Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

авăн

4. перен.
гнуться, ломаться, поддаваться
дрогнуть
тăшман хĕснипе авăнмарăмăр — мы не дрогнули под натиском врага

ай

нижний
вăрман айĕ — подлесок
кăмака айĕ — подпечек
çăм айĕ — подшерсток
çурт айĕ — низ дома
ту айĕ — подножие горы
хапха айĕ — подворотня
хул айĕ — подмышка
хуран айĕ — кострище под котлом
ай кĕлет — нижний этаж сарая
ай пăл-тăр — нижний этаж сеней, подсенье
ача айĕ йĕпеннĕ — ребенок подмочил пеленки

ай

2.
общее название отходов
— перевод зависит от их характера:
охвостье, очески, остатки и т. д.
ала айĕ — высевки
кантăр айĕ — остатки после уборки конопли
машина айĕ — отходы переработки на машине (напр. шерсти, зерна)
шăрт айĕ — очески под чесалкой

ай

3. в роли служ. имени:

айăн, айĕн, айпа, айĕпе — под кем-чем-л., из-под
ман айăн — подо мной
çумăр айĕн пыр — идти под дождем
хурăн айĕн çул турăм — фольк. я проложил тропку под березами
ту айĕпе туннель тăваççĕ — под горой прокладывают туннель
куç айĕн пăх — смотреть исподлобья  
куç айĕпе пăх — смотреть исподлобья  

ая, айăма, айна, айне — под кого-что-л.
ман ая  — под меня
ман айăма — под меня
сан ая — под тебя
сан айна — под тебя
кĕпер айне — под мост
кăранташ сĕтел айне ӳкрĕ — карандаш упал под стол
ая ту — 1) завалить, погрести 2) одолеть, победить  

айра, айăмра, айăнта, айĕнче — под, внизу
ман айра — подо мной
ман айăмра — подо мной
сăрт айĕмче — под горой
айра хула курăнать — внизу виднеется город

айран, айăмран, айăнтан, айĕнчен — из-под
сан айран — из-под тебя
сан айăнтан — из-под тебя
пукан айĕнчен — из-под стула
айран тух —
1) выбраться из-под кого-чего-л.
2) перен. освободиться из-под влияния

ай

◊
алă айĕнче — под руками, тут же
алă айне лек — попасть в руки, подвернуться
мĕн алă айне лекнĕ — что попало, что подвернулось
айĕн çи — наговаривать, клеветать
айран кала — говорить намеками

сăмах айне ту —
1) одержать верх в споре
2) заговаривать зубы, отвлекать разговорами внимание от чего-л.
сăмах айне пулчĕ — забыли за разговором (о предмете обсуждения)
айне пул — оказаться внизу, быть побежденным

Кушака çĕнсе шăши айне пулнă, теççĕ. — посл. Одолев кошку, поддался мыши.
айне шыв кĕмен — он не видел горя (букв.под него вода еще не подтекла)
ая яр —  1) мочиться под себя  2) перепугаться

айсăр

не имеющий подставки
сооруженный без основания
айсăр капан — стог, сметанный на земле (без подставки)
Айсăр капан айĕнчен утă туртăп. (Кĕнчеле арлани). — загадка  Буду дергать сено из-под стога, поставленного на земле. (Прядение).

ака

пахотный
ака сийĕ — пахотный горизонт
ака(на) кĕр — 1) приступить к посевной 2) стать пригодной для пахоты (о молодой лошади)
ака кĕмен лашине кĕрӳ лаши турăмăр — фольк. мы дали жениху лошадь, еще не работавшую на пахоте
ака айне ак — сеять под плуг (раньше пахоты)
ака ту — пахать
Ака тумасăр арçын темеççĕ. — посл. Пока не научишься пахать, мужчиной не назовут.

аккомпанемент

муз.
аккомпанемент
фортепиано аккомпанеменчĕпе юрла — петь под аккомпанемент фортепиано
аккомпанемент кала — аккомпанировать

амант

2.
повреждать
— перевод зависит от характера повреждения:
ломать, разбивать и т. д.
турата юр пусса амантнă — под тяжестью снега ветка надломилась

амнисти

амнистия
амнисти ту (пар) — амнистировать, объявить амнистию
амнистипе тух — попасть под амнистию, освободиться по амнистии

ана

I.

1.
загон, участок, полоса земли (в поле)
акнă ана — засеянный участок
кантăр ани — конопляник, полоса конопли
пăрçа ани — участок под горохом
ана йăранĕ — межа (между загонами)
ана палли — уст. знак собственности на загоне
ана пĕвĕ — длина загона

анăраш

2.
мурлыкать под нос
мĕн анăрашса ларатăн эс унта? — что ты там мурлычешь?

анăрашу

2.
мурлыканье, пение себе под нос

арест

1.
арест
йышлă арестсем — повальные аресты
килти арест — домашний арест
арестра пул — находиться под арестом

аяла

вниз
аяла ан — спуститься вниз

аяла пул —
1) быть погребенным, засыпанным, оказаться под чем-л.
2) перен. быть побежденным, повергнутым

аяла ту —
1) погрести, засыпать
2) перен. одолеть, победить, повергнуть

тăшмана аяла ту — повергнуть врага

бокс

II.
çӳçе бокс кастар — стричься под бокс

вашăл

подражание глухому шуму, шороху, шуршанию
пăр вашăл тапранчĕ — лед тронулся с глухим шумом
вашăл-вашăл — усил. от вашăл
ура айĕнче тип çулçă вашăл-вашăл тăвать — под ногами шуршат сухие листья
вашăлл — усил. от вашăл
туратсем çилпе вашăлл турĕç — ветви зашелестели от ветра

вăль

2. подр. —
о резком прогибании
каçма вăль аванса анчĕ — перекладина сильно прогнулась (под ногами)

вăль-вăль — усил. от вăль
хула çутисем вăль-вăль тăваççĕ — мерцают огни города

венчет

венчальный
венчет кĕпи — подвенечное платье
венчете тăр (кĕр) — идти под венец, венчаться
венчет ту — венчать
◊ венчет çĕрри — обручальное кольцо

вĕлтĕрт

то же, что вĕлтĕр
ура айĕнченех кайăк вĕлтĕрт вĕçсе тухрĕ — прямо из-под ног вспорхнула птичка

виски

виски (Англире тăвакан хаяр эрех)
виски кĕленчи — бутылка из-под виски

виткĕч

4. перен.
покров
каç виткĕчĕпе усă курса — под покровом ночи

виттер

понуд. от вит
тимĕр виттернĕ çурт — дом под железной крышей

девиз

2.
девиз (конкурса тăратна произведени çине автор ячĕ вырăнне çырна сăмахсем)
калава девизпа тăрат — представить рассказ под девизом

делянка

делянка
вăрман делянки — лесная делянка
сăнав делянки — опытная делянка
йывăç касма делянка уйăрса пар — отвести делянку под вырубку

душ

душевой
сивĕ душ — холодный душ
душ павильонĕ — душевой павильон
душ пӳлĕмĕ — душевая
душра çăвăн — мыться под душем, принимать душ

ерт

2.
в форме деепр. ертсе в сочет. с вспом. глаголами
образует составные глаголы:
ертсе кай — повести, увести
ертсе кил — привести
ертсе пыр — вести, руководить
парти ертсе пынипе — ист. под руководством партии

ещĕк

1.
ящик
пуштă ещĕке — почтовый ящик
улма-çырла ещĕкĕсем — ящики из-под фруктов

залог

залоговый
залог квитанцийĕ — залоговая квитанция
залога пар (хур) — дать в залог, отдать под залог

ир

утром
тĕтреллĕ ир — туманное утро
хĕвеллĕ ир — солнечное утро
ир енне — под утро
ир пуçласа каçчен — с утра до вечера
унта ыран ир кайăпăр — туда пойдем завтра утром
Ир такăнсан — каçчен. — погов. Каково будет утро, таков и весь день (букв. Споткнешься утром — и так весь день).

ислен

1.
мокнуть, промокнуть насквозь
размокать
çумăрпа ислентĕм — я насквозь промок под дождем

йăк

I.
беда, несчастье
Йăк ура айĕнченех тухать. — посл. Беда выскакивает прямо из-под ног. (приходит неожиданно)

йăнкăр

подражание слабому звону
ура айĕнче пар йăнкăр тăвать — лед звонко потрескивает под ногами

йăнк-янк

1. подр. —
о неравномерном колебании, раскачивании
каçма хăми йăнк-янк авăна-авăна илет — перекладина ходуном ходит под ногами

йăшка

2.
сосать (о тупой боли от голода)
хырăм йăшкама пуçларĕ — засосало под ложечкой (от голода)

йăштăртат

шелестеть, шуршать, тихо шуметь
ура айĕнче типĕ çулçă йăштăртатать — под ногами шуршат сухие листья

йĕвен

узда, уздечка
сӳс йĕвен — веревочная узда
чĕн йĕвен — узда из сыромятной кожи
йĕвен антăрлăхĕ — подгубник узды
йĕвен сăмсалăхĕ — нагубник узды
лашана йĕвентен тытса тăр — держать лошадь под уздцы

йĕнерле

седлать
ут йĕнерле — оседлать коня
йĕнерленĕ ут — оседланный конь
йĕнерлемен ут — неоседланный конь
утсене йĕнерлесе тăрат — держать коней под седлом

йĕтем

ток, гумно
витнĕ йĕтем — крытый ток
механизациленĕ йĕтем — механизированный ток
хирти йĕтем — полевой ток
йĕтем юпи — столб в середине тока (вокруг которого гоняли лошадей при молотьбе)
йĕтем хыр — расчистить площадку под гумно

йӳтен

2.
зябнуть, мерзнуть
корчиться, ежиться (от холода)
сивĕ çумăр айĕнче йӳтенсе тăр — мерзнуть под холодным дождем

кавăнлăх

бахча, участок под тыквами

кайран

2.
потом, после, впоследствии
под конец
кайран калăп сана — я тебе скажу потом
пуринчен кайран — 1) позади всех 2) после всех
кайран-кайран — спусти много времени

калай

жестяной, железный
калай витре — жестяное ведро
калай витнĕ çурт — дом под железной крышей

калпак

1.
головной убор облегающего типа,
перевод зависит от контекста:
колпак, капор, чепец, шапочка, шапка т. ыт.
ача калпакĕ — (детский) чепчик
çыхнă калпак — вязаная шапочка (женская)
хĕр калпакĕ — старинный свадебный головной убор девушек в виде длинного мешочка
шерепеллĕ калпак — колпак с кисточкой
ман пуçăмри шур калпак мамăклăрах пулинччĕ — фольк. если бы белая шапочка на мне была еще более пушистой
Пĕр калпак айĕнче çичçĕр касак. (Мăкăнь). — загадка Под одной шапкой — семьсот казаков. (Головка мака).

каç

вечерний
ночной
каçа хирĕç — под вечер, к вечеру
каç кӳлĕм — 1) вторая часть рабочего дня 2) под вечер
каç пулнипе — к вечеру, под вечер
иртнĕ каç — прошлый вечер, прошлым вечером
каç вырт — заночевать, переночевать
каç выртмалла кай — поехать с ночевкой
каç пулать — вечереет, наступает вечер
каçа юл — быть застигнутым ночью
ырă каç пултăр! — добрый вĕчер!

каçала

каçала енне — к вечеру, под вечер

каçалапа

вечером, вечерком, к вечеру, под вечер
каçалапа сивĕтрĕ — под вечер похолодало

каçалла

к вечеру, под вечер
к закату
хĕвел каçалла сулăннă — солнце клонится к закату

качăртат

скрипеть, хрустеть, издавать скрип, хруст
скрежетать, издавать скрежет
ура айĕнче юр качăртатать — под ногами скрипит снег

кашăртат

шуршать, издавать шорох, шуршание
ура айĕнче тип çулçă кашăртатать — под ногами шуршат сухие листья

кăлар

9.
выпускать, освобождать
тĕрмерен кăлар — выпустить из тюрьмы
кăларса яр —
1) выпускать
кĕпе çухавине пиншак çинчен кăларса яр — выпустить воротник рубашки из-под пиджака
2) отпускать (на волю), освобождать

кăмака

печной
пысăк кăмака — русская печь
плиталлă кăмака — плита (кухонная)
тимĕр кăмака — железная печка, буржуйка разг.
кăмака айĕ — подпечек
кăмака ани — устье печи
кăмака çăварĕ — устье печи
кăмака мăрйи — печная трубă
кăмака тăвакан — печник
кăмака тĕпĕ — под печи
кăмака умĕ — шесток
кăмака шăтăкĕ — печурка
кăмака ту — класть печь
кăмака хут — топить пĕчку
пĕр кăмака хутмалăх вутă — дрова на одну топку
кăмака туртмасть — в печке нет тяги
старик кăмака çинче ларать — старик сидит на печй

кăшт

2.
чуть (было)
вăл кăшт çеç машина айне пулмарĕ — он чуть не попал под машину
кăштах пуйăсран юлаттăм — я чуть было не опоздал на поезд

кĕвел

2.
свертываться, густеть (о крови)
образовывать кровоподтек
куç айĕнче юн кĕвелсе ларнă — под глазом появился кровоподтек

кĕленче

бутылочный
пĕчĕк кĕленче — пузырек, склянка, флакон
кефир кĕленчи — бутылка из-под кефира
литр кĕленчи — литровая бутылка
сăра кĕленчи — пивная бутылка
чернил кĕленчи — чернильница, склянка с чернилами
кĕленче ещĕкĕ — ящик из-под бутылок
кĕленче сăри — бутылочное пиво
кĕленче тĕпĕ — донышко бутылки
кĕленче тути — горлышко бутылки
кĕленчене сĕт ярса ларт — налить молока в бутылку
кĕленчене лакала — закупорить, заткнуть бутылку

кĕлет

амбарный
лабазный
ай кĕлет — нижний этаж двухэтажного амбара
колхоз кĕлечĕсем — колхозные амбары
çăнăх кĕлечĕ — мучнбй лабаз
тырă кĕлетĕ — хлебный амбар, зернохранилище
кĕлет айĕ — подполье (под амбаром)
кĕлет умĕ — площадка перед амбаром
тырра кĕлете кĕрт — засыпать хлеб в амбар
Кĕлеттĕнчен тĕкки вăрăм. (Чакак). — загадка Подпорка длиннее самой клети. (Сорока).
Сӳс кĕлет, мунчала çăраççи. (Михĕ).— загадка Пеньковый сарай, мочаловый ключ. (Мешок).

кĕрхи

2.
озимый
кĕрхи калча — всходы озимых
кĕрхи тулă — озимая пшеница
кĕрхи тырă пусси — озимый клин, площадь под озимыми
кĕрхи тырăсем — озимые культуры

кĕçен

1.
ржать
тиха кĕçенсе ячĕ — жеребенок заржал
Сак айĕнче сар лаша кĕçенет. (Пичкери сăра). — загадка Под нарами ржет саврасая лошадь. (Пиво в бочке).

конвой

конвойный
тинĕс конвойĕ — морской конвой
конвой карапĕ — конвойное судно
конвой хуралĕ — конвойная стража
конвойпа илсе кил — привести кого-л. под конвоем

копирка

копировальный
копирка хучĕ — копировальная бумага
копирка хурса çыр — писать под копирку

котлован

котлован (никĕс хывма чавнă шăтăк)
ГЭС çурчĕн котлованĕ — котлован под здание ГЭС
котлован чав — рыть котлован

курăк

травяной, травянистый
акса ӳстернĕ курăксем — сеяные травы
нумай çул ӳсекен курăксем — многолетние травы
сулхăна юратакан курăксем — тенелюбивые травы
çырла курăкĕ — ягодник, ягодные растения
шыв курăкĕ — водоросли
эмел курăкĕсем — лекарственные травы
пĕр тăплăм курăк — пучок травы
курăк пусси — участок под травами
курăк пыйти — растительная вошь
курăк çăнăхĕ — травяная мука
курăк тĕкĕ — волосок
курăк туни — стебель травы, былинка
курăк пĕрчи — стебель травы, былинка
курăк çинчи хоккей — спорт. травяной хоккей  
курăксем симĕслене пуçларĕç — травы зазеленели
кĕпене курăкпа варала — зазеленить платье травой
курăка таптаса пĕтер — истоптать траву
Пасар çулĕ çинче курăк ӳсмест. —
— погов. На базарной дороге трава не растет.

куç

глазной
илемлĕ куç — красивые глаза
çутă чакăр куç — светлые глаза
тĕссĕр куç —  бесцветные глаза
чалăш куç — 1) раскосые глаза 2) косоглазый
чармак куç — 1) вытаращенные глаза 2) лупоглазый
куç лупашки — глазная впадина
куç тухтăрĕ — окулист, доктор-глазник
куç харши — бровь и брови
куç хăрпăкĕсем — ресницы
куç хупанки — веко и веки
куç чирĕсем — глазные болезни
куç шăрçи — зрачок
куç шурри — белок и белки глаз
куç эмелĕ — глазные капли
куç путса кĕнĕ — глаза запали
куç тăртанса кайнă — глаза заплыли
куç айĕ кăн-кăвак — под глазами синяки
куç типичней макăр — проплакать все глаза
куç харшине хурат — подводить брови
куç хĕс — подмигивать
куç шуррипе пăхса ил — сверкнуть глазами
куçа мăчлаттар — хлопать глазами, моргать
куçа тарт — отводить, прятать глаза
куçа чарса пăрах — вытаращить глаза
куçран тӳррĕн пăх — смотреть прямо в глаза
куç шăрçине сыхланă пек сыхла — беречь как зеницу ока
тĕтĕм куçа çиет — дым ест глаза
куçа куççуль хупларĕ — слезы застлали глаза
куçа çӳпĕ кĕчĕ — в глаз попала соринка
куçа шур илнĕ — глаз закрыт бельмом
хам куçпа хам куртăм — своими глазами видел
куçăм ан куртăрччĕ — глаза бы мой не видели, не глядели
куçа мăч хупса та курман — и глаз не сомкнул
йĕп чиксен те куç курмасть — хоть глаз выколи, ничего не видно  
Куçа хирĕç куç, чĕлхене хирĕç чĕлхе. — погов. Око за око, зуб за зуб.
Çăхан куçне çăхан сăхмасть. — посл. Ворон ворону глаз не выклюет.
Хăравçăн хăрах куçĕ те çиччĕ курать. — посл. У труса один глаз всемеро больше видит. (соотв. У страха глаза велики).

кут

5. в роли служебного имени:

кутне — к, под что-л.
йывăç кутне — пыр подойти к дереву

кутĕнче — у, возле; около кого-чего-л., под чем-л., у
улмуççи кутĕнче — под яблоней

кутĕнчен — от, из-под чего-л.
çынсем çăл кутĕнчен саланчĕç — люди разошлись от колодца

кутеклен

идти с трудом, сгибаясь (под тяжестью чего-л.)
йывăр çăкпа кутекленсе пыр — тащиться с тяжелой ношей

кутелен

2.
сгибаться (под тяжестью чего-л.)
кутеленсе йăтса пыр — нести, сгибаясь под тяжестью

ларт

2.
ставить, класть куда-л.
ещĕксене машина çине ларт — поставить ящики на машину, погрузить ящики в машину
кран айне витре ларт — поставить под кран ведро
чечексене вазăна ларт — поставить цветы в вазу

латăр

подражание треску, скрипу, хрусту
латăр-латăр — усил. от латăр
юр ура айĕнче латăр-латăр тăвать — снег похрустывает под ногами

лачăр

1.
то же, что лачăрт

лачăр-лачăр —
1) усил. от лачăр 1.
ура айĕнче пылчăк лачăр-лачăр тăвать — грязь чавкает под ногами
2) грязный; вязкий
лачăр-лачăр çул — грязная-прегрязная дорога

лачăртат

2.
чавкать, хлюпать
ура айĕнче пылчăк лачăртатать — под ногами чавкает грязь

лачлат

2.
чавкать, хлюпать, чмокать (о грязи под ногами или влаге в обуви)

лăпăр

подражание звучному хлюпанью, бульканью, чавканью грязи
лăпăрр — усил. от лăпăр
ура айĕнче пылчăк лăпăрр! тăвать — грязь звучно чавкает под ногами

лăрла

4.
бормотать, говорить невнятно
гундосить прост.
мĕн лăрлатăн, кала уçăмлăрах! — что ты бормочешь под нос, говори внятно!

лăтăр

подражание скрипу, треску
лăтăр-лăтăр — усил. от лăтăр
йĕпе юр лăтăр-лăтăр тăвать — сырой снег мягко поскрипывает под ногами

лăч

II.
подражание несильному шлепанью по грязи, хлюпанью, чавканью грязи
лăч-лăч — усил. от лăч II.
ура айĕнче пылчăк лăч-лăч тăвать — под ногами хлюпает грязь

лăчăр-лачăр

2.
подражание скрипу, треску
айĕнчи пукан лăчăр-лачăр тăвать — стул под ним поскрипывает

лупасай

поветь, навес
лупасай юпи — столб повети
лупасай тăррине утă тултарнă — под навес сложено сено

лӳшкен

возвр.
промокнуть насквозь, пропитаться влагой
çумăр айĕнче лайăх лӳшкентĕмĕр — мы как следует промокли под дождем

ма

2.
зачем, для чего
что
ма ара? — зачем же?
ма çав териех васкатăр? — зачем вы так спешите?
ма çумăр айĕнче йĕпенсе тăратăн? — что ты мокнешь под дождем?

майлă

4.
благовидный, приличный, пристойный
майлă сăлтав тупса — под благовидным предлогом

манăç

1.
забвение
манăçа тух (юл) —
1) быть забытым, преданным забвению
2) отойти в прошлое, кануть в вечность
3) выскочить из головы, из памяти

манăçа тухнă сăмах — забытое слово
манăçа тухми — незабываемый
манăçа кăлар (хăвар) —
1) забыть, предать забвению
2) положить под сукно, в долгий ящик

манăçа юлнă — забытый, преданный забвению

манран

мест.
исх. п. от эпĕ
меня
с меня
от меня
вăл манран вăйлăрах — он сильнее меня
ку манран килмест — это не зависит от меня
хăп манран! — отстань от меня!
манран пулмасть — у меня это не выйдет, мне это не под силу

маринад

маринад (уксуслă соус)
маринадлă пулă — рыба под маринадом

марш

маршевый
траурлă марш — траурный марш
пытару маршĕ — похоронный марш
марш кĕввипе ут — шагать под маршевую музыку

михĕ

мешочный
çăнăх миххисем — 1) мешки с мукой 2) мешкй из-под муки
чăпта михĕ — рогожный куль
ыраш миххи — мешок ржи
миххе тултар — ссыпать в мешок
Пăшатана михĕре пытараймăн. — посл. Шила в мешке не утаишь.

мрамор

мраморный
шурă мрамор — белый мрамор
мрамор колонна — мраморная колонна
мрамор тĕслĕ ту — отделать под мрамор

мухмăрла

I.
с похмелья
вăл паян мухмăрларах — он сегодня под мухой

наркозла

наркотизировать, давать наркоз
наркозласа операци ту — оперировать под наркозом

натăртат

хрустеть
çуна тупанĕ айĕнче юр натăртатать — снег хрустит под полозьями саней

начлат

2.
хлюпать, чавкать
ура айĕнче пылчăк начлатать — под ногами чавкает грязь

нăтăр

подражание хрусту, скрипу
ура айĕнче юр нăтăр тăвать — снег хрустит под ногами
нăтăр-нăтăр —
1) усил. от нăтăр
çӳренĕ чух атти нăтăр-нăтăр тăвать — при ходьбе у него скрипят сапоги
2) скрипучий
нăтăр-нăтăр хром пальто — скрипучее хромовое пальто

нăтăрт

подражание отрывистому хрусту, скрипу
шăмă сыппи нăтăрт турĕ — сустав хрустнул
нăтăрт-нăтăрт — усил. от нăтăрт
юр ура айĕнче нăтăрт-нăтăрт туса пырать — снег сильно скрипит под ногами

нăчăрт

подражание сильному хрусту, скрипу
пукан ун айĕнче нăчăрт турĕ — стул под ним громко скрипнул

оккупаци

оккупационный
оккупаци йĕрки — оккупационный режим
оккупаци çарĕсем — оккупационные войска
оккупацире пурăн — находиться под оккупацией
оккупаци ту — оккупировать

опека

опека (пĕр-пĕр çынна тепĕр çын е патшалăх тепĕр патшалăх, организации пăхса тăни)
опекăна ил — взять под опеку, опекать
опекăна илнĕ çын — подопечный человек
ООН опекăна илнĕ çĕршыв — территория, подопечная ООН
опека ту — 1) опекать 2) учредить опеку над кем-чем-л.

операци

операционный
аппендицит операцийĕ — операция аппендицита
йывăр операци — тяжелая операция
чĕре операцийĕ — операция на сердце
операци пӳлĕмĕ — операционная (помещение)
операци сестри — операционная сестра
операци сĕтелĕ — операционный стол
операци ăнăçлă вĕçленни — удачный исход операции
наркозпа операци ту — оперировать под наркозом

пакăлтат

1.
булькать, журчать
çăлкуç çĕр айĕнчен пакăлтатса тухать — родник с журчанием выбивается из-под земли

парăлтат

2.
кружиться, подниматься (о снеге, пыли)
мести, вьюжить (о снеге)
ура айĕнчен тусан парăлтатса тухать — из-под ног взлетает пыль

парăс

парусный
парăс пирĕ — парусная ткань, парусина
парăс спорчĕ — парусный спорт
парăс кар — натянуть парус, поднять паруса
парăспа иш — идти под парусами

парлак

залежный
паровой
парлак çĕр — залежная земля
парлака хăвар — оставить участок под пар
Пăрçа хуçи парлакра, мăйăр хуçи вăрманта. (Каюра). — загадка Хозяин гороха на залежи, хозяин орехов в лесу. (Крот).

парлат

быстро взвиваться, вздыматься, подниматься
вырываться, выбиваться
ура айĕнчен тусан парлатса çĕкленет — из-под ног вздымается пыль
алăкран сивĕ сывлăш парлатса кĕчĕ — из двери повалили клубы холодного воздуха

патăртат

1.
хрустеть, скрипеть
ура айĕнче юр патăртатать — под ногами скрипит снег

пахча

огородный
килти пахча — приусадебный огород
купăста пахчи — участок под капустой
пахча культурисем — огородные культуры
пахча çавăр — обнести огород оградой

пахчалăх

участок (под огород или сад)
пахчалăх уйăрса пар — отвести участок под огород, сад

пăркăчлан

2. перен.
быть притесняемым, находиться под гнетом

пăрлат

2.
взвиваться, подниматься
тусан ура айĕнчен пăрлатса çĕкленет — из-под ног поднимается пыль

пăтран

2.
смешиваться, перемешиваться
пăтраннă çăмарта — взболтанное яйцо
сĕлĕ ырашпа пăтранса кайнă — овес смешался с рожью
сӳре айĕнче тăпра пăтранса пырать — почва под бороной перемешивается

пĕркенчĕк

2.
фата
хĕр пĕркенчĕкĕ — свадебная фата
Пĕркенчĕк пĕркенсе йĕмен хĕр шăналăк витĕнсе йĕнĕ, тет. — посл. Не плакала под покрывалом, наплачешься под пологом. (соотв. Не плакала за столом, наплачешься за столбом).

пĕршĕн

4.
приютиться, пристроиться
çерçисем сарай çунатти айне пĕршĕннĕ — воробьи забились под застреху сарая

пиçĕх

6.
преть, подопревать (о теле)
ачан хул хушши пиçĕхнĕ — у ребенка подопрело под мышко

пичке

бочечный, бочковый
бензин пички — бочка из-под бензина
пушар пички — пожарная бочка
тимĕр пичке — железная бочка
юман пичке — дубовая бочка
пичке пăкки — затычка для бочки
пичке сăри — бочковое пиво
пичке тĕпĕ — днище бочки
пичке тăвакан — бонаррь
пичке хăми — бочечная клепка
Пĕчĕк майра пичке ăсти. (Чăхă). — загадка Маленькая барынька — бочки делает. (Курица).
Шур пичкере икĕ тĕслĕ сăра. (Çăмарта). — загадка В белой бочке два сорта пива. (Яйцо).

планировкăла

планировать
çурт лартмалли вырăна планировкăласа тух — распланировать участок под застройку

псевдоним

псевдоним
писатель псевдонимĕ — псевдоним писателя
псевдонимпа çыр — писать под псевдонимом

пукан

2.
чурбан, чурбак, обрубок дерева
каска пуканĕ — чурбан (употребляемый вместо рабочего стула)
сунтал пуканĕ — чурбан под наковальней
хуралтă пуканĕ — стояк (под избой или амбаром)

пул

12.
оказываться, быть каким-л.
кирлĕ пул — оказаться нужным
вăхăтлă пулчĕ — оказалось кстати
усăсăр пул — оказаться бесполезным
ал айĕнче пул — оказаться, быть под руками
куç тĕлне пул — оказаться в поле зрения

пул

14.
очутиться, оказаться где-л.
пĕлмен çĕрте пул — очутиться в незнакомом месте
тĕмĕсем шыв айне пулнă — кусты оказались под водой

пус

10.
сминать, придавливать
пусса вырт — подмять под себя
упа сунарçăна пусса ӳкернĕ — медведь смял охотника
Пĕри çапма тытăниччен тепри пусса ӳкернă. — посл. Пока один собирался ударить, другой его смял.

пусарлăк

груз, гнет, тяжесть
кантăр çине пусарлăк хур — положить тяжесть на коноплю (при мочке)
купăста çине пусарлăк хунă — капуста поставлена под гнет (при квашении)

пусă

полевой
кĕрхи тырă пусси — озимый клин
çуртри пуси — яровое поле
ыраш пусси — ржаное поле
хура пусă, çĕртме пусси — земля под паром, паровое поле
пусă çаврăнăшĕ — севооборот

пусмăр

1.
гнет, угнетение, ярмо, иго
наци пусмăрĕ — национальный гнет
чуралăх пусмăрĕ — ярмо рабства
пусмăртан тух — освободиться от ига
капитал пусмăрĕнче пурăн — жить под гнетом капитала

пусмăр

2.
обида, оскорбление, унижение
пусмăр тӳс — 1) находиться под гнетом 2) терпеть обиды

пуçелĕк

1.
изголовье, то, что кладется под голову
çемçе пуçелĕк — мягкое изголовье
пуçелĕк вырăнне хур — положить что-л. под голову
пуçелĕке тӳрлет — поправить изголовье

пухăн

то же, что пуçтарăн 1, 2, 5.
пурте пухăнчĕç-и — все собрались?
хăнасем пухăнчĕç ĕнтĕ — гости уже съехались
пĕвере шыв пухăнать — в пруду накапливается вода
куçĕ айĕнче хутламсем пухăннă — под его глазами появились морщины

пӳх

2.
зябнуть
çумăрпа пӳхрĕм — я озяб под дождем

расписка

расписка
аванс расписки — расписка в получении аванса
сыхлăх расписки — сохранная расписка
расписка пар — дать расписку
распискăпа пар — дать под расписку

сайхах

2.
настил в сарае (для сена)
сеновал
сайхаха утă тултарнă — под на вес сложено сено

сакай

1.
поднарье (пространство под нарами)

саклат

закладной
саклат япала — заложенная вещь
саклат хучĕ — закладная квитанция
саклат квитанцийĕ —  закладная квитанция
саклат хыв (пар, хур) — заложить
саклат ил — 1) выкупить заложенную вещь 2) брать под залог, брать под заклад
саклата хыв (хур) — закладывать, отдавать под заклад

сакçи

диал.
лавка, скамья, скамейка
сакçи айĕнче — под лавкой

салук

разг.
залог, заклад
салук ил — взять под залог
салука хур — заложить
салука хыв — заложить

сарай

1.
сарай
сарай тăрри — крыша сарая
сарай тулли вутă — полный сарай дров
сарай çунатти — застреха
Сарай çунатти айĕнче икĕ ăмăрткайăк пăхса ларать. (Куç). — загадка Из-под застрехи выглядывают два орла. (Глаза).

сарат

делать желтым, желтить, красить в желтый цвет
пачкать желтым
çӳç сарат — красить волосы под блондинку
эсĕ çаннуна саратнă — ты испачкал рукав желтым

сăнав

2.
надзор, присмотр
аслисен сăнавĕпе — под надзором взрослых

сăрлă

2.
цветной
сăрлă кăранташсем — цветные карандаши
сăрлă ӳкерчĕк — цветной рисунок
сăрлă-сăрлă — разноцветный, пестрый; разукрашенный
Кăмака айĕнче сăрлă-сăрлă патак выртать. (Кушак хӳри). — загадка Под печкой лежит пестрая палка. (Кошачий хвост).

сăрт

холмистый, гористый, возвышенный
Атăл сăрчĕ — возвышенный берег Волги
сĕвек сăрт — пологая возвышенность
чăнкă сăрт —крутая гора
чул сăрт — скала, утес
сăрт аякки — косогор
сăрт тӳпи — вершина горы
сăрт хушши — седловина
сăрт айĕнче çул выртать — под горой проходит дорога
вăрманлă сăрт — лесистая сопка
сăрт тăрри — вершина сопки
Пулли шывра, хӳри сăртра. (Курка). — загадка Рыба в воде, а хвост на горе. (Ковш).

сăрхăн

1.
сочиться, просачиваться, протекать, проникать
пробиваться
хуçнă туратран сĕткен сăрхăнать — из сломанной ветки сочится сок
бинт витĕр юн сăрхăнать — сквозь бинт просачивается кровь
сăрхăнса кĕр — проникать
пӳлĕмĕ темле шăршă сăрхăнса кĕрет — в комнату проникает какой-то запах
сăрхăнса тух — выбиваться, пробиваться
чулсем айĕнчен çăлкуç сăрхăнса тухать — из-под камней пробивается родник

сĕрле

4.
ворчать, бормотать
бубнить разг.
карчăк шав сăмса айĕн сĕрлет — старуха бубнит себе под нос

сĕтел

столовый
настольный
апат сĕтелĕ — обеденный стол
кухня сĕтелĕ — кухонный стол
çыру сĕтелĕ — письменный стол
телевизор сĕтелĕ — столик под телевизор
юман сĕтел — дубовый стол
сĕтел лампи — настольная лампа
сĕтел пичĕ — столешница, крышка стола
сĕтел сехечĕ — настольные часы
сĕтел çитти — скатерть
сĕтел хушшинче лар — сидеть за столом
сĕтел хушшинчен тух — выйти из-за стола
тулли сĕтел апат-çимĕç лартнă — стол ломится от снеди
эпир панă укçине сĕтел ури тайăличчен — фольк. мы дали такой выкуп (за невесту), что погнулись ножки стола (из свадебной песни)

сирпĕт

2.
сыпать, рассыпать, разбрасывать
лаша урипе юра сирпĕтсе пытрать — снег разлетается из-под копыт лошади
станок хĕлхем сирпĕтет — от станка летят искры

ситро

ситро
ситро кĕленчи — бутылка из-под ситро

соус

соусный
томат соусĕ — томатный соус
соуслă пулă — рыба под соусом

суд

судебный
аслă суд — верховный суд
фронтри çар сучĕ — военно-полевой суд
халăх сучĕ — народный суд
юлташла суд — товарищеский суд
суд ларăвĕ — судебное заседание
суд приговорĕ — судебный приговор
суд процесĕ — судебный процесс
суда пар — 1) подавать в суд на кого-л. 2) отдавать под суд кого-л.
суд ту — судить
судпа айăпла — осудить

суйлаш

бормотать, разговаривать с самим собой
бурчать себе под нос разг.

сурхури

2. диал.
рождество
сурхури каç — ночь под рождество

тавраш

5. в роли служ. имени:

таврашра, таврашĕнче — вблизи, около, у
в районе, в области
Сĕве таврашĕнче — в бассейне Свияги
ман таврашра — около меня
чĕре таврашĕнче — в области сердца
кил таврашĕнче ĕçле — делать что-л. по дому, заниматься домашними делами

таврашĕнчен — откуда-то из, откуда-то с
вăл Канаш таврашĕнчен — он откуда-то из-под Канаша

таврашнелле —
1) куда-то к, по направлению к
вĕсем Ĕпхӳ таврашнелле куçса кайнă — они переселились куда-то к Уфе
2) приблизительно
эрнекун таврашнелле — приблизительно в пятницу

такан

3.
башмак, колодка (для торможения колес)
чаркăч таканĕсем — тех. тормозные колодки
кустăрма айне такан хур — подложить под колеса колодки

такан

3.
настил, подмостки (под стогом или скирдой)

такмак

I.

1.
частушка и частушки
такмак кала — петь частушки
такмак каласа ташла — плясать под частушки

тапран

1.
сдвигаться, трогаться, страгиваться (с места)
вырăнтан тапран — тронуться с места
тапранмасăр тăр — стоять не двигаясь
автобус йывăррăн тапранчĕ — автобус тяжело стронулся с места
пăр тапранчĕ лед — тронулся, пошел
Вырăнтан тапранман каска çĕрет. — посл. Гниет та колода, которая не трогается с места. (соотв. Под лежачий камень вода не течет).

тăрăллă

2.
крытый, имеющий крышу
тимĕр тăрăллă çурт — дом под железной крышей

тăртанчăк

1.
опухлость, отечность
мешки (под глазами)

тăххăрмĕш

девятый
тăххăрмĕш çул — девятый год
тăххăрмĕш çурт — девятый дом, дом под номером девять
пĕрре тăххăрмĕш — одна девятая

тĕк

3.
пассивно, бездеятельно
Тĕк ларсан тĕк тухать. — погов. Если сидеть без дела, волосы вырастут. (соотв. Под лежачий камень вода не течет).

тĕп

4.
под
кăмака тĕпĕ — под печи

тĕревле

подпирать, ставить подпорку
улмуççи турачĕсене тĕревле — поставить подпорки под яблоневые ветки
янаха алăпа тĕревлесе лар — сидеть, подперев рукою подбородок

тĕрекле

1.
подпирать, ставить подпорку
подводить опору
улмуççи тураттисене тĕрекле — поставить подпорки под ветки яблони
тĕреклесе ларт — подпереть, поставить подпорку

тиев

погрузочный, загрузочный
тиевре тăракан карапсем — корабли под погрузкой

турт

1.
тянуть
тащить разг.
везти
буксирпа баржа турт — тянуть баржу на буксире
трактор виçĕ плуг туртать — трактор тащит три плуга
лаша аяккалла туртать — лошадь тянет в сторону
туртса антар — стаскивать, стягивать
вырăн çинчен туртса антар — стащить с постели
туртса кай — потащить, поволочь

туртса кăлар —
1) выкатывать, вытаскивать, выволакивать
лупас айĕнчен тачка туртса кăлар — выкатить тачку из-под навеса
2) вытаскивать, выдергивать
шăл туртса кăлар — выдернуть зуб

туртса пыр — тянуть, везти, катить
çунашка туртса пыр — тащить за собой санки
Çитермен лаша туртмасть. — посл. Некормленый конь не повезет.

тух

6.
проступать, появляться, выбиваться
куççуль тухрĕ — на глазах появились слезы
чул айĕнчен çăл тухать — из-под камня бьет родник
тар тухрĕ — выступил пот
юн тухать — идет кровь
Чӳпĕке чăмласа çу тухмасть. — посл. Сколько ни жуй паклю — масла не выдавишь.

туя

II.

1.
палка, трость, посох, клюка, клюшка
вĕрене туя — кленовый посох
тĕрĕллĕ туя — расписная трость
тимĕр туя — железная трость
туяллă ватă — старик с посохом
туяпа шакка — стучать палкой
Вăрмантан туясăр килнĕ. — погов. Из лесу вернулся без палки. (о беспомощном или ленивом человеке)
Кăмака айĕнче тимĕр туя выртать. (Çĕлен). — загадка Под печкой лежит железная трость. (Змея).

улма

картофельный
вучах улми — печеный картофель
кăмака улми — печеный картофель
чăмăрла улма — картофель в мундире
улма ани — картофельное поле
улма вырăнĕ — участок земли под картофелем
улма паранки — ягоды картофеля
улма çеçки — картофельная ботва
улма аври — картофельная ботва
улма ларт — сажать картофель
Улма уйранпа лайăх, типĕ пăтă çупа лайăх. — погов. Картошка хороша с уйраном, а крутая каша — с маслом.

ункайла

3.
приспосабливать
прилаживать
çуртран клуб ункайларĕç — дом приспособили под клуб

урата

4.
опора, стояк (под углом здания)
юман урата — дубовый стояк

урата

5.
подкладина
вĕлле урати — подкладина под ульем

утă

3.
подсека, вырубка (под сенокос)

фен

фен
фенпа çӳç типĕт — сушить волосы под феном

флакон

флакон [фран. flacon]
одеколон флаконĕ — флакон из-под одеколона

хавтан

прошлогодняя трава (выступающая из-под снега)

хавшат

1.
дать рассохнуться, ссохнуться
ещĕке хĕвел çинче хавшатнă — под солнцем ящик рассохся

хăлхас

застреха
хăлхас айне çерçи йăва тунă — под застрехой воробей свил гнездо

хăмпăлан

6.
образовывать отеки, мешки
отекать
куç айĕ хăмпăланса тăрать — у него появились мешки под глазами

хăмпăлчă

3.
отеок, мешки
куç айĕнчи хăмпăлчă — мешки под глазами

хăртнă

уст.
подсека (место в лесу, расчищенное под пашню)
хăртнăра тырă лайăх пулчĕ — на подсечном участке урожай выдался хороший

хĕр

невестин
хĕр йĕрри — причитания невесты
хĕр çумĕ — девушки, подруги невесты
хĕр туйĕ — 1) свадьба в доме невесты 2) диал. девичник
хĕр япали — приданое невесты
хĕр вăрла — выкрасть невесту, похитить невесту
хĕр пăх — высматривать, искать невесту
хĕр çураç — сватать невесту
çураçнă хĕр — сосватанная невеста
Пĕр пĕркенчĕк айĕнче тăватă хĕр хĕр йĕрри йĕрет. (Сĕтел). — загадка Под одной фатой причитают четыре невесты. (Стол).

хĕрĕнкĕ

под хмельком, в состоянии опьянения
хĕрĕнкĕ çын — подвыпивший человек
хĕрĕнкĕ пуçпа — под хмельком
хĕрĕнкĕ çӳре — ходить под хмельком

хĕстер

7.
класть под что-л.
çĕлĕке хул хушшине хĕстер — взять шапку под мышку
пĕрене айне чул хĕстер — положить под бревно камень
хĕстерсе хур — 1) скрепить (напр. скрепкой) 2) засунуть за что-л. 3) положить под что-л.

хĕсӳ

1.
сжатие, сжимание, давление
вăйлă хĕсӳпе — под высоким давлением

хирĕç

3.
накануне
под
вырсарникуна хирĕç — накануне воскресенья (в субботу)
каçа хирĕç — под вечер
уява хирĕç — под праздник, в канун праздника

хул

1.
рука (от кисти до плеча)
хул айĕ — подмышка
хул ай туйи — костыль
хул çыххи — нарукавная повязка
хулран тытса пыр — вести кого-л. под руку
хул хушшинче тыт — держать под мышкой
Хуйхă хăвăн хул хушшинчех вăл. — погов. Горе прямо у тебя под мышкой.

хулăн

1.
толстый
хулăн каска — толстое бревно
хулăн кĕнеке — толстая книга
хулăн тута — 1) толстые губы 2) толстогубый человек
хулăн юр — толстый слой снега
хулăн тĕплĕ атă — сапоги на толстой подошве
Амăшĕ хулăн, хĕрĕ хĕрлĕ, ывăлĕ çӳле каять. (Кăмака, çулăм, тĕтĕм). — загадка Мать толста, дочь красна, сын ушел под небеса. (Печь, огонь, дым).

хура

грязный
хура кĕпе-йĕм — грязное белье
ачан пичĕ хура — лицо у ребенка грязное
çусан та хури кайман — грязь не отстиралась
чĕрне хури — грязь под ногтями
чĕрне хури чухлĕ те — ни капельки, нисколько
Ÿксе пĕве кайаймарăм, питĕмрен хура каймарĕ. (Çатма). — загадка Лежа я не выросла, и с лица грязь не сходит. (Сковорода).

хӳтер

II.

1.
гнать, отгонять
шугать прост.
хӳтерсе кил — пригнать
кашкăра хӳтерсе яр — отогнать волка
чĕпсене лупас айне хӳтерсе кĕрт — загнать цыплят под навес

хӳтĕ

2.
защищенный, укрытый, прикрытый
йывăç хӳттинче — под прикрытием дерева
хӳтĕре лар — сидеть в укрытии
хӳтĕ ту — устроить укрытие

хӳтĕ

3. перен.
покровительство, попечение, защита
хӳтĕте ил — взять под защиту

хӳтĕлĕх

защитный
покровительственный
саккун хӳтĕлĕхĕнче — под защитой закона

хӳтĕлĕх

2.
прикрытие, укрытие, убежище
защищенное место
йывăç хӳтĕлĕхĕнче лар — сидеть под прикрытием дерева
хӳтĕлĕх шыра — искать убежища

чакăртат

1.
хрустеть, скрипеть
ура айĕнче юр чакăртатать — под ногами скрипит снег

чаплат

2.
чавкать, издавать чавканье (напр. о грязи)
ура айĕнче пылчăк чаплатать — под ногами чавкает грязь

чатăр

1.
шатер, палатка
шатровый, палаточный
брезент чатăрĕ — брезентовая палатка
чатăр уйлăхĕ — палаточный лагерь
чатăр пирĕ — палаточная ткань
чатăр кар — разбить палатку
геологсем чатăрсенче пурăнаççĕ — геологи живут в палатках
йывăçсен симĕс чатăрĕ айĕнче — перен. под зеленым шатром деревьев

чаштăр

2.
подражание легкому шуму волн
чаштăр-чаштăр — усил. от чаштăр 1, 2.
ура айĕнче çулçăсем чаштăр-чаштăр тăваççĕ — под ногами шуршат листья

чăйăлтат

2.
скрипеть (о снеге)
машина кустармисем чăйăлтатаççĕ — под колесми машины скрипит снег

чăкăртат

скрипеть
машина айĕнче юр чăкăртатать — под машиной скрипит снег

чăлт-чалт

2. подр. —
о брызгах разлетающейся из-под ног грязи

чăрмала

2.
скрести, скрестись
сакайĕнче шăшисем чăрмалама пуçларĕç — под полом заскребли мыши
сĕтеле çĕçĕпе чăрмала — скрести стол ножом

чăрмантар

1.
тормозить, мешать, препятствовать, чинить препятствия
итлеме чăрмантар — не давать слушать
чăрмантарса çӳре — мешать, путаться под ногами
чăрмантарса тăр — не давать ходу
ку вăл ĕçе чăрмантарать — это тормозит работу

чăштăр

то же, что чаштăр
чăштăр-чăштăр — усил. от чăштăр
типĕ çулçă ура айĕнче чăштăр-чăштăр тăвать — под ногами шуршат сухие листья

чĕрик

2.
подражание однократному чириканью, щебетанию птиц

чĕрик-чĕрик —
1) усил. от чĕрик
ура айĕнче юр чĕрик-чĕрик тăвать — снег так и скрипит под ногами
2) подражание стрекотанию, верещанию кузнечиков, сверчков
шăрчăксем чĕрик-чĕрик тăваççĕ — кузнечики стрекочут
3) скрипучий (напр. о двери, колесе)

чĕриклет

1.
скрипеть, поскрипывать, издавать скрип
чĕриклетекен атă — скрипучие сапоги
ура айĕнче юр чĕриклетет — снег скрипит под ногами

чĕрне

ногтевой
пĕчĕк чĕрне — ноготок
чĕрне хури — 1) грязь под ногтями 2) кончик ногтя (остригаемая часть)
чĕрне хури тĕшне тăмасть — ничего (букв. кончика ногтей) не стоит
чĕрне хури тĕшне ан хур — ни во что не ставить
чĕрне кас — стричь ногти
чĕрне ӳкрĕ — ноготь сошĕл
чĕрне вĕçне шăрпăк кĕнĕ — под ноготь попала заноза

чик

6.
класть
совать
прятать
девать разг.
кĕпене арчана чик — положить рубашку в сундук
вăл аллисене чĕр-çитти айне чикнĕ — она спрятала руки под передник
пуçтарса чик — прибрать, убрать, спрятать
эсĕ ман çĕлĕке ăçта чикрĕн? — куда ты задевал мой шапку?
Пĕр кунлăх каяс тесен çичĕ кунлăх çăкăр чик. — погов. Едешь на день — клади хлеба на неделю.

шавла

1.
шуметь, производить шум, гул
вăрман шавлать — лес шумит
эпĕ çумăр шавланă май тĕлĕрсе кайнă — я задремал под шум дождя

шайба

1. тех.
шайба
çаврака шайба — круглая шайба
шĕрĕп айне шайба хур — положить шайбу под гайку

шампански

шампанское
шампански кĕленчи — бутылка из-под шампанского
шампански пăкки хаплатса тухрĕ — хлопнула пробка от шампанского

шапар

мокнуть под дождем
вĕсем ӳчĕ-пĕвĕ таранчченех шапарнă — они промокли до нитки

шартлат

1.
трещать, хрустеть, издавать треск, хруст
пăр шартлатса çурăлчĕ — лед с треском лопнул
ура айĕнче хăрăк турат шартлатса хуçăлчĕ — под ногами треснула сухая ветка

шатăр

II.

1.
подражание треску, хрусту чего-л., скрежету зубов
хăрăк турат шатăрах хуçăлчĕ — с треском переломилась сухая ветка
вал шăлне шатăр тутарать — он скрежещет зубами

шатăр-шатăр —
1) усил. от шатăр II.
ура айĕнче пăр шатăр-шатăр тăвать — лед трещит под ногами
2) подражание удару грома

шатăртат

1.
трещать, потрескивать, хрустеть
ура айĕнче пăр шатăртатать — лед трещит под ногами
типĕ вут шатăртатса çунать — сухие дрова горят потрескивая
инçетре пулемет шатăртатать — вдали трещит пулемет
йăмра шатăртатса хуçăлса анчĕ — сломанная ветла с треском повалилась

шатрун

шатровый
шатрун тăрăлла çурт — дом под шатровой крышей

шачăрт

подражание отрывистому треску, хрусту
ура айĕнче турат шачăрт турĕ — под ногами хрустнула ветка

шашур

2.
зажор (вода под снегом при таянии)

шăклан

мочиться под себя

шăл

◊
шăл курăкĕ — бот. тысячелистник
шăл суран курăк — бот. чистотел
хур шăлĕ ту — обметывать края ткани

шăл çемми —
1) по зубам кому-л. (о мягкой пище)
2) посильный,сподручный
шăл çемми ĕç — посильная работа
3) по зубам, под силу, по силам
ку ĕç ăна шăпах шăл çемми — эта работа ему как раз по силам

шăл йĕр — зубоскалить, насмехаться
шăл ей — зубоскалить, насмехаться
шăл хăйра — точить зубы на кого-л.

шăла çырт —
1) прикусить язык, замолчать
2) стиснуть зубы, напрячься
вăл шăлне çыртса чăтнă — он терпел, стиснув зубы

шăл витĕр сăрхăнтарса кала — цедить слова сквозь зубы
шăл шуррй те кăтартмарĕ — он и рта не раскрыл

шăра

2.
человек, страдающий недержанием мочи
шăра кут — ребенок, который мочится под себя

шăт

I.

1.
прорастать, всходить, давать ростки
калча тикĕс шăтса тухрĕ — посевы взошли дружно
вăрлăхăн шăтас пахалăхĕ — всхожесть семян
вăрăран шăтнă ӳсентăран — сеянец
Мĕн акнă, вăл шăтать. — посл. Что посеешь, то и вырастет.
Шĕшкĕ вырăнне шĕшкех шăтать. — посл. Под орешником и вырастет орешник.

шăтăрт-шатăрт

подражание неритмичному треску, хрусту
ура айĕнче хăрăк турат шăтăрт-шатăрт тăвать — под ногами то и дело похрустывает валежник

шăчăр

1.
то же, что шачăр
ура айĕнче темскер шăчăр турĕ — что-то треснуло под ногами

шăчăртат

то же, что шачăртат
ура айĕнче вĕтĕ чул шăчăртатать — под ногами шуршит гравий

шиклен

2.
сомневаться, брать под сомнение, опасаться
шикленсе тăр — стоять в нерешительности, мучиться сомнениями
эпĕ вĕсем килмесрен шикленетĕп — я опасаюсь, что они не придут

шыран

2. перен.
подкапываться под кого-л.

юлашкинчен

наконец, в конце концов, в конечном счете
под конец
напоследок разг.
юлашкинчен тупрăм-тупрăмах ăна — в конце концов я его все-таки нашел
юлашкинчен вăл тӳсеймерĕ, тухса утрĕ — под конец он не выдержал, ушел

юр

снеговой, снежный
ĕмĕрхи юрсем — вечные снега
йĕпе юр — мокрый снег
кĕрпеклĕ юр — крупинчатый снег, крупа
сĕлкеш юр — шуга
тин çунă юр — свежевыпавший снег
хăрпăк юр — порбша
шăн юр — наст
юр кĕлетке — снежная баба, снеговик
юр кĕрчĕ — сугроб
юр перчи — снежинка
юр пике — снегурочка
юр сййĕ — снежный покров
юр тăвайкки — снежная горка
юр тыт — задерживать снег (на полях)
юр тытни — снегозадержание
юр хыр — сгребать снег, очищать от снега
ура айĕнче юр кăчăртатать — под ногами похрустывает снег
лапка-лапка юр çăвать — идет крупный снег
юр çуса лартрĕ — выпал снег, снег покрыл землю
юр кайса пĕтрĕ — снег полностью сошел
çуркуннепе юр йăшнă — к весне снег стал рыхлым

юрай

2.
хранящийся в снегу или на льду
юрай сăри — пиво, хранящееся под снегом (в погребе)

юхлăх

2.
водосток, желоб (под крышей дома)
юхлăх тăрăх шыв юхать — по водостоку течет вода

янкăртат

1.
звенеть
ура айĕнче пăр янкăртатать — под ногами позванивает лед

япăх

II. глаг.

1.
ухудшаться, становиться плохим
ветшать
кил-çурт япăхрĕ — домашние постройки обветшали
Кăвак чаппанпа кĕрĕк япăхмасть, ырă арçынпа арăм ватăлмасть. — посл. Под синим чапаном шуба не изнашивается, с хорошим мужем жена не старится.

çава

коса
вырăсла çава — русская коса (разновидность косы)
çава аври — косовище
çава кăпăлĕ — часть косы, прикрепляемая к косовищу
çава тăпси — пятка косы
çава кĕлли — пятка косы
çава савăлĕ — клинышек для закрепления косовища
çава пастарĕ — клинышек для закрепления косовища
çава сăмси — яосок косы
çава тытки — поперечная ручка на косовище
çава çап — точить косу (брусочком)
çава лапаткала — точить косу (брусочком)
çава тупта — отбивать косу
çавапа çул — косить косой
улăхра çава сасси ян та ян каять — на лугу так и звенят косы
яштак юман кутĕнче çава касми курăк пур — фольк. под стройным дубом трава растет так густо, что ее не берет коса

çавтăн

2.
брать под ручку
çавтăнса ут — идти под ручку
хулран çавтăн — повиснуть на руке у кого-л.

