Шырав: пĕчĕк
Чăвашла-вырăсла словарь (1982)
театр.
аванложа (ложа алкумĕ, пĕчĕк пӳлĕм)
автомобильный
вездеход автомобиль — автомобиль-вездеход
пĕчĕк литражлă — автомобиль малолитражный автомобиль
рефрижератор автомобиль — автомобйль-рефрижератор
самосвал автомобиль — автомобйль-самосвал
автомобиль завочĕ — автомобильный завбд
автомобиль спорчĕ — автомобильный спорт
автомобильпе ăмăртса чупни — автомобильные гонки
автомобиль пăхакан вырăн — пункт обслуживания автомобилей, станция техобслуживания, СТО
аллея
пĕчĕк аллея — аллейка
хурăн аллея — березовая аллея
парк аллейисем — аллеи парка
1.
ковш
братина
йывăç алтăр — деревянный ковш
пĕчĕк алтăр — ковшик
алтăрпа ăс — черпать ковшом
алтăр куçлă — лупоглазый (букв. с глазами, как ковш)
сестрин
аппăшĕ — его (ее) старшая сестра
аппу — твоя (старшая) сестра
юратнă аппам — моя любимая сестра
аппа япалисем — вещи моей сестры, сестрины вещи
аппунтан канаш ыйт — попроси совета у своей сестры
пирĕн аппа пике, йысна улпут — фольк. наша сестра — что княжна, зять — что князь (из свадебной песни)
Пĕчĕк аппа куçран пăхсах макăртать. (Сухан). — загадка Сестричка-невеличка только в глаза глянет, как слезы выступают. (Лук).
тетин
аслă аппа — тетка (старшая сестра отца или матери)
мăн (пысăк) аппа — сестра бабушки или деда
пĕчĕк аппа — сестра моего отца (моложе его)
сундучный
шкатулочный
кĕпе-йĕм арчи — сундук для белья
пĕчĕк арча — сундучок
укçа арчи — шкатулка для денег
хĕр арчи — сундук с приданым
Уçман арчара пуçламан шăрттан выртать. (Пуç мими). — загадка В нераскрытом сундуке лежит непочатый шыртан. (Головной мозг).
астероид (Хĕвел тавра çаврăнса тăракан питĕ пĕчĕк планета)
2.
развиваться, крепнуть, укрепляться, упрочиваться
пĕчĕк ача хăвăрт аталанать — ребенок быстро крепнет
туслă çыхăнусем аталанаççĕ — развиваются дружеские связи
аталанса пыр — развиваться (постепенно или непрерывно)
детский
ребячий разг.
ачам — мой ребенок
айван ача — наивное дитя
алăри ача — грудной ребенок
чĕчĕ ачи — грудной ребенок
пĕчĕк ача — ребенок, малыш
ача амăшĕ — мать
ача амăшĕ героиня — мать-героиня
ача вăййи — детская игра
ача кипки — пеленка
ача çитти — пеленка
ача сачĕ — детский сад
ача çурчĕ — детский дом
ача урапи — детская коляска
ача яслийĕ — детские ясли
шкул çулне çитмен ачасем — дети дошкольного возраста
ача чухне — в детстве
ача ĕмĕрт — кормить ребенка грудью
ача çурат — родить ребенка
ача ту — родить ребенка
ача пăрахни — выкидыш
ача çуратмалли çурт — родильный дом
ослиный
ама ашак — ослица
пĕчĕк ашак — ослик
ашак тихи — осленок
бак
бензин бакĕ — бензиновый бак
пĕчĕк бак — бачок
шыв бакĕ — бак для воды
бант
пĕчĕк бант — бантик
бант туса çых — завязать бантом, бантиком
2.
бар (эрех таврашĕ тытмалли пĕчĕк шкап)
тех.
