (totus de capsula). Ст. Чек. Ах турă! ку епле акăш-макăш тумланнă! господи! Как он разнарядился (шутка или насмешка при виде плохо одетого). Ib. Пирĕн патăртан кайнăранпа ку епле акăш-макăш тумланса çӳре пуçларĕ! Как нарядно стал он одеваться с тех пор, как ушел от нас! (насмешка над плохо одетым. totus de capsula). Н. Карм. Пĕр ӳссĕр çын акăш-макăш хăтланса çӳрет (хăй мĕн тунине те пĕлмест, çаплкаланса çӳрет. Пьяный человек тычется из стороны в сторону и проделывает несуразные вещи, не отдавая себе отчета в том, что делает. Ib. Сурхурине карчăкпа старик пек тумланса пычĕç икĕ çын. Старикки шурă сухаллă, çăмлă çĕлĕк тăхăннă; карчăкки тем елес-мелес тăхăнса пĕтнĕ: курппун çын пек пулас тесе çурăмĕ хыçне тумтирĕ анне тем чăркаса чикнĕ, пуçне ал-шăлли пек хура туттăрсем чăркаса янă, пилĕкне алама кивĕ сарă çыхнă, аллине туя тытнă; шăлсăр çын пек калаçас тесе çăварне темĕскер хыпнă. Пырса кĕрсенех ташлама тытăнчĕç; темĕскер акăш-макăш хăтланса, чуп туса, ташласа тухса кайрĕç. На Овечью Ногу (святки) пришли двое, наряженных стариком и старухой. Старик — с белой бородой, в мохнатой шапке, в шубе, вывороченной на изнанку; старуха — в каком то стринном костюме, с горбом на спине, сделанным из какого-то свертка, который она подоткнула под одежду. На голову она навертела платков, грязных как утиральнак (утирка), вокруг пояса привязала старые сарă, в руках держала палку; чтобы ее речь походала на речь беззубой, она что-то взяла себе в рот. Как только они вошли в избу, они стали плясать, при чем выделывали разные (странные) штуки и целовались. С этим они и ушли. || Череп. Акăш-макăш калаçат. Expedite et commode loquitur. Говорит гладко, ловко. || Ст. Чек. Аннӳпе акăш-макăш (illiberaliter, inhumaniter) ан калаç (= хытă ан калаç), вăл сана çуратса ӳстернĕ. Ват çынпа акăш-макăш калаçмаççĕ, вăл санăн аçунтан та асла. Не говори грубо с своею матерью, она тебя родила и воспитала. С старым человеком не говорят грубо: он даже старше твоего отца. || Nonnunquam adiectivi vim habet (vocabulum anceps). Иногда имеет значение прилагательного. Нюш.-к. Акăш-макăш — „еккай (эккаj) вырнаçман, юравсăр япала!“ тени. „Еккай акăш-макăш япалу! (o rem ineptissimam!) ниçта вырнаçа пĕлмест!“. Агы̆ш-магы̆ш означает несуразвую вещь, которая нигде не может уместиться. „Экая несуразная вещь! нигде уместиться не может!“ Кубня. Акăш-макăш çын. 1. Vir praestantissimus. 2. Homo nequissimus. 1. Необыкновенно хорошай человек. 2. Никуда негодный человек. (Сообщ. Л. Марков. || Aut substantivi. Также существительного. Н. Карм. Чăвашăн акăш-макăшĕ (res ineptae), чӳкки-кĕлли пĕтмест ĕнтĕ унăн. У чувашина нет конца разным жертвоприношениям, молениям и всякой нелепице. Здесь чувашин пояснил выражение „акаш-макăш“ так: „алама ĕç туни“, т. е. дурные (плохие) дела. Сказ. и пред. 18. Акă кăвать хураççĕ акăш-макăш хăрăкран. Вот они кладут костер („sarmenta minutiora“) из разного сухого сброда. Хыр-к. Мĕн тумалла вăл вĕтĕ акăш-макăшпала? (de pisciculis minutis inutili-busque). Что, толку в этой мелюзге? (о мелкой рыбёшке). Ib. Çак хутиç çине акăш-макăш (res minutas, parvi pretii) тултартăм. Набрал (накупил) в этот мешок разной мелочи. Эльбор. Вăл тем акăш-макăш та пĕлет полĕ (de arte magica). Он, поди, и невесть что умеет (напр., колдовать). Ib. Çол çинче тем акăш-макăш та çакланĕ (de casu adverso). В дороге может все приключиться. Кубня. Унăн акăш-макăшĕ (insolentia, petulantia) пĕтес çук. Его шалостям, озорству, выходкам нет конца. (Сообщ. Л. Марков). || Haud raro in conviciis quoque dicitur, quo sensu usurpatum alia lingua reddi non potest. Иногда употребляется как бранное выражение. Шурăм. 6. Эрех пултăр — кӳпет вара! Ах, акăш-макăш! Была бы только водка — опиться готов! Ах, идол! Ib. Ах, акăш-макăш! кĕрлеминччĕ хуть! Хăй ӳсĕрне пĕлмест! Ах, идол! хоть бы не галдел! Не понимает, что сам пьян! (говорит апайка мужу). Можар. Анчах Макçăмран хăрани пур, пит вăйлă акăш-макăш. Только есть опасность со стороны Максама: уж очень он влиятелен, идол этакий! Йолаш. Акăш-макăш çĕлесе пĕтернĕ. Сшито плохо, несуразно. Ib. Акăш-макăш тус (тус. i. q. туса) пĕтернĕ. Сделано кое-как, безобразно. Янтик. Приккашчăк акăш-макăш вĕçтерсе иртсе кайрĕ. Приказчик промчался (на лошади) с шиком. Ib. Акăш-макăш пурна пуçларĕ çав. Он стал жить богато, по-барски, с шиком, в свое удовольствие. Ib. Акăш-макăш çунтарса (или: вĕçтерсе) çӳрет. Шикует. Абаш. Акăш-макăш тоянсах окçана пĕтертĕм. Я истратил деньги просто на приобретение разной дребедени (напр., купил заслонку, мази, сахару, огурцов). Ib. Вăл акăш-макăшсене халь хăварман (i. е. ĕлĕкхи йăласене пăрахман: чӳк тăвăть, йомăç пăхать). Он еще не оставил (всей этой) дребедени (т. е. старых обычаев: жертвоприношений, гадания через йомзей). Ib. Акăш-макăш чӳклесе, мăшкăлтатса (мŏшкŏлдатса), кĕрĕк (i. q. кирек) мĕне асăнкаласа ĕлĕкхи йĕркепе порăнакан çын ĕçĕ. Акăш-макăш — жертвоприношения, старинные обряды и молитвы разным (божествам), которые совершает человек, живущий по старине. Ib. Акăш-макăшсемпе халь те вăл хăтланăть. Он все еще занимается (этими) нелепицами, этой дребеденью (т. е. не оставил старинных суеверных обрядов) Ib. Акăш-макăшсем анчах чопкаласа çӳретчĕç. Бегала лишь одна мелюзга (т. е. дети, ребята).

акка

(акка), soror germana aelate me praecurrens. Hoc vocabulo, praeposito plerumque nomine, alias quoque cognatas appello aeiate me antecedentes, in his amitas, materteras, sorores patrueles, amitinas et consobrinas, iis exceptis, quae мăн-акка appellantur. Eadem appellatione vicinorum filias atque eas, quae in propinquorum meorum vicinia habitant, puellas significo aliasque mulieres natu maiores in vico, ubi ipse genitus sum, natas. De hoc numero eae excipiuntur, quarum parentes mihi хăта-тăхлачă appellandi sunt. V. мăн акка, асанне, кукамай. Ст. Чек. Словом „акка“ обозначают: 1) родных сестер, которые старше говорящего; 2) двоюродных, троюродных сестер и вообще родственниц или со стороны отца или со стороны матери, и притом тех, которые старше говорящего летами; З) дочерей соседей, дочерей соседей родственииков и вообще всех женщин из родной деревни, исключая только тех, родители которых приходятся говорящему „хăта“ и „тăхлача“, а также тех, кого он называет мăн акка. Следов. именем „акка“ называются также сестры отца (или матери), которые моложе его (ее). Если слово „акка“ не означает родной сестры говорящего, то обыкновенно перед ним ставят личное имя. Ст. Чек. Асатте акăшĕ — мăнакка; асатте йăмăкĕ — мăнакка, аттерен кĕçĕн пусан акка. Асанне акăшĕ — мăнакка; асанне йăмăкĕ — мăнакка, аттерен çамрăкки акка. Кукамай акăшĕ — мăнакка; кукамай йăмăкĕ — мăнакка, аннерен çамрăкки — акка. Ad varias personas referendo hoc modo dicitur с суфф. прит.: аккам, аккамăр; акку (Тай. Т. ), аку (агу, КС. , Л. Кошк., Череп., Абаш.), аккăр (Тай. Т. ), акăр (агы̆р, КС. , Л. Кошк., Череп.); аккăшĕ (Тай. Т. ), акăшĕ, акăш (агы̆_жэ̆, агы̆_ш, Л. Кошк., Череп., Абаш.). V. аки, аппа. Ст. Чек. Иван, акусем патне кайса ки (i. q. кил)-халĕ. Иван, сходи-ка в дом твоей старшей сестры. Ib. Акăшсем патне карĕ-ха вăл. Он ушел в дом своей старшей сестры. Ст. Чек. Манăн аннен ĕлĕххи упăшкинчен пĕр тетепе икĕ акка пур. От прежняго мужа моей матери у меня есть один старший брат и две сестры. Собр. 89°. Аккам ашша пырат, айăккинчен хĕвел пăхса пырат. (Çара çуна). Загадка; см. акар. Букв., 1904, 31. Акка! ĕне пăрулама выртнă, кĕвелĕк парса яр-ха мана. Тетенька! (или: сестрица!) корова хочет телиться, дай-ка мне закваски для квашенья молока. (Так обратилась женщина к жене соседа). Т-И.-Шем. Хăй ялĕнче ӳснĕ арăм пулсан: „Эй аккаçăм (ятне калать), акка!“ тет. Если она (невеста) обращается (в плаче) к женщине, выросшей в ее деревне, то она величает ее старшей сестрицей, называя при этом ее имя. || Eodem nomine liberi paganorum novercam appellare solent, si pater eorum mortua uxore quamltbet e propinquis eius veluti sororem, aut soron's fratrisve filiam, aut fratris sui mortui uxorem in matrimonium duxerit. Atque etiam si non propinquam, sed alienam duxerit, aккa appellator, si uxoris mortuae liberi jam puerilitatis annos egressi sint. Н. Алг. „Счет степеней у некрещеных чуваш такой же, как и у нас. В кровном родстве брак дозволяется только в седьмой степени, но в других видах родства он позволителен и в близких степенях. Так, можно жениться на свояченице, на племяннице своей жены и на жене умершего брата. Как говорят они: „Май (secundum naturam) юрат, хирĕç юрамас“... При упомянутых браках дети от первой жены зовут мачеху не „анне“, а „акка“. Также зовут мачеху „акка“ и тогда, когда дети от первой жены большие, хотя она (т. е. мачеха) и не родственница их матери. Такое явление наблюдается только среди некрещеных“. || Eodem vocabulo appellat uxor sororem mariti sui, aetate ilium antecedentem. Также старшая сестра мужа. КС. || In cantilenis puellas significat. В песнях вообще означает девушек. ЧП. Сарă аккасем лайăх чуп тума. Русых девушек хорошо целовать. Ст. Чек. † Майкка акка — девушка Марья (в песне).

мăн-акка

(мы̆н-акка), i. q. мăн-аки. Praeterea eodem nomine mulieres in eodem, ubi pater meus, vico natas, aetate ilium praecurrentes, appello, nisi afffnitate aliqua cum eo iunctae sint ita, ut inter se „хăта-тăхлачă“ appellare debeant. Так называют старших сестер отца и старших сестер матери, а также теток отца, которые старше его, и теток матери, которые старше ее. Мужья их называются „ват-йысна“ (Н. Карм., Череп.. а в Ст. Чек. йысна). Ст. Чек. Мăн-акка — асатте, асанне акăшĕпе йăмăкĕ, аттерен аслă пусан; кукамайпа кукаçей акăшĕ, йăмăкĕ, аннерен аслă пусан, атте акăшĕ, анне акăшĕ. Ib. Мăн-акка — 1) сестры дедушек и отца, если она старше отца; сестры бабушек и матери, если оне старше моей матери; 2) уроженки из отцовой деревни, если оне старше моего отца, и если родители их или оне сами моему отцу не „хăта-тăхлачă“. КС. Мăн-акка — старшие сестры моего отца или матери; мужей их я называю „мучи“. Остальные формы: мăн аку (агу), мăн акăшĕ (агы̆_жэ̆), мăн акăш (агы̆_т). || Appellatio anuum honorifica. Иногда — обращение к посторонним пожилым женщинам. Альш. Кунта пĕр карчăк манкапа салма çăрса ларнă. Ку ача ăна каланă: „Мĕн ĕçлен, мăн-акка?“ тет. Здесь сидела какая-то старуха и месила салму на соплях. Парень сказал ей: „Что ты делаешь, бабушка?“

аккăш

unde derivatum est (откуда): аккăш-маккăш (аккы̆ш-маккы̆ш), eiusdem originis esse videtur, atque акăш-макăш. Асан. Ай, аккăш-маккаш! О imperitissime! Эх, неклёка. (Так говорят тому, кго сделает что-нибудь неумело). || Insulsum quoque significat. Также о глуповатом. Ст. Чек. Аккăш-маккăш — ухмахрах çын, тăрăрах, пулса пĕтмен. Ib. Вăл аккăш-маккăшрах. Он глуповат.

Актай

(Актаj), nom. propr. viri esse videtur. Повидимому,. личн. имя мужчины. Тяптя. Актай арăмне хĕнет. (Тылăçи). Актай бьет свою жену. (Загадка о мялке). Item nom. vicorum. Также назв. деревни, назв. в Богатыревском приходе Ядр. у. Тат. ak maj, белый жеребенок.

акшар

(акшар), calx (qua addita fila linea aut cannabina in aqua macerari solent, ut candidiora fiant). Известь. Продаетея на базарах и употребляется чувашами для беления пряжи (çип хутма). Абаш. Чеб. у. || N. Çунтарнă акшара кив çарансем çине тăксан аван. Жженою известью хорошо удобрять старые луга. Это слово (в значении „известь“) есть и в дер. Кибенеевой (Амалăх) Цив. у. Тат. аkшар, мел. Ягудар. Акшар шурă сăнлă. Акшара хуларан илеççĕ, кĕрепенки пĕр пус тăрать. Акшара çип пĕçернĕ çĕре яраççĕ. Тăта (i. q. тата) акшарпа мăрья шуратаççĕ. Известь белого цвета; покупают в городе по 1 коп. за фунт; употребляется для беленая („варки“) пряжи, а также идет на побелку дымовых труб.

ала

(ала), cribrum, incerniculum, решето, сито. Ст. Чек., Якей. Паян пасарта ик ала илтĕм. Сегодня я купил на базаре два решета (или сита). Карамышево. Ала шăтнă. Рогожка решета (полотно сита) прорвалась. Сирах. 50. Алана алласан çӳп-çап тăрса юлать (ubi plerique omnes: алапа leg. putant). || Eodem nom. cribrum aucupatorium appellatur. Также решето для ловли птиц. Толст. Кайăкçă кăвакарчăн тытас тесе ала тăратрĕ. Охотник поставил для ловли голубей решето.

алă

sive ал (алы̆, ал), 1) manus, 2) alter pedum priorum. 1) рука человена, 2) передняя лапа животного. N. „Алă çăвас пулĕ, тет.“. Он говорить: „Чай, надо руки вымыть“. N. Хускалтăм та, аллăм та урам та пулчĕ. Я сдвинулся с места, и опять стал владеть и руками и ногами. Тюрл. Алă шырăлса (i. q. шăйăрăлса) карĕ. (Я) натер себе руку. Альш. Аллисене каялла тытса пырать. Идет, держа руки назад. Сред. Юм. Алли токмак пик (i. q. пек). У него руки точно колотушки (большие). Артюш. 374. Икĕ аллине вишшер (i. q. виçшер) пĕрене хĕстерсе амăш; патне таврăнат. Он засунул себе подмышки по три бревна и возрашается к матери. Ст. Чек. Алли ĕçленине çийĕ çĕклĕ. Вăррăн алли илет те (вăрлат та), çийĕ çĕклет (ăна хĕнеççĕ); вăрă çинчен тата аллипе, вăйĕпе мĕн те пусан çĕмĕрнĕ çын çинчен çапла калаççĕ. За то, что сделаешь руками, придется расплатиться горбом. (Послов.). Вор ворует, и за это ему приходится расплачиваться (его бьют); эта пословица приводится тогда, когда говорят о воре или о человеке, который что-набудь разобьет. Заcтупл. 11. Вара икĕ ачине икĕ алла тытнă та çав утма-çулпа кайнă. Потом она взяла обоих детей в обе руки и пошла по тропинке. Хып., 07, 18. Алла алă çăвать, алă пите çăвать, теççĕ. Шaймурз. 391. Алă алла çăват, алă пите çăват. Рука руку моет, руки лицо моют. (Поcлов.). Сред. Юм. Кирак (к’ирак) кăçта пырсан та, (i. q. кирек ăçта пырсассăн та), ик алла пĕр ĕç. Куда ни придешь, везде для двух рук одно дело. (Послов.; т. е. без дела нигде не проживешь, везде надо работать). Собран. Алă тĕкĕнмесен алă çул выртать, теççĕ. Если не тронут руки, пятьдесят лет пролежят. (Послов.; т. е. если обходиться бережно, то вещи хватит надолго). Сунчел. † Аллăмри ал-çыххи аллă хут; „чĕн мерчен-и?“ тесе ыйтаççĕ. У меня на руках запястье в пятьдесят рядов. Меня спрашивают: „Это из настоящих кораллов?“ Собран. З55. † Икĕ алăра икĕ сулă, алă вĕçне шăнăçаймасть. На той и другой руке у меня два браслета, такой величины, что не умещаются на руках. Якей. Аллинче портă тытса тăрать. Держит в руке (в руках) топор. Шорк. Алă тăррĕн (алы̆ т̚ŏ_ррӧн’) çӳрет. Ходит на руках. Сред. Юм. Хõласĕнче õлпõтсĕмпе (õлбõт_сэ̆_мбэ) майрасĕм алăрак тытăшса çӳреççĕ. В городах господа ходят с барынями под ручку. Б. Ара. Пур патне ал пырать. Если есть что-нибудь, то так и тянет (хочется) попользоваться им. (Послов. о сьестном, о деньгах и пр.). Собран. Ал тименни аллă çул выртнă, теççĕ. Если не трогать руками, то пятьдесят лет пролежит. (Послов.; см. выше). Якей. Ку ача алăран та кайма пĕлмеçт уш (или: ĕнт). Этот ребенок просто с рук не идет, т. е. все просится сидеть на руках. Ib. Ачая алла вĕрентнĕ. Ребенка навадили сидеть на руках. Ib. Вăл ман алла килешшĕн. Он (ребенок) просится ко мне на руки. Ib. Вăл он аллине пымаçть. Он (ребенок) не идет к нему на руки. Ib. Ачая алла ил. Возьми ребенка на руки. Ст. Чек. Аллупа пар та, урупа çӳре. Дай, да потом и ходи. (Послов. о неудобстве давать взаймы). Альш. Акă кунта пĕр упа аллисене тăратса акăрса килет, тет ку арăм патне. Вот идет к этой бабе с ревом медведь, поднявши передние лапы. Сред. Юм. Кăш (i. q. хăш) чõхне кõшак пĕчик пӳтексĕне малти õрипе питĕнчен çапать; çавна: „аллипе çõпать“, теççĕ. Иногда кошка бьет маленьких ягнят переднею лапою по мордочкам; тогда говорят, что кошка дает им лапкою пощечины (colaphizat, palma percutit). Якей. Йăтă алă парать. Собака подает лапку. То же и в Ст. Чек. Ст. Чек. Кушак аллипе питне çăват. Кошка умывается лапкой. || Тrans. В перен. см. Сред. Юм. Кин илсе те аллу кансах ан лартăр. Ман пõр õнта — каламасан, кõнĕпе те çыврĕ. Хоть и сноха будет в доме, а все не надейся, что совсем будешь свободна от работы. Вон у меня — если не скажешь, целый день проспит. Изамб. Т. 9. Ывăл ĕлкĕрчĕ ĕнтĕ, алăран суха-пуç карĕ ĕнтĕ. Сын вырос, теперь уж нет нужды пахать самому. Сред. Юм. Ним туни те çõк õн, пĕр-май ик аллине пĕр çĕре тытса ларать. Ничего не делает, сидит сложа руки (compressis, quod aiunt, manibus sedet). Якей. Она Йăван алли (аλλи^ы) турĕ. Это Иванова проделка (говоря о чем нибудь предосудительном). Ioannis consilio aut dolis factum est. Панклеи. Онтан ытти ват çынсам та Есрелĕ аллипе (Esreli opera) теминче çĕр çолхи асапран хăтăлчĕç. Потом и остальные старые люди избавились благодаря Эсрелю от вековых страданий. А. Прокоп. † Эпир илес хĕрсене каччă алли тиминччĕ. (i. q. тивминччĕ). О, если бы тех девушек, которых мы возьмем за себя (замуж), не коснулась рука юноши! (т. е. они были невинны; utinam illibata sit earum virginitas). Бугульм.? † Каччă алли тивсессĕн, пирĕн ача аллинче нухайкка. Если она окажется потерявшею девственность, то у нашего парня есть в руках нагайка. А. Сенчук. † Ял ялĕнчи хĕрĕсем каччă аллинче сарăхнă. Девушки других деревень пожелтели в руках юношей, т. е. утратили свою свежесть, расточая ласки юношам. Каша. † Кашасенĕн хĕрĕсем каччă курсан ялтăрат, каччă аллине ӳксессĕн сивĕ тытнă пек халтăрат. Девушка из деревни Елховоозерной сияют от радости, когда увидят юношей; когда же оне попадут в руки жениха, то как в лихорадке, трепещут (боясь возмездия за свою потерянную невинность). Синер. Мĕн алла кĕнĕ (= çакланнă, quod fors obtulerat), çавăнпа вата пуçларĕç, тет. Принялись бить чем попало. Кильд. Ш. Алла мĕн кĕнĕ, çавăнпа илсе çапнă ăна; алă айĕнче нимĕн те пулмасассăн сиксе тăрса урипе те пулин тапнă ăна. Бил его чем попало; если ничего не было под руками, то вскакивал и пинал его ногами. Чхĕйп. Чăваш халăхĕ Хусана вырăс патша çĕнтерсе туртса илсе хăй аллине илеччен тутар патша аллинче пурăннă. До завоевания Казани русским царем чуваши находились в подчинении у татарскаго хана („царя-татарина“) (in dicione regis Tatarorum fuerunt). Полт. Малороссия пĕтĕмпех поляксен аллине кайнă. Вся Малороссия подпала под власть поляков (sub imperium dicionemque Polonorum cessit). Чăваш халăхĕ вырăс патши аллине кĕнĕ. Чуваши подчинились русскому царю. Альш. Пирĕн алă çиелте. Мы одолели (в игре в мяч). Vicimus (ab iis dicitur, qui pila ludendo vicerint). Собран. 167, Ст. Чек. Аллăна пĕçерĕ, теççĕ. Руки обожжешь. (Послов.; т. е. заманчиво, но опасно). Сред. Юм. Ал киленеччин (i. q. килениччен) хĕненĕ. Отлупили (избили) как им только хотелось. Череп., Б. Ара. Алли кукăр. Furax est. Занимается мелким воровством. Сред. Юм. Аллине çыпăçать. Fur est. furatur. У него к рукам пристает, т. е. он крадет. Урож. год. † Ал ĕç патне пымарĕ. Не было времени заниматься этим делом. Ст. Чек. Алă пымасан ĕç тăвăнмас вĕт. Если не работать, то ведь дело не сделается само собою. Череп. Алли ĕç патне пымарĕ. Провел всю жизнь праздно. Сред. Юм. Ал айнерех пăрахăр. Ст. Чек. Алă айнерех хур. Положи (-те) поближе, чтобы при надобности можно было скоро достать. Истор. Çавăнпа вĕсем мулĕсене те ала айĕнче тытман, нумайĕшĕ çĕр айне алтса пытарнă. Поэтому они не держали при себе денег, а большею частью зарывали их в землю. Ст. Чек. Алă айĕнчен ачу-пăчуна ан яр. Не оставляй детей без присмотра. Якей. Аллине хыçалалла тытса анчах çӳрет. Слоняется без всякого дела. А. Прокоп. † Эпĕр пиллĕкĕн пĕр тăван, патша алли тиврĕ — уйăрчĕ. Нас пятеро единокровных, но разделила нас царская рука. || Litteras formandi modus singulis hominibus proprius, scriptura. Также обозначает почерк. Ст. Чек. Урăх çын алли пек çырать. Пишет чужим почерком. || Praeterea rei cuiusvis commoditatem significandi causa usurpatur. Также выражает удобство пользования какою-либо вещью. Ст. Чек. Ку лаша мана алă, илес-ха ăна. Эта лошадь для меня подходяща, надо ее купить. || Eodem nom. molarum, quas aптиркка dicimus, pars quaedam appellatur. Также часть обдирки (крупорушки). V. аптиркка.

алă валлли

, ал-валли, (алы̆ вал’л’и, ал-вал’л’и), partes parvae hostiae immolatae aliorumque ciborum, quibus diis res divina fieri solet, quae omnibus iis, qui sacrificio intersunt, distribuuntur et precatione facta ibidem religiosissime comeduntur. Стюх. Чув. 19. „Эти розданные по рукам присутствующих на молитве части от жертвенного мяса, вместе с частицею лепешки, называются по чувашски „ал-валли“, что значит: ручная часть или частица. После раздачи частиц глава семейства и прочие члены семьи встают на молитву. Молитву произносит только сам хозяин, а прочие стоят молча, но все, как сказано выше, должны быть в кафтане или в другом каком верхнем платье. По произнесении положенной на этот случай молитвы, все присаживаются на лавку в ряд, и с благоговением съедают частицы мяса и лепешки. При этом строго наблюдается, как бы не обронить крошек, так как это считается величайшим оскорблением для того божества, кому была принесена жертва“. V. Рекеев, V. 8. Альш. Пиçсен. Хурне кăларса тиркĕ çине хураççĕ, пĕчĕкçĕрех тиркĕпе пашалу. Вара хуранне пăттипе сĕтелĕн сылтăм енне лартать. Пиçнĕ хурне тир кĕпе алла тытать, сĕтел таврарах (умнерех) тăрса кĕл-тăвать. Кĕл-тунă хыççăн хура каскалать. Унтан хай каланă пек кăкăрĕ çинчи ашне, пакартине, пашалу; миçе çын, çавăн чухлĕ пай туса, алла тыттарать çав виçе япалана. „Алă валли“ теççĕ ăна. Ăна валеçсен пурте тăрса кĕл-тăваççĕ. „Паçăр пĕтĕмĕпеччĕ, халĕ ала валлипе; эпир çитерейменнине алă валли çитертĕр. Çырлахах, Мăн Кĕл-илен; савса панине савса ил; айван кĕллĕмĕре хапăл ил“, тет. Пуççапаççĕ (тайăлаççĕ-кăна) те çиеççĕ. Кашма сараççĕ çерем çине, ларса çиеççĕ пăттине те. Когда сварится. Вынимают гуся и кладут его на блюдо; (при этом бывает положена) на небольшом блюде лепешка. Потом он ставит котел и кашу по правую сторону стола, берет блюдо с вареным гусем в руки, становится поблаже к столу и произносит молитву. После молитвы он разрезывает гуся на части. Потом, как было сказано выше, он разделяет мясо с груди гуся, его желудок и лепешку на части, по числу присутствующих, и раздает каждому из них эти три предмета. Это называется ручными частями. После раздачи частиц все встают и молятся. Он говорит: „Давеча было (моление) целым гусем, теперь ручными частями. Пусть ручные части дополнят то, что нами было опущено. Помилуй. Великий Жертвоприимец [т. е. приниматель великой жертвы, приносимой от великаго душевнаго мучения (тарăхса)]! Прими с любовью то, что мы тебе с любовью приносим; прими нашу нескладную молитву!“ Они кланяются (не в землю) и начинают есть. Расстилают на лужайке кошму, садятся и едят также и кашу. Ib. Алă валли: 1) пэшалу, 2) ашĕ (кăкăрĕ çинчен), З) пакарти (хурăн) е пĕверĕ (пысăк выльăхăн). Ручные части (состоят из): 1) лепешки, 2) мяса (с груди), З) желудка (гуся) или печени (крупного животного). Эта последняя заметка в рукописи сначала написана, потом похерена. Менч. Чист. Çак кĕлле кĕл-туса пĕтерсессĕн чашăк çинчи çăкăра, чăкăта каскаласа ал-валли тăваççĕ. Вăл ал-валлисене пӳртри çынсене пурне те валеçсе параççĕ. Алă валли валеççĕ пĕтерсессĕн тата тепĕр хут пурте ура çине тăраççĕ те, ал-валлипе партак асăнаççĕ. Ал-валлипе асăнакан кĕлĕ ак çапла пуçланат: „Эй ырă туррă(м), ырă пӳлĕхĕм! сана ал валлипе асăнатпăр, витĕнетпĕр. После этой молитвы разрезывают хлеб и сыр, находящиея в чашке, и делают ручные части. Эти части раздают всем присутствующим в избе. После раздачи ручных частей все опять встают на ноги и творят краткую молитву с ручными частями. Молитва эта следующая: „О святый боже, о святой разделитель! мы поминаем тебя с ручными частями и к тебе прибегаем“! (Из обряда „ача ят хуни“). Чăв. кĕл. Çакă алă валли çитертĕр, çӳлти турра асăнатпăр. Пусть эти ручные, части дополнят (то, чего не достает); мы молимся небесному богу. (Из моления „Вăкăрпа учӳк“). Сиктер. Хĕвел тухăçнелле тăрса мĕн пур халăха алă-валли валеçсе пачĕç те, кĕлле ватти-вĕттипе тăчĕç. Обратились лицом к востоку, роздали всему народу ручные части, и все, старые и малые, стали на молитву. (Из „тырра пăр çапнăран ултă ялпа чӳктунă йĕрке“). „Алвалли“ — ломоть хлеба на кайăк чӳк в Ядр. у. Н. Лебеж. † Виç хĕл каçан такине алă-валли тумашкăн килтĕмĕр. Мы приехали, чтобы наделать ручных частей из их барана, которому исполнилось три зимы. (Из „саламалик“, речи которую произносил на свадьбе „мăн-кĕрӳ“]. Сиктер. Вара чӳклекен алă-валли аш касса илет, пĕчикçеççĕ татăксем: чĕрине, пĕверне, кăкăр ӳтне, пуçĕнчен, хӳре-чиккинчен (от репицы); вăл аш татăкĕсене пурне те кĕлĕ тунă чух алă çинче тытса тăма парать. Хăй вара çĕлĕкне хул хушшине хĕстерет те, çапла каласа кĕлĕ тума тытăнать еtс. V. Магн., 61.

алă май

(алы̆ маj), commoditas, opportunitas, occasio facultas, удобство, удобный случай, возможность. Изамб. Т. Алă май пулсан пырăп (Череп. также: алă май килсен). Если представится удобный случай (или возможность), то я приду. СТИК. Кунта мана алă май мар, атя вырăн улăштарар. Давай переменимся местами, мне здесь неудобно действовать (напр., при молотьбе).

алă çыххи

ал-çыххи (алы̆ с̚’ы_ххи, ал-с̚’ы_ххи), giobulorum vitreorum tinea, quae a puellis mulieribusque Tschuvaschorum armillae loco gestatur. || Tegumentorum genus, quibus messorum brachia contra stipularum punctiones muniuntur. Tegumenta brachiorum, quae a presbyteris in sacris adhibentur. Род браслета из мелких разноцветных бус, нанизанных на нитку, носимого чувашскими девушками, а иногда и женщинами. Альш. † Вуниккĕн çавăрнан ал-çыххи патăртăках татăлчĕ. Запястье в двенадцать рядов разорвалось сразу и рассыпалось. ЧП. Аллăм тулли ал-çыххи; „мерчен“, тесе, пăхаççĕ. Мои руки украшены запястьями; на них любуются и говорят: „Это кораллы“. ЧП. Тирейĕттĕм ал-çыххи, ал-çыххи. Я хотела бы нанизать запястье. Ст. Чек. Алă-çыххине шăрçаран туса алла çыхаççĕ. Запястье делается из бус и повязывается на руку. || Также род перчаток, надеваемых на руки между локтем и кистью и предохраняющих руки от укола во время жатвы (хыльчăк алла тăрăнса ан çуртăр тесе пиртен çĕлесе алтунине çыхаççĕ). Ст. Чек. || Также поручи священика. Треб. 21¹².

алла пăх

(алла п̚ы̆х), non apud quemlwei dominum eundem esse (de pecudum valetudine et proventu dicitur, quae non omni domino eadem esse solent), быть ко двору или не ко двору. И. Федотов. Выльăх-чĕрлĕх алла пăхать. Качества скота (в отношении тучности, плодливости и пр.) зависят от того, ко двору он или нет. (Послов.). В Череп. также значит: „Каков хозяин, таков и скот“. Букв., 10, 08. Выльăх та алла пăхать. Id. Ст. Чек. Вылăх алла пăхат, хурт (пчелы) алла лăхат, т. е. не у каждого размножаются (и пр.) одинаково. || Орау. Алла пăхман выльăх чĕрĕлмест. Pecus, quod non amat dominum, non pinguescit. Скот, если он не ко двору, не жиреет.

алăк

(алы̆к), ianua, porta а, дверь; ворота. Якей. Алăка ан тăр. Не становись в дверях. Ib. Алăкне уç, вăлсам кĕччĕр. Отвори дверь, пусть войдут. Ib. Эп алăк питĕртĕм, вăлсам ан кĕччĕр тесе. Я запер дверь, чтобы они не вошли. Ib. Эп алăк питĕрсе, вăл кĕримĕ. Я запер дверь, он не сможет войти. ЧК. Пире анне алăка уçса ăсатса ячĕ. Мать отворила нам дверь и проводила нас. Истор. Славянсем пӳрчĕсене темиçе алăк кастарнă. Славяне прорубали в своих избах несколько дверей. Собран. 59. Тухсан та кĕрсен те алăка хупса çӳре. И при входе и при выходе всегда затворяй за собою дверь. ЧС. Алăкран тухсан алă тĕслĕ ăс кĕрет. Когда выйдешь из дверей (дома), то мысли (под разными влияниями) изменяются. (Послов.). Изамб. Т. 102. Урай каштинчен пĕр-ик йĕрке çӳлте алăк касаççĕ. Венца на два выше переруба прорубают дверь. Ib. 102°. Чӳрече, алăк янаххисене лартсан, кăмака хыси (хыᴣи^ы) тусан, сакăсене тусан вара: „Ăста çĕнĕ пӳрте алăкне хупса тухса кайрĕ“, теççĕ. Когда будут вставлены окна и дверные косяки, а также устроен маленький сруб, на котором кладетея печь, и лавки, то говорят; что „мастер (плотник) затворил дверь в новую избу и ушел“ (т. е. изба готова). Чăвашсем, 8. Юмăç алăкне нумай тапратрăмăр. Немало ходили мы к йомзям. Альш. Ĕлĕкрех кĕрӳшне алăк патне чаршав карса лартаччĕç (i. q. лартатьчĕç), теççĕ ватăраххисем. Люди постарше говорят, что прежде жениха сажали у двери, за („повесив там“) занавес. ЧП. Вĕрене курка — сар курка, алăран-алла çӳретĕр, алăк патнелле ан ярăр. Пусть желтый кленовый ковш ходит из рук в руки, но не передавайте его (по направлению) к дверям. Собран. 199°. Хурт-кăпшанкă тапранат, ылттăн алăк уçăлат. (Сĕлĕ шерепи тухни). Начинают шевелиться насекомые (не летающие), отворяется золотая дверь. (Загадка: появление метелки у овса). Актай. Пĕр килемине кăвапинчен туртса кăларап. (Алăк). Одну старушку я вытаскиваю за пупок. (Загадка: дверь). N. Вăл мĕскĕн алăк панчен тĕпелелле пĕре те иртмеçчĕ (т. е. иртместчĕ). Он, бедный, никогда не проходил в перед избы, а все сидел у дверей. Якей. Алăкра ан тăр. Не стой я дверях. Альш. Алăка пырса тăчĕ. Встал в дверном пролете (т. е. на пороге). Ib. Алăкра тăрать. Стоит в дверном проеме (т. е. на пороге). Якей. Çак алăка çӳрене чох хопса çӳрес полать. Надо затворять эту дверь, когда ходишь. Панклеи. Лаша тӳрех хайхи хĕр патне отать. Херĕн молча пак пӳрчĕ патне çитсен алăкĕнче кокальтяма тапратать. Лошадь прямо идет к выщеупомянутой девушке. Подошедши к ее избе, похожей скорее на баню, она начинает рыть копытом у ее дверей. С. Александровское. Алăкăнче (i. q. алăкĕнче) хуралçăсем хурал тăнă. У дверей стоял караул. Шевле. Чӳк тунă чух малтан алăка уççа алăк патнелле пăхса пĕтĕм турра асăннă. Мулла калпакне хул айне хĕстерсе, аллинче çимĕç тытса тăнă; унпа пĕрле ыттисем те хăш чухне мĕн çимĕç те пулин тытса тăнă. Алăк патнелле пăхса кĕл-туса пĕтерсен тин тур кĕтессинелле пăхса сăх-сăхнă, унччен сăх-сăхман. Во время моления сначала отворяли дверь и, обратавшись лицом к двери, молились поименно всем богам. Лицо, произносившее молитвы, затыкало шанку подмышку и держало в руках кушанье; вместе с ним стояли и остальные, иногда также держа в руках какое-нибудь кушанье. Лишь по совершении молитвы лицом к двери, они обращались лицом к красному углу (к тяблу) и крестились; ранее этого они на себя креста не клали. Альш. Пуп алăкран кăна пĕр-ик виçĕ сăмах калатьчĕ, тет, турăшсемпе-мĕнсемпе килсен. Когда священник приходил с иконами и п., то, говорят, ограничивался тем, что скажет слова два-три в дверь и уйдет (т. е. даже и не входил в избу). Альш. † Çак ялсенĕн ачисене алăк хыçне хĕсрĕмĕр. Парней из этой деревни мы вытолкнули за дверь (скорее: прижали за дверью). Якей. Алăк хошшине ан пол. Не попади (рукою или ногою) между дверью и косяком, (т. е. не прищеми их). Ст. Чек. Йăттăн хӳри алăк хушшине пулнă. Собаке прищемило хвост дверью. Ст. Чек. Мĕн алăк виттĕр калаçса тăран? — пӳрте кĕр. Что ты разговариваешь через (приотворенную) дверь? — взойди в избу. Ib. Акка патне хăнана карăм та, алăк виттĕр калаçса тăрат манпа, пӳрте те кер темес. Те хунь-ашшĕнчен хăрăт мана чĕнме. Я пошел в гости к старшей сестре, а она стала у двери и разговаривает со мною через (приотворенную) дверь: даже в избу не зовет. Не знаю, свекра, что-ли, она боится (и потому не решается) позвать меня. КС. Ма алăк виттĕр калаççа тăратăн? Зачем ты разговариваешь через затворенную дверь? Бугурусл. Эпĕ алăк çине улăхрăм. Я залез на ворота (на гумне). Якей. Алăк уççа хопса тăрать. Служит привратником или: временно заменяет его. Ib. Он мĕн пор ĕçĕ те алăк уççа хопасси анчах. Все его дело заключается в том, чтобы отворять и затворять дверь. Eadem vox postpositionibus „урлă“ е! „çи“ coniuncta limen inferum et superum significat. В соединении с послеслогами „урлă“ и „çи“ это слово часто означает порог и притолоку. Шурăм. 26. Алăк урлă шалалла пăхатăп. Смотрю через порог (т. е. через отворенную дверь) внутрь комнаты. Пуп алăк урлă каççанах хай чирлĕ карчăк сиксе тăнă та, пупа мăйкăçпа çаклатса та илнĕ. Как только поп перешагнул через порог, — упомянутая выше больная старуха вскочила и живо захлеснула его за шею удавкой. КС. Ма алăк урлă калаççа тăратăн? — шала кĕрсе калаç. Почему ты говоришь через дверь (или: через порог)? — ты войди для разговора в избу. См. выше „алăк виттĕр“. БАБ. Алăк урлă вырттарса тапмалла. Надо пинать, положивши через порог. Альш. Алăк урлă каçаймас. Не может перешагнуть через порог. КС. Алăк çанче ларать. 1. Сидит на пороге. 2. Сидит на полотне двери. Ib. Ача алăк çине хăпарса ларчĕ. Мальчик залез на полотно двери. Срав. Ib. Алăк тăрăнче (Iеgе: тŏрнџ̌э, ехtrita ŏ littera, i. q. тăрринче) сала-кайăк ларать. На притолоке двери сидит воробей. Турх. Алăк çине пусса кĕрет. При входе ступает на порог. Срав. N. Чир ересрен алăк çине пилеш, тал-пиçен, тимĕр хураççĕ; апла тусан чир ермест, шуйттан та хăрать, т. е. для предупреждения болезни и отогнания чорта кладут на дверь рябину, татарник и железо. Л. Кошки. Алăк çине ан лар, хурт тухса каят. Не садись на порог, пчелы улетят. Череп. Алăк çине ан тăр. Не вставай на порог. (Срав. чӳрече çине, на окно, т. е. на подоконник). Цив. Алăк çинче ларать. Сидит на пороге. Альш. Чăхха алăк çине хурса пусрĕ. Он заколол курицу на пороге. Ib. Мĕн алăк çинче ларан? Что ты сидишь на пороге? Jn dialecto Альш., si G. Timofeievio credimus, „aлăк урлă“ earn rei positionem significat, cum iuxta limen inferum posita est in longitudinem eius porrecta, sin autem in ipso limine transverse sit collocata, non „алăка (алы̆га) урлă“ dici solet. В Альш. „алăк урлă“ говорят о вещи, которая лежит поперек двери, т. е. около порога, но параллельно ему; если же она лежит поперек порога, т. е. пересекая порог, то говорят не „алăк урлă“, а „алăка урлă“.

алăк кĕрукĕ

(_кэ̆ру_гэ̆, Ст. Чек. также кру_гэ̆), i. q. алăк кăпти, дверной кочет. Л. Кошки. || Вертикальная часть дверного кочета, на которую надевается петля двери. Ст. Чек.

алăкран-алăка

(алы̆кран-алы̆га), osfiatim, от двери к двери, из двери в дкерь. Якей. † „Апи килмер“, тиесе алăкран алăка чопăть поль. Вероятно, бегает от двери к двери и говорит: „Мама не пришла!’“ Ст. Чек. Алăкран алăка чупса çӳрет. Бегает из двери в дверь (напр., из двери одной избы в дверь другого и обратно, если две избы соединены между собою сенями). Толкование Ст. Чек. Пĕр алăка тухсан хупат та, тепĕрне кĕрет (пăлтăр алăкĕпе пӳрт алăкне уçса хупсан е хире-хирĕç пӳрт алăкĕсене уçа-уçа хупсан, пăлтăртан тухса хапха алăкне уçса тек çӳресен). || По толкованию КС. также и: от двери к двери.

алăк тĕкки

(алы̆к т’ôк’к’и), ita appellantur obices lignei, quibus ianua vel porta fulcitur aut transverse positis obseratur, поперечный засов (алăк урлă яраканни) у двери; подпорка для запирания двери, упираемая одним концом в дверь, а другим в противоположную стену (Череп.). Засов для дверей или ворот. Подпорка для запирания двери или ворот. Ст. Чек. Алăк тĕкки — а) алăк чаракĕ, алăка чаракласа питĕрмелли хăма е йывăç, б) кĕлете пăлтăртан тĕртсе питĕрмелли питĕркĕчĕ, т. е. подпорка для двери или задвижка, которою запирают из сеней клеть. || Lignum obliquum ab angulo ad angulum directum, quo foris (portae) compages confirmatur. Также „косая поперечина ворот“ (i. q. тапкăч, v. хапха). Торх. Якей. Алăк тĕкки çохатрăм, кормарăр-и? Я потерял дверной запор, — не видали-ли вы его?

алка

(алга), inaures varii generis, а v. arab. [араб сăмахĕ] cirsulus, inaures. Серьги, от араб. халkа, круг; серьги (Альш.,. Якей., КС. и др.) Якей. Вăсам алка холхара мар, сăмсара та çакса çӳреç. Они носят серьга не только в ушах, но и в носу. Альш. † Ман хăлхамри кĕмĕл алка, çути ӳкрĕ пит çине. У меня в ушах серебряные серьги; блеск от них отражается на моем лице. || Ornamentum quoddam palmae magnitudine e lintei panno factum nummisque argenteis exornatum, quod a mulieribus infra mentum suspendi solet. СПВВ. ИН. Алка — хĕр-арăмсем янах айне тенкĕрен алă-лапти сарлакĕш пир çине çĕлесе çакаççĕ. Алка — украшение из серебр. монет, которое женщины вешают под подбородком; оно нашивается на кусок холста, шириною с ладонь. || Ornamenti muliebris genus, quod in pectore gestatur, lunae decrescentis resupinatae figura, recisis dumtaxat cornibus. Hoc ex corio tiliaeque libro conficitur atque gemmarum vitrearum aliorumque similium lineis transverse porrectis exornatur, additfs etiam nummis aliquot argenteis, transversis ordinibus suspensis. Angulis autem eius superioribus singuiae gemmarum vitrearum lineae sunt annexae in dorso pendentes, quae initio quidem aliquo inter se distant intervalio, deinde paulatim in unum coeunt ita, ut quodam modo trianguli obiongi formam efficiant, cuius basis ad collum sit, vertex ad lumbos. Huius vertici anulus annexus est. ex quo itidem gemmarum vitrearum lineae aliquot pendent brevi fasciculo colligatae. Так назыв. в Ст. Чек. Убор, носимый женщинами на груди и имеющий фигуру части сектора, заключенной между двумя концентрическими окружностями. Остов убора делается из кожи и, частью, из лыка и украшается с наружной стороны рядами бус и серебряных монет. К обоим верхним углам убора, т. е. с той стороны его, которую образует малая дуга фигуры, прикреплено по снизке бус (шерепе), которые спускаются вниз по спине и около поясницы сходятся вместе, образуя таким образом как бы трехугольник, основание которого приходится на шее, а вершина — у поясницы. В месте соединения снизок оне прикреплены к металлическому кольцу, на котором подвешено несколько коротеньких ниток, унизанных бусами и образующих как бы кисточку. Каждая из этих ниток оканчивается внизу тройною шишечкою из бус (чĕмек), а каждая из трех частей шишечки сделана из четырех бусинок. Главная (натрудная) часть убора представляется в следующем виде. Сначала, вдоль верхнего края, пришиты четыре ряда бус, в следующем порядке, если считать сверху вниз: 1) ялтăркка шăрçа (в Л. Кошк. — блестящие золотистые бусы); 2) пĕрлĕхен шăрçа (в Л. Кошк. похожи на ягоды костяники, но темнее и мельче), З) кĕленче шăрçа (в Л. Кошк. стеклянные граненые бусы); 4) мерчен шăрçа (едва-ли настоящие кораллы, скорее — подделка; цветом похожи на полинялый кумач); за ними следуют два ряда маленьких старинных серебряных монет (нухрат), а ниже их — серебряные грикенники, числом десять. (На весьма несовершенном рисунке, доставленном мне И. К. Токмаковым, изображенно 12 гривенников, а сбоку рисунка приписано, что их всего „10 штук“). Ниже гривенников опять идут бусы, но уже отвесно, образуя как бы ряд столбиков, расположенных не сплошь, а на некотором расстоянии один от другого и вверху соединенных тремя бусинками (двумя маленькими, между которыми помещена повыше одна более крупная), образующими некоторое подобие арки. Бусы расположены в столбиках так, что первое место снизу занимают йăлтăркка шăрçа, второе — пĕрлĕхен шăрçа, третье — кĕленче шăрçа, четвертое — опять пĕрлĕхен шăрçа, пятое — (в арке) — какие-то маленькие бусы и шестое (в арке же, между двумя маленькими бусинками) — йăлтăркка шăрçа. Под этим последним рядом бус висит по нижнему краю убора ряд более крупных серебряных монет, в таком порядке: пять пятиалтынных, три двугривенных, два четвертака, три двугривенных и пять пятиалтынных, так что самые крупные монеты приходятся на самой средине ряда. Снизки бус, свешивающиеся на спине, прикрепляются к осто(а)ву алка не прямо, а посредством особых колец [алка унки (уҥ_ги)], согнушх из латунной проволоки (йĕс правулккаран) и соединенных с верхними углами убора ушками из трех коротеньких ниток, унизаниых бусами (к каждому из верхних углов убора прикрепляется по одному ушку и по одному кольцу);. снизки привязываются к кольцу двумя нитками. [На том же рисунке какая-то часть убора названа алка кашти, но определить, к чему надо отнести это название, я не мог. Там же вижу два примечания, которые относятся неизвестно куда: тăватă тăхлан шăрçа“ („четыре оловянных бусинка“) и „кĕленче шăрçа ĕретĕнче виçĕ кăвак шăрçа“ („в ряде стеклянных бус три синих бусинки“)]. Кроме того, у меня есть другая запись того же И. К. Токмакова, где помещен маленький, повидимому — схематический рисунок той же алка, на котором она изображена в виде как бы разорванного кольца а, концы которого должны приходиться на „загривке“; на кольце — монеты, на концах кольца — застежки сс, и от них же тянутся вдоль спины шерепе(h). Под рисунком написано: „Шăрçа: ун çумĕнче укçа (пурте тенкĕсем, т. е. рубли?), хыçĕнче шерепи. Тенкĕсем (рубли?) — пиллĕк, çиччĕ, тăххăр, вунпĕр. а) шăрçа, b) укçисем, сс) çаклатмаллисем (каптăрми, fibula, пряжка, i. q. Тат. [Араб сăмахĕ], dd) каштисем [на риcунке, нет], h) шерепи“. || Ornamentum e globulis vitreis nummisque argenteis confectum, inaurium genus, quae aures ambiendo a parte earum priore pendent. Украшение в роде серег, сделанное из бус, монет и нухрат (старинн. продолговат. монетки); вешается через уши так, что висит с передней их стороны. Б. Ара. [Говорят. что в Сред. Алгашах Симб. у. так называется украшение, сост. из 2 — З рядов мелк. серебр. монет и бус, которые вешаются на уши посредством петелки (петельки). Задние концы толстыми нитками соединяются на загривке (так написано) и висят под ушами.] || Uncus e metallo, quo puellarum сăрка ei хушпу parti annectitur, quae антăрлăх appellatur. Металлический крючек, который сăрка у девиц прицепляется к антăрлăх. (Так, будто-бы, в Альш.). N. Алка — сăрка çумĕнче, антăрлăхран çаклатса яраççĕ (из шăрçа). || Nummi argentei, qui capitis tegumento, quod Tyxfia dicitur, filo aeneo a fronte suspenduntur. Череп. Алка тухьян мал енне йĕс хулăпа çакнă кĕмĕлсем. Алка — серебр. монеты, висящие на латунной проволоке на передней части тухья. || Eodem nomine ornamentorum par appellatur quae a mulieribus tantum, inter collum et iinteum illud collo cir cumvolutum, quod cypuaH dicitur, a parte capitis posteriore utrinque inserta gestantur. Horum utrumque ab altera parte denies habet longos ita curvatos, ut si recte, id est a tergo, intuearis, tamquam pectinis parvi speciem repraesentet, a latere vero spectantibus notae illi simile esse videatur, quam nos Interrogationis signum appellamus. Украшение замужних женщин, пара небольших завитков из белого металла, которые затыкаются за „сурпан“ сзади, с той и другой стороны головы, протав ушей (сурпан хушшине, халха тĕлне хĕстерсе яраççĕ). Девушки этого украшения не носят (Яргуньк.). В Б. Олг. , это украшение уже вышло из-моды. Ib. Арăмсам тăхăначчĕç ĕлĕк алка. Прежде замужние носили „алка“. Ср. А. Ф. Риттих, II, 50.
Вид завитка en face (сильно уменьшен) [Ӳкерчĕк]
Вид сбоку ?
|| In Acan. ita appellatur ornamentum quoddam, quod a puellis in pectore gestatur, ei simile, quod iam supra (152 p.) descripsimus. Также означает наряд, имеющив форму полукруга и носимый на груди девушками, особенно на свадьбах, на „хĕр-сăри“ и пр. Этот наряд дорог, его имеют только богатые. Некоторые обшивают его по краям вышивкою из мишуры (хăшĕ алка хĕррине укапа чĕнтĕр тытать). Асаново V. сăрка. || Item verrucula est, quae capris ovibusque quibusdam collo dependet. Серёжка под шеею коз, овец и ягнят. СТИК. Сурăхсен, путексен мăй айĕнче пĕчĕкçеç мăй пулат; ăна алка теççĕ. Сурăхсен çăмне илнĕ чухне: „Ах, ку путек ман алкалăччĕ няк-ха; касса илес мар алкине“, теççĕ. У овец и ягнят бывает под шеею маленькая шишечка; ее называют сережкою. Когда стригут овец, то говорят: „Ах, этот ягненок, кажется, у меня с сережкою; как бы не срезать ему сережку!“ || Est etiam caro illa versicolor, quae de collo galli Indici dependet, нарост, свешивающиея на грудь пырина (индюа). Ст. Чек., Череп. Кăркка алки, названный здесь нарост. Ст. Чек. Кăрккан аçи-кăна (только самец) алкалă; алки унăн мăй айĕнче пулат; кăрккана çилентерсен алки тулса хĕп-хĕрлĕ хĕрелсе каят, т. е. если раздразнить индюка, то нарост надувается и краснеет. [В том же значевни встречаем слово алка в Яргуньк., Черт., КС. V. сăмса, мерчен].