çаклан

2.
браться, хвататься, цепляться
машинăран çаклан — цепляться за машину
хулран çаклан — браться под руки

çаклан

3.
подворачиваться, попадать в руки
алла мĕн çакланнă — что под руку попало

çаклат

5.
подхватывать, брать под руку
хулран çаклатса ут — идти под ручку

çапăçу

боевой, военный
Смоленск патĕнчи çапăçу — битва под Смоленском
сывлăшри çапăçу — воздушный бой
хаяр çапăçусем — жестокие бои
çапăçу ăсталăхĕ — военное искусство
çарсен çапăçу хатĕрлĕхĕ — боеготовность войск
çапăçури çар — действующая армия
çапăçăва кĕр — вступать в бой

çарăк

репа
выльăх çарăкĕ — кормовая репа, турнепс
çарăк йăранĕ — грядка под репу
çарăк ак — сеять репу

Çеçкесĕр çарăк, хӳресĕр карăк. (Алă арманĕ). — загадка Репа без ботвы, глухарь без хвоста. (Ручная мельница).

çатăр

1.
подражание треску, хрусту, скрипу
çатăр-çатăр — усил. от çатăр 1.
ура айĕнче туратсем çатăр-çатăр тăваççĕ — ветки потрескивают под ногами
çатма çинче çу çатăр-çатăр тăвать — масло шипит на сковородке

çатлат

4.
чавкать, издавать чавкающий звук
ура айĕнче пылчăк çатлатать — под ногами чавкает грязь

çăлтăр

звездный
çăлтăр ушкăнĕ — созвездие
хӳреллĕ çăлтăр — комета
Ала çăлтăр — Плеяды
Алтăр çăлтăр — Большая Медведица
Кĕвенте çăлтăр — Орион
Çурçĕр çăлтăрĕ — Полярная звезда
Шурăмпуç çăлтăрĕ — Венера
çăлтăр картти — звездная карта
çăлтăр тĕнчи — звездный мир
çăлтăр уçлăхĕ — межзвездное пространство
çăлтăр ӳкрĕ — звезда упала
çăлтăрсем сӳнчĕç — звезды погасли
çăлтăрсем чăлтăртатаççĕ — звезды мерцают
çăлтăр витĕр çул курăнать, эпир каяс çул мар-ши? — фольк. под звездами пролегла дорога, не наш ли это путь?
Пӳртре çутă çăлтăр пур. (Электро лампа). — загадка В избе светит яркая звезда (Электролампочка).

çăрăн

1.
меситься, размешиваться
ура айĕнче пылчăк лачлатса çăрăнать — под ногами чавкает грязь

çемĕ

2.
ритм, такт
лад
вальс çемĕмиллĕ юрă — песня в ритме вальса
мусăк çеммипе — в такт музыке
оркестр çеммипе — под звуки оркестра
çемĕ тыт — выдерживать ритм

çемçен

1.
мягко
курăк çемçен пусăрăнать — трава мягко подается под ногами

çенĕк

сенной
чус çенĕк — тесовые сени
çенĕк алăкĕ — сенные двĕри
çенĕклĕ пӳрт — дом с сенями
çунашкана çенĕк айне пăрах — бросить санки под сени

çĕр

земельный, аграрный
акакан çĕр — земля под посевами, посевные площади
акман çĕр — невозделанная земля
колхоз çĕрĕ — колхозная земля
парлак çĕр — залежные земли
сухалакан çĕр — пашня
ялхуçалăхĕнче усă куракан çĕрсем — сельскохозяйственные угодья
çĕр ĕçченĕ — земледелец, труженик земли
çĕр кризисĕ — земельный кризис
çĕр лаптăкĕ — земельная площадь
çĕр реформи — аграрная реформа
çĕр сахалли — малоземелье
çĕр улпучĕ — помещик, латифундист
çĕр хуçи — землевладелец
çĕр валеç — распределять землю
çĕр ĕçле — заниматься земледелием
çĕре национализациле — национализировать землю
çĕр тара ил — арендовать землю
çĕр тара пар — сдавать землю в аренду
çĕр тытни — землевладение
çĕрпе усă курни — землепользование

çул

4. перен.
путь
линия, направление
паттăр çулĕпе — по героическому пути
парти çул кăтартнипе — под водительством партии

çумăр

дождевой
ливневый
аслатиллĕ çумăр — гроза
вĕтĕ çумăр — мелкий дождь, дождичек
пăрлă çумăр — дождь с градом
уяр çумăр, хĕвел çумăрĕ — дождь в ясную погоду
шалкам çумăр — проливной дождь, ливень
çумăр пĕлĕчĕсем — дождевые тучи
çумăр тумламĕсем — капли дождя
çумăр шывĕ — дождевая вода  
çумăр анать — дождь просачивается сквозь крышу, крыша протекает
çумăр витĕр — ут шагать под дождем
çумăр килет — надвигается дождь
çумăр çăвать — дождь идет
çанталăк çумăра кайрĕ — начались затяжные дождй
çумăр çӳпçерен тăкнă пек çăвать — дождь льет как из ведра

çӳçе

ивовый, тальниковын
ракитовый
кахăр çӳçе — плакучая ива
хĕрлĕ çӳçе — краснотал
шурă çӳçе — ива
çӳçе тĕмĕ — ракитовый куст
шыв хĕрринче çӳçе ӳсет-çке, çӳçе айĕнче çырла пиçет-ске — фольк. у речки растет ракита, а под ракитой зреют ягоды

çывхар

1.
близиться, приближаться, надвигаться
назревать
пуйăс çывхарать — поезд приближается
уяв çывхарать — праздник уже близок
хĕл çывхарни — приближение зимы
çывхарса кил — близиться
кризис çывхарса çитрĕ — кризис назрел
вăл хĕрĕхелле çывхарнă — ему под сорок лет, он приближается к сорока

çыр

2.
чертить, очерчивать (размечая что-л.)
стройка чиккине çыр — очертить границу стройки
сад ăçта пулмаллине çырса тух — разметить участок под сад

çыран

2.
обрыв, яр, откос
çыран айĕнче — под откосом
çырантан ан ӳк! — не свались с обрыва!

ăмăрткайăк

орлиный
ăмăрткайăк ами — орлица
ăмăрткайăк йăви — орлиное гнездо
ăмăрткайăк чĕппи — орленок

Сарай çунатти айĕнче икĕ ăмăрткайăк пăхса ларать. (Куç).— загадка Из-под застрехи сарая выглядывают два орла. (Глаза).

ăнлан

4.
подразумевать
эсĕ ку сăмахсене мĕнле ăнланатăн? — что ты подразумеваешь под этими словами?

ăсат

2.
отправлять, отсылать, посылать
засылать
конвойпа ăсат — отправить под конвоем
тавар ăсат — отправить товары
аманнă салтака госпитале ăсатрĕç — раненого солдата отправили в госпиталь
леш тĕнчене ăсат — отправить на тот свет

ăш

9. в роли служ. имени:

ăшне — в, во, внутрь
çырăва кĕнеке ăшне хур — положить письмо в книгу
кунча ăшне чик — спрятать за голенище
юр ăшне пут — завязнуть, утонуть в снегу

ăшĕнче — в, во, внутри, в глубине
хутаç ăшĕнче — в мешкĕ
вăрман ăшĕнче тилĕ юртать — фольк. в глубине леса бежит лисица

ăшĕнчен — из, изнутри, из-под
шыв ăшĕнчен — из воды
аллуна çанă ăшĕнчен кăлар — вытащить руку из рукава

ăшшĕн — через, сквозь что-л.
вăрман ăшшĕн пыр — идти лесом

ăшчик

внутренний
нутряной прост.
выльăх ăшчикĕ — внутренности животного
ăшчик чирĕсем — внутренние болезни
ăшчик ыратать — под ложечкой болит

ăшши-пăшши

2. перен.
гнев
ăшши-пăшшипе — под горячую руку, в гневе

ĕнĕр

3. перен.
напевать, мурлыкать себе под нос
сăпка юрри ĕнĕр — напевать колыбельную
ачана ĕнĕрсе çыврат — убаюкивать ребенка

ĕнĕреш

3. перен.
напевать, мурлыкать себе под нос

каска

II. (каска)

1.
колода, чурбан
плаха
вутă каски — колбда, на которой колют древа
юман каска — дубовая колбда
каска вĕлле — колода (улей)
каска пуканĕ — чурбан, обрубок дерева
каска урапи — телега для перевозкн бревен
Çӳрен каска якалнă, выртан каска мăкланнă. — посл. Перекатывающаяся колбда станбвится гладкой, а лежачая обрастает мхом. (соотв. Под лежачий камень вода не течет).

урата

8.
чурбан, подкладываемый под бревна при перевозке их на санях

çак

◊
алăран çак  — водить под ручку
хутаç çак — повесить сумку (т.е. пойти по миру)

çавăт

вести
ачана алăран çавăт — вести малыша за руку
чирлĕ çынна хул хушшинчен çавăт — вести больного под руку
çавăтса кĕрт — ввести, завести
çавăтса кай — 1) повести куда-л. 2) разг. стащить. увести
çавăтса кил — привести
çавăтса пыр — 1) подвести к кому-чему-л. 2) вести
велосипед çавăтса пыр — вести велосипед
çавăтса тух — вывести откуда-л.

çавăр

23.
в форме деепр. çавăрса с др. глаголами образует
составные глаголы с различным значением:
çавăрса кала —
1) выговаритвать, произносить
ача сăмахсене лайăх çавăрса калаймасть — ребенок не может как следует произносить слова
2) выражать, излагать мысли
çавăрса калама сăмах çитмест — не хватает слов выразить что-л.

çавăрса çап — швырнуть бросить об землю
тутана çавăрса çырт — закусить губу
туăра çавăрса çых — обвязать платком
çавăрса тыт — охватить

çавăрса хур —
1) взвлаить
миххе çурă çине çавăрса хур — взвлаить мешок на спину
2) подвернуть, завернуть
тăлăп аркине ая çавăрса хур —подвернуть под себя поул тулупа
3) разг. опорожнить, опрокинуть
пĕр саткан эрехе çавăрса хучĕ — он опрокинул стакан вина
4) разг. ляпнуть, брякнуть прост.
çавăрса чик — запрятать (напр. деньги)

сапас

запасной, запасный
вутă запасĕ — запас дров
запас вутă — запас дров
пĕлӳ запасĕ — запас знаний
сăмах запасĕ — запас слов
ылтăн запасĕ — золотой запас
запас алăк — запасный выход
запас пайсем — запасные части, запчасти
запас тыт — держать про запас
запас хатĕрлесе ту — запасать
запас хатĕрле — запасать
Запас хыçран тапмасть. — посл. Запас под зад не дает. (соотв. Запас кармана не трет).

шăнт

6. мед.
давать наркоз
вырăнти наркозпа шăнтса операци ту — делать операцию под местным наркозом

шăнак

мерзлый, затвердевший от мороза
шăнак юр çуна тупанĕ айĕнче çухăрать — мерзлый снег скрипит под полозьями саней

пар

◊
алă пар — здороваться за руку, обмениваться рукопожатием
ăс пар — наставить на ум, дать совет
пурнăçа пар — отдать жизнь, погибнуть за что-л.
суда пар — отдать под суд, привлечь к судебной ответственности
тара пар — сдавать в аренду
тăн пар — проучить
хĕр качча пар — выдавать замуж
экзамен пар — сдать экзамен
яра пар! — давай действуй! валяй!
вăй патăр! — бог в помощь! (букв. пусть у вас умножатся силы!)
тем парсан та — ни за что, ни за какие блага
пирĕн парас-илес çук — нам нечего делить, между нами нет счетов

хытă

◊
вилĕм хытти — предсмертные судороги
юн хытти — тромб, сгусток крови
хытă кайăк — жужелица
хытă кăрăç — подгруздок
хытă кĕрĕк — диал. ерш (рыба)
хытă курăк — бот. донник
хытă пăрçа — скряга, скупец
хытă суха — паровая пахота, взмёт пара
çĕре хытта хăвар — оставить землю под паром
хытă хăлха — тугой на ухо, тугоухий
Пуян çыннăн хăлхи хытă. — погов. Богачи туги на ухо.
хытă шампа — диал. голец (рыба)

хыççăн

◊
хыççăн кай — подчиняться, следовать кому-л.
çын хыççăн кай — слушаться людей, не иметь самостоятельности
вăл арăмĕ хыççăн каять — он находится под влиянием жены

тух

25. в форме деепр. тухса с др. глаголами
образует составные глагольные формы:
тухса вĕç — убежать, сбежать, удрать

тухса кай —
1) уйтй, отправиться откуда-л.
2) вылезть, выбиться из-под чего-л. (напр. о рубашке)
тухса кĕр — сходить куда-л.
тухса кил — покинуть (помещение или населенный пункт, чтобы отправиться сюда)

тухса лар —
1) выйти посидеть
сада тухса лар — выйти в сад посидеть
2) выскочить, вскочить, появиться (напр. о фурункуле)  
3) уст. выселяться, поселиться обособленно (напр. хутором)

тухса сирпĕн — прям. и перен. вылететь, выскочить
пăкă тухса сирпĕнчĕ — пробка вылетела

тухса çӳре —
1) выходить, быть способным выходить из дому (напр. по состоянию здоровья)
вăл тухса çӳрекен пулчĕ — он стал выходить из дому
2) разъезжать, бывать в разных местах

тухса тар — убежать, сбежать

тухса тăр —
1) выйти к чему-л., встать у чего-л.
доска умне тухса тăр — выйти к доске
2) торчать, выдаваться, выпирать
3) выходить, публиковаться (систематически)

тухса ӳк —
1) выпасть, вывалиться из чего-л. (напр. о гайке)
2) разг. похудеть, отощать
3) разг. вылететь (с работы)

тухса шăвăн — разг. уйти незаметно, выскользнуть

сăмса

◊
ама туна сăмси — бот. рыльце пестика
сăмсана каçăрт — задирать нос, важничать
сăмса айĕнчех — под самым носом
Сăмса айĕнчи курăнмасть, вăрман урли курăнать.
— погов. Что под носом — не видно, а что за лесом — видно.
сăмсана чик — совать нос, соваться куда-л.
юраман çĕре сăмсуна ан чик! — не суй своего носа куда не следует!
сăмсана пăр — нос воротить
сăмсу çине карт — заруби себе на носу

лапка

I.

1.
полок (в бане)
лапка айĕ — место под полком
лапка çинче çапăн — париться на полке

турпалли

родимое пятно, родинка
унăн куçĕ айĕнче турпалли пур — у него есть родинка под глазом

хӳн–хурла

2.
угнетенный, находящийся под гнетом
подавленный
хӳн–хурла халăх — угнетенный народ

музыка

музыкальный
джаз музыки — джазовая музыка
классикăлла музыка — классическая музыка
опера музыки — оперная музыка
оркестр музыки — оркестровая музыка
симфонилле музык — симфоническая музыка
çăмăл музыка — легкая музыка
эстон халăх музыки — эстонская народная музыка
музыка инструменчĕсем — музыкальные инструменты
музыка пĕлĕвĕ — музыкальное образование
музыка театрĕ — музыкальный театр
музыка туйăмĕ — музыкальный слух
музыка училищи — музыкальное училище
музыка вĕрен — учиться музыке
музыка çеммипе ташла — танцевать под музыку
музыка шкулне вĕренме кĕр поступить — учиться в музыкальную школу
музыкапа килен — наслаждаться музыкой

Чăвашла-вырăсла словарь (1919)

ирĕк

воля
свобода
власть
халĕ ĕнтĕ хамăн ирĕк — теперь уж моя воля
ирĕккĕн — вволю
унăн тырри-пулли ирĕккĕн пулнă — у него хлеба было вволю
ĕнтĕ ирĕке тухрăм, тет — ну , теперь я, говорит, вышел на свободу
пире вăл тĕттĕм ирĕкĕнчен кăларса илнĕ — он нас вызволил из-под власти тьмы
ху ирĕкӳпе — по своей воле
çӳлти ирĕке, çĕр çинчи ирĕке пурне те мана панă — мне дана всякая власть на небе и на земле
ирĕке кăлар — уволить, выпустить на свободу
ирĕке тух — выйти на волю, уволиться
ирĕк йар — позволять
ирĕк пар — дозволить
çын ирĕкенче тăр — зависить от человека
ирĕкӳне туса çитерме кайатăп — иду исполнять волю твою
ирĕклĕх – вольность, свобода
ирĕксĕрлĕ-мĕнле — как-нибудь насильственным образом

канаш

договор, условие, согласие
совет
канашла – договариваться
канаш тийекен хаçат – газета под названием Канаш
канаш ту – совещаться

каç

I.
вечер, ночь
поздно
каç пулать — смеркается, сумерки
каçах — в самый вечер
каçалапа — под вечер
каç йенĕ — север
каçхи — вечерний, ночной демон, домовой
каçхи апат — ужин
каçчен— до вечера
каç пулнăпа — с наступлением вечера
çĕр каçрĕ — переночевал
каç пуласпа — около наступления вечера, пред сумерками
кĕçнерни каç — в среду вечером
ерне каç — в четверг вечером
праçник каç — вечером накануне праздника
каçалапа каçала йенне, каçхине — к вечеру
çĕнĕ çул каç — вечером на новый год

пĕркенчĕн

фата
пĕр пĕркенчĕк айĕнче тăватă хĕр хӳхлесе лараççĕ — под одной фатой плачут четыре невесты

пул

быть, стать, уродиться
пулать, йурать, май пур — возможно
пулас пулать — следует, приходится
пĕрле пул — сходиться
хăçан мĕн, пуласса (пулассине) пĕлсех тăнă — знал прекрасно, когда и что будет
ăçта пуласси ара! халĕ те ашшĕ патĕнчех... — чего где! конечно, до сих пор около отца
хĕç айне пуласса анчах ĕрчеççĕ — размножаются лишь для того чтобы попасть под меч
тĕттĕм пуласпа хапхана хупас чухне — когда же в сумерки надлежало затворять ворота
пулас çукки — неосуществимый
сута кайас пулать — нужно идти в суд
тĕл пул — встретить; заставить
каç пула (пулма) пуçласан — когда стало смеркаться
каç пуларахпа — с приближением вечера
санăн унта кайма пулать-и? — имеешь-ли ты возможность идти туда?
сĕлли пулчĕ пулмасла — овес уродился просто на диво
пулĕ, пуль — чай, чать, должно быть
килет пулĕ — идет, чать

пулăш — помогать
пулăшу — помощь

пултар — мочь, совладеть

сĕтел

стол
сĕтелтен — из стола, от стола
сĕтел айĕнчен — из-под стола
сĕтел ăшĕнчен — из стола
сĕтел патĕнчен — от стола
сĕтел çине — на стол
сĕтел çинчен — со стола
сĕтел çумĕнчен — с поверхности стола
сĕтел умĕнчен — от стола, с места находящегося перед столом
сĕтел хушшинчен — испромеж стола
сĕтел хыçĕнчен — из-за стола
◊
сĕтел çинчи — настольный
сĕтел çитти — скатерть
сĕтел тăвакан — столечник
сĕтел-тенкел — мебель
сĕтел хушшинчи — застольный

сик

прыгать
скакать
чĕре сикет — сердце бьется
сиккипе чуп —ехать галопом
сиксе тăр — вскакивать
сиксе тух — выскакивать
сиккипе — вприпрыжку, вскачь
сиксе — ан спрыгнуть
пусма çинчен сиксе ан — с лестницы спрыгнуть
сиксе кĕр — впрыгивать
йăлт сиксе тăни — вскакивание
сикни — свиханье сустава
сиксе чупни — скаканье
кĕтессе, никĕс айне, вилнĕ çын чĕрнине хурсассăн, çав кĕтес сикекен, теççĕ — если в угол, под основание, положить ноготь мертвеца, то этот угол трескается

çурта

свеча
ăвăс çурта — восковая свеча
çурта лартаканни — подсвечник
вăрăм çурта айĕнче лармалли каç — вечер сидения под длинной свечей (из поминальных обрядов)

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

ыраш çĕртми

(с'ö˘_рт'_ми), пар (под рожь). Аттик. Чӳке пирĕн ăна ыраш çĕртми умĕн «Хурăн-вар» ятлă çырмара тăваççĕ.

хĕвел

солнце, солнышко. Ск. и пред. чув. 88. Вут пек хĕвел выляса çӳл тӳпене хăпарать. ''Пазух''. 92. Хевея хĕрлĕ хĕрĕсем, Турай хĕрсем тиейсе, суйламасăр илес мар. ''Дик. леб''. 43. Хĕвел анса çитеспе Елисан пиччĕшĕсем вĕçсе таврăннă. Когда зашло солнце, в пещеру прилетели братья. ''Ib''. 36. Хĕвел анса килет. Солнце близилось к закату. ''Ib''. 41. Хĕвел чылай çӳле кайсан... Когда солнце поднялось выше... ''КВИ''. Çутă юхăм унăн айĕнче, çӳлтен ылттăн хĕвел çутатать. Под ним струя светлей лазури, над ним луч солнца золотой. ''N''. Хĕвел анчĕ ту айне. ''N''. Хĕвел кулать сайрарах, шăрши пĕтнĕ чечексен. ''N''. Пĕр пĕлет çук, хĕвел çунать. ''А.-п. й''. 42. Хĕвел анса ларчĕ. Тимухха лашине шăварма тухса кайрĕ. ''НР''. Чупрăм-тухрăм ту çине хĕвелпе пиçнĕ çырлашăн. Взбежала я на гору за созревшей на солнце ягодой. ''ГФФ''. Ăшшăн-ăшшăн хĕвел пăхсан... Если солнце будет припекать.''Ib''. Ушшăн-ушшăн хĕвел пăхсан та, хорĕн те тăрăх сохăр йохать. Когда солнце сильно припекает, по дереву (березе) течет смола. ''Абыз''. Çĕр çăввинче çĕр-çырли, çĕр-çырли, çĕр çăввнче хĕвел пăхсан, тата пиçес кăмăл пур. ''Оп. ис. ч.'' II. Сывлăх пулсан таврăнăпăр, хĕвел пекех çаврăнса. Если будем живы, то вернемся подобно тому, как обращается солнце. ''N''. Хĕрлĕ хĕвел сан умăнта йăлтăртатса тăрать, аялта тен çак пĕлĕтрен витрелетсе çумăр çăвать. Перед тобою блещет красное солнышко, а внизу из этого облака, может быть, льет проливной дождь. ''Баран''. 28. Шĕшкĕ юмана хупласа хĕвел ямасăр тăнă. Орешник глушил его и не пропускал солнечных лучей. ''ТХКА''. 106. Хĕвел тухас пек, çанталăк çутăлать. ''Ib''. Хĕвел чылай çӳле улăхрĕ, хĕртсе пăхать. ''Шурăм-п''. № 19. Хĕвел анса ларчĕ. Халĕ апат çиет пулĕ, ăна амăшĕ пăтă пĕçерсе çитерет, тет. ''N''. Сивĕ кун виçĕ хĕвел пулать. ''N''. Вĕсен пичĕсем хĕвелре çунса кайнă. ''N''. Хĕвелпе тăрса, мĕн хĕвел аничченех кĕтӳре çӳрет. ''Чув. пр. о пог''. 51. Виçĕ хĕвел курăнсан, сивĕ пулать. Если появятся три солнца, будет холодно. ''Ib''. 42. Хĕвел хĕртсе пăлсан. Если солнце печет... ''N''. Хĕвел витĕр (пăхнă чухне) çăмăр çусан, тата тепĕр çăмăр пулать. Если сквозь солнце (когда оно светит) идет дождь, еше дождь будет. ''Вопр. Смоленск''. Хĕвел тухсанах пĕлĕт айне кĕрсен, çăмăр пулать. ''Панклеи''. Хĕвел те пĕлет айнех полчĕ (зашло за облако). ''С. Алг''. Кирек ăçта кайсан та пĕр хĕвел, çуратнă çĕр-шывсем шел юлать. ''N''. Хĕвел каялла кайса пăхсан, çăмăр пулать, теççĕ. ''Якейк''. Эс çанашкал покан тусан, хĕвел тепĕр çĕртен тохĕ. ''Ib''. Ес çав окçая парсан хĕвел тепĕр енчен тохĕ. ''Ib''. Ĕнер конĕпех хĕвел пăхрĕ. ''N''. Ма мана хĕвеле кăтартмастăн? Почему ты мне не даешь смотреть на солнце? ''N''. Пӳртре хĕвел çутипе çап-çутă. В комнате светло от солнца. ''N''. Хĕвел пĕлĕт айĕнчен тохрĕ; хĕвел пĕлĕт айне кĕрсе карĕ. Пĕлĕтсем хĕвел тĕлĕнчен сирĕлсе карĕç. ''N''. Эпĕр хĕвелте ларатпăр. ''N''. Мана хĕвеле тохма йорамасть. ''N''. Хĕвелте çӳреççĕ. ''N''. Старик хĕвеле ларчĕ. ''N''. Ача макăрнă чохне ăна чарас тесе: хĕвел пăхать, ай, хĕвел пăхать, тесе калаççĕ, ача вара чăнахах макăрма прахать те, колма тяпратать. Вăт хĕвел пăхса ячĕ, тесе каран колаççĕ. ''N''. Пирĕн ăрам хĕвеле хирĕç пăхса ларать. ''N''. Сар хĕвелте (в солнечные дни) çырла часах пиçет. ''N''. Олăх толли сар хĕвел, кайăк вĕçни корăнать. ''N''. Эпĕр паян кĕлтесене хĕвеле сартăмăр (на солнышко). ''N''. Тĕкĕрпе хĕвеле ан вылят (не пускай зайчиков). ''N'' Эпĕ пулсассăн, çакă уя пĕтĕмпе хĕвел ансан тапратса хĕвел тохаччен сухине туса, тыррине акса çитĕнтерсе, вырса, авăн çапса, тыррине йăлтах ампарсене тултарса хурап, тесе калать ткйĕр, тенĕ, тет. ''N''. Хĕвеле пăх та уйăха пăх, хĕвел çути сап-сарă, уйăх çути çап-çутă. ''Му-сирма''. Хĕрлĕ-хĕрлĕ, теççĕ ăна, хĕвел çинче ӳснĕ вăл. ''N''. Пĕлĕт çинче илемлĕ хĕр çӳрет. (Хĕвел). ''N''. Пăх-пăх, хĕвел, пăх, хĕвел, çу чашкипе çу парам, пыл чашкипе пыл парам, ачу шыва кайсассăн, кĕвенте пуçĕпе туртса илĕп, сана хĕрли, мана шурри. (Сăвă). ''Н. Карм''. Сирĕн пĕвĕр çинçе, сăнăр хитре, питĕр çинче хĕвел çутти пур. ''Ст. Чек''. Хĕвел хĕлле çулахинчен аялта тăрать. ''Тюрл''. Хĕвел яякка сулăнсан... Когда прошел полдень... ''Хурамал''. Хĕвел аннă чух хулăм пĕлĕт тĕлне ансан, йĕпе пулать, теççĕ. ''N''. Эсĕ апла тусассăн, хĕвел кай енчен тухĕ. ''ЧП''. Пулă çакрăм хĕвел ''Изамб. Т''. Хĕвел йывăç пĕввине яхăн çĕкленнĕ. ''N''. Хĕвел яялт (хăшт—еслв дольше) вăхрĕ те мĕаĕт айве вврсе кяйрĕ. Солнце проглянуло и опять скрылосъ ''N''. Хĕвел яраймăн ху тĕлне (невозможного не сделаешь). Унта аннӳ хĕвел пăхса çӳренĕ (об этом заботилась я) ''Юрк''. Хĕвел ануçăм çанталăк пит хĕрелет. ''N''. Хĕвел майĕ (майнелле) çаврăнса-çаврăнса, каллех пӳрте йăтса кĕрет. ''N''. Хĕвел тĕтреленсен, уяр пулять, теççĕ. ''N''. Хĕвел кутăн, каялла пăхсан, çумăр пулать, теççĕ. ''N''. Хĕвел юпа пек тухсан, çумăр пулать. ''N''. Пирĕн тĕлтен хĕвел анчĕ пулас (наше счастье закатилось). ''N''. Тăвану килнине курсассăн, хĕвел пулса чупса тух. ''N''. Кирек çта кайсан та пĕр хĕвел. ''N''. Вара отсан-отсан, хĕвел анса кайрĕ. ''Н. Лебеж''. Тăвайкки тăрăх хĕвел ӳкет, пиçмен çырласене пĕçерет. ''N.'' Чӳречесĕр çӳртра пĕчĕк шăтăкран хĕвел кĕрсен. ''N''. Хĕвел инçе карĕ. ''N''. Курнiтсара çыру çырнă чух, хĕвел ӳкрĕ пит çине. ''Кан.'' 1929, 178. Шăршлă, нӳрлĕ, хĕвел кĕмен пӳрт. ''N''. Хĕвел виттĕр пăхни. ''N''. Хĕвел тохсан тин... ''Микушк''. Ирхbне хĕвел ӳкет пичĕ çине (на лицо его падает). ''Торп-к''. Карăнтăк виттĕр ылтăн туя кĕрĕ. (Хĕвел). ''N''. Вăл хапха çил хĕвелне шалтăртатать, хĕрӳ хĕвелне ялтăртать. ''N.'' Хĕвел (-е, -ĕн) анма вăхăт ĕнтĕ. ''N''. Çĕн çул кунĕ ырă хĕрлĕ хĕвел пулчĕ. ''N''. Хĕвел ăшă пăхать. ''N''. Хĕвел анарахпа пурте киле таврăнаççĕ (с поля). ''ГТТ''. Мана пĕлĕт çаврака хуран тĕпĕ евĕрлĕ, хĕвелĕ лапка туйăннă. ''N''. Çак кунсенче хĕвел пулмарĕ. Хĕвел ларнă вăхăтра анчах çитрĕмĕр. ''N''. Йĕрекен ачана култарас тесе: «Хĕвел пăхать», теççĕ. ''N''. Пăхман хĕвеле ирĕксĕр пăхтараймăн (ӳпкелекен çинчен калаççĕ). ''Никит''. Хĕвелпе юр кайсассăн, тулăпа урпа пулать, тенĕ ĕлĕк. ''N''. Эсĕ хĕвел анса лариччен çит (или: килсе ĕлкĕр, или: килме тăрăш). Ты приходи до захода солнца. ''Сред. Юм''. Пăх пăх, хĕвел, ачу шыва кайрĕ вит, квенте пуçĕпе туртса илтĕм, ачуна хĕрлĕ çăмарта парăп, хуна шурă çăмарта парăп. (Поют дети, когда солнце скрывяется за облаками). ''N''. Эп сана çавăншăн олталап полсан, ман çине хĕвел ан пăхтăр (пусть помру). ''N''. Хĕвеле май çаврăн. Иди по солнцу с востока на запад. ''N''. Хĕвеле хирĕç, против солнца, с запада на восток. ''N''. Онăн куç пит начарланнă, хĕвел курмас вит олă. ''N''. Хĕвел куçа çиет. Солнце глаза ест. ''N''. Хĕвеле питĕн пӳрт çутă полать. Изба, обращенная к югу, бывает светла. ''N''. Хĕвеле тӳртĕн пӳрт тĕттĕм полать. Изба, обращенная на север, бывает темна. ''N''. Хĕвелпе пĕрле тохса кайрăм. Выехал при восходе солнца. ''N''. Хĕвелпе пĕрле киле кĕтĕм. Приехал при заходе солнца. ''N''. Эс те çавна тусан, хĕвел те тепĕр енчен тохĕ. (Говорит, когда уверены, что он не может этого сделать). ''N''. Хĕвел анса лара пырать. Хĕвел анса пырать. Первое показывяет, что до заката близко, а второе дольше, чем первое. ''N''. Хĕвел кăнтăрлаччен вăкăрпа чупать, тет, кăнтарла иртсен, карсакпа чупать, тет. ''N''. Хăш чухне хĕвел çӳл енчен карталанса тата тепĕр хĕвел пулать. Вăл хĕвел тавраллах çавăрăнать пулсан, «хĕвел карталанни» теççĕ. ''N''. Хĕвел каçалана сулăнсан, çĕрте йывăç мĕлкисем вăрăмлана пуçларĕç (от деревьев протянулись длинные тени). ''N''. Хĕвел ансан пуçласа тепре хĕвел аничченех. ''N''. Хĕвел тухсан пуçласа тепĕр хĕвел тухичченех. ''N''. Хĕвел хĕртнĕ — солнце палило. ''N''. Хĕвеле хирĕç пăркăç пĕренене ман ним кăмăл туртмасть ăна, ан тив юлтăр вăл, тен маччаран çӳлелле хурăпăр, халь маччаналла пураса çитиччен пĕрене çитет-ха. ''N''. Ытти пĕчĕккĕн курăнакан çăлтăрсем, хĕвелтен шутласан пирĕн çĕртен темиçе мĕлюн хут та ытла аякра тăраççĕ, çавăнпа вĕсем хĕвелрен пĕчĕккĕ пек курăнаççĕ. ''СТИК.'' Хĕвел çинче типĕтнĕ (о копченном на солнце). ''Ib''. Хĕвел тӳпере чух, в полдень. ''Ib''. Паçăр çăмăр çурĕ, халĕ хĕвел пăхат ĕнтĕ епле (говорят о маленьких, если они только что поплакали и смеются). ''N''. Пĕчĕк ачасем хĕвел пĕлĕт айне кĕрсе сулхăнлатсан ак çапла калаççĕ: «Хĕвел! Ача кĕпи шыва карĕ, туртмаллипе туртса ил». ''N''. Хĕвел апатчен вăкăр çинче пырать, тет; апатран вара — лаша çинче, кăнтăрларан вара —кайăк çинче. ''N''. Хĕвел кунран-кун иртерех тухса пырать (ир тухнăçеммĕн ир тухса пырать, кая юлнăçеммĕн кая юлса анса пырать). ''Янтик''. Эп вăхăта хĕвеле пăхса пĕлеп. ''N''. Хĕвел хĕлле çӳле каймас. ''Изамб. Т''. Пăхăр-ха, ачасем, епле хĕвел выляса тухать. ''N''. Пăртак кăна хĕвел хĕрри курăна пуçларĕ (утром). ''N''. Хĕвел йывăç пӳ (пĕвĕ) хăпарнă çĕре эпир киле çитрĕмĕр. ''N''. Хĕвел анас патне çитнĕ, тет. ''Артюшк''. Ачамсене пĕр пичĕ хĕвел, тепĕр пичĕ уйăх тăвăттăм. ''Собр''. Виçĕ хĕвел тухсан, уйăхĕпех йĕпе пулать, теççĕ. ''Н. Карм.'' Хĕрлĕ хĕр пĕлĕт тăрăх çӳрет. (Хĕвел). ''N''. Ача, ку çумăр хĕвелĕ пулĕ, ытла питт хĕртет. ''ЧП''. Хĕвел пăхрĕ — типетрĕ. ''N''. Виç хĕвелпе кайман шурă юрсем. ''N.'' Кирек ăçта кайсан та пĕр хĕвел ''N''. Вăл вăхăтра хĕвел выляса тухрĕ вăрман çинчен пĕлĕт çине, кун та хитреленсе карĕ. ''Лобашк''. Вăрман урлă сар каччă курăнĕ. (Хĕвел). ''N.'' Чипер хĕр пысăк уйпа çӳрет. (Хĕвел). ''Синьял''. Хĕвел витĕ, çу витмĕ. (Кантăк). ''Сятра''. Вутсăрах çунать, çунатсăрах вĕçет, урасăрах чупать. (Хĕвел). ''Альш''. Çулла хăшĕ-хăшĕ куç ыратнипе хĕвел çине тухаймасăр лараççĕ. ''N''. Хĕвел анса пырать (скоро закатится). ''N''. Хĕвел карталаннă (круг вокруг солнца к непогоде). ''N''. Хĕвел тухса сарăлнă (совсем уже взошло). ''N''. Хĕвел кулать, хĕртсе хĕвел пăхать. ''N''. Пăх, хĕвел, пăх, хĕвел, этемсене савăнтар. ''N''. Хĕвел шăвать. ''Кив-Йал''. Хĕвел тухать хĕрелсе çут тĕнчене çутатса. (Вăй юрри). ''Нюш-к''. Иртсе пыракан çыя пичĕ çине тĕкĕрпе хĕвел çуттине ӳкерес. ''N''. Хĕвел кашни кун ир тухнăçемĕн ир тухать (ир анса ларнăçемĕн ир анса ларать). ''Курм''. Вăрмана çитсен, хĕвел анса та ларчĕ. ''Аттик''. Хĕвел кашни кун пĕçернĕçем пĕçерет. ''N''. Хĕвел ир хĕрелсе тухсан йĕпе пулать (вăл кун çумăр е юр çăвать), теççĕ. ''КС''. Ура питне хĕвел çапрĕ (насквозь, сильно прожгло). ''Трхбл''. Хĕвел пирĕн йĕтем пысыккăш, тетчĕç ваттисем. ''N''. Хĕвел пит хĕртет. ''N''. Хĕвел тухнă çĕрелле çитрĕмĕр (ко времени восхода солнца). ''N''. Паян эп тăрсассăнах хĕвел тухрĕ. ''Красн. Горка''. Хĕвел питĕ хытă пăхать. ''Сёт-к.'' Хĕвелин пăхасси номаях мар та-ха; час кĕлет айне хопланмалла. || Назв. божества. ''Магн. М.'' 68. 64. Хĕвел ашшĕ, амăшĕ, хăлхи, çоначĕ, ори, || Клятва. ''Ст. Чек.'' Хĕвел, илмен эп ăна. ''Сред. Юм''. Хĕвел пôр! (Тôпа туни). ''Ороу''. Мĕн эсĕ çын çинчен çука калаçса çӳрен: эпир хĕрсемпе ун-кун, аплн та капла çӳренĕ, тесе калаçса çӳрен?—Çук, Якку. Ак, хĕвел, калаçман. Ăна сăмах вĕçертнине (что болтают зря) ху та пĕлен-çке.

сайхалăх

(-hалы̆х), то же, что сайхах. А. Турх. Орау. Сарайне, ута тухиччен, сайхалăх сарса хатĕрлес пулать-ха, утă хăпартмалла унта. Пазух. Хăваран арпалăх автартăм, автартăм; урайне сайхалăх, ай, сартартăм. Имен. Сайхалăх, сеновал под навесом и настил для сена из жердей. Б. Янгильд. Вара Тимук ятлă ватă çын сайхалăх сĕтĕрсе пучĕ те, çаксене туртса кăларчĕ. Сред. Юм. Сайхалăх тесе карта тăрне ôлăм кôпалама тесе хоракан туйра (из молодого дуба) патакка калаççĕ. N. Сайхалăх = сайхахлăх. Т. VI. 15. Сайхалăх кĕпер. См. путлăх.

сонтăк сакки

скамейка в избе около печи, под которой устраивается ящик для посуды. Сред. Юм. Сонтăк сакки тесе тĕпелте кăмака панче ларакан сакка калаççĕ.

сакай

, сакайĕ, (сагаj, сагаjэ̆), поднарье (пространство под лавкой); подполье. Сред. Юм. ЙФН. † Тух, тух, инки, сакайĕнчен. Чураль-к. Сакайĕнче сар такмак çакăнса тăрĕ. (Чĕре). Ib. Сакайĕнче çар иртĕ. (Хĕлле пулă çӳрени).

сак урати

(-δи^ы), брусья нар. Шорк. Сак орати, перекладина под нарами, которая лежит поперек избы на полу. Альш. † Хура хĕрпе выля-выля сак урати çĕмĕртĕм. Ib. Ман ура вăрăм, сак урати кĕске (Тура-хуп). См. сак ырати.

сакси

(сакси^ы), скамейка, лавка. Хорачка. Сакси анче, под лавкой. Пшкрт. Сакси анча, под лавкой Собр. Шатра инке сакси айĕнче. (Татарк. р.). См. сак-çи.

сала-кайăк ори хуçни

назв. гаданья под новый год. Гадают так: разбрасывают на землю рожь; если воробьи успеют ее поклевать, то в наступающем году быть девушке с женихом. N. Сала-кайăк ори хуçрăмăр.

сарăм варă

обмолоченное зерно под посадом на току. Сред. Юм. Сарăм варĕ тесе икĕ енчен те çапма сарса пăрахнă кĕлтесем хушшинчи тырра калаççĕ.

сарă

(сары̆), назв. женского наряда. См. сар. В Русском Государственном музее имеется целый ряд сарă, собранных в различных местах чувашского населения. Продолговатый лоскут материи, обшитый по краям ленточкой; на экземпляре, виденном мною в М. Карачкине, на лоскуте по красному полю, было четыре прямоугольных вышитых узора: одна пара над другой; по всему нижнему краю сарă висели кисточки (шерепе). Пшкрт. Сарă. Их привязывали кругом всей талии несколько. Мĕлĕш. Ку (не этот) тăватă сарра пĕрле çакса çӳренĕ. Разг. С. Мих. 24. Сарă, назв. убора („в роде длинного корсета“). Ст. Чек. Женщины и девушки привешивают „сарă“ сзади к поясу. Имеет оно форму трехугольника, по нижнему краю нитяные кисточки (ярапа). Ib. Сарă — особый поясочек, назади хвост из полотна с узорами. Юрк. Сарă, старинный женский наряд, трехугольник, привешиваемый к поясу сзади, на нем были шелковые узоры. К.-Кушки. Сарă çыхнине ваттисем анчах пĕлеççĕ, çамрăксем ăна пĕлмеççĕ. N. Сарă (наряд) — сар çиппинчен тăваççĕ. СПВВ. Сарă — подвязка у девушек. Микушк. Сарă; çӳçи — шаль пурçăн, ăна тĕрлĕрен шаль çиппипе тĕрленĕ. N. Ĕлĕк хĕрарăмсам той чохне çома сарă çакнă, тет. Она сентел (красный цвет) çине те туса, куак çине те туса, тĕрлесе. Зап. ВНО. † Павăл мана илмерĕ, çитмĕл кĕпем пурччĕ ман, сакăрвун мăшăр саррăм пурччĕ. Ib. Сарăн шерепи полать. См. шерепе. Такмак. Йĕм тăхăн та сарă çых, кĕпи хăтаран. N. Сар сыппи çукки (у кого нет) тăларан тăвăр. (Такмак). Богдашк. Сар сыппи çукки мучаларан тăвăр. См. çинçе. Альш. † Саррăн хӳри сар чечек, сарăп-çыхăп, мĕн тăвăн? Названия частей сарă: 1) сар сыппи или кут сыппи (широкий поясок сзади, к которому пришивается лоскут холста, составляющего основу сарă); 2) пиçикки (узкие пояски, пришиваемые к сар сыппи); З) сар туни (лоскут холста, основа сарă); 4) сар хӳри или сар çӳçи, сар шерепи („хвост сарă“, все нити, висящие от сар туни); 5) сар ярапи или сар пачаки (боковые кисти); 6) сар хĕрри или сар çивĕтĕш (отделанные края ­сар туни); 7) сар шăтăкли (кружево у нижнего края сар туни); 8) касман шăтăкла (мережки у верхнего края сар туни); 9) ярапа куçĕ (узел кисти); 10) хут хуппи (цветная бумага, подкладываемая под сар шăтăкли). [Термины представлены в 1936 г. студ. Чувашск. Пединститута М. Мухиной из с. Карачева, Козловск. р.].

сывлăшлăх кашти

(-τи^ы), жердь(-и) на крюках под застрехой соломенной крыши вм. желоба у кровли из дранок.

сыпкă

корытце под ковшом на мельнице. Уресмет. См. арман.

сыхлăх

охрана, охранение; резерв, запас; покровительство, бдительность. Истор. Вăрçă пуçланниччен малтан Дмитрий Иванович пĕр ушкăн çарне Боброка парса сыхлăха (про запас, резерв) пĕр çывăхри вăрман хыçне кайса тăратнă. N. Пире хăвăн сыхлăхăнта (под покровительством) усра. N. Аннем вилсен, мана эсĕ хăвăн сыхлăхна (под покровительство) илнĕ. Кан. Ишчейкă çав бандита сыхлăха (на охрану) хăй пĕчченех юлать. || Оборона (неол.). Кан. Ĕçпе сыхлăх совечĕ, совет труда и обороны.

силле

(_си_ллэ), угощать. Хурамал. См. сăйла. Юрк. Кил-хуççийĕ паллă хăнана пынă çынна тытăнат силлеме. Апат тăвас умĕн эрехне те çителĕклĕ астивсе пăхаççĕ. Ib. Кил-хуçийĕ тытăнат кĕсене силлеме: пуставĕнчен пĕр савăт эрехне те туртса кăларат. Ib. † Атте-анне пур чухне чунсене силлеме пит лайăх. Ib. † Хамăр тăван лайăх чун силлеме. Альш. Хăнасене силлеме Чĕмпĕртен эрех илеççĕ. Ib. Силлеççĕ юлашкинчен ку хăнасене. Ib. † Хура курка, прака шыв, силлерĕмĕр Кашана. Ib. Татах, йыхравçа силленçи (под предлогом угощения пригласителя) пулса, хăйсем силленеççĕ Елшелсем. Ib. † Хамăр тăван пулмасан, ăçта силлĕпĕр-ши ку чуна? Изамб. Т. Евчĕ кăсене силлеме пуçлат. Ib. Хăнана силлени. Н. Седяк. Йĕтес силлекенсем (сăйлакансем) ак çапла тăваççĕ. Бюрг. † Кил, силлесех юлар-и чунсене хамăрăнах тăвансем сыв чухне. СПВВ. † Çак тăвансем патне килмен пулсан, силлеймĕттĕмĕр эпир чунсене. Ib. † Тăвансем пур чухне пире чунсем силлеме пит лайăх. || В перен. смысле. N. Парăмне парас вырăнне йĕрмĕшсе калаçнă сăмахĕ-юмахĕпе силлет.

сулхăнла

(-hы̆й-), стать прохладным. Çутт. 4З. Кăнтăрла иртсе сулхăнласан, ирĕлнĕ йĕтем хытрĕ. Янтик. Халь сулхăнларĕ-ха (солнце скрылось под облако): вырма пит лайăх пулать. См. солхăмла.

сурăх-ури

сорăх-ори, сурхури, сорхори (-h-), букв. — „овечья нога“. Зимний праздник молодежи, сопровождавшийся в недавнем прошлом гаданием, когда впотьмах в хлеве ловили руками за ногу овец. Прежде (по крайней мере в северной части Чувашии) он совершался в З-ю пятницу после Николина дня (6 дек. по ст. ст.), а позднее в одних местах сурхури стали называть ночь под рождество, в других — ночь под новый год, в третьих — ночь под крещенье. Помнили и старое время празднования сур-хури, т. е. З-ю пятницу после Николы. В общем, праздник этот по времени совпадал с русским рождеством и святками с их гаданиями и уже представлял смешение чувашского и русского праздников. На этом основании русский христианский праздник рождество (в чувашской переделке „раштав“) в некоторых местах чуваши назвали словом сурхури или сорхори (сорхори конĕ — 25 декабря по ст. ст.). Последнее название известно в северной части Чувашии, а слово раштав в этом значении там не употребительно. В южных частях, напротив, рождество почти исключительно обозначается словом раштав, а сурхури означает лишь гаданье под новый год (сурхури тытни). Изамб. Т. Хăшĕ-хăшĕ сурăх ури тытаççĕ. Картара, тĕттĕм çĕрте, шур сурăх тытсан, ул арăмĕ сарă пуласса пĕлтерет. Хĕрача тытать пулсан, упăшки сарă пулассине пĕлтерет. Камăн сурăхĕ хура, улă арăмĕ хура пулассине пĕлтерет. Суккăр, уксах сурăх лексен, арăме çуккăр, уксак пулассине пĕлтерет. Бисяр. Çĕнĕ-çул каç тĕттĕм çĕрте сурăх ури тытаççĕ: кама шурă сурăх лекнĕ, унăн арăмĕ шурă пулать, теççĕ, кама хура сурăх лекнĕ, унăн арăмĕ хура пулать, теççĕ. Шарбаш. Сурăх-урисем те, çăварнисем те лайăх иртертĕмĕр, N. Сорăх-орисĕр, раньше святок. Ала 30. Ачасен юри. Çиттĕр, çиттĕр сурăх-ори, сурăх-ори, сурăх-ори терĕмĕр, сорăх-ори çиттĕр, ай, курăнать, атьăр тухăр, ачасем, урам тăрăх кайăпăр, килĕрен киле çӳрĕпĕр, килĕрен кукăль чӳклĕпĕр; мучи пире кӳртетни. Кӳртмесессĕн, каятпăр; кӳртет, кӳртет, ан кайăр; кинемей, пире кукăль пар, паратни та памасни, кукăль парсан, каймаспăр; парать, парать, ан кайăр. Ib. 100. Сорăх-ори йорри. Сорăх-ори Кĕркори, Ваççа хĕрĕ Варвари, Тӳми çохи латтым çок, кĕтĕмĕр те тохрăмăр. Пĕри така, тепĕри пытяк, мекекек, мекекек! Шурăм-п. Сурăх-ури чухнехи вăйăсем. 1. Пуслăх тăратса йăвантараççĕ: арçын пулсан, пуслах йăваннă енчен хĕр илет; хĕр пулсан, çав енне качча каять. 2. Пуçа путалка тăхăнса уçă хапхаран тухаççĕ: ниçта лекмесĕр тухса кайсан, хусах — çак çулта авланать, хĕр — качча каят, тухаймасан — çук. З. Пӳрт умне кайса итлеççĕ. Укçа шутланнине, укçа сасси илтес пулсан, (пуян çĕртен илсе) пуян çĕре кайса, пуян пурăнмалла. 4. Ампар умне кайса итлеççĕ: тырă юхнине илтсен, пуян çĕре каятăн, кушак-кайăк кăштăртатнине илтсен, чухăн çĕре каятăн. 5. Йĕтем çине выртса итлеççĕ: пуртă сасси илтсен, тепĕр çĕн-çулччен вилетĕн. 6. Çăл кайса питреççĕ. Упăшка пулас ача çĕрле тĕлĕкре çăл уççи илме пырать. 7. Таса юр çине кайса выртса, хăйсен кӳлепине хăвараççĕ. Ирччен çавăнта тыр пĕрчи пырса выртас пулсассăн, аван çĕре кайса, пуян пурăнатăн, йытă пăх мĕн тупсан — вилетĕн. 8. Чăх тытаççĕ. Малтан урайне çатмапа шыв, çăкăр, тенкĕ, кăмрăк, кĕл хываççĕ. Вара, чăххисене ярсан, вĕсем мĕн сăхнине пăхаççĕ. Çăкăрпа тенкĕ (украшение из серебояных монет) сахсассăн, пуян çĕре каятăн, кĕлпе камрăк сăхсассан, чухăн çĕре каятăн. Шыв ĕçсессĕн, эрех ĕçекен çынна каятăн; чăхху, урай çине ярсан пăтратса вĕçсе çӳрес пулсассăн, упăшку вĕçкĕн (çăмăл çын) пулать, лăппăн çӳресен, йăваш, лайăх çын пулать. 9. Аслăк çинчен улăм тухса çыртаççĕ. Камăн тырă пĕрчиллĕ лекнĕ, çавă пуян çĕре каять, пушши лекнĕ пулсассăн, чухăн çĕре каятăн. 10. Чашăк çинчи шыв çине çурта ирĕлтерсе яраççĕ. Çурта тăмламĕ шыв çинче путса чашăк тĕпне тивес пулсассăн, качча каятăн; путмасассăн — каймастăн. Çурта тăмламĕ сивĕнсен, çӳле хăпарать. Вара, çак тирĕк тĕлĕнче тăрсассăн, пуян çĕре каятăн, кăмрăкпа кĕл тĕлĕнче тăрсассăн, чухăн çĕре каятăн. 11. Кĕнчелеççи çинчен сус туртса илсе, хуллен йăвалаççĕ те, çунтараççĕ. Кĕлĕ çӳлелле хăпарас пулсассăн, авланатăн, çӳле улăхмасан — авлаймастăн. Кĕл сарă пулсассăн, матку сарă пулать, кĕл хура пулсассăн, матку хура пулать. 12. Шăтăрнак шутлаççĕ. Пĕр хушăра мăшăр тухсассăн, ху та мăшăрланатăн, мăшăр тухмасан — авланаймастăн. 13. Улăм пĕрчисене çатма айне хурса нăриклеттереççĕ. Çав упăшка пулас ачан ятне каласа парать. Улăм пĕрчи миI ми! киI киI тет. Хĕрĕ: манăн упăшка пуласси Микит, тет. N. Хĕрсем сурхурине хăмла парсан: пирĕн те каяс, эпир те сурхурине хăмла панă, теççĕ. N. Эпĕ санăн çыруна илтĕм сорхори тепĕр конне, декабĕрĕн 26-мĕшĕнче. Чертаг. Сôрхори, сôрхори, пĕр вĕç вакра, пĕр вĕç картара. Тораево. Ме, ме, сурхури, çулталăкра пре (= пĕрре) килет, юрлăр, юрлăр, ачасем. Куклĕ парас сасси пур: парать-и, памасть-и? Парать, парать, ан кайăр. (Из „сурхури юрри“). Якейк. Сорхори чопнă чох ачасам кашнă çын панчех коккăль татăксем кăсия чикеççĕ. Каран çав коккăльсене сорăхсене параççĕ. Çапла тусан сорăхсам лайăх порнаççĕ, хонаççĕ, теççĕ. Бгтр. Сурхури ачисем — ребята, бегающие в этот праздник по домам. Пир. Ял. Улахра сурхури кукăли çинĕ чух чухăн ачисемпе пуян ачисем хушшинче тавлашу тухса каять. Абаш. Сорхори чох килтĕм. N. Сорхори кон килтĕм. Пришел (приехал) в день рождества. N. Сорхори витри — симĕс витри, симĕс витри коптăрт! тет, айта, тантăш, киле кас (= каяс). N. Тепĕр эрнерен сорхори салачĕ поçтаратпăр. Бгтр. Сурăх ури. Ӳте кĕнĕ кун (первый день мясоеда, т. е. день рождества) каçпа ачасем урама пуçтарăнса тăраççĕ. Вара такмакпа хутаç тупса тухаççĕ те, урамăн чăн хĕрĕнчи пӳртрен пуçласа, килрен киле кĕрсе çӳреççĕ. Çӳренĕ чух ĕлĕкрех: „сурăх ури, сурăхсам питек туччăр-и, арăмсам ача туччăр-и, хĕрсем хĕсĕр пулччăр-и!“ тесе кăшкăратьчĕç. Халĕ пирĕн апла кăшкăрма пăрахнă. Пӳрт-умне хăпарсан, унта сикеççĕ, тĕпĕртетеççĕ. Вара пӳрте кĕреççĕ те, тропарие кондак юрлаççĕ, ĕлĕкрех апла юрламасчĕç. [Здесь приведено описание сурхури до Октябрьской революции, в переходный период от язычества к христианству, когда старый народный обычай уже стал вытесняться и заменяться обычаем „славления христа“. Ред.]. Юрласа пĕтерсессĕн: „пăрçа çакăн çӳлĕш пултăр“, тесе, пăрçасене чăштăр-чаштăр çӳлелле сапаççĕ. Пӳртре кĕçĕн-çын пулсан, е хăна-хĕр пулсан, ăна та пăрçапа сапаççĕ. Вара: кĕрпе пур-и? çу пур-и? тăвар пур-и? тесе ыйтаççĕ. Вара вăсене пăрçа, кĕрпе, тăвар, тата хăшĕ çу параççĕ. Тухса кайнă чух сурăх-ури ачисем: „сак тулли ачи-пăчи, урай тулли питекки, пĕр вĕçĕ шывра, тепĕр вĕçĕ картара“, теççĕ. Пур çын патне те кĕрсе пĕтерсен, пĕр яракан çын патне килеççĕ те, пăрçапа пăтă пĕçерме тапратаççĕ. Кашни кĕтшер (понемногу) вутă йăтса килеççĕ, тата хăйне валли кашăк илсе килеççĕ. Апат пиçиччен ачасем темĕн тĕрлĕ те выльляççĕ, юрлаççĕ. Пиçсессĕн, çуллă туса çиеççĕ, вара киле тавăрăнаççĕ. Ĕлĕкрех, апат çисен, кĕлетке тума каятьчĕç: юр таса çĕре каятьчĕç те, унта месерле выртса, кĕлетке туса хăваратьчĕç. Тепĕр кунне ирех кайса пăхатьчĕç. Камăн кĕлеткине йытă е кĕрĕк мĕн (= кирек мĕн) таптана, вараланă пулсан, çавă вилет, тетчĕç. Халĕ пирĕн апла тума пăрахнă. Хурамал. Сурăх-урине çĕнĕ çулпа крещение хушшинче тăваççĕ. Хĕрсем нумайăн пухăнса салат пухса сăра тăваççĕ. Сăрана хатĕрлесен тепĕр кун ирхине икерчĕ хураççĕ те, каç икерчине пĕçереççĕ. Унта пасар çăнăхĕнчен (из крупчатки) вĕтĕ йăвасем пĕçереççĕ, вăл йăвасене чепчек теççĕ (тутарла). Каç пулсан ват çынсем пухăнаççĕ. Вăлсем укçа параççĕ те, вăсене хĕрсем сăра ĕçтереççĕ. Ваттисем кайсан, çамрăксем ĕçме тытăнаççĕ, купăс-кĕсле каласа ташлаççĕ, сăра ĕçеççĕ, çупа икерчĕ çиеççĕ, чепчек валеçсе параççĕ. Унтан хĕрсем каяççĕ сурăх-ури тытма. Сурăхсем хупнă витене кĕреççĕ те, камăн аллине мĕлле сурăх лекет, пĕрер сурăх тытса, мăйне паллă япала çыхса яраççĕ. Тепĕр кун кайса паллаççĕ: ватă сурăх лекни, ватă качча каять, теççĕ, çамрăк сурăх лекни çамрăк çынна каять, теççĕ. Унтан анкартине каяççĕ, капантан тырра шăлпа çыртса туртса илеççĕ те, пучахне йăваласа, тĕшшине суса пăхаççĕ: тĕшши ытă (нечет, непарно) тухсассăн, тепĕр çулччен качча каймасть, тĕшши тĕкел (чёт, парно) тухсан, качча каять, теççĕ. Унтан каяççĕ пуян çын çурчĕ патне, кĕлечĕ хыçне тăрса итлеççĕ: пуян пурăнас пулсан, укçа сасси илтĕнет, теççĕ; çавна: тăн итлерĕмĕр, теççĕ. См. Магн. М. 97.