барокамера (приборсене тата летчиксен сывлăхне сăнамалли пĕчĕк пусăмлă пӳлĕм)
аппаратсене барокамерăна вырнаçтар — поместить аппаратуру в барокамеру
буй (шыв çине лартнă сигнал палли)
пĕчĕк буй — буек
ăшăха буйпа паллă ту — отметить мель буем
бутылочный
пĕчĕк бутылка — маленькая бутылка
бутылка кĕленчи — бутылочное стекло
бухта (пĕчĕк залив)
тинĕс бухти — морская бухта
корыто
кĕпе валашки — корыто для стирки
пĕчĕк валашка — корытце
çăл валашки — водопойная колода
лесной
лесо-
вĕтĕ вăрман — мелколесье
вĕтлĕх вăрман — мелколесье
лартнă вăрман — лесопосадки
пĕчĕк вăрман — перелесок
сĕм вăрман — глухой, дремучий лес
усрав вăрман — заповедный лес
хунав вăрман — поросль
хура вăрман — лиственный лес, чернолесье
хыр вăрманĕ — сосновый лес
хыр-чăрăш вăрманĕ — 1) бор 2) краснолесье
чăрăш вăрманĕ — ельник
чăтлăх вăрман — лесные дебри, пуща, чаща
вăрман ăсти — лесовод
вăрман вăрри — 1) порубка леса 2) порубщик
вăрман енчисем — лесовики разг., население лесной местности
вăрман ĕçĕ — 1) лесоводство 2) лесной промысел
вăрман ĕçлекен иднустри — лесоперерабатывающая промышленность
вăрман касакан — лесоруб
вăрман кати — опушка леса
вăрман хĕрри — опушка леса
вăрман кăларни — вывоз, вывозка леса
вăрман питомникĕ — лесопитомник
вăрман пушарĕ — лесной пожар
вăрман тăпри — подзол, подзолистая почва
вăрман уçлăхĕ — лесная поляна
вăрман уçланки — лесная поляна
вăрман хатĕрлĕвĕ — лесозаготовки
вăрман хуçалăхĕ — лесное хозяйство
Вăрман — çур тăлăп. — посл. Лес почти заменяет тулуп.
Вăрман пек пуянни çук, уй пек асли çук. — посл. Нет ничего богаче леса, нет ничего просторнее поля.
винтовочный
автомат винтовка — автоматическая винтовка
пĕчĕк калибрлă винтовка — малокалиберная винтовка
снайпер винтовки — снайперская винтовка
винтовка патронĕ — винтовочный патрон
винтовкăран пемелли ăмăрту — соревнования по стрельбе из винтовки
5.
имеющий какой-л. размер, калибр, какую-л. меру
пĕчĕк виçеллĕ флот — маломерный флот (лодки, катера)
пысăк виçеллĕ костюмсем — костюмы больших размеров
тĕрлĕ виçеллĕ хĕçпăшал — разнокалиберное оружие
инфузория (пĕр клеткăллă питĕ пĕчĕк чĕрчун)
II.
1.
разрушать, рушить, обрушивать, разваливать
çурта ишсе антар — разрушить дом
Пĕчĕк юханшыв та çырана ишет. — посл. И маленький ручеек размывает свой берега.
1.
объемный, объемистый
пысăк калăплă роман — объемистый роман
пĕчĕк калăплă хваттер — малогабаритная квартира
калиберный
калибровый
пĕчĕк калибрлă винтовка — малокалиберная винтовка
пысăк калибрлă пулемет — крупнокалиберный пулемет
калорийный
-калорийный
калориллĕ апат — калорийная пища, калорийный корм
пĕчĕк калориллĕ — малокалорийный
пысăк калориллĕ — высококалорийный
кастрюля
алюмини кастрюль — алюминиевая кастрюля
пĕчĕк кастрюль— кастрюлька
хăвăрт пĕçерекен кастрюль — кастрюля-скороварка
I.
кувшин, крынка, кринка
катăк кăкшăм — кувшин с отбитым краем
пĕчĕк кăкшăм — кувшинчик
сĕт кăкшăмĕ — молочная крынка
Кăкшăмне кура пăкки, арăмне кура упăшки. — погов. По крынке и крышка, по жене и муж (соотв. По сеньке и шапка).
физ.