алкалă

(алгалы̆), verrucosus, de ovi dicitur aut agnor quibus sub maxillis verrucula una aut plures collo dependent. Имеющий сережки (об овце, ягненке; v. алка). СТИК. || De gallc Indico quoque dicitur, qui aлкa habeat, также имеющий нарост (о пырине). || Paleam habens (de gallinaceo genere). Ст. Чек. Алкалă автан, петух с двумя мясистыми красными привесками; под клювом. Ib. Алкалă чăхă, „курица с мясистыми привесками под клювом“. || Cui pellis e gutture dependet, c обвислой кожей на шее. Ст. Чек. Алкалă сурăх, ĕне ăмăри усăнса анат. Алкалă сурăх — аван ăруран. У овцы и коровы, которых называют алкалă, тело на груди висит складкою. Овца, если она алкалă, — хорошей породы. (Haec verbi significatio mihi quidem non satis probabilis esse videtur. Это значение мне кажется несколько сомнительным).

алла

(алла), incernere, subcernere, cribrare, сеять, подсевать (решетом или ситом). Б. 13. Ыраша аллар. Давай подссем рожь. Б. Арабузи Б. Унтан пĕр тирĕк çăнăха çичĕ хут акă çапла каласа алларĕ. Потом она просеяла семь раз блюдо муки, произнося следующие слова. Otiosum ambulare. Также шататься попусту. Ст. Чек. Мĕн алласа çӳрен? (i. q. мĕн пустуя çӳрен?) Что ты шляешься?

алла

(алла), [араб сăмахĕ] Deus, vox eorum. qui solemne. quod. серен dicitur, celebrant. V. Магн., 129, ubi parum recte „сюрэнь“ scriptum est. Восклицание участникев обряда сĕрен. || Interiectio leviter admirantis. Также выражает легкое удивление. Ст. Чек. „Алла! ку урана тăват!“ терĕм те: „Аллу хĕсĕнчим (хĕсĕнчĕ-им)? алла! тен“, тесе хăраса-кăшкăрса ячĕ. Я (подошел и) говорю: „Господи! да он телегу делает!“ А он испугался и закричал: „Что ты кричишь: алла? разве руку прищемил?“ (Испугавшийся подумал, что слово алла — вин. пад. от алă, рука). Ib. Алла, ку сăмавар кăмăрăк нуммай çатат! Ах, сколько углей идет на этот самовар!

алланчăк

(аллан’џ̌ы̆к), i. q. (то же, что) аланчăк. Сред. Юм. Тыр алланă чõхне ала айне тõхакан тõсанне, пõхрине, вĕт тыррине пõрне (те) пĕрле алланкăк теççĕ. Высевками называют пыль, куколь и мелкие зерна, которые при подсевании падают из решета на землю [или выходят наверх. Н. А. ]. Ib. Тыр алласан ала тĕпне тохакан вăрăсĕне алланчăк теççĕ. Зерна, которые при просевании падают на землю под решето, называются высевками. || Eadem v. sign, frumentum deterius cum sordibus permixtum. Также плохое жито, перемешанное с сором. || Aut furfures a farina excreti. Или отруби, получаемые при сеянии муки. Ст. Чек. Алланчăк — ала çийĕ, çинăх аланă чухне çăнăх çине тухакан ала çийĕ, сăсăл.

алпас

(албас), a v. tatar. „ашб“, quae gigantem significat, et verbo „басты“, compresstt, unde per apocopen „алпас“ factum est. Daemonium quoddam, muliebre secus, quod crinibus passis vagari narratur, hominibusque morbum quendam incutere posse vulgo creditur.. От тюрк. алыб, гигант, и басты, придавил (где последн. слог отброшен). Название злого духа. V. алпастă еt улăп пусни. СПВВ. КС. Алпас — усал; вăл хĕр-арăм, тет те, çӳçне-пуçне салатса çӳрет, тет. Алпас — злой дух; он женского пола и, говорят, ходит с распущенными волосами. Стюхино, Бугур. Алпас ернĕ. Привязался „алпас“ (болезнь). || Eadem voce generalitet viri desig-nantur in sacro soilemni, quod чӳклеме dicitur, propterea, opinor, quod illi uxores suas in lecto incuborum instar premere soleant, aut quia longos capillos habeant, baud raro incomptos. Также говорится в шутку вообще о мужчинах (во время обряда чӳклеме). Т. VI. 52. Пичке пуçланă чухне кĕл-тăвакан кĕлĕ (ăна „турă амăшĕ курки“ теççĕ). Чăн малтанах кĕлĕ тăваканни: „Итлĕр-ха, хура халăх! Хуçа калат: „Çитменнине çак турă амăшĕ куркипе хура халăха çитерем“, тет. Алăк патĕнчи алпассем! эсир кĕрĕшетре, кĕрĕшместре?“ тет. Алăк патĕнчисем калаççĕ: „Кĕрĕшетпĕр, кĕрĕшетпĕр! Кĕтни те çакă; сире иккĕ, пире пĕре“, теççĕ. Кĕл-кĕлекенни: „Эппин юрат“, тет. Ну, тата тĕпелти Хурăнсур (scr. хурăн сур) кассисем, эсир кĕрĕшетре, кĕрĕшместре?“ тет. Хĕр-арăмĕçем калаççĕ: „Кĕрĕшетпĕр, кĕрĕшетпĕр! Кĕтни те çакă; сире иккĕ, пире пĕре“, теççĕ. Кĕл-тăваканни: „Ну, юрат“, тет. Молитва при починании бочки (при обряде „ковш божией матери“). Прежде всего тот, кто читает молитву, говорит: „Слушайте, честной народ! Хозяин говорит: „То, чего не хватило честному народу, я хочу пополнить этим ковшом божией матери“. Давилы(?), сидящие у дверей! согласны вы или нет? Те отвечают: „Согласны, согласны! Мы этого и ждали; вам два, нам один“. Читающий молитву говорит: „Значит, ладно“. „Ну, теперь вы, жительницы Березовой деревни (т. е. пришедшие с кладбища, с того света? Ср. каз.-тат. kаjы̆нсар, кладбище; здесь это выражение употреблено в виде шутки), сидящие в передней части избы, согласны ли вы или нет?“ Женщины отвечают: „Согласны, согласны! Мы этого и ждали; вам два, нам один“. Читающий молитву говорит: „Ну хорошо“. V. курка (тура амăшĕ курки), С. И. Иванов. Çапла ĕçтерсе пĕтерсен вара „улпут“ ыйтат: „Алăк пенчи алпассам! Хуçа: „Ятлă курка пуçласа ятăм“, тет; сире тиври, тимери? (т. е. тиврĕ-и, тимерĕ-и). Тимен пулсан ура çине тăрăр (scr. турăр)“. Вара усам калаççĕ: „Тиврĕ!“ теç. Угостив их таким образом всех пивом, „барин“ (особое лицо, участвующее в совершении обряда чӳклеме) спрашивает: „Давилы(?), сидящие у дверей! Хозяин говорит, что он начал (обряд) именного ковша; — досталось вам или не досталось? — Если не досталось, встаньте на ноги“. Те отвечают: „Досталось!“ (Из обряда „чӳклеме“). V. Золотн. 212 sqq., Оп. чув.синт. 462, 563 сс. V. алпастă.

алпастă

(албасты̆), daemones mail, incuborurn genus, quorum nomina In Jncantationlbus commemorantur. Некоторые злые духи, имена которых упоминаются в наговорах. V. албасты in С. Максимов. Остатки язычества в современ. верованиях крещ. татар Казан. хуб. Казань, 1876 (Отд. оттиск из „Известий по Казан. енарх.“ за 1876 г., №№ 19 — 20), стр. 27 sqq. Ст. Чек. Албастă — çынна усал ерни е аçтаккă ерни. Хĕр патне каччă пулса, каччă патне хĕр пулса пырат, тет; кайнă чухне: „Ан кала никама та!“ тесе хĕнесе хăварат, тет. Албасты̆ — это злой дух или аçтаккă ([араб сăмахĕ])? пристающий к человеку. К юношам он является в образе девушки, а к девушкам — в образе юноши. Когда он уходит, то бьет человека и наказывает не говорить никому. Н. Седяк. „Куйкăрăш, алпастă — бес“. Ст. Ганьк. Усал чĕлхи е алпастă. Çын усалпа чирлесен шăм-шак сурат, алă-урана тапратмалла мар çывăрса каят, каç выртсан тĕлленсе аташса çывăрат. Çавăн пек чире çапла вĕреççĕ: „Çил алпасти, — мул алпасти, шыв алпасти, вутлă алпасти, вутлă хаяр, вутлă сехмет, вутлă усал çулăхнипе таврăнать. Йытă (scr. йытă) алпасти, чăхă алпасти, кайăк алпасти, мунча алпасти, çил вăпри, хĕвел вăпри, шыв вăпри, вил кил (scr. виль киль) кайăк вăпри (в друюм списке читаем: „вилĕ вăпри, кил вăпри, кайăк вăпри“), укçа вăпри, вутлă (scr. Вутлă) вăпăр, вутлă сехмет, вутлă хаяр, вутлă усал çулăхнипеле таврăнать. Питĕрпе Мускав хушшинче 12 çулхи хĕр пур, çавăнта кай; ан тавлаш, ан хирĕç. Наговор против злого духа или алпастă. Если человек захворает от злого духа, то у него ломит все кости; он засыпает так, что не может двивуть ни рукою ни ногою, и по ночам, во сне, бредит. Эту болезнь отчитывают так: „Возвращается назад (болезнь, случавшаяся) от встречи с алпастă ветра, с алпастă богатства, с алпастă воды, с огненным алпастă, с огненным лихом, с огненным недугои, с огнееным злым духом! Возвращается назад [т. е. болезнь, случившаяся] от встречи с собачьим алпастă, с куриным алпастă, с птичьим [или: звериным, т. к. кайăк означает вообще животных и птиц, не прирученных человеком, а в некоторых говорах — зайца] алпастă. с банным алластă, с вăпăр’ом ветра, с вăпăром солнечным, с водяным вăпăр’ом, с вăпăр’ом мертвеца, с птичьим [или: звернным; см. выше] вăпăром, с огненным недугом, с огненным лихом, с огненным нечистым духом. Между Питером и Москвой есть двенадцатилетняя девушка, — туда и ступай. Не спорь, не противься! [т. е. изгнанию]. И. К. Токмаков записал на своей родине ( Ст. Чек.) следующие татар поверья об алпастă. „Алпастă — усал, аçтаккă; йĕкĕт патне хĕр пулса пырат, хĕр патне каччă пулса пырат, тет; кайнă чух: никама та ан кала!“ тесе çапса хăварат, тет. „Эп кайнă чух ман хыçма (на мой зад) ан пăх“, тесе калат, тет. Хыçĕ хăйин ытла та ирсĕр (отвратительный) тет, умĕ (перёд) илемлĕ, тет. Вăл мĕн каланине итлемесен хĕнет, тет. „Другой татарин объяснял так. Албасты — дьявол, пугающий человека, когда он остается один или спит. Борется с сонным человеком: на спящего ложится, и ему бивает тяжело подняться, даже поднять руки: оне его не слушаются; слова молитвы не произносятся, крик никому не слышен. По-чувашски: вăпăр пуснă. Еще обьяснение. Албасты — шайтан, показывающийся людям в виде разнообразных предметов: скирда животных, людей и т. п. После захода (солнца?) албасты может явиться куда ему угодно и делать что ему угодно. После первого петуха уходит. „Шавгым суга“, (т. е.) чир ярат, искалечивает. Человек, одержимый албасты, дрожит. Выздоравливает вĕрсен (т. е. после отчитывания): алпастă вĕрсен каят. Албасты, обьяснение которого находится выше [не албасты, а], аçтаккă, диавол, соблазняющий молодых людей обоего пола половыми соблазнами по ночам: хĕр патне качă пулса пырат, каччă патне хĕр пулса... (см. выше). Аçтаккă пристает к нечистоплотным людям, особенно к невоздержным сладострастникам (-цам), и к очень чистоплотным“. Из этих обьяснений видно, что [араб сăмахĕ] и [араб сăмахĕ] в татарском представлении иногда смешиваются. Ср. „Я. Коблов. Миөология казанских татар“, 18 с, где слово албасты неправильно произведено от эл, рука, и басмаk, давить, или от алд (scr. алт), перед, и того же глагола. Ошаб. и г. Ме́záros, который в одн. сочинении производит это слово от ал, алый, и басты. || Translate de homine spurco, immundo, negligente dicitur. Переносно означает грязного, неряшливого человека. СПВВ. ЕХ. Алпастă — çӳçне-пуçне тирпейлемен çын, т. е. человек. который не приводит в порядок своих волос, растрепа. Уралка. Алпастă — неряха. СПВВ. ТМ. Алпастă — çӳçне турамасăр, питне çумасăр, начар тумтирпе çӳрекен çынна калаççĕ. Алпаста — называют человека, который не чешет головы, не умывается и ходит в плохом платье. || Item de homine stulto et petulanti. Также говорится о глупом, озорном человеке. П. Седяк. Алпастă — ухмах, шух, талпас çынна калаççĕ: „Алпастă пек эсĕ“, теççĕ. „Алпастă — называют глупого, озорного... человека.

алтан

(алдан), gallus gallinaceus, петух. Собран. 131. Кĕрхи чăххăн алтанĕ кăвак çутсăр авăтмаçть. Петушок осеннего выводка поет не раньше, чем забрезжится рассвет. Сред. Юм. „Алтан тӳпелешет“. Икĕ алтан тӳпелешсен те çапла каласан та ăнланаççĕ. „Петух дерется“. Так можно сказать даже в том случае, когда дерутся два петуха, и это будет понятно (т. е. употребив слово „алтан“ в ед. ч.) V. автан, атан. || Metaph. de homine petulanti aut rixoso. Орау. Халăх çинче алтан пек сикет. На сходке прыгает как петух (о крикуне). Ib. Алтан пек вăрççа çӳрет. Драчлив как петух (о мальчике). || Cognomen viri, прозвище мужчины. Сред. Юм || Fistula parva, oblectamentum puerorum, quae inflata sonat. Детская свистулька из листового железа. Чертаг. || Lignum parvum transverse positum, quo chordae violinae sustinentur. Также кобылка у скрипки. Чертаг. || Lignum aratritransversum, quo „купташка“ cum „сурпан хăми“ connectitur. Также означает часть сохи, поперечину, соединяющую рассоху с отвалом. Янгорч. || Pars molarum, V. арман. Также конек, палочка, приводящая в дрожание ковш (курка). V. арман, Торх., Ходар.

Алтаккин

(Алда_ккин’), nom. pr. viri chr. Eudocimus, личн. муж. христ. имя Евдоким. Сред. Юм., Абаш., Хора-к., Янгорч. Альш. Алтаккин-калтаккин, çĕр сакăр вунă çăмарти. (Шултăра кĕпе, урлă-урлă кĕпе). Перев. см. Алтакким. [Янгорч. etiam nom. fern. chr. Eudoxia? В Янгорч. также жен. хр. имя Евдокия]. Hinc per ignorantiam derivatum est.: отсюда, по недоразумению, произведено: алтаккин кунĕ.

Алтатье

(Алдат’jэ), nom. fern, chr, Eudoxia, Евдокия, Авдотья, личн. жен. имя. Нюш-к., Сред. Юм. Янтик., Собран. || Nom. fern, pag., также личн. имя язычницы. Рысай.

алтăр

(алды̆р), trulla iignea magna, большой деревянный ковш (йывăçран тунă пысăк курка. СПВВ. ЕХ), употребляемый при пивоварении; им же насыпают хлеб и муку и наливают в корыто воду для мытья белья (кĕпе çунă чухне валашкана шыв яраççĕ). Сред. Юм. Куçĕ алтăр пик (пит пысăк, тõлта куçлă çын куçне калаççĕ). У него глаза величиною с „алтăр“ (говорят о человеке с очень большими глазами на выкате, по-рус. лупоглазый). Б. Бур. Тӳп-тӳп! утсем килеççĕ, сарă алтăр пек вĕсен чĕрнисем. Раздается топот приближающихся коней, копыта которых величиною с желтые „алтăр“, Т. II. Загадки. Урасăр, алăсăр алтор алтать. (Тумла юхни). Без ног и без рук „алтăр“ выдалбливает. (Загадка: капель). Раков. Алтăр урлă кăвак лаша? пăхать. (Çурăм-пуç килни). Через „алтăр“ смотрит сивая лошадь. (Загадка: приближение зари). По моему мнению, здесь ошибка: вм. „алтăр“ следует поставить Атăл, Волга. || Eodem nomine appellator infundibulum, h. e. vas illud minus suspensum maiori, guo molis frumentum subministratur. Также „лоток, сыпка, по которой зерно сыплется на жернов“. Н. Седяк, Череп., Б. Араб. Пĕрмерен алтăра тырă анат. Хлеб сыплется из ковша в корытце. || Nom. viri cuiusdam opulenti. Также имя одного богатого человека. Шихабулово, Цив.

алхас

(алhас), ludere, lascivire; ridere; insolenter, intemperanter se gerere, шалить, озорничать; смеяться; вести себя вольно, непристойно, предосудительно. Сред. Юм. Мĕн алхасса çӳретĕр эсир? Ларăр пĕр вырнта (i. q. вырăнта). Что вы шалите? Сидите на месте! (Говорят маленышм детям)! Букв. Вут-кăварпала алхасма хушман. Играть огнем не велено. N. Вутпа ан алхас. Не шали с огнем. Янтик. Ну, алхасса çӳрет! — говорят о том, кто шумит и ведет себя неприлично. N. Çавăнпа ĕçкĕре хăмлапа ӳсĕрĕлсе алхасни пит çылăх: вăл пурте усал ĕçĕ, теççĕ. Поэтому, говорят, очень грешно вести себя шумно и неприлично на пирушках, упившись хмельным, так как все это дело рук дьявола. Янш.-Норв. Ц. Çапла вĕсем çĕрлечченех шывпа алхасса çӳреççĕ. Так ходят они (дети), обливая друг друга (букв. „шаля“) водой, до самой ночи (во время „çăмăр чӳкĕ“). || Чăвйпур. 19. Ашшĕ вилсен вара вăл тата пушшех алхаснă (в др. говорах: алхаса пуçланă). Когда отец умер, он стал вести себя еще хуже. Череп. Вăл алхасса кайнă. Он окончательно избаловался (о взрослом). Ст. Чек. Леш кас арăмĕсем çĕр-хута алхасса çӳреççĕ. Бабы из того околотка шуруют (шумят, ведут себя вольно, непристойно) всю ночь. Орау. Е-е, алхаснă! Ку ача-пăча ним курнасса пĕлмеçт! у-у, озорник! Этим детям все нипочем (все трынь-трава)! Орау. Ачи çурални икĕ уйăх та çук, пĕтĕмпе хитреленсе кайса алхасакан та пулнă! Ребенку-то еще и двух месяцев нет, а уж какой славный стал, и смеяться начал! Сред. Юм. Пит колкаласа, чõпкаласа çӳрекен çынна: „алхаснă“, теççĕ. О человеке, который все посмеивается, улыбается и бегает, говорят: „Какой он озорник!“ [В Череп. — „Пришел в полов. возбужд.“]. Ст. Чек. Ай-ай ку ача сирĕн алхаснă! Ах, какой у вас шалун этот мальчик! Ib. Алхасат. Приходит в половое возбуждение. || Translate de incendiis saepius prorumpentibus dicitur. Переносно — о частых пожарах. Альш. Вут-кăвар ытла алхаса пуçласан... Когда слишком учащались пожары... || Praeterea de coitu. Также о половом акте. Череп. Алхасаççĕ. Coeunt. Ib. Йытăсем ( Ст. Чек. йăтăсем) çĕр-хута алхасса (i. q. кусса) çӳрерĕç. Собаки бегались всю ночь. || Item de ira. Л. Кошки. Темĕне сисрĕ, алхасса карĕ саççим! Не знаю к чему только („не знаю, что он почуял“; т. е. не знаю, что предзнаменует его гнев; может быть, он предвещает что-нибудь недоброе), уж очень разошелся (разсердился, разгневался). [Так говорит чувашка о муже]. || Itinere deerrare, „плутать“. V. S.

ам

(ам), vox parvulorum aut eorum, qui cum parvulis loquuntur, comedendi actum significans aut latratum canis. Слово, употребляемое маленькими детьми, а также теми, кто с ними говорит, и выражающее действие (акт) еды или собачий лай. Сред. Юм. Ам, тет, h. e. çиес тет, хочет съесть, comedere vult. СТИК. Ам тăват! Mordebit (canis)! Укусит! (собака). N. † Çапла пирĕн ячасем çырла тата пуçларĕç, пĕрер уçă татсассăн çăваралла ам! хыпрĕç. Таким образом наши ребята стали рвать ягоды; когда они нарвали по горсти, то быстро отправили их в рот. Череп. Ам. ту. Ешь. Череп. Ам-ам тăват. 1. Edit 2. Mordebit 1. Ест. 2. Укусит. Ст. Чек. Ам-ам тăват. 1. Mordebit. 2. Latrat. Лает. Ib. Ав йăтти ам-ам тăват. Вон собачка лает. Ib. Ан пыр йăтти патне, ам-ам тăвĕ. Не подходи к собачке, укусит. Орау. „Амм, амм тăвас ачине“! тет амăшĕ. Ачи вара кулать. Мать (играя с ребенком) говорат (открывая рот): „Надо съесть ребеночка!“ Тогда ребенок смеется.

ама

(ама), femina animalium, самка. Ама сысна sive (или) сысна ами, porca, scropha, свинья самка; ама кушак, feles femina, кошка самка; ама йытă sive йытă ами (jыда_ми), canis femina, сука; ама кашкăр (кашкăр ами), lupa, волчица; ама тăрна, grus femina, журавлиха; ама çĕлен, anguis femina, самка змеиная. Йăпăлти пăру ик ама ĕмет, теççĕ ваттисем. Ласковое теля двух маток сосет. (Послов.). Т IV. Ама йыттăн малтанхи çурине ӳстерсен аслă ачана йăвăр пулат, теççĕ. Говорят, что если выкормишь щенка первого помета, то будет тяжело старшему ребенку (в семье). || Praeterea significat matrem. Также означает мать. V. анне. Ст. Чек. Ама сĕтĕне кĕменни вăкăр сĕтĕпе (i. q. сĕчĕпе) кĕрес çук. Вар. Ама сĕтпе кĕменне вăкăр сĕтĕпе кĕрес çук. То, чего не воспринял (вар. „в кого не вошло“) с молоком матери, не воспримешь и с бычачьим молоком. (Послов.). [араб сăмахĕсем] Сред. Юм. Ама пĕр те, аçа ăрасна. Мать одна, но разные отцы. Икĕ аманăн пилĕкшер ача, хăйсем пурте пĕр ятлă. У двух маток по пятеро детей, и всем одно имя. (Загадка: пальцы). Пĕр амаран çуралнă тăван, единоутробный (брат или сестра). ЧП. Çипер ача, сар ача сайра амаран çуралать. От редкой матери родятся красивые русые парни. Альш. † Пирĕн пек чипер ачасем сайра амаран çуралать. От редкой матери родятся такие красавцы, как мы. С. Мок. † Сирĕн пек, пирĕн пек ачасам сайра-пĕр амара (не амаран) çуралать. У редкой матери родятся такие красавцы, как вы и мы. || Санăн аму, сирĕн аму (надо бы: амăр), твоя мать, ваша мать, где во втором случае мы имсем дело с позднейшим явлением в языке. Срав. Истор. Ачамсем, эсир пурсăр та пĕр-тăван, аçăр та пĕр, амăр та пĕр. Дети мои, вы все друг другу кровные родные: у вас один отец и одна мать. Крат. раз. 19. Вениамин вăл Иосифпа пĕр амаран çуралнă. Вениамин и Иосиф были от одной матери. Чăвашсем. Тата амаран пĕр ыйăл ака пуçĕ тытса пырат. Кроме того, единственный сын матери правит плугом. V. Амăшĕ. || Rex apum. Пчелиная матка. || Praeterea numen quoddam significat, quod omnium rerum mater esse creditur. Также название богини, которая считается матерью всего мара. СПВВ. ИА. Ами. — Эй пĕтĕм тĕнчене çуратнă ама (ама)! Санран пулни пурте усăллă, пурте аван, çавăнпа сана эпир яланах тивĕçлипе чӳклетпĕр“. Мать. — „О мать, сотворившая всю вселенную! Все, что от тебя произошло, полезно и хорошо; поэтому мы всегда по должному приносим тебе жертвы. V. Магн., 62. Ами — самая старшая мать, Ib. 85. Ама (назв. божества Н. А. ). || Princeps lusorum. Матка (в игре). || Pars aratri. Часть плуга. V. ака. Eodem vocabulo etiam alia inanimata significantur, sicuti infra pluribus exemplis demonstrabimus. Иногда употребляется и о других предметах неодушевленных, что будет видно из примеров, приведенных ниже. V. ыраш амăшĕ.

ама-çури

(ама-с̚’уби^ы ама-с̚’оϱи^ы (Çеçмер), noverca, мачеха. М. Д. Ама-çури ывăл çурине питĕ курайман, тет. Мачеха ненавидела пасынка. М. Д., Байгул. † Тăван атте пусрĕ, ама-çури çирĕ. Родной отец заколол меня, а мачеха сьела. Якей. Ама-çури хĕр-çурине шта йоратни пор-ка? Где видано, чтобы мачеха любила падчерицу. || Praeterea sign, secundam aut tertiam mulierem adoptatoris, earn scilicet, quam post adoptationem, mortua uxore, duxerit. Также — вторая или третья жена приемного отца, взятая им после того, как был взят в дом приемыш. Шугур. Мана çак ама-çури çăкăр та пами пулчĕ. Эта мачеха перестала мне и хлеба давать. Ib. Çав ама-çури мана кашни кунах вата пуçларĕ. Эта мачеха стала ежедневно бить меня. || Nonnunquam cum aliis vocibus matrem significantibus coniunctum invenitur. Иногда соединяется с другими словами, означающими мать. Кильд. Ш. Эпĕ хам та тăлăхăн ӳснĕ çынах, эпĕ хам та ама-çори анне аллинче ӳснĕ çынах. Я и сам вырос сиротою, в руках мачехи. Ама-çори амăшĕйĕн хĕрĕ. Его сводная сестра, т. е. дочь его мачехи. Якей. Ама-çури амăшĕ, его мачеха. || Interdum adiective ponitur, cum significat non eadem matre natum. Иногда имеет значение прилагательного, означая рожденного не от той же матери. V. Ывăл-çурри, ул-çури, хĕр-çурри, хĕр-çури. Папклеи. Пăр карчăкпа старик порнаççĕ, тет. Çавсан, ама-çури хĕр пор, тет. Жили-были старик со старухой. У них была дочь, которая старухе была не родная. Алик. Кусен ик хĕр пур, тит, пĕри ама-çури, тепĕри — ама-çури мар, тит. У них две дочери, одна от прежней жены, а другая от теперешней.

ама-çурри

(ама с̚’уϱϱи^ы), i. q. (то же, что) ама-çури. Асан.? Мĕн манăн пурăнăç? — кунĕн-çĕрĕн ама-çурри çиет те... Что у меня за жизнь? — и день и ночь мачеха (поедом) ест. Байгеева. Ама-çурри анне манăн пит лайăхах марччĕ. Вăл мана пĕр кашт айăп пулсанах е çаптаратьчĕ е çӳçрен тӳртатьчĕ. Мачеха у меня была не очень хорошая; за малейшую вину она меня или порола или драла за волосы. Альш. Вĕсен ашшĕ тăван пулать, тет, амăшĕ тăван мар, тет, ама-çурри пулать, тет. Отец у них был родной, а мать не родная. Сред. Юм. Аму та ама-çõрри вит санн (санн). Ведь у тебя и мать-то не родная, а мачеха. Сиктер. Хай хĕрпе ама-çурри пурăнма пуçлаççĕ, тет. Стали это жить мачеха с падчерицей. Альш. Ку ама-çурри питĕ кураймас, тет, ку ама-çурри хĕрĕпе ама-çурри ывăлне (ывы̆л’н’э). Эта мачеха от души ненавидела эту свою падчерицу и этого пасынка. Ib. Сирĕн ама-çурри ывăл пур. У вас есть пасынок, т. е. сын от покойной жены твоего мужа. Ib. Череп. Ама çуррин хĕрĕ, filia novercae, дочь мачехи (манăн ама-çуррин хĕрĕ, санăн ама-çуррин хĕрĕ, унăн ама-çуррин хĕрĕ). Череп. || Item nom. plantae, tussilago. Также назв. растения мать-и-мачеха. V. Ама курăкĕ. Ст. Чек. Ама-çурри = ама курăкĕ.

амак

(амак), obsoleta, cuius veram atque propriam significationem nemo est, qui noverit; eandem habet originem, atque v. turc. [араб сăмахĕ] labor, tat. [араб сăмахĕ] debilitatio. Usum eius hodiernum ea, quae infra scripta sunt, docebunt. Устарелое слово, первоначальное значение которого точно неизвестно. Череп. „Амак — неопределенная болезнь“ (i. е. morbus incertus). Арс. „Тем амак — чорт знает, что. Амак — боль живота, причиняемая злым духом вопкăн’м. живущим в омуте (ср. тат. упkыи). Он будто бы бегает по ночам в виде черной собаки или кошки“, h. e. амак, ventris dolor, quo homines a daemone quodam, qui вопкăн appellatur, afficiuptur, quern rn loco fluminis profundiore habitare atque nocturnis temporibus in canem nigrum aut In felem conversum hue illuc cursitare credunt. Н. Карм. Амак çапманскер! Ut morbo „амак“ dicto afficiaris! (aut: afficiatur). Чтобы тебя (или: его) поразила болезнь. называемая „амак“! Слепой. Амак çапман пуçна! Чтобы тебя поразила болезнь! Череп. Мĕн амак пулчĕ кăна?! Что с ним стряслось?! (О болезни неопределенной и неясной). Арç. † Те ар-çори, те шойттан, те ыр-осал, те вăр-хорах, те çол маяк, тем амак! Чорт знает, что это такое: не то леший, не то чорт, не то какой-то дух, не то разбойник, не то дорожная веха! Кильд. Ш. Ах, тăвансам! çакă сăмаха калама та çăмăлах мар; ма каланă-ши акă çакă сăмаха: „Аçа-çори ашшĕне Аса-атте (v. аçа) çаптăр, ăма-çори амăшне амак çаптăр“, тенĕ? Ах, братья! не легко и сказать это слово; почему это так говорится изстари: „Пусть отчима разразит громом, а мачеху поразит лихим недугом“? Череп. Амак тыташшĕ! Чтобы (тебе, ему попритчилось! (= çӳрейми пулăсăнччĕ“, т. е. чтобы (тебе, ему) обезножеть!). Л. Кошки. Эх, амаках тыттăр ĕнтĕ! Йĕрки çук пĕртте! Никакого порядка нет! Чтобы вам попритчилось! || Item morbus quidam (tumoris genus), quo boves ovesque afflciuntur. Также болезнь коров и овец. Шибач. „Ман ĕнене амак полчĕ, труках сумар полчĕ“. — Моклашка полать айăкра, она шăлпа çыртса çĕмĕреççĕ. „С моею коровою случилась болезнь амак“ — На боку появляется шишка, которую разминают, стискивая ее зубами. I. q. чĕмере? — Çеçмер. Амак полнă. (У овцы.) сделалась болезнь (от которой лечат кровопусканием. || Spasmi genus, quo vexantur agni, род судорог у ягнят. Хорачка. Под’ак амаҕы̆. Амак ползан тапкаланат, ӳ_ҕӓ_т, ты̆рат, выдат. Оϱи^ын’џӓн, хы̆лhин’џӓн _хӳ_рин’_џӓ_н тордаччы̆. Амак у ягнят. Когда случится эта болезнь, то ягненок дрягается, падает, встает, ложится. Лечат тем, что тянут его (крест-на-крест) за ноги, уши и хвост. || Haud raro cum stomacho quodam dicitur aut indignatione, sicut apud Latinos malum. Нередко употребляется в выражениях недовольства, раздражения. Тюрлема. Эй амак! астуман та, тăрса юлнă! Ах, чорт возьми, забыл и не взял! Изамб. Т Эй амак! япалана манса хăвартăм! Чорт возьми! забыл ведь взять вещь-то! ЧС. Тата мĕн амак пулнă пулать? Что там еще стряслось (или: случилось)? Ib. Анне юмăçран тавăрăнсан атте ыйтрĕ: „Тата мĕн амак тумалла?“ терĕ. Когда мать вернулась от йомзи, отец (недовольный) спросил: „Ну, что еще надо сделать?“ Бугульм. Мĕн амак пулчĕ? Что стряслось (т. е. случилось)? Сред. Юм. Кăçта амака каян эс õпта? Куда к чорту ты туда идешь? Ib. Мĕн амака кайса çĕтрĕ çав? Куда это он запропастился, запропал, девался? Изамб. Т. Ах амак! хĕр-арăмсем чей-сахăр илме каланăччĕ тата! Ах ты, чорт возьми! бабы еще велели чаю-сахару купить! Сред. Юм. Тем амак пõлчĕ, çõрăма яшт чике-чике каять хăй! Не знаю, что такое случилось, все в спине покалывает! СПВВ. ЕС. Ача-пăча киле таврăнмасан ашшĕ: „Мĕн амака кайнă-ши çав?“ теççĕ. Когда дети не возвращаются домой, родители говорят: „Куда это они провалились?“ Цив. Ак амак! Вот какая чертовщина! Янтик. Эй, амак! Тем тума кĕрсе кайнă у унта! Ах, чорт возьми! Не знаю, зачем это ее туда занесло (напр., корову в оглобли). V. чир. Л. Кошки. Амакне килеймерĕ ĕнтĕ, темĕн ĕçлесе тăчĕ ĕнтĕ унта! Чорт его знает, почему он не пришел, и что он там делал. V. хура юн.

ампăс-тĕмпĕс

(амбы̆с-т’ӧ̆_мбӧ̆_с), i. q. путăк-шăтăк, confragosus, salebrosus, cavernosus, inaequalis, неровный, бугристый (о местности). Нюш-к. Ампăс-тĕмпĕс. Пирĕн ампăс-тĕмпĕс çаран çинче утă сахал тухрĕ. На наших неровных лугах сена собрано мало. || Substanivi modo. Также употребл. и в смысле существительного. Нюш-к. Çĕрĕ те путлĕ мар та, ампăс-тĕмпĕс анчах та, кĕлте тухмарĕ. И земля то плохая, — ни туда, ни сюда, одни буераг(к)и; поэтому и снопов собрала мало. Ib. Ана çинче ампăс-тĕмпĕс. На загоне буераг(к)и.

анлă

(анлы̆), latus (adj.). Pierumque de textilibus dicitur, de ceteris vero rebirs rarissime. Широкий (обыкновенно о тканях, редко о других вещах). Сред. Юм. Пир сарлакăшĕ сарлака пõлсан анлă теççĕ. Если ширина холста значительная, то его называют широким. Иногда относится и к другим вещам. Калашн., 7. † Анлă кăкăр çипе пуçне уснă вăл. Склонил голову на широкую грудь. Череп. Анлă хăма, i. q. сарлака хăма, широкая доска. V. сарлака. Сказ. и пред. 104. † Хăйĕн анлă кăкăрне чул чышкипе çĕмĕрет. Разбивает скоим каменным кулаком свою широкую грудь. Алешк. † Хирте хуранăн-хуранăн курăнать, камăн хура анлă, ани-ши? Чьи это черные, широкие загоны черпеются в поле черными полосами? (О только что вспаханных или только что засеянных загонах). || Nom. Amniculi in praef. Buguruslanensi. Также назв. речки (çырма) около с. Стюхнна Бугурусл. у.: Анлă. Там же находится и Анлă-Юппи, речка (çырма), которая, вероятно, впадает в Анлă, на что указывает и самое название.

анлăх

(анлы̆х), i. q. авăнлăх, agri modus, quo triplicato теçеттине efficitur; aliis tamen locis alia esse videtur mensura. Мера земли. По сообщению М. Шевле (из Моргар), в одной местности Козм. у., „анлăх“ равняется трети десятины. В Изамбаевой, Козм. у. „анлăх“ равен четырем черĕк (scr. чирэк). В этом же селении вм.. „çор анлăх“ также говорится „çĕмеллĕх“.

ан

(ан), descenders. Ds quolibet motu dicitur deorsum directo. Глагол, имеющий очень обширное значение и употребляющийся для означения всякого движения, направленного сверху вниз. По-рус. передается словами: спускаться, опускаться, сходить, слезать, съезжать, падать и т. п. Якей. Воç çанти çирмая анса шу ĕç. Сойди вон в тот овраг и напейся. Ib. Кошак кăмака (ă почта не слышится) çинчен анса тӳшек хыçне выртрĕ. Кошка слезла с печи и легла за периной. Ib. Çирмая аннă-анман пире чолпа пеме тапратрĕç. Не успели мы спуститься в овраг, как в нас стали кидать камнями. Ст. Чек. Анатсăн ан. Спустись (сойди, слезь), если хочешь. Альш. Сĕвен ку енни ялан та сĕвеккĕн анать. Ку енче Сĕвенелле унта-кунта çырмасем анаканнисем пур. Эта сторона Свияги всюду представляет покатость. На этой стороне, там и сям, в нее стекают речки. Завражная. Чăхсем кашта çинчен анчĕç. Куры слетели с насеста. Ib. Аптратса çитерчĕ, анма та пĕлмеçт. (Ita mulier queritur de viro suo nimis libidinoso). Ib. Сысна аçи пĕр хăпарсан анма та пĕлмеçт. Verres ubi semel ascendit ad descendendum tardissimus est. Сокращ. букв. 1908. Хурсем шыва аннă. Гуси сошли на воду. ЧП. Чупрăм та антăм эп аната. Я побежал и сбежал в низменность или: в нижний конец деревни (вообще в место, лежащее ниже того места, где был). Якей. Çирмаялла виçĕ ача анса карĕç. В овраг спустились трое малышей (или: парней). || Ire in loca inferiora. Также употребляется вообще вм. глагола итти, когда говорится о ком либо, идущем в более низкое место, нежели то, где он был. СТИК. Таркăнсем каçпа яла анса çăкăр илеççĕ, тет. Говорят, что беглые приходят вечером в деревню за хлебом. Ib. Кĕçĕр кашкăр аннă яла. Вечор в деревню приходил волк. Эти фразы относятся к селению, расположенному в ложбине речки, по обеим сторонам которой поднимаются отлогие холмы. Изамб. Т. Çынсем кăнтăрлана ана пуçласан ку лашине тăварчĕ те урапине кӳлсе киле ялсе тавăрăччĕ. Когда другие стали уходить домой полдничать, он выпряг лошадь, запряг ее в телегу и уехал домой. Ib. Тырă вырнă чухне кăнтăрлана чей ĕçме киле анаççĕ. Во время жнитва уходят в полдень домой, пить чай. || Также говорят: „пасара ан“ (aliquo ad mercatum ire), пойти на базар, поехать на базар. Якей. Эс килес пасара ан, вара мана çăмарта хакне калăн. Ты приходи (или: приезжай) на следующий базар, и тогда скажешь мне, почем продаются яйца. Абаш. Паян мăн-акка та пасара аннăччĕ. Сегодня и тетка (старш. сестра матери) ходила на базар. || Praeterea de feminis dicitur, quae ad fiumen descendunt lintea lavandi causa. Также говорится о женщинах, которые идут на речку мыть белье и пр. Ст. Чек. Пĕр арăм çырмана кĕпе çума аннă, тет. Одна женщина пришла на речку мыть белье. Срав. Ст. Чек. Шыв арманне антăм. Я ходил на водяную мельницу (или: пришел на мельницу). || Descendere de arbore, de vehiculo, ex equo. О слезании с дерева и пр. Пизип-Сорм. Ларсан-ларсан каç пулчĕ. Каç пулсан, чилай тăхтасан, çĕрле пулсан манăн пата çăка хăвăлне темĕскер анать çĕмĕрттерсе. Анса çите пуçласан эпĕ ала (алла?) тăсса пăхрăм та, манăн ала (алла?) кĕчĕ-карĕ темĕскер хӳри. Долго я сидел, наконец наступил вечер. Когда прошло довольно много времени и наступила ночь, ко мне, в дупло липы, стал кто-то („что-то“) слезать, производя сильный шум. Когда он уже был близко от меня, я протянул руку, и в моих руках очутился чей-то хвост. Яргейк. Вут эпĕ мĕнле асап куратăп! Чĕрнели аннă пулсассйн тата пĕтеретчĕç мана, тесе каларĕ, тет. Вот я как страдаю! Если бы слез тот, который с когтями, то они изуродовали бы меня еще больше, сказал он. Панклеи. Хĕр кӳме çинчен анчĕ те кальлях кĕрсе карĕ. Девушка вылезла из кибитки и опять вошла. Альш. Эпĕ урапа çинчен антăм. Я слез с телеги. Орау. Ан часрах лашу çинчен. Слезай скорее с лошади. || Secundo flumine proficisci aut eum locum versus iter facere, ubi in mare aiiudve fiumen se effundit. Также спускаться вниз по реке или из стран, лежащих в верховье реки, к ее низовью. Юрк. Чул-хуларан çав пырса çитнĕ кунех вутлă кимĕ çине ларса Шупашкар хулине антăм. В самый день приезда в Нижний я сел на пароход и уехал в Чебоксары. Истор. Днепрпа анса Древлянсене хăйне пăхăнтарнă. Спустился вниз по Днепру и покорил древлян. Собран. З20°. Питĕрпуртан аннă пикесен пушмакĕсем çӳлĕ кĕлелĕ. У барынь, приехавших из Петербурга, башмаки с высокими подборами (каблуками). Ст. Чек. Çырма тăрăх ут çулма антăм. Я спустился по оврагу, чтобы косить сено. || In altum descendere, mergi, submergi, hauriri (palude). Также сваливаться, проваливаться, увязать. Абыз. Темскер çĕмĕрĕлсе анса кайнă, пĕтĕм çĕр чĕтресе кайнă. Что-то провалилось с грохотом, так что задрожала вся земля. Алекс. Нев. Пăр çурăла-çурăла анса темĕн чухлĕ çын шыва кайса вилнĕ. Во многих местах провалился лед, и множество людей перетонуло. Бол. Ильш. Чупса пынă чухне шăтăка анса кая пачĕ, тет. Когда он бежал, то вдруг провалился в яму. N. Çак халăхсем саланса пĕтиччен эпĕ чăтса тăраймарăм, хурама хăвăлне анса кая патăм. Я не смог продержаться (вися в дупле) до тех пор, пока этот народ разошелся, и слетел (т. е. провалился) в дупло вяза. Торай. Пĕр ĕне лачакана анса кайнă. Одна корова утонула (погрузилась совсем) в топком месте. Ст. Чек. Шурă япала таçта ăнса кĕчĕ. Белый предмет куда-то провалился. || Delabi (in arvum). V. пут. Также о пище, воспринимаемой желудком. Альш. Апат çинĕ-çемĕн анать. Чем больше ешь, тем сильнее разыгрывается аппетит. L’ appetite vient en mangeant. (Послов). || Occidere (de sole). Также заходить, закатываться (о солнце). Изамб. Т. Ул пирĕн патăртан хĕвел аннă чухне тухса кайрĕ. Он вышел от нас на закате солнца. ЧС. Каç пуларахпа, хĕвел анас чух. Çумăр пĕлчĕсем тухкала пуçларĕç. К вечеру, около заката солнца, стали кое-где показываться дождевые облака. || In aenigmate quodam de lunae radiis dictum invenio, pro eo, quod est fundi. Также падать (о свете месяца). Шаймурз. З97°. Чӳречерен йăс кĕвентепе чышаççĕ. (Уйăх çути анни). В окошко тычут латунным коромыслом. (Загадка: падение лунных лучей). || Defluere, delabi, decurrere, effundi (de aqua dicitur, de lacrimis, de lacte ex uberibus manante). Также стекать (о воде, слезах, молоке кормилицы и пр.). Образцы, 61. † Хапхăр умне аннă юхăм шыв, хăмăш касса кĕпер хывас çук. Текучая вода залила все место перед вашими воротами, так что нельзя намостить моста, нарезав тростника. Сельск. хоз. р. II. Шыв çӳлтен аннă чух унăн çаранне пырса çапăнать. Когда вода стекает сверху, то ударяется в его луга. Альш. Хурăнварта типĕ çырма: çур-кунне-кăна хиртен шыв анать, çула шыв çук унта. В Березовом Долу сухой овраг: только весною стекает туда с полей вода, а летом там бывает сухо. Изамб. Т. 40°. Çапла каласан ку туй ачин икĕ куçĕнчен кус-çӳлĕ анчĕ. Когда он это сказал, этот парень, сопровождавший свадебный поезд, заплакал. Календ. 04. Сăмсаран анмасть-и? Нет ли у нее (у лошади) течи из носа? Череп. Ман темĕскер сĕт анмас (lac me deficit), ача выçă пулĕ. У меня что-то нет (в грудях) молока; ребенок, наверно, голоден. || Extra ripas diffluere, разлиться (о реке). Орау. Атăл шывĕ аннă. Rha flumen alveum excessit. Волга разлилась. Ib. Упнер шывĕ аннă, тет. Кушлавăша çул картланчĕ ĕнтĕ. Речка Упнер, говорят, разлилась: дороги в Кошлоуши уже нет. || Advolare (de hirundinibus dicitur, quae redeunte vere de caelo descendere putantur). Также прилетать, о ласточках, которыя, по мнению чуваш некоторых местностей, слетают весною с неба. N. Якури таврашĕнче чĕкеçсем анаççĕ. Около Егорьева дня прилетают ласточки. Ib. Чĕкеçсем анман-ха, ăшăтма тивĕç мар. Не должно быть теплу, так вак ласточки еще не прилетели. Можар. Якурирен малтан чĕкеç ансан (Череп. килсен) çу сивĕ килет, кайран ансан ăшă килет. Если ласточки прилетят раньше Егорья, то лето будет холодное, а если после, то — теплое. Однако скажут: куккук килнĕ, прилетели кукушки, хура-курак килнĕ, прилетели грачи, и пр. || Praeterea notandae sunt quaedam figurae verborum singulares. Также в некоторых чувашизмах. Якей. Ут орине сĕлĕ аннă. Ст. Чек. Лаша урине сĕлĕ аннă. Лошадь обезножела оттого, что ее разгоряченную накормили овсом. Avena intempestive data pedes equi corrupit. Изамб. Т. Лашан урине шыв ансан шывра тăратаççĕ. Если случится опоить лошадь, то (лечат ее тем, что) заставляют стоять в воде. (Si intempestive data potio equi pedes corruperit....). Чув-прим. о пог. 168. Каçпа ăшă ансассăн (si vespere tepidior fuerit aer) çăмăр пулать. Если вечером станет тепло, будет дождь. Завражная. Тин ăшă анчĕ. Лишь тогда (или: лишь сейчас) стало тепло (в избе). Ст. Чек. Кĕтӳ анчĕ. Стадо согнали в деревню. Grex domum rediit. Собран. З12. Анати, тăвати, вăй (scr. вăи) пĕтети килети. (Хутăр хутăрни). [Вероятно надо читать так: „Анать-и, тăвать-и; вăйă пĕтет-и, килет-и“. То спускается, то что (т. е. то поднимается); а когда игра кончится, приходит (домой). Загадка: мотание пряжи.].