сорăх пăхĕ

овечий помет. Сред. Юм. Паранк сорăх пăх пик. (Вĕтĕ паранка çапла калаççĕ). || Назв. растения. Тюрл. „Сорăх пăх“ — корень растения известного под именем, „тутар пуçĕ“. Ст. Чек. „Сурăх пăхĕ“ тум хаяртан аван, теççĕ, ватса шывпа ирсе ĕçтереççĕ.

сурпан çакки

назв. украшения из монет в виде треугольника; его носят на груди замужние женщины. Ст. Чек. (В д. Отарах, Вурнарск. р. это украшение имеет вид четыреугольника, убранного монетами). Начерт. 152. Сорпан çакки, четыреугольник, унизанный мелкими серебряными деньгами, пришиваемыми спереди к сорбану. ЩС. Сурпан çакки, треугольное украшение под шеей, состоит из кожи, унизанной бисером, нухратом и серебряными монетами. СПВВ. ФН. Сурпан çаккине арăмсем сурпантан шăтарса çакса яраççĕ. Зап. ВНО. Сурпан çакки; сурпан çаккине хĕрарăм çакать. Шел. П. 59. Пуçĕсене пăркаланипе хушпу, миçиххи (= мăй çыххи), сурпан çакки çумĕнчи кĕмĕл укçисем шăнкăртатса çех пыраççĕ. Чураль-к. Сурпан çакки хурсан (под голову), арçын ача çуралать. (Сон). Микушк. Сурпан çумне сурпан çакки çакаççĕ. Ăна укçапа çакса тухаççĕ, çӳлелĕне шĕвĕртерех, аялалĕне сарлакарах тăваççĕ. Варрие шăрçасем тиреççĕ. Самай варрине вăтăршар пуслăх иккĕ çакаççĕ, аял хĕррипе çирĕм пилĕкшерлĕх çакаççĕ, айккисене: первай çирĕм пилĕклĕх, унтан çирĕмлĕх, вунпилĕклĕх, вуннăлăх çакса тухаççĕ. Синьял. Пĕр ен хуплăх, тепĕр ен пасарлăх. (Сорпан çакки).

сăвап тăпри

„земля, которую кладут с покойником, с его же могилы в гроб“. Начерт. 152. Из описания, приведенного ниже, видно, что земля эта кладется не в гроб, а под гроб у изголовья покойника. Вопрос требует уточнения. Юрк. Чи малтан сăвап тăприне касса илеççĕ. Ăна пуртăпа касаççĕ. Каснă чухне пурттине пурт тĕшшинчен (обух) тытса çĕре касса илеççĕ. N. Чăн малтан пĕри (вилекен кама хушса хăварнă, çавă) тăваткал тăпра касса кăларса илет, ăна „сăвап тăпри“ теççĕ; вăл тăпрана çынна пытарнă чух çын пуçĕ тĕлне тупăк айне хурса хăвараççĕ. Ăна пăснă чух: вилнĕ (ятне калаççĕ) алăкĕ, тесе калаççĕ. Вăл тăваткал тăпра пит кирлĕ, хаклă япала: ахăр самана (кончина мира) килсен, вилнĕ çын тăнă чух ăна çав тăваткал тăпра çĕклесĕ çĕре уçса кăларат, тет.

сăмса

(сы̆мза), нос. ТММ. Название носа и его частей: 1) самса, нос; 2) сăмса шăтăкĕ, ноздря; З) сăмса кимĕрчекĕ,— кăмăрчакĕ, — кимĕреки, перегородка носа; 4) сăмса çуначĕ, края носа около ноздрей; 5) сăмса лупашки, желобок под перегородкой между ноздрями; б) сăмса кучĕ, место около ноздрей, внизу; 7) сăмса кучĕ, переносье (Чебокс. р.); 8) сăмса тĕпĕ, переносье (М.-Яльчик. р.); 9) сăмса кăкĕ, переносье (Ибрес. р.); 10) сăмса тӳрчĕ, хребет носа, спинка; 11) сăмса каçанĕ, хребет (М.-Яльчик. р.); 12) сăмса тăрши, хребет носа (Ибрес. р.); 13) сăмса вĕçĕ — кончик носа; 14) сăмса çийĕ,— тӳрчĕкĕ, спинка хребта, 15) сăмса лапчăкĕ, переносье (М.-Яльчик. р.); 16) сăмса карчĕ (Алик. р.). ЧС. Чăвашсем: сывмар çынăн сăмси сулахай енелле пăрăнсан, çын вилет, теççĕ; сылтăм енелле пăрăнсассăн, сывалать, теççĕ. Б. 13. Сăмса айĕнчи курăнмасть, вăрман урли курăнать. Трхбл. Виçĕ юпапа аслăк тăрать. (Сăмса). Пазух. Çакă ялăн хĕрсене сăмса тăрăх пăхтартăм. Выçăхакансем 26. Сăмсана çурать. К.-Кушки. Сăмса йӳçсе тăрат. (У меня) насморк. Шибач. Сăмса питĕрĕнсе ларчĕ (при насморке). Хурамал. Лаша йĕпене сăмсипе туртать, теççĕ. Собр. Сăмса питĕрнсессĕн, тăман пулат, теççĕ. Орау, Туппăрн-и? — Тумпан. — Сăмсу айне пулчĕ пуль (наверное, тут же под носом лежит, а ты не замечаешь). Городище. „Сăмси туртмасть. Не ходит к кому-либо после нанесешшх неприятностей“. N. Сăмса питĕрĕнсен (если заложит нос), çумăр çăват, теççĕ. Коракыш. † Ула лаша утлантăм, улăх тăрăх чуптартăм, çакă ялăн хĕрсене сăмса тăрăх пăхтартăм. Ib. Хайхи усал тухрĕ те калать: эсĕ паянах тамăка кайрăн, тет. Сред. Юм. Сăмсана йытта касса парам (говорят, когда в чем-нибудь уверены). Ib. Сăмсапа ӳсрет, чихает. Ib. Сăмсапа тортакан тапак, нюхательный табак. N. Хресченĕн хăлхи илтмен. Калаçма вăл хулăн сасăпа, сăмсапарах калаçнă. О сохр. здор. Тата вăл ӳслĕке те ерет (малтан сăмсаран ӳсĕрет). Скотолеч. 34. Вара сурах сунаспа аптăраса тек сăмсаран ӳсĕрет. СТИК. Пĕчĕкçĕ ачана пĕр-пĕр япала парса илмесен, ăна кирлĕ мар, тутлă мар, çиместĕп, тесе, илмесен, ăна: сăмсу айĕнчи тутлă, тесе калаççĕ. Орау. Япалана куç умăнче выртнă çĕртех, хăш чухне, асăрхаймасăр шыраса çӳреççĕ. Çавăн пек чухне тепри: ак кунта вĕт (япалу), сăмса айне пулнă, тиççĕ. СПВВ. Сăмса ăшши туса лартрăм (избушку). Тим.-к. -† Картлă-картлă пашалу, карчĕ тăрăх çу юхать. Çиес килет — пĕçерет, пĕçернине мĕн пĕлен, сăмсу таран пусса çырт. КС. Сăмсаран шаклатас (слабее, чем шаклатас = шаклаттарас). Юрк. Самсана шăшлакан тапак пуракĕ хуппи çумне çыпçăнсан, йĕпе пулат. Изамб. Т. Пирĕн хамăр хушшăмăрта та тарçă тытсан, ăна сăмсипе çĕр сухалаттарасса çитеççĕ. Собр. Хывнă кун килти çын сăмсан (= сăмсапа) ĕсĕрсен, тепĕр çав вăхăтчен вилет, теççĕ. Ст. Чек. Сăмсана пăрат, çиленсен çын сăмсине пăрат; кăмăлне кайманнине илтсен, çын сăмсана пăрат. Ib. Сăмсине картса ярас. Надо ему зарубку зарубить, чтобы не забыл (о беспамятных и пр.). Альш. Сăмсана кӳ! пырса çапăнат. Отрыгается в носу. N. Сăмсана тавăрчĕ, сделал ядовитое и прямое замечание по чьему-либо адресу. N. Самсаран тĕрт, почти то же, что сăмсана тавăр. Кильд. Эпĕ уна çыпăçас мар та, манăн сăмсама йытă çитĕр. Н. Седяк. Сăмса кĕçĕтсен, çын вилнĕ. (Примета). Сятра. Сăмса тортса çурат (= çывăрать), храпит. Ib. Амĕш ачине мĕн те пуса парат пулсан, ача: ку пĕчиккĕ, аван мар, тесен: сăмсу айĕнчи пысăк, тутлă, тет. ГТТ. Сăмсана тăсса çӳрет. || Сопли. N. † Çакă ялăн хĕрĕсен сăмси (сопли) юхать, курмастри? Пшкрт. Сăмсине йоктарса çӳрет (сопливый). Ib. Сăмсапа лапăртаса лартнă (соплями). Шибач. Сăмса тохать (сопли). N. Чăн асли яланах сăмса айне тирпейсĕр тытат, тет, пĕрмай сăмсине юхтарса çӳрет, тет. Якейк. Ачайăн сăмси тохнă, шăлса ил-хе. Шурăм-п. Ан макăрса тăр кунта, юха-сăмса. N. Пĕчĕк ачасем сăмсисене (или: сăмсине, или: сăмса) шăла пĕлмеççĕ. || Клюв. Дик. леб. 39. Елиса пиччĕшĕсем хĕвел тухнă чух, акăш пулса, хăйсен юратнă йăмăкне вырттарнă куçлă-куçлă хутаçа сăмсисемпе хĕстерсе тытнă та, çӳлелле, пĕлĕт патне çитех явăнса вĕçсе улăхнă. || Мясистый отросток на клюве индюка. Сред. Юм. Кăркка сăмсине тăсса антарчĕ. || Носовая часть судна. Сунт. Прахут, сăмсине майĕпе тăвалла çавăрса, пристăнь çумне пырса лартĕ. || Краюха (хлеба). БАБ. Сĕтел çинче выртакан çăккăра илчĕ те, варринчен пĕр сăмса касса илсе, сĕтел çине хучĕ. Якейк. Сăмси, краюшка. Собр. Çын аллинчи кукăль сăмси пысăк курнат, теççĕ. || Особые зарубки на жертвенной лепешке. Менча Ч. Çимĕçсене кăмакана хывиччен, пĕр хăпартуин аяккине алăпа виçĕ мăклĕ тăваççĕ те, ăна сăмса теççĕ. (Ака пăтти). ДФФ. Пашалу хĕрне пĕр енчен пурнепе пиллĕк чĕпĕтсе картлатьчĕç, ăна „сăмси“ тетчĕç. С. Тим. Пилĕк сăмсалă, варринче хĕреслĕ пашалу (употребляется при жертве хĕрт-сурт'у). || Небольшой пирог из белой муки. Сред. Юм. Ib. Сăмса. Так назыв. в Ковалях, Урмар. р. маленькие пирожкн, приготовляемые у татар. || Часть ручки посуды, напр., ковша и пр. Собр. Пĕчиçиç курка — сар курка, аври сăмси — шур ылттăн. || Передний угол лезвия топора. Кора-к. † Пушăт касма карăм та, пуртăн сăмси катăк пулчĕ. || Мыс. Хорачка. Сăмса, мыс. N. Çапла ишсе пынăçем, эпир сăмса çине пырса кĕтĕмĕр. || Грива. Пшкрт. Çа сăмсара молкаç выртатьчĕ. КС. Сăмса, угол леса, поля. См. хĕрт-сурт'у). || Небольшой пирог из белой муки. Сред. Юм. Ib. Сăмса. Так назыв. в Ковалях, Урмар. р. маленькие пирожкн, приготовляемые у татар. || Часть ручки посуды, напр., ковша и пр. Собр. Пĕчиçиç курка — сар курка, аври сăмси — шур ылттăн. || Передний угол лезвия топора. Кора-к. † Пушăт касма карăм та, пуртăн сăмси катăк пулчĕ. || Мыс. Хорачка. Сăмса, мыс. N. Çапла ишсе пынăçем, эпир сăмса çине пырса кĕтĕмĕр. || Грива. Пшкрт. Çа сăмсара молкаç выртатьчĕ. КС. Сăмса, угол леса, поля. См. __сăмсак_.

сĕрен

назв. обряда изгнания из жилищ душ умирающих. Н. Седяк. Кĕçнерникун каçпа ачасем „сĕрен тăваççĕ“. Ăна ак çапла тăваççĕ. Пухăнаççĕ çамрăкрах ачасем, пĕр-пĕрин хушшинчен начальниксем хурса пĕтереççĕ: пĕрне старшина тăваççĕ, голова тăваççĕ, староста тăваççĕ, казначей тăваççĕ, возовой тăваççĕ, музыканщик тăваççĕ, йăвăçран шатăрмак тăваççĕ, шатăртаттарса çӳреме. Унтан вара вĕсем хулăсем илсе килĕрен çӳреççĕ, çăкăр, çăмарта, укçа пуçтарса. Килсе кĕрсенех: сĕрен! тесе ушкăнĕпе кăшкăраççĕ, тата хулллисемпе: чир-чĕр кайтăр, тесе çапаççĕ. Купăс калаççĕ; шатăрмакпа шатăртаттараççĕ, ташлаççĕ. Хуллисем вĕсен пилеш йăвăççи пулать. Çак ачасем çĕрле çӳреççĕ. Пĕр-пĕр килле килсе кĕрсен, вĕсем хăйсем сăра ăсаççĕ, хăйă хăйсем çутаççĕ, сăрине те хăйсемех ĕçтереççĕ. Хуçасем голова’сем умĕнче, старшина умĕнче тĕк çех тăраççĕ ура çинче. Сăра ĕçкелесен, ташласан, вĕсене хуçасем параççĕ: укçа казначей’е, çăкăрне возовой’а, çăмартисене çăмарта пухакана параççĕ; вара хуçасене пуççапса тухса тепĕр киле каяççĕ. Пурин патне те çӳресен, вĕсем ялăн анат вĕçне тухса, çăмартисене пĕçерсе чӳклеççĕ те çиеççĕ. Укçисене валеçсе илеççĕ. Хăйсем вут урлă каçаççĕ, шатăрмакĕсене те çунтараççĕ. Ялта çăмарта, çăкăр, укçа пухса çӳренĕ чух тутара курсан, хуллисемпе голова'па старшина хушнă тăрăх хĕнеççĕ. Тутарсенчен укçа ыйтаççĕ; укçи пулмасан, тӳпеттейне илеççĕ. Сĕрене çапла тăваççĕ. ЧС. Пирĕн таврара пур чăваш ялĕнче те авалхи йăлапа сĕрен тăваççĕ. Ăна чир-чăр тасалтăр тесе тăваççĕ. Сĕрен эрне тенĕ чухах, сăрасем туса, пурне те хатĕрлесе, сĕрен кунĕ ĕçĕпĕр-çийĕпĕр тесе, хавасланса кĕтсе тăраççĕ. Ib. Тата ачасем сĕренте, кăшт катса çӳреме тесе, майăрсем, хĕвел-çавăрнăшсем, хура-мăйракасем, канфетсем илеççĕ. Сред. Юм. Сĕрен тесе мункун чухне килĕрен килле патаксĕмпе çапса çимĕçсĕм пуçтарса çӳренине калаççĕ. Етрух. Чăваш хушшинче епле сĕрен пуху пулни. Сĕрен пуху пулнă мункун эрнинче, е кĕçкерникун, е шăматкунсенче; тунă уна акă çапла: çамрăк авланман ачасем питĕ нумай пухăнаççĕ. У ушкăн çинче пĕри пĕр çĕклем хулă çĕклесе çӳрет, ытти ачасенче те пĕрер хулă чăвăклаттарса çӳреççĕ юрăпа. Чи малтан пуçланă чухне пур ачасем те уя тухса вут питĕ выйлă хураççĕ: вутти урлă пур ачасем те сике-сике каçаççĕ, урлă та пирлĕ, вара сĕрене шатăртаттараççĕ, юрласа; унта вара яла тавăрнаççĕ те, килĕрен юрласа шатăртаттарса сĕрене çӳреççĕ. Пĕри унта такмакпа çăмарта пуçтарса çӳрет. Юрри усен (вĕсен) акă çапла: „Пире сăра памасан, пички пăкки хуçăлтăр, пире чăкăт памасан, ĕне сĕтне типĕттĕр, пире çăмарта памасан, чăххи, кучĕ питĕрĕнтĕр!“ теççĕ. Хуллипе чăвăклаттараççĕ, сĕренĕпе, шатăртаттараççе: çапла хапхаран килсейрен кĕрсен юрлаççĕ; кăшин хулли хуçăлсан, у (вăл) тата çĕнĕрен хулă çĕклесе çӳрекенрен илет, вара кил хуçи кил карти варне сĕтелне усем пырас уммĕн хатĕрлесе лартать, унта пĕр витре сăра лартать, виçĕ çăмарта хурать, чăкăтне те, кулачĕне те хурать, пырса кĕрсен сăрине унтах ĕçсе яраççĕ, çăмартине, чăкăтне, кулачне сĕрен пуçĕ такмакне чикет, вара каллех чăвăклаттарса сĕрене шатăртаттарса килĕрен киле çӳреççĕ. Çӳресе пĕтерсен, каллех вут хĕрне тухаççĕ, çĕрле унта вара такмакран сĕрен пуç çăмартасене, чăкăтсене, кулачсен — пурне те пĕр пек валеçсе парать ачисене, унта çисе пĕтерейменнине ывăтса пĕтереççĕ: киремете çитер куна, тесе, киле илсе таврăнмаççĕ. Унтан вара хуллисене вут хĕрне пăрахса хăвараççĕ. Сĕрене ӳлĕм валли пуçтарса хураççĕ. Ялта ачасем пĕр-пĕрин патне хăнана çӳреççĕ савăннипе вара кайран. Çапла чăвашсем киремете хисеплесе савăнаççĕ. Нюш-к. Сĕрен — назв. обряда, который заключается в следующем: на пасхе вечером парни ходят по деревне и под окнами поют: просят яиц и пр. Если не дадут ватрушек и пирогов, то говорят: пусть печь обвалится; если не дадут яиц, то говорят: пусть куры не несутся. Максимкино. Сĕрен бывает в субботу на пасхальной неделе. „Сĕрен каласа çӳреççĕ“. Сĕрен будто бы трещотка, которая трещит: „чăр-чар“. СПВВ. Сĕрен или вирĕм, особое игрище. N. Кашни ял чӳк тума тапратиччен чăн малтан сĕрен тунă (как бы начало всех жертвоприношений). Ст. Яха-к. Унтан вара пĕтĕм сĕренте çӳренĕ халăх уя, ял тулашне, сĕрен пăрахма каяççĕ. ЧС. Мункун эрне тенĕ чух ачасем ашшĕсене атăсем илтереççĕ, сĕрен хăваланă чух ташлама тесе. Ib. Сĕрен пур ялăн та пĕр вăхăтрă килмес: хăш ялта мункунта тăваççĕ, хăш ялта акана тухас умĕн тăваççĕ, хăш ялта çимĕкре тăваççĕ, тата хăш ялта аслă уй-чӳкре тăваççĕ. Н. Ильм. Мункун иртсен тепĕр кунне тунтикун прик-виç ача пĕр çĕре пухăнаççĕ те сĕрен тăваççĕ. Унта ытти ачасем пухăнаççĕ. Вĕсем вара касă тăрăх çăмарта пухма каяççĕ. Çӳресен-çӳресен, пĕр-пĕр пӳрте кĕрсе пĕр-пĕрне чир-чĕр кайтăр тесе çапаççĕ... Унтан вара масар çине кайса сĕренне çĕмĕреççĕ те, вилнисене хываççĕ. Янш.-Норв. Пирĕн ялсем тата уй-чукĕ тунă каçах (в день уй-чук’а) сĕрен тăваççĕ. Вĕсем çав сĕрен тунипе: ялти усал-тĕселсене хуса кăларатпăр, теççĕ. Альш. Ача-пăчасем, çамрăксем, пĕрин патĕнче пăтă пĕçереççĕ, Чӳклеççĕ. Каçпа сĕрен хăвалаççĕ. Пурте патаксем, шăпăрсем, çавасем илеççĕ, тет. Шăк-шăк, шăн-шăн! пурин çуртне урам тăрăх шаккаса тухаççĕ, пĕр чăхха хире хăвараççĕ. ППТ. Пирĕн таврара чăваш ялĕсем кашни çул сĕрен тăваççĕ. Çав сĕрене вăсем кашни ял тĕрлĕ вăхăтра тăваççĕ: хăшĕ Питравра уй-чӳкĕнче тăваççĕ, хăшĕ çимĕкре, анчах мĕшĕн апла тунине пĕлместĕп. Пирĕн ялăн хамăрăн мункунта тăваççĕ. Ib. Мункун ернинче ытларикун ачасем тăрсассăн ирех апат тăваççĕ те сĕрен хăвалама хатĕрлеççĕ. М.-Яуши. Чăвашсем тата сĕрен тăваççĕ. Вăл сĕрен мункун ыран пулать тенĕ чух тапранать. Вара шăматкун ир пĕр çын патне пухăнать. Унта вара ват çынсем пуçтарнаççĕ. Вара унта ваттисем тĕрлĕрен ĕçлĕ çын уйăраççĕ: касак, улпут, касначчей. Тата унта ачасем те пуçтарнаççĕ, темĕн чул нуммай. Вара касакĕ ачасенчен ыйтать: сирĕн хăнкăла йĕнни пур-и? Ачасем пурте шанкăран хăнкăла йĕнни туса пыраççĕ çав пӳрте. Ĕçлĕ çынсем ачасенчен ыйтаççĕ: хăнкăла пур-и йĕннисенче? теççĕ. Ачасем хăнкăласем чикеççĕ, йĕннисем çине кăтартаççĕ. Çав вăхăтра ваттисем сĕтел хушшинче лараççĕ сăра ĕçсе. Унтан виç çавра юр юрлаççĕ. Тата ваттисем ачасене вăт çапла кăшкăрма хушаççĕ: сĕрен. Тата тепре: хăнкăла! тесе кăшкăраççĕ. Хăнкăлана хăнкăла çиять, таракана таракан çиять, теççĕ ачисем. Унта шăпăр калаççĕ, ташлаççĕ. Касакăн аллинче улăмран тунă нухайка пур, çав нухайкапа кил хуçисене виçшер çапать, уна вăл, чир-чĕр кайтăр тесе, çапать. Унтан ачисем пурте ӳксе пуççапаççĕ кил хуçине: каçар, тесе. Ачисем вара кашни пӳртрен çу, сĕт, çăмарта, кĕрпе пуçтарса çӳреççĕ, ваттисем хушнă тăрăх яльпех çапла çӳресе пĕтереççĕ. Ваттисем кашни пӳртре сĕтел хушшинче лараççĕ. Ун чух вара вĕсен сăнĕсем вилнĕ çын сăнĕ пек пулать, куçĕсем хĕп-хĕрлĕ пулса каяççĕ. Вара çав каçах ял тулашĕнчи çырмана кайса пуçтарнă кĕрпепе пăтă пĕçерсе çияççĕ пурте. N. Малтан сĕрене лашасем ячĕç. Асан. Сĕрен, изгнание покойников. Ст. Яха-к. Пирĕн ялсем тата мункун тепĕр кунне, тунтикун каç, вилнĕ çынсене хывса сĕрен тăваççĕ. || Название инструмента, похожего на шăппăр, пузырь. Слеп.

срак кĕперри

радуга. Якейк. („О радуге есть какая-то легенда, которая гласит, что если под радугой проехать на белом жеребенке, то что-то будет“). См. сĕвек кĕперри.

стул

стул (под деревянное строение). Персирл. Стулсам лартрăмăр (под избу). || Стул. Карсун. † И пусрĕç те лартрĕç стул çине, и хырчĕç те пăрахрĕç ман çӳçме. Абыз. Стул = пукан.

çавăрт

то же, что çавăт. Завражн. Çавăрт = çавăт, вести. Изванк. Ăна (ее) пурте çавăртса кĕчĕç. Абаш. † Анатран хăпарать ман савни, ик кăвак ут çавăртса. Бр. п. водку 18. Хусан хули хуçине Сантăрккийĕ çавăртнă. КАЯ. Эпĕ, тихана курма тесе, тула чупса тухрăм та, анне тухса калах çавăртса кĕчĕ (в избу). || Вести под уздцы, за повод лошадь, вести под руку человека. Козловск. р. Кр. Чет. р. Лашана çавăртса кил, приведи лошадь (в др. говорах çавăт).

çанталăк

погода. См. çавăнтавлăк. Çамр. Хр. Çуркунне йĕпе çанталăксем пулаççĕ. ТХКА З. Çанталăк пĕр килмест çав. N. Çанталăк уçă та типĕ тăрать. Погода бывает холодной и сухой. N. Ирхине хĕвел тохать — çанталăк ăшăтать, каçхине хĕвел анать — çанталăк сивĕтет. ГТТ. Çанталăк тӳрленнĕ, тӳлек çанталăк. N. Çанталăк йосо халĕ. N. Кунта çăмăр çăвать, çанталăк ирсĕр тăрать (грязь). N. Кунти çанталăксене çырап. N. Çанталăк сивĕ пулчĕ, мана сивĕ ленкрĕ (простудился). Анат-Кушар. Ай-ай, çанталăк темĕскер ăшăтмарĕ-çке. Что-то все стоят холода! Вопр. Смоленск. Хĕвел пĕлĕте ларсан, çанталăк йĕпене каять. Ib. Вĕтĕ çăмăр çусан, çанталăк авана каять. Н. Шинкусы. Çав вăхăтра çанталăк ăшăтнă пек пулнăччĕ. ЧП. Кăçал çанталăксем уяр пулчĕç. Баран. 101. Çанталăк ăшшалла кайсан. N. Калчана кайнă вăрлăха типĕ çĕре аксан та, вăл тикĕс, час шăтса тухĕ тесе, шанма çук, çанталăк уяра кайсан, калчана кайнă вăрлăха акни килĕшмест. В. Олг. Çанталăк сивĕтсерчĕ (= сивĕтсе ячĕ). Пшкрт. Çанталăк ояртат (оярат). М. Сунч. Çанталăк уяр тăрсан, чăвашсем çăмăр учукĕ тунă. Юрк. Вĕт çумăр çусан, çанталăк авана каят. Скотолеч. 19. Сивĕ çанталăкра, ăшă çанталăкра. В холодную, в теплую погоду. СВТ. Лайăх ăшă çанталăкра тула илсе тухса çӳреме юрать (ребенка). К.-Кушки. Çанталăк ĕеленсе кайрĕ, кайса килес, теттĕм. Разыгрался буран (зимою), а то я хотел было съездить. Регули 407. Паян (лайăх, сивĕ) çанталăк. Капк. Тулта çанталăк арçури пекех ахăрать (о вьюге). Орау. Çанталăк ахăрчĕ, настала бурная погода. Шибач. Çанталăк йосаннн. N. Çанталăк пăсăлса çитрĕ. О сохр. здор. Хĕлле пит сивĕ çанталăксенче. Шурăм-п. Çанталăк сухăмланат, становится прохладнее. Ib. Çанталăк ăшăтса кайнă пек пулчĕ. Орау. Çанталăкки çавăрнсах карĕ. Испортилась погода. Якейк. Çанталăк сивĕтсе праххăр ялтах. Стало совсем холодно. Ib. Çанталăк сохăмлатрĕ. Стало прохладно. Ib. Çанталăк мĕлле паян. Какая погода? Тораево. Ухмахăн амăшĕ ухмаха ырçа айне хупăрĕ, тет, çине сĕлĕ тăкăрĕ, тет, унта чăхсам ярчĕ, тет. Чăхсам тĕпĕртеттерсе çияççĕ, тет. Ухмах ырçа айĕнче: çанталăк тĕпĕртетет, тесе шухăшлат, тет. || Климат. Орау. Кунта çанталăк пит типĕ (здесь климат сухой), пĕр нӳрĕк те çук. || Страна. Пшкрт. Онта çанталăк пет йосо. Ib. Чоллă çанталăк, чоллă вырăн. Ib. Йот çанталăкра (на чужбине) çамрăк ăсна ан çухат. Ib. Çанталăкра корса çӳренĕ. N. Кунти çĕр тискер çанталăк. N. Çанталăк вĕçĕ-хĕрринчи халăхсене пурне те салам яратпăр. || Солнце. Шурăм-п. Çаксене пурне те хатĕрличчен çанталăк кăнтăрларан та иртсе каять. || Вселенная, небесное пространство, видимый мир, земной шар. N. Пулине хурана ятăм та, хуран мана çу пачĕ. Çуне çурта çутрăм та (засветил), çанталăк та çутăлчĕ (рассвело). Ал. цв. 6. Малалла кайнă çемĕн çанталăк кун çути пек çутăран çутă пулса пырать. Н. Сунар. Çанталăк, каç пулса, тĕттĕмленех-тĕттĕмленех пынă. Хорачка. (В поминки) çорта çутнă чоня калаччĕ: тĕттĕм çанталăкă çутă полтăр, рая ток! теччĕ. Ib. Çанталăк тытакан торă. Синьял. Икĕ пăт тулă пур, çанталăкпе акса çавăрнăп. (Куç пăхни). С.-Устье. Икĕ пĕрчĕк тулăм пур, çанталăк тавра сапса çавăрăнăп. (Куç). Н. Сунар. Икĕ пăт тулăм пур, çанталăка йĕри-тавра сапса çавăрнăп. (Икĕ куç). Собр. Çăл патне çитсен, хайхи ачасем: илме тухăр! тесе кăшкăрса каланă. Вара хайхи шыври ăстарик тухса илсе, аялти çанталăка илсе кайнă (увел в подземный мнр). Алик. Кайсан-кайсан, çĕлен çури çынна калать, тет: куçна хуп, çăварна кар! çапла каласан, çынпа çĕлен çури аялти çанталăка анса кайнă (в подземный мир). Ib. Çавна каласан, çынпа çĕлен çури çӳлти çанталăка хупарнă (на землю). Синерь. Иван аялта çӳрет, тет: пит аван, тет, çанталăк (под землю). Череп. Çанталăк = çут тĕнче, тĕнче. Янш.-Норв. Çак çутă çанталăк, этот свет, белый свет. Юрк. Çут çанталăк = тĕнче. Сорм-Вар. Корăкран лутра, çанталăкпа тăпă-тан. (Çул). С.-Устье. Курăкран лутра, çанталăка витĕр кайĕ? (Çул). ЧС. Ача çуралсан, унăн ятне эрне иртечченех хурсассăн, вăл ача ку çанталăкра нумаях пурăнаймаç. N. Çанталăка шăнăçами (= шăнăçайми) пусăк салам. Торп-к. Çанталăкра виççĕ çук. (Пĕлĕт çине хăпарма пусма çук, шывăн турат çук, кайăкăн чĕчĕ çук). Янтик. Пирĕн патăрти çын, Ишеке турра пуçапма кайнă чухне, Ишек панчи ялта чӳречерен шыв ĕçме ыйтнă, тет: çыннисем ак çапла каланă, тет, кăна: пуш мар хал), çанталăк сармалла, тĕнче пĕрмелле, лаç лартса чан çапса хĕр хухлетмелле, тесе каланă, тет. (Çанталăк сармалла = пиремеç тумалла; тĕнче пĕрмелле = кукăль тумалла; лаç лартса чан çакса = кӳме лартса хăнкрав çакса). Собр. Çăвăнчен çурта ятăм та, çанталăкĕпе сарăлчĕ. Альш. † Ама хĕрĕ пуличчен, ăмăрт-кайăк пулас мĕн, тăват кĕтеслĕ çанталăка (светлое пространство под землею) сарăлса вĕçсе çӳрес мĕн. N. Çанталăк çĕмĕрлсе анать пулĕ, терĕмĕр. Собр. Çанталăкри уйăхĕ пĕтĕм çĕре çĕр туса тăрат; уйăх çутă пулмарĕ, хĕвел çутă пулайрĕ. Ib. Çанталăкри хĕвел пĕтĕм çĕре кун туса çутатса тарат: çĕр çинчи халăх ăшăнат, çĕр çинчи тырпул пиçет те, тулат. N. Çурçĕр енчен уяр çанталăк килет. Ст. Чек. Çанталăк пĕрĕнсе çитет (собирается дождь). Н. Байгул. Тăваткăл шур тутăр вĕçтернĕ чухне уяр çанталăк пĕлĕт туртрĕ.

çара-пĕсмелле

так говорят обыкновенно в шуточном тоне вм. пĕсмĕлле. N. Айта, чуп, çара-пĕсмĕлле! (Говорит, напр., хозяин в дороге своей лошади, когда увидит какую-нибудь нежную сцену любезничающих, имея в виду последних и т. под.).

çем

мелодия, мотив; гармония, подходность; то, что под сиду. КС. Миçе çем пĕлетĕн. Ib. Кĕсле çемми. N. Купăс çемĕпе ташлать. См. çемĕ.

çерем катăкĕ

дерн. Б. Янгильд. Çын кунта та килĕ, тесе, пĕр çырмана çерем катăкĕ айне (под обвисший дерн на обрыве) пытанса выртрăмăр.

çыпçăн

(с’и_пс’ы̆н), приставать, прилепляться, прилегать. N. Утĕм-тирĕм шăммăм çумне çыпçăнса ларчĕ. Альш. Вăл пирĕн малти çаранлăхпа Хирти-Кушкăсен çыпçăнса каяççĕ лерелле Мертлĕ енелле, вăрманпа (Малăй картпа), Ес-кӳл хутлăхĕпе. Ib. Виçĕ ял пĕрле çыпçăнса ларат унта (вместе расположены, спдошь, под-одно). N. Страшникки, ăнран кайса, урапа çумне çыпçăнса тăрать. ГТТ. Ăçта та пулин пасар таврашне çыпçăнас пулать (пристроиться на квартиру поближе к базару). N. Хăш йытă пит çыпçăнать. Бгтр. Шăнасам хытă çыпçăнсан, çăмăр пулать, теççĕ. Могонин. Эпĕ турăран уйăрлатăп, киремет çумне çыпçăнатăп. Истор. Халăх та: патша авлансан тен ĕçе çыпçăнĕччĕ, тесе, авланасса кĕтсе тăнă. N. Мĕле те пулсан тăрăшăр çынсем çумне çыпçăнма. N. Чăрпуççисем çыпçăнса çӳреççĕ. || Прижаться. Изамб. Т. Эпир те хăранипе пĕр-пĕрин çумне çыпçăнатпăр. || Придираться. N. Анчах çак ĕçлĕ çын ыйта-ыйта çыпçăнмаллах çыпçăна пуçланă. N. Çак путеке ун çиесси килнĕ те, вăл ун патнелле çыпçăна пуçланă. || Соire. О сохр. здор. Тата хĕрарăмпа та çыпçăнас пулмасть.

çинче

(с’ин’ζ’э, с’ин’џ̌э), вм. çийĕнче— в, на (чем), на поверхности (чего). Качал. Йăвам çинче çăмартам, çăмартам çинче чĕпĕм пур. Регули 1120. Çĕнĕ сăхман он çинче (на нем) паян. Ib. 1117. Йăвăç çинче ларать. Ib. 183. Вăл киле килнĕ çĕрте, çол çинче, окçа топрĕ. Самар. † Ула-чăпар кĕпесенĕн шурри çинче, камăн алли витĕр тухнă-ши, çинче (= çинçе), пĕрти, пилĕклĕ, хура куçлă, камăн арки çинче йăванса ӳснĕ-ши? N. Пăрусем сĕлĕ çинче çӳреççĕ. Орау. Масар çинче унта-кунта анчах пытарнă вилнĕ çын тăпри тĕмисем курнаççĕ. На кладбище видно несколько свежих могильных холмиков. Ib. Масар çинче юр айĕнчен хĕлле пытарнă вилнĕ çын тăпри куписем туха пуçларĕç. На кладбище показались из-под снега свежие могильные холмики. Ib. Атăл çинче кĕпер тунă çĕртре ĕçлеççĕ. Четырлы. † Лаша вăйĕ пӳлмере, кристянсем вăйĕ çĕр çинче. К.-Кушки. Кам унта сăмавар çинче курăнат? Кто это там на поверхности самовара (т. е. отражается) Ib. Кам унта ларат сăмавар çинче? Кто это там отражается на поверхности самовара. N. Вăл (он) хăй сăнин кĕлеткипе куç-кĕски çинче (в зеркале) пăхакан çын евĕрлĕ. Шинар-п. Пӳртĕнче тăта вĕсенĕн алăк панче пĕрене çинче пĕр шăтăк пулнă. О сохр. здор. Вĕсен ырашĕ çинче тата пукра та нумай пулать. Собр. Çĕр çинче çуралать, вăт çинче тĕне кĕрет, шыва курсаннах вилет. (Тăвар). Б. Ильгыши. Йăви çинче çăмарти пур, çăмарти çинче мĕн пур? — Çăмарти çинче чĕпĕ пур.— Чĕппи çинче мĕн пур? — Чĕппи çинче йăпах тьыха пур. Никит. † Виç ял çинче виç варличчĕ, илес тени пĕреччĕ. (Солд. п.). Собр. † Ушкăн-ушкăн тупăлха, ушкăнĕ çинче пĕри шупка. N. Çав хуранта пăта çара çу, сĕт çинче пĕçереççĕ, çăмарта та нуммай яраççĕ. Кан. Укçа шăпах тавар çинче тăрать. Все деньги в товаре. Ib. Ытти заметкусем çинче вак ĕçсем çинчен çырнă. ТХКА 71. Вакун çинчех, тырă илсе тавăрăннă чух, атте вилнĕ, тет. N. Хирте пулă çинче тулли пучахсем те, пушшисем те пур. N. Эс янă пиçмо çинче çирĕм пус окçа илтĕм. Орау. Такана çинче пăрçа кустăраççĕ, те пăрçа куккăли тăвасшăн, темскер. Н. Карм. † Уйрăлнă чух эпир уйрăлтăмăр, кантăр çинче ӳснĕ пуса пек. Юрк. Йĕс кĕлетре шăналăк, шăналăк çинче сарă хĕр. N. Ыраш çинче çӳпĕ нумай... N. Ыраш çинче пукра пур. Ядр. Виçĕ кун халсăр выртрăм та, тăват кун çинче (на четвертый день) чĕрĕлтĕм. N. Икĕ кон çинче. N. Кайран вара ăричаксемпеле çапса аран виçĕ кун çинче (на третий день) вĕлерчĕç, тет, çакна. (Из сказки). СВТ. Шатра таврашĕнчи ӳт тăхăр кун е вунă кун çинче (на 8-ой иди 10-ый день) пит хытă хĕрелме тытăнать. N. Икĕ витре ĕçсен, виçĕ витре çинче (когда выпьют 2 ведра и принимаются за третье). Кан. Малтан шыв çинче ишсе пырать. N. Çăвĕпе сирĕн е хĕвел çинче, е çумăр çинче, е сивĕ çинче çӳрес пулать. || Над. N. Хĕвел: эп ир тохрăм та, каçчен çĕр çинче çӳрерĕм, тет. N. Калакла çăмарта çинă чухне çăмартана чашăк çинче тытса çияççĕ. N. Шу çинче кайăксам вĕçсе çӳреççĕ. N. Сĕтел çинче шăнасам вĕçсе çӳреççĕ. Якейк. Алăк çинче хонар çакăнса тăрать. Над дверью висит фонарь. Сорм-Вар. Хура хĕр сасси ял çинче (раздается над деревней, или по деревне). Торп-к. Ывăлĕсем пырса пăхнă та, алăк çинче шĕшлĕ тăнине курсан, çĕн çĕре витрех тарнă, тет. || При, при наличии. Сала 275. Анне çинче пурăнтăм шурă сĕт çинчи хăйма пек. Али 70°. Патшапала çанат ячĕ çинче аттепеле анне ячĕ пур. N. Эпĕ сан çинче ырă куртăм, халĕ эпĕ кин аллине юлтăм — йĕп çине юлтăм. БАБ. Вилле пăрахса кӳрше кайса çывăраймастăн вĕт. Хăрасан та пулин ун çинче (при покойнике) иккĕшĕ çĕр каçнă, тет. Сред. Юм. Пит чирлĕ выртакан çын выртнă пӳртре хăй сӳнтермесĕр ларсан: çинче ларнă, теççĕ. Сунч. † Атте-анне çинче пурăннă чух тивлетлĕччĕ пирĕи пуçăмăр. Полтава 11. Хамăр пурнăç пур çинче усал çылăх пулас çук. N. Сарă лашам пор çинче, пока у меня есть Савраска. N. Хăвăнта хастарлăх пур çинче ан ӳркен. N. Çак тĕрлĕ пулман пулă çинче унтн çынсем ялан пулă кăна çиетчĕç. Хора-к. † Тунти пасар пор çинче хĕр пăхмасăр илес мар; çак ял хĕрĕ пор çинче пер (= эпир) те арăмсăр порнас çок. || Из. Собр. Шыва витре çинче ĕçсен, çылăх пулат, тет. || Из-за. Ала 16. Çавă хĕр çинче вăсен тавлашу пулнă. Тораево. Кайнă чух вăл виçĕ усал такмак çинче тавлашнине курнă. Ib. Эсĕ пире сут туса пар, эпир çак такмак çинче виçĕ çул тавлашатпăр. Синерь. Вăл вĕсене каланă: ма эсир вăрçатар? — Вăлсем каланă: курăнман калпакпа курăнман атă çинче, тенĕ. || Иногда употребляется при обозначении времени. N. Вилнĕ çыннăн ӳтне ир çинче (на утро) пытармалла пулсан... N. Ир çинче каллах иртерех тăраççĕ те, уя каяççĕ. N. Авăн çинче кайнă (во время молотьбы). N. Данил вилчĕ авăн çинче. Истор. Пĕрре Владимир çывăрнă чух Рогнеда ăна кăшт кăна çĕçĕпе чиксе вĕлереймен, лешĕ çинче (во-время) вăранса çĕççине туртса илсе ĕлкĕрнĕ. || Среди, в. Кан. Çирĕм пилĕк ача çинче начаррисем те пулнă. Ачач 65. Кантуртан килнĕ хута çав кунах халăх çинче вуласа кăтартнă. N. † Ялĕ-ялĕнче хĕрĕсем каччă çинче палăрмасть; хамăр ялсан хĕрĕсем укçа çинче палăрмасть. Ау 269. † Тăват пилĕк пăрат (брат) çинче эпĕ кăна ытлашши. N. † Ах аттеçĕм, аттеçĕм, пилĕк чуну çинче эпĕ пултăм ытлашши. Турх. † Нумай ача çинче, ах, ӳсрĕмĕр, анчах пире ырă кун пулмарĕ. N. Ертел çинче пурте пулат. Альш. Çитмĕл тĕслĕ кун çинче çил-тăвăл кун килĕ. N. Халăх çинчи шута ăста пĕлекен çын сайра анчах. Собр. † Кӳрĕш-арăш çинче пурăнтăм, пĕр йăвари çăмарта пек. (Хĕр йĕрри). Ст. Ганьк. † Куçна шурă илсессĕн, хĕрсем çинче килĕшмест. || При названии городов и пр. на вопрос: где? Н. Сунар. Кам кайма охота çанти купир çинчи чипер Анастаçи ятлă хĕр сăнне исе килмешкĕн, уна çĕр тенкĕ парăпчĕ. (Из сказки). Панклеи. Вăсам çинчен Сорăмра мар, Кăрмăш çинчи чăвашсем, Самартисем те пĕлеççĕ. Ib. Сорăм çинче. Панклеи. Çакăнта мăн хола полнă. Çав хола çинче вăрçă тохса кайнă. Вăрçă тохсанах, холине çĕр çăтнă. (Из сказки). || На обязанности, на ответственности. Актăй. † Ĕçес, çияс хуçа çинче, пупляс, юрлас пирĕн çира. Угощенье на хозяине, а беседы и песни на нас (т. е. как бы составляют нашу обязанность). Ст. Ганьк. † Сакăр пирĕ — сарă сыппи, пилĕке çитми тусан арăм çинче. || О, об, относительно. N. Мĕн пур сăмахĕ — юмахĕ те пăрусем — вăкăрсем çинче анчах.

çивĕт туни

(-νи^ы), çивĕт тунни (-νи^ы), коса. Орау. || Косоплетка (лента и Т. под.), вплетаемая в косу. Сред. Юм. Çивĕт тôнн тесе çивĕт çивĕтленĕ чôхне çивĕте кӳртсе хăваракан шараçа калаççĕ. СПВВ. ФИ. Çивĕт туннипе хĕрарăмсем çивĕт çивĕтлеççĕ. См. çит-туни.

çинçе курăкĕ

назв. растения, мышиный горох. Пухтел. Каша. † Хӳме айĕнчен (так!) шăтакан (то, что растет из-под забора), хăй те çинçе курăк вăл.

çитмĕлелле

около семидесяти, близко к семидесяти. Г. А. Отрыв. Кукаçи утмăлтан иртсе вилнĕ, çитмĕлелле çитнĕ пулĕ (ему, вероятно, было лет под семьдесят).

çулăн

встреч. в некот. оборотах. ЧС. Хура пус çулĕн (в тот год, когда поле лежало под паром) унта (т. е. хире) час-часах выртма каятпăр.

çуна

çона (с’уна, с’она), сани. Н. Карм. Çуна, сани; части их: тупан (полоз), шăль ӳрече (грядки), çунатти (отвод), хирлӳ; тайăнчăк (в Хорачка: _лӓ_жӓ_нкӓ), спинка; ларкăç, козлы. Артюшк. Çуна: тупан (полоз); çуна шăлĕ, копылья; çуна мăйраки, рожки у саней (спереди); çуна хыçĕ, задок (спинка); çуна хурами (вязки); турта; аялти ӳрече (на копыльях). Изамб. Т. Ашăклă çуна, сани, обшитые рогожей. Вил-йăли. Лашапа леçес пулсан, хăшĕ-хăшĕ вилнĕ çынна лайăхрах хисеп тума çула çунапа турттарса леçеççĕ. N. Арăм çона айне полнă. Женщина попала под сани. ЧП. Кутсăр-пуçсăр çунам пур. У меня есть сани без передка и задка. Атмал-к. † Çăварни çич кун тенĕ чух çич пăт урпа çитартăм, çуна хыçне таптартăм (так что моя лошадь стала наступать на задки саней). Собр. † Пирĕн пек çамрăк ачисем çуна çине тухмасăр юрламаççĕ. Юрк. Шăвăç хыçлă çуна, сани с жестяным задком; сани, задок которых обит рогожей. Анат-Кушар. Çуна янрать — сивĕтет пулмалла (к морозу). Ёрдово. † Пирĕн çони çона пек, ыр-çын хĕр(ĕ)сен арчи пек. Кан. Мана хирĕç çуна кӳлнĕ лаша (лошадь, запряженная в сани) лепĕстеттерсе килет. Юрк. Наклатсем епле сут тунă чухне ешчĕк тĕпне ларса юлаççĕ, эсир те, çавăн пек, ларса пынă чухне çуна тĕпне ларса юлтăр. Çирĕк-к. Çуна: хыçли, çари (дровни); çуна сакки. Орау. Ни çуна, ни урапа, çӳреме çук ĕнтĕ (в распутицу). || Воз (на санях). Орау. Çуни-çунипе турттара-турттара тухаççĕ. Вывозят целыми возами (на санях). || Воз (с сеном). Орау. Çунана (воз с сеном) çут çанкаллă турăм.

çур

(с’ур), то же, что çывăр, çăвăр, спать. СПВВ. ТА. Çурас = çывăрас. Сятра. Пĕр çĕнĕ-çын кăнтăрла вус аньа (= ăвăс айне, под осину) кĕрсе выртса, тет те, çурат, тет. Шибач. Выртрĕç те çурчĕç. Сятра. Хытă çурса лартса (выспался), кăнтăрла выртса та! Ала 29°. † Ай, аки, сарă аки! Илсен ман арăм полмăн-ши? Çурсан, ачи польмĕ-ши? N. Вонпĕр сахатра тин çуратпăр (ложимся спать), онсăрăн ĕç пĕтмес. Сĕт-к. Сурни (спанье) путьăнлах полмар, ахаль йăванкаласа выртрăм анчах. (В Якейк. этого оборота нет). || Застояться (о крови), одеревенеть (о ноге, руке). Шибач. Йон çурчĕ. N. Ура çурнă.

çӳтĕ-ай

место под косой. Сорм-Вар. Карчăк хĕр-ачана çӳтĕ-ай пăхма (искать вшей в голове) хушшăрĕ, тет. Эсĕ, çӳтĕ-ай пăхнă чух, çӳçне хуç та чик, хуç та чик, тесе калать, тет.

çăмăр

(с’ŏмŏр, с’ы̆мы̆р), дождь. Юрк. N. Çанталăк конта та çăмăр питĕ çăват (пример анаколуфа). В. С. Разум. КЧП. Çăмăр килмессерен çиçĕм çиçет. Якейк. Çăмăр çӳпçерен тăкнă пак тăкать (продивной). Ib. Кон пак çăмăр çусассăн, вăл пĕр-ик конта тем те тăвĕ (много наделает изменений). Сред. Юм. Çăмăрăн лашине кӳлнĕ, кучăрĕ ларнă, туххăм тĕпĕртеттерсе çитет. (Означает, что дождь быстро приближается). Ib. Самăй ут çôлнă вăхтăрта (= вăхăтра) çăмăр килсе пôсрĕ. Ib. Йăска çăмăр, мелкий дождик. Ib. Çăмăр хĕвелĕ тесе çăмăр çăвас ôммĕн пит пĕçертекен хĕвеле калаççĕ. Орау. Ой-йой, хĕвел хытă пĕçерет, çăмăр хĕвел пулмалла! (Çăмăр хĕвел хыççăн кăшт та пулсан, çăмăр çăвать, хăш чухне хытă та çăвать, çавăнпа çăмăр хĕвел теççĕ). Зап. ВНО. Если капли дождя падают на пруд, и при этом образуются большие пузыри, то говорят: çăмăр лаша куçĕ пек çăвать, или: çăмăр куçлантарса çăвать. N. Çăмăра ленкиĕ. Лопад под дождь. ЧС. Çăвăлчăсем çинчен çилпе пăт-пат çăмăрсем (капли дождя) тăкăнаççĕ. N. Тата хăш-хăш чăвашсем çăмăр çумасан калаçсĕ: тьыха чӳклес, теççĕ, туррăн çăмăр хăпартма лаши ватăлнă, теççĕ. ЧС. Çăмăр çуса чарăнсан, когда перестал(-нет) дождь. Ib. Унччин те пулмарĕ, çăмăр тухрĕ (полил дождь). Орау. Пĕри çапсан, хай ачасем çăмăр пек сирпĕнеççĕ (бегут во множестве) малти чиккелле. Ib. Капла пĕр тумтирсĕр тухрăмăр та-ха эпĕр, çăмăр çăвин, мĕн тупăр (= тăвăпăр). Хăр. Паль,. З7. Çăмăр пуснă пирки кусен ирĕксĕрех ларма лекнĕ. Ib. 27. Çăмăр халех татăлса анас пек.

çăп-çăмăл

прелегкий, совсем легкий. ТХКА 7З. Анне çăп-çăмăл; шăммисем анчах тăрса юлнă. Пичĕ-куçĕ хуралса кайнă. || В наречн. смысле. Баран. 124. Анаталла (под гору) анма ăна (медведю) хĕн вара: пынă çĕртех çăп-çăмăл пуçхĕрлĕ чикеленсе каять.

çăттăр-çаттăр

подр. треску и лому. N. Хураçка çăттăр-çаттăр, çуни-мĕнĕпе кĕлет айне кĕрех кайрĕ (забежала под. амбар). Сĕт-к. Манăн лаша çăттăр-çаттăр карĕ те, эпĕ ӳкрĕм-юлтăм (я и вывалися). СТИК. Лаша темрен хăрарĕ те, хай çамрăкскер, çăттăр-çаттăр тутарса çатăртаттарса карĕ. Молодая лошадь чего-то испугалась, рванулась, бросилась опрометью в сторону (телега перевернулась, оглобли сломались). Городище. Çăттăр-çаттăр! иртсе кайрĕ. Промчался быстро, как сумасшедший. || Вспыльчивый. Городище. НИП. Çăттăр-çаттăр туса илчĕ. Вспылил.

çăхăн

присесть. Ст. Чек. Çăхăнса анать (вăй çитейменнипе ура çинчен ӳкни). Ib. Çăхăнса анать — хăне хăй чăтаймасăр ӳкет (падает под давлением тяжести). Ib. Атьа-ха уртăнар, çăхăнса антăр. Ib. Авă лаши çине хăпарса ларнă, лаши хăйин çăхăнса анас пек пырат (лошадь от его тяжести готова присеть). Ib. Хăранипе (или: сехри хăпнипе) çăхăнса анчĕ. Присел от страха.

çĕлен хăрах

или çĕлен пуç, болезнь ногтей. Под ногтем появляется черное пятнышко. Сильная боль, ноготь спадает.

çĕмĕр

(с’ӧ̆_мӧ̆р, с’э̆_мэ̆_р), разбить. Кан. Кайса çапса çĕмĕр çав çынăн (= çыннăн) чӳрече-кантăксене (у др. чӳречисене). Изамб. Т. Акă çăмартине çĕмĕр (т. е. скушай яичко; гов. угощающий). N. Шăлсăр карчăк шăмă кышлать. (Тылă, кантăр çĕмĕрекенни). Синерь. Кашкăр сиккер-сиккĕр, тет, ниепле те кăлараймасăр, хӳринех çĕмĕрсе, каялла пăхмасăр тарчĕ, тет. || Разрушать, ломать, раззорять. Перев. Ула-курак йăвисене çĕмĕрме карăмăр. || Обкрадывать, Синьял. Çаксен пĕр пахча пур, тет, çаксен пахчине çĕрле çĕмĕрсе каять (кто-то приходит ночью и абкрадывает), тет. Чист. Качакасем купăстасене çĕмĕрсе пĕтернĕ (потравили). N. Çар витĕр çĕмĕрсе, çав слон патне чупса пынă. || Громить, грабить. Б. Олг. Вот вара çĕмĕрме поçларĕç вăлсане, пит çĕмĕрчĕç он чохне вăлсане, пит пусăк соран (убыток) полчĕ çынсане. М. Сунч. Çак мур пирĕн таврари ялсенче пит çĕмĕрсе çӳретчĕ. Орау. Хурт çĕмĕрнĕшĕн пит пысăк çылăх пулать, тит; вăл çылăх çынна вĕлерннпе пĕрех, тит. || Указывает на силу движения. Баран. 56. Çитес çуркунне çĕнĕрен килĕр, чипертерех çĕмĕрсе çӳрĕр! тенĕ (Т. Бульба). Эльбарус. Ал-арманьпех çĕмĕрсе çитнĕ во. Хурамал. Çапла калаçнă вăхăтра упа çĕмĕрсе кĕнĕ (вломился к ним). Цив. Лаши пĕтĕм халăх ăшĕнчен çĕмерсе патша хĕрĕ умне сиксе ӳкрĕ, тет. Çутт. 81. Çуни çине ларать те, сарт айнелле çĕмĕрет (летит под гору). Юрк. Пилĕкĕсене тытса çĕмĕрсе (во всю) ташла пуçлаççĕ. Эльбарус. Тата ĕнисем ман хыçран таптама хăтланса, мĕкĕрсе, вăрмана янтратса, çĕмĕрсе пыраççĕ. Баран. 174. Халăх çĕмĕрсе кăшкăрнă (очень громко). Ib. 54. Вара Тарас поляксем витĕрех тухма шухăш тытнă. Витĕр çĕмĕрсе тухса пынă. || Промыть. Кан. Пĕвене иртнĕ çуркунне шыв çĕмĕрсе кайнăччĕ. || Изувечить. Чăв. й. пур. 19. Ялти çынсене те пурне те хĕнеспе, çĕмĕреспе хăратса пурăннă (держал в страхе). || Пороть, бить. Турх. Ача-пчана ăна çĕмĕр, тетчĕç. || Разорвать. N. Пĕр кашкăр сиксе тухрĕ, тет те, лашине (его) çĕмĕрсе тăкрĕ, тет. || Поднимать гам, горланить. Альш. † Савни анать шывалла, сассипелен çĕмĕрсе. Ск. и пред. чув. 81. Çĕнĕ кĕрӳ çумĕнче çичĕ юланут ташлать, пĕтĕм яла çĕмĕрсе, çăвар карса антăхать (горланит на всю деревню). КС. Çĕмĕрсех калаçать (громко или грозно). Юрк. Автан каçхĕне пит çĕмĕрсе авăтсан, çумăр пулат. ТХКА 103. Сĕм вăрмана упа-кашкăр, сасси çĕмĕрет. || Грохотать (о пушках). Полтава. Сăртсем тăрăх тупăсем хыт янтраса çĕмреççĕ („по холмам грохочут пушки“). || Бушевать. N. Пĕр маях çил тăвăл çĕмĕрсе тачĕ. || Употр. в чувашизмах. Сред. Юм. Паян ĕçлесе çĕмĕртĕм (сегодня много работал). Ib. Эс авăн çапса çĕмĕрен ĕнтĕ, тепле тырри çитĕ сана çапма! (Гов., с иронией, человеку, который не может хорошо молотить). N. Тем чул пуçа çĕмĕрсен те (ломать голову), аса илимарăм (илеймарăм). N. Ăша çĕмĕр, огорчать. Ачач. Тем шутсăр пысăк ĕç çинчен хытă шухăшласа пуçне хытă çĕмĕрсе утакан)... Йӳç. такăнт. 52. Çĕмĕрме тапратрĕ. || Ругать, пробирать. ТХКА 85. Выльăха курайман çынна эпĕ хытă çĕмĕреп.

çĕртме ани

загон под пар.

çĕртме çĕр

земля под пар. Якейк. Эп шматкон пĕр ана çĕртме çĕр илтĕм. Я в субботу снял в аренду, для одного посева, землю из-под ярового.

çĕр-йыш

, çĕр-йышĕ, властитель земли, назв. духа. N. Çĕр-йыш (йышĕ) çĕр айĕнче пурăнать, тетчĕç. Вилнĕ çынна пытарма шăтăк авăтсан, виле шăтăка яраччен малтан çĕр-йышне икĕ пус укçа паратчĕç. Хурамал. Çуркунне, малтан вăрлăх кăларнă чух, çĕр-йышне тесе, пĕр çăмарта касă айне хураççĕ (под первую борозду клали яйцо). Т. VI, 18. Тата çĕр-йышне: санăн çĕрĕ çинче пирĕн çуртăмăр-йĕрĕмĕр, тыррăмăр-пуллăмăр, çук чухне кĕттертĕмĕр, пур чухне паратпăр, çырлах çĕр-йышĕ! тесе чӳклеççĕ. Ib. 22. Хăпарту варринче пĕçернĕ çăмартине, çĕр йышне тесе, пĕр-пĕр ана çине кайса пытараççĕ. (Ака пăтти. Н. Карм. Çĕр-йышĕ = çĕр çĕклекен турă. Альш. Çĕр-йышне хур. Микушк. Çӳлте турă — çут çанталăк унăн. Çĕрте çĕр-йыш — çĕршыв унăн. Çĕрте патша — хура халăх унăн. (Стар. верование). См. Paas. 133, Магн. М. 29, 28.

çĕр мулкаç

, çĕр молкач, çĕр молкачи, мулкачĕ, çĕр мăлкачи, тушканчик. Изамб. Т. Çĕр мулкаç çерем çинче пурăнат, шăтăкĕ тӳп-тӳрĕ кĕрсе каят, кайри ури шурă, вăрăм пулат, малти ури кĕскерех, йĕке-хӳре пысăкĕш. Магн. Рук. „Çĕр молкач, тушканчик, земляной заяц“. Янтик. Çĕр мулкачи (животное). См. хир мулкачи. Изамб. К. Çĕр молкачи (валти ори мăтăк, кари — вăрăм, с кошку; под брюхом белое; хăй хăмăртарах, хӳри — шăши хӳри пек). А. Турх. Çĕр мулкачĕ; кайри ури шутсăр вăрăм, малти — кĕске, хӳри вăрăм; вĕçĕ шурă. Йытă тытаймас; тӳрĕ чупмас. Пурсуй та тытаймас. Вашăккăн (шăтăкĕ) кĕрсе каять, арланăнни пекех. Йăввине чӳпĕксем тултарать. Хăлхи вăрăм, çап-çара (çара çерçи хăлхи пек), çӳп-çӳхе, хĕрлĕ-сăрă, тилĕ тĕслĕ. Хĕлле курăнмас, шăтăкĕнчех пурăнать пуль. Ib. Çĕр мулкачĕ вăрăм хӳреллĕ, йĕке-хӳре пек япала. Чаду-к. Лашасене ятăмăр та, çĕр мăлкачисен хыççĕн чупа пуçларăмăр.

таянчăк

подпорка под наклонившимися воротами. Беляева. || Спинка (саней). Н. Карм. || То же, что таян.

такан

(таган), подкова. КС. Лаша такан. Скотолекч. 22. Такансăр лашасен час-часах чĕрни вĕçĕсем çӳлелле тавăрăнса каяççĕ (загибаются). Ib. Ун пек чухне, лашанăн таканне кăларса (расковав), час-часах шыва кӳртес пулать (надо купать почаще лошадь). || Подковки (у сапог). Зап. ВНО. † Йĕс таканлă аттăр (сапоги) пур, такăрлатăр урама. || Деревянная(-ые) колодка(-и) у лаптей. Альш., КС. Ст. Чек. Çăпата таканĕ. Их две или одна, подшиваются под лапти. Орау. Çуркунне шăнпа çăпата çĕтĕлесрен (пĕтесрен), урана шыв витесрен такан çĕлеççĕ. Тăрăхла такан пĕчĕк ачасене, хĕрарăмсене анчах çĕлесе параççĕ. || Конёк (-ньки). Сятра. таганба jары̆н, кататься на коньках.

такан

(таган), сабан для пилки дров. Яргуньк. || Козлы из четырех шестов, связанных верхушками. Чертаг. Такан — япала çакма, чос çорма, ă) на что ставят стог (подмостки). || Козлы для подвешивання зыбки. СТИК. Сăпка таканĕ. || Подмостки (под стог). Нюш-к. Такан — ут капанĕ тунă чух кашта çумне тăратакан икĕ юплĕ йăвăç (их три). Такансене ытти патаксем ӳкесрен тăратаççĕ. Чертаг. Варăшчие таптаратпăр (подпираем) таканпала (тăваттă, улттă, çиччĕ тăрататпăр); капан айне çапă (хворост) хураççĕ, капан çĕрсе кайнăран (чтобы не сгнил стог). || Виселица, рели. Бгтр. Сут тусассăн, ăна такан çине çактарчĕç, тет. Панклеи. Патша Йăвана çактарса вĕлерме такан тутарчĕ. Начерт. 163. Такан, подкова, рели. || Качели. Ст. Чек. СИВВ. ПВ. Такан = ярăнчăк, качели. N. Ăрам варине кашни касса такан чуч-чувĕ хураççĕ. Такан чуччу çинче кататься тăваççĕ, ярăнаççĕ. Трхбл. Икĕ такан айĕнче вăй выляççĕ ачисем. См. чуччу. || Стропилина. Питушк. Стропилины упираюся пятками в концы матиц — папка. || Прозвище мужч. Б. Олг. Такан Якку.

тан

(тан), слава. Н. Карм. Тан, тепĕр тĕрлĕ мухтав тени пулать. Ib. † Сĕтелне туртса, сăйна пар, кайтăр тану акрука (по всей округе). N. Пĕтĕм уезда танĕ кайнă. Прославился на весь уезд. (Написано: дань: что, очевидно, так и выговаривается под влиянием тат. языка).

таптан

быть истаптываемым. N. Çавăн чухне вара вăлча пăрахакан пулли хăй вăлчине пăрахмасть, вăлчисем хăйсене таптанса мĕн пĕтеççĕ. Ст. Чек. Ана хăй пуçтарат ĕнтĕ: хăшĕ аяла анат, хăшĕ таптанат. || Быть задавленным. Сред. Юм. Таптанан вит! Тебя ведь задавят (т. е. ты попадешь под ноги толпе). || Стоптаться (об обуви). Ст. Чек. Атă кĕли таптаннă. Каблуки стоптались.

тахан

(таhан), подкова. См. такан. Цив. † Аслă çулăн варринче тимĕр тахан йăрри (= йĕрри) пур. Так и в Тюрл. Арзад. 1908, № 52. Ытти лашисен тахан (подковы) малти урисенчĕ çеç. || Качели. Бюрг. † Икĕ тахан айĕнче вăй выляççĕ ачисем. || Козлы. Аттик. Вĕсем Хурăн-варне (овраг) пырсассăн, тахан туса, хурансене виççĕшне те çеккĕлпе (на крюке) çакса яраççĕ. Ib. Çапла, пурне те хатĕрлесен, суйласа илнĕ çын çырмана пĕве хĕррине анать те, тахан туса, виçĕ хуран юнашар çакса, çăмăр учӳк валли пăтă пĕçерме пуçлать. || Колодка, подшиваемая под лапти (в мокредь). Чинер. (Чист.). || Н. Седяк. Тахан — капан варне тăратакан йăвăç, çак йăвăçсене утă çĕрмесрен тăратаççĕ. || Виселица. V.S.

тенĕ

прош. прич. от гл. „те“; употребл. в некоторых. чувашизмах. ГТТ. Ĕне тенĕ сăмах, слово корова. Ib. „Канаш“ тенĕ каçет, газета „Канаш“ (точнее: известная под назв. „Канаш“). Альш. Тутар тенĕ çын кирлĕ. Тутар арăмĕ килет, тутар хĕрĕ килет: „йинки“, тĕртме-авăрлама ĕç пар, тет. Ст. Шаймурз. † Пире тенĕ сарă ача çакă ялта ӳсет вăл.

тиверт

понуд. ф. от тиверкеле; касаться (чем). N. Каçхине сивĕ те, пите-куçа шыв та тивертес килмес. N. Алă тивертме. ЧП. Пĕрехçех те эп тивертрĕм сенĕкпе (ударил жену вилами), мĕнле турри турĕ, ай, чун тĕлне. N. Хăранипе ачасем урисене çĕре тивертмесĕр чупнă (бежали во весь дух, не чуя под собою земли). || Попадать (чем). N. Вăл пăшал пит лайăх тивертет. N. Мана тивертмерĕç. В меня не попади. ЧП. Укалчаран тухрăм, ухă ывăтрăм, сăсар йăвăçне тивертрĕм. Мусир. † Пирĕн gичче Кирилле, çитмĕл çĕре хыпар янă, çитмĕл вĕретĕм сăра тунă: çитмĕл курка тыттарас, тет, çитмĕл курка çитмесен, çавра куркапа çаврас, тет. Çавра куркапа çавăрăнмасан, тимĕр куркапа тивертес, тет. || Ударить кнутом. Г. А. Отрыв. Лашаллисем, урапаллисем анса пушăпа виççĕ тивертнĕ, е урапа тенелпе çаклатса иртсе кайнă, çуранлисем виççĕ ура пуçĕпе тапса кайнă. || Задевать. N. Хăйне те хĕçпе тивертнĕ. N. Ӳте япала тивертсен... Орбаш. † Ан тĕкĕн, Тимохха, тивмен çĕртен тивертĕп. (Коршанкă). || Попадать (о пуле и пр.). Юрк. Салтакĕсем ăна курсан: çар пуçлăхне ахăр лешсем тивертрĕç пулĕ, тесе, хăраса ун патне чупса пырса пăхаççĕ. || Вздуть, бить. СТИК. Эс пит иртĕнсе карăн ĕнтĕ, сана тивертмен-ха! Ты уж очень зазнался, тебе еще не попадало на калачи (тебя еще не колотили). Орау. Ачуна лайăх тивертрĕç (побили). || Futuere. N. Лайăх тивертет (de homine d. bene vasato). N. Вăл хĕре тивертнĕ пулĕ эсĕ, ахаль каламастăн пуль. Другое значение этой фразы: хорошо бьет кнутом. || Поразить (чем). N. Иçĕм-çырли йывăççийĕсене пăр çаптарнă, смоква йывăççийĕсене тăм (морозом) тивертнĕ. || Сделать так, чтобы досталось. Сред. Юм. Мĕн çитменнине çитертĕр, тивменнине тиверттĕр, çырлахтăр, аша каçартăр. (Чӳк туса пĕтерсен, ĕлĕк çапла каласа кĕл-тунă, тет). || Зажигать, поджигать, вздувать (огонь). Иногда соединяется сл. „вут’’. Альш. Вĕсем иккен кăмакине тивертсе, улăм чиксе хăварнă (затопили печь; указ. начало действия). БАБ. Йăвăç кăмпине вут тивертрĕ (зажгла), тет те, ман тавра темĕскер кĕлли (какую-то молитву) вуласа çаврăнма тытăнчĕ, тет. N. Эпĕ хăйă тивертсе илтĕм те, тытăнтăм хам тăшмансене ăшалантарма (жечь клопов). N. Хывнине çав вут хĕррине тăкаççĕ; вутне тивертес умĕн, пумилккене пуснă выльăхăн урисене, пуçĕсене çавăлте пăрахса хăвараççĕ. ЧС. Чĕлĕм тивертсен (закуривши) кайран, шăрпăк кутне улăм çине пăрахса хăварнă. КС. Тивертсе илтĕм. Прикурил (у курящего; та же фраза может иметь и др. значение, соответственно различию в значениях основного глагола).

тип

то же, что типĕ, сухой. Сложные см. под сл. типĕ. Орау. Тип кулача çияс килмеçт ман. Вотлан. Вутлан шăтĕк — вут шăтĕк, тимĕр шăтĕк — тип шăтĕк. (Чĕлĕм). || Сушь. ЧП. Вăрман путтăр, тип юлтăр. || Пост. Завражн. Тип тирке, поститься.

туйăн

тойăн (туjы̆н, тоjы̆н), чувствоваться, ощущаться; стать заметным, ошущительным. ТХКА 113. Этем пурри туйăнмасть кунта. Кан. Алупкăра çĕр чĕтренни туйăннă. N. Ыррăн тойнать. Приятно чувствуется. Юрк. Тăванçăм, сан аванни курăнчĕ, хам чун савни туйăнчĕ (я почувствовал, какова моя к тебе любовь?). N. Çапни туйăнмарĕ. Орау. Темскер, аяк пĕрчи ыратнă пек туйăнса çӳрет-ха ман. Кан. Пасарта пулнăн та туйăнмарĕ. N. Чупса-чупса çырла тупрăм, ялан йĕçĕм-çырлин туйăнчĕ. || Казаться, чудиться; показаться. ЧС. Луçа çапла кăкарса тытнине курсан, мана пуç темĕн пек шел туйăнчĕ (дальше; шелĕн туйăнчĕ). N. Пулассăн çук туйăнатьчĕ. Хăр. Паль, 14. Тухтăр килни-мĕнни туйăнмасть. Орау. Яланах тахăш килнĕ пек туйăнать (все чудится, что...). Ib. Алла тытса пăхсан, темскерле, тир айĕнче ӳт хытса ларнă пек туйнать (под кожей прощупывается затвердение). Ib. Кĕç-вĕç персе анассăн туйăнса çӳрет. N. Питĕ пӳрт пушă пек туйăнать, таçта кайнă пек туйăнать. N. Мĕлле, эпĕ киле пырассăн тойнап-и? N. Çĕр каçиччен çĕр каçассăн туйăнмарĕ, виçĕ çĕр тăршшех пулчĕ пулĕ. Етрух. Сире çапла калани суя пек туйнать пуль. N. Вырăн пит начар пекех туйăнмас. Кн. для чт. 49. Анчах вăл килесшĕн туйăнмасть, пит хытăскер вăл. Ала 54 . Çак пĕр сехет маншăн пĕр çулталăк пек туйăнчĕ (показалось целым годом). В. Буян. Вĕл-вĕл чечек, вĕл чечек, вĕлле çинчен сарă чечек вĕçсе анассăн туйăнать. Орау. Хама хам тем чул çияссăн туйăнчĕ. N. Сире епле пек туйăнать. Как вам кажется? N. Епле тусан ырă пек туйăнать хăна, çапла ту. N. Иртсе кайнă çын Якор пак туйăнчĕ, хам коримарăм та.— Çок, сана ахаль он пак туйăнчĕ (показалось, будто он). N. Кĕçĕр лайăх çывăрса каяс пек туйăнать те, темле пулать. N. Кĕç персе анассăнах туйăнать (что упадешь, о себе). Орау. Мана та çапла пек туйăнать çав. Чотай. Çакă яла ял темĕн, çитрĕмĕр те кĕтĕмĕр — хола хошшин тойăнчĕ. Чт. по пчел. № 17. Тем, ĕçлет пек туйăнать. Кажется, что поработает?

тум-хаяр

назв. болезни. Ст. Чек. Тум-хаяр — ăш чирĕ; ăш ыратат, çынна вĕлерет, кăвапаран пăрат. Ăна тӳрлетме вĕрсе аппаланнă. Пыл аван, лаша пăхĕ шыв çине ярса ĕçтернĕ, хаяр-курăкĕ вĕретсе ĕçнĕ. Хаяр çырли аван, сиплĕ тенĕ. Ib. Тум-хаяр = час килекен чир (ăша питĕ ыраттарат). Ib. Хытă вăрçнинчен тум-хаяр, çын çилли ӳкет, тенĕ. Ib. Тум-хаяр пуçа хĕстерет, ăш ыратат. Ешлĕсенкер ватса яраççĕ; час каяс пулсан, хăстарат; час каймалла мар пулсан, вар-виттие каят, анчах малтанхи пек ыратсах çӳремес, пĕр икĕ эрне ыратса çӳрет. Ib. Хаяр ути ĕçсессĕн тум-хаяр пулмас, тет. Ib. Тум-хаяр; (унтан) уйрана тăвар ярса ĕçеççĕ. Ib. Тум-хаяр куç татăлат. Ептрел. Çилпе тивнĕ тум-хаяр, болезнь, полученная под влиянием чьей-либо ссоры. N. Хура пĕлĕт айĕнче хура хĕр; хăçан çав хура хĕрĕн çӳç пĕрчи çине пырса пулĕ тум-хаяр, çавăн чухне тии килес пултăр çак (ят) тум-хаяр. (Из наговора). КАХ. Тум-хаярне пирĕн тавраша ан яр. См. хаяр. N. Иртĕхсе çие-çие, тум-хаяр чир те тупăн. Paas. 172. Тум хаярĕ.

туп

топ, находить. Регули 1008. Виç кил картинче шыраса топимарăм, тăваттăшăнче топрăм. Ib. 300. Топиччен каймăпăр киле. N. Çтан тупнă эсĕр ку çĕлĕке? Çтан тупрăр эсĕр ку çĕлĕке? N. Она тописан, лайăх полĕччĕ те... Якейк. Онсăр пуçне ку выртма орăх вырăн топиман (не нашел где лечь)? Ib. Онсăр пуçне эс тăхăнма орăх япала топимарăн-и (не нашел что надеть)? Собр. Вăл çĕрĕ мĕн каланине те тупса килсе панă. Сред. Юм. Иккĕн пынă чохне пĕри ӳке парсан, онтан колса: окçа топрăн-а-мĕн? тес вырăнне, тӳрех: топрăн-а-мĕн? тет. Ib. Пире хăйшĕн лава кайма килсе каланă, топрăмăр ĕç вара эпир пориншĕн те лава çӳресен. Янтик. Ах, ун тертне! Мăшкăлать чысти! Ман умран тупайчĕ хăй, кайран хăй умне кайса тăчĕ (нашел на моей лехе, быстро сорвал и ушел на свою леху). Ib. Пыр ярăнсассăн, сăра тупать, теççĕ. Турх. Хăнаху ылхан тупатăн. СТИК. Ун тĕлĕнчен тупăнать. (Гов. про маленьких, если они, отличаясь шалостью, упадут, вывихнут руку, разобьют нос и т. под.). Ст. Шаймурз. Чикрĕм — кăлартăм, чикрĕм — кăлартăм, шурă пуçлă ача тупрăм. (Уйран уçлакан услам çу кăларни). || Карсун. † Ан ӳпкелĕр, тăвансем, эп килнĕшĕн, хăвăр та çапла пырăр хăнана. Тупмăпăр-ши сирĕн сăйăра, тăмăпăр-ши сирĕн умăрта. Ст. Шаймурз. † Ай-хай тантăш пысăк, тантăш пысăк, епле тупаям-ши кăмăлне. || Сосватать. Синерь. Çав тарçа хай Ивана кĕтекен хĕре тупса пама тапратрĕç, тет. || Зарабатывать. Икково. Окçа топа тăрать. Он то-и-дело зарабатывает деньги. М. Сунч. Ун чухне юмăçсем пит нуммай тупрĕç-тĕр. N. Кăçал эпĕ каскаласа вăтăр тенкĕ тупрăм. Регули 1063. Вăл хăва лашисенчен (лашисемпе) окçа номай топрĕ. || СТИК. Ак тупрăм! Ку мана сутса ярĕ. (Ответ отца на наивяое лепетание мальчика: эпĕ, атте, сана, пасара кайсан, сутса ярăп ак, эс мана хĕнетĕнI). || Забеременеть. Шурăм-п. Хунямăш: кин ютран тупрĕ кăна (забеременела от чужого), терĕ. Арăмĕ ача çуратнă, ют çынпа тупнă. || Добегаться, доходиться. КС. Чупрĕ-чупрĕ те, тупрĕ (добегался до худого). Ib. Çӳрерĕ-çӳрерĕ те, тупрĕ. || Родить. ГТТ. Çав вăхăтра аптăраса, çав вăхăтра тин (ача) тупрăм (тупрĕ, турĕ, çуратрĕ). Юрк. Упăшка салтака кайсан 7 уйăхран ача тупрăм. N. Аттеçĕм, аннеçĕм, ĕрехмет пире тупнăшăн (= çуратнăшăн. КС.). N. Ача тупасси хăшпĕр хĕрарăма питĕ хĕн. N. Вăл ачисене пит йывăр тупать (пит çăмăл тупать). || Получить удар(-ы), побои. Ск. и пред. Чув. 48. Хăй те лайăхах тупса кайрĕ пулмалла. || Юмансар. Хăйне валли туп-а-а çӳрет. Он себе всегда беду найдет. N. Лешĕ топнă корнать ĕнтĕ (налетел на что-то недоброе). || Придумать, изображать. Истор. Шӳт тума юратнă, час-часах хăйĕн юлташĕсене мĕн те пулин тупса каласа култарна. N. Çĕнĕрен пĕлĕмлĕх тупса кăлармалла. N. Пĕр япала пулсан (или: пулнă пулсан), сăмаха тупма йăвăр вара (забудется вследствие того, что стал думать о другом). || Разгадать. Орау. Е паçăр ватă каланă сăмахсене тупас пулать (разгадать слова, сказанные стариком). || Стянуть. Курм. || Заразиться, N. Иртĕхсе çие-çие тăм-хаяр чир те тупăн.

турă хăми

икона (букв. „божья доска“). Орау. Карчăк, пирĕн турă хăми çтаччĕ çак.— Çанта, пăру сакайĕнчеччĕ нихак. Старуха, где это у нас икона? — Там под нарами, кажется.

туртмалăх

то, что можно свезти (под силу). Юрк. Хура вăрманта хурама, ырă утсене туртмалăх.

турттăш

то, что можно свезти (под силу). N. Евĕчĕн чăнни — чăх турттăшĕ, суйни — ут турттăшĕ, теççĕ.

тутар шăнкăравĕ

бубенчик (под шеей лошади. Их любят привязывать татары).

тӳме

(_тӳ_мэ), завязка рубахи. В. Олг. N. Сар пурçăнтан тӳме тӳлерĕм. Кĕвĕсем. Пирĕн çак тăвансем таçтан паллă, унăн кĕпи тӳмисем шур пурçăн. || Пуговица, крючок. Шашкар. Тӳмесене ĕçертрĕм. Я расстегнул пуговицы. ЧП. Сакăрвунă сакăр сăкмана вуник кĕмĕл тӳме хуртартăм. N. Сан тӳмӳсене лайăх лартман: пальттуна пĕркелентерсе тăрат. Шурăм-п. Петтăр, амăшĕ пек, тӳме илсе пырса парсан, ăна çывăрнă чухне пуç айне хурать (кладет под изголовье). Тюрл. Сăкман тӳми çитеймес (узор для застегивания). || Бляха. Кĕвĕсем. Пĕчикçĕ лаша — турă лаша, лаша кутлăхĕ палăрми йĕс тӳме. || Шишка репейника. См. лапăстан, лапăштан. || Реnis. М. Яльчики.

тӳпеми

(_тӳ_бэ_ми), полно, с верхом, с походом (о сыпучих телах, о меде и т. под.). Тюрл. Тӳпеми, полно, с излишком (с вершинкой); тӳпеми хор. Б. 1З. Çынтан тӳпеми илсессĕн, ху та тӳпеми пар. N. Тӳпемиях кивçен илтĕм. N. Тӳпеми тултар (с верхом). Якейк. Пĕр пăтакка сĕлĕ тӳпемиях парса ятăм чечока. Юрк. Çав вăхăтра хăй, ăнсăртран, сасартăк тултарнă пек пулса, черккине тӳпемиех тултарсан: ех! тет. Чертаг. Тӳпеми толтарнă (= пăталккаран çӳлĕ = тӳпелесе). СПВВ. ЕХ. Тӳпеми, через край, полно.

тăлăм

(ты̆лы̆м, тŏлŏм), прядь, клочок шерсти, оставленный на спине овцы при стрижке, чтобы по нему узнавать ее в стаде и т. под. См. тăплăм, тăлпам. Иштерек. Сорăха паллама тăлăм хăвараччĕ. СПВВ. Т. Сурăх çăмне илсессĕн, тӳрчĕ çине пăртак илмесĕр хăвараççĕ, çавна тăлăм теççĕ. Орау. Сурăх çăнне кассассăн, тăлăм хăвараççĕ (одну прядь, для приметы).

-тăр

должно быть, наверное, возможно, пожалуй. Альш. Çавра кӳлте ик хăмăш: пĕрин пуçĕ уйăх-тăр, теприн пуçĕ хĕвел-тĕр. СПВВ. Çав-тăр. СТИК. Çавă килсе карĕ-тĕр? — Вăл мар-тăр? Должно быть (наверное), это он прошел? — Не он, чай. ГТТ. Ывăл пулат-тăр, хĕр пулат-тăр, мĕн пулат-тăр, турă мĕн парат. (Из разговоров женщ. о беременности). || Вероятно. Альш. Çапла-çапла тăватăн-тăр. Вероятно, тебе придется сделать вот так и так. || Может быть. N. Ыранах ун тухмалла-тăр — пĕлместпĕр. || Употребляется для большего оттенения мысли N. Мĕшĕн кăна-тăр ĕнтĕ (почему-то): ку енчи чăвашсем, çав пĕр 13 ял çынни, пурте пĕр пек калаçаççĕ, тумланаççĕ... || Или-или. N. Кӳлсенче тĕрлĕ ӳсекен япаласем, курăк-тăр, йывăç-тăр, çĕрсен, шывпа вăл çырмана юхса тухаççĕ. || Баран. П. Тăлăп-тăр, мĕн-тĕр, нимĕн те кирлĕ мар. Не надо никакого тулупа и т. под.

тăр-тăр

под. бесмысленному взгляду. Ст. Чек. Тăр-тăр пăхат (взгляд глупого человека).

тăр-кăнтăрла

в самый полдень. Пшкрт, Сред. Юм. N. Çынна мар, кайăк-кĕшĕке те тăр-кăнтăрла тĕлĕнче пăртак канма тивĕçлĕ. СПВВ. Х. Тăр-кăнтăрла; тăр уйра (на голом поле). Янтик. Тăр-кăнтăрлах исе карĕ (= кун-пуç çутинчех, среди бела дня). N. Тăр-кăнтăрлара, в самый полдень. N. Тăр-кăнтăрлара та çăкăр илес тесен, çăкăр та илеймĕн. Сред. Юм. Тăр-кăнтăрлара лăплапсĕм тапранаççĕ, тет. В самый полдень будто бы, говорят, начинают ходить лешие, водяные и т. под.

тăркач

приставка к словам: кура-тăркач, лара-тăркач и т. под. СПВВ. Кура-тăркач; ише-тăркач алăсем хăпарса кайрĕç.

тăтăш

(тŏдŏш), часто, постоянно, все время, нередко Сĕт-к. Пирн пата вăл тăтăш (тăтăшах) çӳрет. ЧП. Тăтăш килет (час-час). Сред. Юм. Тăтăш пĕр япала çинче çиç епле чакаланса ларас килет поль. Юрк. Пĕр тăтăш, всегда. Кан. Килтисене ан ман вара, ачам; тăтăшах çыркала. Артюшк. Вăл пирĕн пата тăтăшах килет. ПВЧ. 105. Ай-хай, пĕр аппаçăм, пĕр йыснаçăм! тăтăш килет, тесе ан калăр. N. Этем мĕн курасси, мĕн пуласси çинчен тăтăшах шухăшласа тăрать. N. Ун чухне тăтăшах çынсем пуçтарăнаççĕ. N. Сана çыру яма май пулсан, тăтăшрах яр. N. Çавра-çил тăтăшах (яланах, час-часах) тухсан, çăмăр пулать. Истор. Чи аслă кĕлетки Перун ятлă пулнă, çав кĕлеткене вĕсем тăтăшах парне панă. Ib. Тата вăл енче тăтăшах ют халăхсем пыра-пыра аптăратнă. О земл. Кĕркунне çанталăк куллен сивĕрен сивве каять, тăтăшах çăмăр çăвать. N. Тăтăш-тăтăш юхаççĕ. Календ. Пĕр анана тăват-пилĕк çул тăтăшах пĕр тĕслĕ тырă акса тăрсан çĕр ывăнать. || Сплошь. Изамб. Т. Эпĕ ак кунта тăтăшах хӳмме тытас, тет. || Сплошной ряд. Альш. Чирку (не „ӳ“) кассипе пĕр тăтăш (под одно), тата çӳлелле Арманкасси теççĕ. || Длина, протяжение. Альш. Вăта кассăн тăтăшĕ, тата тепĕр яла тăрăх урам урлă каçсассăн, Чăнлă тывĕ хĕррине тухать. || Сплошной. НИП. Тăтăш эрне, сплошная неделя. || Обложной дождь. К.-Кушки. Çăмăр тăтăша кайрĕ (об обложном дожде).

хаярак чĕлхи

наговор при нарывах и опухоли под мышками, Хоразан.

хавтан

прошлогодняя трава, вышедшая из-под снега. ЧП. Пĕлтĕр çăлман çарана хавтан тесе пĕл ăна. СПВВ. ЕС. Хавтан = кивĕ курăк, çуркунне юр айĕнчен çĕрмесĕр тухат.

хал

(хал), сила, мощь, крепость. Дик. леб 39. Пирĕнпе пĕрле вĕçсе пыма санăн хăвăн халу çитĕ-ши? Сред. Юм. Мунчара ларса чысти халран карăм (выбился из сил). Ib. Мунчара хал пĕтет. В бане теряется сила. Якейк. Ман тем хал çок пак (мочи нет). Что-то мне нездоровится. N. Хал çитес çук. Сил не хватит. N. Вăл халпа ăçта унта тырă вырма каймалла. Сунч. Çичĕ ютран сăмах илтсессĕн, ура çине тăма хал çук. N. Ку асапа тӳсесси мана пит хĕн пулĕ, ăна тӳсме манăн халăм та çитес çук. СТИК. Ытла ывăнса çитсен: хал пĕтрĕ, теççĕ. Шел. 106. Ун чухне сан пек çăпаталлă çын кĕнеке çырма хал çитернĕ-ши? N. Халу пулмасан (если не можешь), ан яр. Альш. Микулайăн халĕ çук. Сборн. по мед. Унтан вара çын час вĕрилене пуçлать, халĕ каять, хăш чухне пуçĕ те ыратать. N. Ашшĕ ватăлса супнă халĕпе сĕтел умĕнче ĕçсе юрласа ларать. || Материальное средство, богатство. N. Сутăн илме халăм çук. Самар. Лешсем мĕн хал çитнĕ таран пуççапнăшăн куркисем çине укçа яраççĕ. Альш. † Çакă ялта савни çук, ют ялтан илмесен халăм çук. Ст. Шаймурз. † Манăн ялта савни çук, ют яла каймасан халăм çук. N. Хал çитерейместпĕр. Ст. Чек. Пама (укçа) хал çук-им? Ст. Ганьк. Вăйăр çитмест, халăр çитмест. Ст. Чек. Авалхи халпа пурăнат. || Состояние духа, настроение. Н. Карм. † Çыннăн халне, тăван, ай, çын пĕлмеç, вут пек çунат манăн чĕресем. || Дела. Трхбл. Халсем мĕнле? Как идут дела? Ст. Чек. Мĕн халпа килтĕн? По каким делам пришел? N. Килти хала пĕлместĕп. (Из письма). N. Килти хала пĕлсен, пĕре макăран, тепĕре савăнатăп. || Случай. Хĕн. хур. Пӳртре мĕн патне кăна пырса перĕн — пуринчен те варланмасăр хал пулман. || Событие. Шел. II. 40. Нумай халсем иртмесĕр çĕрĕн тавра çаврăнме. || Желание, намерение. Альш. Хам пулам-и юмăçи? — тесе калать, тет.— Халăнтан килсен пул, тесе калат, тет старикки. N. Калаçас халăм та пĕтрĕ. СТИК. Вăл мана ӳкерес халпа хытланат та-ха... Он подкапывается под меня. (Он действует мыслью как-нибудь уронить меня). Юрк. Хăвала пуçласан, ирĕксĕр юлма хал çук, тухатăн та утатăн. || Возможность. N. Ăна тӳлемесĕр границаран пĕр тавар та иртерме хал çук. N. Çавăн пек калаçакан çынсенĕн сăмахĕсене калаçнă чухне уйрăм итлесе тăранма хал çук. || Встречается в сложении: вăй-хал, ăс-хал. Вишн. 59. Вĕсен, ĕçлеме тытăнсан, вăй-хал кайса вăй пĕтет. Собр. Çынна ăсне-халне (ума и силы. КС.) пĕлмесĕр, ан хурла, теççĕ. (Послов.).

хырăмлăх

желудок, брюхо. Календ. 1910. Пĕчĕк пăрусен хырăмлăхĕсем те пĕчĕккĕ. Кан. Хырăмлăхне тепĕр çĕртен шăтарса ун çумне пырăша çĕлесе лартса юсарăн, тет. || Подбрюшник. Чертаг., Питушк., Сарат. Хырăмлăх, подпруга. N. Хырăмлăх — подпруга (охват. лошадь), а хырăмайĕ — подтяга под брюхом лошади, привязываемая к оглоблям.

хыт кайăк

назв. насекомого. Кипек. Хыт кайăк, жужелица (под бревнами).

хыт суха

паровая пашня. М. Сунч. Юрк. Хыт суха çийĕ. Череп. Хыт сухана тухнă (под озимое). Изамб. Т. Çимĕкре купăста лартсан, хыт сухаччен канаççĕ. Ст. Чек. Хыт суха (хире кĕркунне акаччен, и общее название парового поля). См. хытă суха.

хытă

(хыды̆), твердый, жесткий. N. Хытă çĕр, жесткая земля. Ст. Чек. Хытă (о железе). Чув. пр. о пог. 167. Хытă, хыт тăрать (о твердом облаке, с резкими очертаниями). Эпир çур. çĕршыв 10. Пирĕн тырă та курăк та ĕлĕк хытă пулнă вырăнтах питĕ селĕм пулать. || Жесткий (о воде). Вишн. 67. Хытă шыв та аван мар, ун ăшĕнче пăрçа та лайăх сарăлмасть, чей те пиçмест, ĕçме те хытă вăл. || Твердое, жесткое. С. Дув. Хытă юман хыттине касса турпас тухмарĕ; хытă пуян ывăлне ытса укçа памарĕ. N. Мĕн çирĕн? — Хыттипе çемçи. Череп. Чĕре анине хытă кĕрет (подваливает под сердце). || Тяжелый, трудный. Собр. Ĕç хытă та, çавах та чикмест, теççĕ. (Послов.). N. Сан çăварăнтан тухнă сăмахсемшĕн хытă çулсенче те пăрахмарăм. N. Хытă чирпе чирленĕ çын час вилсе кайма та пултарать. N. Питĕ хытă вăрçă варçать. || Тягость, трудность. N. Вăл пурăнăç хыттине те курнă. N. Пурăнăç хытти чак хытă. Жизнь очень трудна. || Скупой, скуповат, скупость. N. Эй, хытă та! ГФФ. † Пирĕн аттейĕн хытти пор, четвĕрт тĕппе ыр полчĕ. Скуповат наш батюшка — прослыл хлебосолом, поставивши гостям подонки, оставшиеся на дне четверти ГФФ. † Пирĕн аннен те хытти пор, кокăль тĕппех ыр полчĕ. Скуповата наша матушка — прослыла гостеприимной, поставивши гостям остатки пирога. Якейк. † Хоячкам четвĕрт пуçлас тет, хĕрпе кĕрӳ кайччăр тет; пирĕн хончкамăн та хытти пор. Регули 1065. Хытăран никама та памасть. N. Майсăр пуянскер пулсан та, хăйĕн хыттипех. || Устойчивый, соблюдающий себя. Шорк. Хытă хĕр. (Употребляется в смысле хорошего поведения). || Жестокий. N. Хытă чĕреллĕ, жестокий. || Тугой (об ухе). Кама 68. Эсĕ, Митьтя, кунтарах лар, сан хăлху хытăрах. См. хытă холхаллă. || Туго. Тимĕр. Хурама та пĕкĕ кӳлме хытă, чӳлĕкне туртсан авăнмас. Альш. † Пилĕкме хытă çыхайрăм, ăсма хытă татайрăм. Ёрдово. Лашине хытă кӳлсен, тавраш ванать, теççĕ. Пухтел. Хытă уçăлать (о туго отворяющейся двери). || Строгий. N. Закон хытă пулнă. N. Ну, кĕрӳ, питĕ хытă алăра пуль-çке, тепле çăлăнса килен. || Твердо, строго. || N. Ăсна хытă тыт, укçуна хĕсĕкрех тыт. || Строго, сурово. || N. Вăл итлемен çынна эпĕ пит хытă тытăп. N. Ăна тата хытăрах тыта пуçланă. ЧП. Арăму хытă тытсан, эс те çӳремĕттĕн çĕр хута. N. Хĕрарăм пулсан та, хăвăн ачусене хытăрах тыт, вĕсем усала ан вĕренччĕр. Сред. Юм. Ачусĕне хытăрах тыт, ôнсăрăн çын пахчине пит кĕреççĕ. N. Ху ăсна хытă тыт. N. Хытă тăр, сурово, строго жить. Истор. Вăл унта хăйне хăй пит хытă тытса усранă. N. Çынна усал ĕç тума хĕтĕртнĕшĕн хытă сут тăваççĕ. || Грубый, грубо, резко. Баран 58. Хытă сăмах каланăшăн каçар мар. (Может быть надо: „Хытă сăмах каланине каçар“?). N. Вĕсем хытă сăмахсем çĕкле-çĕкле калаççĕ. N. Аннене хытă каларăм, эпĕ сума сумарăм. || Крепко. N. † И вĕçес çук, вĕçес çук, çатан карта хытă тытать. N. Халĕ нимех те тумастпăр, Атăлĕ хытă ларман та. Орау. Çывăрса юлăр.— Ăйăхне хытă çывăратпăр-çке те ăна. Баран. 125. Çанталăк сивĕтнĕçемĕн упанăн ăйхи йывăрланса килет, хытăран хытă (все крепче и крепче) çывăра пуçлать. Кан. Çĕршыва сыхлас ĕçе хытăран та хытăрах вăйлатма кирлĕ. N. Хытă çыврать. Спит крепко. || Плотно. N. Куçусене хытăрах хуп. || Громко. Янтик. † Тата хытăрах каласан, хамăра вăй килмĕ-ши? (Вăйă кĕввисем). N. Хытă кала 1) громко, 2) строго. Альш. Пӳртре хăнасем ĕçеççĕ: шавлаççĕ, калаçаççĕ. Сас-чĕвĕ хытах пӳртре. || Терпеливо. N. Вăл çав асапсене пит хытă тӳссе тăнă. || Быстро. N. Эс хытă отатăн! Ты ходишь быстро. Регули 1401. Эп кортăм, пит хытă чопса кайрĕ. || Много. Вишн. 60. Хытă, час çисен: ку çын çиессе те сатур çиет, ĕçлеме те сатур ĕçлет пулĕ, теççĕ. О сохр. здор. 98. Çиессе те хытă çиеççĕ, ĕçлессе те лайăх ĕçлеççĕ. Синерь. Хваттер хуçисем калаç, тет: пирĕн пĕр стряпкă пурччĕ, çав юмаха (сказки) хытă пĕлетчĕ, тесе калаççĕ, тет. Регули 1402. Хытă çият, ĕçлет. Якейк. Эс онпа хытăрах калаç-ха, вăл сана тем те кăтартĕ. А ты говори с ним больше, еще не то будет. Ib. Эс хытăрах шыва кĕр-хе (к этому можно прибавить: пĕтĕмпех те полăн, т. е. еще утонешь). || Здорово. N. Хытă лартать вăл тĕлĕк, шуйттан. || Сильно. Çутт. 62. Кĕркуннехи тăм хытах укнĕ пулмалла. N. Çумăр хытах çуман. Капк. Сывалĕ-ха. Хытах ӳсĕрмест. А.-п. й. 70. Пӳрнески хытăран хытă шăхăрать. N. Вăрçă питĕ хытă вăрçать. N. Патак ил те, хытă ишсе кăларса яр. ЧС. Алă тата хытăрах ырата пуçларĕ. Юрк. Улпут пĕре çапла эрех ĕçсе пит хытă ӳсĕрĕлнĕ. Капк. Эп сире питĕ хытă кĕтрĕм. КВИ. Чул çумĕнче пĕр этем ларать хытă йăнăшса. N. Йăвăçсем хытăран хытă кашла пуçларĕç. А.-п. й. 15. Йытă тус, ытла хытă ан вĕр-ха, атту кашкăр килсе иксĕмĕре те çисе ярĕ,— тет. Ib. 4. Анне пăхса тăман та, яшка хытă вĕренĕ, мулкач хытă вĕренипе хурантан тухнă та ӳкнĕ. || Очень. N. Сана Верук хытă кĕттĕр ( = кĕтрĕ): килет пулĕ, тесе. Альш. Чĕнтĕм хытă, тет: килес, терĕç. Ib. Хăйсене пыма питĕ хытă каларĕçĕ. Чхĕйп. Пит хытă хăранă. Очень боялись. Регули 1403. Хытă çиленчĕ он çине. N. Арăма кĕркунне укçа хытă кирлĕ пулнă (пока добились). Изамб. Т. Пурсăмăр та пит хытă ӳсĕрĕлтĕмĕр. N. Питĕ хытă тав-тăватăп вăлсене. || Очень хорошо. N. Хотла хытă пĕлетĕп. тетчĕ. || Настойчиво, смело. N. Унта халăхшăн хытă тăракана суйлас пулать. || Крутой (о каше, о яйцах). Чураль-к. Хытă пăтă çимĕттĕм, çăвне кура çиетĕп. Череп. Хытă пиçнĕ çăмарта. О сохр. здор. Çăмарта чĕрĕлле те, калеклĕ пĕçернине те, хытă пĕçернине те çиме юрать. || Назв. болезни. N. Эпĕ хасĕр пăртак сымартарах выртап больницара, хысанаран ăш хытти туртать, и пилĕк ыратать (б. Чист. у.). Ст. Чек. Ăша хытă кĕни. Чăв.-к. Эпĕ ăша хытă кĕнипе ни йĕре пĕлместĕп, ни тăра пĕлместĕп. N. Вилĕм хытти туртнипе (предсмертные судороги). N. Юмăç карчăкки аллине кĕпе айĕнчен хырăм çинелле (мне) чиксе ячĕ те, хырăма аллипе пуса-пуса калать: ак кунта Ишек хытти, ак тата Кипĕт хытти. Ишеке çурта кайса памалла, Кипĕте хур пусса чӳклемеллĕ, тет (от боли в животе). Моя автобиограф. Будучи лет 9 или 10, я заболел какой-то внутренней болезнью. Мать повезла меня к Семеновой старухе. Меня положили вверх лицом. Йомзя подсунула свою руку под мою рубашку и щупала мой живот, при чем говорила: а вот это Ишек хытти (т. е. это жесткое место от Ишаковского бога), а это вот Кипĕт хытти (от киремети Кипĕт) и т. д. Альш. Шыв хытти; ăншăрт хытти; сивĕ хытти; çын çилли хытти; кĕлĕ хытти; вилĕ хытти; вилĕм хытти. Ib. Мананкăкăр айне сивĕ хытти кĕрсе каять та, сывлама йывăр пулать. N. Çын çилли хытти = çын çилли чирĕ. См. çын çилли чирĕ. (вып. ХII, стр. 154). || Назв. поля. Тайба Б.

хул

хол (хул, хол), плечо. Шорк. Парниие хол айĕн çых. Привяжи подарок (полученный от молодой) через плечо. Пшкрт. Пыртăм та илтĕм молкаçа, хол орлă çакрăм, киле килтĕм. Якейк. Хол ыратать. Ib. Холсăр полтăм. Ib. Хол хуçĕлчĕ. Скотолеч. 17. Лашанăн пуçне, мăйне, малти хулĕсемпе малти урисене. || Рука. N. Манăн хул татăлса юлчĕ. Трхбл. Хулĕнчен тытса пырат. Ведет под ручку. Шибач. Работникĕ она калать: ну, терĕ, Йăван, терĕ, эсĕ ху тăванна (сестру родную) ни касимăн, ни чикимăн (не закодешь), терĕ, луччĕ хам икĕ холне татса ярам, терĕ. N. Çавăрма çук сылтăм хулсене. ЧП. Хул çитмест. Яжутк. Çакă ялăн хĕрĕсем хул тăратса кăçкăраç. N. Пĕрне пĕри çавăрса ӳкересшĕн хул пăрса. N. Солахай холăн ал лапки.

хулай

хулайĕ, подмышка. СТИК. Хулай, внутренняя часть плечевого сгиба. N. Туй ачисем кĕрлесе, карталанса куçаççĕ, хулсем айĕн пĕшкĕнсе арăмсемпе ташлаççĕ. Трхбл. Хул айĕнчен хĕстерет. Давит под мышками. || В перен. смысле. Юрк. Унтан кунтан илтсессĕн, ырă çын хулайне кĕрсе тăр.

хуп

хоп, закрывать. ГФФ. † Окошкине хопинă та, краççыннинет сӳнтернĕ. И окна закрыты, и лампа потушена. Альш. Çӳлĕ тусем çинче виç çуна, унăн çи виттисем шур кушма. Уçатăп, хупатăп, ай, эп ăна, унăн йĕри-тавра каптăрма. Я. У. Вăл маншăн нихçан та куç хупмасть (не смыкает очи). Г. А. Отрыв. Хупăлчи унăн уçмалла-хупмалла, унтан уйăрлмасть вăл ĕмĕрте те. || Затворять. N. Кай-ха, алăка хуп-ха. А.-п. й. 66. Чупса пырса алăка хупать, тет. Ib. 42. Хапхине хупмасăрах хăварчĕ хăй. || Захлопнуть. А.-п. й. 53. Кашкăр йăпăр-япăр тĕпсакайне анса кайрĕ. Йытти сакай алăкне шăнкăрт хупса хучĕ те, пăс кăларса вĕрме тытăнчĕ. Когда волк забрался туда, собака захлопнула крышку, а потом принялась лаять. || Спрятать, посадить под что. Якейк. † Ăмăрт кайăк ман варлич, çунатти айне хопимар, ман пĕр пуçа çăлимар. Качал. Хĕрĕ сараппан айне хупрĕ Йăвана. Тораево. Ырçа айне хуп, посадить под короб. || Запирать. Оп. ис. ч. II. Атте сурăхсене картана хупса хунă. Отец запер овец в хлев. А.-п. й. ЮЗ. Кĕркури кăрккине качакасемпе пĕрле кайса хупать. Ib. 67. Пӳрте çута хупатăп, тет. Ib. 76. Унччен те пулмарĕ, нушана пырĕнчен ярса тытса: „Арăм, тыт урисенчен, нушана тĕрмене хупар!“ — тесе кăшкăрса ячĕ. Вдруг берет нужду за горло и кричит жене: „Держи за ноги! Запрем нужду в тюрьму!“ И. Тукт. Ĕмĕрĕ иртет Çĕпĕр çĕрĕнче. Çĕпĕр çĕрĕнче, патша тĕрминче, читлĕхе хупнă ăмăрткайăк пек... Янтик. Ку лашана кăçал хĕлĕпех çак витене хупса тăтăмăр (пурăнтăмăр). N. Лашана витене хупас, или: хупса хурас или: тăратас. || Посадить (напр. в тюрьму). Изамб. Т. Сут тусан ăна сакăр уйăха хупрĕçĕ. А.-п. й. 76. Эсĕ чи пысăк арчуна пушат-ха, эпĕр çав нушана ун ăшне тытса хупса асăнтарар-ха пĕрре,— тет Ваçлей арăмне. Он говорит жене: „Ты опростай самый большой сундук. Схватим нужду и посадим в сундук. Пусть помнит о своих делах“. || Макка 45. Путĕр-путĕр путене, хупсан хуплу пулмĕ-ши? || Зажать. Г. А. Отрыв. Иван пĕç хушшине хупрĕ те (кобылу), çиччас виççĕ çаврăнчĕ (вокруг озера). Капк. Ашшĕ тытрĕ те, пĕç хушшине хупсах вĕлтренпе ĕнтсе илчĕ. ТХКА 107. Пуртăсене хул хушшине хупрăмăр. Чертаг. † Ах, шăллăм Ентри пур, шăл хушшинчен кăларса хул хушшине хупрăмăр; хул хушшинчен кăларса крӳве лартса килтĕмĕр. Çамр. хр. Хул хушшине хупсах йăтса кайнă. || Съесть. СТИК. Икĕ кĕрепенкке кулачча хупрĕ вĕтĕ ку! Съел два фунта калача. || Употребляется в сочетании со словом сехре. См. сехре хоппи (вып. ХI), хăп, хып. Ала 93°. Ашшĕне курсанах, ачанăн сехри хупса тухăрĕ, тет (перепугался).