анат

(анат), ita appellatur locus demissior alterius ei adiacentis loci ratione habita. Pars vici inferior. Casus eius nominativus non ponitur fere nisi in compositione. Низовье, низменность (в сравнении с прилегающими высотами). Нижняя часть селения. Орау. Анат — шыв юхса каякан ен. Низовье — та сторона, куда течет река (вода). Яргунь. Тепĕр çын ăна хирĕç анатран хупарать, тет. Другой человек поднимается ему навстречу снизу, вверх по течению. Раков. † Аната пĕве пĕверĕм хур-кăвакал хатришĕн. Я запрудил внизу (т. е. в нижней части селения) пруд, на радость гусям и уткам. Кив. ял, Сизов. † Аната пĕве пĕверĕм хур-кăвакал ӳстерме (чтобы выращивать гусей и уток). Микуш. † Хăпартăм та çӳлĕ ту çине, çаврăнтăм пăхрăм ял çине, анатпала туне пĕлмерĕм. Я взошел на высокую гору, оглянулся назад на деревню, и не мог разобрать, где у нее нижний конец и где верхний. Якей. Мĕлле, пасара анатран кайăпăр-и? Ну что, где поедем мы на базар? — низом (т. е. низменностью)? В этой фразе „анатран“ может также означать: нижним концом деревни. Бугульм. Анаталла пулсан пирĕн лаша хуть хăçан та (i. q. кирек хăçан та) сиккипе чупать. Под гору наша лошадь всегда бежит вскачь. N. † Анаталла-тăвалла, турăхпа çăкăр çимелле. Леш кассенĕн хĕрĕсене кĕпер кашти тумалла. Вниз и вверх, надо поесть кислого молока и хлеба (verba inania). Из девушек того конца деревни (или: околотка) надо понаделать перекладин для моста. Белая Гора. † Атьăр, каяр тăвансем, анаталла, улма сатне улма татмашкăн. Пойдемте, родные, на нижний конец деревни [или: (куда-то) ниже], в яблоновый сад, рвать яблоки. Микуш. † Анатра утсем шăвараççĕ, çинçе сассисемпе шăхăраççĕ. Сассисем акăш сасси пек, пĕвĕсем Атăлри сарă хăмăш пек. На нижнем конце (или: ниже того места, где я стою) поят лошадей и свищут своими тонкими голосами. Голоса их — точно голоса лебедей, стан их — как желтый волжский тростник. КС. Аната антăм (т. е. ялăн анат вĕçне). Я спустился на нижний конец деревни. Якей. Паян пасара анатран кайăпăр-и, туран кайăпăр-и? Мы сегодня поедем на базар через верхний конец деревни или через нижний? Ib. Эп она пасăр анатран хăпарнине кортăм. Я видел, как он давеча шел с нижнего конца деревни. N. † Анатран хĕвел тухат-çке сайра юман хушшипе. Восходит с низовьев (с востока? см. ниже) солнце из-за реденьких дубов. || Eadem appellatione significamus partem Rha fluminis inferlorem atque provincias Ufensem, Samarensem, Biarmiam regionesque trans montes Rhipheos sitas. Также назыв. низовье Волги и губернии: Уфимскую, Самарскую, Пермскую и Зауралье. Сред. Юм. Анат калама анат, куçма тапăнсан ай-ай пат хĕн! Только (легко) сказать, что низовье, а вздумай-ка туда переселиться, это не так-то легко! Ib. Анатри пик порнать. Живет в довольстве, имеет землю, лес, скот и пр. || In quibusdam dlalectis ita appellant plagam orientalem, Rha fluminis ratione habita, quod oriens ab occidente primo orientem versus decurrit. Отсюда в некот. говорах „анат“ означает вошок. Шорк. Анат ен, oriens, восток. V. хĕвел тухăçĕ, мал ен. || Nom. prati cuiusdam prope vicum Kaшa praef. Также название лугов около дер. Елховоозерной, Сюндюковской вол. Симбир. у. Анат. Вăл лап çĕрте, çавăнпа çапла каланă. (Эти луга) названы „Анат“, потому что лежат в низменности.

анат вĕçĕ

(_вэ̆з’э̆, _вэ̆с’), pars vici extrema inferius sita, нижний конец деревни. ЧС. Сĕрене хăвалама ялăн анат вĕçĕнчен пуçлаççĕ. Обряд „сĕрен“ начинается с нижнего конца деревни. V. ту вĕç (ĕ). || Pars vici extrema, quae spectat ad orientem. Также восточный конец деревни. Сред. Юм. Ст. анат.

анаткас

(кас), pars vici inferior, нижний конец деревни. Юрк. † Анат-касра, кĕтесре. На нижнем конце деревни, на углу. Н. Карм. Ялăн анат вĕçне анаткас теççĕ. Нижний конец деревни называется „анаткас“. Отсюда название улиц (кас) во многих чуваш. селениях, напр.: в Белой-Горе, Бегучевской волости, Петров. у.; в с Альшееве, Рунгин. вол., Буин. у. (где эта улица спускается к болоту: вăл шур хĕрринелле ларса анат); в дер. Яньшиховой, Батырев. вол., Буин. у., в с. Кошках, Бурундуков. вол., того же у.; в с. Малых Яльчиках, Алькеев. вол., Тет. у.; в д. Н. Тойдеряковой, того же у.; в д. Отаро-Ганькиной, Бугуруслан. У. || Еodem nomine vici aliquot appellantur. Также назв. чув. деревень. Cf. çӳл-кас, ту-кас.

Анаткасси

(каσσи^ы), i. q. Анаткас. Pars quaedam vici Аслă-Аксу praef. Buensis. Также назв. улицы. Анаткасси — Аксури касă ячĕ; вăл лапра ларат. Анаткасси — название улицы в Б. Аксе (Буин. у.). Она расположена в низменности. || Nom. vici Tschuv. in praef. Tscheboxarensi. Назв. дер. Анаткасов, Алымкасин. вол. Чебоксар. у.

анатри чăваш

(ч̚’ы̆ваш) ita appellantur Tschuvachi infernates, quorum regio inferius sita est, quam eorum, qui vocantur вир-ял, вире-ял (v. hanc v.). Низовые чуваши. См. вир-ял, хирти. Ягудар. Анатри чăвашсем пиртен хĕвел-тохăç енелле порнаççĕ. Низовые чуваши живут от нас на восток.
Петр Ив. Орлов, уроженец с. Орауш, Ядрин. у. Казан. губ., написал мне о различиях между отдельными группами чуваш следующее. „Анатри (малти, мал енчи) чăвашсемпе хирти чăвашсем тата вир-ялсем (хура урасем). Чăвашсем пирĕн виçĕ пая уйăрăлаççĕ: анатри чăвашсем, хиртисем, вир-ялсем. Вир-ялсем çăвар туллин, хыттăн калаçаççĕ. Вăсенĕн сăмахра сас-палли „у“ сахал. „У“ вырăнне вăсем ялан „о“-па калаçаççĕ: „кулать“ тиес вырăнне „колать“ теççĕ; „пек“ тиес вырăнне „пак“ теççĕ. Тум тумланнă тĕлтен вăсем пушшех, тата ытла паллах, уйрăм тăраççĕ. Вăсем шурă сăхман тăхăнса, урисене хура тăлла сырса çӳреççĕ. Çула тата арçыннисем (хăш-хăш вырăнта) пайтахăшĕ çӳллĕ тӳпеллĕ шĕлепке тăхăнса çӳреççĕ. Хĕр-арăмĕсем çула шурă шупăр тăхăнса, урисене хура тăлла сырса çӳреççĕ; хĕлле шурă сăхман тăхăнса çӳреççĕ. Çăпатисем пĕчĕк пуçлă, пуçĕсене чĕрсе тунă çăпатасем пулаççĕ. Ури тунисене темĕн тăршшĕ тăлла чăркаса тукмак ура туса, çăпати кантăрисемпе чăркуççине çитичченех хитрен хĕреслесе чăркаса хăпараççĕ. Пирĕн патрисем вăсене „яка“ теççĕ. Чăнахах та вăсем яка çӳреме юратаççĕ. Çула пулсан вара, пасара тухсан, вир-ял хĕр-арăмĕ çинче пĕр тусан пĕрчи кураймăн: çăпатисенче, çăпати кантăрисенче пĕр сӳсленчĕк кураймăн: шăрçа пек яп-яка, çап-çутă; хăйсем шĕлкемисемпе, сурпан çаккисемпе, тенкĕллĕ мăйисемпе ялтăртаттарса, шанкăртаттарса йăлкăшса анчах çӳреççĕ. Пирĕн анатри (кал енчи) чăвашсем вăсене „Вир-ялăн какрашки арăм пулсан ланчашки,“ теççĕ; çăпати кантăрисем çинчен: „Вир-ялăн çăпати кантăри тăхăр хăлач,“ теççĕ; „вир-ялсем вăсем мухтанчăк, какрашка,“ теççĕ. Арăм пулсан вир-ялсем анатри чăваш арăмĕсем пекех пуçĕсем урлă пĕкĕ пек масмак хурса çӳреççĕ. Сурпанĕсем, ансăрскерсем, мăйра анчах яваланса çӳреççĕ. Хăш чухне масмакки пуçĕ çинчен каялла кайса ӳкет те, пирĕн вара ăна кулса: „Вир-ял арăмин лаши тăварăннă, пĕкки каялла кайса ӳкнĕ,“ теççĕ. Арăм пулса пĕр-икĕ ача тусан вара унăн какрашки-пĕкрешки лăштах тухса ӳкет: çӳçне-пуçне пуçтараймаçт, кĕпи-йĕмне таса тытаймаçть, час-часах кĕпи арки вĕçĕнче ача пăхĕ сап-саррăн курăнса çӳрет; пӳртне-çуртне те çавăн пекех тирпейлĕ тытаймасть — латти пĕтĕмпех пĕтет килĕнче, пĕр пасара анчах çиççĕ тухма пĕлет. Вăсенчен хĕвел тухăçĕ еннелле анатри (малти, мал енчи) чăвашсем пурăнаççĕ. Вăсем Атăлтан пуçласа Йĕпреçпе Шăхрана çитиччен кăнтăрланалла, вăр-ялсемпе хиртисем хушшинче, тăрăхла-кăна пĕр лаптăк пек çĕре йышăнса пурăнаççĕ. Çав лаптăкăн кăнтăрла енчи пуçĕнче кушлавăшсем те çак анатри чăвашсемпе хисепленеççĕ. Кушлавăш, Уравăш, Хир-пуç, Утар, Рунк чăвашĕсем, хăйсем, хĕр-арăмсем тумланнипе вир-ял та мар, хирти-анатри те мар. Вăсенĕн çывăхнерехри вир-ялсем вăсене кушлавăшсем теççĕ; катари Йетĕрне патĕнчи, Кăрмăш çинчи вир-ялсем вăсене анатри (мал енчи) чăвашсемпе хисеплеççĕ, çывăхарахри хиртисем кăшт урăхларах калаçнăшăн, хĕр-арăмĕсем урăх тĕрлĕрех тумланнăшăн виç-ялсем вырăнне хуçасшăн. Мĕн пур чăваша лайăх тĕплесе йĕрлесен темиçе пая та уйăрма пулать. Вĕт-шакпа чăвашсене темиçе пая уйăриччен эпĕ вăсене, мĕн пурне, виçĕ пая уйăратăп; çавăнпа Кушлавăш чăвашсене анатри чăвашсем çумне кайса хуратăп. Пĕтĕмпех анатри чăвашсем пек пулмасан та, тумланасса та калаçасса та вир-яалсем пек те мар, хиртисем пек те мар, çав анатри чăвашсем пекрех калаçса тумланаççĕ. Арçыннисем хура сăхман е кăвакрах сăхман тăхăнса, урисене шурă тăлла сырса çӳреççĕ; çула пуçĕсене е пĕчĕк çĕлĕк, е карттус тăхăнаççĕ. Çăпатисем вир-ялсен пек шăраçласа тунă вăрăм кантăраллă çăпатасем мар. Хĕр-арăмĕсем е пир тăлла сырса çӳреççĕ, е шурă çăм тăлларан (пасар тăллинчен) тунă чăлха тăхăнса çӳреççĕ. Кĕписем е чĕрлесе тунă шурă кĕпесем пулаççĕ, е хăйсем хĕрлĕрен, кăвакран тĕртсе тунă пиртен (улачаран) çĕленĕ кĕпесем тăхăнса çӳреççĕ. Юçĕсене тĕрлĕ тĕслĕ вырăс туттăри çыхса çӳреççĕ. Урисене пир тăлла сырнă пулсан çăпати кантăрисемпе кăшт вир-ял манерлĕрех çӳлелле чĕркесе хăпараççĕ; шурă чăлха тăхăннă пулсан, çав чăлха çинчен тата тепĕр ура пакăлчакĕнчен иртекен хура чăлха пуçĕ тăхăнса, çăпати кантăрине пĕр çĕре чĕркесе, чăлхине антарса ăна атă хуçланчăкĕ пек туса çӳреççĕ. Арăм пулсан пуçне сурпан сырăнса ĕнсе хыçне, мăй таврашне çынна кăтартмасăр çӳреççĕ. Хĕрсем çула туя кайнă чухне пуçне тухья тăхăнаççĕ. Вир-ялсен тухья таврашĕ, сăрка таврашĕ çук. Ĕлĕк çав тухьясене, сăркасене пăраçниксенче (уявсенче) те тăхăннă та, халĕ туя кайнă чухне те пурте тăхăнмаççĕ. Сурпанĕсем те вăсенĕн, масмаккисем те, пуç-йĕпписем те вир-ялсен пек мар: сурпанĕсем вăрăмрах, сарлакарах; масмаккисем сарлака та кĕске, тĕррисем лешсенчен начартарах; пуç-йĕппи те кĕске те, тенкисене вир-ялсенни пекех нуммай çакса тултарман. Вир-ял арăмĕсен хăлхисем, ĕнси хыçĕсем курăнсах çӳреççĕ, пирĕн арăмсен вăсем курăнмаççĕ. Вăсем саланнă пуçĕсемпе хунешшĕсене те тата урăх ют çынсене те курăнсан аван мар теççĕ. Çаплах тата çара уранăн та вăсен куçне курăнмаççĕ. Çав йăлана лайăх тытса тăракан хĕр-арăмсенне упăшкинчен пуçне урăх арçынсем хайсем виличченех вăсен пуçне, урисене куримаççĕ. Арăмсем хăнана-мĕне кайнă чухне пуçĕсене пуçлă туттăр çыхса каяççĕ, ун çинчен кăримĕски çĕлĕк тăхăнаççĕ. Çула пулсан çав пуçлă туттăра е вырăс туттăри анчах çыхаççĕ. Вырăс туттăрине пуç тăррине анчах та çыхаççĕ тата майралла та çыхса çӳреççĕ; пуçлă туттăрне те икĕ тĕрлĕ çыхаççĕ: е тавăрса çыхаççĕ, е çыхса икĕ вĕçне тан туса çурăм çинелле усса яраççĕ. Вир-ялсен пуçлă туттăр çыхмаççĕ, яланах вырăс туттăри çыхса çӳреççĕ е катам пиртен тунă вырăс туттăри пек тăватă кĕтеслĕ шурă туттăр çыхса çӳреççĕ. Вир-ялсем вăсем мĕн пурĕ те Кăрмăш уесĕнче, Чикме уесĕнче, Шупашкар уесĕнче, Петерне уесĕнче анчах пурăнаççĕ. Шупашкарпа Етĕрне уесĕнче те пĕтĕмпех вир-ял мар. Шупашкар уесĕнче вăсем хĕвеланăç енчи чиккинелле анчах пурăнаççĕ. Ытти (урăх) çĕрте анатри чăвашсем пурăнаççĕ. Вир-ялсемпе анатри (малти) чăвашсен чикки акă çаплă: Анаш тиекен чикӳллĕ ялтан хĕвел анăçнелле, Шăхчасем-мĕнсем еннелле, вир-ялсем пурăнаççĕ, вăсенчен малалла анатри (мал енчи) чăвашсем пурăнаççĕ. Унтан Иккассисене хĕвел-анăçнелле хăварса Шупашкар уесĕпе Çĕрпӳ уесĕ тата Етĕрне уесĕ чиккисем пĕр çĕре пулнă çĕрелле пырсан, хĕллехи хĕвел-анăçнелле (сылтăмалла) вир-ялсем юлаççĕ, çулахи хĕвел тухăçнелле анатри чăвашсем пурăнаççĕ. Унтан Патĕр-ялне (Богатырева) çитсен вăл ялта вир-ялсемпе анатри чăвашсем хутăшах пурăнаççĕ. Вăл ялтан вăсен чикки Пысăк Çавал урлă каçса Супарпа кайса Çĕрпӳпе Етĕрне чиккипе Çарпуçпе çитичченех: сылтăм енче вир-ялсем пурăнаççĕ, сулахай енче анатри чăвашсем пурăнаççĕ. Çарпуçĕнче анатри чăвашсем пурăнаççĕ. Чарпуçĕнчен пуçласа вăсен чикки Етĕрне уесĕ çинерехрен икĕ уес чикки хĕррипе пырать: Кипекпе Туçи-Çармăса сылтăма хăварса, Етерне уесĕнче тăракан Сĕрелсене сулахая хăварса, Мăн Санар урлă каçса, Пĕчĕк Санара çитиччен сылтăмра вир-ял пулаççĕ, сулахайра анатрисем пулаççĕ. Çĕрпелĕнче анчах анатри чăвашсем вир-ялсемпе çывăх тăнипе халĕ ĕнтĕ пĕтĕмпех вир-ялсем пек тумлана пуçларĕç. Унтан малалла вĕсенен чикки Хир-пуçĕнчен Пĕчĕк Санар тăрăх Санар пуç патнелле хăпарса, Вăта-Çуна çырмипе рашча виттĕр тухса, Упнер урлă каçса, Сăр вăрман сăмсине тăрăнать. Çапла пынă чухне сылтăма юлакан ялсем: Çармăссем (Хурăнсур), Санар пуçĕ, Елменсем, Иртеменкассисем, Çĕн-ял-Хапăç, Кив-ял-Хапăссем, Упнер-Ханăссем пурте вир-ялсем пулаççĕ. Чарпуçĕнчен пуçласа Етĕрне уесĕнчи сулахай енне юлакан чăвашсем, Уравăшпа Хир-пуç. Утарва Рунк тата мĕн пур Кушлавăш анатри чăвашсем çумăнче тăраççĕ. Çав Етĕрне уесин пĕр кĕтессинчи анатри чăвашсем çумăнче тăракан чăвашсем анатри чăвашсенчен кăшт урăхларах тата. Калаçассине те пĕр пекех калаçаççĕ, анчах хĕр-арăмĕсем урăхларах тумланаççĕ — çавăнтан кăшт уйрăмми пур. Чăн анатри (пайăрах анатри) чăвашсем сурпанпа пĕтĕм пуçне чĕркесе пĕр çуç пĕрки те катартмаççĕ, Кушлавашсем, Уравăш таврашсем, Сĕрелсем, Чарпуç таврашсем пуçне сурпанпа хыçалтан икĕ тăнлава çитиччен явалаççĕ те унтан çиелтен пуç-йĕппипе пустарса, йĕпписемпе масмака икĕ енчен чиксе хурса хытарса хураççĕ, çавăнпа сурпанĕ хыçалтан вир-ялсен пек ĕнсе çине кайса лармаçть. Çаван пек чăвашсем çав ялсем анчах мар; тата Çĕрпӳ уесин Ачча (Ачакасы) прихутĕнчи чăвашсем те пуçĕсене çав Кушлавăш, Уравăш, Сĕрел, Чарпуç чăвашĕсем пекек сырăнаççĕ. Ытти тум тумланас тĕлтен лешсем те кусем те пĕрехрехех, ытла пайăрах пĕр-пĕрне уйăрса тăракан япала çук; арçыннисем те хĕлле те çула та пĕр пекрехех тумланаççĕ. Анатри чăвашсенчен чукун çул урлă лерелле вара хирти чăвашсем пуçланса каяççĕ. Хиртисем тесе Чĕмпĕр кĕпĕрнинче, Тетĕш уесĕнчĕ, Çĕрпӳ уесĕнче пурăнакансене калаççĕ. Хирти Тăвашсем анатри чăвашсенчен тумтир тĕлĕшĕнчен те калаçна тĕлĕшĕнтен те уйрăлаççĕ. Хиртисен арçынĕ-хĕр-арăмĕпех шурă çăм тăлларан тунă чăлха тăхăнса çӳреççĕ. Арçыннисем шурă кĕпе-йĕм пĕртте тăхăнмаççĕ: пурте хăйсен хĕр арăмĕсем тĕртсе тунă е кăвак улача е хĕрлĕ улача тăхăнса çӳреççĕ. Хĕр-арăмĕсем пуçĕсене малти чăвашсем пек, пĕр çӳç пĕрчи кăтартмичченех, сурпан сырăнаççĕ те, анчах кĕпи-йĕмĕсем шурă мар. Каллех сурпанĕсем те анатри (малти) чăваш арăмĕсем пек мар, урăхларах, сарлакарах; сурпан, пуçĕсем тата хитререх пулаççĕ. Кĕписене, хăйсен улачисенчен тутар арăмĕсен кĕпи евĕрлĕрех, вырăссен сараппанĕсем евĕрлĕрех кĕпесем çĕлесе тăхăнаççĕ; аркисене, кĕпи умĕсене вăсем тутарсен пек темĕн тĕрлĕ пусмапа (пасар таварĕпе) тытса эрешлесе пĕтереççĕ. Пуçĕсене пуçлă туттăр çыхмаççĕ, пурте вырăс туттăрине майралла анчах çыхса çӳреççĕ. Çиялтан тăхăнакан тумтирсем анатрн чăвашсеннипе пĕрех: уйрăм-уççи çук. Тата хирти чăваш арăмĕсем анатри чăвашсемпе вир-ялсенчен акă мĕнпе уйăрăлаççĕ: хиртисен хĕр-арăмĕсем мĕн пур чăвашсем (арçынсем) тăхăнса çӳрекен йĕмех тăхăнса çӳреççĕ, вир-ялсен хĕр арăмĕсемпе анатри чăваш хĕр-арăмĕсем тăватă кантăраллă шурă йĕм тăхăнса çӳреççĕ. Вăл йĕм питĕ шалпар та, унтан кулса ăна пĕлекен хиртисем: „Вăсем кĕрептук тăхăнса çӳреççĕ,“ теççĕ. Икĕ малти кантăрисемпе хире-хирĕç каялла çыхса хураççĕ, икĕ хыçалти кантăрисемпе малтан çыхса хураççĕ. Тула тухас пулсан кайри кантăрисене анчах салтса тула тухаççĕ. Вир-ялсем анатри чăвашсемпе хиртисем çинчен, кулса: „Вăсенĕн урисене пушă аврипе çапсанах хуçăлмалла,“ теççĕ. Чĕмпĕр кĕпĕрнинчи (хирти) чăвашсем вир-ялсене „хура урасем“ теççĕ; тата Пăва уесĕнчисем хăшĕ-хăшĕ „виртисем, виреллисем“, теççĕ. Уфа (Йĕпхӳ) кĕпĕрнинчи, Самар кĕпĕрнинчи нуммайĕшĕ анатри чăвашсем патĕнчен куçса кайнă та, халĕ вăсем хирти чăвашсем пек калаçаççĕ. Кĕпи-йĕмĕсем хиртисенчен те урăхларах пулса вырăссен манерлĕ пулса кайнă. Вăл кĕпĕрнесенче чăвашсем пуррине ĕлĕкрех кунти чăвашсем пĕлмен те. Калаçнă тĕлтен те тата анатри (малти, мал енчи) чăвашсемпе хирти чăвашсен хушши уйрăмми пур: анатри чăвашсем „хăпар“ теççĕ, хиртисем „улăх“ теççĕ; анатрисем хиртисене: „вăсем çыпăçтарса калаçаççĕ,“ теççĕ, хиртисем анатрисене — „вăсем чĕлхе вĕççĕн калаçаççĕ: пулат темеççĕ, пулать, каять тесе калаçаççĕ“ теççĕ. Хиртисемпе анатри (малти, мал енчи) чăвашсенĕн чикки Йĕпреçрен (Ибреси) пуçласа Тĕрлемесе (Тюрлема) çитиччен чукун çул тăрăх пырать (приблизительно). Чукун çулăн сулахай енче анатри чăвашсем пулаççĕ, сылтăм енче хиртисем пурăнаççĕ. [Дальше пишет по-русски]. Такое разделение чуваш на анатри, хирти, и вир-ял имеют чуваши Ядринского, Чебоксарского и отчасти Цивильского уездов. Некоторые интеллигенты-чуваши, особенно чуваши Буинского уезда, такое разделение представляют иначе. Последние делят их на вăрмантисем, виреллисем и хиртисем, но при этом они не руководствуются строго наречием и разделением их по одеянию, которое относительно женщин дает повод строго разделять их на три группы, по вышеописанным приблизительным границам. При таком разделении чуваш не принимаются во внимание чуваши Самарской, Саратовской, Оренбургской, Уфимской, Тобольской и Томской гурерний.“ Перевод. Чуваши низовые, степные и вир-ял (верховые). Наши чуваши разделяются на три группы: на визовых, степных и вир-ял (верховых). Вир-ял говорят грубо, во весь рот. В словах они звук у употребляют мало, вместо звука у говорят на о; напр., вместо кулать — колать, а вместо пек — пак. Что касается одежды, то они еще больше отличаются (разнятся) от других чуваш. Они носят белые кафтаны и черные онучи. Мужчины летом местами носят высокие шляпы с подхватом. Женщины летом носят кафтанчики из белого полотна, а зимою-белые кафтаны, и обуваются летом и зимою в черные онучи, при чем навертывают их так толсто, что ноги образуют из себя настоящие колотушки. Лапти у них с маленькими головками, которые отделываются более мелким плетеньем. Оборы очень длинны и красиво навертываются крест-на-крест до самых колен. Наши чуваши называют их франтами. Действительно, они любят одеваться. Когда вирьялка выйдет на базар, то на ней не увидишь ни пылинки; ни на лаптях, ни на оборах не найдешь ни мохра, ни задоринки: все гладко и блестит, как бусинка. Весело ходят оне, сверкая и позванивая своими шельдемами, сурпан çакки и ожерельями из крупных серебряных монет. Наши, т. е. низовые чуваши, говорят про них с насмешкой: „Вирьялка форсит только пока в девках, а выйдет замуж, так на нее срам посмотреть“. Над оборами тоже смеются и говорят, что оне длиною в девять сажен. Их считают хвальбишками и форсунами. Замужние женщины у вирьялов, как и у низовых, понерек головы носят масмак. Их узкие сурпан треплются вокруг шеи. Иногда масмак у них слезжает назад; об этом тоже отзываются с насмешкой, говоря: „У вирьялки распряглась лошадь — дуга свалалась назад“. После двух-трех родов у вирьялки пропадает весь форс: она ходит косматой, растрепанной, в грязной рубашке; часто можно заметить по краям подола желтые пятна от испражнений ребенка. Так же мало смотрит она и за чистотой в избе. (Прежний) форс появляется у нее только тогда, когда она собирается на базар. От них к востоку живут чуваши низовые (восточные, живущае к востоку) они живут между вирьялами и степными чувашами (хирти) и занимаюг продолговатую полосу, начиная от р. Волги и до станций Ибреса и Шихраны Московско-Казанск. железн. дороти. Чуваши, живущие на южном конце этой полосы и называемые кушлавăшсем (кошлоушинские), тоже входят в число низовых чуваш. Кошлоушинские, ораушинские, хириосинские, отарские и рунгинские чуваши, по одежде женщин, и не вир-ял, и не низовые, и не степные, а представляют из себя как-бы особую группу. Ближайшие вирьялы прямо называют их кошлоушинекими; вирьялы, живущие в отдаленности, около г. Ядрина или в Курмышском уезде, считают их низовыми чувашами, а ближайшие степные чуваша, из-за небольшой разницы в говоре и одежде женщин, склонны считать их вирьялами. Строго говоря, чуваш можно делить и на большее число групп. Не разбирая их по мелочам, я разделяю их на три группы; потому и кошлоушинских чуваш я причисляю к низовым (анатри). Хотя они не совсем похожи, как на вир-ял, так и на низовых (анатри), но в общем они, по говору и по одежде, гораздо ближе к низовым. Мужчины носят черные или сероватые кафтаны, обуваются в белые суконные онучи (покупаемые на базарах); летом ходят либо в фуражках, либо в маленьких шапочках. Лапти оляповатые, а не тщательно сплетенные и разукрашенные, как у вир-ял, и оборы не длинные. Женщины обуваются либо в портянки (нарочно для того сотканные), либо носят чулки, сшитые из белого же базарного сукна. Рубашки (верхнее платье) носят сшитые из белого холста и вышитые узорами, или же сшитые из пестряди, сотканной с синими и красными тонкими полосками по красному полю. Повязываются ситцевыми платками разного цвета. Если ноги обуты в портянки, то оне обертываюг их оборами немного похоже на вир-ял; а если ноги обуты в белые чулки, то поверх этих чулок из базарного сукна надевают еще черные носки домашней вязки; эти носки обертывают оборама не как вирьялы, а вплотную, и оборы лежат рядышком, у самой щаколотки; затем чулки спускают к носкам, и они образуют нечто похожее на складки сапог. Замужние женщины голову обертывают сурбаном и никогда не оставляют шею голою. Девушки, летом, когда едут на свадьбу, надевают тухья (особый головной убор девушек). У вирьялок ни тухья, ни сăрка (украшение из монет и бус, носимое девушками на груди и спине) не бывает. Раньше эти тухья и сăрка носили и в христианские праздничные дни и в свои языческие праздники, а теперь эти уборы надевают только на свадьбах, и то не все. У них сурпан, масмак и пуç-йĕпии (головные уборы женщин) не похожи на вирьяльские: сурпан длиннее и шире, а масмак — короче и шире, и узоры на нем похуже, чем у вирьялов; пуç-йĕппи (убор на задней части головы) короче, и серебряных монет на нем не навешано столько, сколько у вир-ял. У вирьялок всегда видны уши, шея и затылок, а у женщин анатри их не видно. Оне не показываются простоволосыми (ни деверьям), ни свекрам, ни чужим людям: это считается неприличным. Точно так же не показываются оне перед ними и босиком. Женщину, строго соблюдающую этот обряд, никто кроме мужа не увидит до самой ее смерти простоволосою или босою. Когда женщины едут в гости, то повязываются самоткаными платками и поверх платка надевают еще каракулевую или барашковую шапку. Летом оне повязываются лишь платками: либо самоткаными, лабо ситцевыми. Тот и другой повязывают двояким способом: ситцевым платком или повязываются поверх головы так, чтобы он обхватывал гоюву как татарская тюбетейка, или же повязываются им так же, как и русские женщины. Самотканые платки повязывают на подобие татарской чалмы (обхватив им голову и завязав его раз на затылке, оставшиеся концы завязывают спереди надо лбом, причем кониы платка торчат па голове в виде рогов), или же завязываюг этот самотканый платок на затылке, при чем длинные концы его закидываются назад и свободно висят на спине. У вирьялок этого самотканого (полотенцеобразного) платка нет, оне носят исключительно ситцевые платки, а также самотканые бумажные четырехугольные платки белого цвета, похожие на ситцевые. Вирьялы живут лишь в Казанской губернии, в уездах: Козмодемьянском. Чебоксарском и Ядринском, и в Курмышском уезде Симбирской губернии. В Чебоксарском и Ядринском уездах не все чуваши вирьялы. В Чебоксарском уезде они живут только вблизи западной границы, а в остальных местах этого уезда живут низовые чуваши. Граница между низовыми чувашами (анатри, мал енчи) и вир-ял приблизительно такая: от с. Абашева, Чебоксарского уезда, к западу, в сторону дер. Шăхча, живут вирьялы, а к востоку от этого села — низовые чуваши. Потом, если итти к тому месту, где сходятся границы Чебоксарского и Ядринского уездов (около села Богатырева), оставляя деревни 1-е и 2-е Икково к западу, то направо, к юго-западу, живут вирьялы, а налево, к северо востоку, живут низовые чуваши. Затем, в Богатыреве живут смешанно и вирьялы и низовые чуваши. От этого села граница между ними идет через реку Большой Ци(ы)виль, в дер. Супар (Субар), Ядринского уезда, а дальше, по границе Цивильского и Ядринского уездов, идет до с. Ямашева (Чарпуç). От Ямашева граница между этими двумя группоми вдается в Ядринский уезд и проходит между с. Малыми-Яушами и д Туçи-Çармăс с правой стороны и старыми и новыми Сурьялами (Сĕрьел) с левой, переходит через речку Большой Санар и приходит на речку Малый Санар. Таким образом, направо от этой линии остаются вирьялы, а налево — низовые чуваши. Только жители с. Янгорчина (находящегося на этой линии), так как они живут на очень близком расстоянии от вир-ял, в последнее время начали одеваться по-вирьяльски. Дальше эта же граница от деревни Хирпосей поднимается по наиравлению к дер. Санар-пось, по реке Малый Санар и по притоку ее Вăта-çуна, проходит через Корабельную рощу и р. Упнер (приток Мал. Цивиля) и упирается в угол Сурского леса (Кирского лесничества). Итак, деревни Хурăнсур-Çармăс, Альмени, Санар-поси, с. Артеменкино, Новое и Старое Абызово, Упнер и др., остающиеся направо, будут вирь-яльскими, а налево, начиная от Ямашева, деревни, находящиеся в пределах Ядринского уезда: Орауши, Хирпоси, Отары, Рунги и все Кошлоуши (несколько селений) считаются населенными низовыми чувашами. Вот эти чуваши, находящиеся в одном углу Ядринского уезда, хотя считаютея низовыми, но несколько от них отличаются. Говорят они так же, как и низовые, но женщины одеваются иначе — в этом и разница. Настоящие низовые женщины сурбаном обертывают всю голову, так что у них не видно ни одного волоска на голове, а эти (кошлоушинские, ораушинские и окружающих их селений, Сурьяльские, и Ямашевские) обвертывают голову сзади до висков, сзади же, вровень с верхними краями сурбана, накладывают пуç-йĕппи в двумя концами последней, оканчивающимися булавками, прикрепляют сурпан к масмак, который вдет через голову, от уха к уху, и завязан под подбородком. Вследствие такого прикрепления сурпан у них не сьезжает на шею, как у вирьялок. Такие чуваши есть еще рядом с ними, и в Цивильском уезде ими населен весь Ача-касинский (с. Татмышево) приход. Их женщины тоже одеваются так же, как кошлоушинские, ораушинские и ямашевские. Что касается верхней одежды (кафтанов, платков) и обуви, то в этом отношении особенного различия между кошлоушинскими и анатри нет. Мужчины летом и зимою одеваются там и здесь одинаково. За низовыми, по другую сторону железной дороги, идут селения степных чуваш. Степными чувашами называются чуваши Симбирской губернии, а также Тетюшского и Ци(ы)вильского уездов Казанской губ. Степные чуваши отличаются как по одежде, так и по говору их. Степные чуваши, мужчины и женщины, носят чулки, сшитые из белого сукна. Велых рубах из самотканого холста они совсем не носят, а носят пестрядь (улача). Женщины их, как и низовые чувашки, обвертывают сурбаном всю голову, но белого костюма (кроме сурпан) у них нет. Их сурбаны отличаются от низовых тем, что они у последних (низовых) бывают шире и концы их красивее. Рубашки (верхнее платье) шьются из своей пестряди на татарский или русский лад: оне отчасти похожи и на татарские платья, а отчасти и на русские сарафаны; грудь и подол рубахи отделывают ситцами разного цвета, по татарской моде. Оне не повязываются самоткаными домашними полотенцеобразными платками, но все без исключения носят ситцевые платки. Верхняя же одежда у них одинакова с ниаовыми. Только женщины степных чуваш от низовых и вир-ял резко отличаются еще тем, что первые (хирти) носят те же портки, какие носят и мужчины. Женщины у вир-ял и у низовых носят портки с четырьмя гачниками (произн.: гашниками). Эти портки очень просторны в верхней части, и потому низовые чуваши, знающие это, смеются над ними и говорят: „Оне носят хребтуг“. Два передние гачника завязывают, обведя их по бокам, сзади, а два задних, также обведя их с двух сторон, завязывают концами спереди. Для отправления естественных нужд (praeter concubitum) развязывают задние гачники, завязанные спереди. Вирьялы смеются над низовыми и степными чувашами и говорят, что их ноги можно переломить одним ударом кнутовища (потому что оне очень тонки), а степные чуваши в свою очередь смеются над вирьялами, называя их черноногими. Многие чуваши Уфимской и Самарской губерний переселились от низовых, но теперь говорят как степные. Платье у них иное, чем у степных, и очень похоже на русское. Раньше многие из здешних чуваш даже и не знали, что там тоже живут чуваши. Разница в говоре низовых и степных чуваш заключается в том, что низовые говорят хăпар (поднимись), а степные улăх (поднимись). Низовые говорят о степных, что те говорят ясно, отчетливо, Степные чуваши говорят, о низовых, что они (анатри) „говорят кончиком языка“, т. е. букву „т“ произносят на конце слов мягко, напр.: пулать, каять и т. п., а надо будто-бы „пулат, каят“ и т. д. Приблизительная граница между низовыми и степными чувашами идет по линии Московско-Казанской железной дороги, от ст. Ибреси до ст. Тюрлема. По правую сторону от полотна железной дороги (к востоку) живут степньте чуваши, а по левую (к западу) — низовые. [Автор этой статьи написал ее не на чисто родном говоре, а на языке, довольно близком к книжному].

анса лар

(анза лар), introrsus retractum esse (de oculis). Sedem eligere in loco depressiore. Букв. 04. Çаврака хура куçĕсем анса ларчĕç. Ее круглые черные глаза ввалились. Ст. Чек. Хура куçĕсем путса ларчĕç. Ib. Череп. Ку ача пулаймас пулĕ ахăр: куçĕсем анса ларнă. Этот ребенок, вероятно, не выздоровеет: у него ввалились глаза. Якей. Эсĕ итла çирмая анса ларнă-çке, çĕр куççа анма полтарать онта. Ты уж очень низко поселился, там и земля обвалиться может. Якей.. Ай-ай, ача, сан йĕм анса ларнă-ç! Ай ай, брат, да у тебя штаны свалились! || Saepissime habet vim verbi auxiliaris. Также употребл. в соединении с деепричастною формою других глаголов, имея значение вспомогат. глагола. Якей. Çортcам çинчен йорсам ирĕлсе анчĕç. Снег на крышах стаял. Ib. Сăртсам çинчен шусам йохса анчĕç. С холмов стекли потоки (весною). Ib. Паян пирн хватлă çилпе ик çăка тăрри хуçăлса аннă. Сегодня сильным ветром у нас сломило верхушки у двух лип. Орау. Сăртсем çинчен шывсем юхса ана пуçларĕç. С холмов потекли потоки. Ст. Чек. Капан тăрри ишелсе аннă. Вершинка стога свалилась. Ib. Арпалăх тăрри йăтăнса аннă. Крыша половни обрушилась. Ib. Пӳрт маччисем йăтăнса аннă. Потолок избы обрушился. Орау. Киле таврăннă чухне çул хĕрринче ларакан пĕр ишĕлсе-аннă арман патне çитрĕмĕр. Возвращаясь домой, мы дошли до находившейся прямо у дороги развалившейся мельницы.

антар

(андар), facere ut descendat in locum inferiorem etc. Понуд. форма от гл. „ан“. Изамб. Т. Унăн таврашĕнчисем ку çывăрнине пĕлсен лашине çырмана антарса янă. Те, которые были около него, заметили, что он уснул, и свели его лошадь в овраг. Якей. Çор-конне çорт çинчен йор антараççĕ. Весною сбрасывают с крыш снег. Ib. Атьăр, ачасам, шӳш шӳл çинчен олăм антарар. Идемте, ребята, скидывать с сушил солому. Ib. Кăрмăшра илнĕ йăвăçа эпĕр Выл вăрне антартăмăр. Лес, купленный в Курмыше, мы сплавили на устье Вылы. Орау. Ачана сак çинчен антарас. Надо снять ребенка с лавки. Ib. Пĕрени ырине лармаçть, картне пăртак антарас пулать. Бревно ложится в паз не плотно, надо углубить зарубку. Ib. Чулне пăртак антар-ха, тем çăнăх шултăрарах тухнă пек туйăнать. Опусти малость жернов, а то, кажись, мука что-то крупновата выходит. || Cibum coctum ex aheno in aliud vas traiicere vel transfundere. Также означает разливать или выкладывать из котла в чашку (так и в Череп.; о кушаньях). Урож. год. † Яшка антарнă тĕле кĕчĕç-тăчĕç хăнасем. Когда наливали (в чашку) похлебку, вдруг явились гости. Менч. Чист. Пысăк чашăксемпе пăтă антарса, пăттине куç хывса, çăмарта турани сапса лартаççĕ. Выкладывают кашу в большие чашки, пелают на каше ямочку (для масла) и ставят, посыпав крошеными яйцами. С. Тимер. Хĕвел анас умĕн пăтă пĕçереççĕ те, ăна икĕ чашăк çине антарса лартаççĕ. Перед закатом солнца варят кашу и выкладывают ее на две чашки. Сиктер. Унтан тепĕр чашкăпа пăтă антараççĕ. Потом выкладывают еще на одну чашку каши. N. Пиçсен вара чашкăсем çине антарать. Изамб. 109. Пĕр-ик хуран шыв вĕретсе шетнике антараççĕ. Вскипятят котла два воды и сольют ее в кадку. || | (Lac) praebere (de vacca dicitur). Также давать (молоко, о корове). Сред. Юм. Ине (ин’э, i. q. ĕне) пĕр те сĕт антарми пõлчĕ хăй. Корова совсем перестала давать молоко (или: доить, как говорят русские). В. Олг. Ĕне сĕт антармаст. Корова не доит. Якей. Микон иртнĕренпе пирн ĕне сĕт антара пуçларĕ. Начиная с Наколы, наша корова начала доить, т. е. давать молоко. || Item de femina. То же о людях. || Saepissime autera verbi auxiliaris munere fungitur ita, ut significet motum in locum inferiorem. Соединяясь с деепричастиями (-са, -а), часто является вспомогательным глаголом. Толст. Пĕчĕк аçасем ун çине хăпара-хăпара кайса вак турачĕсене хуçа-хуçа антарнă. Маленькие дети влезали на нее и обламывали мелкие ветки. Б. Илгыш. Ула-кайăк тилĕ сăмаххине итлесе пĕр юман туратти татса антарчĕ, тет. Дятел послушался лисицы и сломил для нее дубовую ветвь. Якей. Эпĕр çырта (с’ирда) полă тытса çӳренĕ чох çӳлте тăракан ачасам пирĕн çия çĕр йăттарса антарчĕç. Когда мы ловили в речке рыбу, то ребята, стоявшие над нами на берегу, обрушили на нас берег. Ib. Атьăр, ачасам, она кăмака çинчен тортса антарар. Давайте, ребята, стащим его с печи. Ib. Хорсене калча (кал’џ̌а) çинчен çырмаялла хуса антартăмăр. Мы согнали гусей со всходов в овраг. Ib. Хăма çине прах ларса толнă, шăлса антарас полать. На полке много пыли, надо ее смести.

ана

(ана), ita appellantur singulae partes agrorum, modicae magnitudes, limitibus tenuissimis disterminatae, загон, полоса пахотной земли в поле. Микуш. Çӳлти ана çине (сначала было написано: „çӳлĕ ту çине“, потом зачеркнуто) сĕлĕ акрăм хура лаша кăмăлĕшĕн. Ради удовольствия вороной лошади я посеял овес на нагорном загоне (Ст. Чек. ту çинчи ана çине) ЧП. Пирĕн ани çула тăрăх... ани ухват палличче. Наш загон расположен вдоль дороги.... знак (тамга) загона — ухват. ЧП. Арçын алли тивмесен ана çийĕ хуралмĕ. Если мужчина не приложит своего труда, то загон останется не вспаханным. Султангул. † Çула тăрăх анăра çӳллен тулă акаттăр. На вашем загоне, который тянется вдоль дороги, вы каяждый год сеяли пшеницу. Хып. 06, № 2. Эпир мĕнле те пулса ана шучĕ ытларах акма тăрăшатпăр. Мы стараемся, по возможности, засеять побольше загонов. (Выражение неудачное). N. Çавăнтан Илия йăвăççам çăлса пăрахса Атăл çине ана турĕ, тет те, вилчĕ, тет. Потом Илья накидал на Волгу деревьев, вырывая их (с корнем), сделал на ней (точно) поле и умер. || Frumentum in ана satum. Также хлеб, посеянный на загоне. N. Вĕсем унта кайнă чух ана пĕте пуçларĕ. Когда они туда шли, загон стал приходить к концу (его стали дожинать). Ib. Ана пĕтерчĕç, юлашки кĕлтесене пысăкрах турĕç. Кĕлте (не) пĕчĕккĕ тусассăн килес çул тырă начар пулать. Сжали загон. Последние снопы сделали побольше. Если сделать маленькие снопы, то на следующий год будет плохой урожай. || Modus agri alia apud alios mensura. Также земельная мера, неодинаковая для разных местностей. Ана = 2000 кв. с. (Череп.), 1800 кв. с. (Бакырчи). Череп. Тутерем= ¹/₄ ана, çур-пилĕк = ¹/₂ ана. Чертаг. Ана — 10 чалăш сарлакăш, тăршшĕ 80. Ана — площадь в 10 сажен ширины и 80 саж. длины, т. е. 800. кв. саж. Магн. 44. „Пахотная земля для душевых наделов у чуваш, во 2 м стане Чебоксарского уезда, дробится 1) на сьор-билик [т. е. çор-пилĕк], по-татар. зярым биш [т. -е. џарым бiш], в 8 шагов ширины и 10 веревок в 10 сажеy (100 сажен) длины; и 2) тваткал [т. е. тăваткăл] — в 20 квадратных сажен (в деревне Туганашевой). 4 тваткала в деревне Малое Карачево (Сядырга) составляют сьор-билик, 2 тваткала — хорах йиран [т. е. хăрах йăран], 8 тваткалов — ана — загон (по-татар. зирь [т. е. џiр]). Мерой надела большею частию служит сьор-билик, реже (в некоторых деревнях Аттиковского прикола) — тваткал“. То, что здесь поставлено в кривые скобки, прибавлено мною. N. Пирĕн Шупашкар уясĕнче [scr. уясре!) виçе ятпа пĕр анаран кĕлтçеç иртет. Ана — десятина. У нас, в Чебокс у. на три души приходится один загон с небольшим. Загон равняется десятине. КС. Ана — ²/₃ десятины, çур-пилĕк — ¹/₃ дес, чĕрĕк — ¹/₆ дес, уçмушкă (ус’мушкы̆) — ¹/₁₂ дес. Орау. Анан тăршшĕ (длина) — 120 чалăш (120 саж.), урлăшĕ (ширина) — 10 чалăш (т. е. 1200 кв. с), Ib. Анан çуррине çур-пилĕк теççĕ (¹/₂ ана назыв. çур-пилĕк). Анара тăват черек (т. е. ана = 4 чĕрĕк). Вута-б. Ана = 5×100 (или×120) кв. саж.; çур-пилĕк = ¹/₂ ана. Питуш. Ана = пĕр авăнлăх; хăрах йăран = çор авăнлăх (ползагона). Изамб. Т. Теçеттинере виç çур-пилĕк. Çур-пилĕкре ик тӳтрем. Теçеттинере ана çурă. Анара тăватă тӳтрем. В десятине (длина 160, ширина З0 саж.) три „çур-пилĕк“. В „çур-пилĕк“ два „тӳтрем“. В десятине полтора „ана“. В „ана“ четыре „тӳтрем“. В д. Якейкиной, Шуматов. вол. Ядрин. у., „ана“ — ¹/₃ десятины, „çор ана“ (иначе: çор авăнлăх) — ¹/₆ десятины, „ана çорă“ — ¹/₂ десятины. Якей. Эп паян ик ана турăм. Сегодня я вспахал ²/₃ десятины. Ib. Ик лашапа пилĕк ана туманни мĕн вăл! Как это не вспахать на двух лошадях 1²/₃ десятины! Альш. Аслă çул килет Пăваран Çĕнĕ-Пăрăнтăка тӳп-тӳрĕ. Пирĕн çĕрсене вара кунта çав аслă çула пăхса виçис. Аслă çула маййăн та, ăна урлă маййăн та хирте пулуссасем тунă: пĕр хăлаç пек акман çĕр хăварттарнă. Вăл пулуссасем аслă çула маййăннисем аслă çула маййăн тӳп-тӳре каяççĕ; урлисем кунталла май тӳп-тӳрĕ анаççĕ. Хирте вара çапла куç-куç пулса тăрать акмалли çĕр. Вăл куçсенĕн пĕр майĕ 150 хăлаç, тепĕр майĕ 160 хăлаç, теççĕ. 160 хăлаçлă енне сакăр анана уйăрнă: анан сарлакăшĕ 20 хăлаç пулать вара, тăрăшшĕ 150 хăлаç пулать (150×20 = 3000 кв. саж.). Вăл анасем кăнтăрланалла пуçăн. Аслă çул хĕрринчисем аслă çула пуçăн вара. Пĕрринне кăна путрав ан пултăр тесе тунă, тет, ăна. Ял çывăхĕнчисем, çемлемер виçсе хăварни, ыттисем пекех; çерем кастарса халăхпа тара панисем апла мар: унта темиçен илеççĕ те, епле килнĕ, çапла тăваççĕ.... Елшелинче ята виçĕ хирĕнче те виçĕ тӳтрешкешер çĕр тивет, теççĕ; ятне 548 ят теççĕ пулас ялта. Анара икĕ çур-пилĕк хисеплеççĕ, çур-пилĕкре икĕ тӳтрешке хисеплеççĕ; тӳтрешкере пилĕк хăлаç. Большая дорога в новые Бурундуки идет совершенно прямо. Сообразно ее направлению у нас размерена и земля. В поле наделаны полосы, как в направлении большой дороги, так и эй наперерез, т. е. оставлены прогалы незасеянной земли, имеющие около сажени в ширину. Те полосы, которые тянутся соответственно направлению большой дороги, идут совершенно прямо, согласуясь с ее направлением; те же, которые идут ей наперерез, спускаются совершенно прямо по направлению сюда, в эту сторону. Таким образом в поле образуется ряд клеток пахотной земли. Одна сторона такой клетки, говорят, равняется 160 саж., а другая 150 саж. Сторона в 160 саж. разделена на восемь загонов, так что в ширину загон имеет 20, а в длину 150 саж. (150×20 = 3000 та. саж.). Эти затоны направдены одним концом к югу, Те из них, которые лежат по краям большой дороги, обращены концом к дороге. Говорят, что это сделано с тою целью, чтобы в случае потравы не страдал только кто-нибудь один. Загоны, прилегающие к деревне и нарезанные землемером, совершенно такие же, как и остальные; те же, которые отрезаны на нови и сданы в аренду обществом не таковы: там снимают землю несколько человек и распределяют ее так, как им придется. В Альшееве, говорят, приходится на душу в трех полях по три тӳтрешке земли; наделов в деревне, кажется (как говорят), 548. В загоне считают 2 çур-пилĕк, в çур-пилĕк два тӳтрешке; тӳтрешке имеет в ширину 5 саж..

ана-çарма

(с̚арма), partes agri, quas ана appellamus. Общее назв. загонов. Альш. Ана-çарма таврашĕ те çаплах пулатьчĕ, тет, юнашар. Точно также и загоны у них, говорят, были рядом.

кăкшăм ани

(кы̆кшы̆м), os urcei, отверстие (горло) кувшина. ЧП. Пĕчĕкçĕ кăкшăмăн ани тăвăр. У маленького кувшина узкое отверстие. В том же значении и Ст. Чек. || Obturamentum urcei e panno convoluto factum. Также тряпка для затыкания кувшина.

аннесем

(ан’н’э_зэм), mater mea atque ii, qui sunt cum ea, моя мать и те, кто с нею. V. Оп. чув. синт. 66. ЧС. Аннесем юмăçалла-мĕнелле те кайса пăхаççĕ. Мать, а также с нею и другие домашние, пробовали обращаться к йомзям и т. п.

ансат

(анзат), facilis (factu), легкий, не трудный; легкое, не трудное, очень простое дело; легко, не трудно; a voce tat. ансат, от тат. ансат, асат, легкий, легко. V. çăмăл. СППВ. Х. Ку ĕç ансат, i. q. тума çăмăл. Это дело легкое. Собран. Ансата кĕтекене хăйне йывăр пулнă, теççĕ. Кто ждет легкого, тому достается тяжелое. (Послов.) СПВВ. ИФ. Ĕнтĕ вăл ытла та ансат пурнат, кăшăт та йывăр ĕç ĕçлемес. Ему уж очень легко жать, он совсем не работает тяжелой работы. СПВВ. N. Ансат тени час пулат тенĕ сăмах пулат. „Ансат“ значит: „можно скоро сделать.“ (Объяснение очень неудачное). || Item nom. pr. viri. Также личн. имя мужчины. Рекеев.

антăрлăх

(анды̆рлы̆х), 1. I. q. аналăх. 2. Vinculum, quo capitis tegumentum sub mento substringitur. Подгубник, часть узды, которая застегивается или завязывается под подбородком лошади и мешает узде съезжать с головы животного. Так же называются подобные же подвязки у тухя, хушпу, чалма, шĕлепке (шляпы) и карттус (фуражки). Н. Карм. Йĕвен сĕвĕнесрен антăрлăх çыхаççĕ. Шĕлепке ( Ст. Чек. и: карттус) çилпе вĕçесрен антăрлăх тăваççĕ. Чтобы узда не снималась, завязывают подгубник. Чтобы шляпу (фуражку) не снесло ветром, делают шнурок. Ст. Чек. Йĕвен ан хăвăнтăр тесе лаша мăйĕ айĕнчен антăрлăх çыхаççĕ. Чтобы узда не спадала, ее подвязывают подгубником. СПВВ. МС. Йĕвенĕн антăрлăхĕ татăлса кайнă та, лаша пуçĕнче тăра пĕлмест. У узды оторвался подгубник, и она не держится на голове лошади. СПВВ. ЕХ. Антăрлăх — янах айĕнчен çыхмалли, т. е. что подвязывается под подбородком. Также говорят более определительно: йĕвен антăрлăхĕ (jэ̆_вэн’ анды̆рлы̆h’э̆, подгубник у узды; нăхта (нŏхта) антăрлăхĕ, подгубник у недоуздка (Питуш.); тухья (тухjа) антăрлăхĕ, часть „тухья“ из холста, унизанная монетами и бусами и застегавающаяся под подбородком; состоит из двух частей, спускающихся от обоих висков. Сред. Юм. Тõхья антăрлăхĕ-монеты под подбородком (недостат. обьяснение). СПВВ. Антăрлăх — тухьянăн, мăй айăнчен çаклатаççĕ. Антăрлăх — подвязки у „тухья“, застегивающиеся под подбородком. Ст. Чек. Антăрлăх — тухьяна сĕвĕнсе ӳкесрен янах айĕнчен çаклатмалли япала. Ст. Чек. Тухья сĕвĕнсе ӳкесрен антăрлăх çаклатаççĕ. Чтобы тухья не спадала, застегивают а. ЧП. Икĕ антăрлăх кĕмĕл, пичĕ хĕрлĕ, — пирĕн савнă тусăм мар-ши çав? Обе подвязки серебряные, лицо — румяное; не моя ли это милая? ЧП. Пуян çынсен те тухья пур-çке, Петруш аю, Петрушаю! тухйи антăрлăхсем тенкĕрен-çке. И у богатых людей есть тухья, подвязки которых из серебряных монет. Ст. Чек., Череп. Хушпу антăрлăхĕ — подвязки для хушпу. Сред. Юм. Хõшпу антăрлăхĕ — монеты. подвешенные под подбородком (недостат. обьяснение).

антăра çарăк

(андыра с̚’ары̆к), i. q. анăра çарăк. Н. Карм. Антăра çарăк тесе çулçи (lege: с’ул’з’и) çарăк çулçи пекрен калаççĕ. Унăн вăррине пухса çу кăлараççĕ те сăр тăваççĕ, теççĕ. Унăн вăррине пăтне саккăршар пуса, вуншар пуса илеççĕ. Так называют это растение потому, что его листья похожи на листья репы. Говорят, что семена его собирают и выжимают из них масло, а также делают краску. Пуд этих семян стоит 8 — 10 коп. КС. Антăра çарăк çисан сурăхсенĕн пуçĕсем çавăрнакан пулаççĕ. Если овцы поедят этой травы то у них делается головокружение. Шибач. Антăра çарăк ухмаха ертет, т. е. вызывает сумасшествие. То же и в В. Олг., Имен.

антăх

(анды̆х), ), interclusa anima spirandi facultatem amittere, задохнуться КС., В. Олг. КС. Тĕтĕмпе антăхса карăм. Я задохнулся от дыма. Сред. Юм. Ӳсре-тăркачă антăхсах кайрăм. Я просто задохнулся от кашля. КС. Çăвара шыв кĕрсе антăхса карăм. Мне в рот налилась вода, и я захлебнулся. Б. Олг. Çын шуа кайсан антăхса кайса вилет. Утопающий захлебывается и умирает. Шибач. Антăхса кайрăм. Я захлебнулся. Якей. Якор шăва карĕ те антăхса карĕ. Пĕре антăхса кайнă çынна чертме йăвăртарах. Егор пошел на дно и захлебнулся. Если человек захлебнется, то отходить его трудновато. N. Шывра антăхса вилнĕ. Захлебнулся в воде и умер. Сред. Юм. Ах Тор! пит ӳсреп эпĕ: кас-кас антăхсах каятăп! Боже мой, как я кашляю! Иногда я просто задыхаюсь! СПВВ. КЕ. Çын пырне пулă шăмми ларать те, вĕçĕмрен пĕр чарăнмасăр ӳсĕрет; çав антăхни пулать. Человек подавится рыбьею костью и без перерыва кашляет; это называется „антăхни“ (задыхаться). СПВВ. Антăхса кайрĕ, сывлăш çавăраймасăр. Задохнулся, не будучи в состоянии перевести дыхание. Череп. Антăхса вилчĕ. Задохнулся и умер. Сказ. и пред. 81. † Çõнĕ кĕрӳ çумĕнче çичĕ юланут ташлать, пĕтĕм яла çĕмĕрсе çăвар карса антăхать. Около жениха гарцуют семь верховых и орут во всю глотку, на всю деревню, задыхаясь (от крика). || Quasi intermori (de parvulis dicitur, cum in vagiendo intercluso spiritu nullam vocem possunt emittere). Также говорится о маленьких детях, которые заходятея от плача. Ачи йĕре-тăркачă антăхсах кайрĕ. Ребенок зашелся от плача. Зап. ВНО. „Ача антăхса кайрĕ. Ребенок зашелся“. || Paene animo relinqui (intercluso spiritu). Также: почти обеспамятеть (от удара и т. п.) Шорк. Çын лаша çинчен ӳксен антăхса каять, çурăмран хытă çапсан та антăхса каять. Человек может обеспамятеть (скорее: у него перехватывает дух) [так и в Çеçмер]. Если упадет с лошади или если его сильно ударить по спине и пр. Н. Карм. Çӳлĕ çĕртен ӳкрĕм те, антăхса кайрăм (ыратнипе ним те пĕлмерĕм). Я упал с высокого места и (на момент) впал в беспамятство (ничего не сознавал от боли). Якей. Антăхса кайнă. Лишился (на момент?) сознания (напр. от удара по боку). || Rei alicuius inopia laborare. Также страдать от недостатка чего-либо. Янш.-Норв. Çырма шывĕпе антăхса пурăнччăр вĕсем. (Череп. Çырма шывне ĕçсе пус шывĕшĕн антăхса пурăнччăр). Пусть их маются с одной речной водой (не имея колодезной воды; слова вутăш). КС. Паян апатсăр шалт антăхрăм. Сегодня я просто измучился без еды. Чертаг. Шывсăр антăхса кайнă, чистă ĕçешшĕн çõнтарать лаша. Лошадь просто замаялась без питья, т. е. очень хочет пить, мучается от жажды. Хып., № 25, 06. Эпĕ ан сухалам, ан акам пурăнĕччĕç-ха антăхса! Вот я не стану ни пахать, ни сеять, тогда помучились бы! Алекс. Нев. Выçăпа антăхнăскерсем, нимĕне те пăхман Мучимые голодом, они не смотрели ни на что. Череп. Шывшăн антăхсă. Мучится жаждою. Ib. Эпĕ нихçан та укçаран антăхса пурăнман. Я никогда не испытывал недостатка в деньгах. Сирах. 109. Унăн хирти тырри-пуллине выçă антăхнисем çисе ярĕç, хăй валли арпи-улăмне анчах хăварĕç, унăн мĕн пур пурлăхне ăш хыпса антăхнисем çăтса ярĕç. Якей. Выльăхсам шушăн (т. е. шывшăн) антăхнă. Скот замучился от жажды. Ib. Чăххи-чĕппи çашшăн (= çиесшĕн) антăхнă. Куры и цыплята страшно проголодались. Ib. Ачасам çашшăн (i. q. çиесшĕн), хырăм выççа антăхнă. Дети проголодались. Сирах. 58. Юрлă çитмен пирки тертленсе пурăнать те, кайран та çукпах антăхать. Изамб. Т., Череп. Çимесĕр антăхса вилнĕ. Умер с голода. || Inhiare, avide appetere; maximam voluptatem percipere ex aliqua re. Также жадничать, жадно желать, жадно предаться чему-либо, жадно и с наслаждением делать что-либо. Ст. Чек. Çĕçĕ ларашшĕ (Череп. кĕрешшĕ) пырна! тек антăхса çӳрет! Ножик бы тебе в глотку, ненасытный! (говорят тому, кто очень прожорлив). Шибач. Сĕмсĕрленсе çать (с̚’ат’, i. q. çиет), антăхать. Ест с нахальной жадностью. О сохр. зд. Вăл вара пит антăхса çитет, мĕн панине-пĕрне çийсе пек тăрать. У него (отравившегося спорыньею) появляется сильный голод, и он готов съесть все, что ему ни дадут. Череп. Эй антăхнă хырăм! Эх ты, жадный! Полтава. † Юн ĕçесшен антăхать. Алчно жаждет крови (палач). Около Ракова. Антăхнă тесе нисĕпсĕр çынна калаççĕ. Жадным называют человека, который жадно вабрасывается на что-либо. Якей. Икерч корман-и-ке, антăхса çӳретĕн? Что-ты жадничаешь? неужели не видывал блинов-то? Ib. Йăваньнь (i. q. йăванăнни) пек антăхнă ача-пăча корман. Я не видывал таких жадных детей, как у Ивана. Зап. ВНО. Калмăк пек антăхса ларать. Жадначает как калмык. Ib. „Антăхас = кӳпес, жадничать“. Изамб. Т. Хăнана каясшăн антăхап та, тахçан каяс. Мне страшно хочется съездить в гости, но я не знаю, когда поехать. Б. Олг. Ме паян çаплах çуратăн конĕпех ихĕ (иh’э̆) çине антăхса! Что это ты спишь сегодня весь день, словно никогда не спал! Череп. Мĕн паян çывăратăн, ăйăхăшăн тек антăхан? Что ты сегодня все спишь и никак не можешь выспаться? Якей. Тутлă паломми çиса антăхса карĕ. С огромным наслаждением поел сладких яблоков. Ib. Ной нихçан та кон йӳшши япала корманскер кона ĕççĕ антăхсах карĕ. Ной, который никогда не видал ничего подобного, напился его (пива) с необыкновенным наслаждением. Зап. ВНО. Укçашăн антăхать. Алчет денег. Ib. Ачасем премĕкшĕн антăхаççĕ. Дети страшно хотят пряников. || De eo, qui diem totum stertit. Тюрлем. Эс мĕн паякăн яра-конĕпе çывратăн? Антăхса каятăн поль эс паякăн. Что это ты сегодня спишь весь день? Ты, пожалуй, совсем заспишься.

анчах

(ан’џ̌ах, анζ’ах), solum, tantum, tantummodo, только, лишь. V. кăна, çех,-çеç.-çеççĕ. Якей. Эп паян уйра хам лашасене анчах кортăм, санне асăрхамарăм. Сегодня я видел в поле только своих лошадей, а твою (или: твоих) не заметил. Якей. Манпа она анчах пачĕç. Дали только ему и мне. Ib. Атин (ад’ин, тверд. н) пĕр пӳрт анчах. У отца только одна изба. Ib. Пол(ă) тытса анчах порнать. Живет лишь рыболовством. N. Пиччешĕ: „Пуçтарса хур анчах, эпĕ сана çĕр тенкĕ парăп,“ тет. Старший брат его говорит: „Ты только убери его, я тебе заплачу за это 100 руб. || Nonnunquam etiam eodem modo dicitur. quo in lingua Latina nihil facto nisi dici solet. Иногда значит: только и делаю, что; только и знаю, что. Изамб. Т. Хăне сыхласа анчах тăраттăмăр. Мы только и знали, что караулили его. Якей. Çăврать (i. q. çывăрать) анчах, орăх ним те тумаçть. Только и знает, что спит. || Eadem vox cum verbis coniungitur, ut vim eorum augeat. Также ставится с глаголами и выражает усиленное действие. Б. Олг. Çил вольă (i. q. вăйлă) чох йӳççĕм (i. q. йывăçсем) аплах хомханаччĕ (i. q. хумханаççĕ), авăначчĕ анчах. В сильный ветер деревья так и качаются, так и гнутся. N. Вăл мана паян ятларĕ анчах; эпĕ шалт макăрса пĕтрĕм. Он меня сегодня страх как разбранил, я просто все глаза выплакал. [В Череп. сказали бы: „пит хытă ятларĕ.“] Tantum quod, vixdum. simulatque. Иногда. значит: только что, как только, не успел (-а, -о, -и), как. СТИК. Анчах килейнĕччĕ, каллах каймалла пулчĕ. Только что пришел (тогда), и опять пришлось итти. Абыз. Анчах вĕреме кеч, тит, лешсем çитрĕç, тит. Только лишь закипела (похлебка), как те пришли. Якей. Эп анчах çусаттăмччĕ, вăл ӳкерсе лапăртарĕ. Я только было вымыла, а он уронил и (опять) выпачкал. Ib. Вăл анчах пӳрте кĕч, ати она хуса кăларса та яч. Как только он вошел в избу, отец его тут же и выгнал. Ст. Чек. Эп турат çине хăпарса ларайтăм анчах, вăл хуçăлса та карĕ. Только что я сел на сучек, а он и сломился. Панклеи. Уй! конта анчах шăлса тасаттăрмĕç (= тасатрăм-çке), мĕскер çӳппи-çаппи конта? Что же это здесь за сор? ведь я только что вымела! КС. Анчах ĕнтĕ тавăрнас тесе тăраттăмăр. Мы как раз только что собирались было итти назад (или: домой). || Modo (adv. temporale). Также недавно, лишь сейчас, только что, только сейчас (в Череп. халь анчах; тин-кăна). Ст. Чек. Вăл анчах тухса карĕ. Он только что выехал. Ib. Ку кĕнеке анчах тухнă (i. q. тин-кăна тухнă), эп ăна вуламан-ха. Эта книга только что вышла в свет, я ее еще не читал. Орау. Ме, кӳп! Анчах çирăн (i. q. çирĕн), татах кӳпешшĕн! На, жри! Только что поел, и опять жрать хочет! Орау. Анчах çакăнта тăрать-чĕ-çке вăл! Да (ды̆) он недавно был (стоял) здесь! V. тин-кăна. || Eadem v. interiectionis vis augetur. Иногда усиливает междометия. НТЧ. Юмăç патне пырса кĕрсессĕн: „Ах анчах! манан ывăлăм питĕ йăвăр-çке, юмăç пăхса ярсам пушалăстă: кăçти киремет тытрĕ-ши?“ тет. Пришедши к йомзе, он говорит: „Ах, какое горе! У меня тяжело заболел сын; погадай, пожалуйста: какой („где находящийся“) это киреметь поразил его? || Coniunctio adversativa: sed. Нередко имеет ограничительное значение, как русск. союз но, но только. Ст. Чек. Вăл исе килес терĕ те, анчах маннă пул, (i. q. пулĕ). Он хотел принести, да (только), повидимому, забыл. Ib. Ку лаша лайăх, анчах çамрăк. Лошадь хороша, да только молода. Тата та пур та, анчах ячĕсене пĕлместĕп. Есть и еще, но только я не знаю их названий. Изамб. Т. Пăянам хăй те тăрат та, анчах ĕне сума пулăшмас. Свекровь (моя) и сама встает, да только не помогает (мне) доить коров. Ст. Чек. Вăл пĕлет те, анчах каламас (или: вăл пĕлессе пĕлет те, анчах каламас). Он знает (знать-то знает), да только не говорит. || lllud modo restat (-abat), ut, остается(-валось) только, чтобы.... Орау. Хăрăса чун тухманни анчах. Я чуть не умер от страха. Ib. Алăпа йăтса çӳременни анчах. Они (меня) чуть не носили на руках (т. е. оказывали мне всевозможное внимание).

анчăк

(анζ’ы̆к, ан’џ̌ы̆к), canis, собака. БАБ. Савăт таврашне ак анчăк-тавраш шăршласан-тусан çиччас юман кăмпипе тĕтĕреççĕ. Если, например, посуду нанюхает собака, то ее тут же окуривают дубовым трутом. || Canis parva. Canicula. В некоторых говорах означает собаку маленькой породы или, ласкательно, собачку. || Eodem vocabulo uti solent, cum ad se vocant canem, etiam grandiorem. Так же кличут собаку, хотя бы и большую. КС. Анчăк! анчăк! Русские в этом случае только свищут. || Metaph. de homine improbo. Переносно применяется к бессовестному человеку. Ст. Чек. Эй, анчăк! Ах ты, собака! || Nom. vel cogn. viri pag. Также личн. яз. имя мужчины. (Рекеев, Рысай, В. Тимерсяны и др.) или прозвище. Хорачка. Анчы̆к Тан’и_лӓ. Даниил Анчик. V. Магн., Чув. яз. им., „Анчик“. Ходар. Анчăк Якур, Егор Анчик.

апай

(абаj; proprie idem est, atque 1. Anaй), uxoris meae mater, моя тёща. СТИК. Апай, uxoris meae mater, моя, наша теща; апайă (абаjы̆), uxoris tuae mater, твоя теща; апайĕ (абаjэ̆), uxoris ejus mater, его теща. V. хуньăм. Абыз. † Эй хуньньăм! эй апай! эп сан хĕрне хĕсес çук. Тестюшка и тёщенька, я не буду притеснять вашу дочку. (Из застольной песни). Тороп-к. Упăшки арăмин ашшĕне хуннĕм тет, амăшне апай тет. Муж называет отца своей жены тестем, а мать ее тёщею. То же значение имеет это слово и в Карсун. у. Ст. Чек. Хуньăм-апайăм! тӳрĕ сăмах каланăшăн ан çиленĕр. Тестюшка и тещенька! не прогневайтесь заправдивое слово. Ib. Апайăмăр вилсе карĕ кăçал. Теща у нас в этом году умерла. || Mariti mei mater, также моя свекровь. Карсун., Çеçмер, Чертаг. Апай — моя свекровь (cf. хонеме, хонеме карчăк). || В остальных формах (мн. ч.): апайăмăр, апайăр.

апат

(абат), cibus. Pabulum. Пища, корм, как человека, так и животных. N. Старикĕнне хăвăртрах лашине тăварчĕç, тет, старике апат лартрĕç, тет. Они поскорее распрягли старикову лошадь и поставили перед стариком кушанья, т. е. дали ему поесть. N. Чĕр апат нумай çиме юрамаçть — вар-витти ерет. Сырую пищу нельзя употреблять в большом количестве, так как она вызывает понос. Прокоп. † Çăрттан-пулă пулса шыва чăмас-мĕн, ырă çын умне апат пулас-мĕн. Лучше бы мне тогда нырнуть щукою в реку и стать кушаньем для порядочного человека. Альш. Эрех апат антарать. Вино вызывает аппетат („заставляет пищу легче спускаться в желудок“). О сохр. зд. Çапла ĕнтĕ пĕр апата тепĕр апатпа хутăштарсан пит аван пулать. Если таким образом будут смешаны различные виды пищи, то это будет очень хорошо. Синер. Выльăхсене апат панă та, пӳрте кĕрсе апат çинă. Они дали корма скоту, вошли в избу и поели. КС. Лашан апачĕ пĕтнĕ. Лошадь весь корм съела. Ib. Вăсен выльăхĕсем апатран татăк тăмаççĕ. У них всегда есть корм для скота. Шугур. Ман анне арман хуçи патĕнче апат пĕçерсе пурăнатьчĕ (scr. пурăначчĕ). Моя мать жила у хозяина мельницы в стряпухах. КС. Апат тĕлешĕнчен (или: апатран-мĕнтен) уçă çав вăл. Действительно он щедр в отношении пищи, т. е. хорошо кормит. Ib. Апатран хăрăнса пурнаççĕ. Они очень плохо питаются. Ib. Апату-япалу! Ну тебя с твоим обедом! (недовольство). || lentaculum, prandium, сепа. Также означает завтрак, обед, ужин. Сельск.-хоз. р. II. Пĕрре кăнтăрла апат тăваççĕ те, ĕç пĕтерсен вара каçхи апат тăваççĕ. Раз едят часов в 12, а другой — вечером, когда окончат работу. КС. Мĕлле эсĕр паян ирех апата ларнă? Что это вы сегодня так рано вздумали завтракать? Изамб. Т. 110°. Праçшкре апатран вара ĕçлеççĕ. В праздник после обеда (после обедни) работают. Череп. Апатпа çӳрет. Привозит завтрак (в поле). Якей. Апат çисан пырăп сан пата. Я приду к тебе после еды. Чхĕйп. Апат çиса (scr. çыса) пуçтарсан. Когда поедят и уберут со стола. КС. Уйран тĕттĕм пулнă çĕре киле тавăрнтăмăр та апата лартăмăр. Вернувшись к ночи с поля домой, мы сели ужинать. Пшкрт. Если придет посторонний человек и застанет хозяев дома за обедом, то говорит: „Аβатра! („ови обедают!“); ему отвечают: „Аβатра, _ки_л ӓ_{с т}ӓ си_мӓ!“ („да, иди и ты обедать с нами!“). В ответ на это пришедший говорит: „Спас’с’иβӓ, с’и_рӓк, ӓ_п хал’ анџак с’и_рэ̆_м“ („спасибо, обедайте, я только что пообедал“). Охотников. Чувашин, пред принятием пищи, произносит только про себя слова: „Пĕсмĕлле, турă ан пăрах!“ Ib. „Усаживались мы за два стола: за большой — мужчины, за маленький — женщины, отдельно. Последнее обстоятельство происходило, по всей вероятности, оттого, что сноха у чуваш не садится за один стол со свекром, из уважения к нему, т. е. сноха считает себя недостойной садиться с ним вместе за один стол. Если бы другие женщины сели с мужчинами, то сноха осталась бы одна, как бы заброшенная семейством. Чтобы этого не случилось, мужчины садятся за один стол, а женщины за другой. Но в тех домах, где нет снох, мужчины и женщины ужинают и обедают всегда за одним столом“. Ib. „У чуваш есть обычай сажать за стол всякого вошедшего в избу во время обеда или ужина“. Череп. Апат тутлă пултăр! — Эс каларĕш пек пултăр! Да будет вкусен ваш обед! — Да будет так, как ты сказал! Так отвечают пришедшему, если не хотят пригласить его пообедать. КС. Апат çима вăй патар! — Тавах, апата кил! Хлеб да соль! — Милости просим. Ср. Юм. Апат тутлă пултăр! — Апат çиме кил. Хлеб да соль! — Милости просим! (с нами пообедать)! || Ortus brumalis? Юго-восток? Хорачка. Тоj токны̆ чокн’а _кэ̆з’э̆н _кэ̆_рӳ _тє_мэ̆_{р в}э̆с’_мэ̆ с’э̆_мэ̆_рӓ_н удат кы̆нды̆рлаjа и_ли аβада. При выезде свадебного поезда младший дружка пускает на юг или юго-восток стрелу с железным наконечником. || Metaph. significat fidem. В переносном смысле означает надежность (о человеке). Ст. Чек. Ку çынта апат çук (или: кĕвелĕк çук). Inconstans, levis, infirmus est. Он ненадежный человек, т. е. слабый, и может по легкомыслию забыть свои обязанности или возложенное на него поручение, пропить по легкомыслию чужую вещь, проговориться и т. п. Череп. Санра апат пулмĕ! На тебя надёжа плохая! Ср. тат. ӓбӓт, рус. обед.

апат антар

(андар), cibi cupiditatem excitare, c. appetentiam invitare вызывать аппетит. Раково. Эрех апата антарат. Вино возбуждает аппетит. || Cibum ex aheno in aliud vas traiicere vel transfundere. Также наливать или накладывать из котла на блюдо. КС. Яшка антарса пар-ха. Налей-ка нам из котла похлебки.

апатпа кай

(абатпа к̚аj), cibum ferre alicui (lis praesertim, qui in agro operantur), относить обед (в поле). КС. Амăш килте çук-ха унăн, апатпа кайнă. У него нет дома матери — ушла (в поле) с обедом. [В Ст. Чек. также: апат леçме карĕ].

апат тирке

(_ти_ргэ, т’и_рг’э), in cibo fastidiosum esse, быть слишком разборчивым в еде. КС. Эй тип-пыр! апат тиркет тата! Ах ты, брезгуша („сухое горло“)! еще в кушаньях разбирается! Череп. Çинçе пыр („тонкое горло“)! апат тиркет тата! id. || Non edere nisi quod oportet! Также соблюдать диэту. Череп., Ст. Ганьк., Ст. Чек. Ăна апат тиркеме хушмалла. Ему следует велеть соблюдать диэту. Ср. Орау. Ăна пули-пулми (п̚ул’_ми) апат çыма хушман. Ему не велено есть безразбора (велено собл. диэту).

Апăльхан

(Абы̆л’hан), cognom. viri, прозвище (хушамат) мужчины. Отары, Ядр. у. || Nom. pr. viri pag. Также лич. муж. языч. имя. Т.-И.-Шем.

апăс

(абы̆с), a v. arab. [араб сăмахĕ] qui sacrum Muhammedanorum librum totum memoria tenet. Cf. tat. абзыҕаj (абыз+аҕаj), appellatio sacerdotum honorifica, i. q. хӓзрӓт. Sacrificator, a quo sacrificia Tschuvaschorum administrantur. Нечто в роде жреца на молениях. СПВВ. ТМ. Апăс — чӳк-чӳклекенсен пуçлăхĕ, вăл чӳк сăмахĕсене (scr. сăмахсене i. е. сŏмах’_сэн’э) пуринчен ытла пĕлет. „Апăс“ — глава совершающих моленье; он знает молитвы, употребляемые при жертвоприношениях, лучше, чем другие. СПВВ. Т. Апăс килĕрен-килле сăра чӳклесе çӳрет. „Апăс“ ходит по домам, совершая моление пивом. СПВВ. АС. Апăс — асамçă, тата килрен-киле сăра чӳклесе çӳрет. „Апăс“ — колдун; кроме того, ходит по домам, совершая моление пивом. ЧС. Пăтта пĕçерсе антарсан апăса чĕнтерсе чӳклеме хушаççĕ. Когда сварят кашу и выложат ее в посуду, то прикажут призвать жреца и велят ему совершать моление. || Obstetrix, ita appeilata, quia edito partu more sacerdotali caerimonias quasdam peragere soleat. Также означает бабку-повитуху, очевидно, по той причине, что повитухи являются исполнительницами некоторых обрядов, связанных с рождением ребенка. Нюш-к., д. Сюндюк. (Воскр. мол. Чеб. у.). Нюш-к. Ача апăсне сурпан параççĕ. Повивальной бабке дарят сурбан. О сохр. зд. 138. Çуратнă çĕрте кирек хăçан та апăс пулма кирлĕ. При родах всегда должна присутствовать повивальная бабка. V. епи, папаççă.

апла

(апла), hoc, quo ante dictum est, modo; hoc modo, isto modo. Так (так, как было сказано; указанным образом). М. Карачево. Ачасем! мĕнле-ха эсир пĕртте тăрăшмастăр? Апла юрамасть. Как это вы, дети, совсем не стараетесь? Так не годится? (нельзя). Ст. Чек. Мана апла пурăнма юрамас, тесе каларĕç. Мне сказали, что так жить нельзя. О сохр. зд. Сыввисен те чирлĕ çынсемпе пĕрле çывăрмалла мар, апла чир ерет. Здоровые не должны спать вместе с больными, так как таким образом пристает болезнь. Ст. Чек. Вăл пирĕн пата чупса килчĕ те, кунтан та аплах (Орау. çапла) чупса тухса карĕ. Он прибежал к нам бегом, и так же быстро убежал от нас. Орау. Эс апла ан çыр, ак çапла çыраççĕ ăна. Ты так не пиши, это пишут вот как. || Nonnumquam idem significat, quod апла пулсан. Иногда встречается эллиптически, вм. апла пулсан, если так, то. Изамб. Т. 31. Кама кайнă? — Çтаппан арăмин шăллĕне. — Апла начар тĕле кайман. За кого она вышла замуж? — За младшего брата жены Степана. — Если так, то она вышла не в плохие люди („место“). Ib. 4. Апла пит хуйхăрат пуль. Ачи пит матурччĕ. В таком случае (т. е. если у него утонул приёмыш) он, я думаю, сильно горюет. Парень был очень хороший. Орау. Апла намăсне-симĕсне те пĕлмерĕ пулать-и-ха вăл хĕр? тур çырлах! Господа! неужели (значит) эта девка не знала никакого стыда? || Eadem v. significare potest assensionem. Выражает согласие со словами собеседника. Ав кайăк куратна? тесе калать, тет. — Апла, ав вăрăм хӳрелĕ. Вон видишь птицу? говорит он. — Да, вон с длинным хвостом. || Eadem adhibetur in respondendo, cum aliquis novi aliquid audiverit. Ставится в ответах, когда говорящий указывает на то, что слышит нечто для себя новое. Хып., № 10, 06. Апла иккен! Ун çинче мĕншĕн çынсем пурăнмаççĕ терĕн-ха? Вон оно что! (или: вон, оказывается, как!) Почему, говоришь ты, на ней не живут люди? [Относительно разницы между апла, капла и çапла см. „çапла.“] || Praeterea pronominis loco positum significat lalem. Также употребляется в значении местоимения такой. Сказ. и пред. 86. † Эсĕ апла хĕр иккен, эсĕ апла Сетнерпе тарнă мĕн-ха вăрмана туйна тунă çĕртенех! Ты, оказывается, вон какая („такая“)! оказывается, ты вон как („так“) убежала с Сетнером в лес от своей свадьбы! Ст. Чек. Эп апла сынна курманччĕ, паян куртăм. Я такого человека до сих пор не видал, а сегодня пришлось увидеть. О сохр. зд. Апла мунчасенче кĕнĕ чухне сывлама пит йывăр пулать. Когда моешься в таких банях, трудно бывает дышать. Орау. Апласкер-и-ха вăл? Эпĕ лайăх çын тесе. Разве он такой? А я считал его хорошим человеком.

апли апла та

(апλи^ы апла т̚а), sunt ista, sed..., это правда, но... Якей. Вăл апли апла та (Орау. также: аплине апла та), çапах йорамаçть çав. Так-то это так, но все-таки это не годится.

аппа

(аппа), i. q. акка. Soror germana aetate me praecurrens, моя сестра, родившаяся раньше меня, или одна из моих сестер, родившихся ранее, чем я. Hinc: аппа, аппам, soror mea etqs., твоя сестра и пр.; аппу, s. tua etqs., твоя сестра и. пр.; аппăшĕ, аппăш (аппы_жэ̆, аппы̆_ш), s. eius, eorum, earum, его, ее, их сестра и пр.; аппа, аппамăр (аппымы̆р), s. nostra etqs., наша сестра и пр.; аппăр (аппы̆р), s. vestra etqs., ваша сестра и пр. Мн. ч. образуется правильно: аппасем, аппамсем, sorores meae etqs... мои сестры и пр.; аппусем; аппăшĕсем, аппăшсем; аппасем (или аппамăрсем); аппăрсем. Кильд. Т. Йыснамăр улпут, аппамăр пике. Наша старшая сестра — барыня, а муж ее, наш зять — барин. Ал. цвет. З. Санăн ĕçӳ аппуннинчен йывăртарах. Твоя работа труднее сестриной (т. е. работы твоей старшей сестры). Ib. 4. Эсĕ мана аппусеннинчен йывăртарах ĕç тупса патăн. Ты дала мне работу более трудную, чем (работа) твоих старших сестер. || Eodem vocabulo, praeposito nonnumquam nomine, alias quoque cognatas appello aetate me antecedentes, in his patris matrisve sorores, sorores patrueles, amitinas et consobrinas, iis exceptis, quae discretions causa пысăк аппа aut пĕчĕк аппа appellantur. Eadem appeliatione vicinorum filias atque eas, quae in propinquorum meo-rum vicinia habitant, puellas significo aliasque mulieres natu maiores in vico, ubi ipse genitus sum, natas. De hoc numero eae excipiuntur, quarum parentes mihi хăта-чăхлачă appellandi sunt. Так же называют сестру отца, родившуюся раньше его, а также и его сеетру, родившуюся после него, если она, по возрасту, старше того лица, в отношении к которому рассматривается родство (если моложе или одних лет, то зовут только по имени). Муж ее называется „йысна“. Тем же самым словом обозначают и сестру матери, родившуюся после нее, и тоже в том случае, если эта сестра старше того лица, в отношении к которому рассматривается родство., а также сестру отцовой матери, родившуюся раньше или после нее. В обоих случаях муж ее называется „йысна“. — Сред. Юм. Атте аппăшĕ — аппа, õн õпăшки — йысна. Атте йăмăкĕ, хăвăнтан аслă полсан — аппа, õн õпăшки — йысна; хăвăнтан кĕçĕн пõлсан ятран калаççĕ, õн õпашкине кĕрӳ теççĕ. Сестра отца, родившаяся раньше его, называется „аппа“, а муж ее „йысна“. Сестра отца, родившаяся после него, называется, если она старше тебя, „аппа“, а муж ее — „йысна“; если же она моложе тебя, то ее называют по имени, а мужа ее зовут „кĕру“ Ib. Асанне аппăшĕ — епи (э_би, пĕчик ачасем калаççĕ), õн õпăшки — папай. Асанне йăмăкĕ ватă пõлсан епи теççĕ, çамрăкрах пõлсан аппа теççĕ; õн õпăшкине ватăрах пõлсан папай теççĕ. Пысăккисĕм асанне аппăшне те, йăмăкне те хăйĕнчен аслине аппа теççĕ, ватă пõлсан та çамрăк пõлсан та. Маленькие дети называют сестру матери своего отца, родившуюся раньше ее, „епи“, а ее мужа „папай“. Если младшая сестра отцовой матери старуха, то ее зовут „епи“, а если помоложе, то „аппа“. Ее мужа, если он постарше, называют „папай“, а если помоложе, то „йысна“. Взрослые называют всех сестер своей бабушки со стороны отца, если они старше говорящего „аппа“, а мужей их „йысна“, не обращая внимания на то, стары они или молоды. Ib. Анне йăмăкĕ хăвăнтан аслă полсан аппа, хăвăнпа пĕр çõлта пõлсан, хăвăнтан кĕçĕн пõлсан ятран калаççĕ. Младших сестер матери, если они старше тебя, ты называешь „аппа“, а если моложе или в одних годах, то зовешь по имени. — Л. Кошки. „Аппа — только родная сестра, остальные — с прибавлением имени или чего другого, напр. Натали аппа“. — Кубово. Аппа — сестра отца и матери или сестра кукамай (т. е. бабушки по матери). || Eodem nomine appeliat uxor materteras amitasque viri. „Сестер моего отца или моей матери моя жена назовет одинаково со мною „аппа“ (М. Данилов). || Itidem appellant parvuli puellas grandiores. Обращаясь к взрослым девицам, маленькие дети называют их „аппа“ (в Ст. Чек. акка); взрослые называют так всех замужних, которые, происходя из одной деревни с говорящим, старше его возрастом (если моложе, то он называет их йăмăк). Если же приходится обращаться к замужней женшине, взятой из другой деревни, а не из той, откуда происходит говорящий, или если обращаются к женщине совсем незнакомой, то называют последнюю „инке“, если муж ее старше говорящего, и кин, если муж ее моложе говорящего. || In vocat. casu puellam appello in vico, unde mater mea in matrimonium ducta est, natam, aetate maiorem; sin autem natu minor sit, nomine solo utor. Так обращаюсь к девушке из той деревни, откуда взята моя мать, если она старше меня (если моложе, то только по имени). Изамб. Т. || Saror mariti mei aetate ilium antecedens, quae me nubente nondum erat nupta, моя золовка, которая старше моего мужа и которая во время моей свадьбы была девицей. (Н. Карм. V. апай, акай.) || In carminibus iuvenum significat puellam. В песнях молодежи „аппа“ вообще. означает девушку. Череп. † Ай-хай, аппа çавă пур. Ай, есть (у нас) сестрица (такая-то).

аппай

(аппаj). Ita appellat uxor mariti sui sorores ante ilium natas. virgines pariter et nuptas, sine discrimine, patrisque eius consanguineas ante maritum ipsius natas. Matris quoque eiusdem consanguineas eodem appellat vocabulo, si modo natu maiores sint, quam ille. Sin autem mariti patrisve eius soror aetate minor sit, quam maritus, non аппай appellator, sed xĕрсем aliove significatur vocabulo, sicut in v. xĕрсем dicemus. — Socrus quoque sororem, si natu minor sit, quam eius, quae appellet, maritus, xĕрсем appellat. Praeterea alias quoque feminas in eodem, ubi maritus ipsius, vico natas, si aetate illo superiores sint, аппай appellat, sin minus хĕрсем, sive virgines sunt, sive nuptae, remoto omni discrimine. Eas autem, quae marito ipsius affinitate aliqua sint coniunctae, licet in eodem cum illo vico genitae sint, aut инке appellat aut кин, illo vocabulo eas significans, quarum mariti natu maiores sint, hoc vero eas, quorum viri natu minores sint, quam suus. Hanc eandem legem observare debet, si appellabit mulierem ex alieno vico oriundam, quae in eo, ubi maritus suus habitat, vico in matrimonium collocata sit, ceterasque mulieres e vicis alienis oriundas, quarum alias инке, alias vero кин nominare debet collatis viri sui illarumque virorum aetatibus. Ignota vero aetate viri vel инке dicit vel кин, coniiciens ex aetate mulieris de aetate mariti. (Puellas vero sibi ignotas in aliis vicis genitas viri mulieresque aut йăмăк appellant, aut, si ipsi iam aetate provectiores sint, хĕрĕм nomine utuntur). Excipiuntur autem ex ilia, quam superius ostendimus, lege avi aviaeque mariti, quos iisdem atque ipse maritus vocabulis, h. e. асатте, асанне; кукаçей, кукамай (v. has v. v.), appellare debet. (Изамб. Т. ). Так называет жена старших сестер своего мужа, а также и всех его кровных замужних родственниц со стороны отца, которые старше мужа. Родственниц со стороны матери мужа, старше последнего возрастом, она зовет тоже „аппай“. Ib. Аппай — старшая сестра мужа говорящей, замужняя и незамужняя, младшая же называется хĕрсем и пр. (см. это сл.). Сестра отца мужа — аппай, если старше мужа говорящей, а если моложе — хĕрсем. Сестра матери мужа — аппай, если старше мужа говорящей, а если моложе хĕрсем (замужняя и незамужняя). Всех чужих женщин, происходящих из одного селения с мужем говорящей, последняя называет аппай, если оне старше ея мужа, и хĕрсем, если оне моложе его (как девиц, так и замужних). Всех женщин, состоящих с мужем говорящей в свойстве, хотя бы они были из одного с ним селеная, она называет или кин, если мужья их моложе мужа говорящей, или инке, если их мужья старше мужа говорящей. Последнее правило применяется и к неодносельчанкам мужа говорящей, вышедшим замуж в селение последнего, а также и к замужним женщинам из других селений. Если возраст мужа женщины из другой деревни неизвестен, то она при встрече называет последнюю либо инке, либо кин, соображаясь с ее возрастом и по нему заключая и о возрасте ее мужа. Неизвестных девиц из других деревень взрослые зовут йăмăк или хĕрĕм (последнее употребляется людьми старыми). Бабушек и дедушек мужа жена называет так же, как и сам муж, т. е. асанне, асатте; кукаçей, кукамай (см. эти слова). (Изамб. Т. ). С суфф. притяж. имеем: (манăн) аппай, (санăн) аппаю, аппайă (аппаjу, аппаjы̆), (унăн) аппайĕшĕ или аппайĕш (аппаjэ̆_жэ̆, аппаjэ̆_ш), (пирĕн) анпайăмăр, (сирĕн) аппайăр. || Eodem nomine appellat uxor viri sororem aetate ilium antecedentem, quae se nubente iam erat nupta. V. акай. Альш. Акай тессе каччинчен аслă, качча кайман хĕрне калать. Ăна вара качча кайсан та çаплах калать. Качча кайнисене, упăшкинчен аслисене, аппай тет. (Сноха) называет именем „акай“ старшую сестру мужа, еще не вышедшую замуж. Так продолжает она называть ее и потом, когда последняя будет замужем. Тех же сестер мужа, которые, будучи старше его, вышли замуж (ранее ее самой), сноха называет „аппай“.

аппаланчăк

(аппаланζ’ы̆к, аппалан’џ̌ы̆к), nugator, человек, занимающийся пустяками. КС. Аппаланчăк! мĕскер тăван унпала? Бездельник! На что тебе это? СТИК. Ă, аппаланчăк! Мĕн аппаланан? Е аллăна касас е пырна тăрăнтарас! Пăрах! Ах ты, баловник! Ведь ты этак либо руку обрежешь, либо горло наткнешь! Брось! („говорят маленькому, выделывающему фокусы или занимающемуся пустяками“). Ib. Аппаланчăк ача та пулат! Ăçта çитмест-ши кун каçиччен, мĕн тумас-ши, — кирлĕ япала туни нимĕн çук! Бывают же такие баловникиI Где он только за день не побывает, чего только не проделает, а пользы — никакой! || Lentus, tardus. Также копотун. КС. Эй, аппаланчăк! Эх ты, копотун! || Lentitudo. Также копотливость. КС. Аппаланчăкупа пĕрле! Эх ты, колотун! (точнее: эх, чтобы тебя с твоею копотливостью!). Так говорят человеку, который возится над делом, но без успеха. Орау. Сан аппаланчăкупа вĕçне-хĕрне тухаймăн (или: ĕçне-хĕлне тупаймăн)! С твоею копотливостью тут конца-края не будет!

аптăра

(апты̆ра, brevissima ы̆ littera, с очень коротким ы̆), a mente deseri, perturbari; quid agas, nescire; in discrimen adduci; animo concidere; in angustias adduci; obstupere, не знать, что делать; растеряться; почувствовать себя в критическом положении; оробеть; одуреть; прийти в совершенное недоумение. Тоскай. Аптăранă кăвакал кутăн чăмнă, теççĕ. Не зная, что делать, утка нырнула задом. Ст. Чек. Аптаранă амăшне тапăннă. Qui in summas angustias adductus est, matrem salit. (Prov.) Ст. Чек. Аптăранă кăвакал амăшне тапăннă. Anas masubi ad incitas redactus est (h. e. feminarum inopia), matrem salit. (Prov.). Вино-яд. Инкек-сиен е хуйхă-мĕн килсен эсĕ аптăраса ӳкместĕнччĕ. В горе и несчастии ты не терял головы. Панклеи. Тепĕр холара çичĕ çол шусăр аптăраса порнаççĕ. В другом городе (жители) семь лет страдают от отсутствия воды (или: маются без воды). Кильд. Я. Йăлтах аптăрарăмăр, нимĕн тума та çук. Мы просто потеряли голову — не знаем, что нам делать. Изамб. Т. Эпĕ укçаçăр аптăрарăм. Я испытываю крайнюю нужду в деньгах. Аөин. 1904, 99. Çав енче пит йывăр выçлăх пулнă, ку аптăра пуçланă. В этой стороне был голод, и его положение сделалось весьма тяжелым (критическим). Орау. Аптăранипе = нимĕн тума çуккипе, çуклăхпа еtc. Якей. Эп сорхори тĕлĕнче тырăсăр аптрасах çитсеччĕ; Микколай вонă пăт пач (= пачĕ) те, сӳлĕш (= сывлăш) çавăртăм вара. Около Рождества („овечьей ноги“) я, не имея хлеба, попал было в крайне затруднительное положение, но Николай дал мне 10 пудов, и я вздохнул (свободнее). Чăвйпур. 17. Вăл „мукка“ тени мĕн-ши? тесе шат аптăранă. Он никак не мог понять (точнее: был в совершенном недоумении), что означает (русское) слово „мукá“ (farina). || Cum excessivo. С исх. пад. Пурте йăлтах аптăрарĕç, анчах Г. çыннисем шывран аптăрамарĕç. Все очутились в критическом положении, только жители Г. не испытывали недостатка в воде. Якей. Валтан акнă калчасам (кал’џ̌азам) аптрамаççĕ те, каран акнисем япăх. Более ранние посевы в хорошем состоянии, но более поздние плохи. || Tentari (corripi, implicari) morbo; frangi dolore, succumbere dolori; exanimari. Также страдать от болезни; заболеть; лишиться сознания. ЧС. Ахаль пуç ыратнипе аптăраççĕ пулĕ те, ăна вара çын çилли çакăнчĕ, тесе калаççĕ пулĕ, теттĕм. Я думал, что они просто страдают от головной боли, но объясняют ее тем, что их поразил чей-либо гнев (по мнению чуваш, встреча с сердитым или злобным человеком может причинить болезнь). Вăсен асламăш час-часах пуçпа аптрать. Их бабушка (мать отца) часто страдает головною болью. Ib. Çтаппан пичче çăпанпа аптранă. Дядя Степан замучился с чирьем. Ib. Эп пĕлтĕр çăпанпа аптранăччĕ. В прошлом годе я замаялся с чирьем. ЧС. Каçпала киле таврăнтăм та, анне ĕлĕкхинчен те хытăрах аптăранă. Вечером я вернулся домой (и увидал, что) матери стало еще хуже, т. е. ее болезненное состояние ухудшилось. Шибач. Вара амăшĕ те аптăраса çитнĕ: вилес патне çитет ĕнтĕ. Потом и мать его стала совсем плоха, так что уже была почти при смерти. О сохр. зд. Кĕрсессĕн çын кӳкĕрт шăршипе (пăчланса) аптраса кайса вилет. Если человек войдет в избу, то от запаха серы лишится сознания и умрет. Календ. 06. Сĕрĕмпе аптăранă çын, человек, который угорел. Ib. Чĕрепе аптăракан çын, человек, страдающий от сердцебиения или болезни сердца. Орау. Паян Якур арăмĕ аптăранă, тет. Ывăл тăвать-и, хĕр тăвать-и ĕнт? Сегодня у жены Егора говорят, начались сильные схватки. (Не знаю) уж, сына-ли родит или дочь. || Заметим еще своеобразные обороты: аптăранă енне, реrturbato animo etc. будучи в растерянности, не зная что делать и т. п.; нимĕн тума аптранă енне, id.; нимĕн тума та аптăра, nescire, quid sit agendum, не знать, что делать; растеряться и т. п.; нимĕн калама та аптăра, nescire, quid dicas, не знать, что сказать; ниçтан тупма та аптăра, nescire, unde petas, не знать, где найти, и т. д. Истор. 78. Хăраса нимĕн тума аптăранă енне Владимирти аслă княç патне ярса çарă ыйттарнă. От страха, не зная, что делать, он послал (послов) к великому князю владимирскому просить войска. Орау. Вара аптăранă енне ун патне кайнă. Тогда, не зная, что делать, он отправился к нему. Нимĕн калама та аптăрарĕ. Не знал (был в недоумении, не мог), что сказать. ЧС. Вара эпĕ нимĕн калама та аптăраттăм. Тогда я был (точнее: бывал) не в состоянви что-либо ответить или: не знал, что сказать. Орау. Никама яма аптрарăм. Не мог найти, кого послать. СЧЧ. Çемьесем вăл ачана нимĕн тума та аптрарĕçĕ. Семейные не знали, что делать с (заболевшим) ребенком. ЧС. Мĕн тăвас ĕнтĕ? ним тума та аптăранă. Что делать? положение было безвыходное. Сред. Юм. Ашшĕпе амăшĕ хавасланнипе ним тума та аптăранă. Их родители от радости не знали, что делать, т. е. страшно обрадовались. Собран. Халăха пухсассăн (çăмартине) никама та памасăр аптрарĕ, тет, мĕшĕн тесен Йӳрĕкĕ килте пулнă. Когда он собрал народ, то не знал, кому дать яйцо, так как Юрик (тогда) был дома. № 47 Истор. 13. Салтакĕсем нимĕн çиме аптăраса çывăхри ялсене çаратма çӳре пуçланă. Солдаты, не имея, что есть, стали грабить ближние селения. || Также заметим обороты: ĕççĕр аптăраса, ad tempus fallendum, от скуки (точнее: не зная, что предпринять от безделья), ним тума аптăраса, languens (-tes) otio; otii consumendi causa; ad tempus fallendum; impatientia morae; urgente moerore, томясь от безделья; для провождения времени; в нетерпении; от тоски и т. п. Юрк. Чисти ĕççĕр (ĕçсĕр) аптăраса тăнă чухне. В часы томительного безделья. Орау. Ним тума аптраса тухса суллантăм вара ăрам тăрăх. Не зная, что делать (или: не зная, как убить время, или: не зная, чем заглушить тоску), я вышел и поплелся по улице. N. Вара пит аптăраса туя каймах пухăнаççĕ каяллах каччă патне. Тогда, горя нетерпением, они снова собираются у жениха, чтобы уже отправиться за невестой.