хур

хор, класть, ставить, положить, поставить, строить. Ст. Чек. Кĕнекене минтер айне хутăм. Я положил книгу под подушку. А.-п. й. 4. Асаттепе иккĕн çĕклесе хума тăратпăр — хураймастпăр. Ib. П. Ваçлей нушана епле лектернине, ăçта хунине, епле çавăнтан вара пурнăçĕ малалла кайнине хунĕне тĕпĕ-йĕрĕпе каласа пачĕ. Василий рассказал тестю обо всем подробно: как он поймал нужду, куда положил, и как с того времени жизнь у него пошла хорошая. Ib. 71. Илсе хурас ăна кӳме çине, тет вăл ямшăкне. Ib. 71. Вилнĕ кашкăра кӳме çине илсе хураççĕ те малалла вĕçтереççĕ. Ib. 54. Йăви хăвăртрах сивĕнтĕр тесе, чӳрече çине пырса хучĕ. Ib. 94. Шурă халат тăхăнса, тухтăр пекех тумланса, сарă чăматан йăтса, тĕрлĕ кĕленче хурса, ĕне хӳрине чиксе, хуллен утать хулана. Ib. 77. Каçхине Ваçлей лаша кӳлчĕ те, нушана тытса хупнă арчана урапа çине хурса, вăрмана тухса кайрĕ. Вечером Василий заложил телегу, поставил сундук, взял железную лопату и отправился в лес для похорон нужды. Ib. 68. Çăнăхпа пĕрле вăл Пӳрнескене те илсе кĕчĕ, тет те, çăнăхне аламасăрах кăвас хурса лартрĕ, тет. КВИ. Анчах шăлнĕ укçине хăйĕн айне хурса ларнă. ГФФ. † Кăвак сăхман илемсĕр сак çинче хорса каснăран. Серый кафтан некрасив потому, что его кроили на лавке. Регули 854. Ман тырă (тыр) питĕ нумай, ташта хома вырăн топас. Н. Седяк. Вăя пуçланă чух шăпа тытса çăпатасене хурала хураççĕ (кладут под охрану). N. Кĕлте çыхнă чухне çурлана хулпуççи çине хураççĕ. ЧП. Атьăр тутăр кумар-и, варрине хура хурар-и? Янтик. Есир япалусене çакăнта хурайрăр. Ib. Килсен кала вĕсене, япалисене çакăнта хурайччăр. Ib. Эс, Хветĕр, çурлуна çакăнта хурайăр, никам та илес çук ăна. N. Урăх çĕрелле кайса хуман-и? Не положила-ли куда-нибудь в другое место? А.-п. й. 66. Пĕр карчăк кăмака умĕнчи кашта çине типĕтме вутă хунă, тет. Ib. 106. Çавăнта сарайне кайса хур, теççĕ хуçисем. Якейк. Тепĕр рет хорса каяс. Надо начать класть новый ряд (напр. кннг). N. Тăхлаччи пиçнĕ хура пĕр-пĕр савăтпа сĕтел çине пырса хурать. N. Эсĕ лашăна юпа çумне хур, ху тăрăх сак çине лар. N. † Айăм, айăм темесен ая минтер хумĕçĕ. НР. † Çырма орлă каçă хотăм. Мостки устроил через речку. Султангул. † Эсĕ леш енче, тăван та, эп ку енче, кил иксĕмĕр хурар та ай каçмине. Хуратсăн хур каçмине ай çӳçерен, пусмассерен вăль-вăль та ай авăнтăр. Н. Карм. Каçмăрсене хурсан çирĕкрен хурăр, каçмассерен каçмăр авăнтăр. || Прикладывать, приложить. N. Вăл хăлхине ĕçчена çумне хунă та итлет. Он приложил ухо к стене и слушает. О земл. Кĕнеке тăрăх мĕн пĕлнине ĕçе хума тăрăшаççĕ. N. Çитмĕл çула çитрĕм, çын çине алă хурса курман. || Ударить. Альш. Çакă çĕлен Ивана пырса хучĕ, тет (ударил). || Класть больного в больницу. Кан. Кусене эпĕ хамăр Пеловолшск пульнитсине хутăм. Сборн. по мед. Дифтеритпа чирленĕ çынна часрах больницăна хумалла, е ун патне доктора чĕнсе килмелле. || Привернуть (оглобли). Торп-к. Старик вăрмантан килсе торта хочĕ, тет (привернул). N. Кĕркури турта касса тухса хурать те, урапи çине хăпарса ларса, татах малтанхи юррах юрлать. || Пришить. N. Кĕрĕк çине хур. Пришить к шубе (о воротнике). ТХКА. 71. Çăварнире лаша ĕрĕхсе çурна кĕрĕкĕн çаннине çĕнĕ тир татăкĕпе анне пит лайăх сапланăччĕ, йăллисене çĕнĕрен хунăччĕ. || Заплатать. N. Йĕм çине тăхăрвун пилĕк саплак хунă пулнă. || Натягивать (о струнах). Якейк. Кĕслея çĕнĕ хĕлĕхсем хочĕç (натянули). || Набираться. Урож. год. Нӳрĕпе хăват хурса çитĕнеççĕ хумханса (травы). N. Самана лăпкă тăрсан, эпĕ хăват хурăттăм. || Ставить (самовар). Янтик. Кĕпер пенчи сăрлă юпа ут кăкарни пирĕн у ( = вăл), сăмавар хурса сахăр катни шур явлăкли пирĕн у. || Поставить (охрану). N. Халĕ (1906 ç.) вырăнĕ-вырăнĕпе хурал хунă, е салтаксем тăраççĕ, е казаксем çӳреççĕ. || Ставить в банк (в игре в карты). Орау. Малтан пĕрер тенкĕ хурса вылярĕç. Унтан икшер тенкĕ хура пуçларĕç. || Закладывать, заложить. Альш. 15 тенкĕ парса ятăм та, тăлăпне хăварчĕ хурса. Юрк. Хупаха хур. Заложить в кабаке (вещь). Ib. Хупаха хурса эрех ĕçеççĕ. || Начислять. N. Ун чухне банк укçана пит пысăк процента хурса пама пуçланă. || Творить (ставить) тесто, замесить. Юрк. Кăвас хур. N. Кӳптĕрме хур. Сред. Юм. Колаç хорса лартрăм. (Колаç пĕçерме чоста хорса лартсан çапла калаççĕ). Хурамал. Сăрана хатĕрлесен тепĕр кун ирхине икерчĕ хураççĕ те, каç икерчине пĕçереççĕ. || Назначать на место, на должность. Пухтел. N. Сана каллех ĕлĕкхи вырăна хурĕç. Альш. Унта вĕсем хăйсен хутлăхне пĕр хĕрне касначчея хураççĕ. Истор. Аслă княçа иккĕшинчен пĕрне хурасшăн пулнă. N. Пирĕн ялта шкул уçнă, унта çав Волкăва хăйне тиректăра хунă. Чăв. й. пур. 26. Сана куланай пухма хуратпăр. Ib. 26°. Сана куланай пухма хурасшăн, тенĕ. || Определить, установить. N. Вĕсем пĕтĕм халăх çырăва вĕрентĕр тесе çĕнĕ йĕрке хунă. Орау. Атăсене икĕ мăшăрне те кайса парас: хăшне тӳрлетет, вара пĕр мăшăрне хăй илсе тӳрлетнĕшĕн укçа хури (хурĕ-и)? N. Вут тупăнмарĕ, ыттине ĕçе хунă. || Решать. N. Йышăнмасан укçа пама пăрахăç тума хунă. || Накинуть. П. Патт. 13. Темĕскерле çын кĕрĕкне хулпуççи çине хурса тухрĕ. || Прикрытый. И. Тукт. Кайсан-кайсан, Ульянасене пĕр чăптапа витсе хунă лав тĕл пулчĕ. || Приказать, велеть. N. Çаврăнма хуратна, анма хуратна юланут çинчен? (Такмак). || Подать в суд. Чăв. й. пур. 210. Эпĕ каçармастăп, манăн ача вилет, эпĕ сута хуратăп, тенĕ. СПВВ. Сута хучĕç. || Чув. пр. о пог. 278. Хĕлле юр сакăн-сакăн пусма пек картлашкаллă пит нумай хурсан, çулла тырă-пулă пит лайăх пулать. Если зимою очень много насядет снегу ступеньками, как у лесенки, летом хлеб будет очень хороший. || Уродиться, родиться в кого. Юрк. Такам шуйттана эсĕ хунă! Ib. Митукăн амăшĕ те шарт тĕлĕнет: „Ачу масарĕ ку Митук, кама шуйттана хучĕ-ши? Пирĕн йăхра никам та ун пекки çукчĕ-çке“. N. Вăл амăшне те, пиччĕшне те хуман, пит çемçе çын пулнă. Регули 923. Пĕтĕмпех хама хунă. ÇМ. вăт. || Значит, надо полагать (?). Рукоп. календ. 1908. Шикланаççĕ хур.|| Почитать, ставить во что. N. Илтмĕтĕм сирĕн сăмахăра, чунăм чухлĕ хуратăп кăмăлăра. ÇМ. Этем чунне — выльăх чунĕ вырăнне ан хурăр. N. Эсĕ ман сумаха сумах вырне хумарăн. N. Пирĕн ватăсене чыса хураççĕ. Дик. леб. Çакна хăнăрсене чысламалли тĕслĕрен ĕçме-çиме вырăнне хурса выльăр. N. Кăмăл хурса, хĕрхенсе ман айăпа каçарсам. || Составить, сложить. N. Микула геройсене мухтаса юрламалли çĕнĕ юрă хучĕ. || Сравнивать. N. Петĕр çын чĕрине çăлкуçĕ майлă хурат.|| Зачесть. N. Эсир мана ку ĕçшĕн айăпа ан хурăр, тенĕ. N. Мана винавата хуран. N. Çавна та ĕнтĕ айăпа хуратна? || Давать (имя). Яжутк. Пирĕн ялта пĕтĕмпех (все) Шăнкрин ятлă, ахаль пуп çавнашкал хунă. || Девать. Хĕн-хур. Ачасене ăçта хурас! Вĕсене те пăрахас-и-мĕн? Толст. Çиллĕме ăçта хурам-ши? Юрк. Ай-хай, арăмçăм, сарă арăм, çта хурĕç-ши манăн чунăма? Чем люди живы. Кала эсĕ, укçăна ăçта хутăн? тет Матрӳне. Альш. Килĕнче хăйĕн пурлăхне ниçта хура пĕлмен. Ib. Сирĕн пек лайăх çынсем умĕнче ырă сăмахăма ăçта хурам-ши? Ал. цв. Каялла çаврăнса пăхать те, ниçта алă хума та вырăн çук. || Наливать. N. Сăра хур, наливать. || Пить. КС. Сăра ĕçтернĕ чухне: хур, хур, тесе сĕнеççĕ. || Оценивать. N. Хамăрне 50 тенке хутăмăр. Орау. Сурăха пĕр тенкĕ хучĕç. Оценили овцу в рубль. || N. Эсир канаш тăватăр пулсан, эпир ăна пĕтерĕпĕр; эсир пĕр-пĕр сăмах хурсан, вăл сирĕн пулмасăр юлĕ. N. Хампала иксĕмĕр хушăмăра эпĕ сăмах хуратăп. || Быть принятым. П.-Пинер. Пасара кайсан çын вали кулаç илме хуман. N. Уяра хирĕç юпăнчă илме хунă. N. Ывăла шаннă — хуран çеккĕлинчен тытма хунă тет, хĕре шаннă — алăк хăлăпĕнчен тытма хунă тет. || Потратить. Календ. 1907. Çĕре тухăçлăрах тăвас тесен, ăна ĕçлеме вай нумайтарах хурас пулат. || Пожертвовать. N. Вĕсем халăха ирĕке кăларасшăн хăйсен пуçĕсене хучĕç. || Развести (огонь). НР. † Уй варрине вут хуртăм. Среди поля я огонь развела. А.-п. й. 21. Такасем, пĕр-пĕринпе тĕкĕшессине шанса, шăнасран çапă пуçтарса вут хунă. || В чувашизмах. ЧС. Вăл (лошадь) е хирте е картăшĕнче ирĕк çӳренĕ чухне, ун патне тытас тесе ют çын ан пыра хур (и не думай подходить), хăна пĕр систермесĕр шартлаттарса тапса яратчĕ. N. Эпир çав ӳсĕр пекех пулас мар, хамăр ăса çухатсах хурас мар. Халапсем 27. Тархасшăн ан кая хур (не уходи), эсĕ пире тĕрмере çĕртсе пĕтеретĕн. Юрк. Ан кая хур. Не вздумай пойти! Чем люди живы. Çимун Михала ĕçне пырса пăхнă та, шартах сикнĕ: Михала улпут таварĕнчен вилнĕ çын пушмакки çĕленĕ хунă. Конст. чав. Инке каллех: ан ухмахланса çӳре хур эсĕ, ачам, апла, терĕ. См. Магн. М. 263. || В качестве вспомогательного глагола. Оп. ис. ч. II. Виçтерсе хур, эп пырăп. Вели взвесить, я приду (и возьму). Ib. Вăл çаран çине кĕре ан хур — пĕтрĕн вара. Не вздумай пойти на эти луга — погибнешь. ГФФ. † Мана савнă сар ача шотласа хонă ылтăн пек. Мой размиленький красавчик — ровно считанное золото. Оп. ис. ч. II. Лашине витине хупса хурат. Ставит дошадь в конюшню. Ib. Çил тухиччен акса хурас. Надо (заранее) отсеяться, пока нет ветра. Ib. Тĕтĕрсе пĕтерсен, шăналăка карчĕ те хучĕ. Окурив, она задернула полог. А.-п. й. 53. Кашкăр йăпăр-япăр тĕпсакайне анса кайрĕ. Йытти сакай алăкне шăнкăрт хупса хучĕ те, пас кăларса вĕрме тытăнчĕ. Когда волк забрался туда, собака захлопнула крышку, а потом принялась лаять. Ib. 90. Мĕн пур йăвăç купинче мачча кашти курăнмасть. Тупса хурсан кашталăх, тытăнăп тин ĕçлеме. Ib. 91. Çав вăхăтра Сахарĕ çыхать хурать улпута. Ib. 82. Хайхисем килĕшрĕç те, сумккăпа кив капансене улăштарса та хучĕç. Альш. Унтан (она) кукша качакине илет те, хăй качакине çыхса хурат, тет. N. Çапла вара илемлĕ чĕлхене пăсса хураççĕ. Чăв. й. пур. 33°. Ивана хăне ĕçтерсе ӳсĕртнĕ те, пылне вăрттăн илсе хурса сута-сута янă. N. Ухмах çынна ан хирĕçтере хур, вăл тем те туса хума пултарать. Янш.-Норв. Çапла вĕсем вара çураçса хураççĕ те, туй тума япаласем хатĕрлесе хураççĕ. Регули 958. Ĕнер туса хорас мĕн сирĕн. N. Сухи пуçпе сӳрине сухаласа пĕтернĕ ана çинчен тепĕр ана çине кайса хучĕ. Халапсем 15. Хай упанăн икĕ хăлхинчен ярса тытса часах урапине кӳлсе те хурать. N. Агаша йĕре-йĕре Корней пичĕ çине таса тумтир витсе хунă. N. Палач вĕрене хăвăрт туртса илнĕ те юпа çумне çыхса хунă. N. Çитсен (по прибытии) мĕн тăвассине вăл малтанах вĕрентсе хунă. Истор. Ывăлĕсене вăл хăй сывă чухнех пĕрер хула парса хунă. Шăна чир. сар. 19. Шăнасене пистерттерет, нумайĕшĕ тата вырăнтах шăнасене вĕлерсе хурать. N. Пĕр кулак çапла каларĕ, тет: „Пире пĕтĕмпех пĕтерсе хурасшăн“, терĕ, тет. N. Ӳсечен (?) çăнăх исе хурайтăн-а? N. Авал пĕр пысăк пуçлăхран ыйтнă, тет: „ Эсĕ тĕрмене лартакан çынсем хушшинче пит лайăх çынсем те пур-тăр-çке? — тесе. Пуçлăх пăртак шухăшларĕ, тет те, каласа хучĕ, тет. N. Тепĕр çын тата. „Чăн пирĕн çарансем питĕ начар, анчах вăл выльăх çӳренĕрен мар, çулсем çапла килчĕç“, тесе хучĕ. N. „Çапла вăл, Микулай, çапла; Ваçлей пурне те пĕлет вăл“, тесе хучĕ Ерхип. Кн. для чт. 65. Хăйне ниçта кайса хума пĕлмен. N. Каç пулсан пулла кайăпăр тесе ăман чакалтаса хутăмăр. Имен. Ашшĕ ăна хирĕç илме тохать. Алăк оçса хочĕ. Хора-Çирма. Эсир уншăн ятласах хумăр, тесе шутларăм. Думаю (думал), что вы меня не будете за это слишком бранить. (Из письма). Орау. Йăтăнса анса пусса хурĕ (придавит). N. Алтса хур (вырыть). ЧС. Çапла тетен (у брата) сулахай алли типе пуçласан хай этем: „Акă ку керемет çеремĕ хай Михелене мĕн туса хунă, тетчĕ (т. е. что сделал ему киреметь за распахивание киреметевой земли). N. Иле хăйне ырăлăх тунăшăн Якку çапла туса хунă. КВИ. Пиччĕш хăйĕн шăлнĕне чиксе хучĕ укçашăн. N. Хула хапхине хупса хунă. N. Вĕсене епле пĕтерсе хунине (как истребили) илтсеттĕмĕр эпир. N. Чӳрече çумне хĕрлĕ вĕрен çыхса хур.

хора поса

лежавшая знмою под снегом посконь. Сред. Юм. Хора поса тесе хĕлле йор айĕнче вырттарнă поса-кантăра калаççĕ.

хуран ай

круг для подкладывания под котел, снятый с крюка. Степ. Янгильд., ЩС. Хуран айĕ, поддонник. || Щепки под котлом. N. Йăпăр-япăр хуран ай хурса çĕн хăмлана пĕçереççĕ. Ст. Чек. Хуран ай чĕртмеллеччĕ (дрова под котлом). Сред. Юм. Хôран айĕнчи вăт çонса пĕтсен çĕнĕрен вăт хôр тессине хôран айне хôрас, теççĕ. Бгтр. Хоран айĕ хорса лармалла. Подкладывать дрова под котел.

хуран тĕп

круг для подкладывания под котел, снятый с крюка (также: кăшăл, хуран кăшăль). Б. Кумарк.

хурăн

хорăн, береза (Веtula). Ст. Чек. Хурăн виçĕ тĕслĕ пулать: хура хурăн, хап-хура, кăчăкăсăрри — ама хурăн. А.-п. й. 62. И-и-и, лăс хурăн, лăс хурăн, хăвăн патна çуркуннеччен пурăнма яр-ха, тет. N. И лăс хурăн, лăс хурăн, лăсĕпеле илемлĕ. М. Сунчел. Картлă-кĕртлĕ пашалу, кукăр-макăр хурăн. Нюш-к. Пĕчик хурăна ватă çынсем лартаççĕ, çамрăк çынсен лартма юрамас тет, мĕншĕн тесен хурăнĕ лартакан мăйĕ пек ӳссе çитсен, лартаканни вилет тет. Чураль-к. Хурăн кассан — хĕрарăм вилет тет (во сне). Орау. Ватăсем хурăнран нихçан та туя тумаççĕ. Ib. Хурăн хуллипе выльăха çапмаççĕ. Ĕлĕкрех хурăн шăппăрипе выльăх çӳрекен вырăна та шăлман. Вите урайсене ватăсем хурăн шăппăрипе шăлтармаççĕ. Выльăхĕ хĕсĕр пулат, ĕрчемест, теççĕ. Собр. Кĕсреье хурăн хулипе çапсан тике тумас тет. Эльгер. Ăвăс, хурăн... кăштăртатрĕç,— чухенеççĕ ăш çилпе. Ир. сывл. 35. Хĕрсен кĕлетки-çурăмĕ шур хурăнăн туйăнать. Ib. Шап-шур хурăнсем хĕр-упраç пекех выллянтараççĕ пӳне, пит-куçне. Ст. Чек. Кĕçнаксăн (дер. Малая Акса) хурăн пур, вăл хурăна ялпа тухса чӳклемесен... Юрк. Кайăттăм, тăван, çулпалан, икĕ аяккинче хурăн шур. Выльăттăм, кулăттăм, тăван, çамрăк пуçра хуйхăм пур. Якейк. † Хорăн айăн çол турăм. Я проложил дорогу под березами. ГФФ. † Хорăн котĕнчи хорăн çырли, Земляника у корней березы. ГФФ. † Мăн çол орлай каçрăмăр хорăн çулчи солхĕнпе. Мы переехали через большую дорогу в тени листьев берез. А.-п. й. 62. Вăрман хĕрринче кĕмĕл хурăн ларать хумханса. Пазух. † Вăрман илемне мĕн кӳрет? Хурăн çулçи — çав кӳрет. Айб. Унтан вăл (лисица) хурăн хуппи сӳсе илчĕ тет те, хурăн хуппи çине пылчăкпа çыру çырам пекки турĕ, тет.

хут

раз. Кан. Виççĕ çурă хут ытларах. Янтик. Пирвайхи хут эпĕ çварнире карăм, иккĕмĕш хут хрен эрнинче карăм. А.-п. й. 15. Питех те вăйлă япала-им вăл апла? — тесе ыйтать йытти, кашкăр çинчен пĕрремĕш хут (первый раз, впервые) илтекенскер. Орау. Иккĕ кайса ик хутчен те чей ĕçрĕм (оба раза). Чув. кален. 1911. Апата кунне виç-тăватă хутчен парас пулать. Орау. Эп ун патне виçшер хут кайăп (буду ходить по З раза), Якейк. Виç хут сан пата килтĕм, итто сана коримарăм. Кн. для чт. 102. Пăртак ларсан, тарăн юр çинче пĕр-ик хут малалла сикнĕ те, каллах кайри урисем çине ларса ун-кун пăхма пуçланă. Ой-к. А мĕн çĕр хут каласси пур ăна? Эпĕ сана тахçанах пĕрре каланă вĕт, терĕ, тет, старик. Зачем же повторять это сто раз? — сказал старик,— ведь я уже говорил тебе однажды об этом раньше. А.-п. й. 35. Тăрна тата тепĕр хут ыйтать: Тилĕ тус, сан ăсу миçе, манăн пĕрре те юлмарĕ ĕнтĕ?–тет. Ib. 81. Виççĕмĕш хут каять. Ib. Пăрçине ку хутра та тăм илсе каять. Регули 1044. Пĕрер хут анчах текен. Ib. Икшер хут килтĕмĕр сан пата. N. Пĕр конта темиçе хут килет. Завражн. Пĕрре килсе кайсан, тепĕр Хут часах килчи? Баран. 105. Шăнкăрчă çу каçиччен икĕ хут чĕпĕ кăларать. Иккĕмĕш хутне кăларсан, ватă шăнкăрчисем çамрăккисене пухса кĕтĕвĕпе вĕçсе çӳреççĕ. КВИ. Вилнисене юрăпа шăтăк ăшне антарчĕç. Ĕречĕпе вырттарса виççĕ ӳксе пуççапрĕç, ури çине тăчĕç те виçĕ хутчен пуç тайрĕç. || Шурăм-п. Пирĕн пĕр хут çине аксан та, ик хут çине аксан та пĕр пекех пулать, теççĕ. Ib. Нăрваш енелле пĕр хут çине çеç акнăран акана пĕтере пыраççĕ. Сред. Юм. Хытти хутне тумалла. Нужно вспахать землю, лежавшую под паром, в первый раз. Баран. 100. Пĕлсе ĕçлекен хуçа малтанхи хутне кĕркунне сухаласа хăварать. N. Пĕр хутпа та пулин акса хăварăр. || Изамб. Т. Чӳречесем пĕчĕккĕрех те, тăватта-пиллĕкрен ытла пулмасть. Усем те пĕр хут кăна пулаççĕ. Орау. Сĕтне ик хут чӳрече хушшине лартнă. Поставили молоко на окно, между двух рам. Ib. Хĕлле эпĕр сĕте шалти хут чӳрече хушшине лартатпăр. Ала 6°. Çичĕ хут тимĕр алăк. || N. Арçынсем пĕр хут кĕпепех урапа çине кĕлте тияса киле турттарса каяççĕ. Изамб. Т. Чăвашсем çула кайнă чухне темиçе хут тăхăнаççĕ. Ст. Айб. Пĕчиккĕç пукане пур, пин хут кĕпе тăхăнать. (Купăста). N. Виç хутăн явнă шăрçаланса тăракан кантăра. N. Хитон — вăл çавнăллă кĕпе пек, пĕр хутăн та, икĕ хутăн та тăхăнма юракан тумтир. Регули 1045. Ик хучĕпех тăхăнса кайрĕ вăл, кĕрĕк-сăхманĕпех. Якейк. Эп паян сивĕрен виç хут кĕпе тăхăнтăм. || Этаж. Панклеи. Çӳлти хут, вăталăх хут, аялти хут. N. 6 хут тăринче пурнатпăр. Кан. Виççĕмĕш хута шыв хăпартать. || Слой. Орау. Чĕлхен пĕр хут тирĕ сĕвĕнчĕ юлчĕ. || Складки. N. Виç хут аркăллă шур кĕпе. || Выçăхакансем: Ламппă пулсан, çутчăрччĕç пĕр хутчен. Халапсем 31. Карчăкĕ те кăна шеллесе: пĕр хут кĕр эппин, тет (ну ладно, переночуй что ли). N. Апла халăх хĕн курнине куриччен, вăрçăра вилер пĕрех хут, тесе çырнă леш салтакĕ. || Помощь. N. Вĕренме ан пăрах. Итак халĕ алă хутне пынă пек те, çапах та ăна пăхас пулмас, ӳссен пит кирлĕ япала.

хутлăх

протяжение, расстояние, проежуток. Альш. Пĕр вунă-вунпилĕк çухрăм хутлăхĕ çулĕ ту килет ялан та. СПВВ. Х. Хутлăхăмăр инçе, çӳрейместпĕр, килекентен салам ярсамăр. Альш. Вăл ял хутлăхĕсем инçе-и? Ib. Кашапа Елшел хутлăхĕ улт-çичĕ çухрăм кăна. Юрк. Ах тантăшçăм Анна пур, иксĕмĕр хутлăх аякра. (Хĕр йĕрри). Лашм. Вĕтлĕх кăна хутлăх хурамалăх, çимĕç пиçес çĕрсем пур. || Место. N. Хутлăх = вырăн. Альш. Тăхăр ял чӳкĕ хутлăхĕ. || Этаж. N. Çӳлти хутлăх, аялти хутлăх. || Между. Альш. Вăрманпа Ескӳл хутлăхĕнче çаранлăх: хамăр ял айĕнчех — пирĕн, унтан лерелле Хирти Кушкăсен, Мертлĕ — сĕн. Между лесом и озером Ескул луга: под самой нашей деревней — наши, а дальше — принадлежащие Полевым Кошкам и Мертлям. N. Мĕншĕн хĕвел пăхмасть-ши? - Пĕлĕт кĕнĕ хутлăха. Мĕншĕн савни çырмасть-ши? — Тăшман кĕнĕ хутлăха. N. Килте хăвăр хутлăхра килĕштерсе пурăнмасан, çыру та ямастăп. || Среди, в. Альш. Сайра тепле мăкшă-вырăс пулать хутлăхра (т. е. среди пастухов, которые все из татар). Юрк. Çын хутлăхĕнче пурăнса ӳссе. Ib. Туйсенче мĕнте арçыннисем çумне, пиçиххи хутлăхне, апла-капла чухне, çынна хăратма саламат (нухайкка) çакнă. || Отношение. Буинск. Упăшкапа арăм хутлăхĕ, супружеские отношення. ЧП. Каям теттĕм савнине, тăшман кĕчĕ хутлăха. Изамб. Т. Ан кĕр, савни, хутлăха, эп выляймăп, тăшман пур. К.-Кушки. Пирĕн иксĕмĕр хутлăхăмăр (е: хушшăмăр) аванах мар çав. Дело в том, что между нами (двоими) не очень-то хорошие отношения. || В течение времени. N. Çак хутлăхра вăл никампа та калаçман. N. Анчах пĕр виç эрне хутлăхĕнче первый класра по-русскому языку вĕрентсеттĕм. Альш. Вăл-ку çинчен калаçкаласа тăратпăр аранçĕ, çав хутлăхранах класа пĕр хам пĕлекен уччиттĕл пычĕ кĕчĕ. || Случай; причина. Тайба-Т. Юрламастпăр юрра хутлăхран, эпир юрлатпăр эсир пирĕн чи савнă туслăхран. Альш. Çапла тек вĕренмен хутлăхран, килти çинчен калаçа-калаçа ирттеретпĕр вăхăта. Тайба-Т. Пĕлтĕр çухалнăччĕ кĕмĕл çĕрĕ, кăçал тупрăм ăна хутлăхран (случайно).

хушпу хыç

хушпу хыçĕ, хвост хушпу (спускается на спину под верхнюю одежду), из холста, украшен монетами. Ст. Чек. Собр. Пӳрт хыçĕнче хуп татти çакăнса тăрать. (Хушпу хыçĕ).

хӳт

хӳтĕ, защита, прикрытие, А.-п. й. 61. Вăл йĕри-тавра пăхкаласа хӳтĕ вырăн шыранă. Изамб. Т. Çил хӳттинче арман авăрмасть. Ib. Эпир çил тивесрен хӳтĕ турăмăр. Образцы 43. † Кăвакал мамăк кӳл çинче, çил тухсан, хӳтте пухăнать. Кан. Пулăшкомăн тăлăх туратсене хăйĕн хуттине илмелле. Турх. Кайăк сасăран хăраса сиксе тăрса пăхкалать, ним те çукран çаврăнса каллех хӳтте вырнаçать. N. Сарай хӳттинче, улăм çинче. Календ. 1911. Вĕллесене пуçтарса хӳтĕ çĕре лартмалла. Сред. Юм. Çав çôрт пошартан йывăç хӳттипе çиç йолчĕ. N. Аллă çын аллипе, хĕрĕх çын хӳттипе. Нюш-к. У аллă çын аллипе = хĕрĕх çын хӳттипе пурăнать, теççĕ. Апла калани — йăвăр ĕçе хăй тумасть, çын çине нумай шанать пулсан та аван пурăнать — тени пулать. Сред. Юм. Ман хӳтĕпе çиç çӳрет. Благодаря мне только ходит (как бы под тенью). N. Хăш чухне ачасем таçтан та пулин тухса тараççĕ, е спичăк тупса çитермери пек вут хурас тесе пĕр-пĕр çĕре сарайне, е хӳтĕрех, çын курман çĕре кайса вут хураççĕ. Хăр. Паль. 4. Кунта тултинчен хӳтĕрех пулнă. Ашшĕ-амăшне. Сăмюнĕ Кĕркурие хĕрхенсе: „Вăрман урлă кайма авантарах пулмĕ-и пире? — тесе ыйтнă,— унта хӳтĕрех“. В. Олг. Ача выртать хӳел питĕнче, хӳтĕ туас, ачая хӳел пĕçертет; мĕнпе те полин картласа хӳтĕ туат. Пшкрт. Çилтен хӳтĕ вырăна кĕрсе тартăм.

хăнтăр амак

хăнтăрмак, назв. болезни. Ст. Чек. Хăнтăр амак, ăш ыратат (после еды под ложкой), хирсен каят. Хиреççĕ таким образом: больной стоит, скрестивши руки на груди. Другой подходит и правую свою руку (ал тунине) прижимает тою стороною, где алă тӳрчĕ, к спине больного, другую же руку (левую) прижимает к сложенным на груди рукам больного и, подаваясь корпусом назад, приподнимает больного. N. Хăнтăр амак, ăш хаярăн ыратат. 1) Хирĕлеççĕ: пилĕк тĕлĕнчен, хыçалтан патак урлă хурса икĕ алăпа чавса хутламĕ тĕлĕпе тытса малалла туртаççĕ, пуç, кăкăр вара хыçалалла каят, çавăн чухне шăтăртатат та, хăнтăр амак пулни иртет. 2) Çын йăтат: хăнтăр амак пулнă çын аллисене кăкăр çине, сулахай алли вĕçне сылтăм хул айне чиксе, сылтăм алли вĕçне сулахай аллин чавса хутламĕ тĕлне хурсан, тепĕри, унтан вăйлăрахĕ, ун хыçне тăрат та, хăрах аллине хăй кăкăрĕ çине лешин çурăм лапашкин аял вĕçне пулмалла хурат, хăрах аллипе лешин аллисенчен тытсан, хăй хыçалалла сулăнат, лешĕ вара çĕкленет; кăлт-кăлт çĕклеççĕ, хăнтăр амаклин кăкăр кĕлеткинчен аяларах кăлт-кăлт çĕкленĕ чух шăтăртатат, çĕкленĕ чух сурат, шăтăртаткаласан (виçĕ хут шăтăртаттараççĕ) вара чирĕ иртсе каят. Сред. Юм. Хăнтăр амак полсан, çынна каçанĕнчен тытса çĕклеççĕ те, вара каçан шатăртатат, ăна хăнтăр амак ватрĕ теççĕ. Ib. Хăнтăр амак пôлсан вар ыратать, хыçала каçана ôрлă патак тытса авăнсан шăтăртатать те тӳрленет.

хăнтю

(хы̆нд’у) назв. болезни лошади под шеей (мыт). Абаш. Скотолеч. 14. Çамрăк лашасене час-часах хăнтю пулать. Хăнту пулсан, лаша сăмсинчен çăра манка тухать, хăш чухне пӳрлĕ манка тухать.

курка

корка (-га), ковш. N. Шывне ĕçесси килнĕ унăн, шывĕн курки тĕпелте сак çинче ларнă. БАБ. Хуçа янă ятлă курка! çитни пур, çитменни пур — çак курка çитертĕр. Пĕлни пур, пĕлменни пур — çак курка пĕлтертĕр. (Из молитвы в „чӳклеме"). Сред. Юм. Кил хуçи ĕçкĕре еретпе ĕçтерсе пынă чохне, кăшне (=хăшне) те полин, корка памасăр, сиктерсе хăварсан, çав кил хуçин сиен (несчастье) полать, тет. Ib. Ĕçкĕре еретпе ĕçтерсе пынă чохне кăшне те полса астумасăр ĕçтермесĕр хăварсан, çав ĕçмесĕр йолнă çын пит çиленет. Ib. Коркипе пар та, аврипе тĕрт! (Ĕçкĕ-çикĕре ĕçтерессе ĕçтереп те, сăмахпа намăслантарап тени). ПВЧ. 99. Яр коркине йĕркерен! Подноси по порядку. || Чайная чашка (а блюдечко — чашкă). К.-Кушки. Пухтел. Курка — чайная чашка („стаккан" — стакан). Образцы 99. Курка лартса, сахăр тытни, шур явлăкли — пирĕн вăл. Хурамал. Пĕр курка чей, чашка чаю. ЧП. Шур чей куркипелен шыв ĕçрĕм. Янш-Норв. † Стаккан курка, ылттăн тĕп, ĕçмесĕрех курăнинччĕ. || Сыпка (на мельнице). Мочеи. Якейк. Коркая пĕрнерен тырă йохать; коркаран тырă чола анать. Ib. Корка хăпартмалли кантра. Пĕчĕкреххĕн авăртас полсан, хăпартаççĕ; пусăкраххăн авăртас полсан, антараççĕ. Качал. Курка — ковшик под „пĕрне". Ib. Курка кантри, патакки (на мельнице). Чутеево. Курка (висит под ящиком, на мельнице). См. ешчĕк. Ходар., Торх. Курка — ковш, из которого сыплется жито. Мочеи. Курка пăяв(ĕ) — веревка, управляющая сыпкой (на мельнице).

куç айĕ

подлобье. Ала 7°. Пурте çакă çамăрк (так!) хуçа куçĕнчен вăрттăн куç айĕсемпе çеç пăхса ларнă вăсем. Городище. Куç айĕнчен пăхат. Смотрит исподлобья. Ск. и пред. 51. Хĕрсен пуххи-пуххипе лавккаçсем умĕнче тутăр-шăрçа суйлаççĕ, хăйсем куçĕ айĕпе яшсем çине пăхаççĕ. Богдашк. † И, утар-и, утар-и, тутăр витĕр пăхар-и, чун юратман ачана куç айĕнчен пăхар-и? Ст. Чек. † Юрличчен юрлама, ай, хушатăр; эпĕрех те юрла, ай, пуçласан, куç айĕнчен пăхса, ай, кулатăр. Изамб. Т. † Хушатăр айвансене юр юрлама, куç айĕнчен пăхса кулатăр. || N. Куç айĕсем усăнса кайнă. Под глазами мешки. N. Куç айĕсем кĕрсе кайнă. Под глазами ямины (от худобы и пр.).

куçла

(-ла), смогреть, следить, высматривать. ЧП. Утă çулма тăрсассăн: çава касмасть, теминччĕ, хир куçласа тăминччĕ (она). Ст. Чек. Хăй, вăрман айне (под дерево) выртса, лашине куçласа тăнă, тет. N. Ст. Шаймурз. † Хĕрсем çинчен куçне илмест (вар. куç сиктермест): хĕр куçлаттăр вăл ача. N. † Мĕшĕн çын çине пăхатăн, элле ху савнине куçлатна (высматриваешь свою возлюбленную)?

кут айĕнчен

из-под сиденья (из-под себя). Актай. † Çĕрпӳ çуни çĕтĕк çуна, пирĕн кут айĕнчен тухас çук (мы будем ездить на них); начар кĕсри турта хушшинче, пирĕн кут айĕнчен каяс çук.

кут айне

под сиденье. N. Кут айне кăшт утă хурас пуль. N. Кут айĕнчи лашине виçĕ талăк шыранă.

кут çемми

под стать natibus. Собр. Куккăр çăка кут çемми. (Кăнчала-йӳççи).

кутана

(кудана), прямая кишка. СТИК. Кутану вăянса тухĕ, ăста сана ăна йăтма! (Говорят бессильному, когда он пытается поднять тяжелую вещь). Юç такăнт. 52. Хама та кутанаран лектерсе илчĕ. Изамб. Т. Йăрăх тытсан, кутана тухат. Ст. Чек. Кутанапа намăс çĕртен туртат (безличное выр.), çӳреме те ямас, ура çинче те тăратмас: кукленсе ларма кăна парат, хăш чухне кукленсех вилет, пит усал чир. Б. Олг. Чăрккăнсан (при жиленьи) котана тохат. Орау. Ачан кутани тавăрнать (выворачивается наружу, вылезает прямая кишка) темшĕн. Сред. Юм. Она çĕклесен, котану йăтăнса тôхасран хăрамасна? (Говорят тому, кто хочет поднять что-нибудь не под силу). || Зад у птиц. Яргуньк. Манăн чăхăн (-hы̆н) кутани хытса кайнă-çке! (Болезнь; гузка делается твердою). || Так обзывают низкорослых. Ст. Чек. СТИК. Кутана! санран та пусан!.. Куда тебе, сопляку, это сделать!

кутник

(кутн'и_к, кут'н'ик), лавка налево от двери; под нею в старину устраивали помещение для телят (зимою, когда отелится корова). Череп. Изамб. Т. Алакăн тепĕр енче кутник пулат. КС. Кутник — алăк панчи сак (ыратасăр пулать). N. Ку кĕрет те, кутник çине выртат. N. Эпĕ, хăранипе, кĕтессе, кутник айне кĕрсе лартăм. N. Хăй кутник çине ларчĕ те, йĕри-тавра пӳрте пăхкала пуçларĕ. См. Paas. 79.

кăкăрлăх

нагрудник. Изамб. Т. Хĕрарăмсем кĕпе айĕнчен кăкăрлăх çакаççĕ. Ст. Чек. Кăкăрлăх — надевается на грудь, под рубашку, чтобы не виднелась грудь (надевается на шею). СТИК. Кăкăрлăх — нагрудник, надеваемый женщинами и девушками под рубашку.

кăмака айĕ

или кăмакай, пространство под печкой. Сред. Юм. Эпир. çур. çĕршыв. 12. Кăмака айне эпир сухан пăрахатпăр. Ib. Тата кăмака айĕнче ешчĕк пек тунă вырăн пур. Çав вырăна «кăмака айĕ» теççĕ. Янгильд. Кăмака айĕнче Марттын (у др. Марттин, с тверд. н) таки ташлĕ. (Кушак кайăкĕ).

кăмака тĕпĕ

кăмака тĕп, под печи. Сред. Юм. Пирĕн кăмака тĕп вана пуçланă, тӳрлетес полать çавна.

кăркути

(кы̆ргуδи^ы), назв. травы (растет под соснами; продается на вес марийцами). Тюрл.

кăшкăр

(кы̆шкы̆р), кричать. См. кăçкăр, кăчкăр. КС. Эпĕ, хăраса, сасартăк кăшкăрса ятăм (закричал). Букв. 1904. Кăшкăр, кăшкăр — нимĕн сасси те илтĕнмест, пĕр вăрман янтăраса кайни çех илтĕнет. N. Пĕтĕм пахчана илтĕнмелле (на весь сад) кăшкăрчĕ. Орау. Вăл пурне те (на всех) çапла хаяррăн кăшкăрса пăрахать. Ib. Вăл пуринпе те çапла кăшкăрса калаçать. Он на всех так кричит. Собр. Вăрманта арçури кăшкăрнине илтсессĕн, хирĕç кăшкăрма юрамаçть. Чув. пр. о пог. 258. Кăмака айĕнчи шăрчăксем пит кăшкăрсан, ăшăтать хĕлле. Зимою под печкой сверчки очень кричат — к теплу. || Квакать (лягушка). N. † Шурта шапа кăшкăрат. || Абыз. Çĕлен улт çухрăмран кăшкăрса килнĕ. || Скрипеть (напр. о железном блоке двери).

кĕвĕлĕ

кĕвĕллĕ, мелодичный (-но). N. Кĕвĕлĕ-кĕвĕлĕ юрла. Сред. Юм. Кĕвĕллĕ ташлать. Пляшет под музыку. Ib. Тăрнасĕм, ертеллипе пăрçа çине ларсан, кĕвĕллĕ çохраççĕ (хором, так что как будто получается какая-то мелодия). || На (известный) лад. Ск. и пред. 4. Аслă кинĕ мĕн ятли пире халех кирлĕ мар: хăйне кĕвĕлĕ арăмччĕ (своеобразная ж.); тӳрриперех каласан, хитрех те мар мухтама, начар та мар хурлама.

кĕлет айĕ

пространство под амбаром. Вутра 41. Вĕтти-таккисем, хĕрарăмсем кĕлет айĕсене тара-тара пытаннă.

кĕмсĕркке

(_кэ̆_мзэ̆_рккэ), громоздкий. Cред. Юм. Кĕмсĕркке арча, громоpдкий сундук. Ib. «Кĕмсĕркке, хотя не очень тяжелый, но большой в объеме, и не за что хватать (напр., каска покань»). || Неуклюжий. СТИК. Епле кĕмсĕркке атă тăхăнса ятăн эсĕ! Епле пит кĕмсĕртетсе çӳрен эсĕ! Ib. Кĕмсĕркке çын, неуклюжий человек (высокого роста и толстый). || Дряхлый? Сам. 77. Ватă Селтти, кĕмсĕркке, хĕсĕнч (= хĕсĕнчĕ) ӳкрĕ лав айне (попала под воз, её задавило возом).

кĕр

(к'э̆_р, _кэ̆_р), выйти, зайти, вьехать, заехать. N. Санăн ăçта кĕмелле? тесе ыйтрĕ ăлавçă. N. Ăçта кĕрĕпĕр çĕр выртма (на ночлег)? Альш. Хулана кĕнĕ çĕртех (при самом въезде в город) пĕр пĕчĕкĕ çурт пулнă. Етрух. Пӳрте кĕре-кĕре тухаççĕ («çынна пытарни»). Орау. Мĕн пур пӳлĕме (во все комнаты) кĕре-кĕре тухрăм. N. Пӳрте кĕнĕ-кĕмен (не успел войти, а...) ятлаçма тапратрĕ. Чуратч. Ц. Усал тарçи пӳрте кĕнĕ-кĕмен ыйтрĕ, тет: куртăн-и? тесе. N. Сарă сĕтел кутĕнчен, мăйлă стаккан патĕнчен, ĕçсе-çисе кӳпĕнсе, кĕре-туха пĕлмеççĕ. N. Вĕреннĕ те (привык) унта çӳреме, халь те хăш чухне астумасăр (невзначай) кĕрех каяп. N. † Ай-хай, хамăр тантăшсем халех кĕрсе кайăпăр. Орау. Эп леш пӳлĕмрен тухнă çĕре вăл кĕнĕ-тăнă (вошел). ГТТ. Кĕриччен малтан, тухассине тавçарса ил. (Перевод тат. пословицы). N. Вара хĕрпе арăм, пĕркенчĕк ăшне кĕрсе ларса арăмĕ виçĕ çавра (3 куплета) йĕрсе кăтартать N. Вăл вăрманта çӳрекелерĕ-çӳрекелерĕ, тет те, темскерле пĕр упа капкăнĕ çине кĕчĕ кайрĕ (наткнулся), тет. Пазух. Хĕрсем вăйăран кĕрсессĕн, каять урам илемĕ. Сĕнтерчĕ 37. Ниçта кĕре-кая пĕлмесĕр, кускаласа çӳрет. Могонин. Пĕр пусăк çын пĕчĕк çынăнне уй анине пĕр утăм пек кĕрсе сухаланă (запахал лишку). || Тайба-Т., К-Кушки. Калуш атта кĕмес. Капоши не лезут на сапоги (калоши малы для этих сапог). || Попадать, проникать. ЧС. Тăла çăпатисене пĕри те пал(л)аса сырман: хăшĕ алла кĕнĕ, çавна сырнă. N. Çав йывăçсем пĕтĕмпех пиçсе кайнăчĕ, хăшĕ çурри таран çунса кĕрсе кайнăчĕ (обгорели). Альш. Ялăн тулашне тухса, çĕре алтса кĕреççĕ те икĕ енчен, хапха пекки тăваççĕ. («Çĕнĕ вут кăларни»). Сюгал-Яуш. Кайран пĕр мăн полă кĕчĕ (поймалась). N. † Çинçе вăлтана кĕрекен, хăй те кăртăш чĕппи вăл. Цив. Пулă çавăн пекех кĕрет (ловится). О сохр. здор. Çапах та хăш-хăш таса мар япала тӳшек çитти витĕр те çапать: пысăк çынсен тарĕ, ача-пăчан шăкĕ кĕрсен, тӳшекрен вара пит шăршă кĕрекен пулать (пахнет). Сред. Юм. Ôра айне кĕрен вит! Ведь лезешь под ноги. N. Тĕтĕм коçа кĕрет, ят коçа кĕмест. (Послов.). Толст. Çамрăк турачĕсем пĕрĕнсе кĕнĕ (сморщились). Альш. Хай Утил (Удел) çинчен калаçса кĕрсе кайрăмăр (разговорились об...) эпир. Ib. † Çамрăк хĕрсене илем кĕмес, кĕмĕл тенкĕ çакмасан. || Подгонять друг друга. Шел. 80. Харăс çĕкленсе йĕрки-йĕркипе, пĕр-пĕрин çине кĕрсе пыраççĕ (косцы). || Напасть. Истор. Тутарсем çине пырса кĕрсе, кам алла лекнине йăлт вĕлерсе тухнă (они). Ib. Вăл тăшман вырăссенчен темиçе хут вăйлине курса, унăн çине кĕме хăраса тăнă. Алекс. Нев. Нимĕчсем тĕрлĕ енчен вĕсем çине пыра-пыра кĕнĕ. || Поселиться, поместиться, занять. Изамб. Т. Халĕ кам патĕнче пурăнат? Якур патне кĕнĕ (погорелец). Изванк. Унăн мĕн каланисене хут çине çырсан, виç-тăват листа çине те кĕрес çук. Орау. Ăçта кĕрет-ши ман?! (о еде: «куда это только у меня помещается?!» — т. е. я много ем). || Идти, уходить. Изамб. Т. Тума (на одежду) пилĕк аршăн пустав кĕрет (идет). N. П. С. ани çинче урапана кĕмерĕ. || Наняться, поступить на место, на работу. N. Кĕр хам пата тарçа, мĕн чул илетĕн укçа, тенĕ вăл. Истор. Годунов патшана кĕрсе-кĕрсе пит тĕплĕ кĕрсе ларасшăн пулнă. Регули 1216. Кĕрсенех (малтан, кĕрсенех; первей, кĕрсенех) йăвăрччĕ, кайран çăмăлланчĕ. || Коракыш. Кусем татах парăма кĕнĕ (вошли в долги). || Капк. Те лупас айĕнчи тин туса хунă чĕрĕ кирпĕçсем çинче йăваланнипе айăпа кĕнĕ (провинился). || N. Суйланă çынсем причака кĕмелле пулнă (должны были принять присягу). || Войти в употребление. Сред. Юм. Ĕлĕк çĕре ахаль виçнĕ, унтан вара сăнчăр кĕнĕ, пôрнан ĕмĕрте кĕççе кĕрет. Якейк. † Çынсам çинче порçăн тоттăр, пирĕн пуçа кĕрес çок, — кĕрес çок мар, тохас çок. || Войти в силу. N. Патшалăх Канашĕ тунă ĕç канашра ларакансенчен виç пайĕнчен икĕ пайĕ килĕштерсен тин (саккун) йĕркине кĕмелле пулнă. || Выйти в люди. С. Тим. † Эпир çук çын ывăлĕ-хĕрĕ, хăçан кĕрĕпĕр-ши çын çине? («çын çине кĕрес» означало «стать порядочным, состоятельным»). Девлизерк. † Атте-анненĕн пиллĕхĕ çитсен, пулмăпăр-ши эпĕр çынсем, кĕмĕпĕр-ши эпир çын çине? || Дожить до той или иной поры. Беседа 18. Микулай çапла мункуна кĕчĕ. N. Çуркунне иртсе кайрĕ, çăва кĕтĕмĕр. Альш. Йĕпе-сапана кĕриччен (пока не началось ненастное время). || Çăварни. Çакна илтсен, ĕнтĕ ăса кĕрес пулать (надо образумиться). N. Вĕсем куçĕсемпе курасшăн мар, кăмăлĕсемпе ăна кĕресшĕн мар (в ум прийти). || О запахе. Толст. Йытă хир чăххи йĕрĕпе малалла мĕн чухлĕ кайнă, çавăн чухлĕ ăна чăхă шăрши кĕререх парса пырать (пахло сильнее). СТИК. Ахтар, хăнчен тар шăрши кĕрет! || О купаньи. Ст. Чек. Пике те, шыва кĕрсен-кĕрсен, тухат. N. Çырма патне çитсен, ачасем пĕри те кĕресшĕн мар, пурте хăраççĕ. || О крещении. Истор. Çапла 988-мĕш çулта Киеври халăх пĕр кунтах тĕне кĕрсе пĕтнĕ. || Кан. Ĕлĕк хурал пӳрчĕ тĕттĕм, таса марччĕ, халь ĕнтĕ илемĕ кĕчĕ (стала опрятной). || Садиться (о ткани). См. тăла тĕртни. || В качестве вспомогательного гл. БАБ. Тултан пĕр чăхă тытса кĕрсе, пӳрт урайне яраççĕ. Ib. Вара хăй ман çăвартан ăша вĕрчĕ те, таçта кайса кĕчĕ (исчез). Альш. Акам, эсĕ ман хыçран питĕрсех кĕр (запри за мною) хапхана. N. Çта кайса кĕресех! Куда же бы это укрыться! N. Чопкаласа çӳрет, ниçта кайса кĕримаçть. Çта кайса кĕчĕ ку шăрши? Шурăм-п. Хăмла татса пĕтерсе кĕнĕ чухне, пĕр шалча лартса хăвараççĕ. Чăв.-к. Кăшт выляса кĕрем-ха! Ходар. Ачасем: вирĕм, тесен, савăнса, таçта та кайса кĕрĕç (несказанно обрадуются). Юрк. Пырса кĕтĕмĕр (взъехали) пĕр кĕпер çине.

кĕрт

(к'ӧ̆_рт', _кэ̆_рт), сугроб. Шатра-к. Кассăн-кассăн кĕрт хунă (хуны̆). Дорогу передуло, надуло ряды сугробов. Собр. Пӳрт айккинче кӳпĕннĕ сурăх выртĕ. (Кĕрт тултарни). N. Ĕлĕк пирĕн карташсене, анкартисене хăйăртан кĕрт хыватчĕ. Тогач. Кăвак така кĕрте ларĕ. (Шăрт). Орау. Пӳрт хыçне кĕрт хывнă. Ib. Ăрам хушшине кĕçĕр тем пысăкăш кĕрт хыва-хыва лартнă (нанесло), лаша аран-аран ишсе тухать. Ib. Нӳхрепе юр хывнă чухне, юра кĕрчĕпех (купипех) кӳртсе выртартăмар («будто целый сугроб»). Кн. для чт. 5. Акă çуна пăрăнса кайрĕ те, эпĕ кĕрт çине (в сугроб) кĕрсе ӳкрĕм. Йӳç. такăнт. 18. Мишша кĕрт çине тĕксе ячĕ те (меня), халĕ те çӳçентерет. N. Хăшĕ-хăшĕ кĕрт пуснăран (под тяжестью сугроба) хуçăлнă картисене çирĕплетет. Янтик. † Хура вăрман хыçне кĕрт хӳнĕ (нанесло), хĕрлĕ сăсар тухнă, йĕр тунă. Н. Карм. Пӳрт хыçĕнче кӳтнĕ (у др. кӳпĕннĕ) сурăх выртат. (Кĕрт).

кĕçе

(к'э̆з'э), войлок (его подстилали под почетных гостей). N. † Шап-шар çăмран кĕçе çаптартăм. N. Хуннĕм хĕр(ĕ) — хура хĕр, хура кĕçе çинче ларать. (Йĕтем юпи). Собр. Кушак кĕçе çинче пит çусан, пуян çын хăнана килет, тет. Ст. Чек. Кĕçе çĕленĕ питне (у него нет стыда). || В одной рукописи есть отрывочная запись: «Одно дерево три раза срубят, землю войлоком меряют. (Чеб., Федоров)». || N. Ну, хучкам (= хунчăкам), сан йăмăку ман пите кĕçе çĕлер(ĕ). Ну, шурин, твоя сестра поставила меня в положение бесстыжего человека. См. кĕççе.

клин

(чит. кл'и_н-кл'и_н, причем произн. и похоже на э), подр. по(под-)сматриванию. СТИК. Клин-клин пăхса çӳрет. Ходит и посматривает, подсматривает за чем то.

Кневеш

(чит. кн'э_вэ_ш, с тверд. к), назв. урочища, под сел. Атнарами, Кр.-Чет. р.