ар

(ар), vir, мужчина. ЧП. Ӳсрĕм-ӳсрĕм, ар пултам. Рос я, рос, и стал мужчиною. ЧП. Пиелĕхри ачасем те ар пулĕç. И дети, теперь лежащие в пеленках, сделаются взрослыми мужчинами. † Çитмен çĕре çитет-çке ар пуçĕсем. Куда только не занесет судьба мужчину! Ст. Дув. † Ай-хай пĕлĕт юхать, пĕлĕт юхать, ар пуçĕнчи çавра çĕлĕк (scr. пĕлĕт) пек. Плывет облако, похожее на круглую шапку на голове мужчины. Сятра-Марга. † Ачине шорă ан калăр: хĕрпе выртать — хĕрелет, хĕрне хора ан кăлăр: арпа выртсан саралать. Не говорите, что жених бледен: полежит с девушкой и станет румяным; не говорите, что невеста черновата: полежит с мужчиной и станет белою („русою“, т. е. поправится телом). Альш. † Тĕрлĕ нуша курать иккен ар пуçĕ! Многое приходится переносить мужчине! Т. VI. 8. Ут туртайми урпа, ар çĕклейми хăмла. Ячмень, которого не свезти лошади, и хмель, которого не поднять мужчине (т. е. обильный). БАБ. Ар çĕкленми хăмла, ут туртайми урпа. Тюрлем. Ар çинчи кантăр çĕрмес. Конопля, находящаяся на мужчине, не гниет. Эта пословица, по обьяснению чувашина, ее сообщившего, означает, что за сделанное мужчине зло будет от него отместка, расплата. Ту же пословицу встречаем и в рукописях. Собран. 100°. Ар çинчи кантăр çĕрмест, теççĕ. N. Ар çинчи кантăра çĕрмес, тет. Буин. Ар çинчи çăпата кантри çĕрмес, теççĕ. Говорят, что на мужчине конопля (или: верёвка, или: оборка лаптя) не сгниет. Чăвйпур. 2З°. Çынна кӳрентерни çĕре ӳкмест. Ар çинчи кантăра нихăçан та çĕрмест. Обида, нанесенная другому, никогда не пройдет даром: веревка, находящаяся на мужчине (т. е. удар ею?) не сгниет никогда. Этими словами оканчивается рассказ об одном чувашине, который обижал и эксплоатировал своих односельчан. Самый рассказ озаглавлен так: „Çынна епле тăвăн, ху та çавна курăн“. Буин. Ар епле, йыш çапла. Каков глава семьи, такова и его семья. (Послов.). N. † Ай, мăнтарăн ар пуçĕ! йĕрсе çӳрет, мул тупать. Ах, несчастный мужчина (т. е. несчастные мужчины)! с горькими слезами приобретает он себе добро! (т. е. достаток, необходимый для жизни). Орау. Ар пултăв вĕт, мур! санăн уссăна хăçан курмалла тата? Ведь ты уж стал мужчиной, скотина („мор“)! Когда же еще от тебя польза то будет? N. † Кунтан эпир тухса кайсассăн алăри ачăрсем ар пулĕç. Когда мы уйдем отсюда, ваши маленькие дети выростут мужами. || Maritus. Также означает мужа (супруга). Т.-И.-Шем. † Арăмсенĕн шухлăхне арĕ чарсан илемлĕ. Хорошо, если муж удерживает (излишнюю) бойкость своей жены. N. Вăл качча кайса çичĕ ара çитнĕ. Она побывала за семью мужьями. Ырă ăслă хĕр хăй валли ар тупать. Хорошая умная девушка найдет себе мужа. СПВВ. Х. Арсăр пурăнăç — туратсăр йывăç. Жизнь без мужа — дерево без ветвей. (Послов) N. Ар хыççăн арлан шăтăкне кĕнĕ, тет; ача-пăча хыççăн кăмака айне кĕнĕ, тет. Если во всем следовать за мужем, то придется влезть в нору хомяка; если во всем следовать за детьми, то придется залезть в подпечек. (Послов.). Çĕн-Кипек. Арпа арăм тăпкă пурăннипе нимĕн те çитмеçт. Ничто не может сравниться с мирною жизнью супругов.

ар-çын

sive арçын (арз’ын), vir, мужчина. Это слово употребляется в повседневной речи гораздо чаще, чем „ар“. СТИК. Арçынна мĕн? — арçынна çăмах тимес, хĕре тивет. Мужчине что? — мужчину не осудят, а осудят девушку. Так разсуждают по поводу интимных отношений между юношей и девушкой. Н. Карм. Мун-кун кунĕ малтан арçын килсен чăхсем çăмарта сахал тăвать, теççĕ. Говорят что если в первый день Пасхи первым придет мужчина, то не будут нестись куры. Изамб. Т. Пире, арçынна, кăна мар, хĕр-арăмĕ, ачи-менĕпе хĕн килĕ. Будет тяжело не только нам, мужчинам, но и женщинам и детям. || Maritus. Также означает мужа. КС. Эп арçынсăр çывăримастăп, хăратăп. Я боюсь спать одна без мужа. Ст. Чек. Манăн арçын, мой муж. Череп. Сирĕн арçынсем килте-и? 1. Дома-ли ваши мужчины? 2. Дома-ли твой муж? V. упăшка.

арçынла

(арз’ынла), quae viro similis est, похожая на мужчину. Якей. Арçынла хĕр-арăм тесе арçынсам пак ятлаçакан, чĕлĕм тортакан, отти-тăри арçынсен пек хĕр-арăмсене калаççĕ. Женщиною на мужской лад называют тех женщин, которые бранятся как мужчины, курят табак и держат себя по-мужски. Орау. Арçынла Укахви — называли одну женщину, по имени Агафью, которая одевалась в мужской костюм, курила трубку и одна караулила в поле и около леса огурцы. || Adv. uti vir. Также употребляется в смысле наречия. СТИК. Сăмахсене вăл арçынла ярат. Она говорит по-мужичьи, т. е. грубо, не стесняясь. Ст. Чек. Вăл хĕр арçынла ташлат. Эта девица пляшет мужскую пляску. Череп. Арçынла ĕçлет. Работает мужскую работу. lb. Япалана арçынла тыткалат. С вещами обращается грубо и неумело, как мужчина (напр. с посудой). N. Хĕрсем арçынла тумланаççĕ, йĕкĕтсем хĕрле; хăшĕ упалла тумланат. Девушки одеваются в мужскую одежду. Парни — в девичью; иной нарядится медведем.

ар-çури

ар-çори, ар-çурри, ар-çӳри (арз’уди^ы, арз’оϱи^ы, арз’уϱϱи^ы, арз’ӳ_ри). i. e. quasi vir? Cf. ама çурри. Ita appellator daemonum silvestrium genus, capite permagno, oculis vero minutissimis, ut qui grani millii magnitudinem non excedant, qui viatores per silvosa loca iter facientes insectari creduntur identidem ciamantes, ut denticulos suos sibi comedendos praebeant; quos consecuti titillando interimere, dentesque eorum evulsos avidissime devorare dicuntur. Ex hominibus sepulcro carentibus fieri atque in varias formas transfigurari posse putantur. Ignem, aquam, salem, canem reformidare dicuntur. Quibusdam locis quasi in deorum numero habentur, sacrificiisque modicis honorantur. De his narrantur fabulae permultae, quas omnes hoc quidem loco recensere a proposito nostro alienum est. Alii (хиртисем) feminam esse volunt mammosam, inusitata magnitudine, quae ostendens genitalia cum risu impudentissimo viatores ad se vocare soleat; alii, omissa impudentia, pueros ab ea duos dorso portari dicunt, qui mammas eius ad tergum reiectas sugant. V. Paasonen H. Csuvas Szójegyzе́k, 51., Mе́szaros Gyula, A csuvas ӧsvallás emlе́kei, 51, 52 || Название лесного духа. Рекеев. У чуваш есть предание, что в старину в лесах жили арçурри — род обезьян, которые старались встретиться в лесу с человеком. Они очень любили полакомиться человеческими зубами, для чего щекотали человека, вырывали у него все зубы и глотали (их?). Арçурри отыскивал человека ло голосу, обманно отвечая на крик человека. Арçурри очень боялся рек, ключей и вообще воды. Приближаясь к человеку, он спрашивал: „Шыв вирелле каятна, шыв юхалла каят-на?“ (ты идешь против течения или по течению?). На что догадливые чуваши отвечали: „Юхалла, юхалла (по течению), чем и спасались от арçурри. Дело в том, что говорить: „шыв вирелле“ (против течения) нельзя было, потому что арçурри живо обежит исток или начало ключа или речёнки и живо явится к человеку; а если ответить ему: „шыв юхалла“, то он знает, что устье реки обойти невозможно, и оставляет человека в покое.“ || Говорят, что в прежнее время был обычай уводить в лес и умерщвлять больных, старых и увечных; души их, бродившие с криком по лесу, назывались ар-çури. || Якей. „Арçури — души убитых и не получивших напутствия (кĕл тутармасăр çапса пăрахнă çынсен чонĕсем). Шорк. Ар-çори — дух, обитающий в лесу; его можно видеть в разных видах. Он очень громко кричит, и если человек заплутается в лесу, то ар-çори откликается на его крик, сам зовет (его) и таким ооразом завлекает в самую глубь леса; иногда же сам гонится за человеком, зовет его по имени и хохочет. Избавиться от него можно крестом, вырезанным из земли. Ст. Чек. Арçури принимает разные формы, знает имя человека, щекочет его, и человек умирает. Нюш-к. Хĕр ача тăвса вăрмана кайса пăрахса витмесĕр хăварсан ултав ачи арçури пулать. Если девушка родит ребенка и бросит его в лесу, не прикрывши (землею?) то пригулыш обращается в арçури. V. Магн. 194. Ib. Çын шăмми те тăпра айне кĕмесен арçури пулать. Также если кости человека не будут зарыты в землю, то они обращаются в арçури. Ib. Арçури шăмă хышлакан кайăкран тарса çӳрет. Арçури убегает от зверя, который гложет кости. С. Хочашево. Арçорри тона-шăннинчен полать. Арçорри происходит из берцовой кости. Собран. Арçури вăл качча кайман хĕртен çуралнă, тет. Ăна çав хĕр çуратсанах сĕм вăрмана кайса пăрахнă, тет. Вăл вара ӳсе-ӳсе питĕ пысăк çын пулса виçĕ юман тăррине улăхса ларнă, тет. Унăн сăнĕ тĕм-хура, çӳçĕ вăрăм, тăват куçлă, тет; куçĕсем иккĕшĕ малта, иккĕшĕ хыçалта, тет. Виçĕ алăллă, виçĕ ураллă, тет. Çав ар-çури вăрманта хăй патĕнчен çын иртсе каякана çынăн ячĕпех кăшкăрат, тет; çынни те ăна хирĕç кăшкăрсан ун патне вăрмана шатăртаттарса пырат, тет те, тытса çисе ярат, тет. Говорят, что арçури родился от (незамужней) девушки. Мать, родив его, тотчас же отнесла новорожденного в дремучий лес и там его забросила. После этого он стал рости, и наконец обратился в огромного человека и засел на вершинах трех дубов. У ар-çури совсем черное лицо, длинные волосы и четыре глаза: два спереди и два сзади. У него три руки и три ноги. Человека, который проходит лесом мимо него, он кличет по имени, и если тот откликнется на зов, то арçури подбегает к нему, поднимая треск по лесу, схватывает его и съедает. Чуратч. Ц. Арçӳри вăрманта пурăнать. Вăл хĕр ачасем арçын-ачасемпе вылясассăн пулнă ачаран пулать. Хĕр ача çуратсан, çынсенчен намăс тесе, час-часах ачине вĕлерсе, çынсем сисеччен, пĕр-пĕр çырмана пăрахаççĕ. Хыпаланса вĕсем ачи çине пĕр тăпра пĕрчи те пăрахмаççĕ. Çавăнпа вара: тăпра сапманшăн, кĕлтумасăр вилнĕшĕн, тата хăй ачине хăй вĕлернĕшĕн, çав ача вăрмана кайса арçӳри пулат. Хăйне пăрахнă кун çав арçӳри кăçкăрса çӳрет, тет. Ар-çӳри живет в лесу. В арçӳри обращается ребенок, который родится в том случае, если девушки играют с юношами. Когда девушка родит, то, из стыда перед другими, часто убивает ребенка и бросает его тайком куда-нибудь в овраг. Второпях девушки (оставляют ребенка), не бросив на него ни одной порошинки земли: Поэтому ребенок, так как его не посыпали землею и не отпели, и так как мать убила свое родное дитя, уходит в лес и обращается в ар-çӳри. Говорят, что в тот день, в который его бросили, ар-çӳри ходит и кричит. СТИК. Чăвашсем каланă тăрăх (руссицизм) арçурри çынна питĕ кăтăклат: хăй ахăлтатат, хăй кăтăклат. Арçуррие вĕлерсен ун пĕр тумлам юнĕнчен тата арçурри пулса тăрат. Арçурри вăрманта пурăнат. Пĕрре пĕр çын арçуррие каçпа уйăх çутипе вăрман тăрринче çăпата туса ларнине курнă. Ун аллинче пĕр турат, тет, шĕшлĕ вырăнне. По словам чуваш, арçурри щекочет людей: сам хохочет, а сам щекочет. Если убить арçурри, то из каждой капли его крови нарождается новый. Арçурри живет в лесу. Однажды один человек видел вечером, при свете месяца, как арçурри сидел на дереве и плел лапти. В руке у него был, вместо кочедыка, сучек. Собран. Тата пысăк вăрмансенче ар-çурри пур, теççĕ. Вăл тĕклĕ, тет. Унăн пуçĕ пысăк, теççĕ, куçĕ вир пĕрчи пек кăна, теççĕ. Вăл çынна курсан: „Катьтя пар!“ тесе чупат, теççĕ. Вăл вăрманпа тан, тет. Еще говорят, что в больших лесах есть арçурри. Он покрыт шерстью. Голова у него большая, а глаза лишь с просяное зернышко. Говорят, что если он завидит человека, то бежит к нему и кричит: „Дай мне твои зубки!“ По своему росту он, будто бы, ровен с лесом. Арçури вăл вăрманта пурăнать тата вахăчĕ-вăхăчĕпе вăл лупашкара пурăнать. Вăл этем е пĕччен çĕрте пит аптăратать, вăл йытăран пит хăрать. Ăна йытăпа хăвалаттарсан вăл çине (i. е. çынне?) пит йăлăнса чарма хушать. Арçури живёт в лесу, а иногда и в овраге. Он очень одолевает человека, когда последний один, но очень боится собаки. Если станешь травить его собакой, то он начинает умолять человека, чтобы тот отозвал (унял) собаку назад. Якей. Ар-çури вăл хĕсепсĕр вилнĕ çынсенчен полать; вăсам вăрманта порнаççĕ. Вăрманăн тăват кĕтессинчен тăваттăн тохса кăçкăрса пĕр çĕре похăнаççĕ. Вăсам „онта кама, хăçан, хăш вырăнта хăратмаллине шотлаççĕ. Арçури çынна вĕлермест, анчах хытă хăратать. Люди, умершие неестественною (чувашин перевел: „ненормальною“) смертью обращаются в арçури; они живут в лесу. Четверо их выходят из чеырех углов леса и с криком сходятся на одном месте. Там они совещаются о том, кого, когда и в каком месте пугать. Арçури не убивает человека, а только очень пугает. Шерче-к. Арчури (ita tribus locis scr.) вăл питĕ хăратакан япала. Вăл усал сывлăш. Вăл сарăмсăр вăрманта пачăшка умăнче çылăхине каçарттармасăр, турă юнне сыпмасăр вилнĕ çынтан пулать, теççĕ. Тата калаççĕ: мĕлле майпа вилнĕ, çавăн пек курăнса хăратать, теççĕ: хĕлле сивĕпе шăнса вилнисем çулла та кĕрĕкпе... (hic non lrgitur) çунапа çӳреççĕ, теççĕ; йăвăç айне пулса вилни пĕрех-маях кăçкăрать, теççĕ; йăвăç каснă чух йăвăç çинчен ӳксе вилни йăвăçсене касса, çĕмĕрсе çӳрет теççĕ. Тата хăш-хăшĕ иртсе пыракан çын ятне каласа хыçран чупать, теççĕ. Ар-çури очень пугает людей. Он — злой дух. Говорят, что он происходит из человека, неожиданно погибшего в лесу, без покаяния и причащения. Говорят еще, что он появляется и пугает людей в том самом виде, в каком погиб: те, которые замерзли зимою, ездят и летом в шубе... и на санях; тот, кого задавило деревом, все время кричит; тот, кто, во время рубки, упал с дерева и разбился на смерть, рубит и ломает деревья. Некоторые бегут за прохожими и кличут их по имени. Ib. Çавăн пек виçĕ-тăватă хут тăварса ячĕ ман лашана арчури. Вара эпĕ шукăшласа илтĕм те ĕлĕкхи аслаттесен сăмахисене, кӳлтĕм лашана сулахая, вара киле тул çутăлнă çĕре лăп çитрĕм. Таким образом ар-çури распрягал у меня лошадь раза четыре. Тогда я вспомнил старинные дедовские рассказы, запряг лошадь на левую сторону, и к рассвету доехал до дома. ЩС. Хĕрсем, арăмсем хăйсен ачисене вĕлерсе упашкана пăрахсассăн вăсем ар çӳри пулаççĕ, тет. Если женщина или девушка убьет своего ребенка и забросит его в овраг, то он обращается в ар-çӳри. Собран. 195°. Ар-çури вăрманта пурăнать, теççĕ. Вăл арçури хĕр ача çуратса пăрахнăстерĕнчен (i. q. пăрахнăскерĕнчен) пулать, теççĕ. Вăрманта арçури кăчкăрнипе илтсессĕн хирĕç кăчкăрма юрамаçть: хирĕç кăчкăрсассăн килсе çисе ярать. Кăчкăрсассăн та тăват-пиллĕк хуччен кăчкăрас пулать, вара ар-çури: „Этем ывăлĕ-хĕрĕ мăшкăлать“, тесе пымаçть, теççĕ. Ар-çури живет в лесу. Говорят, что в ар-çури превращается ребенок, рожденный и брошенный девушкою. Если услышишь в лесу крик ар-çури, то на него нельзя откликаться, иначе он подойдет и съест. Если же откликнешься, то надо сделать это четыре или пять раз; тогда ар-çури скажет: „Это люди передразнивают меня“, и не подойдет. Собран. З77. Ар-çурие шыва май тесен пырат, тет, шыва хирĕç, тесен тарат, тет. Говорят, что если ответишь арçури: „По течению“, то он подойдет, а если скажешь: „Против течения“, то он убежит. (Это неверно, см. выше). Ямбулат. Вăл тата йытăран, вут-кăвартан, тăвартан питĕ хăрать, теççĕ. Говорят, что он (ар-çури) очень боится собак, огня и соли. Перв. Тувси. Арçури кӳлнĕ лашана тăварса ярать, теççĕ. Говорят, что ар-çури распрягает у проезжего запряженную лошадь. Ib. Чăвашсем: ар-çури çыпăçсан çăкăр татăки ун енелле утас (= ывăтас) пулать, теççĕ. Чуваши говорят, что если привяжется (на дороге) ар-çури, то надо бросить в него („в его сторону“) куском хлеба. N. Тăпра çын çине лекмесен ар-çури (scr. ара çури) полать. Если на умершего не попадет земли, он обращается в ар-çури. Сред. Юм. Ар-çӳрин тõмтир пõлать, тет; çав тõмтире тõпса тăхăнсан çынна никам та кõраймас, тет, õ вара таçта япала кĕрсе илме те пõлтарать, тет, пĕр пус õкçа тӳлемесĕрех. Çавăн пик пĕр çын вăт чăртнă (i. q. чĕртнĕ), тет те, çывăрма выртнă, тет. Хăй выртнă чõхне пĕр ар-çӳри пычĕ, тет, ăшăнма, тõмтирне астумасăр хăварнă, тет. Кõ çын çав тõмтире тăхăнса темле макаçăнсĕнчен кĕрсе тавар илсе тõхса тем пик пуйса кайнă, тет. Тулккĕ (тул’к’к’э̆) хывса пăрахма йорамас, тет, õ тõмтире. Çав çын пĕре хõларан таврăннă чõхне пит ăшă пõлса õрапа çине хывса хõнă, тет те, çавра çил пычĕ, тет, вĕçтерсе те, ар-çӳри тõмтирне вĕçтерерчĕ кайрĕ, тет. Çавăнтан вара ĕнтĕ халь никам та топаймас, тет, çав тõмтире. Говорят, что ар-çӳри носит одежду, и если кто-нибудь найдет ее и наденет на себя, то сделается для всех невидимым и тогда может всюду входить и брать товар, не заплатив за него ни копейки. Рассказывают, что однажды один человек разложил костер и лег спать. Пока он спал, к огню подошел погреться ар-çӳри, и ушел, позабыв у костра свою одежду. После этого тот человек заходил в самые лучшие магазины, забирал там товары и страшно разботател. Только, говорят, эту одежду снимать нельзя. Однажды, когда этот человек возвращался из города, было очень жарко, и он снял с себя одежду, оставленную ему арçӳри и положил на телегу. Вдруг поднялся вихрь и унес одежду. С тех пор, говорят, никто не может ее найти. Ib. Ар-çӳри çапăннă. Ар-çӳри çапăнса çынна чирлеттерет, тет. Леший натолкнулся. Говорят, что если на человека натолкнется леший, то человек захворает. V. Магн. 247, 112. С. Богатыр., Ядр. Пошăт каснă чох çак çынсен çывăхĕнчех ар-çори кăшкăрма поçларĕ, тет. Кăшкăрать, тет, хăй этем пек, анчах темиçе тĕслĕ саспа та, тет. Когда они рубили лыки, совсем близко от них стал кричать ар-çори. Он, будто бы, кричит по-человечьи, но на разные голоса. Ib. Пĕрре пĕр çын Шопашкара сотăпа кайнă, тет. Пер вăрмана çитсен каç полчĕ, тет. Пĕр çырма патне çитсен лаша омĕнче арçори шори! кăшкăрса ячĕ, тет те, лаша топах тăчĕ, тет, нимскер тусан та каймасть, тет, малалла. „Чим-ха, эпĕ илтнĕччĕ мĕн тумаллине“, тесе каларĕ, тет, çын. Вара йоман патак касрĕ, тет те, ăна çорса çурăкне савăл çапса лартрĕ, тет. Вара арçори: „Ай-ай, ай-ай!“ тесе кăшкăрма поçларĕ, тет. Унтан вара çын савăлне кăларчĕ, тет те, арçори тарчĕ, тет. Как-то раз один человек поехал в Чебоксары продавать хлеб. Доехал он до леса, и наступил вечер. На краю одного оврага вдруг впереди лошади раздался пронзительный крик арçори. Лошадь остановилась, как вкопанная, и ни за что не хотела итти вперед. „Постой-ка!“ сказал человек: „я слышал, что тут надо сделать!“ Он вырубил дубовую палку, расщепнул ее (с конца) и забил в расщеп клин. Как только он это сделал, арçори закричал: „Ай-ай! ай-ай!“ Тогда человек вынул клин, и арçури обратился в бегство. Панклеи. Ар-çури вăл вăрманта çапса пăрахнă çынсанчен полать, тет. Говорят что в „арçури“ обращаются люди, убитые в лесу. Хорачк. Арз’уϱи вы̆л п̚олны̆ без время (siс!) _ви_лнэ̆ с̚ын. Арз’уϱи^ы полза. С’олда лы̆кра хы̆н’џа _ви_лнэ̆ ҕон т̚оҕат. Арçури — человек, умерший безвременно (т. е. неестеств. смертью). Он обратился в арçури. Ежегодно, в день своей смерти, он показывается (на свет божий). — У М. Ваçильева ар-çури указывается в числе божеств 7-го разряда. || Convicium est in puellam non satis verecundam. Переносно „ар-çури“ означает женщину, похожую в своем поведении на мужчину, нескромную. Череп. Ку хĕр чисти ар-çурри! Эта девка большая безобразница! (ведет себя без скромности, свойственной ее полу). СТИК. Ахтар! арçурри-ĕçке çав! Ах, какая безобразница! || Сред. Юм. Ар-çӳри пик çõхрать. Кричит как „арçӳри“. Так говорят о том, кто очень кричит (пит çõхракан çынна калаççĕ). Абыз. Ар-çури пек сиккелесе çӳрет. Прыгает, как ар-çури (говорят об отчаянном. Çĕн-Кипек. „Вăл (хĕр-ача) арçури пек (арçын ача пек), тĕр тума та пĕлмеçть.“ Она (девушка), как ар-çури (как парень), и вышивать-то не умет. Некоторые говорят, что ар-çури — женщина, высокая, с большими грудями, с волосами до земли. Cf. Paasonen, Csuvas Szójegyzе́k, 5. Ст. Чек. Пăхрăм çул çине. Темĕскер çӳлĕ те хулăн çул çинче тăрат. Хĕр-арăм евĕрлĕ, пĕвĕ ман икĕ пӳ чухлĕ, хыçĕпе ман енелле тăрат, çӳçĕ ура тупанĕ таранчченех. Эпĕ вăл тăнă тĕле çитесси пĕр вунă хăлаçа яхăн юлса чарăнтăм. Мана хай япала ятпа чĕне пуçларĕ. Сасси хăйин ман салтакра вилнĕ юлташ сасси пек. Эпĕ чĕнмерĕм. Виçĕ хуччен чĕнчĕ. Унтан ман еннелле çаврăнчĕ те, ман патмалла ута пуçларĕ. Чĕччисем пăтавкка пек. Эпĕ турра асăнтăм та, виçĕ хут сăх-сăхрăм та яра патăм патакпа. Вăрман шăттăр-шаттăр, шăттăр-паттăр тăват; йывăçсем ӳксе пыраççĕ. Хай япала йывăçсене хирсе вăрман ăшне кĕрсе карĕ. Нумайччен шăттăр-шаттăр, шăттар-паттăр туни илтĕнчĕ. Эпĕ турра сăх-сăхрам та, виçĕ çухрăм вăрмантан тухачченех чупрăм. Хам курнинчен хам тĕлĕнетĕп. Çав арçури мар-им ĕнтĕ? Я посмотрел на дорогу. На дороге стояло что-то высокое и толстое. [Это существо] было похоже на женщину; ростом оно было выше меня вдвое; оно стояло ко мне спиною, и его волосы доходили до пят („до подошв“). Когда между мною и им оставалось около десяти сажен, я остановился. Существо стало звать меня по имени. Голос его был похож на голос моего товарища, умершего в солдатах. Я молчал. Оно назвало меня трижды. Потом (женщина) обернулась ко мне (лицом) и пошла ко мне. Груди у нее с пуловку (малёнку). Я помянул имя божие, перекрестился трижды, да как швырну палкой. Лес затрещал, деревья стали ломаться и падать. Существо скрылось в лесу, ломая (на пути) деревья. Долго слышен был треск по лесу. Я перекрестился и пустился бежать. Бежал я З версты, до тех пор, пока не выбежал из леса. Я и сам дивлюсь тому, что мне (пришлось) увидеть. Неужели это не ар-çури? Ib. Пĕр çын вăрмана лашине кайса янă, тет. Вăрманта çиме пит аван пулнă, тет. Çын килелле кайсанах вăрмантан арçури тухнă, тет те, лашана утланса кустарса çӳренĕ, тет. Лаша каçхине хап-хура шыва ӳксе тавăрăннă, тет. Хырăмĕ çатан (или: кĕççĕ) пек пĕрĕннĕ, тет. Çын тепĕр кунта çавăнтах кайса янă, тет, анчах хăй вăрман (йывăç) айне выртса лапшне куçласа тăнă, тет. Пычĕ, тет, лаша патне арçури. Утланчĕ, тет те, лаша çине, ну кустарса çӳрет, тет. Çын лашине вăрмана хăварса киле тавăрăнчĕ, тет те, ват çынсене каласа пачĕ, тет. Ват çынсем ăна лашин утланакан вырăнне сăмалапа сĕрсе яма шухăш пачĕç, тет. Тепĕр кун çын лашин утланакан çĕрне сăмалапа сĕрсе ярат. Арçури малтанхи пекех лаша çине утланчĕ, тет те, кустарса çӳрерĕ, тет. Каç пулсан арçури лаша çинчен анма пикенчĕ, тет, анчах кучĕ çыпăçса кайнă, тет. Лаша килелле ута пуçларĕ, тет. Хире тухрĕç, тет. Арçури çул тăрăх: „Хире тухсан хир кулли, яла кĕрсен ял кулли!“ тесе макăрат, тет. Арçури макăрнине итлеме пĕтĕм ял пухăнчĕ, тет. Лаша хуçи, лаши карташне кĕрсен, арçурие лаша çурăмĕ çинчен антарчĕ, тет те, хӳринчен тытса тикĕтленĕ пушăпа кутĕнчен: „Ан утлан! ан утлан ӳлĕмрен лаша çине!“ тесе каласа, çаптарчĕ, тет. Арçури çавăнтан вара лаша çине утлану пулмарĕ, тет. Один человек пустил в лес лошадь. Корм в лесу был хороший. Как только человек ушел домой, из леса вышла арçури, села на лошадь и пустилась на ней скакать. Вечером лошадь пришла домой вес в поту. Брюхо у нее до того сморщилось, что стало похоже на плетенку (или: на войлок). На другой день человек пустил лошадь туда же, но только сам лег под деревом и смотрел за лошадью. Пришла к лошади арçури, села на нее верхом, и ну скакать. Человек оставил лошадь в лесу, воротился домой и рассказал (о случившемся) старикам. Старики научили его намазать то место у лошади, где садятся верхом, смолою. На другой день он так и сделал. Арçури попрежнему села верхом на лошадь и пустилась скакать. Когда наступил вечер, арçури стала слезать с лошада, [но не могла], потому что задница пристала к лошади. Лошадь пошла домой. Выехали в поле. Арçури едет и плачет: „В поле выехала — посмешище полю, в деревню въеду — посмешище деревне!“ Вьехали в деревню. Арçури и здесь плачет и приговаривает: „В поле выехала посмешище полю, в деревню въехала посмешище деревне!“ Вся деревня собралась послушать, как плачет арçури. Когда лошадь вошла во двор, хозяин ее стащил арçури с лошади, схватил за хвост, взял намазанный дегтем кнут и давай пороть! Сам порет, а сам приговаривает: „Вперед не езди верхом! Вперед не езди верхом!“ С этой поры ар-çури перестала садиться верхом на лошадей. Ст. Чек. Арçурри чĕччисем мишук пек вăрăм, тет, çӳçĕ ура тупанĕнченех, тет. Чупса кайнă чухне ланк, ланк, ланк, ланк (scr. ланк, ланк, ланк, ланк) туса пырат, тет. Йăт-качăкаран, пушăран арçурри вăл хăрат, тет; пĕрре хĕнесе е касса тумлаттарнă тумлам юнĕнчен темĕн чухлĕ пулать, тет. Ята пĕлет. Шыва хирĕç çын патне пымас, шыва май пусан (= пулсан) час çитет. Çынна тытсан кăтăкласа вĕлерет те, шăлĕ малтине (Iеgе: малти шăлĕсене) кăларса илет. — Шыва хирĕç-и, шыва май-и? — Шыва хирĕç, шыва хирĕç! Груди у ар-çурри длинные, как мешки, а волосы до подошв. Когда она бежит, то груди так и болтаются. Ар-çурри боитоя собак и кнута; если ее прибить или порезать, так чтобы капнула капля крови, то, говорят, из одной капли сделается несметное множество (ар çурри). Она знает имя (человека). Она не подходит к человеку против течения, а если случится по течению, то настигает его очень скоро. Поймав человека, она щекочет его до тех пор, пока тот не умрет, и вынимает у него передние зубы. [Арçурри спрашивает:] „Против воды или по воде?“ [Человек должен отвечать:] “Против воды, против воды!“ Ib. Каттине пар! Дай зубки! [говорит ар-çурри]. Ib. Çăмкка! йăтту пур-и? пушу пур-и? — Пур, пур! Кил-ха кунта, ак парса ярап! Семён! есть у тебя собака и кнуг? — Есть, есть! Иде-ка сюда, я вот тебе дам!

ара

(ара). Coniunctio adversativa: at. Союз, выражаюший возражение, полное несогласие говорящего с тем, что ему пришлось услышать от своего собеседника, а также несоответствие наблюдаемого явления с тем, чего ожидали или хотели, или с тем, что должно было быть, или же с теми воззрениями, какие имел на тот или иной предмет говорящий. Нередко „ара“ начинает собою предложение, в котором высказывается указание ни некоторую как бы неуместность вопроса, заданного собеседником, причем самое дело выставляется настолько простым, что как бы не нуждается в разъяснениях; или же ставится в начале слов, которыми указывают на неуместность поступка или заявления, а также на отсутствие для него разумных оснований. Иногда союз „ара“ сообщает речи оттенок удивления, недоумения и вообще делает речь более оживленною. Букв., 1908, 19. Акка! ĕне пăрулама выртнă, кĕвелĕк парса яр-ха мана, тесе ыйтать, тет. — Ара, те пăрулама выртна халĕ вăл, те ахал, выртнă. Сестрица! (так обращается чувашка к женщине старше себя возрастом, если они обе выросли в одной деревне) у меня хочет телиться корова, дай-ка мне немножко закваски [сметаны (йӳç хăйма) или турăх, чтобы заквасить молоко]. — А неизвество еще, хочет ли она телиться, или просто так легла. В. Олг. Воç кĕпе çапат ара; кĕпе çумалла-и паян?! Да (ды̆) вон она белье колотит; разве сегодня моют („следует мыть“) белье?! N. Ара ăна çĕртен илнĕ, çĕре пытарса пăхам-ха. Да (что же я раздумываю-то) ведь это взято от земли, попробую-ка я зарыть его в землю Reguly, 521. Вăл исе кайни (i. е. кайнă-и) ара, эс она ятлатăн? Вăл исе кайман. Да разве это он взял? Зачем ты бранишь его? Он не брал („не уносил“). Ib. 524. Ара мен полĕ онта кайнăшăн? А что будет, если туда сходить? („за хождение туда“), т. е. не будет никакого наказания. Ib. 524. Ара айта кайăпăр, мĕн полĕ. Ну так что же? Идём, что будет. Ib. 522. Ара ма тавăрнтăн? Что же это ты вернулся? (или: зачем же ты вернулся?). В. Олг. Ара, кона хопма та астуман эпĕ! Смотри-ка (или: представьте), я даже забыла („не припомнила“) ее затворить! КС. Ара, эпех каларăм пать-и-ха (= пулать-и-ха)? Неужели действительно я сказал (это)? [букв.: „А что („и-ха“), неужели („ара“) выходит так, что („пать“) действительно („ех“) я сказал?“] (недоумение). Ib. Кам арă апла сăтăр турĕ пулать-ха ăна? Кому же это нужно было повредить его („кто же это, выходит, так повредил его?“) (недоумение). Ib. Ара çаннуна чĕртĕн тем! Да (ды̆) ты, я вижу, разорвал себе рукав! (неожиданность). В. Олг. Ста ара мĕнĕ, сăкманĕ? Где же это тот, как бишь его, кафтан-то? (сказал человек, ища кафтан и не находя его). Тоганаш. Эс мĕскерле çын ара? Что ты за человек? (т. е. странный чел.). Ходар. Ара эсĕ мĕскерле çын?! Мĕн хăтлантăн капла? Что ты за человек?! Зачем ты это сделал? Подгорное Ц. Ара, Иван, ма каласа (калаза) итлеместĕн-ха эсĕ? Что же это ты, Иван, не слушаешься? Микуш. Вара пĕри астуса каларĕ, тет: „Ара пирĕн чĕреп юлнă вĕт; атьăр-хă, ăна кайса чĕнер.“ Тогда один из них вспомнил и сказал: Да ведь у нас (еще) остался еж; идемте-ка, призовемте его.“ — Череп. Эпĕ ăна чĕннĕччĕ-çке ара! Да ведь я его звал (и мне непонятно, почему он не пришел). КС. Кĕнекене шырарăм-шырарăм, тупаймарăм. — Çантах пулĕ ара, шыраса пăх-ха татах. Я искал, искал книгу, и не нашел. — Да (ды̆) она, чай, тут же; поищи-ка еще. Ib. Ма чармарăн эсĕ ăна? — Ара асăрхаймарăм-çке эп ăна! Почему ты его не остановил? — Да ведь я его не заметил! Ib. Ара хăçан каларăм эп сана: „Ан кай“, тесе? Когда же [или: да (ды̆) когда же] я говорил тебе, чтобы ты не ходил? Ib. Эс мĕшĕн ăна вун-çичĕ пус анчах патăн? — Ара хамăн пулмарĕ-çке манăн! Почему ты дал ему только 5 коп. (17 коп. на ассигн.)? — Да (ды̆) у меня у самого не случилось (денег)! Ib. Çтан ара ăна асăрхаса çитеретĕн! Да (ды̆) где все эта заметишь! Ib. Паян хăнасам пурте килчĕç, кĕрӳсем килмерĕç; хытă каланăччĕ-çке-ха ара вăсене! Нынче все гости приехали, а зять (с женою) не приехал; а ведь, смотри, я им крепко наказывал (чтобы приезжали). Ib. Кунта-ç ара кăсам! Да (ды̆) вот где они! Ib.? Вăсем вырсарни-кон та ĕçлеççĕ тем ара! Да (ды̆) они, оказывается, и по воскресеньям работают! Ib. Санăн укçу-тенкӳ пур, тытăн сут тума. — Çапла та ара, тытăнма хăрап çав! у тебя деньги есть, примись торговать. — Да (ды̆) это так, но дело в том, что я боюсь приняться (за торговлю). Ib. Ухмах та ара апла тăвас çук. Да (ды̆) так (т. е. этого) и дурак не сделает! Ib. Ма суятăн? пурччĕ-ç ара! Да (ды̆) ведь было ([араб сăмахĕ]), что ты врешь, (что не было)? Ib. Ара, манах айăпа кăларатăр тем! Да (ды̆) вы, кажется, действительно меня обвиняете! (или: да вы как же это, неужели меня обвиняете?). Ib. Эпĕ урăх çĕре кайнă пулĕ, тесе; кунтах тем ара. Я думал, что он ушел (куда-нибудь) в другое место, а он, оказывается, здесь же. Ib. Эп: халăх саланнă пулĕ, тесе; саланман тем ара. Я думал, что народ уже разошелся, а он, оказывается, еще не разошелся (удивление). Унтан çиме тесе, (ашне) илнĕ, тет те, шăмми анчах, тет. „Ара ку тĕлĕкре çинипеле те пĕтет-ĕçке“, тесе тĕлĕнчĕç, тет, вара вырăспала тутар. Потом они взяли мясо, чтобы поесть его, но от него остались только кости. Русский и татарин удивились и сказали: „Представьте, оно исчезает даже и оттого, если его едят во сне!“ N. Ку ларчĕ, тет те, каларĕ, тет: „Часрах уçăр хапхана!“ тесе каларĕ, тет. Пичĕшĕсем калаççĕ, тет: „Ара, ухмах, лашасăр çуна каять-и?“ тесе калаççĕ, тет. Он сел (в незапряженные сани) и сказал: „Отворите поскорее ворота!“ Его старшие братья говорят ему: „Что ты, дурак! разве сани поедут одни, без лошадей? Микуш. Çапла пĕр çуртра çĕрле ĕçлесе ларнă, тет, пĕр карчăк анчах çывăрать, тет. Ларсан-ларсан ку карчăк тапратрĕ, тет, мĕкĕрме. Пурте шартах сикрĕç, тет. Нумай та мĕкĕрмерĕ, тет, вăранчĕ, тет. — „Ара мĕп пулчĕ сана!“ тесе ыйтрĕç, тет ларакансем. Однажды таким образом в одном доме сидели ночью и работали; спала только одна старуха. Сидели, они сидели, вдруг старуха принялась мычать. Все вскочили в страхе. Старуха мычала недолго, и проснулась. Сидевшие в избе спросили ее: „Что ты, что с тобою сделалось?“ Ашшĕ каларĕ тет: „Ара, ачам, кăна кама çиме илсе килтĕн эсĕ? ара ку пĕтĕмпе шăна кăмпи-çиç. Отец сказал ему: „Что ты, сынок! кому ты принес их (т. е. эти грибы)? ведь это одни мухоморы!“ Ара эсĕ намăсă та пĕлместĕн тем! Да (ды̆) ты, повидимому, и стыда не знаешь! Ib. Ара, ачам мĕн хăтланатăн эсĕ. Что ты делаещь, дитя мое? (говорят детям, когда он делают что-нибудь предосудительное и пр.). Сред. Юм. Ара õ, Йаппун паши, çĕмрет те çĕмрет-çке (= çĕмĕрет-çке) õ! Смотри-ка ты, что он японский-то царь, делает: бьет да бьетI (Удивление и страх). || In quaestionibus quoque ponitur. cum de re aliqua parum nota plura volunt cognoscere. В вопросах также выражает желание получить более точные сведение о предмете или ближе ознакомиться с предметом. КС. Паян пĕр хĕре Йăванккă хĕрĕ тесе кăтарттăрĕç те, çавах-ши ара вăл? Сегодня мне показали одну девушку и сказали, что это дочь Иванки; но действительно-ли она эта самая? („ши“ выражает здесь сомнение, неуверенность, колебание при разрешении вопроса). Ib. Паян уччиттĕл çĕре хĕвел тавра çавăрнать тесе каласа кăтарттăр те, çаплах-ши ара вăл? Сегодня учитель рассказывал о земле, что она вертится вокруг солнца; но действительно-ли это так? Ib. Паян ман аккасам патне карăм-ха эп. = Пурте сывах-чи (т. е. -чĕ-и) ара? Сегодня я ходил к тетке (см. мăн-акка; см. Оп. чув. синт., I, 66). Ну, что (или: а что). все-ли (там) в полном здоровьи („были вполне здоровы“) Ib. Йăван çĕвĕç çак ялта пурнать, терĕç те, çак ялтах-ши ара вăл? Сказали, что портной Иван живет в этой деревне, но действительно-ли он в этой деревне? Череп. Кунта пулă пур-и? Есть-ли здесь рыба? Ib. Кунта пулă пур-и ара? А что, здесь есть рыба? (т. е., я не знаю, разъясни мне; так спросят, напр., когда подходят к озеру и желают ближе познакомиться с его свойствами, или когда видят человека, который ставит на озере рыболовные снасти). КС. Кунта пулă пур-ши ара? А что, здесь есть рыба? Так спросят, напр., когда ловят рыбу в неизвестном месте, при чем вопрос может заключать в себе: 1) неуверенность в начале ловли, 2) сомнение, 3) недоумение (если рыба не ловится). Ib. Кашкăр куртăм! Кашкăр куртăм! — Тĕсĕ кăвак-и ара? Я видел волка! Я видел волка! — А что, шерсть („масть“)-то у него серая? В этом вопросе, смотря по интонации, может заключаться или недоверие, или насмешка, или простое желание получить более подробные сведения о предмете, который видело другое лицо. Ib. Майри чăвашран пулнăскер, тет. — Чăвашла пĕлет-и ара. У него жена-то, говорят, из чуваш (т. е. чувашка, переделавшаяся на русскую стать). — А знает-ли она по-чувашски (или: а что...). Череп. Аçу Чĕмпĕре каят-ши. Разве твой отец поедет в Симбирск? („ши“ указывает на то, что поездка представляется говорящему сомнительной, невероятной). Ib. Аçу Чĕмпĕре каятах-и ара? Разве твой отец действительно едет (или: решил ехать) в Симбирск? Чире ертним (= ертĕн-им) ара? Ты что же, разве болезнь получил? Ма эсĕ апла сурчăкпа чуста çăратăн? сирĕн шыв çук-и-мĕн ара? тенĕ. Он спросил: „Что это ты месишь тесто на слюнях? а разве у вас воды-то нет“? Б. Олг. „Эп пĕлмен“, тет, „инки“, тет, „той полассине. Камăн ара?“ тет. „Я, тетенька, не знала, что будет свадьба. У кого же это?“ спрашивает она. В. Олг. Хоçи пор-и? — Пор. — Ста ара? — Лаçра. Хозяин дома („есть“)? — Дома. — Где же? — В лачуге. Тоганаш. Минчен ара çавсам? А сколько их? (т. е. этих людей). Ib. Кам ара онта? Кто это там? Çав çын вăл пулчĕ-и ара? Разве это был он? Тоганаш. Çав çын полмари (i. q. полмарĕ-и) ара вăл? Разве это был не он? || luncta imperativo stomachum quendam significare solet. С повел. накл. выражает досаду, недовольство. Б. Олг. Хакне пĕр ластăк пăрахсам ара, эп вара пĕр-икĕ пăт илетĕп паранкăна. Да (ды̆) ты (или: а ты) уступи малость, тогда я у тебя куплю пулика два картошки-то. КС. Атясам ара! А ты идем! (досада на медлительность). Ib. Ан тивсем ара! Да ты не трогай. Ib. Тухсам ара! Да ты выйди! Ib. Килсем ара! Да ты иди сюда!
Во всех вышеприведенных примерах в Ст. Чек. и окружающих селениях употребляется „вара“. || Eadem particula in responses quoque adhiberi solet, quibus praecedentis quaestionis sententia confirmatur. Иногда выражает подтверждение того, что содержится в предыдущем вопросе. Ходар. Эсĕ çара-çунапа çта (ста, шта) каятăн? вăрмана каятни? — Ара. Ты куда едешь на дровнях? в лес? — Да. Ib. Вăрмана аçу каять-и? — Ара. В лес поедет твой отец (est-ce ton pere qui etc)? — Да. Ib. Аçу вăрмана ыран каять-и? — Ара. Твой отец поедет в лес завтра (est-ce demain que etc.)? — Да. Череп. Ара, çапла пулмасăр, çапла çав. Конечно так.

арават

(арават), vox incerta, unde derivata est altera, non minus ignota араватлă, quae in aenigmate quodam invenitur. Слово неизвеетного значения, откуда произведено араватлă (араватлы̆), также непонятное слово, встречающееся в загадке. С. Шинкус. Т. (Собран.). Араватлă-теветлĕ, кĕпи арки хуйăклă. (Асамат-кĕперри). Украшено.... и перевязью, называемою „тевет“; полы его рубахи.... (Загадка: радуга). V. ĕреветлĕ.

аран

(аран), vix, едва. Ĕссĕр, аран (или: аранах) тăрать. Пьяный, едва держится на ногах. Ст. Чек. Вăл чирленĕ, аран çӳрет. Он захворал и еле ходит. Ib. Ĕçе аран пĕтертĕмĕр. Мы насилу кончили работу. Также: насилу-то, наконец-то. Якей. Эпĕ сана кĕтсе ывăнтăм, аран çитрĕн-ĕç! Насилу то я тебя дождался! (точнее: я устал ждать тебя: насилу-то ты пришел!). Яргуньк. Ах выртса йăванчĕ, тет те, алтан пулса кĕрпе пĕрчине çисе ячĕ, тет. „Аранах çияс тенине çирăм!“ терĕ, тет. Ах лег, перевернулся, обратился в петуха и склевал крупяные зерна. „Наконец-то съел я то, что хотел!“ воскликнул он. || Nonnunquam geminatur. Также употребляется в удвоенном виде. Хайхи ватă арăм вырăнĕ çине выртсассăн аран-аран калаçкаласа выртнă, тет. Когда эта старуха легла на постель, она еле-еле говорила. Хып., 06, 25. Хăшне-пĕрне вуласа пăхсан чун тем пек савăна каять: аран-аран тĕттĕм халăх куçне уçса вăранчĕ иккен! тетĕн. Ст. Чек. Киле аран-аран уткаласа, упаленкелесе килтĕм. Я еле-еле приплелась домой, — где ползком, где как (букв., „пошагивая, попалзывая“).

аранçă

(аранз’ы̆), paululum, aliquantulum, немного, малость, i. q. пăртак, кăшт. СПВВ, Ст. Чек. Ст. Чек. Паян ĕçлекелерĕм-ха. Сегодня я малость поработал. Ib. Аранçă çывăрса илтĕм. Я малость соснул. Ст. Чек. Ил аранçах лерелле. Отодвинь немножко подальше. || Haud multum afuit, quin. Также: чуть не, едва не. Ст. Чек. Аранçах шыва кайса вилмерĕм (или: вилеймерĕм). Я едва не утонул. Ib. Йăтти мана аранçах çыртса илеймерĕ. Собака меня едва не укусила. Ib. Аранçах мана йăтă çыртса илеймерĕ, аран хăратса ятăм. Меня едва не укусила собака, я ее насилу отогнал (отпугнул).

арăм

(ары̆м), mulier, замужняя женщина. Ст. Тек. Çавăн чухне пĕр арăм урамра кăшкăрса йĕрсе çӳренине куртăм. Тогда я видел женщину, которая ходила по улице и плакала. Якей. Микколай арĕм (а_рэ̆_м) пек ялта чипер арăм çок. Во всей деревне нет такой красивой бабы, как Николаева жена. Именево. Арăм çук-парăм çук, хуньăм çук-хуйхăм çук. Нет жены — нет и долгов, нет тестя — нет и забот. || Uxor. Также означает жену. Изамб. Т. 24°. Арăмăран (i. q. арăмран) хампа пĕрле ултă çулхи хĕр ача юлчĕ. При мне осталась от жены шестилетняя дочь. Якей. Старикăн ĕлĕкхи арăмĕнчен пĕр ачапа пĕр хĕр полнă. У старика было двое детей от прежней жены: сын и дочь. С.-Iанькина. † Икĕ çĕр манитпе мĕн тăван? — Икĕ арăм илмешкĕн. — Икĕ арăмпа мĕн тăван? — Пĕри вырăн сармашкăн, тепри ура салтмашкăн. На что тебе двести рублей? — Чтобы купить двух жен. — На что тебе две жены? — Одна — постилать постель, другая — разувать. Якей. † Пирн те килте арăм пор, масмак çок та сорпан çок. И у меня есть дома жена, но у нее нет ни масмака, ни сурбана, т. е. варли пор, есть любовница, подруга. Шорк. Манăн арăм тени халь те толта тăрать-ха. Моя женешка все еще на дворе стоит. Ст. Чек. Манăн аттен ĕлĕххи арăмĕнчен пĕр тетепе икĕ-акка пур. От прежней жены отца у меня есть один брат и две-сестры, все старше меня. Йăвăр çын арăм, беременная женщина. V. матка.