тĕл

определенное место. Баран. 121. Хирсенче хура тĕлсем нумайланнăçем нумайланса пыраççĕ. N. Ялан вырăнтан вырăна куçса çӳретпĕр, татах тĕлĕ çук. N. Хветĕрĕн хăйĕн атрĕс çырма тĕлĕ çук. Ст. Чек. Кайсан-кайсан кайнă тĕле çитеççĕ. Скотолеч. 15. Хăш чухне пĕр тĕлте анчах, хăш чухне ик-виç тĕлте шыçать. Шыçнă тĕлти вĕриленсе тăнăçемĕн пысăкланса пырать. Регули 1200. Çавă тĕле (çавăн тĕлне) кил. Ib. 744. Пĕр тĕлтех çавăрăнса вĕçсе çӳрерĕç. Сред. Юм. Тохса çӳрес-ха çола, килте ларса полмас пĕрмай, эрне кăçта каймаллин тĕлĕ çок та, топимăпа шырасан кăçта та полса майлă вырн. Чăв. й. пур. 35. Икĕ ывăлĕ икĕ тĕлте уйрăм пурăнаççĕ. Скотолеч. 23. Тавăрăнса кайнă тĕлтине çивĕчĕ çĕçĕпе касса пăрахас пулать. Изамб. Т. Пирĕн çарансем пур тĕлти те аван. Юрк. Ик-виç тĕлте имени пулнă, темиçешер çĕр теçетине çĕр пулнă. Чебокс. Урăх тĕлелле каяр. N. Виçсĕмĕр виç тĕлте çӳретпĕр. Календ. 1904. Укçа янă тĕле çитсен çав купона укçа илекен çынна касса параççĕ. Кан. Анӳ тĕлне пĕлетĕн-и вара? Нюш-к. Пăшала персе ярсассăн хайхи çын тĕлĕ тĕтĕм пек пулса куçран çĕтет. N. Тислĕк купи тĕлĕнче (тырă) лайăх пулать, ытти тĕлте начар пулать. Скотолеч. 21. Суран (рана) тĕлне пăр е юр хурас пулать. Вишн. 73. Тата хăш-хăш çĕрте тăм чумлексем ӳпĕнтерсе хураççĕ; вара хăшин ăшĕ ытларах йĕпенет, çавăн тĕлне пусă алтаççĕ вара. Б. Яуши. Пирĕн тĕле пĕлмесессĕн, анат касра кĕтесре, улма сатне пăхса пыр. Хурамал. Вăл сасă салтак пурăнакан тĕле çитсен чарăннă. О сохр. здор. Хăш чухне лаша тăлхарса кăларсан е ĕçнĕ чух шыва юлсан, çав манка çыннăн ӳтне суран тĕлне лекет те, çын та вара çав чирпех чирлет. N. Эсĕ çул тĕлне пĕлетĕн-и? Пиччу хăни тĕлне пĕлетĕн-и? Ала 81. Кăтартăр-ха мана унăн тĕлне (где он живет). Холера З. Каснă тĕлĕнче ыратни, пăртак вĕриленни, вăйсăрлăх часах иртсе каять (при прививке). Изамб. Т. Ют ялтан ывăнса килнисем ларнă тĕлтех çывăрса каяççĕ. Нюш-к. Ашшĕ курнă укçа тĕлĕ кăçта у тесе ыйтрăм (где видел его отец деньги). N. Ик-виç çеккунт та иртмен-тĕр, шыв юхăмĕ ăна çирĕм чалăш тарăнăш тĕлне юхтарса илсе кайнă. N. Эпир çапла пĕр тарăн тĕлте пысăк пулă тытрăмăр. Скотолеч. 12. Шыçнă тĕле тутăр татăкне ăшăтса е ăшă шывпа йĕпетсе çыхас пулать. Ib. Тачка ӳт тĕлне сĕрме юрамасть, хул çумĕнчи аяк пĕрчисем тĕлне сĕрес пулать. Дик. леб 30. Çав пӳрт тĕлĕнчен иртсе пынă чух, çурăм-пуç тин шуралса килнĕ. Ядр. Сасартăк манăн пĕр чĕпĕ пĕр шăтăк тĕлне пулчĕ те анчĕ кайрĕ. N. Вилсен ăна масара пытарнă. Вăл масара чăваш масарĕ теççĕ. Унăн шăтăкĕ тĕлĕ халĕ те пур. Кан. Вĕсем ялти кулаксем тĕлне пĕлмен çынсем. || Иногда переводится как дом. ГФФ. † Йăван лаши хора лаша, Татьян тĕлне çитсессĕн... Ивана вороная лошадь как поверстается с домом Татьяны... ГФФ. † Татьян сăхмань хора сăхман Йăван тĕлне çитсессĕн... Полы Татьянина черного кафтана, как дойдет она (Татьяна) до Иванова дома... ГФФ. † Йăш-яшти яш ачи, олах тĕлне пĕлмесĕр, пӳрт кĕтессинче çĕр каçнă. Пригожий парень, не найдя дома, где были посиделки, провел ночь за углом избы. А.-п. й. 89. Улпут тĕлне çитсессĕн, ларчĕ пĕрене çине. || Местность. Ала 14. Нимĕн тĕлне те пĕлмен вăл (не знала местности), каç та пулма пуçланă. || Случай. N. Ĕмĕр тăршшинче ĕçес килнĕ çынсене шыв парса ăшне кантарса ярас тĕл сахал килет. Регули 1478. Пирĕн çок полчĕ, лапкара та пĕтнĕ тĕл полчĕ. N. Икшер-виçшер кун çăкăр курман тĕлсем те пулчĕç. Баран. 127. Пĕтес тĕл килсен, упа тем пек хаярланса çитет. || N. Сиртен мана çыру илме тĕлĕ çук. || Толк. Орау. Эпĕ уйăхсем çинчен пайтах çынтан ыйткаларăм та, çапах та тĕлнех тупимарăмăр. N. Çывăрни тĕлли çук: пĕр куç хупăнса выртать, тепри уçăлса тăрать тенĕ пек анчах вырткаласа тăратпăр. Юрк. Ыттисем вĕрентем тĕлĕ пулмарĕ. N. Ним тĕлне пĕлместĕп. N. Çапла эпир нимĕн тĕлне пĕлмесĕр шухăша вылятса тăратпăр. Сборн. по мед. Кирек епле ĕçе те тĕлне пĕлсе шухăшласа тума кирлĕ. N. Ĕçе тĕлне пĕлсе ĕçле. || Специальность. Альш. Пĕлетне мĕн эсĕ вăл тĕле. Разве ты знаешь и это дело, и эту специальность. || Признак. N. Мир полас тĕлĕ çок халĕ. || Время. N. Пĕр тĕлте, одно время. Баран. 167. Хĕлле тайкара хăрушă сивĕсем, кутсăр-пуçсăр тăмансем пулаççĕ. Çул кайма тухнă тĕл килсен, вилмесĕр юлакан нит сахал. || Цель. N. Çавăрса хур пĕр сăмах та пулсан, тен тĕле килĕ! Изрыгни что-нибудь, авось в цель попадешь. N. Тĕл тиверт, попадать. ЧК. Тĕл пеме вĕренес килет. Ib. Шкулти тĕл перекенсен кружокне (стрелковый кружок) Михайлов юлташ ертсе пырать. || Ашшĕ амăшне. Ăна вара çывăрнă тĕллипех (сонного) тăлăпсемпе, чаппансемпе лайăх хупăрласа çуна çине вырттарнă та, Лисахви килне илсе тавăрăннă. || Во-время. N. Сасартăк килсе эсир çывăрнă тĕле ан пултăр. Урож. год. Апат тĕлнех пултăмăр. || Как раз. Кан. 1929. Хăш-пĕр чухне чăхăмçă этемсемпе те тĕлех килсе тухаççĕ. N. Эпĕ çавăнпа сан пата пиçмо ятăм: эсĕ унтан кайнă тĕлех пулнă. К.-Кушка. Çатан урлă сикрĕм те, ура пылчăк çине тĕлех пулчĕ. Перепрыгнул через забор и попал ногой в грязь. Кан. Унта пĕр питĕ тĕлех кăларакан карчăк пур тет те... Панклеи. Ялта пĕр пӳрте кĕрет те, олах тĕлнех полать (попадает как раз на посиделки). N. Пирĕн тĕлех пулчĕ. || В отношении. N. Эпĕ ку авланнă тĕлтен тата телейлĕрех пулмаллаччĕ-ши? Юрк. Эсĕ пур япала çинчен те пĕлетĕн? Çавна мана çынсем умĕнче каласа парсам. Эпĕ сана çав тĕлтен пулăшăп. Альш. Кунта харпĕр килне ăрасна касмăк-пичĕке çук. Ӳретниксем пире вăл тĕле хĕсмеççĕ. || Около (места). Ярмушка-к. Кункал виçĕ шыт çӳлĕшĕ, сарлакăшĕ хырăмĕ тĕлĕнчепе 7 вершук пур пач тӳрĕ (в диаметре), тĕпĕ пенчинче сарлакăшĕ — пăймаклинче 5 вершук анчах (в диаметре). N. Çич çул юппи тĕлĕнче тăват аршăн юр çунă. Кан. Çу савăчĕ тĕлĕпе Етĕрненелле мăн çул анса каять. Регули 1163. Эп çол çинче вăлсам ялĕ тĕлĕнче топрăм. Ib. 1159. Вĕç çав йăвăç тĕлĕнче тăракан çын. Ib. 1162. Пирĕн тĕлте хыçалта тăчĕ. Эпир. çур. çĕршыв. 11. Улçа юпи тĕлĕнче, кăмака ани патĕнче, вучах пур. Ск. и пред. чув. 64. Кăкăрĕ çинче, чĕри тĕлĕнче сенĕкпе чикнĕ вырăн çара юн. Якейк. Чӳркӳ тĕлĕнчен айăккала пăрăнса каймалла. Капк. Ваçуксене: эсĕр пирĕн тĕлти мулкачсем, тесе хăлхинчен туртса хăратнă. N. Пĕр-кун сана вăйлă вăрçă çук пирĕн тĕлте тесе çырнăччĕ. Кан. Пăшалпа хырăм тĕлĕнчен перет. Альш. Тимĕрçĕ хытăрах итлет те, ача сасси тĕлне сирсе пăхат, тет. Кан. Канавне тата карта тĕлĕнченех ямалла тунă. Скотолеч. 26. Улма е чĕкĕнтĕр тавăрашĕ хăш чухне карланкине ларат, хăш чухне кăкăрĕ тĕлне ларать (застревает). || Около, приблизительно (во времени). N. Эпĕ праçник тĕлĕнче польнитьсара выртрăм ик эрне. Кан. Ачана кăнтăрла иртсен пĕр сехет тĕлне çуратса пăрахрĕç. Ib. Шупашкара каç пулттипе пĕр пилĕк сехет тĕлнелле çитеççĕ. Ib. Хут пĕлменнисемпе сахал вĕреннисене шкулта улт сехет тĕлнелле ямалла. N. Улттăмĕш сехет тĕлĕнче. N. Иван! Пыр ман патна паян пĕр виç сехет тĕлнелле. N. Ыран воник сахат тĕлĕнче килеп. Хот илмелле. N. Кăнтăрла иртсен, пĕр виç сехет тĕлĕнче. Ачач 23. Çимĕк тĕлĕнче вăрманта çуралнă тесен, Тимуш ялан хавасланнă пек пулнă. Ск. и пред. чув. 19. Чи çурçĕрĕн тĕлĕнче çичĕ юлан тухаççĕ, Хура шăрчăк уйĕнче каллĕ-маллĕ чупаççĕ. || Напротив. Çутт. 82. Ăна эпĕ куç тĕлне турăм. Пирĕн ял. Ламппă çути тĕлне шăп килмелле кăшкара çăмартаран пĕчĕкрех шăтарса шăтăк тăваççĕ. ДФФ. Вăрăм сак тĕлне çӳлерех пĕрене çумне пĕр пуччушши çапса çыпăçтаратчĕç. Шибач. Çав вăрман виттĕр виç кĕтеслĕ пӳрт тĕлнех полмалла полчĕ. Мăн çол. || Дик. леб З2. Эсĕ унăн чĕри тĕлне лар: вăл усал кăмăллă пултăр та, çавăнпа асаплантăр. || По. Юрк. Вăл тĕлтен вулăр. По этому предмету читайте. || По направленню. Орау. Çурт тĕлнелле пăхсан çăмăр çуни лайăхах курăнать. Регули 1160. Çав йăвăç тĕлĕпе пăх. || К. Кан. Октяпĕр револютси вунă çул тултарнă тĕле пулас çурт; каснă лартнă тепĕр уяв — Чăваш автономи вунă çул тултарнă тĕле тăватчĕç. ЧК. Паян кун тĕлне районĕпе 200 кектар çинче çĕрулми лартнă. Конст. чăв. Унтан хулара çӳренĕ чухне вăл вырăн тĕлне çитсен эпĕ: кунта пĕр Мирса Салих Керимов ятла хуçа пур, эсĕ çав хуçана тупса парайрăна мана? терĕм. Регули 1339. Той тĕлнех килчĕ. N. Ку енчи ял тĕлне илсе пыр. Кума-к. Кил тĕлне çитсессĕн (когда подьехали к дому), пысăк алăкпа кĕреймарĕ (муха). Кан. Советăн 5-мĕш çурчĕ тĕлне çитнĕ. Ib. Вăл каç пулнă тĕле вилсе те кайнă. ТХКА 53. Вăрманял тĕлне çитиччен хамах лартса кайăп сире, тет нăврашсем. А.-п. й. 71. Хай хуçа кашкăр тĕлне çитет те, ямшăкне лашисене чарма хушать. Çутт. 71. Кĕсре кашкăр тĕлнелле çите пуçласанах хăр-харт туса илчĕ. N. Кайсан-кайсан çак пĕр тырă акакан çын тĕлне çитрĕ, тет. СПВВ. Çак сăмах тĕлнех килсе кĕчĕ. N. Эпĕ хам хурланă тĕле пултăм та, çампа çампек çыртăм. N. Пирĕн сăмахсене итлемесĕр пурăнса çамрăк пуçупала таçта кайса, темĕн тĕлне пулса темĕн çапса вĕлерес, темĕн персе вĕлерес. Урож. год. Çын куç тĕлне пулнăран шыва кĕме пăрахнă. || До. НР. † Шопашкар тĕлне çитсессĕн... Как дошел до Чебоксар. Ib. † Хĕрсен тĕлне çитсессĕн... Как дошел до девушек... || Над. Изамб. Т. Пăр пуçне килсе çапсан, вăл вара карттусне пуç тĕлĕнче çӳлерех тытса тăнă. N. Туттăрĕ çине, çамки тĕлне виçĕ кĕмĕл укçа çĕлесе хураççĕ (покойнице). N. Малалла чупса пынă чух ялан пуç тĕлне кĕреçе тытса чупăр. Дик. леб 39—40. Вăл хăйĕн пуçĕ тĕлĕнчен вĕçсе пырса, ăна хĕвел çуттинчен сарлака çуначĕсемпе хӳтĕлесе пыраканни те çав кĕçĕн пиччĕшех пулнине пĕлнĕ. Она догадалась, что это он летел над ней и защищал ее от солнца своими крыльями. Орау. Çӳлте, ял тĕлĕнчех, тусем кĕç-вĕç йăтăнса анас пек ял çинелле тайăлса усăнса тăраççĕ. N. Сĕтел тĕлĕнче ламппă çакăнса тăрать. 93 çул 15. Çӳлте штик тăррисем тĕлĕнче кайăксем юрланă. ЧС. Çавăнпа вырăн тĕлне пиçихе çыхса хучĕç; тăрас пулсан çав пиçихие тытса ларатчĕ. Ск. и пред. чув. 10. Çӳлĕ тăвăн тĕлĕпе çăхан карать çăварне. || Под (прикрытием). ЧП. Йăвăç тĕлĕпелен вăл сулхăн. Собр. Выртнă упана йăвăç тăрĕнчен пăхса тăратимăн, йăвăç тĕллипе хуллен пырсан тытăн теççĕ. Толст. Хăйсем йывăç тĕлĕпе ачисенчен вăрттăн тара пачĕç, тет. Н. Якушк. Ырă аппаçăм (ятне кала), санан тĕлӳпе хумханатпăр. (Свад. п.). Полтава. Халăх пуçĕ тĕлĕнче хĕпĕртесе силлерĕ. N. Мăшăр витре йăтрăм та, шыва антăм, тăван шу пуç тĕлĕнче ай пыратчĕ. 93 çул 78. Çав виç кĕтеслĕ япала (предмет) ирхи кăвак пĕлĕт тĕлĕнче хуран курăннă. || За. Регули 1161. Эп йăвăç тĕлне тăтăм, çавăнпа вăл мана коримарĕ. Янтик. Сан тĕлӳпе мана ним те курăнмас, кай унтан (из-за тебя мне ничего не видно). N. Паян çăмăр пĕлĕчĕ тĕллипе хĕвел çутти курăнмасть. Сред. Юм. Тĕттĕм лавка хӳтипе, пурçăн хăмаç çутипе, пурçăн тутăр тĕллипе çиçпе ачи куç хыврĕ. N. † Вуник кашкăр иртнĕ чух юман тĕлне тăрса юлайрăм. || При. N. Словарь çырнă тĕлте сире эпĕ кирлĕ мар-и? || Ст. Юрк. Малашне авланас тĕлтен турă сыхлатăр ĕнтĕ (говорит один вдовец). || Для. N. Ку япала пирĕн тĕлĕмĕртен килсе тухрĕ. N. Ман тĕлтен ялта сар хĕр пулмарĕ куран. Чув. календ. 1911. Çапла тусан, русско-чувашский словарь вырăс чĕлхине вĕренес тĕлтен пире пит нумай усă парĕ. Ст. Чек. Ун тĕлĕнчен унăн пур, ман тĕлĕмрен çук. Для него он готов сделать все, а для меня ничего. Б. Олг. Тепĕр молкачă кортăм ора, карсак, тĕллерех пертĕм, ман тĕлне полимерĕ, тытимерĕм. Утăм. Ырлăх иртет ак часах ун тĕлтен. N. Унта вилнĕ çынăн кил йышĕсем калатчĕç: эй турă, мĕшĕн ялан пирĕн тĕле кăна пулать-ши, мĕшĕн пире ялан хурланса хурлăхпа пурăнмалла тунă-ши ку турă. N. Пирĕн тĕлтен пурне те пуçтарнă. Сред. Юм. Он тĕлĕнчен тем те топнать. У него всегда бывает несчастье. Ему всегда попадаются дешевые вещи хорошего качества. || О, об. КАЯ. Атте-анне уратех ĕнтĕ (сестра) тесе пит хуйхăра пуçларĕç; эпĕ, ухмахскер, хуйхăрас тĕлне пĕлместĕмч. Юрк. Янă çырăвăнта вăл тĕлтен нимĕн те асăнмастăн. || С. N. Скиф патши ывăлĕсем ашшĕ хушнине те итленĕ, те итлемен, эпир пĕлместпĕр. Çапах кил-çуртра килĕшӳ çукки усал иккенне эпир тепĕр тĕлтен куратпăр. N. Токмак тĕлне пол, встретиться с волком. А.-п. й. 40. Ула-таккапа тилĕ, çаксем тĕлне çитсен, темĕн пăшăлтатса илчĕç те, чарăнчĕç. || Иногда не переводится. ГФФ. † Кăтик-кăтик сар чăххи, кашти тĕлне пĕлмесĕр, посма çинче çĕр каçнă. Желтая курочка, не найдя своего насеста, ночевала под крыльцом.

тĕл пул

встретить, встретиться, повстречаться, встречаться, ЧП. Хура лаша тĕл пултăм. А.-п. й. 87. Ак тĕл пулчĕ улпута. {{anchor|DdeLink218312619674728}} Ib. 96. Мăн çул çине тухсанах, тĕл пулать вăл пĕр çынна. Ib. 14. Çӳресен-çӳресен, пĕр мулкача тĕл пулчĕ. N. Кăшт тăрсанах, пĕр ăстах тунă ака пуçĕсем тĕл пулнă. N. Катови пӳрт тĕл пулсан, куçарса лартма темĕн чухлĕ каймĕ. Ст. Чек. Каят-каят та, пĕр çурта тĕл пулат, унта вунпилĕк хĕр авăрласа ларат. N. Килсен килсен, хайхи салтаксем çăва тĕл пулчĕç. ГТТ. Ĕмĕр тăршшĕнче пĕрне пĕри тĕл пулмăпăр, тесе каламалла мар. Этемпе этем тĕл пулать вăл, теççĕ. А.-п. й. 55. Кайсан-кайсан, йăвана пĕр мулкачă тĕл пулчĕ. Ib. 15. Пырать-пырать, нимĕнле кашкăр та тĕл пулмасть. Ib. 7. Пĕр вăхăтра мулкач, кашкăр, упа пĕрле тĕл пулаçççĕ те канашлаççĕ. Кн. для чт. I. 10. Вĕсем пĕрле тĕл пулса (встретившись) калаçа пуçланă. N. Малтан тĕл полакан çынах мана вĕлерет. Меня убьет первый встречный. Регули 222. Эп она поплекене тĕл полтăм. N. Кăçал çав Иван Иванчпа Никанор Никанорч иккĕшĕ вăрманта тĕл пулнă. Бгтр. Кайсан-кайсан, пĕр çоран çын тĕл полчĕ. || Наткнуться, натолкнуться, попасть во-время. НР. † Олăх тăрăх ут çолтăм, хуна юмана тĕл пултăм. На лугу я косил, на молодой дуб наткнулся. Завражн. Унтан хытă пĕр-пĕрĕн çинелле тĕкĕшесшĕн чопса пынă, анчах поçĕсем кĕсен тĕл полайман, пĕр-пĕрин çомĕнчен тĕкĕшимасăрах чопса иртсе кайнă (козлы). Череп. Яшка антарнă çĕре тĕлех пултăм. N. Вĕсем пурте сисмен çĕртенех танатана тĕл пулĕçинччĕ. Дик. леб 34. Ури айне тĕл пулнă типĕ çулçăсем чаштăртатни те илтĕннĕ ăна. Слышала шуршанье каждого сухого листка, попадавшегося эй под ноги. || Увидать. НР. † Йори карăм улаха чун савнине шыраса; чун савнине тĕл полтăм сарă хĕрпе йонашар. Нарочно пошла на посиделки, чтобы встретиться там со своим милым, но увидала его сидящим рядом с другой девушкой. ГФФ. † Карăм, карăм пĕр çолпа, хора йосç-и тĕл полтăм. Шла я, шла по дороге и увидела черного горностая. || Найти. НР. † Йори карăм вăрмана çăка йăвăç шырама; çăка йăвăç тĕл полтăм йоманпала йонашар. Нарочно пошла я в лес липу искать; нашла липу рядом с дубом. || Дойти. ГФФ. † Карăм, карăм пĕр çулпа, çич çул юппи тĕл пултăм. Шел, шел я по дороге и дошел до расяутья семи дорог. || Попасть в цель. N. Пăшалне илнĕ те, печĕ, тет, виççĕшне те тĕлех пулнă. || Застать, оказываться. Альш. Хĕрĕпе ывăлĕ таçта тухса кайнă тĕл пулат, тет. Ib. Кайăкĕ таçта кайнă тĕл пулат, тет. Бугурусл. Эпĕ, киле таврăнмассерен, манăн паппируска çынсем туртса янине тĕл пулатăп. Каждый раз, когда я возвращаюсь домой, мои папиросы оказываются выкуренными. || Вĕлле хурчĕ 5. Çамрăк амăш, хĕвеллĕ çанталăк пулсан, кăнтăрлапа вĕллерен сăрăпа тĕл пулма (çыхланма) тухса вĕçет.

тĕм

кочка более на сухом месте, напр., на лугах. М. Етмен. Собр. Карти тĕм, карти айĕнче муклашки. (Хăяр). Т. VI. Загадки. Тĕм-тĕм тĕмеске, тивмесĕрех тивет-çке. (Куршанкă). || Куст. N. Тĕм-тĕм ӳсекен йĕплĕ çырлаллă йывăç. Собр. Тĕм хăвана тĕллесе пырас пулат, теççĕ. Подходя к таловому кусту, надо держать (оружие) ка прицеле. Лашм. Тĕм-тĕм хăва хыçĕнче вуникĕ ăсан йăви пур. БАБ. Çеçен хирте тĕм хăва, тĕм хăвара сакăр çерçи, пĕр карăш. (Присловье к чуклеме). ЧП. Пыраттăм-пыраттăм çулпала, тĕм-тĕм шĕшкĕ тĕл пултăм. N. Йывăç тĕмĕ, куст дерева. А.-п. й. 39. Пытанса вырт тĕм хушшине, тет ула-такка. N. Тĕмсем хушшинче тилĕ пытанса выртнă мĕн. ЧК. Умри кашни тĕме, сăрт тӳпине тĕплĕн тĕрĕслетпĕр. Юрк. † Тĕмĕн-тĕмĕн йĕплĕ хулă, темиçе çул ӳссен те вĕренене çитес çук. || Толст. Курăк тĕмĕ. N. Кашни курăк тĕмĕ, кашни йывăç тĕпĕ ӳсни вĕсене хĕпĕртеттерет. || Куча. N. Чул тĕми. СТИК. Кăткă тĕми, муравейник. || Группа. В. Олг. Çăка тĕмĕ, группа лип, выросших из одного корня. || Пяток (снопов). Н. Седяк. Вырнă кĕлтене икшер, виç-шер, пилĕкшер хураççĕ, çавна тĕм теççĕ. Сред. Юм. Тĕм — пять снопов, внизу два, на них два и сверху один. N. Тĕм тултар. Букв. Эпĕ хирте тырă вырса икĕ тĕм турăм. Хорачка. Тĕм — пилĕкшер кĕлте. С. Тим. Тĕм çине тĕм лартăр. (Из моленья). БАБ. Тĕм çине тĕм хума, çĕмел çине çĕмел хума пар. (Из моленья). Чув. прим. о пог. 330. Çĕнĕ çул каç çăлтăр çăра пулсан, пăрçа, мăйăр пулать, хирте тĕм çăра ларать. Если в ночь под новый год звезды часты, на поле будут частые пятки (снопов хлеба), горох, орех уродится. Арзад 1908. Тăваттăшĕ миçе тĕм урпа вырнă? || Пять ручонок. Мыслец. Шарбаш. Тĕммĕн-тĕммĕн сӳс тĕми, пĕр пĕрчĕкĕн суйласа хитре çурăм турăмăр. Тĕмлĕх, кустарник.

чаппан

чапан, азям. Курм. Ваçли чаппанĕ кăвак чаппан, çĕркаç порччĕ те кĕçĕр çок. Ст. Чек. Чаппан айăмăрта выртать. Чапан лежит под нами.

Чашлама çырми

бьющий ключ; ключ, вытекающий из под горы: 1) окодо д. Степные Янгидьдины (Канашск. р.), 2) около д. Бигильдина (Козловск. р.). || Овражек с водой около с. Ишак (Ишлейск. р.).

чаштăр

подр. шуршанию листьев под ногами. Альш. Пиртен инçех те мар вăрманта плансем чаштăр, чаштăр туса иртсе карĕç (или: чаштăртатса). А.-п. й. 7. Мулкачĕ чаштăр турĕ, тет. СТИК. Пӳрт тăрринче кам чаштăр, чаштăр тутарса çӳрет (по содоменной крыше)?

чаштăртат

шуршать. Кушакпа автан 16. Халтанлăхсемпе хăмăш-хăяхсем шыв пек хумханса чаштăртатрĕçĕ. Дик. леб. 34. Ури айне тĕл пулнă типĕ çулçăсем чаштăртатни те илтĕннĕ ăна. Слышала шуршанье каждого сухого листка, попадавшегося ей под ноги.

чик

совать, всовывать, сунуть; втыкать, вонзать всаживать. N. Хутаççа чик. N. Виç çĕр тенкĕ укçа чиксе кайрĕ. Салагаево. Пашалу çине тăвар, кăмрăк чикĕççĕ. N. Çынни пилĕк çĕр тенкĕ укçана илсе чикрĕ, тет те, юлташĕ патнелле уттара пачĕ, тет. Орау. Кĕпине чĕркуççи айне хĕстерет, çĕввине кĕпи çумне чиксе хурать те, унтан çĕлет. N. Ак эп сана тытса пуçна юр çине чикем. Орау. Кашни аллисене хурана чикеççĕ. Каждый сует в котел руки. N. Турчăка пур çинче алла вута чикмеççĕ. Коли есть кочерга, в огонь руки не сунешь. N. Алăк хушшине ална ан чик, теççĕ. Не суй руки между дверью и косяком. Пазух. 21. † Шур çăмартан çĕвви çук, йĕп чикме те вырăн çук. ТХКА 126. Сарă мăйăр, хĕвелçавнăш кĕсе кĕсе туллиех хĕрсемпеле каччăсем чике-чике тултарнă. Ядр. † Пирĕн ялăн хĕрĕ тесен пар лашуна кӳлсех тух, икçĕр тенкĕ чикех тух, ху тиек пек пулса тух. Çутт. 20. Тĕм кутне пуçа чиксе выртрăм. Кан. Е шетникрен тӳрех аллипе чиксе куçне çăваççĕ. N. Тата эпĕ кунта картăчкă ӳкернĕччĕ те, чиксе çуресе варланса пĕтрĕ. || Вложить. N. Пиçмо янă чух пиçмо çине пĕр кăранташ чиксе яр. || Укунуть. Истор. Вилнĕ çынсенĕн чĕрисене кăларса илсе шыв çине чикнĕ. || Уткнуть. ФН. Пуçне (лицо) çытар çине чикрĕ (уткнул). )| Подоткнуть. Орау. Утиал хĕрне ман аялла чик-ха (подоткии под меня одеяло). || Изамб. Т. Ăна аялти (кто внизу) улăм чиксе парат. ТХКА З6. Çăмахне шăрпăкпа чике чике çирĕмĕр, питĕ тутлă пулчĕ. || Сплести пальцы. N. Аллисене пурнисене хире хирĕç чикнĕ те пырать. || Кодоть. N. Йĕплĕ хулă чикет. Шиповник колется. N. Ĕç хытă та, çавах та чикмест, теççĕ. Работа жестка, но все-таки не колется. Ск. и пред. чув. 112. Йĕп чиксе те куç курмасть. Хоть иголкой (глаз) выколи — ничего не видно. Ал. цв. 6. Унăн тавра куçран чиксен те нимĕн те курăнмасть. Тогаево. Çĕрле полсан шуйтан çурисем темиçен анчĕç, тет те, çак каскана Иван тесе атă пăрисемпе чикме пуçларĕç, тет, чиксен чиксен вара охса карĕç, тет. (Из сказки). Букв. 1908. Чĕрĕпĕн йĕпписем чикнĕ (кололи). Якейк. Çак аякра тем чике-чике каять (что-то колет). N. Пире пĕр эрне хушшинче каçантан икĕ рас чиксе эмел ячĕç. || Приколывать. Кан. Вилнĕ Уçтини кăкăрĕ çумне пулавккăпа икĕ паккет чиксе лартнă. || Зарезать. БАБ. Пĕрне пĕри çĕçĕпе чикес пек тăраççĕ. || Закопать. || Хоронить. Чăвашсем 30. Ун пеккисене чикекен вырăн урăх тĕле тунă. Шурăм-п. Пĕлтĕр унăн матки вилчĕ те, чирĕк картине чикрĕç. Чăв. й. пур. 26°. Якку каланă: кунта мана пĕтеретрем, чикетрем, тенĕ. || Наклонять, опускать (голову, глаза). А.-п. й. 61. Пуçне чикнĕ те, çакăнтах шăнса вилмелле пулать пуль ĕнтĕ, тесе шухăшласа ларнă. N. Пуçне чиксе ларакан пиçнĕ çырла мар-ши çав. ЧС. Пиччесем, инкесем аран пуçĕсене чиксе иртеççĕ. N. Хăлхана ман енелле чиксе, манăн юлашкинчен йăлăннине илтсем. N. Хăраса пĕр сăмах чĕнмесĕр пуçне çĕрелле чиксе тăнă. N. Çынтан ыйтсан, е вăл туса парсан (çырса парсан), вара санăн унта нумайччен чăтса пуçна чиксе пурăнас пулать. Ал. цв. 12. Хуçа пуçне çĕрелле лаш чикнĕ те, шухăшла пуçланă. Образцы 2. † Çук çын хĕрĕ тиейсе пуçра чиксе ан тăрăр. Калашн. 7. Тĕксĕм куçĕсене çĕре чикнĕ вăл. Опустил он в землю очи темные. || N. Анчах çав япаласем çинчен пурне те тĕрĕс, нимĕн хушмасăр, нимĕн чикмесĕр çырас пулать. || Приобретать, наживать. N. Манăн пурăнмалăх пур-ха, укçалла выляса чикрĕм. || Присваивать. Кан. Хăй копператтив пуçлăхĕ пулсан та, укçасем чиксе улталама пăрахмасть. || Повредить кому, поставив его в невыгодное положение. N. Вĕсем пирĕн çынсен айван ăсне-йăвашлăхне курса май килнĕ чух чикме те ӳркенмеççĕ. И Прогулять. N. Тумтирсене сутрăмăр ытлашкине, укçине майрасем патне чикрĕмĕр. || Взять во что. ЧС. Шывĕ çăвара чикме çук, тăварлă. || Девать, прятать, спрятать, упрятать. N. Ăçта чикрĕн эсĕ ăна? N. Чухăн çын хăвăртрах тупăк хуппине витет те, пăтапах çапса лартать, унтан масар çине йăтса кайса, çĕрех алтса чикет. Дик. леб 44. Вăл хăйĕн аллисене чĕрçитти айне чикнĕ. Руки свои Элиза спрятала под передник. N. Алă хуçăлсан алсашне чик, пуç çурăлсан çĕлĕкшне чик, теççĕ. Будет сломлена рука в варежку спрячь, будет раскроена голова в шапку спрячь. N. Унăн ниçта пуçне чикме те вырăн пулман. || Положить. А.-п. й. 76. Нушана пăлтăралла сĕтĕрсе тухрĕç те, пысăк арчана тĕркелесе чикрĕç, унтан пысăк çăрапа питĕрсе илчĕç. Вытащили нужду в севи, положили в сундук, закрыли и заперли. Ск. и пред. чув. 112. Хĕвне çăкăр чикрĕ те... || Удержать в памяти. КС. Ăша чик. || Вкладывать (в голову), принимать к сведению, постигать. N. Кил хуçийĕн халапне пуçа чиксех (очень внимательно) итлеççĕ.

читлĕх

клетка. Сред. Юм. Пĕчик покан юписĕм хошшине вĕтĕ патаксем лартса тухса, пĕр енне алăк туса хăвараççĕ, çав читлĕх пулать. Кн. для чт. 144. Çамрăк куккука читлĕхре тытса мĕн чухлĕ çинине сăнанă. И. Тукт. Ĕмĕрĕ иртет çĕпĕр çерĕнче. Çĕпĕр çĕрĕнче, патша тĕрминче, читлĕхе хупнă ăмăрт кайăк пек. Шалча. Читлĕх, клетка для птиц. (Сообщ. Н. Р. Романов). ТХКА 6З. Кĕнĕ çĕртех, читлĕхре сар кайăк, чавкаран пысăкрахскер, симĕсрех çунатлă, кукăр сăмсаллăскер: дурак, дурак, дурак,— тесе авăтать. || Маточник (пчеловодство). || Алдиар. Читлĕх — пространство под крышей сарая (лупас ай. Сообщ. Н. Р. Романов).

чун тимĕр

скобка, соединяющая две противодоски, сходящие под носом лодки.

чӳк

чӧк, жертва, жертвоприношение у язычников чуваш. Хорачка. Чӧк, жертва. Хурамал. Эпĕ малтан çав тĕрлĕ асапланнă чух, мĕн тĕрлĕ чук тутармарăм пулĕ, манран ялти чӳк мар, хамăр Белебей уесĕнчи пур чӳк те, вăрманти пĕр тунката тĕпĕ те юлмарĕ пулĕ. Эпĕ така пусса, хур пусса мар, кăрккапа, куянпа таранччен чӳк тутартăм, мана вĕсем пĕри те усă кӳмерĕç. N. Вăл ват юман тăррисенчен пĕтĕмпех ĕлĕк чӳк тунă чухнехи шăмăсене çакса тултарнă. Менча Ч. Тата чӳк тунă кун пĕр-пĕр çын япала илме пырсассăн, вăл япала илсе каят пулсассăн, унтан хăйĕнчен те пĕр-пĕр япалине: алсине, е пиçиххине, е тутрине, е чĕр çиттине, е саррине илсе юлатчĕç. Япала илсе каймасассăн, хăйĕнчен те илсе юлмасчĕç. Вĕсем япалапа пĕрле ăрăскал тивлет каят, тетчĕç. Ib. Чăвашсем çу каçиччен темиçе тĕслĕ чӳк тунă. Тырă-пулăпа, хур-кăвакалпа, пăт-юсманпа, выльăх-чĕрлĕхпе, лашапа, ĕнепе, вăкăрпа, такапа чӳк тунă. ДФФ. Чӳк. В нашем семействе обязанности жреца исполнял отец, а в отсутствие его отправляла эту обязанность мать, впрочем, в том лишь случае, когда совершалось моление бескровное, т. е. моление кашей, лепешкой, юсманом и т. под.; при этом она надевала на голову мужскую шапку. Моление происходило всегда в избе. N. Тата çав ирхинех чӳк ĕречĕпех вăкăр пусатчĕç. N. Чӳке çарамас чӳклеме юрамасть, тетчĕç. Ск. и пред. чув. З8. Чӳк чуклени те сиртен пытанман. Чăвашсем 13. Çырлах, тунă чӳкĕм-кĕллĕм вырăнлă пултăр. КАЯ. Хăшĕ-хăшĕ чӳк хыççăн (после моленья) киле кайма лайăх мар тесе, киреметсене кайса укçа пăрахса кĕлтусан тин тавăрнатчĕç. || Назв. духа. М. Сунчел. Вăкăр çине пусас уммĕн кăна чӳк илет-и, тесе шыв яратчĕç, шыв ярсан вăкăр чĕтресен, ăна учук илет теççĕ, ăна пусатчĕç вара. Т. VI. Пилĕк юсман ывăл-хĕр чукĕ. Азбаба. Айван кĕлĕме, чук, хапăл ил, усал-тĕселтен эсĕ сыхласа эсĕ сир, чӳк, çырлах. (Из моленья). N. Чӳке асăннă япала. С. Тим. Чӳк, çырлах, хăвăн ырă кĕллĕне хăвах хапăл ил. (Из моленья). Сиктер. Выльăхăм-чĕрлĕхĕмпе шыв амăшĕ чӳк çырлах. N. Чӳк, çырлах, килĕшпе, ачам-пăчампа, выльăхăм-чĕрлĕхĕмпе асăнатăп, витĕнетĕп, чӳк, çырлах. (Из моленья). || Жертвенные яства у язычников чуваш. Янш.-Норв. Чук (жертвенные животные) пиçсе аначчен, ялти çынсем уй чӳкне кайма, кашни килте пашалусем пĕçернĕ. N. Хĕрт-сурт пăттине чӳк илсе килмен çынна çиме юраман. Н. Шинкус. Унтан вара ялтан пĕр-пĕр ватăрах старике чукне пĕçермешкĕн чĕнсе анатчĕç. Юрк. Йинке, хĕрне эсĕ памарăн, юрайĕ-ха хĕрĕ чӳк тума. Собр. Чӳкĕçемĕн тĕсĕ, теççĕ. (Послов.). В зависимости от жертвоприношения (закалывалась) та или иная порода животных. N. Çав мăн чӳк тенине тăхăр çул хушшинче тăватчĕç. Вăл мăн чук тенине тырă-пулă акса тăнăшăн тав туса, парне кӳретпĕр тетчĕç.

чӳлĕк

супонь, ремень для стягивания хомутных клешней под шеей лошади. В. Олг. Сулахай урапа тапса чӳлĕк туртсан. Собр. Кӳлнĕ лаша нумай тăрсассăн çи чӳлекне тивет йывăрлăх. ЧП. Ешĕл пĕкĕ йĕс ункă чӳлĕк туртмасăр авăнмĕ. Изамб. Т. Вара чӳлĕкпеле туртса çыхса сӳсмен пăявĕсене хытараççĕ.

чĕнтĕрлĕ

имеющий кружева. вышивки с кружевами, с вышивками. Образцы 4. † Чĕрçитти арки чĕнтĕрлĕ, шăтăклана çитес çук. || Имеющий узоры. резьбу; с узорами, с резьбой; узорчатый. Образцы З7. † Сирĕн кĕрекĕрсем пит чĕнтĕрлĕ, хăш пасарта суйласа илнĕ-ши? Ib. 5. Çĕнĕ пӳртĕн чӳречи, чĕнтĕрлĕ мĕн хашахи. || Решетчатый, с балясниками. Образцы 1. † Чĕнтĕрлĕ кĕпер айĕнче чĕпĕллĕ кăвакал сасси пур. Ск. и пред. чув. З7. Чĕнтĕрлĕ кĕпер урлă хĕр каçать. Хош-Çырми. † Ай-хай та пиччеçĕм, Шакай пичче! Санăн шăмму-шакку стĕлте выртать-ши? — Чĕнтĕрлĕ кĕпер леш вĕçĕнче, каю ути капанĕ айĕнче, самăй круттă çыран хĕрринче. Ах ты, дядя, дядя Шагай! где-то лежат теперь твои кости? — На том конце решетчетого моста, под стогом отавного сена, на краю самого крутого обрыва.

чĕрçитти

передник, фартук. Образцы 4. † Чĕрçитти арки чĕнтĕрлĕ, шăтăклана çитес çук. Ib. 20. † Шур чĕрçитти юр пекех, пасарта та пур пекех. Ib. 47. † Хуралă чĕрçитти пулăттăм, çаксан саркаланса тăрăттăм. Дик. леб 44. Вăл хăйĕн аллисене чĕрçитти айне чикнĕ. Руки свои Элиза спрятала под передник.

чĕрне

ноготь. N. Тыткала пĕлмен ал-уран чĕрни вĕçне шăрпăк кĕнĕ, тет. Человеку (неумелому) попадает под ногти заноза. N. Чунăм чĕрне вĕçнех çитрĕ. Душа ушла в пятки. || Копыто. Образцы 46. † Тăп-тăп тăвать халĕ çак турă ут, сарăлнă-тăр çавăн чĕрнисем. Такмак 1. Утмăл çухрăм хура вăрман урлă каçнă чухне пĕр пăлан куртăмăр: унăн мăйраки вĕçĕ ылттăн иккен, чĕрни вĕçĕ кĕмĕл иккен, мăйракипе шăйăрать те йĕр тăвать, чĕрнипе пусат те çул тăвать. || Коготь.

хĕвел

солнце. солнышко. Ск. и пред. чув. 88. Вут пек хĕвел выляса çул тӳпене хăпарать. Пазух. 92. Хĕвел хĕрлĕ хĕрĕсем, Турай хĕрсем тиейсе, суйламасăр илес мар. Дик. леб 43. Хĕвел анса çитеспе Елисан пиччĕшĕсем вĕçсе таврăннă. Когда зашло солнце, в пещеру прилетели братья. Ib. 36. Хĕвел анса килет. Солнце близилось к закату. Ib. 41. Хĕвел чылай çӳле кайсан... Когда солнце поднялось выше... КВИ. Çутă юхăм унăн айĕнче, çӳлтен ылттăн хĕвел çутатать. Под ним струя светлей лазури, над ним луч солнца золотой. N. Хĕвел анчĕ ту айне. N. Хĕвел кулать сайрарах, шăрши пĕтнĕ чечексен. N. Пĕр пĕлĕт çук, хĕвел çунать. А.-п. й. 42. Хĕвел анса ларчĕ. Тимухха лашине шăварма тухса кайрĕ. НР. Чупрăм-тухрăм ту çине хĕвелпе пиçнĕ çырлашăн. Взбежала я на горку за созревшей на солнце ягодой. ГФФ. Ашшăн-ăшшăн хĕвел пăхсан... Если солнце будет припекать. Ib. Ушшăн-ушшăн хĕвел пăхсан та, хорĕн те тăрăх сохăр йохать. Когда солнце сильно припекает, по дереву (березе) течет смола. Абыз. Çĕр çăввинче çĕр-çырли, çĕр-çырли, çĕр çăввине хĕвел пăхсан, тата пиçес кăмăл пур. Оп. ис. ч. II. Сывлăх пулсан таврăнăпăр, хĕвел пекех çаврăнса. Если будем живы, то вернемся подобно тому, как обращается солнце. N. Хĕрлĕ хĕвел сан умăнта йăлтăртатса тăрать, аялта тен çак пĕлĕтрен витрелетсе çумăр çăвать. Перед тобою блещет красное солнышко, а внизу из этого облака, может быть, льет проливной дождь. Баран. 28. Шĕшкĕ юмана хупласа хĕвел ямасăр тăнă. Орешник глушил его и не пропускал солнечных лучей. ТХКА. 108. Хĕвел тухас пек, çанталăк çуталать. Ib. Хĕвел чылай çӳле улахрĕ, хĕртсе пăхать. Шурăм-п. № 19. Хĕвел анса ларчĕ. Халĕ апат çиет пулĕ, ăна амăшĕ пăтă пĕçерсе çитерет, тет. N. Сивĕ кун виçĕ хĕвел пулать. N. Вĕсен пичĕсем хĕвелре çунса кайнă. N. Хĕвелпе тăрса, мĕн хĕвел аничченех кĕтӳре çӳрет. Чув. пр. о пог. 51. Виçĕ хĕвел курăнсан, сивĕ пулать. Если появятся три солнца, будет холодио. Ib. 42. Хĕвел хĕртсе пăхсан... Если солнце печет... N. Хĕвел витĕр (пăхвă чухне) çăмăр çусан, тата тепĕр çăмăр пулать. Если сквозь солнце (когда оно светит) идет дождь, еще дождь будет. Вопр-Смоленск. Хĕвел тухсанах пĕлĕт айне кĕрсен, çамăр пулать. Панклеи. Хĕвел те пĕлĕт айнех полчĕ (зашло за облако). С. Алг. Кирек ăçта кайсан та пĕр хĕвел, çуратнă çĕр-шывсем шел юлать. N. Хĕвел каялла кайса пăхсан, çăмăр пулать, теççĕ. Якейк. Эс çанашкал покан тусан, хĕвел тепĕр çĕртен тохĕ. Ib. Эс çав окçая парсан хĕвел тепĕр енчен тохĕ. Ib. Ĕнер конăпех хĕвел пăхрĕ. N. Ма мана хĕвеле кăтартмастăн? Почему ты мне не даешь смотреть на солнце? N. Пӳртре хĕвел çутипе çап-çута. В комнате светло от солнца. N. Хĕвел пĕлĕт айĕнчен тохрĕ; хĕвел пĕлĕт айне кĕрсе карĕ. Пĕлĕтсем хĕвел тĕлĕнчен сирĕлсе карĕç. N. Эпĕр хĕвелте ларатпăр. N. Мана хĕвеле тохма йорамасть. N. Хĕвелте çӳреççĕ. N. Старик хĕвеле ларчĕ. N. Ача макăрнă чохне ăна чарас тесе: хĕвел пăхать, ай, хĕвел пăхать, тесе калаççĕ, ача вара чăнахах макăрма прахать те, колма тапратать. Вăт хĕвел пăхса ячĕ, тесе каран колаççĕ. N. Пирĕн ăрам хĕвеле хирĕç пăхса ларать. N. Сар хĕвелте (в солнечные дни) çырла часах пиçет. N. Олăх толли сар хĕвел, кайăк вĕçни корăнать. N. Эпĕр паян кĕлтесене хĕвеле сартăмăр (на солнышко). N. Тĕкĕрпе хĕвеле ак вылят (не пускай зайчиков). N. Эпĕ пулсассăн, çакă уя пĕтĕмпе хĕвел аксан тапратса хĕвел тохаччен сухине туса, тыррине акса çитĕнтерсе, вырса, авăн çапса, тыррине йăлтах ампарсене тултарса хурап, тесе калать тийĕр, тенĕ, тет. N. Хĕвеле пăх та уйăха пăх, хĕвел çути сап-сарă, уйăх çути çап-çутă. Мусирма. Хĕрлĕ-хĕрлĕ, теççĕ ăна, хĕвел çинче ӳснĕ вăл. N. Пĕлĕт çинче илемлĕ хĕр çӳрет. (Хĕвел). N. Пăх-пăх, хĕвел, пăх, хĕвел, çу чашкипе çу парам, пыл чашкипе пыл парам, ачу шыва кайсассăн, кĕвенте пуçĕпе туртса илĕп, сана хĕрли, мана шурри. (Сăвă). Н. Карм. Сирĕн пĕвĕр çинçе, сăнăр хитре, питĕр çинче хĕвел çутти пур. Ст. Чек. Хĕвел хĕлле çулахинчен аялта тăрат. Тюрл. Хĕвел аякка сулăнсан... Когда прошел полдень... Хурамал. Хĕвел аннă чух хулăм пĕлĕт тĕлне ансан, йĕпе пулать, теççĕ. N. Эсĕ апла тусассăн, хĕвел кай енчен тухĕ. ЧП. Пулă çакрăм хĕвел. Изамб. Т. Хĕвел йывăç пĕввине яхăн çĕкленчĕ. N. Хĕвел йăлт (кăшт — если дольше) пăхрĕ те пĕлĕт айне кĕрсе кайрĕ. Солнце проглянуло и опять скрылось. N. Хĕвел яраймăн ху тĕлне (невозможного не сделаешь). Унта аннӳ хĕвел пăхса çӳренĕ (об этом заботилась я). Юрк. Хĕвел ануçăм çанталăк пит хĕрелет. N. Хĕвел майĕ (майнелле) çаврăнса-çаврăнса, каллех пӳрте йăтса кĕрет. N. Хĕвел тĕтреленсен, уяр пулать, теççĕ. N. Хĕвел кутăн, каялла пăхсан çумăр пулать, теççĕ. N. Хĕвел юпа пек тухсан, çумăр пулать. N. Пирĕн тĕлтен Хĕвел анчĕ пулас (наше счастье закатилось). N. Тăвану килнине курсассăн, хĕвел пулса чупса тух. N. Кирек çта кайсан та пĕр хĕвел. N. Вара отсан-отсан хĕвел анса карĕ. Н. Лебеж. Тăвайкки тăрăх хĕвел ӳкет, пиçмен çырласене пĕçерет. N. Чӳречесĕр çӳртра пĕчĕк шăтăкран хĕвел кĕрсен... N. Хĕвел инçе карĕ. N. Курнитсара çыру çырнă чух, хĕвел ӳкрĕ пит çине. Кан. 1929, 178. Шăршлă, нӳрлĕ, хĕвел кĕмен пӳрт. N. Хĕвел виттĕр пăхни. N. Хĕвел тохсан тин... Микушк. Ирхине Хĕвел ӳкет пичĕ çине (на лицо его падает). Торп-к. Карăнтăк виттĕр ылтăм туя кĕрĕ. (Хĕвел). N. Вăл хапха çил хĕвелне шалтăртатать, хĕрӳ хĕвелпе ялтăртать. N. Хĕвел (-е, -ĕн) анма вăхăт ĕнтĕ. N. Çĕн çул кунĕ ырă хĕрлĕ хĕвел пулчĕ. N. Хĕвел ăшă пăхать. N. Хĕвел анарахпа пурте киле таврăнаççĕ (с поля). ГТТ. Мана пĕлĕт çаврака хуран тĕпĕ евĕрлĕ, хĕвелĕ лапка туйăннă. N. Çак кунсенче хĕвел пулмарĕ. Хĕвел ларнă вăхăтра анчах çитрĕмĕр. N. Йĕрекен ачана култарас тесе: „Хĕвел пăхать“, теççĕ. N. Пăхман хĕвеле ирĕксĕр пăхтараймăн (ӳпкелекен çинчен калаççĕ). Никит. Хĕвелпе юр кайсассăн, тулăпа урпа пулать, тенĕ ĕлĕк. N. Эсĕ хĕвел анса лариччен çит (или: килсе ĕлкĕр, или: килме тăрăш). Ты приходи до захода солнца. Сред. Юм. Пăх пăх, хĕвел, ачу шыва кайрĕ вит, квенте пуçĕпе туртса илтĕм, ачуна хĕрлĕ çăмарта парăп, хуна шурă çăмарта парăп. (Поют дети, когда солнце скрывается за облаками). N. Эп сана çавăншăн олталап полсан, ман çине хĕвел ан пăхтăр (пусть помру). N. Хĕвеле май çаврăн. Иди по солнцу с востока на запад. N. Хĕвеле хирĕç, против солнца, с запада на восток. N. Онăн куç пит начарланнă, хĕвел курмас вит олă. N. Хĕвел куçа çиет. Солнце глаза ест. N. Хĕвеле питĕн пӳрт çутă полать. Изба, обращенная к югу, бывает светла. N. Хĕвеле тӳртĕн пӳрт тĕттĕм полать. Изба, обращенная на север, бывает темна. N. Хĕвелпе пĕрле тохса кайрăм. Выехал при восходе солнца. N. Хĕвелпе пĕрле киле кĕтĕм. Приехал при заходе солнца. N. Эс те çавна тусан, хĕвел те тепĕр енчен тохĕ. (Говорят, когда уверены, что он не может этого сделать). N. Хĕвел анса лара пырать. Хĕвел анса пырать. Первое показывает, что до заката близко, а второе дольше, чем первое. N. Хĕвел кăнтăрлаччин вăкăрпа чупать, тет, кăнтăрла иртсен, карсакпа чупать, тет. N. Хăш чухне хĕвел çӳл енчен карталанса тата тепĕр хĕвел пулать. Вăл хĕвел тавраллах çавăрăнать пулсан, „хĕвел карталаннă“ теççĕ. N. Хĕвел каçалана сулăнсан, çĕрте йăвăç мĕлкисем вăрăмлана пуçларĕç (от деревьев протянулись длинные тени). N. Хĕвел ансан пуçласа тепре хĕвел аничченех. N. Хĕвел тухсан пуçласа тепĕр хĕвел тухичченех. N. Хĕвел хĕртнĕ — солнце палило. N. Хĕвеле хирĕç пăркăç пĕренене ман ним кăмăл туртмасть ăна, ан тив юлтăр вăл, тен маччаран çӳлелле хурăпăр, халь маччаналла пураса çитиччен пĕрене çитет-ха. N. Ытти пĕчĕккĕн курăнакан çăлтăрсем, хĕвелтен шутласан пирĕн çĕртен темиçе мĕлюн хут та ытла аякра тăраççĕ, çавăнпа вĕсем хĕвелрен пĕчĕккĕ пек куранаççĕ. СТИК. Хĕвел çинче типĕтнĕ (о копченном на солнце). Ib. Хĕвел тӳпере чух, в полдень. Ib. Паçăр çăмăр çурĕ, халĕ хĕвел пăхат ĕнтĕ епле (говорят о маленьких, если они только что поплакали и смеются). N. Пĕчĕк ачасем хĕвел пĕлĕт айне кĕрсе сулхăнлатсан ак çапла калаççĕ: „Хĕвел! Ача кĕпи шыва карĕ, туртмаллипе туртса ил“. N. Хĕвел апатчен вăкăр çинче пырать, тет; апатран варалаша çинче, кантăрларан вара — кайăк çинче. N. Хĕвел кунран-кун иртерех тухса пырать (ир тухнăçеммĕн ир тухса пырать, кая юлнăçеммĕн кая юлса анса пырать). Янтик. Эп вăхата хĕвеле пăхса пĕлеп. N. Хĕвел хĕлле çӳле каймас. Изамб. Т. Пăхăр-ха, ачасем, епле хĕвел выляса тухать. N. Пăртак кăна хĕвел хĕрри курăна пуçларĕ (утром). N. Хĕвел йывăç пӳ (пĕвĕ) хăпарнă çĕре эпир киле çитрĕмĕр. N. Хĕвел анас патне çитнĕ, тет. Артюшк. Ачамсене пĕр пичĕ хĕвел, тепĕр пичĕ уйăх тавăттăм. Собр. Виçĕ хĕвел тухсан, уйăхĕпех йĕпе пулать, теççĕ. Н. Карм. Хĕрлĕ хĕр пĕлĕт тăрăх çӳрет. (Хĕвел). N. Ача, ку çумăр хĕвелĕ пулĕ, ытла пит хĕртет. ЧП. Хĕвел пăхрĕ — типĕтрĕ. N. Виç хĕвелпе кайман шурă юрсем. N. Кирек ăçта кайсан та пĕр хĕвел N. Вăл вăхăтра хĕвел выляса тухрĕ вăрман çинчен пĕлĕт çине, кун та хитреленсе карĕ. Лобашк. Вăрман урлă сар каччă курăнĕ. (Хĕвел). N. Чипер хĕр пысăк уйпа çӳрет. (Хĕвел). Синьял. Хĕвел витĕ, çу витмĕ. (Кантак). Сятра. Вутсăрах çунать, çунатсарах вĕçет, урасăрах чупать. (Хĕвел). Альш. Çула хăшĕ-хăшĕ куç ыратнипе хĕвел çине тухаймасăр лараççĕ. N. Хĕвел анса пырать (скоро закатится). N. Хĕвел карталаннă (круг вокруг солнца к непогоде). N. Хĕвел тухса сарăлнă (совсем уже взошло). N. Хĕвел кулать, хĕртсе хĕвел пăхать. N. Пăх, хĕвел, пăх, хĕвел, этемсене савăнтар. N. Хĕвел шăвать. Кив-Ял. Хĕвел тухать хĕрелсе çут тĕнчене çутатса. (Вăй юрри). Нюш-к. Иртсе пыракан çын пичĕ çине тĕкĕрпе хĕвел çуттине ӳкерес. N. Хĕвел кашни кун ир тухнăçемĕн ир тухать (ир анса ларнăçемĕн ир анса ларать). Курм. Вăрмана çитсен, хĕвел анса та ларчĕ. Аттик. Хĕвел кашни кун пĕçернĕçем пĕçерет. N. Хĕвел ир хĕрелсе тухсан йĕпе пулать (вăл кун çăмăр е юр çăвать), теççĕ. КС. Ура питне хĕвел çапрĕ (насквозь, сильно прожгло). Трхбл. Хĕвел пирĕн йĕтем пысăккăш, тетчĕç ваттисем. N. Хĕвел пит хĕртет. N. Хĕвел тухнă çĕрелле çитрĕмĕр (ко времени восхода солнца). N. Паян эп тăрсассанах хĕвел тухрĕ. Красн. Горка. Хĕвел питĕ хытă пахать. Сĕт-к. Хĕвелин пăхасси номаях мар та-ха; час кĕлет айне хопланмалла. || Назв. божества. Магн. М. 63, 64. Хĕвел ашшĕ, амăшĕ, хăлхи, çоначĕ, ори. || Клятва. Ст. Чек. Хĕвел, илмен эп ăна. Сред. Юм. Хĕвел пôр! (Тôпа туни). Орау. Мĕн эсĕ çын çинчен çука калаçса çӳрен: эпир хĕрсемпе ун-кун, апла та капла çӳренĕ, тесе калаçса çӳрен? — Çук, Якку. Ак, хĕвел, калаçман. Ăна сăмах вĕçертнине (что болтают зря) ху та пĕлен-çке.

хĕрри

край. См. хĕр, хĕрĕ. N. Сĕтел хĕрри, край стола. НР. Шор хĕррипа отмашкăн... Чтобы ходить по краю болотца... Хурамал. Аслă çулсем хĕрри çырлаллă, çиессӳ килсен татса çи. По краям большой дороги много ягод, если захочешь поесть их, то сорви и ешь. Ib. Аслă çул хĕрринче сар пушăтлăх, çул çыннисем пĕлĕç хисепне. На краю большой дороги — желтые молодые липы, идущие будут знать им счет. N. Çаран хĕрринче çĕр-çырли, пĕр çупкамĕ пĕр ывăç. Ачач. 59. Ашшĕ пĕр-хĕрринче хар-р-р! хар-р-р! харлаттарса çывăрать. Ib. 50. Тимуш чей чашкине, хĕррисенчен ик алăпа та пит асăрхаса тытса, тути патнелле илсе пычĕ. N. Çак Тип-касăн хĕрринерех пĕр пĕчĕк латакайрах, вăтам пӳрт пур. А.-п. й. 31. Çул хĕрринче пĕр армак-чармак йăвăç ларнă. N. Ку хĕрринчи, тот, который (сидит, стонт) с этого края. N. Уй-хирсем тăрăх сасăллă суха: „Хĕррине те ну, ну! “ — илтĕнет пĕрмай. Янгорч. Суха тунă чух лашана: хĕррипе! тесе кăçкăрса пыраççĕ. Янтик. Ушкăн кăна ушкăн тупăлха, чăн хĕррипе эпир касрамăр. Ст. Шаймурз. Аслă çул хĕррисем пылчăклă. Альш. Кайăк юпа тăррине пырса ларат, юпа хĕррине лараймас вăл. || Опушка (леса). Оп. ис. ч. Н. Вăрман хĕррине çитсен, çынни: вăсси! вăсси! — тесе кăшкăрса ячĕ, тет. Когда они подошли к опушке леса, человек закричал: „Взы! взы“! || Берег. Бес. чув. З. Тутар ачисем çав çырман çӳлĕ хĕрринче, хăшĕ çара уран, хăшĕ çăпата сырса, хăшĕ кĕпепе кăна кăшкăрса, выляса, чупса çӳренĕ. ГФФ. Тем чол шыв хĕррипе отсан та, эпир шыва каяс çок. Сколько бы по бережку не ходили, в воду мы не упадем. Истор. Хĕвелтухăç йĕнчи çĕрсене Атăл хĕрри таранчченех туртса илнĕ. ЧП. Шурă Атăл хĕрри. Ст. Шаймурз. Тинĕс çинче пит вăйлă çил тухат, вара пичĕкене çыран хĕррине илсе юхтарса тухат. Орау. Шыв хĕррипе карĕ (если берег обрывистый, то: çыран хĕррипе карĕ), пошел вдоль берега. N. Хĕррисем (у реки Булы) кăш тĕлте тарăн, кăш тĕлте сăрт. || Употребляется в качестве послелога. А.-п. й. 16. Пĕр вар хĕрринчен куна хирĕç тем пысăкĕш кăвак кашкăр сиксе тухрĕ. N. Картасем хĕрринче (под заборами) выртса çӳрекенскер. || N. Каç пулсан, вăрçă хĕррине ĕçлеме каяттăмч.

хĕрт-сурт

хĕрт-сорт, назв. духа. Моркар. Праздник в честь „Хĕрт-сорт“. У язычников чуваш между другими божествами было божество, наблюдаюшее за домом, которое чуваши называлн „хĕрт-сорт“, что соответствовало русскому „домовой“. „Хĕрт-сорт“, по верованию чуваш, жил в избе на печи. В честь „хĕрт-сорт“ в году раз чуваши делали праздник, о котором я здесь и хочу рассказать. Этот празник делали в ноябре или позже, смотря по удобству. Сваривши полный котел полбенной каши, накладывали часть каши в деревянное блюдо и, сделав ложкой в середине блюда с кашей лунку, клали туда скоромного масла. Потом, обернув блюдо кругом белым чистым полотенцем, ставили на стул перед столом. После этого бралн лепешку, нарочно испеченную для этого случая, одна половина которой была разрисована ложкой, другая гладкая, и, отломив разрисованную половину, клали на стул около блюда с кашей, а другую половину ва стол для еды. Сделав это, накладывали из котла половину оставшейся каши в блюдо и ставили на стол. Потом все вставали на ноги и стояли лицом к растворенной двери. Старик, хозяин дома, брал шапку под мышку и с хлебом в руках, говорил: „Хĕрт-сорт, молимся тебе и приносим пищу, прими ты нашу молитву с благоволением. Храни нас в весь дом ваш от всякого зла, мы молимся тебе, помилуй нас“. После этой молигвы все садились за стол обедать. После обеда блюдо со стула с лепешкой ставили на печь и вокруг блюда ставили ложки, упирая на край блюда. Все это до следующего утра оставалось на печи, а утром кашу согревали и ели с лепешкой. Кроме этого „хĕрт-сорту“ всегда кидали на печь по три маленьких кусочка от каждой приносимой в дом гостинца, только после такого обряда ели гостинцы. При несоблюдении этих обрядов и почттаний „хĕрт-сорт“ сердился на жителей дома и пугал их по ночам. М. Сунч. Чăвашсем: хĕр-суртсăр кил пулмаст, теççĕ. Хĕрт-сурт пулмасан телей те пулмаст, тет. Хĕрт-сурт вăрçа тавраша юратмаст, тет. Хĕрт-сурта пилĕк çулта пĕрре чӳклеççĕ: вара вăл çынна çав каç анчах курăнат, тет. Хĕрт-сурта çур-çĕр тĕлĕнче пăтă пĕçерсе çапла каласа чӳклеççĕ: „Е пĕсмĕлле хĕрт-сурт сана асăвса чӳклетпĕр; кил-йыша çăмăллăхне пар, çукне пур ту. Килтен çиленсе пăрахса ан кай, мĕн панине ил, чӳк, çырлах, амин“. Çапла чӳклесе пĕтерсен, кăмака çине хĕрт-сурт валли кашăкпа пăта ăсса ывăтаççĕ те, вара хăйсем çиеççĕ. Вара çав каç хĕрт-сурт кăмака çинче кĕнчеле арласа ларат, тет. Вăл хăй шур тумтирлĕ, вăрăм çӳçлĕ, тимĕр шăллă, тет. Ир енелле хĕрт-сурт арланине, кĕнчелине хăех илсе каят, тет те, ăçта та пулсан пытарса, вурса, каллех кăмака çине килсе ларат, тет. Ĕçке-çике кайса ӳсрĕлсе килсен, çапла калаççĕ вара: „Тавсе, хĕрт-сурт, ĕçсе ӳсрĕлсе килтĕм, ан çиленех“, теççĕ. Ют ялтан кучченеç парса ярсан, чăн малтан хĕрт-сурт валли кăмака çине хурса ывăтаççĕ. Хĕрт-сурта авал пит хисеплесе пурăннă. Собр. Кирек кам килĕшĕнче те хĕрт-сурт пур, теççĕ. Хĕрт-сурт кăмака хыçĕнче пулсан, килте пурăнас килет, теççĕ; çавăнпа кучченеç илсе килсен, ăна малтан парахса параççĕ. Хĕрт-сурт уйра пулсан, уйра пурăнас килет, теççĕ; çавăнпа тыр вырса тавăрăннă чух, пĕр çурлине тыр кутнех пăрахса хăвараççĕ, унпа хĕрт-сурт вырат, теççĕ. N. Хĕрт-сурт ĕмĕрех кăмака умĕнче пурăнат, тет. Кăçта хĕрт-сурт пур, вăл килте питĕ лайăх, тет. Пурнăç та малалла каят, тет. Килĕшчиккинче вăрçă таврашĕ тухмаст, тет. Пăртак макар-мăкăр тусанах, тарат, тет. Çав хĕрт-сурт писсессĕн вара пурнăç пĕре те малалла каймаст, тет. Хĕрт-сурт ан сивĕнтĕр тесен, кашни ютран кученеç килмессайран пӳртĕн тăват кĕтессине кученеç татса пăрахмалла, тет, тата пăтă пĕçерсе йĕри-тавра кашăк хурса кăмака çине лартмалла, тет, вара хĕрт-сурт иленет, тет. Хĕрт-сурт вăл хăш-пĕр килте кăмака умĕнче ватă карчăк пулса кĕнчеле авăрласа ларат, тет. Çавăн чухне анчах кураççĕ, тет, ăна. N. Ĕне картинче хĕрт-сорт пурăнать, теççĕ. Кăмака çинче хĕрт-сорт амăшĕ пурнать, теççĕ. N. Сурхури çите пуçласассăн, пăтă пĕçĕрсе чăкăтпа картара хĕрт-сорта чӳклеççĕ. Хĕрт-сорта чӳклесессĕн выльăх хунаса каять, теççĕ. N. Хĕрт-сурт арласан кайран алă ĕçĕ ӳсĕнет, теççĕ. N. Кăнчала арланă вăхăтра, как çăвăрма выртнă чух, кăнчалаççия пĕрене çумнелле сĕвентерсе тăратсассăа, хĕрт-сурт арлать, теççĕ. Бгтр. Пĕр хĕр каçпа тола тохнă, тет. Тохна чох, кăмака çинче темскер шорăскер порччĕ, тет, кĕнĕ чох тимĕр йĕкепе пăтьăр! пăтьăрI тутарса кăнчала арласа ларать, тет. Ку хĕр часрах вырăн çине хăпарчĕ, тет те, пĕркенсе выртасшăнччĕ, тет. Çавăн чохне. Хĕрт-сорт йĕкипе вăрăн! тутарчĕ, тет. Йĕки хĕре сорамĕнех (= çурăмнех) тиврĕ, тет те, хĕр макарсах ячĕ, тет. ДФФ. Пирĕн анне ĕçкерен тавăрăнсан, пӳрте кĕрсенех: „Хĕрт сурт, тавăссе, ачам-пăчам, тавăссе!“ тесе чĕнетчĕ. ЧС. Хĕрт-сурт писнĕ, тет, çавна кӳртетпĕр. См. сĕрен. Янтик. Килте-çуртра хĕрт-сурт çук. (Так говорят, когда нет порядка в доме). N. Хĕрт-сурт вăл почти кашни çуртра пулат, теççĕ. Хĕрт-сурт пăттине чӳк илсе килмен çынна çиме юрамаст, теççĕ. Хĕрт-сурт вăл хĕр-арăм, теççĕ, вăл шап-шарă кĕпепе, сурпанпа кăнчала арлат, теççĕ. Хĕрт-сурт кăнчала арлани курăнсан, çурт малалла каят, теççĕ. Ала 66°. Унтан вара картишне тухаççĕ. Картишĕнче туй халăхĕсем çапла юрлаççĕ: „И тав яшкăра çăкăра, и тав ĕçкĕре-çикĕре, эпир те ĕçнĕ-çинĕ вырăнне сĕт кӳлĕ пулса юлтăр-и, эпир те пуснă вырăна хĕрт-сурт та пусса юлтăр-и. С. Алг. Çĕнĕ пӳрт тусан, çын вилсен, çемье чаксан е ӳссен каланă: „Ей турă, лайăх ыр хĕрт-суртăмпала пурăнмалла пултăр, çырлах, амин“. КАЯ. Эй, хĕрт-сурт ашшĕ амăшĕ, сире хĕрт-сурт урлă кĕл тăватпăр. Кăмака çинчи хĕрт-сурт çак ачана чĕртсе çӳремелле тусам. (Из моленья). Б. Олг. Авал той тунă, он чуне каланă: хĕрт-сорт, эс те çырлах, тенĕ. N. Урăх пăта кирлĕ мар ăна, вир пăтти анчах. Пăтă пĕçерсе антарсан, ăна кăмака умĕнче чӳклеççĕ, ак çапла чӳклеççĕ: е, пĕсмĕлле тăватăп, пуççапатăп, çырлах, ырă хĕртĕм суртăм, вырăнлă пул, киле чипер пăхса сыхласа усра, вырăнтан куçса ан çӳре, вырăнла пул, çырлах, сыхла, усра, тесе... Вăл хĕрт-сурт паттине никама та ютсене çитермеççĕ. Вăл хĕрт суртран та пит хăраççĕ. Бугульм. Эпир ларнă вырăна хĕрт-сурт ларса юлтăр-и; эпир пуснă вырăна тивлет пусса юлтăр и... (Благодарственная песня за угощенье). Изван. Çак кинĕн хĕрт-сурчĕ çак киле-çурта килсе вырăн йышăнтăр. (Моленье в „Çĕн çын яшки“). Н. Седяк. Хĕрт-сурт- — вăл çуртри суя турă, покровитель всего дома. Чӳк тунă чух ăна асăнса кăмака çамкине çурта çутаççĕ. Унтан ĕçеççĕ. Хăнаран таврăнсан: „Тавăсе, хĕрт-сурт“, теççĕ. Чуратч. Ц. Пӳртре хĕрт-сурт пурăнать. Пӳрт ашчиккине лайăх усратăр тесе, чăвашсем ăна пăтă чӳклеççĕ. Вĕсем хĕрт-сурта, кăнтарла çынсенчен хăраса пăтă çиме пымасть, теççĕ. Çавăнпа, каç пулсан, пĕр чашăк çине антарса сĕтел çине лартса, унта ярчченех хăвараççĕ. Вара хĕрт-сурт çĕрле пăтă çисе каять, тет. Разум. Хĕрт-сорт — камака хуçи. Кучченеçпе килсен первайхи турамне параççĕ уна. Тав тăваççĕ. Кашнă çын кучченеçпе килсен, ăна первайхи татăкне параççĕ; ун чухне çапла калаççĕ: „Кучченеç килех тăтăр, эпир çиех тăрар“. Çулă пăтă туса, уна кăмака çине параççĕ. Сред. Юм. Хĕрт-сорт тарнă. (Говорят, если в доме нет порядка: не убрано, не поправлено, не чисто и вообше во всем видна оплошность). Ib. Витере танă лаша çилхи моталанса пĕтсен: хĕрт-сорт çивĕтленĕ, теççĕ. Янтик. Ман килте хĕрт-сурт лайăх пурнать пулмалла, выльăхсем пурте тĕрĕс, аван пурнаççĕ. НТЧ. Юсманепе пашалуне вунă-вунпилĕк кашăк хураççĕ, вара хăйсем çывăрма выртаççĕ. Вĕсем хĕрт-сурт хăй йышĕпе çĕрле тăрса çиет, теççĕ. Вăл çĕр вĕсем нăмай лармаççĕ. N. Вара хĕр амăшĕ кучченеçе тата кашни кĕтесе пăрахать: „Хĕрт-сурта, илемне кӳртсе тăракан турра!“ тет. N. Татах салам парат (молодушка) хĕрт-сурта, хăрах урипе чĕркуççипе лара-лара виç хутчен. См. Магн. М. 95, 96, 167.

шав

подр. шуму. ЧП. Шав-шав (шум воды и пр.). Ib. Шав-шав çăмăр çăват. Ib. Шав-шав вăрман, шав вăрман, шав вăрманра шав икел, татрăм-илтĕм пĕр икел. КВИ. Сĕм-сĕм вăрман, сĕм вăрман, мĕншĕн хытă шав шавлан? Альш. Иртеех те шав-шав, каç та шав-шав, яланах та хамăр тăван патĕнче (шум пира?). Кĕвĕсем. Ĕнтĕ ир те шав-шав, каç та шав-шав, ялан пуян ĕçки — çикинче. Ст. Ганьк. Шав-шав хăмăш, шав хăмăш, çиллĕ кун та шавлатăн, çилсĕр кун та шавлатăн. Ib. Шав-шав халăх, шав халăх, мĕншĕн шавлать çав халăх? Суя çинчен те шавларĕ. Чăнĕпеле шавламан, суя çинчен шавларĕç. (Хĕр йĕрри). Ск. и пред. чув. 8. Вăрçă шав-шав кĕрлет, таврашри çĕр кисренет. Хурамал. Шав туса тăраççĕ (шумят). || Подр. выплескиванию полного ведра. СТИК. Шыва шав! тăкрĕç. || Подр. громкому разговору, смеху. Турх. Хăйсем шав-шав калаçса пĕр-пĕринпе кулаççĕ. ЧС. Çавăнта пăхса тăракан çынсем пурте шав кулса ячĕç. N. Çӳрекелерĕç, çӳрекелерĕç, тутар вăрттăн ура хучĕ те, чăваша ӳкерчĕ. Хай тутарсем савăннипе шав тăва пуçларĕç. || Шум, гул. Сам. 74. Сĕм вăрманăн мăн шавне тăвланмасăр хăварчĕ. Калашник. Ib. Çил-тăвăл шавĕнче канлĕх пур пек, тăвăл вăл ыйтать. N. Пĕр самантра утаман шава чарса шăпланать. Кан. 1929, № 154. Ĕç шавĕ хăлхана çурать (на заводе). Пир. ял 1929, № 49. 26 пуш четвĕрт (из-под водки) урнă халăх шавĕпе янтраса выртаççĕ (во время выпивки). || Шумный. Т. VI, 22. Çеçен хирте çавра кӳл, çавра кӳлте шав хăмăш; шав хăмăш епле шавласа ларать, çавăн пек шавласа тухса кайтăр. (Куç чĕлхи). || Постоянно, всегда, все время, бесперерывно. О сохр. здор. Темĕн пек çăмăл ĕç тунă чухне те пирĕн ӳтрен шавах япаласем тухаççĕ. Ск. и пред. чув. 39. Ĕçсенче вăрçу-ятлаçу шавах хальхи пек ун чухне нумайччĕ-и? Календ. 1910. Пирĕн пурăнăçра пĕр çул та пушă иртмест, шавах епле те пулсан çĕнĕ япала тупаççĕ. О Японии. Çил сасартăк вĕрет те, чечексем çӳлтен йывăçсем çинчен аяла çынсем çине шав тăкăнса анаççĕ. Сред. Юм. Шав çапла — пĕрмай çапла, все время так. Ст. Чек. Шав = тек. Ib. Шав çавна калаçать, постоянно. N. Ырашсем аван пулĕ, шав çумăр çурĕ. Истор. Вăл малтан шав ача чухнехи пек, çарпа, карапсемпе аппаланнă. Сборн. по мед. Урайне, пӳрт пĕренисене, маччине, тĕп-сакайне шав шăлах, çăвах тăрас пулать. Н. Тим. Хĕлле шав пас тытсан, çăвла шав сылăм пулать. Кан. Çав йăлана вăл халĕ те пăрахмасть. Ăна шавах сахал, çитмест. N. Тĕлĕкĕнче те шав ун çинчен тĕлленнĕ вăл. Утăм. Ыранах яла эс каян — чăваш та шав пулмĕ тăлăхра. Собр. Пăр тивнĕ ыраша аксассăн, çичĕ çулччен шав ыраша мĕн те пулин пулать, тет. || Только, исключительно. Юрк. Савса турăм савнă туса шав çичĕ ют çинчен суйласа. Бугульм. Вуникĕ çула çитсен тус турăм шав çичĕ ют çинчен суйласа. Такмак. Тата виççĕмĕш чыса хатĕрленĕ виçĕ çулхи кăрăкки пулнă, виçĕ çулта виççĕ çĕре анман, шав хуралтă тăрринче шулап тăрăх çунатланса вĕçсе çӳренĕ. N. Çул çинче шав чул кăна. || Совершенно, совсем. Турх. Шав тăлăха юлтăм-çке! Пуçа ăçта хурас-ши? Истор. Владимир шав аслăлана пуçланă. ППТ. Кăна та вара пуçлаччен каллех шав тенкĕсем тухаççĕ. (Сĕрен). || Сплошь. N. Вара шав шыран. Юрк. Вĕлли пулчĕ шав карас. СПВВ. Шав вĕрман, сплошь леса. Ib. Шав çапла. || Всё. Утăм № 4. Пире çиме кӳрекен шав (всё) курăнмасть. БАБ. Туртса кăларат (деревья), тет те, шав çырмана тултарат, тет. Базл. Шав = мĕн пурĕ. Ib. Ĕçе шав туса пĕтернĕ. Ib. Хăваран шав тухса кайрĕç (никам та юлмарĕ).

шаклама

колодка, подделываемая под лапти. См. шак-мак. Изамб. Т.

шакмак

чурки. Зап. ВНО. Шакмак, куски дерева, употребляемые для топки самовара. Изамб. Т. Шакмак, шашки (отрезки от палки) для растопки самовара. Ст. Чек. Шакмак, обрубок палки или дерева, кладут в самовар вместо углей. || Н. Карм. Шакмак, кусок сахару. Ала 110°. Такмак, шакмак, акă сана пĕр шакмак. || Деревяшки, подвязываемые к лаптям в сырую погоду. Н. Карм. СППВ. ИА. Çăпатана шыв витесрен шакмак çыпăçтараççĕ. СППВ. Т. Çуркунне ачасем урисем йĕпенесрен çăпата çумне шакмак çĕлесе çыпăçтараççĕ. || Кищаки. Шакмак, часть ткацкого станка, иначе: тай шакки (ура пуссипе кĕрре тытăнтарса тăраканни). || Колодки (на ветряной мельнице), пришитые гвоздями под стенки „арман тӳпи“; колодки эти лежат на кружале. Шакмаки существуют для легкости вращения „арман тăрри“ на кружале. || N. Куçĕсем пурийĕн те шакмак пек, чармак куçлă, пысăк. СПВВ. ФИ. Куçне пĕр хупмасăр ларакан çынна: шакмакпе пăхса ларат, теççĕ. || Фамильное прозвище. Пимурзино. Паян Шакмак шкул чисене урамра салтакла вĕрентрĕ. К.-Кушки. Шакмак Кĕркури.

шакмакла

прибить колодки под лапти. Тюрл.

шап

под. удару. Толст. 26. Кăшт тăрсан, ку карташне тухать; астумасăр кĕрепле шăлĕ çине пусать те кĕрепле аври кăна çамкинчен шап! тутарать. Только он пошел по двору, наступил на грабли: они его ударили по лбу. Букв. 1904. Турчăки кăна пит аван шап! тутарать çамкинчен. СТИК. Хулăн хутпа сĕтеле шап тутарчĕ. Ib. Хăй айĕнчен йĕрне (жгут) кăларат та шап тутарат. ЧС. Лешсем шап та шап тутараççĕ (бьют их). ПТТ. Кашни килле кĕнĕ чух ачасем хулăсемпе пурте шап-шап тутарса çапаççĕ. (Сĕрев). Чăв.-к. Шăвăçлăх вĕçне çитсессĕн ик çунатне шап çапать (голубь). || Подр. мгновенному действию. Микушк. Урапана тула пуçласан (деньги), алăк шап хупăнса ларчĕ, тет. Йӳç. такăнт. 9. Кăркка шăммине сĕтел айне шап! пăрахать те, йăпар-япăр сĕтел хушшинчен тухса, алăк патнелле утать. || Подр. удару копыт по камню. НИП. Шап-шап, стук копыт по камню. Сред. Юм. Шап или шат (одно и то же).

шашка

стояк под строениями. N. Кĕлет айне шашка çĕклесе лартăр.

шашкă

обрубок, чурбан, бабка, стояк под строениями. Тюрл. Пӳрт айне лартатăн шашкĕ (моклашка).

шерепе

кисть, кисточка (бумажная, шелковая) на поясах, платьях и пр. Зап. ВНО. Шерепе, кисточка из ремня, ниток, бисера и пр. Ib. Ярапа вĕçне тăвакан япалана шерепе теççĕ. Сар шерепи пулать. Хĕрсем çула тĕр пăвнă (тăвнă?) чух, пĕри ыйтать: эсĕ сар шерепи яни-ха? тет. Тепри калать: халь яма мар, шерепине те çыхса пĕтермен, тет. Якейк. Шерепе ахаль шăрçаран, ылтăм шăрçаран тăваççĕ. Шерепен пыçăххи çине çакаç те пилĕке çыхаççĕ. Ib. Шерепея хĕрсем пилĕке çыхаççĕ. Пшкрт. Пилĕкçи вĕçне шерепе ереччĕ (иначе: моркко). Зап. ВНО. Шерепе = мурка, мăрка. N. Шерепе бывает и без „шăрçа“. Якейк. Шерепейĕн вĕçĕ ачи ялавсем. Ib. Шерепе тăрри ман пĕтнĕ-ха, çĕнĕрен тумалла. Алик. Шăши тухрĕ, тит те: аки, аки, шерепине мана пар, ху тăра сакайне кĕрсе вырт, терĕ, тет. Шумш. Пирĕн котлăх — котлăх пак, ыр çын арăм шерепи пек. Ст. Чек. Шерепе, мăй çыххи. Чутеево. Шерепе — носят девушки, кисть из бус, прикрепляется к косе. Ильмово. Чупрăм — автăм çырмана, юхрĕ-тухрĕ шерепем. В. Тим. Чупрăм-антăм çырмана, юхрĕ-тухрĕ шерепе; пухрăм-пухрăм — пĕтмерĕ, çипе тиртĕм — çитмерĕ. N. Чопрăм-антăм çырмана, йохрĕ-тохрĕ шерепи, ытти шăрçи порте пор, ылтăн шăрçи анчах çок. (Хĕр йĕри). Синьял. Чупрăм-антăм çырмана, шерепе шăрçа юхса тухрĕ (бусы на „шерепе“). Алших. Чупрăм-антăм шыв хĕрне, çич шерепем татăлчĕ. || Сред. Юм. Котлăх шерепи, кисти привешиваемые к шлее. Пазух. 47. Саккăрпала явнă, ай, чĕн кутлăх, унăн шереписем сар ука. Шурăм-п. Тата шаларах пӳлĕм алăкĕсем çине кăвакрах чаршавсем çакнă. Вăл чаршавсенчен кутлăх шерепи пек шерепесем çака-çака янă. || Кисточки у овса, стручок (гороха) и т. под. Собр. Сĕлĕ шерепи тухни. С. Дув. Сĕлĕ те пăри шерепи, тăкăнать-çке шерепи. ЧП. Сĕлĕпе пăри ярапи, тăкăнат-тăр шерепи. Шурăм-п. Шĕшкĕ шерепи вăрăм пулсан, сĕлĕ аван пулать. || УЯ. Тек тăкăнмĕ каç-ирĕн куççулĕн шерепи.

шертне

дат.-вин. под. от шерте, вм. шертине. Н. Лебеж. Ӳсĕр йĕкĕт шертне йăтса çӳрĕ. (Кушак хӳри).

шыв

(шыв), вода. НР. Атăл шывне ăсмашкăн çутă витре кирлĕ мар. Чтобы зачерпнуть волжскую воду, светлого ведра не нужно. Хурамал. Шыва ярсан, кĕмĕл ирĕлмĕ. Если пустить в воду серебро, не растворится. Ib. Шанкарчă чĕппи шыв ĕçнĕ чух хура пуллăн мĕн ĕç пур. Когда молодой скворец пьет воду, какое до этого дело рыбе? Шурăм-п. Урапа çине шыв пички лартса чуптарать. О сохр. здор. 68. Шыв тĕрлĕ пулать вăл. Ib. 71. Шыва таса тăратас пулсассăн, унта тислĕк, çӳпĕ-çапă, вилĕсем такасран чарас пулать. Ib. 69. Шывран тислĕк шăрши, кӳкĕрт шăрши, çĕрнĕ шăршă кĕрет пулсан, вăл шыв аван мар пулать. Чутеево. Шыв чечеке ларнă. Орау. Шывне виçĕ хутчен те улаштарса чӳхерĕм-çке, çапах та тасалман. Альш. Шыв çинче пĕлĕт курăнат (отражение неба). ГФФ. Калтăр-кăлтăр кăвакарчăнне, кăвакарчăнне, вăл шыв çине лармасăр, лармасăр, эпĕр çона çинчен анас çок. Пока голубь-воркун не сядет на воду, мы с саней не слезем. Трхбл. Чей куркинчи шыв çине виçĕ кашăк эрек ятăм. N. Пилĕк таран шыв çине пултăмăр. N. Пура çине шыв каять. КС. Унтан аялаллине шыв илет. То, что лежит пониже его, заливается водой. Капк. Юр ирĕлнипе кӳлленчĕк пулнă. Кĕрсе кайсан калушна шыв илĕ. А.-п. й. 74. Вершник çине улăхма тăрсанах, Ваçлей такăнчĕ-ӳкрĕ те, салатне веçех шыва тăкса ячĕ. Когда он ступил на плотину, споткнулся и упал. Пуловка с солодом покатилась в воду. Ib. 74. Ваçлей нимĕн тума аптранипе пĕр патак илчĕ те шыва пăтратма пуçларĕ. Василий не знал, что ему делать. Затем взял палку и стал помешивать воду с солодом. Ib. 74. Аха, шыв сăра пекех пулчĕ иккен-ха. Ого, вода густеет, как пиво. Сред. Юм. Шывва чăм, нырни в воду. Ib. Шыв ĕçе-тăркача ман паян саççим хырăм кӳпсе кайрĕ. Орау. Ĕçес килсех ĕçетни эс вăл шыва? Сред. Юм. Шывву полин ĕç ху çав таса марскере. Орау. Шыва выç-варла ĕçсен, чĕрене çиять. ТХКА 108. Шыв ĕçсен, йысна шыв хĕрне чăркуçланса ларчĕ те, курăк татса илсе: эпĕр ĕçмен, вырăспа майра ĕçнĕ, тесе, шыва пĕр курăк пăрахрĕ. Альш. Шыв уланă — çын шыва кайса вилессе, çын чĕрене илессе. ГТТ. Шыв чакнă, шыв ӳснĕ, шыв тапраннă, теççĕ. КВИ. Пирĕн çырман шывĕ чакнă. Орау. Çул айяккисене шыв туха пуçланă. Ib. Çул аяккисенче шыв кӳленсе тăра пуçларĕ. N. Иртнĕ çул çуркунне Атăла шыв питĕ тулчĕ. Хурамал. Кăçал çурхи шыв пит шеп юхрĕ. ГФФ. Çорхи те шывпа йохса та кайнă полсассăн... Кабы я уплыл с вешней водой. Хурамал. Сиксе-сиксе шыв юхсан, çыранĕсем епле тусет-ши? Когда волнуясь течет вода, как это только выносят ее берега! Тайба-Т. Шыв çисе пынипе çĕр ишĕлсе аннă та, юпи вара шыв айне пулнă. Когда берег от размывания водой обрушился, то столб очутился под водой. Абыз. Сарай айăнь шыв юхать. Под сараем протекает вода. Ст. Чек. Шывĕ юха пырат, пăрĕ шăна пырат. (Пир тĕртни). N. Шыв пит вăйлă карĕ. N. Çуркунне шыв кайсан... Красн. Горка. Пĕчикçĕ ачасем тимĕр кĕреçемпеле шывсене (воду в разных местах) пĕвесе çӳреççĕ. N. Шыв иртсен... Альш. Этремел хушшинче çуркунне пĕтĕмпе шыв юхать. Шыв, иртсе кайсан, унта питĕ аван курăк персе тухать. N. Кайран, шывсем юхса пĕтсен, пĕтĕм уйсам, çарансем, вăрмансам симĕсленме пуçлаççĕ. Ау 389°. Шыв ӳкмесĕр çырне ан хыпала. N. Шыв йăрлатса юхать, тонкою струей. ГФФ. Шăнкăр-шăнкăр шыв йохать хомăшпа хăях хошшипе. Вода бежит и журчит меж осоки и камыша. Юрк. Анатра арман авăрат, шыв сассипе чулĕ çаврăнат. Собр. Çын вилли вăл пит шывшăн çунать (жаждет), тет. Ала 14°. Тепĕр кайăкĕ калать: эпĕ те çавă патша çинчех шывсăр типĕтсе усратăп, тет. Кн. для чт. I, 15. Шывсем типнипе çынсем шывсăр виле пуçланă. Букв. 1886. Вара шыв шыран. Юрк. Ирĕксĕр çын пуссине шывшăн çӳрес пулат. Макка 30°. Арма (= арăма) шыва кăларнă. Жену за водой послал. Артюшк. Çав шыв хĕррине пĕр хĕр шыв илме аннă. N. Мăшăрпа шыва антăм та, хăрахпа ăсса хăпартăм — çурри тесе ан калăр. Хурамал. Çинче пилĕк йилене тăхăнсассăн, кĕвентелесе шыва каяс çук. Если надевешь бешмет с тонкою талией, то не пойдешь с коромыслом за водой. Ромс. 29. Амăшĕ шыв патне тухса кайнă. Ib. Шыв панчен килсен, люшкисене йăпăр-япăр уçса пăрахнă. Кан. Икĕ хĕрарăм тĕл пулчĕç. Пĕри шыв кӳме каять, тепĕри шыв кӳрсе тавăрăнать. Н. Седяк. Кĕлетрен тухсан, çĕнĕ çынна яшка пĕçерттереççĕ, шыва яраççĕ (за водой). Ала 67. Тата çĕнĕ çыннăн упăшки хапха умне тухса тăрать шывран таврăннă çĕре. N. Шывран килтĕм. Ходил за водой. Изамб. Т. Лаша урине шыв ансан, лашана шывра тăратаççĕ. Сред. Юм. Лаша ôрине шыв аннă (опоили). Ib. Лашава шыв антарнă (опоили). Ib. Лашана шыв лектернĕ (опоили). Ау 8°. Лаша калать: çĕртен каяр-и, çӳлтен каяр-и, шывран каяс-и, тесе каларĕ, тет. Трхбл. Ку чечексене шыва лартас пулать. Ib. Чечексем шывра пĕр эрне ларса та шанман. Орау. Пирĕн сӳс-кантăр шыврах выртать-ха кăçал халчченех. Кан. Ытла та ӳсĕмсĕр ĕç вĕт вăл: кантăр пусине тат, типĕтсе çап, шыва хут. Янш.-Норв. Çын шывра ишнĕ чухне аллисемпе яра-яра ишет (перебирает). N. Вакран шыва янă. N. Утăсем, пĕтĕм тырă пулă — пурте шыв айне юлса çĕрсе пĕтнĕ. N. Кимĕ туса шыва янă (пустили в воду). Зап. ВНО. Шыва ярсан путмĕ, çĕре хурсан курăнмĕ. (çу). Ib. Шыва ярсан путмĕ, çĕре хурсан çĕрмĕ. (Кăмрăк). Т. Григорьева. Шывăн турат çук, вутăн алли çук, теççĕ. N. Шывран таса пулма çӳретĕн. Нюш-к. Шыва хирĕç çил вĕрсен, çăмăр пулать, теççĕ. С. Тим. Шур Атăлта пулă ишет-çке, çунаттине шыва хумасăр. N. Эпĕ çитнĕ çĕре теплушкана (помещение для сторожей при пожарной машине) шыв тунă: шăпăр-шапăр тăвать (течение струи) шалта çĕр урайĕнче. Орау. Тăнсам! пĕтĕм пӳрте шыва янă! Болваны! всю избу залили водой (дети). N. Нассус пырши шăтсан, шăтăкран шыв шаркаса чуптарат. Кĕпçене çĕре пăрахсассăн, шыв шарлатса чупат. Сред. Юм. Пĕчик çӳхе чôла шыв çинелле вирлĕ аялтан утса ярсан, çав чôл чалт! чалт! тутарса шыв ĕçсе каять. КС. Шывпа пĕрĕхтереççĕ (прыскание). Никитин. Хурсем каçпа ларакан вырăна тараса чакалас пулать; унта шыв час тухать. Хурсем шыв пур вырăна анчах çĕр каçма лараççĕ. || СТИК. Айлăм çĕрти купăстана шыв сапма юрамаст — шыва ларат. Купаста шыва ларсан, вăл начарланса юлат. Шыва ларнă çаранти курăк та сайраланса юлат. Магн. М. 59. Шыва лар. || Альш. Сăмаха шыв пек юхтарат. Ст. Яха-к. Çак кĕлле ăстарик шыв епле юхать (плавно), çавăн пек пĕр такăнмасăр хăвăрт каласа тухать. ТХКА 13. Пирĕн Ваçук кĕнекесене шыв пек юхтарса вулать, картинсем тума вĕренсе кайнă. N. Утни-юртни сисĕнмест, шыв пек юхать, çил пек вĕçет (урхамах). Чăв. й. пур. 10°. Çапла тусан вара лашисем шыв пек кайнă. Сред. Юм. Посса кайса пăхса çӳрерĕм те эп, ôрпасĕм шыв пик йôхса лараççĕ вит (хороший урожай). Альш. Ачанăн варвиттне кайнă, шыв пек юхтарат. || N. Ăна пĕр кашăк шывпа ĕçсе ярăн (говорят про красивую девицу). || Кан. Пĕр 10 пин тенкĕ шывпа юхрĕ. Шурăм-п. Çулла хăйă хăшĕ пĕртте çутмаççĕ: укçана шыва пăрахмастпăр, теççĕ. Ib. Вĕсем ĕмĕрне те хăйсен юлташне шыва пăрахса хăварас çук (не оставляют без помощи). Орау. Çын хăйне хăй шыва пăрахмасть (не топит сам себя). Капк. Хамăр хурăнташа шыва ярас çук вĕт, терĕм (не выдам, не предам). || Букв. 1908. Маруçăн улма çиесси килнипе çăварĕнчен шыв килнĕ. Сред. Юм. Çинине корсан, çăвартан шыв килет. || Чăв. й. пур. 5. Хăйĕн сăмсинчен тапак туртнипе сап-сарă шыв юхса çӳрет. || Буин. Шывпа пĕрлех килчĕ. Ребенок вышел из утробы матери вместе с водами. N. Малтан шыв кайрĕ (перед родами), ача типпе юлчĕ. Ача умĕ килчĕ, ачи çуралчĕ. || Сок. Шурăм-п. Карта патĕнче хурăнсем те пур. Çуркунне вĕсен шывне ĕçме юрать. || Сыворотка. Изамб. Т. || Пот. Альш. Икĕех те шурă та халь ут юртат, тилкеписем тăрăх та шыв юхат. Ала 63°. И, хир-хир урлă килтĕмĕр, çĕлен пек ута шыв турăмăр. N. Лашисем пĕтĕмпе шыва ӳкеççĕ, ачисем çапах çӳреççĕ. Мусир. Хура шатра Иваншăн хура шыва ӳкрĕмĕр (сильно вспотели). N. Тарласа шыва ӳкнĕ. || Слезы. Альш. Çакăях та тăвансем асма (= асăма) килсен, икĕ хура куçăмран шыв юхат. Собр. Куçран куçа пăхсассăн, икĕ куçран шыв килет. || Дождь. N. Шăнкăр-шăнкăр шыв çăват, чӳрече витĕр курăнать. (Хĕр йĕри). || Река. ГФФ. Кăвакал ишет шыв тăрăх. Утка плывет по реке. Хурамал. Хурĕ каланă: „Ну эпĕ çурт лартап-и? Эпĕ аслă шывра та хĕл каçăп“,— тенĕ. Ib. Аслă шыва кĕтĕм ăшăк тесе, ĕнчĕ куçлă çĕрĕ пур тесе; ĕнчĕ куçлă çĕрĕ шыв çути, эпир атте-аннен куç çути. Вошел я в большую реку, думал, что мелко, думаль что есть там перстень с жемчужным камешком. Перстень с жемчужным камешком — свет реки, и мы у отца и матери — свет очей. ЧП. Пирĕн пӳрт аяккипе мăн шыв юхат. Тораево. Ĕçтерсе ӳсĕртсе пичĕкешне хупса икĕ пуçне питĕрсе мăн шыва кайса ячĕç, тет. Янорс. Вара эпир Атăл хĕрне çитрĕмĕр, кунта эп Атăл шывне куртăм. Хурамал. Ăлăхрăмах çӳлĕ тусем çине, антăм-ĕçке Самар шывĕ çине. Поднялся я на высокие горы и спустился на реку Самарку. Альш. Самар шывĕ юхат вирелле, сар хăмăшсем тайлаççĕ шывалла. Эпир çур. çĕршыв. 24. Шăматран иртсессĕн çул Вылă шывĕ урлă каçать те, уй тӳпинелле каять. Сюгал-Яуш. Пĕр çын шывра луткăпа пулă тытса çӳрет, тет. N. Вăл шыва пĕрте шăнма памаççĕ, мĕншĕн тесен вăл кермансене килме питĕ чарса тăрать, вăл шыва пĕрмаях тупăпа персе ватса тăраççĕ. Çулла çав шыв патне çитеччен пĕрмаях çĕмĕрсе килчĕ. Баран. 119. Çăва тухсан, пысăк шывсемех ăшăкланса юлаççĕ. С. Айб. Шыв урлă каçаракан сан патна пырса шыв урлă каçарнăшăн санăн аллуна ыйтĕ. Альш. Пилĕк пĕрчĕ хăмăшпа çул килтĕм, виçĕ пĕрчĕ хăмăшпа шыв каçрăм, каçсан та урам йĕпенет, каçмасан тăванăм ӳпкелет. N. Хура шывсем юхат вирелле. || Назв. божества. N. Вăл мĕн калать хăй патне пыракансене: эсĕ çава çырмари шывпа питне çунă та, çанти шыв тытнă, тет. Бгтр. Кĕрĕк ăçта çул çинче шыв ĕçсессĕн, çав шыв ан тыттăр, тесе: эпĕ ĕçмен, пĕр вырăспа пĕр майра ĕçнĕ, тесе, шыв çине кирек мĕн сапса хăварнă. N. Тата шыва çав хурантанах чӳклеççĕ. С. Алг. Шыва мимĕр (толокно).

шыв кучĕ

шыв кочĕ, место у колодца, ключа, речки, озера и т. под. Тюрл. Шыв котне кайрăм. || Назв. улицы. Альш. Ĕлĕк Вăтакасра çав Шыв кутĕнчи урам кăна пулнă. Ун чухне пĕтĕм ял çавăнтан шыв ăснă, выльăх-чĕрлĕх шăварнă, кĕпе-йĕм çавăнта çунĕ. Çавăнпа çапла каланă урамне. Ĕлĕкрех Шыв кутĕнчи урам тенĕ; унтан пурăна-киле — Шыв кучĕ тенĕ тӳрех.

шывăшлăх

край крыши. Тайба-Т. Шывăшлăх тăрăх шыв юхат, алă çума юрамаст. Н. Изамб. Шывăшлăх тăрăх шыв анать, ешке пĕçерме юрамасть. СПВВ. ИА. Чĕренче çиллĕ пӳрт çине шывăшлăх хураççĕ. СПВВ. ЕХ. Пӳрт çине витнĕ чухне пӳрт хĕрне хăвăл пĕрене хураççĕ, çавна шывăшлăх теççĕ. Ст. Чек. Хуралтă тăрринче хĕрринчи каштана шывăшлăх кашти теççĕ. СПВВ. ЕХ. Пӳрт çине урлă пысăк йывăç хураççĕ, çавна шывăшлăх теççĕ. Толст. 121. Унтан вăл шапасене пăхăр çекĕлсемпе çурт витти çумне, тимĕр шывăшлăх айне çака-çака хунă (подвесил их медными крючками к крыше под железный желоб).

шыльăк

назв. свадебного обряда, который совершался в доме невесты (туй — в доме жениха). Якейк. Хĕре качча панă чох хĕре илме туй килсен, хĕр килĕнче шыльăк пулать. НАК. Чăвашсем туй-шыльăк тăвас пулсан, хĕлле тумаççĕ, яланах çимĕкре те ĕç уммĕн тăваççĕ. Шорк. Шыльăк: 1) обряд после свадьбы. Привезли невесту, заперли ее с женихом в амбар. Часа через З—4 после этого собираются только родственники жениха в особо устроенное место (шыльăк) для получения от молодых подарков. Молодая впервые показывается с открытой головой как женщина. Перед получением подарков в честь молодой починают бочку с пивом. По получении подарков начинается пир. В это время главным образом угощает молодая. Вся процедура продолжается часа З—4. Вот все это называется „шыльăк“. || Особое загороженное во дворе место, где устраивалась свадьба у невесты. Ib. Шыльăк — особо устроенное место для стариков во время свадьбы для совершення описанного обряда (шыльăк). Устраивается так: берут три длинные, широкие и толстые доски и кладут на чурбаны так, что с западной стороны остается совершенно открыто вместо двери. Впереди ставится стол, перед столом довольно большое дерево (главным образом, липа), по углам „шыльăк“ также ставятся ветки деревьев. Устраивают обыкновенно в середине двора или под навесом. Сохраняется в течение недели и даже больше. В. Олг. Ташлама шыльăка тортса кӳртрĕ (девицу), пĕр корка сăра парчĕ хĕре. Ib. Эпĕр тоя килсессĕн, вонçич çолхи хĕрĕсем шыльăк хĕрринех килсе тăраччĕ. Начерт. 207. Шыльăк, стол, за который сажаются поезжане, приехавшие за невестою. См. Магн. М. 213.

шукăль

шокăль, щеголь, франт; нарядно, щегольски. Икково. Вăл ача пит шокаль çӳрет (одевается франтом) Пшкрт. Шокаль çын = капăрланса çӳрет (щеголь). Б. Олг. Шокăль капăр çӳрет (форсун). СПВВ. ФВ. Чечен тăхăнакан çынна шукăль теççĕ. N. Шукăль тумланнă юлташĕсене курнă. ЧК. Шукăль Ваççа пек пĕчĕклех капăр тумланасшăн тем таринччен сикĕччĕ, пулать-кам ача! Ядр. Шукăль кантра çырас çук (девушки. Из свадебн. п.). N. Шуртан шукăль юратать, эпир шукăль пулаймарăмăр. || Жулик. N. Ай-ай, сан Ванька пит шукăль: мĕн шăхăлчине улталаса илсе кайнă. В таком смысле это слово употребляет молодежь. Старики же понимают под „шукăль“ красиво одевающихся людей, которые одеваются так, несмотря на бедаость. || Назв. киремети в овраге „Мальăм-хоçа“. Чебокс. Ăна (шокăле) асăнаççĕ нумайĕшĕ чирлесен, йомăçсене кошнă тăрах пăрахаççĕ çортасем, апат татăксем, йĕрĕхсем. Каçартăр вăл тесе мĕн осал ĕçсем тунă он омĕнче чирленĕ çын. || Назв. озера около Красного Яра (близ железнодорожного моста через Суру).

шолтăр

подр. выстрелу из ружья. Трень-к. || Подр. стуку жернова, когда под ним нет муки. Б. Олг. Арман чолĕ арнă чох тырри пĕтсессĕн, шолтăр-шолтăр, шолтăр-шолтăр тет. || Подр. сильному стуку обрушившегося моста. Б. Олг. Кĕпер шолтăрр! ятăнса анчĕ. || Шорк. Таçта хăвалать лашине, шолтăр-шолтăр чоптарса иртсе карĕ. См. шалтăр.

шурă

шорă, белый. N. Пĕчĕкçеççĕ кушма — шурă кушма, пурте шур путекĕн кăчăкĕ. Толст. 5. Куçли калать: сĕт шурă, хут пек шап-шурă, тет. Суккăрри калать: шурă тĕс апла вăл хут пекех алăра шăлтăртатать-и-мĕн? тет. Зрячий сказал: „Цвет молока такой, как бумага белая“. Слепой спросил: „А что, этот цвет так же шуршит под руками, как бумага?“ Ядр. Ман тантăшсем ялт шурă, епле уйăрлса каям-ши. Ск. и пред. чув. 3. Тимĕр тылă ашĕнче шурă шуйттан ларать, тет. Пазух. 73. Чăлт шурăран тутăр эп кумтартăм. Чув. прим. о пог. З7. Хĕвел шурĕ тухсан, çав кун уяр пулать, малалла та уяр пулать. Если солнце восходит белое, то в этот день будет ясно и вперед будет ясно. N. Çамки çинче шурă пур (вăкăрăн). Н. Якушк. Улачанăн шурри пит çинçе, кам аллисем витĕр тухнă-ши? N. Шорринчен Хвекла саппун тутарнă, ытти япаласене тапратман-халь. Хош-Çырми. Тӳнес марччĕ шорă йор çине. Хорошо бы не свалиться мне на белый снег. НР. Анатран хăпарать шора пăрахот. Снизу идет белый пароход. Хош-Çырми. Икĕ шорă çăмарта пĕçертĕм, хăшĕ сывалассине пĕлмерĕм. Сварил я два яйца, но не знал, которое из них убудет. Ск. и пред. чув. 19. Шурут çырми варринче шурă шăмăсем выртаççĕ. Якейк. Çăмарта шорă тийиса шоратмасăр çияс мар. БАБ. Юрла-юрла ĕçер-е? Юртан шурă пулар-а? Давайте пить и петь песни, и сделаемтесь белее снега. Бугульм. Шурă çĕлĕк шур юр пек, хамăр тăван чунăм пек. N. Шурă юр пусарса тăракан чăрăшсем йăшăл та тумаççĕ. N. Ушкăн-ушкăн шурă пĕлĕт иртет... НР. Апай исе пачĕ шурă тутăр. Мать купила мне белый платочек. Хурамал. Манăн шурă кĕпе пĕрреççĕх, çуса çаксан, шурă юр пекех. У меня единственная белая рубашка; если выстирать ее и повесить, то она как белый снег. А.-п. й. 93. Шурă халат тăхăнса, тухтăр пекех тумланса, сарă чăматан йăтса, тĕрлĕ кĕленче хурса, ĕне хӳрине чиксе, хуллен утать хулана. Хурамал. Ăлăхăттăм çӳлĕ ту çине, çыру çырайăттăм шура чул çине. Взошел бы я на высокую гору и написал бы надпись на белом камне. Ib. Çӳлĕ тусем çинче шурă курнитса. На высокой горе — белая горница. Ib. Шурă иккен куянăн урисем, хĕрлĕ иккен тиллĕн урисем. Оказывается, у зайца ноги белы, у лисицы — красны. N. Ача вилсен (лет до 5—7), тула çăмарта кăларса ывăтатчĕç. Çăмарта пăрахнă чухне те: чунна шурă чăхă ертсе çӳретĕр, тетчĕç. N. Кăвак кăвакарçăн чĕпписем — шурă кăвакарçăн сĕчĕсем, эпир аттепе анне ачисем. Бугульм. Кăвак кăвакарчăн пурте пĕр пек, çуначĕ шурри ăрасна. ЧП. Хĕрсем шуртан шурă кантăр тыллаççĕ. N. Эй, шура аппа, шурă аппа, чӳрече витĕр пăх аппа. ТХКА З0. Оксанă — хура куçлă, шурă ӳтлĕ, сар çӳçлĕ, яштак пĕвлĕ хитре хĕрччĕ те. || Альш. Çута-шурă, светло-белый. Ib. Витĕр шурă, цвет бумаги. Орау. Пĕр шурă чĕреллĕ (бледный) ача туйра вĕлерес пек ташлать. || По-белому (изба). О сохр. здор. Пӳртре хăрăм-тĕтĕм ан пултăр, çавăнпа пӳрте шурă тума кирлĕ (по-белому). Хурамал. Алăкăрсен умĕ улма йывăç, улмисем çукран илемĕ çук; пӳртĕрсемех шурă, саккăр сарă, савнă тăванăр çукран илемĕ çук. У вас на дворе растут яблони, но нет у них красы оттого, что на них нет яблок; изба у вас белая, лавки в ней желтые, но нет у нее красы оттого, что у вас нет милой родни. || В переносном значении. N. Эпĕр шурă тăвасшăн, çынсем хура тăвасшăн. Мы хотим сделать как-нибудь это приличным, а люди стараются сделать это нехорошим. || Честь? N. Сĕтел туртса си парат, питме шурă килĕ-и, тесе. || Снег. С. Айб. Уттарам-шин, чуптарам-шин аслă çулпа шурă пур чухне. || Хлебное вино (водка). Изамб. Т. Сахал пулсан: шуррине пар, тесе, тата ыйтаççĕ.

шăклă кот

так называют тех, кто пускает под себя. Сред. Юм. Шăклă кôт тесе ая шăракан ачана калаççĕ.

шăлтăртат

стучать, грохотать, греметь, бренчать. Янтик. Б. Вуник шăллă урапа шăлтăртатса пырат-çке. Кан. Укçа шăлтăрма шăлтăртатать. Чăв.-к. Кĕмĕлех те хушпу, ылтăн сăрка, шăлтăртатат аппан пуçĕнче. Ib. Аллăрсенче мерчен алă çыххи, чӳрече витĕр ан тăсăр, шăлтăртатĕ мерчен алă çыххи. Ст. Шаймурз. Хурама та пĕкĕ йĕс ункă, шăлтăртатат матур кӳлнĕрен. || Шелестить. Ст. Чек. Курăк çилпе шăлтăртатат (шелестит). N. Вăрманти вĕрене çулçисем темĕн чухлĕ шăлтăртатсан та хут пулмĕç. Толст. 5. Суккăрри калать: шурă тĕс апла вăл хут пекех алăра шăлтăртатать-н-мĕн? Слепой спросил: А что, белый цвет так же шуршит под руками, как бумага“? || ЧП. Шăлтăртат (хăйă). || N. Вăл хапха çил-хĕвелпе шăлтăртатать, хĕрӳ хĕвелпе йăлтăртатать.