Арăслан

(ары̆слан), Iео, лев. Item nom. pr. viri pag, также лич. муж. яз. имя. Рекеев. V. услан.

арăш-пирĕш

(ары̆ш-_пи_рэ̆_ш), oblique, in obliquum; perperam, perverse, криво, неправильво. КС. Арăш-пирĕш кайнă. (Соха) пошла неправильно (во время пашни). Алдиарово Цив. Арăш-пирĕш йăмахлакан çын тесе кайран малтан мĕн пулассине, мĕн килессине кĕлмесĕр, шухăшламасăр йăмахлакан çынна калаççĕ. „Он — человек, рассуждающий вкривь и вкось“ — говорят о том, кто говорит, не задумываясь о последствиях. Л. Кошки. Арăш-пирĕш выртат. Лежит (что-либо) в беспорядке. Пшкрт. _кэ̆_лдӓ_зӓн’ӓ ары̆ш-_пи_рэ̆_ш ан п̚ы̆рак. Не разбрасывай снопы. || In jmnes partes. Также: в разные стороны? Собран. Алтрăм-алтрăм, амаль тунрăм, алăтса çитсен кĕмĕл тупрăм, арăш-пирĕш парне патăм. (Тăмла юхса пăр çине алтăр пек туни). Рыл я, рыл, и нашёл средство, а когда дорылся, нашел серебро; в разные стороны роздал подарки. (Углубление в виде болыпого ковша, сделанное во льду капелью). || Inconcinne, sine ordine, inepte. Также: несвязно, беспоридочно, без смысла. КС. Икково. „Вăл арăш-пирĕш попле кирлĕ мар сăмахсене калать (от нечего делать)“, т. е. говорит о пустяках. Арăш-пирĕш калаçать. Несет околёсицу, т. е. говорит вздор. Çеçмер. Арăш-пирĕш откалать. Идет нетвердым шагом (о пьяном). || Levis, mobilis, temerarius, легкомысленный, непостоянный, невдумчивый („пустельга“, „легонький умок“). N. Арăш-пирĕш çын — ни унталла, ни кунталла шухăшлат, калаçа-кула пĕлмест, çын ăçта, вăл та унта шухăшлат, каласан çиленет, тĕллĕ-ĕретлĕ çиленме пĕлмест, т. е. непостоянен, как флюгер; не умеет ни поговорить, ни пошутить; куда другие, туда и он; если ему скажешь, то он рассердится; сердится без толку. V. Яппар. || Loquax, facetus, iocosus. Affabilis. Балясник, шутник. Симпатичный. Сред. Юм. Пит арăш-пирĕш çын õлă (õлы̆), онпа тем йăмахласан та, хирĕç сăмах тõпса каламасăр тăмĕ õлă. Он уж больно речист; что ты ему ни скажи, он за словом в карман не полезет. Нюш-к. Арăш-пирĕш çын тесе култармалла юмахлакан çынна калаççĕ. Сăмаха пит выльлятакан çынна та арăш-пирĕш теççĕ. Словом „арăш-пирĕш“ обозначают человека, который рассказывает смешные вещи, а также шутника и краснобая. || Nugator, болтун. Янтиково. Ун пек арăш-пирĕше çын тытать-и, ĕçлеме те пĕлмес вит у (в_ид’у)! Разве кто будет у себя держать (или: нанимать) такого болтушку; ведь он и работать-то не умеет! V. арăс-пирĕс, артăш-пиртĕш.

аркан

(арган), implicari, turbari, perturbari, запутаться, спутаться. Н. Карм. Çип арканнă. Нитки спутались. Шибач. Вĕрен арканса кайрĕ. Веревка спуталась. Çак арканса кайнă каната кам çĕнĕрен явса кăкарса лартĕ? Кто снова совьет и привяжет этот развившийся канат? СПВВ. Сирĕн пурçăн хутăрĕ арканчĕ. Ваш шелковый моток перепугался, спутался. Ib. Сирĕн пурçăн хутăрĕ арканчĕ, пире çăкăр-тăвар çавăрчĕ. Ваш моток шелку спутался нас привлекла сюда хлеб соль. ЧП. Сирĕн пурçан хутри арканмĕ. Якей. Кăшкар арканнă = кăшкар çинчи çип арканса кайнă. || Diffringi, dissipari. Также: разбиться; рассыпаться (о деревянной посуде). Орау. Е-ей, пĕтĕмпех арканнă пăрĕ, пăх-халĕ! Ĕнер анчах кӳлли сарлакăшпе кăн-кăвак пăрччĕ, кĕçĕр пĕтĕмпе вакланнă! Смотри-ка, лед-то весь накуски разбило! Вчера (только) все озеро было покрыто синим льдом, а нынче в ночь его разбило на мелкие части. Ăстайкка кăшăлне илсен арканса каять (= саланать). Если снять с кадки обручи, то она рассыплется (точнее: ее клёпни перемешаюся). Зап. ВНО. Унăн килĕ-çурчĕ арканса кайрĕ. У него весь дом пришел в упадок. || Metaph. Ib. Пурнăç арканса кайрĕ. Жизнь запуталась. Орау. Унăн арканнă ĕнтĕ. lam amisit virginitatem. lb. Чĕччи ĕне пăхĕ пек çеп-çемçе, лере те манерĕ çук пулмалла, арканнă пулмалла. У нее груди мягкие, как коровий кал; in ilia quoque parte nullum iam mansisse puto (virginitatis) vestigium, sed confusa omnia atque perturbata (i. e. iam esse devirginatam). Ib. Ну, ку тăруçăн ялĕ-йышĕ арканчĕç-çке! Ĕçки-çики, ятлаçу-вăрçу (çапăçу); ахалу те тата çĕр валеçес йĕркепе эреке (i. q. эрех) нуммай пулчĕ: пĕрне-пĕри çиленсе кĕç-вĕç çĕçĕпе чикес пек çӳреççĕ! Нынче у нас в деревне все словно с ума сошли: пировня, брань, ссоры (драки)! Да еще тут, по случаю передела (земли), и водки не мало было: просто один другого ножом нырнуть готовы! || Retorquere, развать. Ст. Чек. Тилхепе вĕçĕ арканнă (= сӳтĕлнĕ). Конец вожжей расплелся.

аркат

(аргат), implicare, turbare, perturbare Якей. Йĕкери çипе аркатса янă. Спутал нитки, навитые на веретено. Зап. ВНО. Çипе аркатса пăрахнă. Перепутал (-а,-и) нитки. Шурăм, № 20. Çименне Мари амăшне çыхă тутарчĕç те, выляса выра пуçларĕç. Хăйсем аркатаççĕ анчах. Семен и Марья велели матери сделать себе по свяслу и стали, для забавы, жать. Сами только разбрасывают (сжатые стебли). || Dissipare, disiicere. Также: рассыпать (деревянную посуду), разбросать, раскидать. Якей. Пирĕн картара ларакан каткая такам аркатса тăкнă кĕçĕр. Кто-то в эту ночь рассыпал нашу кадку, стоящую в огороде. Питуш. Çак ута аркатас. Надо раскидать это сено (i. q. салатас). Якей. Чӳрече виттĕр çил кĕрсе ман ĕстел çинчи хотсене пĕтĕмпех аркатса тăкрĕ. В окно подул ветер и раскидал все мои бумаги, бывшие на столе. Зап. ВНО. Лаша çĕмеле аркатнă. Лошадь раскидала копну. Ib. Çил тырра аркатнă. Ветром раскидало хлеб. Орау. Ку пушăт-курăса кам аркатса пăрахнă? Кто разбросал эти лыки (или: эти лыки и мочало)? Орау. Аркатас мар чейнĕке! Как-бы не разбить чайник! || Vellere, divellere, carpere, discerpere. Также: трепать. Синер. Кашкăр каç пулсан пычĕ, тет те, сăкмана аркатса (= Череп. çăлса) хăварчĕ, тет. Вечером пришел волк и истрепал кафтан. Актай. Хайхи йытă усала çулса илчĕ, тет те, аркатать анчах. Собака схватила чорта и давай его трепать! Б. Илгыш. Йăтăсем хӳринчен çавăрса тытнă (= Череп. çавăрса илнĕ) та, тиллипе те туртса кăларса пĕтĕмпех аркатса тăкнă. Собаки вцепились в хвост, вытащили и самоё лисицу, и истрепали ее в клочья. || Lactrare (раtrimonium). Промотать. Орау. Ашшĕ килне-çуртне аркатрĕç. Размотали отцовское строение.

кайса кур

попробовать сходить. Сред. Юм. Тыр вырма кайса корас. (Говорит чел., если он идет жать первый раз, а также если он хочет сказать, что долго жать не придется, так как что-нибудь помешает работе). || Сходить и увидеть.

кайăк

(каjы̆к), дикое животное; дикая птица; дичь; дикий. N. Чӳклемелле кун çунатлă кайăк пусаççĕ: хур ел кăвакал. (Во время моленья гов: «çунатлă кайăкăмпа» Вероятно, прежде приносили в жертву дикого гуся, почему и называют «кайăк»). N. † Çичĕ çунатлă кайăк çитнĕ çĕре çитет пулĕ салтакăн нушисем. СПВВ. ТА. Кайăк юн = кайăк йăви, гнездо. N. Ир тăракан кайăкăн сăмси шорă. Альш. † Шур каякăн çуначĕ çук: çавăнпа варманăн илем çук. N. Çунатлă кайăк вĕçнĕ пек аялалла юр вĕçтерет, саранча ушкăнĕ пек юр хĕвĕнçе анат. Чураль-к. Вĕт хăвара вĕт кайăк. (Пыйтă). || Зверь вообще. И. Седяк. Кайăк, зверь. Макка 22. Аслă вăрман хĕрне пытăр-а? Хура кăтра кайăксене куртăр-а? || Заяц. Юрк. Кайăк — мулкаç. Макка 21°. † Аслă вăрман хĕрне кĕрт хӳнĕ, шур кайăк тухса йĕр тунă. Альш. Çул урлă кайăк каçса кайсан, çул ăнмас (будет неудача). Юрк. † Кайăксем шуралса килнĕ чух, пурсуйăрсене ертсе ан тухăр. || Мышь. Шарбаш. Кайăк. Кошак шаши çынине корсан: кошак шăши тытнă, теме йорамаç, — каяк тытнă, тес полать. Ахальăн кошак шăши тытма пăрахать. (В данном случае мы имеем табу, т. е. словесный запрет названий животных. Слово «кайăк» является «падставным», вместо запретного «шăши»). «Кашкăра корсан: токмак те. (Здесь лежит идея замены запретного слова «подставным», с целью воздействовать на природу называемого зверя, ибо «токмак тесен кашкăрăн хӳри токмак пак йăварланать, тет»). || Дичь, как предмет охоты. Тараево. Старик кайăкра çӳренĕ чух пĕр ылтăн кайăк тĕк тупрĕ, тет. Панклеи. Ачин (парню), кайăкран (с охоты) тавăрнсан, молча кĕрмелле полат. Ib. Эп йăлăмра çичĕ çол кайăк патне çӳрерĕм (ходил на охоту), пĕр кайăк та тытмарăм. НАК. Кайăк хыççĕн çӳре (ходить за дичью). Пшкрт. Каjы̆к хыс’с’ы̆н с’ӧ_рӓ (охотигься). Ib. Каjы̆к пан’џан _ки_зӓ_ссэ̆_н. Iв. Мана да и_зӓкаjы̆р каjы̆к патн’а (на охоту). || Насекомое. См. уй пăрçи. Сред. Юм. Кайăк — также насекомое (вообще). V.S. Кайăк — букашка. || Общее название, обьединяющее несколько схожих предметов. N. Сӳс тесе йĕтĕне те калаççĕ, кантăра та калаççĕ, сӳс — кайăк вал. || В переносном значении. Якейк. Пирĕн ялта кайăк порнать-ха, епле те полин тытса пĕтересчĕ она (вор, очень хитрый и ловкий, которого поймать трудно). СТИК. Хайхи кайăк сирĕн патăртах-и-ха? (напр. беглый и пр.) IЬ. Сирĕн çĕнĕ кайăк пур, темеççи? (о новорожденном «Выражает вообще что-то тайное, о чем не говорят открыто»).

кайккă

(каjккы̆), гайка. || «Клин у шестерни» (на мельнице). Мечен. Также см. арман.

карла

(карла), шуметь. Ир. Сывл. 28. Çĕнĕ çăвăн пуçламĕшĕ килчĕ кунта карласа. Якейк. Çăмăр карласа килет. Надвигается с шумом градовая туча. Сам. 28. Çаралнă вăрманăн тăрри карлани хăнăхнă çынна кичем туйăнмасть. Н. Карм. Карласа çӳрет (ушкăнĕпе, нумайăн). Якейк. Типĕ вота Яланах карласа çонат (напр. в печи). Истор. Çавăнтах юн карласа тухнă. Ходар. Çапла вара вирĕм пуçламалли киле карласа каяççĕ (быстро, толпою). БАБ. Тата выльăхсем кĕтӳ-кĕтӳпе карласа çӳреççĕ пек (во сне). КС. Пирĕн ял çумĕнчен пĕр кĕтӳ карласа иртсе карĕ (скорое движение стада в одну сторону). Ой-к. Унтан, пĕртак тăрсан, виçĕ пуçлă çĕлен лашипа карласа килни виçĕ çухрăмран илтĕне пуçларĕ. Торп-к. Шу карласа юхса килчĕ, тет те, пĕтрĕ, тет, вут. || Также о громовом (?) смехе. Пир. Ял 1930, № 28. Пĕтĕм салра карласа кулаççĕ. [Карла — шуметь резко; кашла — шуметь вблизи (напр.. о шуме леса, ржи); шавла — шуметь смутно (напр. вдали); кĕрле — шуметь резко, реветь (напр., в бурю)].

карма-çăвар

(с’ы̆вар), горлодёр; сквернослов; пустомеля. Якейк. Карма-çăвар, 1) зевло, зевластый; 2) крикун. Изамб. Т. Карма-çăвар — крикун. Ib. Карма-çăварлисем паллă тăрăх хушаматнĕ калаççĕ. Тайба. † Сирĕн яшкăр, тăванăм, тăварлă иккен, эсир пурте карма-çăвар иккен. Янтик. Карма-çăвар (так!), человек, который то и дело ругается матерски, и вообще говорит неприличные вещи. Сред. Юм. Карма-çăвар (пит çохракан çын; «так называют человека, который не может держать слово в секрете, а также и крикуна»). Ст. Чек. Карма-çăвар, человек, который много кричит и говорит неприличные вещи.

карталăк

(кардалы̆к), два столба с отверстиями, между которыми вставляются передвижные жерди. Когда надо проехать, жерди выдергивают; заменяет ворота, бывает на гумне и на дворе вместо хапха. ЩС. (В Сред. Юм. то же — также и на дорогах, для того, чтобы скот не выходил в поле).

каска

(каска), колода, чурбан, кряж. Тюрл. Каска — коряга. Шорк. Каска, толстое, но не так длинное дерево; если дерево очень толстое, а также длинное, то оно называется «прене». Ib. Ку пренен кочĕ каска кочĕ пек. Сред. Юм. 1) Каска тесе, вăн вершкаран ытла пĕренĕсене калаççĕ. 2) Кĕпеçапакан пĕренене (так!) таткине, каска таткине калаççĕ. Яргуньк. Каска — кĕске пысăк пĕрене (более ¹/₄ метра в диаметре и до З метр. длиною), йоман каски; если меньше то назыв. «моклака». См. кĕреш. Упа. Шăтăкра каска пек выртать. Чураль-к. Пĕр каска урлă икĕ автан вăрçĕç. (Куç). Ядр. Тавай, пичи, хĕр пăхас: те хурине пăхайпăр, те саррине пăхайпăр; сарри ытла саланчăк, хури ытла хороший. — Ах, шăлăм, апла мар, каска урлă каçас мар! (= мантан малтан ан алан). Сĕт-к. Урамри каская тапса йăвантарияс çок. ЙФН. † Ай, пичи, хĕр куртăм: сĕт чĕрессинчен тухнăскер, катан пир кĕпи тăхăннăскер! Эсĕ илмесен, эпĕ илеп. — Ай, шăлăм, апла мар, каска урлă каçас мар! Курм. † Тавай, пичей, хĕр пăхар; эс илмесен, эп илеп, каска орлă йорамасть. Б. 13. Выртан каска мăкланнă, çӳрен каска якалнă, тет. (Послов.). N. Выртан каска мăкланнă, çӳренĕ чул якалнă, тет. ЧП. Хурама каска. || Вал. Альш. Икково. Кайма ям çол, килме каска! (= скатертью дорога!).

каçан

(каз’ан), спина. Цив. Тюрл. Каçан ыратать. Спина болит. Шурăм-п. Лашана илсе тухрĕç те, каçанĕ урлă (поперек спины) пуртă тытрĕç. Сред. Юм. Каçан витĕр вăт тохнă ôн. Много трудностей, опасностей переминовал, пережил он. СПВВ. АС. Каçан = сурăм. СПВВ. Т. Каçан — çурăм вырăнне калаççĕ. СПВВ. ПВ. Каçан — хребет; в б. Ядр. уезде — непечатный смысл (т. е. cunnus). СПВВ. ИА. Вăрă вăрăм, куçĕ чармак, çăпати вăтам, алли ĕçленнине çурăмĕ-каçанĕ çĕклĕ. Калашн. Тĕве каçан хушшинче пырать чӳхенсе çӳремелли чатăрсен йăрăм аркисем. Изамб. Т. Каçанĕ çинче тăрăх-тăрăх симĕс. На спине ее зеленые полосы. Собр. Каç пулсан, каçан сикет, теççĕ. А. Турх. Каçан — спина, каçан шăмми — спинной хребет. || Роdех. Cunnus. Зап. ВНО. Каçан = копарча, кот. Якейк. Пĕчĕк ачасене (и мальчикам и девочкам) ачашласа: каçанчен (каçанăнчен) çапас-ха, теççĕ. Ст. Чек. Ĕне каçанĕ тапратнă чухне сарăлса каят. Яргуньк. Каçан — ласкательно (= кут) у девочек sunnus vel anus. Ст. Чек. Каçан, у санок животных -genitalia. N. Каçанĕнчен çапнă. Ударил по заднице. N. Каçанне кантарнă. Satiavit libidnem. || Фамильное прозвище в дер. Ельшиховой, Ядр. р. Якейк. См. çурăм, тӳрт, а также Рааs. 61.

кашăк

(кажы̆к), ложка. ЧП. Кашăк аври. МПП. Пыл тесе, кашăкпала хыпаймăн. Яргуньк. Кашăк лопашки, широкий конец ложки. СПВВ. Кашăк йышĕ, тот, чья ложка (т. е. хозяин ложки). КАХ. Кашăкки, его ложка. Ст. Чек. Яшка çисе пуçтарсан, кашăк юлсан, хăна килет. Сред. Юм. 'Кашăк пуç ôрлă утни'. Çĕнçол çĕрĕ витре çине пĕрер кôрка шыв яраççĕ, пĕр кашăк яраççĕ; малтан çавăркалаççĕ те, кайран пуç орлă утса яраççĕ. Кашăк ларалла ларса (= лармалла ларса, а также месерле ӳксе, навзничь), он çинче шыв полсан, качча кайсан, куççӳллипе йĕрсе пôрнмалла полат, тет; ларалла ларса, çывĕ (чит. шывĕ) пôлмасан, куйланмалла полать, тет; ӳпне выртсан, аван порнасса пĕлтерет, тет. См. çăпала. || Прозвище. Альш. Кашăк Ванькки (Ваççи).

кашламас

назв. ключа (родника), а также и поля. Чуратч Ц. Кашламасран шыв илсе килтĕм.

ки

иди сюда (у др. кил). Якейк. Ки конта! Иди сюда? Трхбл. Ки кунта, ки! (скажут также и: «кил»). Питушк. Час ки, кĕр (в избу); нумай тăратăн ытла, пăсăлса каятăн (простудишься). ЧС. Хайхи анне мăна алăран тытрĕ те: эсĕ пăтă çиетни-ха? Ки-ха кунтарах, тесе, хăйă хуçса илчĕ.

кри

(_ки_р), весы. Пшкрт. || Гиря (также и у часов.). Пухтел. В. Олг.

киремет

(_ки_рэ_мэ_т, к’и_рэ_мэт’, Пшкрт: _кєр’є_мє_т), киреметь (как свящ. место; от араб. кирамӓт). Охотн. Разные места около деревни и в самой деревне чуваш усеяны киреметями. Даже люди, близко стоящие к чувашам, часто ошибаются, понимая под слозом «киреметь» самих злых богов. «Киреметь», собственно, есть место, где пребывает злой дух, напр. дух какого-нибудь известного, некогда жившего на этом месте, чувашина, представляющего собою героя. У нас, напр., около деревни лежит прекрасное возвышенное пустсе место, имеющее форму полуострова, так как оно окружено с трех сторон двумя реками, соединяющимися в одну. На этом месте, помню, несколько лет тому назад росла старая, старая береза. Место около березы, а нередко и самую березу чуваши называют «утлас киремечĕ» — киреметь Утласа. По преданию чуваш, всем этим полуостровом владел когда-то богатый мужественный чувашин по именн Утлас. Находясь на высоком месте, откуда виднеется окрестность, и в то же время защищенном реками от нападения неприятелей, и владея домом с подземными кодами, ои умел всегда искусно и мужественно охранять себя и свое имущество от воров и разбойников и держать в страхе и покорности жителей нашей деревни. Утлас сам давным давно умер, но не умер его дух; он живет под березой, посаженной Утласом в своем саду. Дух его и теперь держит чуваш в страхе. Ни один чувашин не осмеливается выразить свою непочтительность к березе, где живет он, в противном случае дух Утласа наказывает его продолжительными телесными болезнями, для избавления от которых существует единственное средство — просить прощение в молении перед березою и зарыть в землю около нее медную монету, двухкопесчного или трехкопеечного достоинства. (Признаки жилища. Утласа до сего времени сохранились). «Киремети» имеют и другое происхождение. Место, где раньше совершали в продолжение столетий общественные моления высшим богам, нередко впоследствии были оставляемы, так как с течением времени условия жизни изменились, и чуваши, находя неудобным молиться на том месте, выбрали другое место для молений. Но уважение к прежнему месту молений сохраняется. Они и после изредка ходят туда молиться. Затем йомзи, затрудненные в обьяснении причины болезни чувашина, обращавшегося к ним за советом, говорили, что болезнь могла произойти лишь от неблагопристойного поведения его около известного места. Так постепенно чуваши приходили к убеждению, что на этом месте обитает злой бог, который и посылает нм болезни. Отсюда произошли новые «киремети» чуваш. Например, в нашей деревне, на берегу речки, есть место, куда собирались некогда для совершения общественных молений; оставлено было оно, по всей вероятности, когда поселились на противоположном берегу русские. Присутствие их мешало им молиться, так как те позволяли себе смеяться над их религиозными обрядами. Чуваши для молений выбрали другое место, а прежнее обратилось в «киреметь» (Авăр-кӳл киремечĕ). Сюда, в день совершения общественных млений, приходит старик, выбранный обществом, подметает небольшое место и, незаметно зарыв в землю медную монетку, отправляется домой. Этим выражается уважение к священному месту и память о молениях в старину своим высшим божествам. Чуваши чрезвычайно боятся киреметей и положительно разоряются на жертвоприношения им, особенно при продолжительной болезни. Дети еще с малолетства запугиваются «киреметью». Я помню, как нам было страшно проходить мимо «киремети»: мы опасались даже говорить между собою, чтобы как-нибудь не проронить оскорбительного для «киремети» слова. Как-то невольно слово застывало на языке. Никит. Киремет место — место, где приносят жертву киреметю. N. Ĕлĕк чăвашсем киремет патне укçа пăрахнă, халь нухрат пăрахаççĕ. Акă вăл мĕшĕн: халь киремет ашшĕ вилнĕ, теççĕ, аслă ывăлĕ уйăрлса тухнă, вăталăхĕ салтак(р)а, кĕçĕнан ухмах, теççĕ; çавăнпа ăна халĕ, укçа вырăнне нухратпа улталаççĕ. Собр. Умма татас вăхăт çитиччен, киремет патне умма татса еçсе пăрахсан, киремете аçа çапса çунтарса ярать, теççĕ. Çапла тусан та тармасан, сысна пуçĕ кайса чикеççĕ, тет те, вара тарать, теççĕ. N. Вăл мăн чӳк тенине киремет ăшăнче тумаççĕ, пĕр таса çерем çине тухса парне кӳреççĕ. Шурăм-п. Кунта ĕлĕк киремет пулнă, тет. N. Вăл киремет тени — йăри-тавра йăвăç; çав йăвăçсан йăри-тавра карта тытнă, çав карта ăшне пĕтĕм ватă çынсен (так!) пуçтарăнса кĕл-тăваççĕ. И. Тахтала. Киреметре ан вăрçăр, унта вăрçакан вилет. Никит. Çав киреметре час-часах çынсене киремет тытать. Начерт. 104. «Киремет» и «киреллĕ», место чувашского богослужения. Бгтр. † Пирĕн ял çине пăхсассăн, Шупашкарăн туйăнат, çак ял çине пăхсассăн, киреметĕн туйăнать. Панкми. Чĕке ту киремет, Мăн киремет, Çĕн киремет. Чăвашсем 13. Чăвашсем, килте пĕр-пĕр çын чирлесен, юмăç патне каяççĕ те, вăл вăсене мĕн-те-пулин каласа ярат. Е пĕр-пĕр ыр сăмах калат (киремете), ырă сăмах каласан вара часрах тума хăтленеççĕ. Хăш киремете, вăл юмăç мĕнпе чӳклеме калат: пăтăпа-и, хур-кăвакалпа-и. Пăтă юсманпа ак çапла тăваççĕ: пилĕк тиркĕлĕх юсман тăваççĕ те, унтан пăтă пĕçереççĕ; пиçсен вара, кайса хăш ырăсем каманине чӳклеççĕ. Пырсан, пăттине юсманне лартат та, асăнат: е пĕсмĕлле, тав тăватăп, пуççапатăп, çырлах, мана хĕнне асапне ан пар, тесе. Хамăр айванлăхне пуççапса каçарттарма килтĕм, çырлах, ан пăрах, тет. Çак сан таврашăнта ытлашши сăмах калаçнă пулин те, вылянă-кулнă пулин те. Çырлах, тунă кĕллĕме хапăл ил, эпĕ хуранлă пăттăмпа, тиркĕлĕ юсманăмпа асăнатăп, витĕнетĕп, мана (чит. ман) айван кĕллине хапăл ил, эпĕ хам айванлăхăмпа йăнăшрăм, çырлах, тунă чӳкĕм-кĕллĕм вырăнлă пултăр, тет. Вара виç хут ӳксе пуççапат та, тата укçа хурат вара, миçе пус та пулин. Ун пек киреметсем пирĕн çĕрте пилĕк тĕлте. Ак ăçта: пĕрремĕш — Шăхран тулĕнчи ырсем, вăл варман хĕрринче, çырмара, Киштек хирĕпе хамăр хир хушшинче; иккĕмĕш — Киштекри ырсем теççĕ, вăл çирма ялта, вăрман хĕрринче; виççĕмĕш киремет вăрмантан пăртак аяккарах, унта ĕлĕк пит шултăра вăрман пулнă, пит вăйлă вăрман пулнă, çĕмĕрт пит нумай пулнă; анчах вăл киремет пит хаярччĕ, тет, вăл; унта никам та пырса кĕреймесчĕ, тет; вăл вăрмана вара уделни вăхăтĕнче кирпĕç тума кастарнă, тет; ăна кастарма килекен старшина вара пĕр уйăхранах вилнĕ, тет. Тата пĕр Киштек вырăсĕ çав киремет тĕлĕнчен иртсе пынă чух, ун тĕлне çитсен, мăшкăлласа, ларса сыснă, тет те, хăй вара пĕр эрнеренех вилнĕ, тет; пит усалччĕ тет, çав киремет. Çавăнпа унтан халĕ те пит хăраççĕ. Халь анчах йывăç сахал юлнă ĕнтĕ: саккăр-и, тăххăр-и анчах юлнă ĕнтĕ. Тăваттăмĕш киремет — Тарăнварта, вăл Салмалав хирĕпе хамăр хир хушшинче. Пиллĕкмĕш киремет — Хула ăшĕнче, Ахтапана кайнă çĕрте, çӳлĕ çыран хĕрринче. Тата тепĕр киремет Кăнна урлă, Таяпа енче, тĕме çинче; унта пĕр хурăн ларат халĕ. Çак киреметсем пурте пĕр пек мар: хăшĕ ытларах та хаяр, хăшĕ аплах мар, тет. Тата хир-йĕнче, Раккассипе Елшел хушшинче, пĕр киремет пур, тет, çавна çитес хаяр киремет çук (такого злого киреметя, как он, нет), тет, вара. Ун тĕлĕнчен иртсе кайнă чух калаçма та юрамаст, тет, кулма та юрамаст, тет. Вăл киремет вырăнĕ çултан инçе мар, çултан çĕр хăлаç анчах, тĕме çинче, таврашĕнче йывăçсем ӳснĕ, çавăн енне çавăрăнса пăхма та юрамаст, тет. Пĕлтĕр пирĕн ялсем улатимир Аçтап(п)анĕ Миххайла праçникĕнче Раккассине йыхрава кайнă. Унта вăл ĕçкеленĕ, каç пулсан тин тухнă, хăй ӳсĕр пулнă; çав киремет тĕлне çитсен, аташнă вара, аташса çаврăнкаласа çӳресе шат супнă вара. Унтан çав киремет тĕми çине пырса кĕнĕ те, унтах лашине тăварса, çуни çумне кăкарса, выртнă вара. Вăл, çывăрсан, пит усал тĕлĕк курнă вара. Тухнă, тет, салтак çарри, пурте пăшалпа, тет, унтан кăна та шурă кĕпе-йĕм тăхăнтарса пăшал парса, салтакла вылятнă, тет. Унтан ирхине, тул çутăлсан, киле тавăрăннă вара; киле тавăрăнсан, мĕн пулнине пурне те каласа кăтартнă вара. Унтан вара хăй пĕр эрнеренех чирленĕ те, тăватă уйăх асапланса(н), вилчĕ вара. Нимскер туса та мая килмерĕ. Хăй виличченех пĕтĕмпе çĕрсе кайнă. Сред. Юм. Кашни киреметĕн хăйăн хуçи пôр, теççĕ. Çав хуçин çитĕнсе хĕр качча кайсан, çав хĕрĕн ô киремете хăйпе пĕрле илсе каяс пôлать, тет; хăйне илсе каймасан, киремет темле чирпе те чирлеттерет, тет, çав хĕре. Чирлесе аптрасан, хĕр вара киремете хăйпе пĕрле илсе каять, тет; ăна илсе каяс пôлсан, ак çапла тăваççĕ, тет: пĕчик пӳкçни (= пукане) тăваç, тет, тôтăр таткисĕнчен чӳркекелесе те: çак пӳкенипе пĕрле киремет пытăр, тесе, хăй качча кайнă яла илсе кайса, орам варрине пăрахса хăварать. Вара çав пӳкени пăрахса хăварнă çĕрте киремет полать, тет; он хуçи вара çав пӳкени илсе пыраканнисĕм полаççĕ, тет. Çапла вара пĕр киреметрен икĕ киремет полать, тет: пĕри çав ĕлĕк полнă çĕрте, тепри пӳкенипе илсе кайнă çĕрте. КАЯ. Хăшĕ-хăшĕ чӳк хыççĕн (после моленья) киле кайма лай(ă)х мар, тесе, киреметсене кайса, укçа парахса кĕл-тусан, тин тавăрнаççĕ. М. Васильев № 3, 4. Çав хорама котне кайса янă çынна чăвашсем киремет тее пуçланă, киремет хăй çих полман-мĕн, онăн çемьи те полнă. Собр. Пуринчен ытла чăвашсем киремете пуççапаççĕ, ăна вăсем хурăнсенче, ăвăссенче, çеремсем çинче, е хурамасенче, юмансенче пурнать, теççĕ. Пĕр пĕр çын халсăр выртсассăн, часрах: е арăмĕ, е амăшĕ, е аппăшĕ, юмăç карчăкĕ патне чупса каять. Вăл пырсассăн, вара юмăç карчăкĕ хăйĕн пĕр тӳмме пек юмăç пăхмаллине енчĕкĕнчен туртса кăларат те, тути патне еçсе, тута тавра çавăркаласа: çав киремет тытман-и? ку киремет тытман-и? тесе, тӳммине ярать те, çиппе сулкалама тытăнать. Тӳмми сулкалансан: çав киремет тытнă, теççĕ; тӳмми сулкаланмасан: урăх киремет тытнă, теççĕ, вара тата пăхма тытăнаççĕ. Çапла вара юмăç пăхтарма пыракана суйса яраççĕ. Юмăç пăхтарса килсессĕн, киремете пăтăпа, юсманпа чӳклеççĕ. Шăматкун пасара пĕр икĕ пăт ыраш е сĕлĕ нухрат илсе парса яраççĕ. Килте вăл вăхăтра тайăн сăра тăваççĕ. Тайăн сăра тусассăн, пасартан нухрат исе килеççĕ те, пăтăпала, юсманпала киремете чӳклеççĕ; чӳкленĕ чухне юсманне пĕртак чĕпĕтсе илеççĕ те, нухратпа пĕрле уя, ăçта киремет пур, çав вырăна, пăрахаççĕ. Вырсарникун çитсессĕн, ир ирех киремет сăрине, ĕстел çине çăкăр хурса, чӳклеççĕ те, пĕрне часавай патне турра çурта лартма яраççĕ. Часавай патне çитсе, кулач исе чӳклесен, пĕр татăк киремете: çытăр, тесе, пăрахаççĕ. Çав пăрахнă кулача пĕр-пĕр ула-курак е çăхан çисассăн, киремет çиленет, теççĕ. Кайран тата халсăр выртсассăн, тата тӳрлетеççĕ. Ib. Чăвашсем киремете туррăн шăллĕ (в ориг. «шăлĕ») теççĕ. Т. VI. 54. Тата ĕçленĕ чухне те: вăрçса те ятлаçса çӳретпĕр пулĕ, киреметсем, çырлахăр, тет, турамăшĕ! НАК. Сырлан киремечĕ, Хура-Кĕсрери киремет, Саланчăкри киремет, тăлăп ăшĕнчи киремет! Пурăр та çырлахăр, пиртен урăх ан ыйтăр; кама мĕн кирли аçăвăртан ыйтар (см. ,,сĕмĕле»), эпир ăна сирĕ(н) тӳпĕре те патăмăр (дали и на вашу долю). БАБ. Ахаль те пирĕн хирте киремет нуммай, мĕн пурĕ пилĕк киремет: Аслă киремет, Кĕçĕн киремет, Пулат киремечĕ, Явка ялĕ, пиллĕкĕмĕшĕ — çичĕ çырма пуçĕ. Ib. Вăл аннен ала тымарне тытрĕ те, калама пуçларĕ: а! сире тăшман киремет ячĕпе пăсса пĕтернĕ. Янш.-Норв. Йĕкĕр-чуллă, аçаллă-амаллă киремет! Карăш пурчĕ (чит. пурчĕ?) киремет, уй пуçĕ киремет, Алăк умĕ киремет, Кивĕ-çурчĕ киремет! пурăр та çырлахар, пиртен ытлашшине ан ыйтăр, мĕн кирлине аçăвăртан ыйтар, эпир ăна сирĕн валли те патăмăр. (Уй чук туни; молитва к киреметям). ЧС. Кăна, сирĕн ĕнене, киремет тытнă; пĕр кавакал памасăр çырлахас çук, тенĕ (сказала старуха-йомзя), N. Вăл туррине те, киреметне те ĕненмест. N. Киремет тытрĕ: алă-ура чист хутланса кĕчĕ (киремет прогневался и послал болезнь). Нюш-к. Вырăслайра пĕлтĕр пăру кĕтӳçне, пĕчик ачана, машшин курăннă, тет. Шуркут Ярмулли (ватă çын) уна илтсен: киремет вырăн шырать пуль, тет. Çавах мана кĕлел тавра иртнĕ çăвла ут кĕтӳ кĕтнĕ чух... (здесь пропуск). Халь киремет пĕр çынна та тытнине каламаççĕ çак, тесен ак çапла каларĕ: халĕ киремет йăвашланчĕ, ĕлĕк питĕ хаярччĕ; эпĕ унтан 2 сум вунă пус парса (пăрахса) аран хăтăлтăм, арăм чут вилсе каятьчĕ. М. Васильев. Киремет тесе, çынна тытса хутлакан турра (так!) каланă. Вăл пит усал пулнă; ăна, тул çăнăхĕнчен сар çупа çăрса, юсман туса панă. Шурăм-п. Атте мана шăппăн каларĕ: ку киремет мар, ку арçури; киремет вăл куçа курăнмаст (терĕ). N. Киремете парнене кӳрекен выльăхсем: хур, путек, така, вăкăр, тына тăваççĕ (приносят в жертву), урăх пĕр япала та тумаççĕ. Чхейп. Вара сымар выртакан çынĕ чĕрĕлсен: киреметсем çырла(х)хăрçĕ ĕнтĕ, тесе хĕпĕртенĕ; сымар çын çаплах чĕрĕлмесен, киреметсене тата ытларах тăрăшса тăва пуçланă. Татах сымар çын чĕрĕлмесен, каланă вара: çук, пирĕн киреметсене кам-та-пулсан пирĕн çиран (на нас) елеклерĕçĕ пуль, тенĕ, çавăнпа çырлахмаççĕ пире киреметсем, тенĕ. Курм. Киремете валли: пашалу, вĕтĕ йăва, пăтă пĕçерсе, турăшсене кутăн тăрса, алăк янаххисем çине, çтенасем çине, йĕркипе, çуртасем çутса, чăркуçланса ларса, пуçĕсене чиксе, темĕскер пăшăлтатса кĕл-тăватчĕç. Ib. Пирĕн аттесем киреметсене салат, хăмла, çпичкă, тата укçа пăрахатчĕç: на сана, киремет, сăра туса, ĕç-çи, савăн; малашне пире ан тив, тетчĕç. Байг. Тата манăн аттепе анне тĕрĕс чăн тĕнпе пурăннă: тĕрлĕрен киремете, хĕрт-сурта чӳк туман, тата юмăç патне те ăс ыйтма çӳремен. Ст. Чек. Киремет вăл аван улталанă, шур сухаллă старик пулса, çынсене курăнса вăл каланă: эсĕр мана çапла-çапла асăнсассăн, хĕн-хур ямăп, тенĕ; чир-чĕр ямăп, тенĕ, выльăх-чĕрлĕх-хĕре айăп тумăп, тенĕ; асăнмасан, хур туса пĕтерĕп, тенĕ. Иванова. Пирĕн ялти тĕне кĕмен чăвашсем: питĕ усал киремет, тесе, çаксене шутлаççĕ: Хăмăл ятлă киремете, çиçтĕпе, тата ял вĕçĕнчи пĕр пысăк хыра. Сюгал-Яуш. Ĕлĕк киремечĕ хут пĕлнĕ. Хут пĕлнĕ те, ăна нимĕнпе те улталайман, укçах (так!) парсах пынă. Вăл аччи-пăччисене (так!) хут вĕрентмен. Çавăн пирки, хĕç тимĕртен касса, тенкĕ пек туса пăрахсах улталаççĕ. Шинар-б. Пирĕн хамăр патра пĕр çыран хĕринче пĕр çӳлĕ ту пур, унта пурте: киремет пур, тесе, пуççапнă, укçасем пăрахнă. Халĕ ĕнтĕ пирĕн вăл киремет сăрчĕсене сухаласа пĕтерчĕç. Ăна пурте сухапама хăранă. Виçе кассинче пĕр Иван Гаврилыч ятлă çын пулнă, вăл вара çав киремет сăрчĕсене, йӳнĕ хакпа илсе, акса пурăннă. Çапла вара пирĕн патра киреметсене пĕтернĕ. Собр. Киремете вĕсем турăран те аслă, теççĕ. Чирлесен, ăна: е хур, е кăвакал памалла, теççĕ; хур та, кăвакал та памасан, вăл вилет, теççĕ, мĕшĕн тесен ăна киремет: нуммай вăхăт иртернĕ, тесе, вĕлерет, теççĕ. Юрк. † Çӳлĕ ту çинчи киремет, начарланнă шеремет; шурă такапа чӳк тусан, самайланнă киремет. Çĕнĕ ялсенĕн хĕрĕсем начарланнă шеремет, Кивĕ-ялăн каччисем, чуп-тусан, самайланнă шеремет. КАЯ. Çавăрăнсан-çавăрăнсан (хлеб при гадании), хай мăн килемей аннене укçа çине кăтартса каларĕ: пăх, кин, пăх, тулĕк сан куçа те курнать тем, укçа çине пĕр пĕчĕк улпут сиксе тухрĕ. Вăл улпут Сурăм киремеч ывăлĕ. Унăн çăварĕ кĕмĕл, чĕлхи ылттăн, кĕçĕн чĕлхи (uvula) пăхăр; вăл икĕ чĕлхе ак мĕн калать: Апрам таврашĕ (пирĕн йăх ячĕ) ĕлĕк ман асаттене, вырăсла пулнă чух, пĕр тиха паман, халь çавăншăн ачине урнă йăтă туллаттартăм, ун ачи урса вилĕ!.. НТЧ. Хĕрлĕ çыр киреметĕнчен... N. Кайри (киремет?). N. Киремет пӳрчĕн никĕсĕ. См. Шĕнер киремечĕ, Рекеев III, 5, Магн. М. 121. || Приносимое в жертву киремети. Макка 53. Пирĕн ял патĕнчех хурăн çул пур, çав хурăн çул çинче киремет прахаççĕ. || Бранное обзывание. Ст. Чек. Ку киремет ста карĕ? Куда это он поехал? || Назв. местностей. НАК. Пĕрре кайăк хыççăн Хура Кĕсрери киреметре çӳренĕ чух, кӳлĕре пĕр кăвакал куртăм. Елаур. Киремет. Вăл Маликасси хыçĕнче, çӳлĕ ту айĕнче. Ĕлĕк унта киремете чӳк тунă. Унта малтан сĕм-тĕттĕм вăрман пулнă. Бел. Гора, Ст. Ганьк. Киремет, назв. урочища. Янших. Б. Пирĕн ял укăлчи тулашĕнче виçĕ хырă йывăççи пур. Çав хырăсем патĕнче ĕлĕк суя тĕнлĕ çынсем ку киремете пуççапнă, çавăнпа вăл вырăна Киремет, тенĕ. || Назв. оврага (тип çырма) около д. Дуваневой, б. Буинск. у. («унта ĕлĕк учук тăваччĕç»). || Назв. горы около д. В. Байгуловой, Козлов. р. Эпитеты «выртакан», «выртан», встречающиеся в названиях духов, повидимому, также свидетельствуют о том, что культ киреметей возник у чуваш из почитания умерших, слившегося впоследствии с культом мусульманских святых, на что указывают и сл. киремет, мăчавăр, мамале. См. Оп. иссл. чув. синт. II, 270.

кисеп

(_ки_зэ_п), пест. Изамб. Т. N. Вăсен пĕр тимĕр кисеп пур, тет. N. Чӳречĕртен йĕс кисеп кĕрет. (Чӳречерен хĕвел кĕни). N. Ун кисеппи. Пролей-Каша. Кисеп — пест, также и для мытья белья.

кунча

(кунζ’а), голенище (сапога); паголенок (чулка). Бишб. † Пилĕк пӳрне кĕрен кунча пулин вархам калама. Сред. Юм. Кăçат кунчи, верхняя часть теплого сапога; чолха кунчи, верхняя часть чулок, а также сшитое из полотна, надеваемое на ноги. Н. Карм. Атă кунчи.

ӳс

(ӳ_с), расти; размножаться, плодиться. См. çитĕн. Хыпар № 22, 1906. Тепĕр çулĕнчех çав вырăнсевче кăмпасем ӳсекен пулать. На другой же год в том месте начинают расти грибы. Сборн. по медицине. Е ӳсе-киле, хăйне упраманнипе, темиçе тĕслĕ хĕн курать. Выростая (ребенок), лишенный ухода, страдает от всяких болезней. Кĕвĕсем. †Чĕрес йăтса ан тухăр пиçнĕ-пиçмен çырлашăн; лаша кӳлсе ан тухăр ӳснĕ-ӳсмен (не подросших) хĕрсемшĕн. Проп. о блудн. сыне. Çав таса шывра вăл тантăшсемпе шыва кĕрсе ӳснĕ. Альш. Такасем ӳсме кусаççĕ (также и сысна çурисем). Бесплодный coitus молодых животных — для роста. (Чуваши думают, что мужчина post primos concubitus растет, а женщина ― сарăлать (растет в ширину). Ст. Айб. † Вăрман ӳсет, ӳсет (растет), пысăк пулать; çулçине хурт çиет, хур пулат; сар хĕр ӳсет, ӳсет пысăк пулать; савнă тусĕ илмест, хур пулать. N. Алăкум вĕçĕнче çаврака кулĕ, çавăрăнса ӳсме (расти) ирĕк çук. Орау. Тарçа пĕр-пĕр ӳснĕрех ача тытасчĕ: шанчăклăрах пултăр. Нанять бы в работники парня более подросшего, чтобы можно было положиться на него. Трень-к. Улма ӳсерехпе, атте килте чухне, эпир аттепе сат пахчинчех çывăраттăмăр.

ӳтлĕ

corpulentus, здоровый, полный. О сохр. здор. Чей ĕçекен çынна апат та сахалтарах кирлĕ пулать, вăл çын сахалтарах çиет пулсан та, сывă та, ӳтлĕ те пулать. Тому, кто пьет чай, и пищи меньше надо. Несмотря на то, что он мало ест, бывает здоров и в теле. || Имеющий (какое-либо) тело. Хыпар № 47, 1906. Епле пысăк ӳтлĕ ĕнерен пысăк пăру пулать, çапла шултăра пĕрчĕрен шултăра пĕрчех пулать. От крупной коровы родится крупный теленок, также от крупного зерна родится крупное зерно. || Хура ӳтлĕ çын, негр. V. S.

ĕнĕл

(э̆н'эл'), синяя (кăвак) краска для крашения ниток. Шибач. Питушк. Ĕнĕл (краска). || Осадок у отстоявшейся краски. Орау. Краскă тĕпĕ, кĕвелсе тăрăлса ларсан, краскă тĕпне ĕнĕл теççĕ. Ĕнесем ӳсĕре пуçласан, çула ĕнесене ӳслĕкрен ĕçтереççĕ. Хыçне час прахаймасан та, каллех çав ĕнĕле параççĕ (когда коровы начнут летом кашлять их поят этим веществом. Также поят им и в том случае, если корова долго не выбрасывает последа). Якейк. Пит хура япалая: ĕнĕл пек хура, теççĕ. Про черную вещь говорят, что она черна как ĕнĕл.