шăппăн

тихий, тихо. КВИ. Пĕлĕт тăрăх çурçĕрте вĕçсе пынă пирĕшти, шăппăн юра юрласа. По небу полуночи ангел летел, и тихую песню он пел. (Лерм.) Пазух. Мĕншĕн шăппăн, ай, ларатăр? Эсир шăпчăк чĕппи мар вĕтĕ. Бугульм. Мĕншĕн шăппăн ларатăр. М. Яльч. Эй, тăванăмсем, тăванăмсем, мĕншĕн шăппăн ларатăр, шăппăн ларма шупчăк чĕппи эсир мар. Ск. и пред. чув. 89. Шăппан-шăппăн çеç утса тухрĕ Нарспи пӳртĕнчен. N. Темĕскер те пĕр шăппăн каласа пĕтерĕ. Латыш. Карчăк сăмахĕсене пит шăппăн калать, тет, çавăнпа пурне те лайăх илтмелле мар, тет. Шурăм.-п. 13. Атте мана шăппăн каларĕ. Юрк. Кăлавипе писсăрĕ чаршав хыçĕнче, пытанса, тăнă пек, пĕр чĕнмесĕр шăппăн кăна тăраççĕ. Туперккулёс 37. Шăппăн çи. N. Ун чух никама та калаçма юрамасть, шăппăн çӳремелле çемьесем. N. Шăппăн вырăн, захолустье, тихое место. Сунт. Ман çемье... терĕ шăппăнтарах Микихвер. А.-п. й. 46. (Тилĕ)... шăппăнтарах: „Сывмарри сыввине йăтса пырать“,— тет. А лиса ухмыляется под нос и тихо говорит: „Больной здоровую везет“. Золотн. Шăппăн, тихо, скрытно, секретно. N. Шăппăн-шăнпăн çӳре, исе кил. Сколько можно тише ходи, принеси.

шăрт-шорт

то же, что шăрт-шарт. N. Шăрт-шорт тăвать (плети пастухов, ломка сучьев в лесу под ногами, вообще ломка тонких палок в роде частокола). В. Олг. Вăл ларнă çĕртех шăрт-шорт сикрĕ (хăраса). Ib. Кайăк кĕлетке ăшĕнче шăрт-шорт сиккелесе çӳрет, тохасшăн.

шăтăк

щель, отверстие, дыра; нора, берлога. Капк. Алăка питĕрнĕ. Ăçтан кĕме пултарĕ-ха? — Шăтакран.— Мăн чĕрчун кĕмелĕх шăтăк пулсассăн, пирĕн хваттер сивĕ пулĕччĕ. Сивĕ мар-çке! А.-п. й. 68. Кĕлет алăк айĕнчи кушак шăтăкĕнчен шăвăнса кĕчĕ, тет те, шалалла, çăвăх ырçи ăшне кĕрсе ларчĕ, тет. N. Ман кутăм çап-çутă. (Кĕмĕл шăтăкĕ). N. Кăмака шăтăкĕ, печурка. Орау. Манăн халь те пыр шăтăкĕ тулчĕ ĕнтĕ, урăх анмасть. Мне уж в глотку не лезет. N. Çанă шăтăкĕ, пройма. N. Вал шăтăкĕ, вĕрен шăтăкĕсем, вĕт кĕрпе шăтăкĕ, кĕрпе сăмсипе хывăх шăтăкĕ, кĕрпе çăнăхĕ шăтăкĕ, кĕрпе шăтăкĕсем, çил шăтăкĕ, çу ямалли шăтăк, вăта çĕрти чул шăтăкĕ, хывăх шăтăк, шултăра кĕрпе шăтăк — кашта шăтăкĕ, шăрт шăтăкĕ. Якейк. Çĕлен шăтăка çимен конче кĕрет. Оп. ис. ч. 1. Ку шăтăк çĕлен пурăнаканскерех-ха. Это, смотри, змеиная нора. А.-п. й. 61. Çĕлен-калтасем, ниçта кайса кĕреймесĕр, ăçта шăтăк пур, çавăнта кĕре-кĕре пытанаççĕ. Ib. 14. Акă пĕррехинче вăл хăй шăтăкĕнчен тухрĕ те, кама та пулин хирĕç пулмăп-и-ха тесе, вăрманпала утса çӳрет. Ib. 19. Ула йытă малтанах хăйĕн çĕвĕ тусне упа шăтăкĕ патне ертсе кайрĕ. Лап-к. Çитсен кашкăр шăтăк турĕ, тет, сат картине. А.-п. й. 34. Аякрах та мар пыракан тилĕ вăшт! анчах чăмать пĕр шăтăка. Ib. Пăхаççĕ: сăвăр шăтăкĕ. Пуçлаççĕ хайхисем чавалама çак шăтăка. 93 çул 80. Ăна хăма çине хунă, пуçне мăй таран шăтăк ăшне чикнĕ. Могонин. Çырмасене, шывсене, шăтăксене, тăвайккисене усал илнĕ. N. Витĕр-витĕр темиçе шатăк пулса пĕтрĕ. Янтик. Шăтăк аяла аннăçеммĕн тăвăрланать, çӳлелле ухнăçеммĕн (= улăхнă çемĕн) аслăланать. П.-Пинерь. Шухăшламасăр: тарăн шăтăка тухăп, тесе, ан сик. Н. Лебеж. Шалçине лартрăм, шăтăкне туртса илтĕм. (Загадка). N. Çӳлте те шăтăк, тĕпĕнче те шăтăк, варринче вут. (Сăмавар). Орау. Ку шăтăка тултарса тӳрлетĕр. Заровняйте яму. Ib. 37. Пырать пĕр хăмăр тилĕ йăпăртатса вăрманпа. Ун çулĕ çине сунарçă шăтăк алтса хунă пулнă. А.-п. и. 77. Пĕр йăвăç тĕмĕ айне пысăк шăтăк алтрĕ те, арчана тĕртсе йăвантарса ячĕ. Выкопал яму под одним деревом и скатил в нее сундук с нуждой. Орау. Нушникĕн шăтăкĕ питĕрĕннĕ те, çӳлтен юхса анакан шыв аялти хутри хăваттирсене тухса пĕтĕмпе шыва янă. || Могила. ТХКА 73. Анне мана: ачам, эпĕ вилеп, ман шăтăк çинчи тăпрана пырса тӳрлет вара эсĕ, тет. КВИ. Вилнисене пуçтарчĕç. Шăтăк чавма тытăнчĕç. В. Олг. Шăтăк алтма каятăп. ЧС. Çутăлсан вара хăшне шăтăк алтма ячĕç, хăшĕ тупăк тума тытăнчĕç. || „Преисподняя“. Кан. Шăтăк тĕпне анса каях хăвăн кавалериюпа. В. Олг. Таста шăтăкра порăнат вăл. N. Укçасăр манăн çта шăтăка каяс-и? Ск. и пред. чув. 46. Ăçта шăтăка тарчĕ Микита. Юрк. Пĕчĕкçĕ кăна пуркăм пурччĕ, илсе кĕрсен акă çакăнта хурсаттăм, таçта шăтăка çухалчĕ. || N. Малти шăтăк. || Ямочки при игре в шар. СТИК. || СТИК. Ку укçа шăтăксене саплама та сахал, эсĕ пуйрăн тесе тăратăн. Шăтăка саплас тени парăма тӳлес тени пулать. || Дырявый. Каша. Шăтăк-шăтăк шăналăк, шăна кĕмин — лайăхчĕ. ЧП. Шăтăк кимĕ килет. Юрк. Çĕнĕ сăмавара шăтăк сăмавар тетĕн, ак кунтан тултар. Ск. и пред. чув. 77. Каларĕ вăл еррипе карчăк енне çаврăнса: çамки шăтăк — хупăнмĕ, чĕри татăк — сыпăнмĕ. || Переносно — с изъяном, глуповат. N. Он тăрри шăтăк. Капк. Шăтăк тӳпеллисем пирĕн ĕмĕре çитеççĕ-ха. N. Унăн хăлхи шăтăк (глуховат). Ала 30. Çакă ял çулĕ шăтăклă, çул шăтăкне пĕлмерĕмĕр, хĕрĕ шăтăкне пĕлтĕмĕр. || Кружева. Начерт. 203., Шибач., Икково. КС. Шăтăк илтĕм. См. шăтăкла.

шăши

мышь. N. Шăши = кушак кайăкĕ. N. Шăши = шăрши. Бука. 1900. Кушак шăши тытать, кашкăр выльăх тытать. А.-п. й. 7. Кушак, шăши пулĕ тесе, çапă çине пĕрех чикрĕ, тет. Образцы 24. Вăл укçана памасан, шăши кастăр енчĕкне. N. Ай-уй, карчăк! çарăка шăшисем çисе яраççĕ. Ах, старуха! ведь репу-то поедают мыши! Ст. Чек. Шăши пирĕн айăмăртан тухса карĕ. Мышь выбежала из-под нас. А.-п. й. 51. Кайсан-кайсан, ăна хирĕç пĕр шăши сиксе тухрĕ. Панклеи. Шăши мури илчĕ те карĕ. Ши-и! шихăртать. Ск. и пред. чув. 17. Çул пур çĕртен, çук çĕртен çичĕ юлан вĕçтерет; шăши тухман çĕрсенчен вăл тухать те сиктерет. Чув. прим. о пог. 411. Хĕрлĕ шăши, рыжая мышь. Янтик. Шăши пăх пик чей, фамильный чай. КС. Капан айĕнче шăши вилмест. N. Ку чухне шăши те туяпа çӳрет. (Пословица). Ст. Шаймурз. Шăши шăкĕ те тинĕсе пулăшать. (Послов.). Курм. Йĕс шăши, çип хӳре. (Йĕп). Зап. ВНО. Пĕр шăшин икĕ хӳре. (Çăпата) Кайсар. Шăши тирĕпе çăпана çыхаççĕ. N. Эпĕр коак шăши пак пурнатпăр, тольккĕ каç шăтăкран тухса çӳретпĕр. Н. М. Кедров. Пирĕн урай айĕнче шăшисем чупса çӳреççĕ. СТИК. Шăши шăриччеи те пĕр вырăнта лараймаст, тек мăрккат (ни минуты не может усидеть на месте). В Сятра дат.-вин. падеже — шăше. Ib. Çĕнĕ çынă: эппин эпĕ санăн шăнă-шаккуна шăше çиме хошап халь, тет. || Фамильное прозвище. N. Шăши Емели. Ст. Чек. Шăши Миттук (женск. прозвище). || Назв, болезни лошадей, мыт. Юрк. Шăши — ут-выльăх чирĕ.

шĕшпĕл

назв. растения. || Назв. птицы. Имен. Шĕшпĕл, маленькая лесная птица, величиною с большого пальца, зоб бедый, годовка черная, крылья сероваты, ест червяков из-под коры старых деревьев.

накăлтат

говорить под нос, гнусеть. Орау. Накăлтатса вуласа тăрать, нимĕн те тăнлама çук (гнусит, не выговаривает, проглатывает окончания).

нер

подр. пению под нос. N. Нер-нер-нер йорласа пыраççĕ.

никĕс-ай-пукан

стулья под основанием. Рус.

ноçилккă

(ноз'илккы̆), носилки; две палки для ношения соломы (кладут под сено). Шорк.

нăчăрт

(ны̆џ̌ы̆рт), подр. хрусту раздавленного стекла и т. под. Шорк. Пĕр кĕленчене тăла варне чăрканă та, нăчăрт тутарса пăрахрĕ.

нĕр

(_нэ̆_р), подр. жужжанью мухи. Хурамал. Хирте шăнасем нĕр-нĕр-нĕр туса çӳреççĕ (= сĕрлесе çӳреççĕ). Сред. Юм. Нĕрр! Сăр нăрăсĕм çĕрле вĕçсе çӳресен, çавăн пик сас илтнет. Пшкрт. Нĕр-нĕр-нĕр йорласа ларат (тихо, ăхине илтмелле анчах). || Подр. звуку, издаваемому гусятами, когда они садятся под крыло матери. СТИК. Амăш тĕкĕ айне ларакан хур чĕписем ларас вăхăт çитсен, нĕрр! тăваççĕ. N. Хур-чĕпписем нĕрр! туса лараççĕ.

пайккал

ямина на лугах, заливаемая в половодье водою (по р. Суре около Ядрина и Курмыша, у русских известно под названнем «бакал», «бакалы»). Б. Кумаркино. Пайккал — çаран çинчи лопашкари шу. Çорхи шу сарăлса айлăмсене шу кĕрет; шу чаксан, онта шу тăрса йолать, çав шу пайккал тăвать. Сăр тăрăх çарансам çинче пайккал нумай полать.

пакра

выбиваться из-под земли (о воде). Янш.-Норв. Çĕр айĕнчен пакраса тухакан çăл.

палкă

(палгы̆), архаич. сл., означавшее раньше то же, что теперешнее паллă (знак, примета, признак и пр.); встречается в некоторых сочетаниях. Слеп. Çăва палки, так назыв. намогильный столб-памятник на языческих кладбищах чуваш, известный больше под именем çăва йупи. См. çăва йопи.

пантаккай

(пандаккаj), назв. съедобного растения; иначе его чуваши зовут шăшлаккай, у русских в некоторых местах оно известно под названием «ужовник». Чертаг.

парлак ана

незасеянное поле, должное быть под посевом. Шорк. Б. Хирлепы. † Навус ани Пăраскич, парлак ани пулса юлчĕ. (Свад. п.).

парттас

назв. рыбы. Альш. См. партас. Т. Николаев. Парттас, язь. || У чуваш д. Антоновки, б. Стерлит. у. — подус, язь, илец, жерех и головль известны под общим именем парттас.

пастарккă

(пастарккы̆), клинышек, подкладываемый под предмет. Икково. Айне пастарккă хĕстер. Подложи под низ клинышек (напр., под кадку, чтобы она не качалась).

патилкка

(пады^илкка), неизв. сл. СТИК. Пат Патилкка, Патилкка, Ман Патилкка мĕн тăват-ши? (Отрывок из песни, которую поет жена «упăте», возвращаясь из родительского дома к мужу, живущему под мостом).

патуска

поддоски; железная полоса, подкладываемая под ось телеги (рус.). Н. Карм. См. урапа.

пачăрр

(паџ̌ы̆рр), подр. довольно длительному звуку, получающемуся при некоторых действиях, напр., когда что-либо киснет, выжимается, выдавливается и т. под.

пеккум

, пекком, опека. Ст. Шигали. Пеккумра тăрат (или: пеккума кĕнĕ). Находится под опекой. Сред. Юм. Пеккôм çырнă. (Ашшĕ-амăш вилсен килне-çôртне ачисĕм çомне çырнине калаççĕ).

перĕнтер

(-_дэ_р), понуд. ф. от гл. перĕн. К.-Кушки. Ури тĕпĕсене хире-хирĕç перĕнтерсе лараççĕ. Сидят, соткнувшись друг с другом подошвами ног. N. Вĕсем пĕр-пĕринпе пит-çăмартисене перĕнтерсе чӳречерен пăхса тăнă. Они смотрели в окно, прислонившись одна к другой щеками. Тип-Сир. Урисене çĕре перĕнтермесĕр, каяла çавăрнса пăхмасăр, тарчĕç, тет (убежали, не чуя под собою ног). Скотолеч. 8. Хырăмне перĕнтерсе ыраттарсан (если ушибет обо что-нибудь живот)... Якейк. Икĕ йопая хире-хирĕç перĕнтерсе тăратнă. Поставили два столба наискось, так что они упираются один в другой верхушками. N. Эпĕ ăна пуçĕпе (ун пуçне) пĕрене çумне перĕнтертĕм. || Забивать на словах, переспаривать. Якейк. Ай-ай вăл она плотнă перĕнтерет (забивает его словами во время ссоры).

персе тух

появиться сразу, выскочить неожиданно, подойти вдруг. К.- Кушки. Авăра-кăшман анчах персе тухрĕ (выросло). N. Кирлĕ-кирлĕ мар курăк пере-пере тухнă. Ib. Тырă пулакан хирсене ăнман курăк пере-пере тухрĕ. N. Сăмса тăрринех темĕскер персе тухрĕ (нарыв и пр.). N. Çан-çурăма шатра персе тухрĕ. О сохр. здор. Пĕтĕм çан-çурăмне шатра (сыпь) персе тухать. Сборн. по мед. Вара пĕтĕм ӳте кĕçтекен шатра персе тухать. Истор. Унтан июнĕн 21-мĕш кунĕнче тата вут персе тухнă. КС. Персе тухрĕ, выскочил быстро. Ал. цв. 6. Пырсан-пырсан, вăл пĕр сарлака уçланка персе тухать. КС. Ман пата пĕр хуйхатнă мулкач печĕ тухрĕ. Баран. 138. Пĕр шыв çулĕ (под землею) тепĕр çул çумне пырса хутăшать, кайран вăл çап-çутă, тап-таса шывлă çăл пулса, çĕр айĕнчен персе тухать. Стюх. † Шур Атăлпа прахут килет, персе тухрĕ хĕррине. Пароход быстро направился, подошел к берегу. О сохр. здор. Ун çинчи шăналăка сирсе пăхсан, пит усал шăршă персе тухать (из люльки) || Обокрасть. Кан. Авăн картинче ларакан ампарĕнчен çăраççипе крышшисене ватса тумтирсем, шур япала таврашсем т. ыт. персе тухса кайнă.

пет-пĕлчĕк

(-д-), подр. крику перепелки (срв. русск. под полать). СПВВ. ГЕ.

пир лĕкки

частицы волокон, падающие во время тканья в виде пушинок под станок. Чертаг.

пиçен-таçан

(-з'ан), «пиçен» и т. под. раст. Здесь таçан присловье к первому слову. Чураль-к. Тăп-тăп тăпиçăм, тăпи (не тяппи?) ура(-и?) хуçăкçăм, пиçен-таçан курăкçăм, курăк çине пусимăп. (Пыл хурчĕ).

пукан

покан (пуган, поган), первоначально — чурбан, обрубок дерева; стул, табуретка. Скамеечка, которая ставится под ноги (так у многих). СТИК. Пукан, обрубок дерева; употребляется в следующих случаях: 1) кладут под ноги, когда плетут лапти, или употребляется вм. стула; 2) ставят под углы строения. Микушк. † Самар сарă куркисем аллăрта чух, урăр айне пукан пулам-ши? Сирĕн вунă пурнĕр ывăнмасан, пирĕн чĕкеç чĕлхи ывăнас çук. (В этой песне выражена форма угощения гостей хозяином). Якейк. Покан, стул или табурет; для отличия говорят: 1) ахаль пукан — табурет, 2) хыçлă покан — стул со спинкой. СПВВ. ЛП. Пукан = тенкел. Актай. Вуникĕ хуçăк пĕр çӳху. (Пукан). С. Алг. Çутăлсан, хĕвел тухиччен, ăрама пукан кăлараççĕ. Альш. † Пĕчĕккĕ пукан — йĕс пукан, йăванмĕ-ши урам тăршшĕне? Ib. † Лупашкари пукана шапа пăтти сырса илнĕ. N. Пуçне касса пукан тăвăп. (Угроза). Орау. Лутра пукан пек çӳрет. Ib. Ачисем ун пукан пек (низкие, плотные). Собр. † Путĕр-путĕр путене, путь Хусана каят пуль, тимĕр пукан илмешкĕн, хапха тăрне лартмашкăн, чăнкăр-чăнкăр тумашкăн. Юрк. † Путĕр-путĕр путене, путь Хусана каят пулĕ, тимĕр пукан илмешкĕн, хапхи тăррине лартат пулĕ, хапхи чарик! тăват пулĕ, хайхи килет, тиет пулĕ, тин савăнса килет пулĕ. || ЩС Алăк пуканĕ (çӳлти пукан, аялти пукан). || N. Урапа пуканĕ. || Гиря (у весов и часов). N. Сехет пуканĕ анса çитсен, вăл пит вăрахăн сулланать. С. Тим. Хусантан уккас килмесĕр çутă пукан çутăлмаст. (Çутăлни). ТХКА 66. Канурăн ывăлĕсем те икĕ пăт пуканне вырăсла хапха урлă хăрах алпа ывăта-ывăта каçăрнине хам та темиçе хут курнă. || Крюк у дверей. Чертаг. || Моток. СТИК. Киççипе пуканĕпех илтĕм-ха. Бумажной нитки купил целым мотком. || Борок, несколько низок (рябины). Хурамал. Пилеше пукан туса хунă (= хулă çине тирсе пухса хунă).

пульккă

под польку (стрижка).

порт сохалли

(соhаλλи^ы), бородка топора (под топорищем). Чертаг.

портă кĕли

, кĕлли, бородка под топорищем. Якейк. || Торх. Портă кĕлли, пятка.

пуртрет

вм. путрет, подряд, под ряд. Ядр. † Путик-путик путене пуртрет ярас сасси пур; çакă йăлăн хĕрĕсем хăватер ярас сасси пур.

пус

, пос, давить, придавить, надавливать, нажимать, набивать. Шел. 98. Ирĕксĕр пусса выртма тытăнчĕç. N. Урине урапа пусса карĕ. N. Вăл çĕрĕк патаккине питĕ хытă пусма тапратрĕ. Альш. † Пусса-пусса ан кала (не играй сильно надавливая на лады), пуç ыратать, аттеçĕм; варрăн-варрăн ан кала, вар ыратать, аттеçĕм. Ib. † Пусма кĕпе пит пусать, хăмаç кĕпе пит усать. Ib. Старикки пĕр ывçă тăм илет те, çын кĕлетки туса кăмакана хурат, тет. Куçне тăхлан пусат (вдавливает), тет. Ст. Шаймурз. † Укалчаран тухсассăн, тăм кĕлетке тăвăпăр, куçне тăхлан пусăпăр, пилĕкне пурçин çыхăпăр. Н. Лебеж. Чавка чĕппи илнĕ чух виçсĕмĕре çыран пусрĕ (придавил обрушившийся берег). Чертаг. Хыт пôсса толтарнă. Ib. Пôса-пôса толтарнă (туго). Б. 13. Çĕнĕ кĕрĕк çĕлетрĕм, пусса тăхăна (регулярно, все время) пĕлмерĕм, ахалех çĕтĕлсе пĕтрĕ. Кан. Пусарчăксем çĕр мамăкне пусарах тиеме май параççĕ. N. Пусса хуман, наложено неплотно (вещество). Толст. Чăршă турачĕсем юр пуснипе (под тяжестью снега) усăна-усăна аннă. В. Олг. Ора айне кĕрсе каят, поссарас (= посса ярас) полат (как раз задавишь, котёнка). Сред. Юм. Хӳме ачана пôснă. Забор задавил ребенка. Ib. Хыта полнă-и, тесе, хăмла кипписĕне порне те посса пăхса тохрĕ. Батыр. Пĕр çынна кашни каç вопăр посма поçларĕ, тет. Орау. Урапа кустăрми сысна мăйĕ çинех çитсе пусрĕ. Ib. Çӳлти хутри мачча йăтăнса анса, аялти хутсенчи маччасене те пусса йăтăнтарса антарнă (или: пусса çĕмĕрсе антарнă). Ала 61. † Тăванçăм каяс патне те, ай, çитсессĕн, куçне пусса шăла та пуçларĕ. N. † Шерпетпеле питне çăваççĕ, шур пӳспеле пусса шăлаççĕ. N. † Питне куççулпе çăват, çаннипе пусса шăлать. Карсун. Чипер посса шăл (плотно вытирай). Бугульм. † Куççулĕпе пичĕсеве çăваççĕ, çанни вĕçĕсемпе пусса шăлаççĕ. Юрк. † Шурă акка пачĕ шурă тутăр, вĕри куççӳллисене пусса шăлма. Кан. Ăна (кулача) вăл вара ларса çимест, пур те курччăр тесе, ăрам тăрăх утса урлă пусса çыртса пырать. || Поглаживать (напр. брюшко). ТХКА 121. Шурă мăнтăр аллипе квапи тĕлне тытать те, йăл-йăл кулса савăнса, мăн хырăмне ик алпе вар пуснă пек сĕркелет || Ступать, переступать, наступать. Юрк. Хăваттиртен хаприке виççĕ ярса пуссан çитетен. ССО. Ярса пусмассерен çĕнĕ япала. На каждом шагу новости. N. Эпĕ ăçталла ярса пуснине искерсе (наблюдая) çӳретĕн. Альш. Пурте çывăрса кайсан, ку хĕр тăрат, тет те, çав каччи текенни çине пуссах тухса каят, тет. Алших. Çулçине татса ил те, урупа ун çине пус. N. Пĕрре слон çиленнĕ те, хăй хуçине урипе пуснă. N. Мăн кĕрнӳкерĕ çак такмакне каласа пĕтериччен, ытти туй халăхĕсем пурте мăн-кĕрнӳкер хыçĕнче умлă-хыçлă тăрса, тепĕр ура çине пусса, пуçĕсене пĕшкĕртсе, ташласа тăраççĕ. Сюгал-Яуш. Эпĕ, шыв хĕрне çитсен, нумайччен пусса çурерĕм. Ск. и пред. 103. Пĕр пуçĕнчен хыр каска тӳртне пусса кĕмешкĕн (вместо приступка или ступеньки). || В перен. зн. Никит. Михали пилĕке пуснă. Михаилу пошел пятый год. ТХКА 13. Ман ывăл ача кăçал кĕркунне вунă çул тултарчĕ, вунпĕр çула пусрĕ. Изамб. Т. Ватăлтăм ĕнтĕ, хĕрĕхе пусап та (старухой стала). N. Çавăнтан кайран тăватă кун иртсе пиллĕкĕмĕшне пуссан (на пятый год)... || Приклеивать. N. Прошенисене пусма илекен маркă укçине, тата урах та тӳрех пуçтарман укçана косвенный налог теççĕ. || Прикладывать. Скотолеч. 16. Урнă йытă çыртнă вырăна хăвăртрах тимĕр хĕртсе пусас пулать, е вĕри кĕлпе пусас пулать. N. Вăл (уж) сăхнă вырăна ĕмме те, тимĕр хĕртсе пусма та кирлĕ мар. Ой-к. Вара хай карчăка хĕртнĕ тимĕрпе чĕлхинчен пусрĕ те, çаклатса лартрĕ. || Приложить (ладонь). N. Аллине кăмака çумне пусса илчĕ. Приложил ладонь (лапу) к печке. N. Аллине тӳнĕ пур çине (на толченый мел) пусрĕ те, пĕрене çумне пусрĕ. || Приложить руку, подписаться. N. Ку хут çине алă пуснă. Эта бумага подписана. N. Çак укçана илтĕм, тесе, алă пуснă. || Покрывать. Трахома. Малтанах куç шăрçи çине кăвак йăлхах (пленка) пуса пуслать. N. Тар пусасран хăратăп, боюсь, чтобы не покрыл пот. Альш. † Кĕмĕлех те çĕрĕ пысăк пулмас, унăн куçĕсене тар пусмас Юрк. Вĕсем çине тăпра, тусан пуснă пирки, курăксем ешерсе ӳсеççĕ. N. Мĕскĕн тумтирĕ хутламĕсенче тусан пусни паллă мĕн. Ib. Хуйхăлă чĕрене çу пусмĕ. || Заносить (о снеге), завалить. N. Малтан тухса кайнă чухне пĕр çын çуртне пĕтĕмпе юр пусса кайнине (что завалило) курчĕ, тет. N. Пӳрте юр пусса (хупласа) илнĕ. || Одолевать. Альш. † Кĕркуннехи уçăма турă (гнедой) ут пусĕ малашне. Каша † Ай-хай тăванăмсем-çунатăмсем, çичĕ ют пусрĕ, тесе, ан калăр. Ачач 80. Выртатăн, выртатăн та, хĕвел ăшши пусса çитернĕрен, çавăнтах акă питĕ тутлă... тутлă ăйхăпа çывăрса каятăн. ГТТ. Этемме хĕвел пуснине, уйăх пуснине куратпăр. N. Улăп пусни. С.-Устье. Вара патша ывăлĕ калат: анчах пăхса лараттăмччĕ, ыйхă хытă пусса килчĕ те, çывăрса карăм, тет. Шурăм-п. Тумтире е ӳт-тир çине пыйтă пуссан, инкек пулать. Якейк. Ĕçе-ĕçе кăсене сăра пуса пуçларĕ (стали пьянеть). ГТТ. Килте хура кушак пулсассăн, хура чăхă пулсассăн, тăшман (враг) пусаймас, тет. Зап. ВНО. Анана арăм-ути пуснă (пусса кайнă). N. Пĕтĕм çырмана хăва пусса çĕнтернĕ. Сред. Юм. Мана паçăр ӳсĕр чистиех посса çитнĕччĕ, халь толта çӳрекелерĕм те, пăртак орăлтăм. N. Икĕ çырма хушшине çырла пусса çĕнтернĕ, ай люли; пирĕн ялсен хĕрсене, ай люли, укçа пусса çĕнтернĕ. N. Ун пек чух тирпей кирлĕ, унсăрăн чир чĕр те пусса илме пултарать. N. Карташне (кил-картине) пĕтĕмпе курăк пусса илнĕ. || Обмакнуть. Пшкрт. Юрк. Тиркĕ хĕрринчи пăттине кашăкпа ăсса илсе, çу куçне пусаççĕ, унтан çулă пăттине çăвара хыпса çиеççĕ. N. Посса пар, обмакни (это перо в чернила) и дай мне. || Употреблять насилие. ЧП. Тĕвик-тĕвик текерлĕк, тӳсе çиме юрамасть; ӳснĕ-ӳсмен хĕрсене пусса илме юрамасть. Ib. † Пулнă-пулман урпана пусса вырас ан пулăр. Изамб. Т. † Шав-шав урпа пулмасăрах пусса вырăс мар. || Нашивать. Альш. «Тевет» — умра вуншар, çирĕмшер пуслăх кĕмĕл икĕ ĕрет, тата шăрçа пуснă. Микушк. Ăна хăмачăпа пир çине пусса тăваççĕ. || Удерживать. N. Хыснашăн пусса юлакан укçа (объяснение косвенного налога). || Ставить. Чотай. † Ору айне покан пос, чавсу айне çытар хор; покан посан тийиса сохăр-вĕтрен ан полтăр. (Свад. п.). || Валять (сукно). Изамб. Т. Тĕртнĕ тăлана пусасçĕ. V. S. Çăмран пусса тунă япала. Сред. Юм. Тăла пôсать, чăх пôсать, ура пôсать. Ib. Пôсса çитет поль ĕнтĕ ко тăлана: кĕрессе те нăмай кĕнĕ, тачкаласса та тачкалнă. Пора перестать валять (толочь) сукно, ибо оно достаточно укоротилось и стало толстым. Баран. 162. Хĕрарăмсем... кошмасем пусаççĕ, палассем тĕртеççĕ. || Сидеть на чем, высиживать (о наседке). Тораево. Пĕр çын тĕрне çăмарти тупнă, тет те, ăна пусса ларать, тет. БАБ. Чăхă тавраш, хур-кăвакал тавраш пусма сивĕнсен, каллех пустăр, тесе, татах юман кăмпине тытăнаççĕ. ЧС. Сĕрен ачисем кĕнĕ çĕре, сакă çине кĕççесем, минтерсем сарса хураççĕ. Ăна, чăххи пусма лартăр тесе, сараççĕ. Бюрганский. Кăçал, тен, сан телейпе-и, чăхсем пит ырă пуса-пуса кăларчĕç. N. Пусма ларнă хур. Орау. Хăш-хăш кайăксем (шăнкăрч) пусма ларнă чухне, ами кайсан, ун вырăнне йăварра аçа ларать. Некоторые птицы насиживают гнезда попеременно (самец и самка). Якейк. Пирн виçĕ чăхă посса лараççĕ, темле пăрахтарас, шыва чикес поль. N. Чăх пусма ларнă. Орау. Хурсам пусма лара пуçларĕç (стали садиться), курнать. N. Курак ларать йăвара çăмартине пусса. || Настигать. ЧС. Вăрманта-мĕнте, çăмăр-мĕн пусас пулсан, йăвăç айне ан тăрăр. || Грабить. Пшкрт. Кĕлет ăшне хорак посса токса (подломали). || Крыть, топтать (о птицах). Орау., КС. Алтан чăхха пусать. Б. Олг. Атан чиппе (курицу) посать.

пусса ӳкер

подмять под себя. Собр. Пĕри çапма тытăначчен, тепри пусса укернĕ, теççĕ.

пусса вырт

уложить под себя. N. Акатуйĕнче закладка кĕрешеççĕ паттăрсем, пĕри тепĕрне çавăрса пăрахать те, ăна пусса та выртать.

пусса лар

покрыть, зарости. Орау. Сĕлĕсене пиçен пусса ларнă кăçал. Кан. Вăл (пишущая машина) тусан çинче пуссах ларнă. || Сидеть на яйцах. N. Ах, астуман! Пĕрер хĕрлĕ çăмарта парса ярас тенĕччĕ, чăхăм пусса лара пуçларĕ, ан çиленĕр уншĕн. || Положить под ноги, садиться, наступив на что-либо; наступить и сесть. N. Мăрса урапи патĕнче старик тăрать. Вăл хăй шупăрне мăрса пусса ларас çĕре сарса хунă.

арлан

(арлан), cricetus fr., хомяк. Череп. Арлан. Хирте пăрçа ани çинче пурăнат, шăтăкне кукăр-макăр тăват. Хура арлан пулат, хĕрлĕ арлан пулат. Хура арлан хаяртарах (злее). Вĕсем иккĕш те йĕке-хӳре пысакăш. Вĕсем хытах xупаççĕ. Турх. Арлан. Сăрă, каçанĕ тăрăх (вдоль спины) хура йĕр анат. Аяккисем хĕрлĕ, хырăм-айĕ шурă, карланки айĕ хура. Вăрçтарсан, пит хаярланат, вăрçат: ăррр! тет. Çăварĕ пысăк карăлат, сарлака. Тырра çăварне тултарса илсе каят. Хӳри сурăхăнни пек, ури лапки шурă Н. Карм. Арлан, хире акнă тырра çиет. Хомяк ест посеянный в поле хлеб. Питушк. Арлан — кушак пак, пысăкки йытта та парăнмасть. Хомяк бывает величиною с кошку. Большой не поддается и собаке (ошибка?). В. Олк Арлан тăпра-шне алтса кĕрет, кошакран [нумай] пĕтĕкрех (кĕрентерех). Хомяк — животное поменьше кошки, живущее в земле. Тюрл. Арлан пăрçана çĕклет, кăкăрĕ шорă. Хомяк таскает горох. На груди белое пятно. Чушеево. Арлан — хомяк; рыжий; под брюхом черное; е крысу; хвост короткий; сердитый. Н. Седяк. Арлан. Хирĕçекен, çапăçакан кайăк; кутăн, кляузный çынна та арлан теççĕ. Хомяк — драчливое животное; также называюг и кляузного человека. СТИК. Арлан пек харкашат. Злится как хомяк. Так говорят о маленьких детях, ругающихся со взрослыми. Сред. Юм. Арлан пик. Пĕтик çын пит вăйла, õсал пõлсан, çапла калаççĕ (вариант: пĕчик çын вайла, õсал пõлсан, çапла калаççĕ). Точно хомяк. Так говорят о маленьких и при том сильных и злых людях. Тюрл. Арлан пек вăрçать. Злой, как хомяк. Зап. ВНО. Арлан пек хăрăлтатса тăратăн! теççĕ. Говорят: «Ты хрипишь как хомяк!» || Некоторые называют этим им. крота, но это, повидимому, ошибка.

арман

(арман), molat, moletrina, мельница. Мельницы бывают: ал-арманĕ, аларман, mola manuaria, ручная мельница (см. на своем месте); шыв арманĕ, шыв армань, шыв-арман, molae aquariae, водяная мельница; çил арманĕ, çил армань, çил-арман, molae, quae venti impetu versantur, ветрянка; кĕрпе арманĕ, molae, quibus grana frumenti a tunicis separantur, круподерка; лаша арманĕ, quae iumentis, вут арманĕ, quae vi vaporis versantur, паровая мельница. Тоскаево. Арман виçĕ терлĕ пулать: кĕрпенĕн, шыв арманĕ тата çил арманĕ. N. Пирĕн арман талăкра (= тавлăкра) икçĕр пăт тырă авăртать. Наша мельница мелет 200 пуд. в сутки. {{anchor|DdeLink6182591829761}} N. Эп тырра хамăр армана кăлартăм. Я вывез хлеб на свою мельницу. Альш. Арманта вырăссем вырăсла калаçаççĕ. На мельнице (были) русские, (которые) говорили по-русски. Изамб. Т. Инçе ан кайăр, вырăс арман айне лартма илсе кайĕ (стращают детей). N. Хватлă çилте арман ямаççĕ (не пускают в ход). N. Арманта тырă нумай, халях черет тивес çок. N. Аслатте калани. Етĕрне уесĕнче, Упи вулăсĕнче, Алмач ятлă сала пур. Çав Алмач арманне лартма пуçланă чух, чи малтан, ĕçе пуçличчен, шыв хĕрне вешник умне тăваткăл шăтăк авăлтрĕç, тет. Шăтăк тĕпне çынна лармалăх çĕртен пукан пек хăварчĕç, тет. Шур хăва тĕммисем панче пĕр ача юрăсем юрласа ларать, тет. Вăл ачана Хапăс вăрманĕнчен вăрласа килнĕ, тет. Шăтăкне чавса пĕтерсен, ку ача çине пĕр çăкăр çакрĕç, тет. Тата шăтăка пĕр алтăр шыв хучĕç, тет. Вара çав ачана шăтăка лартрĕç, тет те, çиелтен çĕрпе витсе хучĕç, тет. Ку: шыв арманĕ ан татса кайтăр (scr. кайчĕр), тесе, хураччĕç, тет. Халь çын вырăнне кушак чунĕ е чăхă, чунне хураççĕ, тет. (Çĕн-ял старикки Симян. 3—V—1923 г.). Ст. Чек. Армана шыв илнĕ (или: урапана шыв илнĕ). Мельнаца в подпруде, т. е. подтоплена. О. Захаров. Кĕрпе арманĕ. Кĕрпе арманĕ икĕ пая уйрăлать: 1) лаша çаврăнаканни 2) лаççи. Лаша çаврăнаканнин варрине тăваткăл шăтăк тăваççĕ. Çак шăтăк варрине пысăк вал (1) тăратса хураççĕ. Тăракан валăн аял пуçне, вĕçне пĕр шите яхăн хăварса, шăллă урапа (4) кĕртсе лартаççĕ. Çӳлерех, вăл ăшне турта (2) лаша кăкараканни (3) кĕртсе хураççĕ. Тăваткал шăтăк урлă, валăн лаç енне, йываç хураççĕ, çак йывăçа пуçелĕк (20), теççĕ. Çак пуçелĕк çине вал хураççĕ. Ку валăн тепĕр пуçĕ лаçра тепĕр пуçелĕк çинче выртать. Выртакан валăн лаша çаврăнаканнинчи пуçне, пысăк урапан шăлĕсем тĕлне, ултура, урăхла штĕрнек (5), кĕртсе хураççĕ. Выртакан валăн лаçри пуçне, вĕçне пĕр аршăн хăварса, шăллă урапа (7) тăхăнтарса хураççĕ. Лаçри урапан çурри шăтăкра тăрать. Шăтăк тăрăх, урапан шăлĕсем енне, валăн çӳл енне, йывăç хураççĕ. Ку йывăçăн пĕр пуçĕ (19), чула улăхтарса антараканнине (18) пăркаласан, çĕкленет те, анать те. Çак йывăçăн вăта çĕрне тимĕр йĕке (9) тăратса хураççĕ. Йĕке çине, урапан шăлĕсем тĕлне, ултура (8) тăхăнтарса хураççĕ. Çӳлерех парапан (10) ăшне, йĕке çумне вĕркĕç тăваççĕ. Йĕкен çӳл вĕçне тĕпек тăхăнтараççĕ. Тĕпек çинче çиелти чул выртать (11). Аялти чул шăтăкне, йĕке тавра, сӳспе питĕреççĕ. Çӳлти чулăн шăтăкĕ тĕлне, пĕрме (14) айне, сыпка (13) çакса хураççĕ. Пĕрмене икĕ кашта çине çакса хураççĕ. Тĕш, хывăх саланса ан кайтăр, тесе, чулсем тавра кăшкар (12) тăваççĕ. Кăшкар ашĕнчен валак (15) тухать. Валак хывăх тухаканнин (16) ăшне кĕрсе пĕтет. Хывăх тухаканнине парапан çумне вĕçĕпе çыпаçтарса хураççĕ. Хывăх тухаканни тĕлĕнче парапан уçă. Хывăх тухаканни айĕнче лар (17). Лаша çавранаканнинче пысăк урапана, штĕрнеке, выртакан валăн пайне хăмасемпе витсе хураççĕ. Лашана туртана кӳлсе çавăрсан, тăракан валпа пĕрле пысăк урапа çаврăнать. Пысăк урапа шалĕсемпе штĕрнеке лексе выртакан вала çаврать. Выртакан валпа лаçри урапа çавранать. Лаçри урапа, шăлĕсемпе ултурана лексе, йĕкене çаврать. Йĕкепе пĕрле вĕркĕçпе çиелти чул çаврăнаççĕ. Сыпка çумĕнчи патак, çиелти чул шăтăкин хĕррине лексе чул çаврăннă май чĕтрет те, сыпкана чĕтретсе, пĕрмерен сыпка витĕр пăрие чул шăтăкне юхтарать. Чул шăтăкĕнчен пăри, икĕ чул хушшине пулса, икĕ пая уйрăлать: пĕр пайĕ тĕш пулат, тепĕр пайĕ хывăх пулать. Тĕшпе хывăх, чулсем хушшинчен тухсан, валак тăрăх хывăх тухаканнине юхса анаççĕ. Хывăх тухаканнинчен хывăх, парапан ăшĕнчен вĕркĕç вĕрнипе, хăй çулĕпе лар хыçне вĕçсе тухса каять; тĕш лара сирпĕнет. Кĕрпе тăвас тесен, тĕше тепĕр хут авăртаççĕ. Изамб. Т. 4° Çил арманĕ. Çил арманăн пури ултă пичетнирен ытла пулмас. Хăш-хăш арманăн лаççи пулат. Арманăн çунчĕ тăваттă, улттă, саккăр, вуннă пулат. Çуначĕсем вала çавăраççĕ. Валăн вăта çĕрне пит пысăк урапа тăхăнтартнă. Ул урапан хĕрринче шăлсем пур. Ул шăлсем йĕкенĕн çӳл тăрринчи улт-урапана лекет. Йĕкенĕн аял пуçĕ ухвачĕ чулăн шапине лекет. Çил-арманта пĕрре те иккĕ те чул пулать. Тырра арманта пĕрмене хываççĕ. Унтан тырă, чул айне юхса анса, çăнăх пулса, лара юхса тухать. Чул çĕклекеннипе армана хытă кайсан пусараççĕ. Çаплах çăнăха вĕтĕ те шултăра та тăваççĕ. Армана çиле хирĕç тăвас тесессĕн, хӳрипе пăраççĕ. Арман çулне такçапа тăкаççĕ. Ветряная мельница. Сруб ветряной мельницы бывает не болле шести погонных (печатных) сажен в вышину. У некоторых мельниц бывает амбар (нижний сруб). Крыльев у мельницы бывает четыре, шесть, восемь и десять. Крылья вертят вал. На средину вала надето огромное колесо. На краях колеса зубцы. Эти зубцы задевают за шестерню, находящуюся на верхнем конце веретена. Нижний конец веретена вставлен в порхлицу. Ветряная мельница бывает об одном и о двух поставах. Хлеб на мельнице сыплют в ковш: оттуда хлеб сыплется под жернов, обращается в муку и попадает в ларь. Если мельница мелет чересчур быстро, то, чтобы замедлить ее ход, подымают подлегчину. Ею же пользуются и для того, чтобы смолоть муку помельче или покрупнее. Чтобы поставить, мельницу против ветра, её поворачивают правилом. Жернов насекают насекой. Альш. Арман айне çын тытса янă. Тĕрлемесре пĕр çын виçĕ лаши-мĕнĕпех çухалнă. Елшелсем вăрмана кайма хăранă çавăнтан. Арманта темĕн те пур: армана хăйне усал туса панă, арман мелникĕсем çавăн пек усалпа пĕр майлă çынсем. Самай ăсти чĕлхе пĕлет: çавăнпа усалсемпе килĕштерет. Армана тусанах, айне çын ямасан, авăрмас: усал çын чунĕпе улăштарат; ăна пĕр-пĕр çын чунĕ кирлĕ. Под (вновь построенную) мельницу пускали (в виде жертвы) человека. В с. Тюрлеме один человек пропал (таким образом) вместе с тройкою лошадей. По этой причине альшеевцы боялись ходить в лес. На мельнице можно встретить самые страшные вещи: и самую мельницу устроил чорт, а мельники — это люди, которые действуют заодно с чортом. Наиболее искусные из них знают наговоры (заклинания) и потому и живут в мире с чертями. Если построишь мельницу и тут же не опустишь под нее человека, то она не будет молоть, потому что чорт берет за нее взамен человеческую душу: ему нужна человеческая душа. Чуратч. Çавалта хăш-хăш арман айăнче усалсем пурăнаççĕ. Вăсене çур-кунне, кĕр-кунне тата çула, ялан пĕр вăхăтра, эрех ĕçтермесессĕн, усалсем арман пĕвине татса яраççĕ. Тата хăш-хăш çын арман айне, арманне лартнă чух, ача чĕрĕлех лартаççĕ. Под некоторыми мельницами на р. Цивиле живут черти. Если весною, осенью и летом, всегда в одно и то же время, их не попоят пивом (т. е. не совершат им возлияний), то они прорывают мельничную плотину. Также некоторые люди при постройке мельницы опускали под нее живого ребенка. Н. Седяк. Араан кĕлетĕнче сăра курки пек пĕр куçлă шуйттан пур, теççĕ; арман шуйттанлă пулать, теççĕ. Çĕрле чарнă армана авăртать, теççĕ. Говорят, что в здании мельницы обитает одноглазый чорт, с глазом величиною с пивной ковш, и что таким образом на мельницах бывают черти. Говорят, что он (т. е. одноглазый чорт) мелет ночью, пустив в ход остановленную (мельником) мельницу. Мшушк. Чăвашсем арманта шуйттан нумай пуранать, теççĕ, ăна çĕрле авăртакансем кураççĕ, тет. Пĕр çын çĕрле арман авăртнă, тет; вăл вăхăтра арман хуçи Хĕлип ятлă пулнă, тет. Арман авăртакан çур-çĕр çитес чух армана çăнăх катма кĕнĕ, тет. Арман чул çинче пĕчиккĕ, шур сухаллă старик ларать, тет; арман чулĕ тапах чарăннă, тет. Ку çын хăранипе арман хуçине калама чупса кĕрсе кайнă. Хĕлипĕ, вăл сăмаха илтсен, пĕрре те хăрамасăр, мăкăртатса тухать, тет: татах тухса ларнă пуха (i. q. пулĕ-ха), çапла ларакан-ха вăл, тесе. Иккĕш те юнашар утса пыраççĕ, тет, анчах хăйсем пынă чух чул çинче нимĕскер те çук, тет, чулĕ типерех авăрса ларать, тет. Чуваши говорят, что на мельнице живет много чертей. Это видят те, кому приходится молоть ночью. Один человек молол ночью хлеб; хозяином мельницы тогда был некто Филипп. Когда помольщик пошел около полночи на мельницу, молоть муку, он увидал там маленького белобородого старичка, сидевшего на жернове, который вдруг перестал вертеться. В страхе помольщик побежал в избу, чтобы сообщить хозяину мельницы о том, что он увидел. Выслушав его, Филипп ничуть не смутился и только пробормотал, выходя из избы: «Опять, поди, он вышел; он всё так выходит и садится (на жернов)». Тут они пошли на мельницу, идя рядом и не отставая один от другого, но когда они пришли, то на камне уже никого не было, и он молол (versabatur), как надо быть, по прежнему. Курм. Уй варринче ухмах арам ташлĕ. (Арман). Среди поля пляшет сумасшедшая баба. (Загадка: ветряная мельница). Собр. 278°. Арман патне вĕреннĕ йытă унтах вилет, теççĕ. Собака, привадившаяся к мельнице, там и околеет. (Послов.). Альш. † Çил арманĕ пурасан, ыраш пулмас, тиеççĕ. Говорят, что если срубить ветряную мельницу, то не будет родиться рожь. (Отклик старнного предразсудка). || Имен. Вăл пуш армана-кăна авăрат = тăвас çук япала çинчен калаçат. Он попусту мелет (болтает). || His sequuntur appellationes partium , per litteras digestae, ipsius vocabuli арман nulla ratione habita. Adduntur numeri, qui ad simulacra peryimemt, quae extremo libro adiicintur. Notis etiam quibusdam usas sum: pro шыв арманĕ Ш. posui, pro кĕрпе арманĕ К, pro çил армане А. Omnes quae hic desidersbuntur voces alio loco quaerendae sunt. Ниже следуют в азбучном порядке названия отдельных частей арман и относящихся сюда предметов. В составных названиях слово арман при распределении слов во внимание не принимается. Номера при названиях и в тексте указывают на соответствующие части чертежей, которые будут помещены в конце выпуска. Номенклатура, не вошедшая в настоящую статью, будет приведена в соответствующих местах Словаря. Сокращення: Ш — вод. мельн., К — обдирка, А — ветрянка. Неизбежные неточности и неполнота объясняются малою ознакомленностью составителя с мукомольным делом, а также недостаточностью материала.

алтăркаç

i. q. prаес. v. Корытце (находится под ковшом). Шевле.

аялти олт-ора

или шĕтĕрне, ita appellatur олт-opa inierior in ima cylindri, qui стаяк dicitur, parte collocata. Eius versatione impelluntur dentes tympani, quod collocatum est in axе, quo versatur catilius. Нижняя шестерня. Эта шестерня нахо­дится на нижнем конце стояка под мельницей; задевая при вращении своими цевками за пальцы колеса, находящегося на веретене камня, она приводит в движение камень. Шевле. То же в Тюрл.

урай кашти

(ураj к̚ашτи^ы), trabes, quibus impositum est tabulatum. N. Урай урай кашти çинче, ун айĕнче тĕкĕсем. Пол на балках, а под ним подпорки (у вод. мельн.).

пысăк урапа

quaedam rota лаша арманĕ. Большое колесо под поставом в яме; находится на вале, идущем к конному приводу в сарай. Шевле.

тип орапа

(ти_б ораба, т’и_б ураба, _ти₆ ураба), rota, quae in eodem axe collocata est, atque шыв орапи, interposito pariete, quo кăвас пури a reliquo aedificio dividitur. «Сухое колесо, находится на одном вале с водяным колесом, но за перегородкой, под мельничным поставом». Шевле. Якейк. Тип орапа шĕштĕрнеке пальцца сампа çавăрать. Сухое колесо вращает шестерню при помощи кулаков. П. И. Орлов. Тип урапа или шалти пысăк урапа валăн шал пуçĕнте кĕлетре пулать, вăл шалти шĕштĕрнеке çавăрать те, вара чул та çавăрнать. Сухое колесо, или внутреннее большое колесо прикреплено на конец вала, находящийся во внутренней части мельницы; оно вертит внутреннюю шестерню, и тогда вращается камень.

урапа хăми

(х̚ŏ_ми), i. q. тĕп хăма. Доски под плицами. V. тĕп хăма.

вал аççунĕ

(ас’с’ун’э̆), axis ferreus, qui est in posteriore parte cylindri transversi A, qui вал appellatur. Осён вала. Ст. Чек. Вал аççун айне минтер çине чул хунă, чул çине чукун валăн аççунне хунă. Под осёном вала А положен на «подушку» камень; на камень положен чугун, а на чугун — осен вала. Ib. Аççуна тимĕрпе çӳлтен кăкарнă.

валашка

(валашка), i. q. курка, шабала, корытце, подвешеннее под ковшом. В нем есть отверстие, откуда высыпается на жернова зерно («Тырă пĕрчи юхакан шăтăк»). Ст. Чек.

вулак

(вулак, Янгорч.) или: тыр чул варрине юхмалли вулак, i. q. валак, течка; по ней идет мука, сыплющаяся из под жернова. || V. seq. v.

тĕп кашта

(_тэ̆_п кашта), tigna lateraria plana (A), quattuor numero, quibus alia tigna, quae sub аяккинчи пăрăссем collocata sunt, continentur. Тоскаево. Тĕп кашта тваттă пулать. Тĕп каштасем аяккинчи пăрăссенĕн айăнче выртакан пăрăссене тытса тăраççĕ. Брусьев, называемых тĕп кашта бывает 4. При помощи этих брусьев держатся брусья, лежащие под аяккинчи пăрăссем.

лишĕ

(л’и_жэ̆?), lamina(?) ferrea, quae supponitur axi (вал) çил арманĕ. Железная подкладка под передней частью горизонтального вала ветрянки.

пустав юпи

duo ligna ad perpendiculum collocata, quibus пустав пăрăсĕ sustinetur. Стойки под пустав пăрăсĕ. Тоскаево. Пустав юпи — пустав пăрăсне тытса тарать. Столбики «пустав юпи» держат на себе «пустав пăрăсĕ».

вăта çĕрти пăрăс

lignum medianum sub lignis laterariis in summo apман collocatum, quod v. Тоскаево. Вта çĕрти пăрăс вала тăрăх пăрăссенĕн айĕнче. Средний брус, дежит под брусьями, параллельными валу. См. чертеж.

кайри пăрăс

(каj_ри), lignum illud, quod est infra ligna lateraria in parte posteriore. «Задний брус» лежит в стороне руля, под брусьями, параллельными вату. Тоскаево. Кайри пăрăс хӳре енче вала тăрăх пăрăссенĕн айĕнче выртать.

малти пăрăс

tignum illud, quod est infra ligha lateraria iuxta урапа таяве. Передний брус. Тоскаево. Малти пăрăс татах вала тăрăх пăрăссенĕн айăнче çунат енче выртать. «Передний брус» тоже лежит под брусьями, параллельными валу, в той стороне, где крылья.

сыпкă

(сыпкы̆), i. q. такана. Корытце под ковшом. Асан.

çăнăх арчи

area sub cribro (K), in quam effunditur farina, «ларь для муки, находящийся под ситом». П. И. Орлов. Çăнăх арчине (47^а) çăнăх али тĕлне аяла туса хураççĕ.

такана

(тагана), i. q. валашка. А. Турх. Ешчĕк айĕнче такана. Под ковшом бывает корытце (К).

арман тӳпи

(_т̚ӳ_би), tectum pistrini, крыша мельницы. Тоскаево. Арман тӳпине яланах шӳреке тăваççĕ; унсăрăн шалти «каска» урапи шăнăçмасть. Крышу мельницы всегда делают остроконечной, иначе (под нею) не может уместиться колесо вала.