ĕнтĕ

(э̆_ндэ̆, э̆н'д'э̆), теперь. Сред. Юм. Ĕнтĕ, теперь. || Уж, уже К.-Кушки. Унăн асапĕ иртрĕ ĕнтĕ санăн. Заботы об этом для тебя уже миновали. Сред. Юм. Ĕнтĕ ȏна та турăн (сделал и это) пȏлать, ĕлĕкхипе çитмен-чĕ! Еще этого не доставало! Изамб. Т. Анне кайнă та, час таврăнат-и ĕнтĕ. Мать пошла, да не знаю, скоро ли уж вернется. Регули 528. Парсам ĕнтĕ она. Дай уж ему. Ст. Чек. Халĕ ĕнтĕ вĕсем лайăх тăраççĕ. Теперь они уж хорошо живут. N. Эпĕ малалла çакăнти чăвашсен йăлисем çинчен калăп ĕнтĕ. Теперь уж в дальнейшем я расскажу о нравах и обычаях здешних чуваш. СТИК. Шав пӳртре ларса йăлăхтарат та пуль ĕнтĕ. — Ан та кала, чист йăлăхтарчĕ! Уж надоело, небось, сидеть дома? — Не говори уж, совсем надоело! Орау. Тулсам пула пуçларĕç ĕнтĕ. Изамб. Т. Ĕнтĕ эсĕ качча кайма ан шухăшла. Теперь ты уж не думай выходить замуж (говорит умирающий парень). IЬ. Каятăп ĕнтĕ, çитĕ, кун чул ларсан. Я уж пойду, будет — посидел (насиделся). Орау. Сана вăратмасп ĕнтĕ кĕрсе. Я уж не зайду (к тебе) и не буду тебя будить. СТИК. Ӳссе çитĕнчĕ-çке ĕнтĕ, ĕçе тума пултарат. («Говорят с радостью, что у них вырос сын или дочь и уже может работать»). Изамб. Т. Ваççа тете, ыраш парса яр-ха. — Нумай салатнă-ччĕ те ĕнтĕ. Кама кам пулмаст. Парас пуль çав. Дядя Василий, отпусти (в займы) ржи? ― Много уж я роздал... М. Тиуш. Юрри аванах та мар пулĕ те ĕнтĕ, çыратăп. Песня-то и не так хороша, (но) уж (ладно), напишу. IЬ. Атте мана хăвса кăларчĕ, нимĕн те памар(ĕ); çурт çавăраймарăм... Ах, турă!... Çапла ĕнтĕ те... мĕн тăвас тен! Отец меня выгнал, ничего не дал; я не смог выстроить себе дома... Господи!... Так-то уж оно так, но что поделаешь!.. || Я. Турх. Чăваш çапла ĕнтĕ вăл. Таково уж свойство чувашина. Хыпар № 9, 1905. Мĕне кирлĕ ку ĕнтĕ? Тĕлĕнеп эп çынсенчен! К чему уж это? Удивляюсь я людям! || Выражает побуждение, как русск. же. Унтан арăмне çиленнипе: лар ĕнтĕ, шуйтан! терĕ, тет. Потом, рассердившись на жену, он крикнул: «Садись же чорт!» Юрк. Ку çапла каçма хăранăран, тутар арăмĕ: мĕшĕн каçмастăн? каç ĕнтĕ, тет. Ку та ăна, хăй хăраса: каçмастăп, малтан ху каç! тет. Артюшк. Пырат та, лайăхрах чĕнет: часрах ĕнтĕ, тет. || Выражает недоумение, удивление. Сред. Юм. Ĕмĕр тăрăшнех çапла хĕн кȏрса ирттермелле-ши ĕнтĕ ман? Неужели мне придется провести всю жизнь в таких страданиях? Руфь I, 19. Ноеммин пулать-и ĕнтĕ ку? Это Ноемминь? КАЯ. Эпĕ: ха, куçа çӳпĕ кĕч-и ĕнтĕ? тесе, куçа калах хупкала пуçларăм (что, неужели в самом деле в глаз соринка попала?). Тораево. Ку çăвара тĕкĕнмесĕрех анса кайри (= кайрĕ-и) ĕнтĕ? тесе калать, тет. Неужели он проскочил в горло, не задев рта? || Иногда выражает решительное утверждение или отрицание, также и в вопросе. Янтик. N. Каяп-каяпах ĕнтĕ çапах. Все таки я уже поеду, во что бы то ни стало. Хыпар № 45, 1906. Хирте хĕрсе ĕçленĕ вăхăтра тĕрмере ларасси çăмăл мар ĕнтĕ вăл. В то время, когда жаркая работа в поле, сидеть в тюрьме не так уж легко. Ч.С. Эпĕ ăна малтанах: апла пулмĕ ĕнтĕ (не правда, чай), теттĕм, ĕненместĕм. Я сначала не верил этому, полагая, что это не так (здесь ф. буд. вр. придает оттенок сомнения). Алекс. Вара кăвак çӳçлĕскер калар(ĕ), тет: вăт çавă ĕнтĕ, тенĕ. Тогда седоволосый сказал: «Вот он-то самый и есть.» Собр. Ăстарик çавна илтсессĕн, ӳксе макăрса каланă: ку хам пĕлменскерсем çаксем пулнă пулĕ ĕнтĕ! тенĕ. Услыхав это старик с рыданием воскликнул: «Должно быть это (и) были неведомые мне (дети!)». IЬ. Ку кам ачисем? тесе ыйтнă. Карчăкки каланă: ку ачасем пирĕн ĕнтĕ, пире кăсене турă эсĕ килеччен пачĕ, тенĕ. (Он) спросил: «Чьи это дети?» — Старуха ответила: «Эти дети наши, нам их принес, пока тебя не было дома, бог». Цив. Ашшĕ ыйтрĕ, тет: мĕскерле пулчĕ ĕнтĕ? тесе каларĕ, тет. Отец (его) спросил: «Ну, как же было дело?» Торп-к. Пике тухрĕ, тет те: эс, Хăрхăн, манăн кĕпене ма тăхăнтăн? Эп сана хам кĕпене ма парăп ĕнтĕ? — эсĕ кулатни-мĕн манран? тесе каларĕ, тет. С-Устье. Арăмĕ: ускăн тиха пур çинче (раз есть) акар йăттипа мĕн тăвăп ĕнтĕ? тесе калать, тет. || Же. С. Столпник. Ку мĕскер пулать ĕнтĕ? Что же это значит? КАЯ. Эпĕ: мен пулчĕ ĕнтĕ кăсене? тесе, анаталла мĕн пур вăйпа чупма пуçларăм. || Вот (в рассказе). БАБ. Пырса кĕретпĕр ĕнтĕ. Пӳртре туллиех çын ларат. Вот мы входим. В избе полно народу. Цив. Ну, аслă ывăлĕ кайрĕ, тет те, ларат, тет. ĕнтĕ. || В песнях служит для заполнения недостающих слогов. Янтик. † Ĕнтĕ хĕлĕх çинçе, хĕлĕх çинçе, хĕлĕхрен те çинçе çиппĕм пур. N. † Вуниккех те вĕлле, ай, хуртăм пур, анчах пĕри уйăрмантан ĕнтĕ, ай, ӳпкем пур. У меня есть двенадцать ульев пчел, только досадно, что одна семья не роится. Альш. † Ĕнтĕ улма çирĕм, улма çирĕм, хупписене ăçта та хурам-ши? Н. Изамб. † Ĕнтĕ сарă утçăм, сар çилхеçĕм, сарă ука шел мар çитлеме. Альш. † Ĕнтĕ тăванăмсем-çунатăмсем, тата тепре куриччен йĕр те тӳс.

ĕçлĕ çын

так называют всех служащих и получающих жалованье и при этом имеющих известное общественное значение, но это название не простирается па крупных чиновников. Шорк. КС. Ĕçлĕ çын, чиновник, также староста, десятский. IЬ. Ĕçлĕ çынна кĕчĕ. Поступил на службу. N. Вара унта ваттисем тĕрлĕрен ĕçлĕ çын уйăраççĕ: касак, улпут, касначчей. Ходите во свете. Упăшки ĕçлĕ çынра тăнă вăхăтра арăмĕ те çыру пĕлнипе нумай усă кӳрет.

ял пуç

деревенский воротила (староста, председатель). Ч.П. Ку ăсăр-хакăлăрпа тăрсассăн, сире кирлĕ ял пуç суйлама. Пшкрт. Ял-поç поласшăн-и, эс мана пет вăрçан! IЬ. Эп ял-поç полăттăм-ччă(-чы̆), пĕре ку халăха тытса пăхăттăм-ччă(-чы̆). Якейк. Ял пуç — деревенский кулак. Изамб. Т. Ку ача ӳссен ял пуç пулĕ. Этот мальчик, когда вырастет, будет коштаном. Б. Олг. Ял пуç ― ялта коштан, начара пуç паман (ходу не дает), хаяр. То же знач. у КС. Слепой. «Ял пуç ― кĕтӳçĕ». Тюрл. Ялпуç ― староста. Собр. Тăлăх выльăх карта пуç пулнă, тет, тăлăх ача ял пуç пулнă, тет. (Послов.). П.П.Т. Ял пуç. См. тĕрмеклен, а также Магн. М. 194.

янк

(jаҥк, jанк), подраж. отрывистому звонкому звуку. См. МКП. 40. М. Сунч. Пӳртре Раман пичче йĕни (плач) урама янках (ясно) илтĕнеччĕ. || Подр. звонкому удару ладонью. Орау. Эпĕ пĕр 9-та, 10-ра чухне: ай-яй сан сухал аван, тесе, сухалне тыткаласа тăрап. Тепри, вылятакантарах старик: сухала ахаль тыттармаççĕ, сухала тытакана çупаççĕ, терĕ. Унччен те пулмарĕ, хай ман сухал хуçи мана сылтăм аллипе питрен: янк! çупса ячĕ. Епле ăса кӳртеççĕ айвансене! || Также подр. выпиванию сразу, до капли, начисто. Сред. Юм. Эрех черкки алла лексен, пит котăнах ямас (не чванится), янк çиç ярать. || Настежь. Хурамал. Алăка янках уççа пăрахнă. Дверь растворена настежь. Сред. Юм. Алăка янках уçса ан пăрахăр, сиввĕ (= сивĕ) кĕрет. Не отворяйте дверь, холод идет. || Открыто, ясно (также и о небе). СТИК. Ку пӳрт янках уçă тăрат (не защищена от ветра внутри). Сам. 56. Аслă улăх пĕр енпе тырă уйĕ янк выртать. Сĕт-к. Йĕри-тавра ялсам янках корнаççĕ. СПВВ. ПВ. Янк кăтартат, выртат (открыто). Кан. 28, № 197. Хĕвел çӳле хăпарни янках курăнчĕ. Тюрл. Янках корăнать. Видно ясно. Сир. 330. Çав карап кĕлеткисем тинĕс çинче çӳрекенсене янках курăнса ларнă. Посл. 209,13. Унăн куçĕсем умĕнче пурте çаппа-çарамас, янках. Янш.-Норв. Янк (jаҥк) çутăличчен, до полного рассвета. См. яр çутăличчен. Çиç. çиçрĕ кĕмс. 70. Тăп-тăрă пĕлĕт тӳпи янках, уçă выртать. Показывает на полную остужённость или пустоту жилища. Сред. Юм. Чӳречене уçса пăрахнă та, пӳрте янках сивĕтсе янă. Открыли окно и совершенно остудили избу. Янках также показывает, что изба пуста и в ней раздается голос. || Подр. быстрому отвесному падению сорвавшегося предмета. Якейк. Эпĕр çыр (чит. с'ир) хĕррипа пынă чох, ман йолташ çыра (с'ира) янк анса карĕ (быстро сорвался в овраг). N. Урамран пынă чухне, ура сакăлтана (с уступа) янках анса карĕ, пĕтĕм ăш-чик кисренчĕ. N. Кайран пăртак шаларах (подальше) кĕрес терĕм те, янках анса карăм (в глубокое место в воде).

яра куна

(к^┐уна), целый день. Истор. Çавăн чух вырăссемпе болгарсем яра-куна вăрçсах ирттернĕ. Беседы на м. г. Яра куна вăл пĕр ĕçмесĕр-çимесĕр ĕçленĕ. См. также Паас. 22.

ейкеленчĕк

постоянно скалящий зубы, циник. СТИК. Ейкеленчĕк! Мĕн луш (что больно) шăлна йĕрен, е сан ейкеленнине итлекен пур-и кунта? («Ейкеленчĕк — то же, что каркаланчăк, но первое из этих слов также передает фигуру и выражение циничного человека. Ейкеленчĕк — сам смеется, корчит масляную рожу; вся его фигура — лень, цинизм, слякоть»).

юпа

йопа, (jуба, jоба) столб. СТИК. Çак юпана вайкăнтар-ха. Свали-ка этот столб. Изамб. Т. Йăлт çунса кайнă, юпи те юлман. Каша. † Ылттăн юпа пулăттăм, вăйă варринчен тухмăттăм. Чув. прим. о пог. 48. Хĕвел юпа пек тухсан, çăмăр пулать (хĕлле сивĕ). Если солнце восходит столбом, будет дождь (зимою – мороз). Персирл. Тĕлекрам(-грам) йопи, тĕлеххон йопи. Пазух. Вăрман хĕрри юманлăх, çинчен икел суйлар-и те, тĕпне юпа тăвар-и? N. Вăл (моя невеста) вилсен, каллех шăннă юпа пек тăрса юлтăм. Юрк. Хапхаран кĕрсен (по возвращении с кладбища), урапа çинчен ансан, хапха хыçĕнчи юпа йĕри-тавра виçĕ хут çаврăнаççĕ. Сред. Юм. Чохăн çол çинчи правăка юпаран юпана (от столба к столбу) лектерсе пыраççĕ. || Столб, изображающий собою покойника. См. К. Прокоп., Похороны и поминки у чув. Макка 231. Чăн пирвай вĕсем юпа касма каяççĕ. Вил. йăл. Выльăх пуснă вăхăтрах юпа тума тытăнаççĕ. Юпине хырăран тăваççĕ. Авалхи чăвашсем чултан, тăваткал касса, тунă. Халĕ те хăшĕ чултан тăваççĕ. Чулне, хуларан илсе килçе, малтанах хатĕрлесе хураççĕ. Юпине çын евĕрлĕ тăваççĕ: сăмсине тăваççĕ, çăварне. Юпине непременно кутăн тăваççĕ. Макка 191. Унтан, масар çине çитсен, юпине лартсассăн, ун çине пĕр укçа çапса кӳртеççĕ, унтан тата ун çине пĕр çурта çутса лартаççĕ. Çав çапса кӳртнĕ укçине: кун çути пулать; çав укçа çуттипе вилнĕ çын леш тĕнчере çӳрет, теççĕ. Вил. йăл. Юпа çинче лармалли каç. N. Юпа çинче ларнă чух никама та йĕме хушмаççĕ. Тăванĕсем йĕнине курсан, вилнĕ çын та йĕрет, тет. Макка 212 и 215°. Унтан вара каçпа юпине хускатаççĕ; юпа хускатнă чухне купăс каласçĕ, юрлаççĕ, макăракан та пур, пурте пур. Унта тата ташлаççĕ, ташлакан çынни витрене укçа ярать, вăл укçи мĕн чӳлĕ пухăнать, пурте купăççа пулать. Çапла юпине те иртерсе яраççĕ. IЬ. 190°. Юпа, тесе, ак мĕне калаççĕ: йăвăçран этем манирлĕ тăваççĕ те, ăна вăрмантан вара исе килеççĕ; çавна, масар çине кайсан, лартса хăвараççĕ. || Поминки. Чхĕйп. Авал вилнĕ çына (sic!) юпа акă мĕле (sic!) тунă: вăлсам уна улт эрнерен тума пĕлмен, çимĕкре тунă, кĕркуне (sic!) тунă, тата çăварнира тунă. Ст. Чек. Юпи иртсен, ултă кунтан, ăрăтнипеле пухăнса, каçалапа хутăштараççĕ, пурне те ĕлĕк вилекен çынсене те пĕрле, çурта çутса, хутăштараççĕ. (На осенних поминках). Макка 190. Унтан вара, юпине çитиччен, кашни-эрне каç хываççĕ. IЬ. 192°. Унтан вара çутăлас еннеле (sic!) юпа иртерме каяççĕ. IЬ. 214°. Çулталăк иртсен, унăн юпине тăваççĕ. N. Унтан тата тăххăрĕмĕш, çирĕмĕш, хĕрĕхмĕш кунне. Татах çав кунсенче юпа тăваççĕ С. Йопи çинче пусни (на поминках). Беседы на м. г. Çын вилсен-тусан, пумилккине (юпине) чăвашла ирттерсе, вилнĕ çын чунне хуйхăрмалла тăваççĕ: пумилккере, купăс-кĕсле е шăпăр, сăрнай-мĕн каласа, ташлаççĕ, сикеççĕ; юрлаççĕ-кулаççĕ, шăнкравсем çакса, купăспа, сăрапа масар çине лашапа кайса, йĕркерен тухаççĕ: вут чĕртсе, ташласа, юрласа, ашкăнаççĕ; сăра чĕрессисене, куркисене, çапа-çапа çĕмĕрсе, масар çине пăрахса хăварса тавăрăнаççĕ. М. Сунчел. Çиччĕшне туса иртерсессĕн, хĕрĕх кун иртсен, хĕрĕх пĕрмĕш кун каçхине, асăнса, юпа тăваççĕ. Каçпала юпа тума выльăхсем пусса, çимĕççем пĕçерсе хураççĕ; пуянтараххи прик (= пĕр-ик) витре эрех илсе, хатĕрлесе хураççĕ. Пурне те хатĕрлесе пĕтерсен, вăрмана юпа касма каяççĕ. Малтан унта кайма сăрасем, эрехсем, хывма куймаксем хатĕрлесе хураççĕ. Пурне те хатĕрлесе пĕтерсен, лаша кӳлсе, шăнкрав çакаççĕ те, вăрмана юпа касма каяççĕ. Вĕсен хыçĕнчен пĕри юналутпа купăс каласа пырат. Вĕсем унта кайнă чухне çапла юрласа каяççĕ:\nХура пĕлĕт юха-çке,\nПирĕн ĕмĕр ирте-çке;\nХура пĕлĕт юхнă чух,\nХăçан çăмăр çуманни пур?\nПĕр вилнĕ çын юпа тунипе\nХăçан чĕрĕлни пур?\nВĕсем тата нуммай юрлаççĕ, анчах эпĕ пурне те пĕлместĕп. Вăсем, вăрмана çитсен, лашисене тăвараççĕ, вара вут чĕртсе яраççĕ те, вут кутне куймаксене, сăрисене, эрехсене вут кутне лартаççĕ. Вара, пĕр çăка касса илсе, пĕр вĕçне шӳретсе, çĕре çапса лартаççĕ, пĕр пуçне икĕ пуслăх укçа çурса хураççĕ. Тата: вилнĕ çынна çиме, тесе, тенкелсем, сĕтелсем, кĕперсем тăва-тăва хураççĕ. Вучĕ йĕри-тавра юрласа, купăс каласа, ташласа çаврăнаççĕ. Виçĕ хут вут йĕри-тавра ташласа, юрласа çаврăнсан, хываççĕ те, киле таврăнаççĕ. Киле таврăнсанах, сасă кăлармасăр ĕçме-çиме пуçламаççĕ. Пирвой виççĕн е тăваттăн, шыв хĕрне кайса, пĕшкĕнсе лараççĕ те, çапла каласа юрлаççĕ:\nХура чĕкеç чĕкĕлтетсе килет,\nПирĕн (вил. ят.) килет вăхăчĕпе.\nÇула пулмасăр нихçан та чĕкеç килмест,\nВăхăт çитмесĕр никам та вилмест. \nСасă кăларса килсен, пӳртрисем: ăçта кайрăр? тесе, ытаççĕ. Сасă кăларакансем калаççĕ: (вилнĕ çын ятне) чĕнме кайрăмăр, теççĕ. Çапла калаççан-тусан, юпана пуçласа яраççĕ. Вара çĕрĕпех ташласа юрласа ирттереççĕ. Çутăлсан, шыв хĕрне кайса, хывса килеççĕ; унта илсе кайнă савăтсене пĕрне те каялла илсе килмеççĕ, çавăлтех салатса хăвараççĕ. Чăвашсем юпана çапла ирттерсе яраççĕ вара. IЬ. Çав çын вăл каç çавсен юпине ирттерет иккен. Он делал в тот вечер по них поминки. IЬ. Пăртак хыврĕç те, юпа халăхсем Раман пичче патне кĕрсе кайрĕç. Шел. 22. Юр юрласа, ташласа, тăваччĕçĕ юпасем. В. Олг. Ашшĕ каласа хăварса улне: мана, тет, йопа çине лаша парăр, тет. Изванк. Аннене пытарса килсен, тепĕр кунчех каçхине (пумилккине) юпине иртерчĕç. Ун чух иртермен пулсан, ĕç пĕтмесĕр те иртерес мар тет-чĕç; тата унччен тиркесси, терĕç. Çын вилсен, юпине иртермесĕр ни кĕпе-йĕм, ни тăла тавраш çумаççĕ, ни кăмака шăлмаççĕ. Ват çын вилсен, кирек хăçан та майлă пулсан, тиркемесĕр хăвармаççĕ. Ача-пăча вилсен, аплах тиркемеççĕ, çинчех юпине иртереççĕ. Пирĕн патри çынсем, ват çын вилсен, вăл çамăрăк (sic!) мар, çавăнпа тиркес пулат, теççĕ. Çапла тиркенине вăсем вилнĕ çынна хĕсепленĕ (= хисепленĕ) вырăнне хураççĕ. Чертаг. Йȏпа — поминки (улт эрнерен). || Брань. Хорачка. Изамб. Т. Мĕн юпа пек тăратăн? Что ты стоишь как столб? (То же выраж. и у КС.). || Кол. В. Олг. Тораево. Тата амăшĕ икерчĕ пĕçерчĕ, тет те, карта юписем çине тире-тире çӳрерĕ, тет. Пшкрт. С^┐и_дэ_{т п}э̆_р карда jоβи п^┐атн'а. _мэ̆_н э̆с' _лэ_ксэ̆_р ты̆рады̆н? _т^┐э_тjоβаjа. (В зап.-козм. говорах столб, а также и мачта, называется тонката. У др. чув. посл. слово озн. пень). || Рубль. СТИК. Пĕр юпа парас-и, мĕн тăвас? (гов., когда секретничают, при продаже или покупке). || Юпа — король (в картах). К.-Кушки. См. чирку.

лакăм

(лагы̆м), яма на дороге, ухаб. Çутт. 153. Инçех те мар лакăм пулнă. Ib. 84. Ман çул çинчи лакăмсем питĕрĕнчĕç юрпала. ЩС. Лакăм, небольшая промоина. Шурăм-п. Пĕр лакăм тупрĕç те, ун йĕри-тавра шăкăр пырса ларчĕç. Полтава. Вут-хĕм виттĕр сикеççĕ, лакăм урлă ывт(ă)наççĕ („сквозь огонь окопов рвутся“). Сред. Юм. Лайăм — низкое место между двумя буграми. О сохр. здор. Урам хушшинчи (на улицах) лакăмсене тислекпеле е улăмпала тултарас пулмасть, ялан таса тăпрапа е хăйăрпа, чулпа тултарма кирлĕ. Кн. для чт. II, 145. Куккук çӳрин çурăмĕ сарлака, унта унăн лакăм пур. Тогаево. Пĕр çĕре миçе ача пыçтарнать, çавăн чухлĕ пĕчик лакăмсем чакалаççĕ. Чураль-к. † Кӳлтĕм тухрăм сар лаша, сикрĕ ларчĕ сарă хĕр; сулăнкара (так!) та сулăнать, лакăмра та ларса юлать. (Маслян. п.). Орау. Пырсан-пырсан, пĕр лакăма кĕрех карăмăр; çуна сикнипеле чуттах (едва не) çуна çинчен тухса ӳкеттĕм. Ib. Çуна лакăма сикнипе пĕтĕм ăш кисренсе карĕ. Ст. Чек. Лакăм, рытвина (зимою, а также и летом в грязное время). См. лакăм. || Углубление в русле реки. Якейк. Н. Карм. Лакăмра выртать шыв (глубокое место в реке). Утăм № 1,9. Тинĕс çăварĕ Атăл пек шывсене хăйсене те тĕпсĕр лакăма ярать.

лап

(лап), подр. звуку хлопнувшегося (упавшего) предмета. СТИК. Çăм мишукĕ лап персе анчĕ. („Лап – звук мягкий, похожий на звук, когда падает что-нибудь мягкое“). Ib. Лакăш! турĕ те (отступился), лап! персе анчĕ (споткнулся и упал). Альш. Акă упăшки патне çитет те, палакирне лап! ӳкерет, тет. Богдашк. Т. Лап тăсăлса ӳкрĕ хуса пыраканни. Толст. Лаши пĕтĕм вăйĕпе пынă çĕртен лап персе аннă та, Жилинăн урине аяла тунă (придавила). Шорк. Пылчăк çине хырăмĕпе лапах персе анчĕ. Эльбарус. Çаксем кăсйисенчен темскерсем кăлара пуçларĕç; тăта лап-лап! ӳксе пуççапаççĕ, тăта пакăл-пакăл! юмахлаççĕ. Сред. Юм. Витрери шывва (= шыва) трук тăксан, шыв лап! туса тôхса ӳкет (выплескивается). || Подр. мгновенному движению садящегося, ложащегося или падающего. КС. Хырăмĕпе лап выртрĕ. Сред. Юм. Мана корчĕ те, лап! выртрĕ. („При этом лап не означает звука при падении, а самое действие). Шорк. Пылчăк çине лап! татăлса анчĕ. Ст. Айб. Куçма кĕрӳ кускалать, Лапата кĕрӳ лап ларать. (Çатма çинче икерчĕ пĕçерни). || Подр. бросанию тяжелого предмета. Ст. Чек. Лап! пăрахат (бросит сразу). N. Ку ача амăшне пĕр ала йĕппе лап! тутарать, тет те, веç чиккелесе вĕлерет, тет. || Подр. удару (хлопанью). Альш. Амăшĕ алăкран тухат та, кукша капкăнĕ амăшне лап тутарат, тет. Шурăм-п. № 6. Арăмне пуçран çапуççипе лап! тутарчĕ. Альш. Кашкăр кĕрсенех, кашкăра аякран лап тутарнă. КС. Аллипе лашана купарчинчен лап! çапрĕ. N. Ашшĕн çăварне лап хупласа лартрĕ. || Подр. ударам бьющихся волн. Сред. Юм. Пĕчикрех хомсĕм лотка хĕрне лап, лап! пырса çапнаççĕ (= çапăнаççĕ). || Подр. хлопанью крыльев. Юрк. Çав вăхăтра кашта çинче ларакан автанĕ çуначĕсемпе лап, лап, лап! тутарса çапса илет. || N. Лап сур (плюнь).|| Подр. тяжелому ступанью по плоскому предмету. Алших. Лап-лап! çĕре ан пусăр: çĕр кисренет, тиеççĕ. || Подр. тяжелому бегу. Сред. Юм. Лап-лап! тутарса чупса кайрĕ. Побежал тяжелой рысью. Ib. Пирĕн лаша чупайрать-и-мĕн ôлă? Лап-лап, лап-лап! туса пырать, онпа мĕн чôлах аякка кайăн? СТИК. Пĕчĕккĕ ача, чуппи (бег) килĕшет, вăл темле çăмăллăн чавтарса пырат; пысăк çын вара лапăстатса пырат. („Лап-лап“ выговаривается соразмерно шагу; если шагает — редко, если бежит — скоро. Выражение впечатления при виде неуклюжести бега, неуклюжести фигуры, а также и звук, производимый ногами“). || Подр. звуку, который слышится, когда трясут шапку, взяв ее за тулью. Сред. Юм. Шапкана тӳпинчен тытса силлесен, лап-лап! туса силленет. || Подр. звуку неожиданно лопнувшего льда. К.-Кушки. Шыв тулнипе пăр лап! çурăлса кайрĕ. || Подр. кипению каши (хлопанью пара). Изамб. Т. Вир пăтти вĕренĕ чухне лап-лап! туса вĕрет. || Подр. моментальному погашению света. Хрест. Куçук çавăнтах ламппине лап! сӳнтерсе лартрĕ. Сунт. Пӳртре ламппă çути лап! сӳнсе ларчĕ. N. Çав вăхăтрах килти çунса ларакан çуртасем икĕш те лапах сӳнсе ларчĕç, тет. (Сказка). Сред. Юм. Пирн (= пирĕн) лампă чипер ларнă çĕртех лап! сӳнчĕ ларчĕ. N. Çутатса пыракан хунарĕсем лап сӳнчĕç. БАБ. Лап сӳнсе ларчĕ (огонь). См. тимĕр карта. || Подр. широким вспышкам молнии (как будто с глухим звуком). N. Çулахи çĕрсенче шевле (зарница) лап-лап çиçет: темĕскерле ăшшăн туйăнать те, тӳлек туйăнать. || Плашмя. Орау. Лап выртни („ляпа“) сан пултăр, эпĕ шĕвĕр пуçне („тыку“, т. е. с острого конца) йышăнап. (Так сговариваются игроки). || Как раз, совершенно. Якейк. † Çак нуштана корасса воник çолтах тĕл(л)ĕнтĕм, çирмик (= çирĕм ик) çолта лапах килч. Яргуньк. Чу кайăп, лап анăп, мăнтăр купи купалăп. (Кăшăл сăвăрни). Баран. 19. Акă, хайхи каçхи тĕттĕм хаяр вăрçса чикĕшес хире лапах килсе хупларĕ. БАБ. Хăй ăшне лап хупласа илчĕ. См. яр. Шорников. Лап хуратăп (какое-то выражение в игре в камешки, шакла). Янш.-Норв. Уяр! уяр пулать пулсассăн, вĕл вĕçсе кай; çăмăр çăват пулсассăн, лап (лап, п неозвонч.) ӳк. || Как раз (сильнее, чем лăп; выраж. неожиданность). N. Çав капкăн çапнă кашкăр умне лапах тухрăм. 93 çул, 24. Çимуртен лап çав чирлĕ çын патĕнче пулнă. Пшкрт. Холара лап пĕр эрне порăнтăм. КС. Эп вăл çитнĕ çĕре лап çитрĕм. Я как раз прибыл к его приходу. N. Çирĕм тăватă сахат хушшинче çĕр лапах пĕрре çаврăнса çитет. Регули 1350. Лапах выртать. Лапах йорать. || Совсем; точно. Чăв. й. пур. 23. Çав усрама илсе ӳстернĕ ывăлĕ ăнсах кайман, шап лап ăслах мар Сятра: хы̆нџа-_ш̚и лап ŏжŏтсак jарат? Когда же будет совсем (понастоящему) тепло? О сохр. здор. 49. Аша пирĕн е лапах пĕçерсе, е ăшаласа (шарку туса) çиеççĕ. N. Хăлха лапах питĕрĕнсе ларать. || Точь-в-точь. Якейк. Лапах охмах эс. Ib. Эс лапах пирн ялти „Петĕр: калаçса колни та, йорлани та, ташлани та, сан çиллӳ те оннешкелех (как у него). || В самом деле. Хорачка. Лери халăх калат: верно, конта порнса, лапах конта порнсаç кусам, тет. || Шибач. Лапах польчĕ. Оказалось совершенно верным. СПВВ. ТА. Лапах-и? = Чăнах-и? (т. е. правда ли это?).

латăртат

(лады̆рдат), трещать, хрустеть, скрипеть. КС. Урапа çемçе юр çине пуссассăн, лăтăртатать (или: латăртатать). Сред. Юм. Пиçнĕ арпус, ик алпа чăмăртасан, латăртатать. СТИК. Ай-ай, ку ăлав пит йывăр: епле латăртатса, пырат! || Ст. Ганьк. Ун шыççи хытă тăрать, алăпа пуссан латăртатса путать (о твердой опухоли). || Янтик. Латăртатса çӳрет (ходит слегка переваливаясь), тесе, пчик (хăйсен çулĕсем аслă) çынсем çинчен калаççĕ. [„При этом таких людей сравнивают с уткой; про последнюю также говорят: „лăтăртатса (с двумя „ă“) çӳрет“].

лăклат

(-ы̆-), трястись, соскакивая в ямки. Еметьккна. Урапа лакăскара лăклатса пырат. Телега катится по ямистой дороге; колеса то-и-дело соскакивают в ямки. || Бултыхаться (о жидкости в четвертной бутыли, боченке или бочке; также о яйце). Кугеева (молодежь здесь заменяет его гл. шĕмпĕлтет, с губными ĕ). || „Смеяться в глубине глотки“. КС. Çавăн кулли ытла кулăшла, темĕскерле лăклатса кулать (смеется в глубине глотки, как будто ему что-то мешает).

лăпсăр

(лы̆псы̆р), подр. шуму оперения, косм, мохров, листвы, лохмотьев и т. п. Нередко имеет зн. прилаг. N. Хурчăкисем (ястреба) лăпсăр, лăпсăр, лăпсăр! силленеççĕ, тет. НТЧ. Вара сурхи лăпсăр-лăпсăр! силленсен, пусаççĕ те, какайне пĕçерме çакса яраççĕ. Ст. Чек. Лăпсăр-лăпсăр юртат. Качал. † Лăпсăр-лăпсăр тăман çăвать, тăман çăвать те, юр каять, пирĕн те каяс çитет пуль. (Солд. п.). ЧП. Лăпсăр-лăпсăр сĕлĕ кĕлти. Пазух. Лăпсăр-лăпсар çăпати кăçалхи çул тухса ӳкрĕ. Синьял. † Лăпсăр-лăпсăр апай пур. Тим. † Лăпсăр-лăпсăр хура арăм (хура хĕр), кил илемне вăл ярат. N. † Лăпсăр-лăпсăр хура хĕр, вăй илемне çав ярат. Альш. † Лапсăр хĕрлĕ (красный) тухьяна кам хапсăнмĕ тăхăнма? Турх. † Лăпсăр йывăçсен хушшинче тĕнче пуçлăхĕ çухалчĕ. || Подр. прекращению боли и успокоению, а также особому состоянию перед наступлением сна, когда человек перестает владеть собою. Сред. Юм. Ал çыхнине салтрăм та, лăпсăрр (-рр) карĕ (боль перестала). || Выр. полное наслаждение, спокойствие в предвкушении сна. Хурамал. Лăпсăрах ăйхăм килчĕ, пăртак выртса тăрам-ха! (= пит ăйăх килчĕ). Хĕн-хур. Анчах Ануш вăхăчĕ-вăхăчĕпе пит ывăннă: çавăнпа вăл, çывăрма выртсан, лăпсăрах кайса, ирччен пĕр вăранмасăр, вилнĕ пек çывăрнă. N. Унтан лăпсăрах ыйхи килсе, вăл пит хытă çывăрса каять.

лăпсăр-лапсăр

(-лапсы̆р), лохматый (также и о деревьях). Ст. Чек. || Безобразный, некрасивый; неряшливый, грязный, неопрятный. Микушк. Лăпсăр-лапсăр хупă лаç. Ib. † Лăпсăр-лапсăр хура арăм (некрасивая, чернолицая), кил илемне вăл ярать... Ib. † Лăпсăр-лапсăр хура хĕр, вăйă илемне вăл ярать. Кр. Чет. † Ах, ах, аххăм карти хыçĕнче лăпсăр-лапсăр хĕр ларать. Ib. † Лăпсăр-лапсăр хĕрĕсем (неряхи, растрёпы) ĕç ĕçлеме йорĕç-ши? Ст. Шаймурз. Лăпсăр-лапсăр кинĕм пур, килен-каян чуп-тăват. (Алă шăлли). N. † Лăпсăр-лапсăр лаçăм пур, лаçа кĕми çӳпçем пур. С. Дув. Лăпсăр-лапсăр лаççăм пур, лаç хыçĕнче çӳпçем пур. ТХКА 107. Хурине лăпсăр-лапсăр ускалать (птица). || Мешкотно. В. Олг. Мĕн лăпсăр-лапсăр ĕçлетĕн? Почему ты работаешь мешкотно?

лăст-ласт

(лы̆ст-ласт), подр. неодинаковым и кратким сотрясениям листьев. КС. Путек милкисем (корм для ягнят: листья липы) урапа çинче лăст-ласт силленсе пыраççĕ (сотрясаются на шиблях. В Сред. Юм.– также и о целом дереве с листьями, которое везут).

лăтлат

(лы̆тлат), издавать звук „лăт“, КС. Лăтлатса çурăлса карĕ (нетвердый лед; Шорк.— также о трудно колющемся дереве).

мал

полр. плавности поворота головы и медленности взгляда. СТИК. Ĕне ман енне мал! çаврăнса пăхрĕ. („Выражает плавность, с какой она оборотила голову, а также плавный и мелленный взгляд).

манкалан

делаться слизистым. СТИК. Мучала манкаланнă. На мочале появилась слизь. В Сред. Юм. также и о „пôшăт“ (т. е. о лыке).

мелкемес

(_мэл’_гэ_мэ_с), лохматый. СТИК. Ăх (с носовым „ă“), мелкемес! Кăшт пуçтар ĕнтĕ çӳçне, мĕн, такшин масар ачи пек, çӳçне-пуçна салатса çӳрен! (Также можно здесь сказать: „мелке“).

Михаппар кĕтĕрш

один из киреметей, которому молятся в „тайăн сăра“ после молитвы Илкушар’у („Михаппар кĕтĕршне чӳклеççĕ“). Не скрывается ли во второй части этого назв. архаич. ф. от гл. кĕт, пасти, охранять? (Срв. тытрăш-тăврăш, пурăнкаларĕш, терĕш; имеется также образование назв. божества кĕтен, охранитель).

мунчавăр

(мун’џ̌авы̆р), повивальная бабка. Сборн по мео. Мунчавăрсем (епи-карчăксем), е пĕр килтисемех, çăмăлланакан арăма час часах, ĕçне пĕлмесĕр (по неуменью), асаплантарса пĕтереççĕ, См. мучавăр, а также Оп. иссл. чув. синт. II, 270.

Валле

, назв. божества, которое, повидимому, получилось из валĕ„доля“, откуда дат. пад. валле; впоследствии последняя форма, была принята, по недоразумению, за им. падеж, и от нее образовали новый дат. валлене. Срв. Полярта; также см. валь. К.-Кушки. Пирвай Валлене кĕл-тунă: пур халăхпа асăнатпăр, витĕнетпĕр, тутлă чĕлхепе, ăшă питĕмпе тайăлатпăр, йăлăнатпăр. (Из моления халăх вăкăр чӳкĕ). Ib. Валле путек, турра така. Т. VI. 42. Малтан валлене така тăврăм (= турăм), унтан таса турра така тăврăм. См. йывăр сăмах. Ib. 40. Малтан кĕл-турăм тĕспе, кайран пиçнипе валле кĕл тăватăп чӳке (так!); пĕлни пур, пĕлменни пур, чӳк çырлах! (См. „çын илнĕ тăрăх така чӳк туни“). Ib. Малтан турра çын илнĕ тăрăх валле килĕшпе тăврăм, валле хыççăн така тăватăп таса турра çын илнĕ тăрăх, çырлах! Ст. Чек. Валле чӳклеме хăраççĕ. Ib. Валле. Пурăнăç малалла кайтăр, тесе, пăтă панă. Альш. Валлене путек (во время моленья).

вар

некогда также варă (см. варăлă), середина. Сред. Юм. † Ухрăм та çӳлĕ ту çине, ярăнтăм-антăм улăх варне (скатился на середину луга). N. Варĕнxе вутпа шу, икĕ поçĕнче шăтăк. (Сăмавар). Абыз. Çырма варрин шыв юхать. По середине оврага течет речка. Сунч. † Кӳл варринче ӳсес-мĕн, вырăсла çавапа касăлас-мĕн. Кан. № 67, 29. Ăна варринчен çурнă (расколотых пополам) пĕренесенчен тукаланă. ] Сердцевина. N. Çак хăтапа тахлачăн хырă варринчен тунă мунчи пур. (Такмак). Ч. П. Вăрмана кайрăм, хурăн касрăм, варри юлассине пĕлмерĕм (гнилая средина). Разум. Куштан вилли çĕне (= çине) лартнă юпанăн ĕнтĕ халь варри анчах юлнă (осталась только сердцевина). || Корень (в запряжке). Якейк. † Ули лаши тор лаши варне полса кăтарттăр. || Баймашк. Варалла каят. (Дерево), при стругании (или тесании) не стругается гладко, а задирается.

вут

вот (вут, вот), огонь. Альш. Вутпа ан выля: шăракан пулат, тет, теççĕ. Ib. Вут хыпнă пек васкаса (как будто на пожар). Ib. Вут çине сурсан, тути çине кĕсен тухат, тет, теççĕ. Ала 90. Çакă икĕ тăлăха вара вута прахса ĕнтнĕ пек хĕрте пуçланă (жарили как в огне, т. е. жестоко били). Орау. Яшки пĕçерет, вут çинче пиçнĕ пулмалла! (Шутка). Ст. Шаймурз. Вут çине сурсан, тути-çăварне кĕсен тухат, тет. Шел. 23. Хуласене, ялсене вутпа персе пĕтерçĕç. Орау. Авăн ăшне вут чĕртĕпĕр. Разведем в овине огонь. (Из мол. «чӳклеме пăтти»). Сиктер. Вара хуçи, карташ варрине пĕчикçеççĕ вут вырăнĕ туса, вут чĕртет. N. † Пирĕн инке чун пекех, çумне выртсан, вут пекех. Сĕт-к. † Çил-ту çинче çил-армань, çилсĕр-мĕнсĕр авăрать; пирн ăшчикре вот çонать, çолăм тохни корăнмаст. N. † Шăпăр-шăпăр çăмăр çăвать, чӳрече витер витерет; манăн ăшра вут çунать, çулăм тухмас, çын курмас. Янтик. † Манăн ăшра вутсем çунаççĕ, çулăм тухни курăнмасть. Хыпар № 18, 1907. Хветĕр тете калашне, хăвăршăн вут, çыншăн мар. Алик. † Ай акисам, акисам! пире хавас ан тăвăр, пирĕн пуç çинчи вут çунать. (Солд. п. ). Янорс. Пушарĕ, халăх пӳртĕнтчен тухнăскер, килкарти алăкне ватман пулсан, хуçисем пурнакан пӳртне вут илетчĕ (охватил бы огонь). Образцы 68. Саманасем йывăр, хуйхăм каймаст, вут пекех чĕлхе сăмах калаймасть. Ала 14°. Эпĕ акă мĕн туса пурăнатăп: манăн ĕçĕм çавă-çавă патша çĕрĕнче вутсăр усратăп, тет (не даю им огня, а они от того страдают). Полтава 51. Вут пек чунна вырăнсăр хĕм пек вĕри шухăшпа хĕрхенмесĕр хумхатан. Çутталла 117. Çĕр çинче çил, вут хăватлă, теççĕ. Кан. 1927, № 234. Çĕре пытарас вырăнне вутта пăрахса çунтарни. О заступл. 14. Вăл çĕлен пек авкаланса вутра çуннă. Тимер. Темĕн чухлĕ улпут çурчĕ вута каять (т. е. сгорает). Ала 26. Иван аллинчи çурта тата ахалех, вутсăр-мĕнсĕрех, çутăлчĕ, тет. Якейк. Кăмакара вот пăтрат-ха. Помешай-ка в печке. Ст. Чек. Вут шăхăрсан, хăна килет. Г. Т. Тимоф. Пурте килĕсенче вуттисене сӳнтереççĕ, тет. || Искра. Кр. Чет. † Пирн та (так!) лаши таканлă, посмассеренех вот тохать; çутти йолать çол çине. Изамб. Т. Куçăран (-куçран) вут тухăрĕ (искры). Юрк. Кам арки çине вут ӳкет, ун арки çунат. Кого постигает нужда, тот и страдает. (Послов.). Ч. С. Куçсенчен пĕтĕмпе вут тухса вайрĕ. Из глаз посыпались искры. Сказки и пред. чув. 84. Ун çилĕлĕ куçĕнчен йăлтăр-ялтăр вут кайрĕ. Тим-к. Лутра вырăс кантăк касать. (Вут ӳксе шăтарни). N. Кăмакаран вутă (= вут) сиксе ӳксен, усал çын килет, теççĕ. Если из печки выскочит искра, то, говорят, придет дурной человек. Изамб. Т. Вут сиккипе карĕ (помчался вскачь). || Пожар. Ч. С. Эпĕ те вара вут кутне витре йăтса чупрăм (на пожар). Ib. Вут чĕлхи пĕлекси çын, знающий наговор против пожара. Ст. Айб. Мана шыраса тупрĕç те, вут сӳнтерекен пичĕке ăшне (в пожарную бочку) карĕс-чикрĕç. (Мунчара пулнă вăсем). N. Инçетре вот тохнă (зарево). Сюгал-Яуш. Çав вута чĕлхесĕр (немой) ача кăларнă, çăмарта пĕçерме тапратса. Изамб. Т. Камран вут пуçланнă? С кого начался пожар? Ч. С. Вут кам çуртĕнчен тухнă? У кого начался пожар? Т. М. Матв. Вут куçне шыв! (Вут тухсан, калаççĕ). Ib. Вут тухсан: вут çурта ан хыптăр, тесе, кăмакана хутса яраççĕ. (Поверье). Альш. † Пăванăн хулине вутсем хыпнă, епле пырса кĕрĕ-ши çамрăк пуç? (Солд. п. ). Вомбу-к. Вот сӳнсен, шу нумай. (Послов. ). Юрк. Вучĕ малтан кам çуртĕнчен мĕншĕн тухнипе пĕлсен, ваттисем: вăйран вăкăр тухат, тесе, ахаль каламан иккен тесе, шарт тĕлĕнеççĕ. N. Кӳрше темĕскер пулчĕ: урам тăрăх вут çапнă пек вĕçтерчĕ (помчался прямо и стремительно). Орау. Ачасем Хир-пуçĕнче вут кăларнă (сделали пожар). Ст. Чек. Кĕлетрен вут тухрĕ, теççĕ, кĕлетрен пусан; хыçалтан тухрĕ теççĕ, хыçалтан тухсан. Хурамал. Тĕлĕккре (так!) вут курсан, уяр пулать, тет. Если во сне увидишь пожар, то, говорят, к ясной погоде. || Живой огонь. Чăвашсем 36. Тата çĕр витĕр калараççĕ. Çыран хĕррине, меллĕрех çĕре, çĕре витĕрех алтса тухаççĕ те, ун витĕр тухмалла тăваççĕ; унтан вара ялти вута пурийĕн те шыва сапса сӳнтереççĕ те, çав витĕр тухмалла шăтăк патне йываç алсе пырса, икĕ йывăççа пĕр çĕре сăтăрса, вут кăлараççĕ, ăна вара çав витĕр тухмалли шăтăк çине хураççĕ... Вара этемсем харпар хăй патне çав çĕнĕрен кăларнă вута илсе каяççĕ. || Божество. Хурамал. Вута хĕлле чӳклеççĕ. Ăна та çаплах нимĕр пĕçереççĕ, пашалу пĕçереççĕ. Ăна кăмакумне (= кăмака умне) лартса чӳклеççĕ. Вут пĕрер япалана сиян (= сиен) ан тутăр, ан çунтартăр, тесе, тăваççĕ. N. Тата пĕчĕкçĕ чӳк, вутшăн чӳклекен чӳк ак çапла. Род. п. этого сл. в разных диалектах — вутăни вуттăн, дат. и вин. вутаи вутта. Об огне. см. также у Н. В. Никольского, в «Кратком курсе по этн. чув.», 117 сл.

вутă шалчи

ясли (решетка, за которую кладут сено). В. Олг. вуды̆ ш̚ал’џи ы̆шн’э вуды̆ п’рах (также сыры̆с, но вуды̆ ш̚ал’џи — гов. чаще).

вăлă

то же, что выла. К.-Кушки. Вăлăра выртса каян ырăсем (назв. духов). Ст. Чек. Вăлăри ырă. Тайба-Т. Вăлăра выртан ырăсем. В Макка 102° указано в числе урочиш, находящихся около этого селения. См. также Паас. 200, где чувашское толкование выражений: вăлăран тарнă çыни вăлăра выртаночень сомн.

вăркаттар

понуд. ф. от гл. вăркат. || Также понимается в см. понуд. ф. от гл. вăрка.

эй

(эj), звательная частица. Восклицание удивления, восхищения, сожаления, недовольства, нежелания вести о чем-либо речь. Изамб. Тет. Эй Турă, çумăр пар. Букв. 1904. Эй тĕнче! пулаççĕ-мĕн çакăн пек урапапа çӳрекен телейлĕ çынсем! Юрк. Эй савăнать-çке! Ах, как он обрадовался! Юрк. Эй, çав çимĕçсене тутлă пĕçерме пĕлеççĕ-çке! Альш. Шик! шăхăрать (сăвăр), çынна курсанах. Эй, вара лешсем, лапра çӳрекеннисем, улăхаççĕ, тустарса, сăрталла, шăтăкĕсем умнелле! Юрк. Лаши çап та суха туртисем хушшинче сулланса тăнине курсан, çиленсе: эй, пĕтесшĕ, кашкăр тытса çийесшĕ! тесе, ылхана пуçлать. N. Эй, сысрĕ пулĕ-çке! Ну, небось, и струсил он! N. Эй, шаккăттăм çĕçĕ аврипе! К. Кошки. Эй Туррăмăр, мĕн пурне эс паракан. Эй мăнтарăн этеммисем, пурăнаççĕ-çке! — эсĕ пур!... (Выражение зависти). Альш. Эй Турă, кунта пурăнма аван та, анчах кунта çимелли нимĕн те çук, тет. N. Эй саламалник, тав сире! N. Инкĕш каланă: эй, суеçтерсе ларатăр! тенĕ. N. Эй, пĕлместĕпĕр çав, пĕлместĕпĕр! Çав пĕлменнипе хуплать пире. N. Вăррисем: аçа çапрĕ! аçа çапрĕ! тесе калаççĕ, тет. Эй, тараççĕ! тет. Альш. Эй, тетĕшсем ылттăна пуçтараççĕ, тет! (=ну собирать!). Тораево. Пăчăр калать, тет: эй, мучи, пирĕн паталла (в нашей стороне) пурте Пăчăр ятлă! тĕсе калать, тет. Юрк. Эй, пăхса тăма илемлĕ-çке!... N. Ну, ку тилли утланса ларчĕ, тет те, эй, кĕсем каяççĕ, тет, тусан тустарса! Альш. Эй, аван тунăпать-çке вăл шыв хĕррисем! Альш. Эй вăрманĕ! йывăçĕсем яшт кайнă çӳлелле! Альш. Эй, усалччĕ-çке вăл, Димитрий Васильевич Ковалев! — тытатчĕ те, перетчĕ пуçран тускапа! IЬ. Эй, вăл халăха ăса кӳртет-чĕ-çке (учил уму-разуму) — пире, пĕлмен çынсене! Уф. Малтан (мать) кĕпене уçрĕ, унтан — эй, мана хĕртме! N. Ашшĕ аслă ывăлне: шыв ăсма кай-ха, тесе калать, тет. — Эй атте! пĕр çавра çил килĕ те веçтерех кайĕ, тесе калать, тет. Тораево. Эй, эпĕ Пăчăр ятлă çына тарлама хушманччĕ! тесе каларĕ тет (я не велела нанимать человека по имени Рябчик). Юрк. Эй, пире тăвана юрĕ-çке! (или: юрат-çке). || Также восклиц. при быстрой езде: берегись! СТИК. || Иногда соотв. русскому право! Демид. Ăна вара ача-пăчасем: Еремкке пичче, эсĕ ав çав ларакан çерçи куç шăрçине лектерейĕн-и? тесен: эй, лектерĕп! тесе калаччĕ, тет.

Еле вăрманĕ

назв. леса. Кам. Враг. † Еле вăрманĕ мĕн çӳлĕ вăрман. Совершенно также поется эта песня и в Белой Горе.

Елкка

(Эл’кка), Алексей. Альш. || Также Александр. Городище.

енчен

(эн’ζ’эн’, эн’џ̌эн’), если (паче чаяния). Сир. 24. Енчен сана пĕр-пĕр синкер вăрăнас пулсассăн, вăл унта хăвăнтан малтан çитсе те тăнă, сана пулăшан пек пулса, пырса, такăнтарĕ сана. Чăв. й. н. Çав сымар çын енчен чĕрĕлсен, хай хăй каланă виçĕ пăт çăнăха та, пĕр пăт кĕрпене те леççе парать вара. Чеб. Акă, енчен юпана (смерч?) пула хăвăра çапса пăрахнă пулсан, сирĕн хыçăртан кам шырама пырасси пурччĕ. Ст. Шайм. Пĕр-пĕччен мĕскĕн пĕр тăван енчен ичелĕ пулсассăн, çавă пулĕ тĕнчен хурлăхĕ. Н. Якушк. Хĕрлĕ тиле юртать сăртсем урлă, çула тухасси инçех мар; енчен çула тухса кайсассăн, йĕрпе йĕрлесессĕн те тупас çук. || Вм. печатного «мехер» в Сир. 171 мы находим в рук. «енчен». || Также им. знач. очень редко. СТИК. Енчен пĕрре пыратăн та, унта та чалăшăн пăхаççĕ.

ывăлсем

(ывы̆лзэм), младшяй брат мужа, если он один. Первый младший брат мужа. См. ывăл. Бюрг., Альш. , Мысл., Торх. К., Н. Карм. и мн. др. Н. Карм. Упăшкинчен аслине пăяхам теççĕ, кĕçеннинех ывăлсем теççĕ; унтан ыттине хăшне сар-ывăл, хăшне чипер-ывăл теççĕ. Торх. К. Хĕветĕр ывăлсем, мой деверь Федор (обращение?). | | По объяснению Н. И. Полоруссова (Çĕн-Ӳсел), «ывăлсем» также употребляется для обозначения всех деверьев, которые моложе мужа; по его же словам, разные снохи могут присоединять к названию «ывăл» неодинаковые эпитеты.

ыртар

утомлять. || Также в перен. смысле. Сред. Юм. Лайăх лашасене сĕлĕ кирлĕ, пирн пиккине час ыртарать. «Мы не в состоянии держать хорошую лошадь, потому что (с нею) много расходу».

ырашпылăх

(Ырашпылы̆х), назв. села Бишева (дат.-вин. п. Ырашпылăхне; см. пылăх, а также Ырашполăх, Ырашпулăх.

Ие

(иjэ), назв. духа. См. Магн. 146—148. Ст. Чек. Ие — злой дух; если оставить ребенка одного на земле, то он пристает к нему, и ребенок делается больным. Некоторые остаются на веки больными или хромыми. Урине не чăмланă — стал хромым. Ст. Чек. Ие — духи в бане; вредят ребятам, делают их худыми, заставляют плакать (ие ернĕ.) Т. Исаев. Ие особенно мунчара пулать, тата вырăнта та пулать; вырăнта выльăх-чĕрлĕх хупакан çĕртре пулать. Вăл ие тени çичĕ ятлă пулать; ак унăн ячĕсем: 1) мул ийи, 2) çĕр ийи (scr. ĕйи), 3) кĕлĕ ийи (scr. ĕйи), 4) макра ийи (scr. йи), 5) чĕпĕте ийи, 6) çул ийи, 7) çĕрлехи ийи. Вĕсем тытсан, выльăх-чĕрлĕх хутланса ӳкет, ăçта выльăх-чĕрлĕхĕн пуçне те çаварса лартать. Латышево. Бывают: уй ийи, вăрман ийи, кмака ийи, карта нйи, пусма айĕ ийи, виç куçлă ийе. Щ. С. Ийе мунчара пурăнать (дух). СПВВ. «Ие = ăна», Изамб. 103. Те ийе çыпăçнă (ребенок болен, все плачет). Шибач. Ачана ие çыпăçнă (вĕлерет). Ие чăмлать. Хорачка. Ача (ача) çоратсассăн, е (иă) çыпăçат, теччĕ. Ачи (ачи) типет, макăрат (маграт). Карчăксам (карчы̆ксам) чĕлке соркаласа параччĕ, каран суалать ачи (ачи). Запись фонетически не точна. Ходары. Тата пĕрнн-пĕрин алăри ачи чирлесен, куна ие ерет пулĕ-ха, тесе, пилеш шăрçа туса, çакçа яраççĕ. БАБ. Тепĕри (т.-е. йомзя): ие çулнă (поразил), тесе, ие хуса кăларчĕ, тет те, манăн чĕлхе уçăлса, калаçакан пултăм, тет (и говорят, что после этого изгнания я стал говорить). БАБ. Ие хуса кăларни. Совершается, когда ребенка «ие çулнă» Старуха-йомзя выносит болезненного ребенка на середину двора, кладет, покрыв его «такана» (почевками), и зажигает их и бьет кругом по «такана» прутом «йĕплĕ хулă», читая «кĕлĕ». При этом совершаются и другие обряды. Потом ребенка обмывают отваром травы «ие курăкĕ», а затем воду, траву и «йĕплĕ хулă» выкидывают на перекресток (çул юппине). Изамб. Т. Те ие ернĕ, ялан ерет! (ребенок). — Çук, ие ермен кăна, куçĕнченех паллă. || Ие чăмланă, человек расслабленный, не владеющий своими членами; иногда у него руки и ноги здоровы, а голова не держится. Сред. Юм. Мурат. вол. Ие тăмласа кайнă (что-то в роде собачьей старости у детей, худоба). Ст. Чек. Мăйне ие хуçнă, ие туланă (слабость, болезненная, неизлечимая или искалечение оконечностей). Ст. Чек. Ие туланă пек ташлаççĕ. Пляшут как угорелые? См. Рекеев, 7; Магн., а также Г. Т. Тимофеев. Ие (по-тюрлемински) мунчара пурăнать. Ие урайĕнче (путпулта) пурăнать, сайра. Пуш пӳртре те пурăнать. Кураççĕ ăна. Ача-пăчана улăштарса каять. Хăйĕн ачи начартарах пулсассăн, этем ачипе улăштарать. Килте ыттисем çук чухне, сăпкара выртакан ачана илет те, ун вырăнне хăйĕнне хăварать. Ие ачи çемçе, ленчеркке пулать: пите ерет. Нишли (sic!) ача теççĕ ун пеккине. Ачине хĕнемелле, тет, пĕлсен; вара улăштарса каять, тет, калла. — Мунчари ие усал, тет, килтинкен. Вĕсем, çынна çапăнсан, усал тăваççĕ. Ача-пăчана, пысăк çынна та, çапăнать. Вăл çапăннă çын ленчеркке пулать: ăна «ансат хуçать». Иене вĕртсе кăлараççĕ. Питĕ вирлĕ вĕрекен тутар арăмĕссм пур. Тухнă чухне, хăнне (sic!) вĕрекене аптратса хăварать, тет. Ие сикет, теççĕ. Манăн шăллăма вĕртме çӳретчĕç, эпĕ пĕчикçĕ чухне; кашни каймасрен, çăнăх, кĕрпе, кăмрăк, тата темĕн иле-иле каятчĕç. Атте нумай та вĕреннĕ çын, çаплах кайнă! Шăллăма мунчара çапăннăччĕ. Мунча кĕнĕ чух, тĕк-тăмалăх витре чăн-чан! туса кайрĕ, тет. Унччен те пулмарĕ, тет, вырттарнă ачи: шари-шари! иккĕ-виççе хытă кăшкăрчĕ, тет. Çавăнтан вара пирĕн ача начарланнăçемĕн начарлана пуçларĕ, тет. Хай ача ни çывăраймасчĕ, нимĕн тăлаймасчĕ, тет. Ачана ансат хуçа пуçларĕ, тет. Çинерех илтсе пĕлеç те, каяççĕ хăвăртрах тутар арăмĕ патне. Тутар арăмĕ вĕресшĕнех мар, тет. Ывăлĕпе кинĕ хăйĕнчен вăрттăн каларĕçĕ, тет: çавăрăнĕ-ха, çапла тусан, капла тусан, тесе, калаççĕ, тет. Хай тутар арăмĕ чăнах та вĕрме пулчĕ, тет. Вара вĕртме ăна çиччĕ-саккăр та кайнă, тет. Малтан вăл териех тарăхса вĕрмес, тет. Виççĕмĕшĕнче, тăваттăмĕшĕнче питĕ хытă тытăнса вĕрчĕ, тет. Хăй, тытан амак тытнă пек пулса кайса, ӳксе, нумайччен выртрĕ, тет. Ывăлĕпе кинĕ шыв-мĕн парса, мĕн туса, хай арăм пĕр çур сехет иртсен тин тăчĕ, тет, чипер çын пулса. Аннен пирĕн (вăл унтах пурăннă) сехри хăпнă: вилчĕ-тăр, тесе. Вăл, ачаран тухсан, хăйне анратса хăварать, тет, иккен. Чăваш арăмĕсем, вĕрнĕ-сурнă чухне, анаслаççĕ те, йывăр вĕрме, теççĕ: лешĕ, усалĕ, йывăрлантарать, теççĕ. Çав тутар арăмĕ аптранăран вара ака самапланнăçем самайлана пуçларĕ, тет, йĕме те вăл териех йĕмесчĕ, тет. — Çапла шăллăм хуллен-хуллен чĕрĕлнĕ. Халĕ сывă çынах, анчах хăрах вĕчи, çав ĕлĕк ыратни, аяларах. Чупма та вăл териех аван мар-тăр: час ывăнать. — Ие сикет, тет. Анне çав тутар арăмĕ патĕнче пураннă чухне, кашни çĕр тутар арăмĕ тăра-тăра ачана çĕрле, тĕттĕм çĕрте, вĕретчĕ, тет. Вĕрнĕ хыççăнах ача, лăпланса, аранçĕ ăйха каятчĕ, тет. Анне те: ăйха каяттăмччĕ, тет. Пĕрре çапла, вăл ăйха кайсан, кăштăр-каштăр тунă пек пулчĕ, тет. Анне: хăраса, вăрантăм, тет. Вăл иккен тутар арăмĕ вĕсем патне пынă, тет те, анне çумĕнчи ачана вĕрсе ларать, тет. Çавăнтан хăранипе (вăл шухăшлать: тутар арăмĕ вĕрме пырсан, ие, тарса, мана, сĕртĕнсе, хăратнă-тăр, тет), аннен те хăрах алли типе пуçланă, тет. Ăна та, пĕр-икĕ хут кайса, вĕртрĕм, тет те, тӳрленкĕ, тет. Çапла калать çав анне. Анчах ун пек, кун пек япала çннчен çынна каласа яма юрамас, тет: лешне, чĕрĕлнине хĕн килет, тет. Вĕрекене те аван мар, тет: ĕçĕ уçăлмас, тет. См. «Этногр. зам. о чув. Козм. У. Каз. г.» Н. В. Никольского (ИОАИЭ, 1911). ||Асан. Ие — домовой. Чтобы переманять его в новый дом, переносят кирпич из старого? Представляют в виде ребенка. Пшкрт. Кардара утсам ты̆рны̆ џ̌он’а, с’и_лҕи _пэ̆_дэ̆_рэ̆_нцэ̆_к ползасы̆н иа _пэ̆_лä_тä_зä (заплёл), _тэ_ччэ̆. См. Вупăр. || Иä ôjы̆, назв. поля. Пшкрт.

ирлесе

(и_рл'э_зэ), утреннею порою (т.-е. в пределах утра). СПВВ. ВА. «Ирлесе — по утру». Ч. С. Çав кунне çăмăр ирлесе çума пуçларĕ те, кăнтăрлаччен çаплах çурĕ. СТИК. Эпĕ çывăрса тăтăм та, ирлесе пекех туянчĕ («мне показалось, как будто утро»). СТИК. Ирлесе килте-çуртра ĕç ниçта çитме çук пулать. IЬ. Ыран ирлесе вăрмана, тăрса, каясчĕ-ха! N. Те автан авăтнă вăхăтра, те ирлесе килĕ вăл. СТИК. Вăл паян ирлесех сыпнă пулас, çавăнпа питех ӳссĕр мар. Он, кажется, выпил еще утром, поэтому и не очень пьян. Здесь А. С. Курушин сделал примечание: «В этом примере также можно употребить «ирех», но тогда смысл изменится. Смысл этого выражения отличается от смысла другого тем, что тут говорящий хочет выразить, что он выпил не сейчас, а давно, еще утром, а во втором выражении (ирлесе?) говорящий выражает то, что N. выпил сегодня очень рано, не указывая отдаленности этого времени от настоящего момента». Шорк. Вăл паян ирпе ирлесех таçта тохса карĕ. Часосл. Эй туррăм, туррăм, ирлесе сана кĕлтăватăп.

итле

(и_тл'э, Пшкрт. є_тлä), слушать. См. илт. Рег. 233. Итлесех çитеримарăм. Я не дослушал Бюрганский. Халь говет тунă чухне каланă сăмахусене итлесе тăранма çукчĕ! Л. Кошки. Итлесе тăракан ан пултăр! Как бы кто не подслушал! Якей. Сан сăмахна вăлсен итлес килми полчĕ полĕ, кĕт чарăн-ха! (им надоело тебя слушать, перестань хоть на минуту). Якей. Сана ман паян итлес килми полч (п̚ол’ч’. Надоело мне сегодня тебя слушать. Орау. Итлетпĕр, итлетпĕр, каласа пар! Слушаем, слушаем, говори! Рег. 694. Вăл итлеми çын. Он неслух. Кратк. расск. 28. Иов çак усал хыпарсене пурне те итлесе пĕтерсессĕн... || Орау. Тухтăр кăккăра итлерĕ (прослушал) те: ним чир те çук, терĕ. Янтик. Тухтăр ман кăкăра итлесе пăхрĕ. || Повиноваться. Туруново (Чебаевск. вол. Ядр. у.). Эпĕ вăтăр çул стăршшинара пурнатăп, никам та мана итлемесĕр тăман, эсĕ мĕлле итлеместĕн? тенĕ. || Метафора о самоваре, который долго не кипит. Ст. Чек. Сăмавара кăмăрăк (sic!) ятăм-ятăм, темĕн итлемес, халĕ те вĕресе тухмарĕ. || Также о ногах, отказывающихся повиноваться. N. Урисем итлеми пулсан, аран килелле саланса пĕтрĕç (гости).

ичĕк-кучăк

неизв. слово в загадке о скальнице, Собран. Ичĕк-кучăк хӳри пăр яр. (Хултăрч). || Также в загадке о воробье. Яргуньк. Ичĕк-кучăк хӳри пăр-пăр. (Сала-кайăк).

уяв

соблюдение. Празднование. Праздник. Изамб. Т. Ыран праçник, пире уяв. || Назв. Чувашского праздника. К. В. Лаврский. (Труды статитич, экспед., снаряжен. в 1883 г. казан. губерн. земством. Казань. 1884. О хозяйственн. Условиях Егоркинской и Максимкинской волостей Чист. у.) Одним из препятствий к распространению троекратной вспашки является также обычай чуваш (крещеных и некрещеных) праздновать уяв, — какой-то языческий праздник, в роде наших «святок», — который продолжается недели две, совпадая с междупарьем. Во время уява считается грехом тревожить землю, так что даже не позволяется полоть в огородах, а тем более ковырять землю сабаном, сохой или лопатой. Обычай еще очень крепко держится, хотя в некоторых селениях, где чуваши более обрусели, и начинают от него отступать. Но я сам был свидетелем, что в Биляр-Озере, напр., русские с большим удивлением смотрели на чувашина, который в уяв поехал пахать: «В прежние годы доеталось-бы ему, говорили мужики — изломали бы у него сошники-то». Во время уява чуваши вообще предаются ничего-неделанью и выпивают огромное количество пива, а при начале праздника бывает общее пиршество в поле, ночью, причем приносятся в жертву быки и коровы. Крещеные участвуют наравне с язычниками и даже иногда председательствуют на молебствия, т. е. заменяет жреца крещеный чувашин. С хозяйственной точки зрения, можно видеть некоторую пользу уява в том, что за это время крестьяне и скот набирают силы для предстоящих им (с Петрова дня, приблизительно) усиленных трудов: пашни, сенокоса и, наконец, страды. СПВВ. ЕС. Уяв = çинçе = çимĕкпе утă çи хушши, ĕçсĕр вăхăт. Макка, 235. Учук кунĕ вĕсен уяв пуçланать. Макка, 235°. Уява иртерме хире кай енелле каяççĕ, унтан вара, çырма хĕрне анса, пите çăваççĕ те киле таврăнаççĕ; киле таврăннă чухне хыçалалла çаврăнса пăхма юрамаç, теççĕ; как хыçалалла çаврăнса пăхсан, вилен теççĕ. Бугульм. † Хĕрсем уява тухсассăн, килет уяв илемĕ. Альш. Уяв тăвас. а) Белые рубашки, б) днем игры и песни. Обыкновенно по пятницам (теперь по воскрес.). В пятницу тутар вăййи. N. † Çак уяври ачасем пуçне ухса юрлаççĕ. † Сарă пурçăнтан, сарă турăм, уяв кунĕ çыхмашкăн. Макка., 222. Уяв калах вырсарни кун пулать. М. Сунчел. Çав уяв çимĕк иртсен пр-ик эрнерен пуçланса каять. Уяв тени уяс тени пулать; уяв, тесе, ахаль ирттернĕ вăхăта калаççĕ. Уяв вăхăтĕнче ним ĕç те ĕçлемеççĕ. Уява виç эрнерен ытла тумаççĕ; виç эрне тусан, хыт сухана тухаççĕ. N. Мăн чӳл тăваççĕ, ун чухне тăватă ял çынни пур те пухăнаççĕ, ваттисем кăна, çамрăккисем хăйсем урăх çĕрте, таса çерем çинче юяв (siс!) выляççĕ, ваттисем патне пымасçĕ. Альш. Хĕрне уяв кĕпи, шурă кĕпе, тăхăнтараççĕ. N. Петрав кунĕ çитерехпе, çамрăк ачасем уяв калама чарăнаççĕ. N. Уяв тесе калакан праçнике уяма тытăнаççĕ.

уйăх

ойăх (уjы̆х, оjы̆х), луна, месяц. Трехбалт. Уйăх йĕтем пысăккăшĕ, теччĕç ваттисем. Альш. Уйăх çинче шыв кĕвентиллĕ хĕр тăрать, теççĕ. Н. Седяк. Уйăх çинче кĕвентепе витре ятнă хĕр тăрать. Çав хĕрĕн икĕ вăрă пиччешĕ пулнă, тет. Ăна çур-çĕр тĕлĕнче, вăрăран таврăнсан, шыва янă, тет. Çавăнта хайхи хĕр, макăрса, каланă: мана уйăх хăй патне илинччĕ, тенĕ. Вара ăна уйăх илнĕ. В. Олг. Полнă ĕлĕххи арăмăн хĕрĕ. Амăшĕ осалпала пĕр шот тытнă, осала качча парас тенĕ. Çиччас хĕре çор çĕрте каранхи амăш хусарат шу патне. Каят хĕр шу патне макăрса. Шу патне çитсен, осал исе каймалла хĕре. — Ойăх та пор, тет, хӳел те пор, тет — осала качча кайиччен, илĕр мана, тет. Каран торă хăпартат она ойăх патне витри-мĕнĕпе. М. Вас. № 3, 19. Уйăх çине сăнаса пăхсамăр-ха, ваттисем: Марье тăрать куйланса, ик айккинче витрисем. Ст. Чек. Ĕлĕк уйăх аслăк тăрринче кăна пулнă, аслăк çинче каçхине хĕрсем тĕрĕ тунă. Пĕр хĕрарăм, таса марĕ кайнă чухне, çынсем çук чухне, вăтаннипе уйăх çине таса маррине сĕрнĕ. Уйăх çичĕ кун, çичĕ каç шавласа хăпарнă. Обр. чув. пес. Пазухина. Уйăх пĕччен, тееççĕ: пĕччен мар-çке, çăлтăр пур; сар хĕр пĕччен, тееççĕ: пĕччен мар-çке, каччи пур. Сятра. Çунатсăрах вĕçет, тымарсăрах çитĕнет. (Уйăх). Лебеж. 456. Пичче ăйăри кĕçенĕ, пĕтĕм çĕре пăхĕ. (Уйăх). Альш. † Кĕркуннехи çĕрсем тĕттĕм çĕр: уйăхĕсем пулмин те, çăлтăрĕ пур. Собр. † Уйăх витĕр уй курăнат. Букв. I ч. 1904. Хăнисем хапхаран тухса, çаврăнса кайнă çуна йĕрĕсем шур юр çинче уйăх виттĕр курăнса выртаççĕ. Собр. Уйăх пур та, çутти çук. (Тăмана шăтăкĕ — слуховое окно). Ст. Чек. Эп ăна уйăх çутинче (при свете м.) аран палларăм. N. Ойăх çути, окошкаран кĕрсе, çутатса тăрать (светит в окно). N. † Тĕсĕр-пуçăр (ваш. облик) тулнă уйăх пек. Б. Хирлепы. † Уйăх çути пек варличĕ; уйăх çутипе уйрлас-шн, хĕвел çутипе уйрлас-ши? (Солд. п.). Шурăм. 9. Вăрман енчен çĕнĕ уйăх курăнать. Трхблт. Уйăх çути пур. Светит месяц. N. Ойăх çути пор (то же). Т. М. Матв. Пуриншĕн те уйăхпа хĕвел пулаймăн. (Поговорка). Шарб. Уйăхĕ пур, çутти çук. (Шăрпăк пуçĕ). Дик. леб. 47. Елиса уйăх çутипе йывăç пахчине пырса кĕрет. Собр. † Ир пулсан, хĕвел тухать; каç пулсан, уйăх хăпарать. Чертаг. Уйăх пак шăтăк хăварнă (слуховое окно). Альш. Çĕмĕртрен хура çӳçĕме ылттăн та пĕр турапа турарăм; çак тăванăмсем асăма килсессĕн, тунă пĕр çĕнĕ уйăха пăхатăп. Ч. П. Уйăх витĕр уй курнать. N. † Çуначĕсем (хурчăканăн) уйăх хушшинче. Толст. Вăл каç уйăх çутиччĕ (месячно было). Альш. Пĕтĕм уйăх — полнолуние; çурла уйăх — сери луны; çур уйăх — ¹/₄ луны. IЬ. Уйăх çĕр айне каять, теççĕ. Сред. Юм. Уйăх çôрла пик-çиç тунă (говорят, когда месяц показывается после новолуния). Якейк. Тола тохрăм та, уйăх çути çап-çутă. IЬ. Кĕçĕр уйăх çути пор. IЬ. Уйăх толса пырать. IЬ. Уйăх çути çĕрĕпе тăчĕ. Месяц светил всю ночь. Сред. Юм. Тулать, — тулнă ĕнтĕ, — паян уйăх пĕтет. Сред. Юм. Уйăх çôрри тунă. После новолуния месяц стал виднеться до половины. Сред. Юм. Уйăх пăхнă çĕр. В лунную ночь. Янтик. Кĕçĕр çĕр уйăх çутиллĕ. IЬ. Кĕçĕр уйăх çути пур. IЬ. Уйăх çутипе эп çынна куртăм. Янтик. Уйăх хăлхаланнă (месяц в кругу). Уйăх тин тунă, пӳрне пек-çиç. Уйăх çурла пек юлнă. Уйăх çурри пула пуçланă. Уйăх тула пуçланă. Альш. Уйăх çуралнă. Хĕрлĕ тулли. Шурă тулли (см. ниже). Уйăх пĕтни. Сред. Юм. Уйăх çôрла пик-çиç йолнă (говорят, когда месяц после полнолуния остается видным частью). Якейк. Ачи, ачи, пăх-ха, çĕн уйăх тунă! IЬ. Çĕн уйăх ыран тăвать. Ф. Т. Уйăх пĕтнĕ чух (идет к концу) киçен (= кивçен) пама юрамасть. Ст. Чек. Уйăхран инçе мар çăлтăр пусан, çын вилет. Собр. 194°. Çĕрле уйăх пĕлĕт айĕнче тăрсан, хура шăнасем куç çине ларсан, ыран калах çăмăр пулат, теççĕ. Ст. Шайм. Уйăха хирĕç шăрсан, шĕвĕн тухать, тет. Нюш-к. Уйăха хирĕç ан шăр. Альш. Уйăха хирĕç тула ан тух. N. Уйăх çуралсан, тăватăмăш кунĕнче уяр (йĕне) пулсан, уйăхĕпех уяр (йĕпе) пулать. Тогач. Çеçен хирте туман урапа кусать. (Уйăх). Орл. II, 206°. Уйăх пур та, çутти çук. (Пичуркка). Сред. Юм. Пĕчик ачасĕм, пурте карталанса тăрса, пĕр-пĕринчен: уйăх-и? хĕвел-и? тесе, ыйтса выляççĕ. Мысл. Уйăх çутти курас мар! (Божба). || N. Çанталăк уяр пулсан, пĕр-икĕ-виçĕ эрнерех пĕтереççĕ: уяр пулмасан, уйăхпех пырать. Рак. † Хĕл уйăхĕ улт уйăх, çу уйăхĕ çич уйăх (= 13 уйăх). Альш. † Çăв уйăхĕ çичĕ уйăх, хĕл уйăхĕ улт уйăх. (Из «чĕр йĕрри»). Обр. 89. Хĕл уйăхĕ улт уйăх, ултă уйăх хушшинче утмăл тĕсле кун килĕ. Утмăл тĕслĕ кун çинче пĕр киресĕр кун килĕ. Нимĕн чух асна килмесен те, çанăн чух асна килĕ-и? Çăв уйăхĕ çич уйăх, çичĕ уйăхăн ăшĕнче, çитмĕл тĕслĕ кун килĕ. Çитмĕл тĕслĕ кун çинче çил-тăвăллă кун килĕ. Нюш-к. Хĕл уйăх 6 уйăх, çăв уйăх 7 уйăх, теççĕ пирĕн ялти карчăксем. N. Ойăх порнмалăхах çияс. Надо наесться на целый месяц. Орау. Эпĕр килтен тухни уйăх та пур-и тен. С выезда нашего из дома, пожалуй, будет с месяц. N. Акă ĕнтĕ уйăх çитет эпĕ сиртен кĕнеке ыйтни. Орау. Вăл ик уйăх анчах тултарчĕ-ха (ребенок). Альш. † Эсир асăнатăр-и, тăвансем, уйăхра? — эпир асăнатпăр кулленех. Именево. Пĕр-ик ойăх çитсен, хваттер хоçи темшĕн çиленчĕ те, молчана кайса хопрĕ. Н. И. П. Вăхăта уйăхпа хĕсеплеççĕ (= хисеплеççĕ). Время считают по месяцам. Н. И. П. Ăна уйăха хупса лартнă. Его посадили на месяц в тюрьму (здесь «пĕр уйăха» значило бы на один месяц). Зап. А. Фукс, 165. «Новый год начинают они с наступлением зимы, и разделяют на 13 месяцев: 1) йопа-ойăх, м. поминовения, ноябрь; 2) чӳк-ойăх, м. жертвы, декабрь; 3) мăн-кăрлач ойăх, большой крутой м. (сильно морозная часть декабря и генваря); 4) кĕçĕн-кăрлач ойăх, менее крутой м., часть генваря и февраля; 5) норăс ойăх, м. оттепели, февраль и часть марта; 6) пошă ойăх, порожнии м. (от тяжелой работы), март; 7) ака ойăх, м. пашни (для ярового хлеба), апрель, часть мая; 8) çу (scr. сюль) ойăх, м. лета, июнь; 9) хĕр (scr. хыр) ойăх, м. свадеб, июнь и часть июля; 10) утă ойăх, м. сенокоса, июль; 11) çорла ойăх, м. серпа, июль и часть авг.; 12) йĕтĕн (scr. бидан!) ойăх, месяц льна, сентябрь; 13) авăн ойăх, м. молотьбы, октябрь». См. Золотн. 191. В Курм. у. записаны моим братом, А. И. Ашмариным, со слов кр. д. Янгильдиной, Курм. у., Василия Семеновича Мастеркина (ныне покойного) след. назв.: мăн кăрлач, янв.; кĕçĕн-кăрлач, февр.; норăс уйăх, март; пошă уйăх, апр.; ака уйăх, май; хĕр уйăх, июнь; утă уйăх, июль; çорла уйăх, авг.; авăн уйăх, сент.; йопа уйăх (чит. йопуйăх), окт.; чӳк уйăх, ноябрь; раштав уйăх, дек. При этом приписано: «Месяцы начинаются не с 1-го числа, а как народится новый месяц». (Сообщено в письме из Курмыша от 21 янв. 1908 г.). В письме И. С. Степанова Кузьме Серг. Сергееву от13 авг. 1908 г. значится следующее: «Николай Иванович Ашмарин будто бы просил написать, как говорил Иван Яковлевич, названия месяцев по-чувашски. Если нужно, я к его услугам; вот они: 1) юпа уйăх, 2) чӳк уйăх, 3) раштав уйăх, 4) кăрлаç, 5) кĕçĕн кăрлаç, 6) нарс уйăх, 7) пуш уйăх, 8) ака уйăх,9) çу уйăх, 10) утă уйăх, 11) çĕртме уйăх, 12) çурла уйăх, 13) йĕтем уйăхĕ. Начал я считать с октября, кончнл сентябрем. Такой счет у нас, в Черепанове, Буинского у.» Позднее он написал мне следующее: «Многоуважаемый Николай Иванович! Я посылал в Кошки за некоторыми сведениями относительно названий месяцев, так как там есть старик, лет 80-ти, отец которого помер лишь в 3-ем году, имея от роду 109 лет. Он, разумеется, помнит многое, что и как было в старину. Я ждал от них письма и потому так долго не мог ответить. Нижеследующие пояснения относительно названий месяцев мне дали они. 1. Кăрлаç. Зимний месяц, начало года. Судя по вашему счету, захватывает часть декабря и начало января. 2 Кĕçен кăрлаç. Зимний холодный месяц. Про этот месяц говорят: сивĕ ашшĕ, сивĕ амăш(ĕ) ачи-пăчилех пирĕн пата килчĕ. 3. Нарс уйăх(ĕ). После половины этого месяца конец резким зимним холодам. Нарс уйăх тăхăрĕ иртсен (т. е. после 1-ой четверти), кушаксем куса пуçлаççĕ. Нарс — зимний месяц. 4. Пуш(ă) уйăх(ĕ). Этот месяц настает перед распутьем. Свое название получил от обычая «пушă пăрахас». В старину у чуваш сватовство происходило в этом месяце (во многих местах и теперь), и, когда невесту совсем сосватают, евчĕ у родителей невесты оставлял пушă (кнут) или же просто прутик, а свадьба откладывалась, часто и теперь, до Çимĕк. Выходит, это месяц сватовства невесты. 5. Ака уйăх(ĕ). Месяц яровой пашни. Ака çийĕ, так называли исключительно время яровой пашни (теперь в наших местностях такое же значение), и преимущественно пахали старинным плугом. Отсюда и название ака уйăх. Ака уйăх çурхи шыв иртсе пĕтес чух тăвать. 6. Çу уйăх(ĕ). Промежуток времени между ака уйăх и çĕртме уйăх(ĕ). Месяц безработный; отдых и веселье для всех, но главным образом для молодежи. Çу уйăх — çамрăк-кĕрĕм уйăхĕ: они водят хороводы, на семик играют свадьбы и т. п. Существуют выражения: «çу уйăх кантарать, ĕç çийĕ валли вăй парать», «çу уйăхĕнче савăнман, ĕç çинче те ĕçлеймен». 7. Çĕртме уйăх(ĕ). Название этого месяца произошло от глагола çĕрт (дай гнить). Это не указывает на навозное удобрение, ибо в глубокую древность земля не нуждалась в удобрении. Чувашские деревни по Поволжью почти без исключения были окружены лесами; приходилось вырубать леса и обращать в пахотные поля. Привозили домой только лучшие части дерева, а сучья и коренья часто жгли, зарывали, запахивали — предавали гниению (çĕртме). Соответствовал теперепшей паровой пашне. 8. Утă уйăх(ĕ). Курăксем çитĕне пуçласан тăвать, çулса, пуçтарса пĕтернĕ çĕре пĕтет. 9. Çурла уйăх(ĕ). Время созревания и уборки хлебов. 10. Йĕтем уйăх(ĕ). Время молотьбы. Этот же месяц называют и авăн уйăх(ĕ). 11. Юп(а) уйăх(ĕ). Этот месяц настает после уборки хлебов с полей и молотьбы. Снега еще нет. С этого месяца начинаются уже осенние праздники. Чуваши, будучи язычниками, или до усвоения христианства, в этом месяце ставили на покойников своих юпа (столбы) и поминали покойников. Юпа ставили один раз в год, именно теперь. Этот обряд, я думаю, Вам хорошо известен, а потому описывать его я считаю лишним. 12. Чӳк уйăх(ĕ). В этом месяце колесная дорога сменяется санною. Последний осенний месяц. 13. Раштав уйăх(ĕ). Зимний холодный месяц. Зима уже давно установилась. Если в комнате холодно, то говорят: кунта сирĕн раштав, т. е. очень холодно. Добавление к 1-му месяцу. Что кăрлаç есть начало года, свидетельствуют следующие обычаи. Кăрлаç уйăхĕ курăнсан, çав каç, шăлпа çыртса, капан туртнă. Тулли пуçах тухсан, çул пурпа иртмелле пулать, тенĕ; пушă пуçах тухсан, çукпа ирттермелле пулать, тенĕ. Юр çине выртса, мĕлкĕ тунă. Çĕр каçиччен унта мĕн ӳкнине ирхине кайса пăхнă. Пуçах-мĕн ӳксен — пуянлăх, телей, ырлăх; кирлĕ кирлĕ-мар ӳксен, е йытă сысса, шăрса кайсан, телейсĕр пулмалла пулать, тенĕ. Пӳрт итлеме çӳренĕ. Лайăх сăмах илтсен, çĕнĕ çул канăçлă, телейлĕ иртет; вăрçă-харкашу е кирлĕ кирлĕ-мар калани илтĕнсен, телейсĕр çул пулать, тенĕ. Йĕтем итленĕ. Авăн çапни илтĕнсен тырă лайăх пулать, нимĕн те илтĕнмесен, тырă начар юлать, тенĕ. Очень много и других гаданий счастья на новый год. Раньше это делалось по появлении молодого месяца кăрлаç, а теперь проделывают накануне 1-го января. Чтобы точно указать, когда какой месяц начинается и с какими числами совпадают начала месяцев по письменному счету, я не мог добиться, и едва-ли это можно установить на основании расспросов. Мне кажется, надо поручить кому-либо записывать у знатока в продолжение года, тогда можно приблизительно верно указать начало каждого месяца... Всегда готовый к услугам Иван Степанов. 28 июля 1909 года. Г. Симбирск». — Что некоторые годы у чуваш имеют по 13 мес. (местами этот счет забывается или совсем забыт), доказывают факты, сообщаемые в проведенном ниже письме Петра Ив. Орлова. Из них явствует, что у чуваш есть тринадцатый вставочный месяц, именно — кĕçĕн кăрлачă (или кĕçĕн кăрлач), вставляемый, через два года в третий, после месяца кăрлачă (кăрлач). В 1911 г., как видно из письма, было тринадцать месяцев. Назв. мăн кăрлач, повидимому, обозначает то же, что и кăрлач. «Николай Иванович! Эпĕ уйăхсем çинчен пайтах çынтан ыйткаларăм та, çапах та тĕлнех тупимарăм. Халĕ мĕн илтнине çырса ярам, кайран, кĕр кунне, тата мĕн те пулсан пĕлсе пырăп тен. Стариксем тĕрли тĕрлĕ калаççĕ. Хăшĕ: кашни çулах çутă уйăх вăл вунвиççĕ курăнать те, анчах вунвиççĕмĕшин ятне пайăрĕпех каламаççĕ. Çулталăкра вунвиççĕ уйăх пуласса пулать те, ятне ĕлĕкренпех уççах каламаçчĕç, тиççĕ. Хăшĕ хĕр уйăх пулаччĕ, тиççĕ; хăшĕ кĕçĕн кăрлач пулать, тиççĕ. Пĕр ватă суккăр анчах: виçĕ çулта пĕре вунвиçĕ уйăх пулать, тит. Вăл кăçалхи çулта, çак иртсе пыракан çулта, вунвиçĕ уйăх пулать, тит. — Вăл çутă уйăх вунвиççĕ курăнасси виçĕ çулта анчах пĕрре пулать. Акă кăçал вунвиççĕ курăнать. Асту халĕ, кăçал ака çине тухас уммĕн (çур-кунне) ватăсем тавлашрĕç. Пĕри калать: ку ака уйăхĕ пĕтрĕ, çу уйăхĕнче тин акана тухатпăр, тит; тепри калать: ăçтан ака уйăхĕ пĕттĕр, халĕ акана та тухман та, ку пĕтнĕ уйăх пушă уйăх, ака уйăхĕ тин тăвать-ха, тит. Кашни çулах, çак вунвиç уйăх пулакан çулсенче стариксем уйăх шучĕсенчен аташса каяççĕ. — Этсемĕр, чимĕр-ха, ку уйăх мĕн уйăх пулать-ха, ака уйăхĕ-и, ай пушă уйăхĕ-и? тиççĕ. Хăйсем вуниккех шутлаççĕ те, вăн уйăх тĕлĕсем килмеççĕ вара. Вуниккĕ анчах шутласан, чăнахах та ака уйăхĕ пĕтрĕ кăçал вăл, акана тухичченех, тулĕк кăçал вуник уйăх анчах пулмасть, вунвиççĕ пулать. Кăрлачă хыççăн кĕçĕн кăрлачă пулчĕ кăçал, унтан нурăс уйăх, унтан пуш уйăх, унтан тин ака уйăх пулче. Ĕлĕк ваттисем çапла шутлаччĕç. Кĕçĕн кăрлача кăларса пăрахрĕç те хăйсем кăçал, вăн хай ака уйăхĕ малтан килсе тăрать. Кăрлачă уйăхĕ кăçал вăл çĕне çула катăлчĕ, кăçал çавăнпа тепĕр уйăх хутшăнать, терĕ суккăр старик. Вăл уйăх йĕркисене ак çаплашутлать: 1) кăрлачă, 2) кĕçĕн кăрлач, 3) нурăс уйăх(х), 4) пуш уйăх(х), 5) ака уйăх(х), 6) çу уйăх(х), 7) çĕртме уйăх(х), 8) ут уйăх(х), 9) çурла уйăх(х), 10) авăн уйăх 11) юп-уйăх, 12) чӳк уйăх(х), 13) раштав. Тата тепĕр старикĕ кĕçĕн кăрлача: хăй ăссĕн уйăх пулна, тесе шутламасть. Кĕçĕн кăрлачă тесе, нурăс уйăхне каланă, тит; нурăс уйăхĕнче кăрлачă уйăхĕнчи пек сивĕ пулнă та, çавăнпа ăна кĕçĕн кăрлачă тенĕ, тит. Тата тепĕр вирял (Тĕмпексем) старикки раштав уйăхне шутламасть, ăна пĕтĕмпех кăларса пăрахать. Ĕлĕк чăвашсен раштав уйăхĕ пулман, тит; раштав уйăхне ĕлĕк кăрлачă тенĕ, хальхи кăрлача кĕçĕн кăрлачă тенĕ, тит. Унтан вара çула çĕртме уйăхĕ хыççăн хĕр уйăхĕ пулнă, тит. Хăй кашни çулах вунвиçĕ уйăх пулнă, тит; тăрсан-тăрсан, ыйтса антăратсан: темскерле, çанла шутлаччĕç пек те, темле — маннă; тăну-пуçу çук-халĕ, ĕлĕкхи пек мар... терĕ. Çапла... Çакăн чул-ха пĕлни-туни. Ӳлĕмрен лайăхрах пĕлейпĕри? Сыв пулăр. Сире салам. С. Орауши. П. Орлов. 26 июля 1911 г. Показания, заключающиеся в этом письме, находят себе подтверждение в словах Г. Паасонена, который говорит: «Кĕçĕн кăрлачă — в некоторые годы, которые содержат в себе 13 месяцев, — второй месяц» (Vосаbularium 1. Tschuv. 69), а также у Иревли. Иревли. Чăнах та, шырасан, чăваш тĕнчинче тĕлĕнмелле япаласем нумай тупмалла. Ман алăра ун пек япаласем чилай. Çав япаласенчен пĕрне, пуриичен чаплине, çыратăн: чăвашсен çулталăк хĕсепĕ хăйсен пулнă. Ăна эпĕ Салтак-ел Питтăпай арăмĕнчен пĕлтĕм; вăл çырăва (грамоте) вĕлмест. — Чăвашсен икĕ çулĕ вуникшер уйăх, виççемĕшĕ вунвиç уйăхлă пулнă. — Ик çул сиктерсе, виççĕмĕшĕнче кĕçĕн-кăрлачă пулать, терĕ Курпун Иванĕ, Пӳлер-Кӳл çынни. Уйăх эрне-куна тиркет (эрне-кун уйăх тумасть); тет ман асатте. Н. И. Полоруссов. Ман асатте Раштав уйăхне асăнмасчĕ. Мой дедушка (со стороны отца) не упоминал месяца раштав. IЬ. Кĕçĕн кăрлач: эпĕ аслă пиччерен (т.-е. кăрлачран) ирттерĕттĕм те, хĕрлĕ вăкăр (т.-е. хĕвел-солнце) хӳрине тăратать те, кулап-ярап! тесе калать, тет. Тюрл. Аслă пиччешĕнчен кĕçĕн пиччĕшĕ ирттерет («февраль и январь»). В этом же говоре после месяца ака-уйăх (уjы̆х) записан канлĕ уйăх, который, кажется, должен бы стоять после çу уйăх; но последнего в списке нет. Юрк. (в откр. письме ко мне из.. Симб., от 12 июня 1911 г.): «уйăх ячĕсем: 1) кăрлаç у., 2) нарăс у., 3) пушă-уйăхĕ;) 4) ака-у., 5) çăв-у., 6) хыт-суха у., 7) çум-у. (ана çинчи курăксене çумланăран кал.), 8) утă у.. 9) çурла у., 10) йĕтем у.., 11) юпа у., 12) чӳк у., 13) раштав у. Пӳркелĕнчи (в с. Бюрганах) чи ватă çынтан ыйтса пĕлтĕм». На одном листке, написанном рукою П. И. Орлова и относящемся к диал. д. Раковой, хыт-суха уйăхĕ поставлен седьмым, а çум уйăхĕ шестым. Нюш-к. (И. Е. Ефимов). Хĕл уйăх 6 уйăх, çăв уйăх — 7 уйăх, теççĕ пирĕн ялти карчăксем. IЬ. 1) Раштав уйăхĕ, 2) кĕçĕн кăрлач, 3) нарс уйăхĕ, 4) юш уйăхĕ, 5) ака уйăхĕ, 6) çăв уйăхĕ, 7) канлĕ уйăхĕ (не «уйăх»!), 8) çĕртмь уйăхĕ, 9) ыраш аки уйăхĕ, 10) çурла уйăхĕ, 11) итем уйăхĕ, 12) юпа уйăхĕ, 13) чӳк уйăхĕ. Эпĕ ку уйăх шутне пăрмай шутласа тăракан карчăкран ыйтса пĕлтĕм. Вăл мана йĕркипе каласа пачĕ. Ытти çынсенчен те, хамăр ялсенчен, ыйткаласан, мана çак эпĕ ыйтнă карчăк (çинчен): лайăх пĕлет у уйăх шутне, çавăнтан ыйт эс уна, терĕç. Çавăнпа ку карчăк каланине ĕненме пур. Вăл чылая çитнĕ çын, 80-сенче. Уф.? Январь-кăрлачă теççĕ, февраль уйăхне нурăс уйăхĕ теççĕ, март — пушă уйăх, апрель — ака уйăхĕ, май — çу уйăхĕ, июнь — çĕртме уйăхĕ, июль — утă улăхĕ, август — çурла уйăхĕ, сентябрь — авăн уйăхĕ, октябрь — юпа уйăхĕ, ноябрь — чӳк уйăхĕ, декабрв — раштав уйăхĕ. Кăрлачă тесе, питĕ кун кăр-сивĕ килнĕрен калаççĕ; нурăс уйăхĕ теççĕ кун ăшă енне кайса, кун йĕпенсе тăнăран; пушă-уйăхне этемпе выльăх çими пĕте пуçланăран калаççĕ; ака уйăхне ака тăваççĕ; çу уйăхне çулла пулнăран калаççĕ; çĕртме уйăхие çĕртме аки тунăран калаççĕ; утă уйăхне утă тунăран калаççĕ; çурла уйăхне тырă вырнăран калаççĕ; авăн уйăхне авăн аштарнăран калаççĕ; юпа уйăхне карта-хура нăкăтма юпа лартнăран калаççĕ (это неверно); чӳк уйăхне пирĕн чăвашсем чӳк тунăран калаççĕ; раштав уйăхне Христос çуралнăран калаççĕ. Тата эпĕ сире каланăчĕ: эпĕ вунвиç уйăх пулать, тенине илтнĕ, тесе. Вăл тĕрĕс мар, теççĕ, вуниккĕ анчах пулать, теççĕ. Только числалă уйăхпа пĕрле тумаç, унтан ялан малтан туса пырат, теççĕ. Кун шучĕсем пурĕ-пĕрех: 31-тен, 30-тан, 28-тан, 29-тан килет, теççĕ. Напр. кăрлачĕ уйăхĕ 18 декабря тăвать, тенĕ чăвашла калентар çинче, чăвашсем те çав таврана калаççĕ. 19 январта нурăс уйăхĕ тăват, 16 февралте пушă уйăх тăват, и т. д. — Месяцы у Г. Паасонена см. в его «Vосаb. 1. Tschuv.», стр. 69, 91, 110, 2, 139, 133, 195, 143, 26, 30, 190, 112. Тоскаево. Кĕçĕн-кăрлаç (январь. Сивĕпе аслă пиччерен ирттеретĕп эпĕ, Кĕçĕн-Кăрлаç. Кĕçĕн-кăрлаç сиввине чăтакăн леш тĕнчере ăшăнать, тет. Кĕçĕн-Кăрлаç çиленсессен, урăна тăла сыр, теççĕ. Кĕçен кăрлаç пит усал, ним парса та нимĕн илмест. Нарăс уйăхĕ (февраль). Нарăсна кĕçĕн-кăрлаç ĕлĕк пĕрре вăрçнă, тет. Кам урасе (= урасене) тĕпеклĕ тăвать? тесе каларĕç, тет, пĕр-пĕрне. — Эпĕ çынна тăла сыртаратăп! тесе каларĕ, тет, кăшкăрса, кĕçĕн-кăрдаç. — Эпĕ ташлаттаратăп, терĕ, тет нарăс. Çавăнпа чăвашсем: нарăс çитсессен, ташла, вăл ташланине юратать, теççĕ. IЬ. Ака уйăхĕ (апрель). Хире ака çитсессĕн, чăваш ака-пуçне тӳрлетет. — Ачам, хире тухсассăн: ака, пулăш, те. IЬ. Çу уйăхĕ (май). Эй ĕненĕм, ĕненĕм (чит. ĕнемĕм?), кай çукурма картаран: ырă-таса çимĕçпе тăрантса ярĕ вăл сана. Çĕртме уйăхĕ (июнь) «Çинçе» килет çинçелсе, тăвăр ĕçĕре часăрах. «Çинçе» (Тоскаево, Т. у.) = «Уяв» (Буинского у.). «Çинçе вуникĕ (12) кун пырать; çак вуник кун хушшинче нимĕскер ĕçлеме юрамасть; çи те, урама тухса вырт». Çинçе иртсен пулнă çĕртмене çĕр хапăл тăвать, теççĕ. Ут уйăхĕ (июль) (Тосваево). Утта пырса çапăнтăмăр; малашне, ачасем, чу касас пек ĕç тăрать; çавăнпа «авалхисене», ан аптăраччăр, тесе, хытă кĕл тумалла. Ки малтан турра «учук» ту; турра кĕл-ту ял-йышпе; çĕлĕкне илсе, ачу-пăчупа ӳксе пуççап. «Турă, сана пĕтĕм ял ял-йышпе асăнаппăр, укĕнеппĕр, пуççапаппăр, сана вăкăр пусса, выльăхпа силлетпĕр. Алăк патне кĕрӳне, тĕпеле кинне пар. Çурт çумне çурт хуш, мул çумне мул хуш». Турра кĕл-туса пĕтерсессĕн, «Çĕр йышне» кĕлтумалла. Çĕр йыш валли тына пусас пулать. Ял йышне, эй çĕр йышĕ, тĕпе питĕ пар, тăррине тутă пар. Пĕр пĕрчĕ акса, пин пĕрчĕ пар; ывăçпа акса, пӳлмепе пар. Çурла уйăхĕ (август). Хире çурла çĕкличчен, «чӳклеме» тăвас пулать. «Çĕнĕ тырă умĕнчен хур пусса, пĕтă пĕçерсе çырлахтар. «Килĕшпеле виçĕ тĕслĕ выльăх-чĕрлĕхпеле, çичĕ тĕслĕ тырă-пулăпала, пĕр витре, виçĕ чашкă сăрапа пуççапаппăр сана, турă, ӳкĕтлетпĕр, асăнаппăр. Чӳклесе пĕтерсессĕн, «Пӳлĕхçе» асăн. Ăна чĕреспе виçĕ куркапа сăра тула кăларса ларт. Унтан вара «Хĕрлĕ çырана» асăн, тата «Пӳлĕхе» ӳксе пуççап. Вара «Карташ пăттине»: «çуратакан турă, çырлах», тесе, виçĕ юсманпа асăн. Унтан «Кепене» хур пусса, пăтă пĕçерсе, виçĕ юсманпа çырлахтар. Кайран «Аслă ырсене» «Кепе амăшне» килĕшпе çырлахтар. Чи кайран çичĕ тĕслĕ выльăх-чĕрлĕхшĕн çичĕ юсманпа «килĕш пăтти» пĕçерсе çи. Итем уйăхĕ (сентябрь). Итем уйăх çитнĕ пуль: «хав, хав» сасă илтĕнет. Юпа уйăхĕ (октябрь). Авăн уйăхĕ (ноябрь). Авăн тетĕмĕ çӳлелле хăпарсассăн, этемме канăçлăх пулать, тет. Чӳк уйăхĕ (13-ый месяц по старин. чув. сч.). Кĕлту, таванăм, ĕç пĕтĕрĕ; ырă чунпа чӳклеме ту. «Симĕс пуçлă кăвакал, вĕççе кай та, веççе кил. Картлă-картлă пашалу, кусса кай та, кусса кил. Вите кутне вăрă пар, карта кутне кашкăр пар» (!). В Б. Олг. записаны назв. мм.: вутойăх (вудоjы̆х), çорлойăх, ан-ойăх, йопойăх, чӳк-ойăх, мăн-кăрлачă (кŏр-), кĕçĕн-кăрлачă, норăс-ойăх, пошă ойăх, акойăх, çу-ойăх. В Н.-Карамалах, Белеб. у., чувашские месяцы соответствуют европейским; их 12: кăрлаç, нарăс-уйăх, пушă-уйăх, акуйăх, çăвуйăх, çĕртме-уйăх, утă-уйăх, çурла-уйăх, авăн-уйăх, юпа-уйăх, чӳк-уйăх, раштав-уйăх. Эти же самые названия записаны мною в д. Питушкиной, б. Курм. у., но только вм. çĕртме уйăх в этой деревне ставят çом ойĕхĕ, а 12-й месяц назван просто раштав. В Ой-к. — счет мм. тоже идет на европ. лад: 1) мăн-кăрлачă, 2) кĕçĕн-кăрлачă, 3) норс-уйĕх (уjэ̆х), 4) пуш-уйĕх, 5) ака уйĕх, 6) вутă уйĕх, 7) хĕр уйĕх, 8) çорла уйĕх, 9) авăн уйĕх, 10) йĕтем уйĕх, 11) чӳк уйĕх, 12) раштав уйĕх. Здесь юпа уйĕх пропущен, а на его место ошибочно поставлен йĕтем-у., который собственно является в др. говорах лишь варянтом названия авăн-у. — В новых книгах на чув. яз. названия месяцев часто употребляются без нарицательного «уйăх» и вполне соответствуют 12-ти мм. солнечного года. Их порядок: кăрлач, нарăс, юш, ака, çу, çĕртме, утă, çурла, авăн, юпа, чӳк, раштав. Кăлентар 1928 ç. Пушăн вун-саккăрмĕшĕ, 18-е марта. Альш. Имена месяцев соотв. европ. назв.: 1) кăрлаç. 2) нарăс, 3) пушуйăхĕ, 4) акуйăхĕ, 5) çăвуйăхĕ, 6) хытсухуйăхĕ, 7) утуйăхĕ, 8) çурлуя-хĕ, 9) йĕтем-уйăхĕ, 10) юпуйăхĕ, 11) чӳк-уйăхĕ, 12) раштав.