квант (энергин, çуттăн т. ыт. чи пĕчĕк хисепĕ, виçи)
кельма (пĕчĕк кĕреçе)
кельмăпа ĕçле — работать кельмой
бутылочный
пĕчĕк кĕленче — пузырек, склянка, флакон
кефир кĕленчи — бутылка из-под кефира
литр кĕленчи — литровая бутылка
сăра кĕленчи — пивная бутылка
чернил кĕленчи — чернильница, склянка с чернилами
кĕленче ещĕкĕ — ящик из-под бутылок
кĕленче сăри — бутылочное пиво
кĕленче тĕпĕ — донышко бутылки
кĕленче тути — горлышко бутылки
кĕленчене сĕт ярса ларт — налить молока в бутылку
кĕленчене лакала — закупорить, заткнуть бутылку
колба
пĕчĕк колба — колбочка
колбăна ярса вĕрет — прокипятить в колбе
колибри (питĕ пĕчĕк кайăк)
колибри ушкăнĕ — стая колибри
пирог
кулебяка
аш кукăлĕ — пирог с мясом
пĕчĕк кукăль — пирожок
хуран кукăлĕ — 1) пельмени 2) вареники
кукăль ашĕ — фарш
кукăль ăшĕ — начинка пирога
кукăль сăмси — горбушка пирога
кукăль чусти — тесто для пирогов
кукăль пичĕ хĕреле пуçланă — пирог начал румяниться
кукăль ăшне аш хур — начинять пироги мясом
Çын аллинчи кукăль пысăккăн курăннă. — посл. В чужих руках пирог кажется большим.
Пÿрт çумĕнче пĕрмен кукăль выртать. (Хăлха). — загадка Возле избы лежит незащипанный пирог. (Ухо).
1.
общее название сложенных или набросанных предметов
— перевод зависит от того, о каком предмете идет речь:
куча, груда, кипа, стопка, бурт и т. д.
кĕнеке купи — стопка книг
çатрака купи — куча хвороста
çĕр мăмăк купи — кипа хлопка
тислĕк купи — навозная куча
чул купи — груда камней
пĕчĕк купа — кучка, маленькая куча.
зеркало
пĕчĕк куçкĕски — зеркальце
куçкĕски пек Атăл çийĕ — зеркальная гладь Волги
куçкĕски умĕнче çаврăнкаласа тăр — вертеться перед зеркалом
2.
воз (как единица счета)
пĕчĕк лав — неполный воз
пысăк лав — полный воз, большой воз
уя çĕр лав тислĕк кăларнă — в поле вывезено сто возов навоза
лилипут (питĕ пĕчĕк çын)
литраж (калăпăш, сăм. двигателĕн)
пĕчĕк литражлă автомобиль — малолитражный автомобиль
лобзик (питĕ пĕчĕк пăчкă)
1.
у меня
манăн пĕчĕк шăллăм пур — у меня есть маленький братишка
манăн çакăнтан ыратать — у меня вот тут болит
манăн вăл шухăшра та çук — у меня и в мыслях этого нет
марафонский
пĕчĕк марафон — малый марафон
марафон чуппи — марафонский бег
I.
1.
веха
пĕчĕк маякĕ — вешка
чăрăш лăсси маяксем — вехи из еловых веток
çул тăрăх маяк ларт — обставить дорогу вехами
1.
молоток
молот
йывăç мăлатук — киянка, деревянный молоток
каменщик мăлатукĕ — камнетесный молоток
тимĕрçĕ мăлатукĕ — кузнечный молот
пĕчĕк мăлатук — молоточек
пысăк мăлатук — кувалда
йывăр мăлатук — кувалда
«Çурлапа мăлатук» ылтăн медаль — золотая медаль «Серп и молот»
мăлатук çапакан — молотобоец
мăлатук аври — рукоятка молотка
мăлатукпа шакка — стучать молотком
мăлатукпа сунтал хушшине лек — перен. оказаться между молотом и наковальней
-метражный
кĕске метражлă фильм — короткометражный фильм
пĕчĕк метражлă хваттер — малометражная квартира
микрометр (питĕ пĕчĕк япаласене виçмелли хатĕр)
окулярлă микрометр — окулярный микрометр
микроэлектроника (питĕ пĕчĕк радиоэлектроника хатĕрĕсем тăвас ĕç)
1.
миниатюра (пĕчĕк ӳкерчĕк)
1.
минимум (чи пĕчĕк виçе, чи сахал хисеп)
пĕлӳсен минимумĕ — минимум знаний
пурăнмалли минимум — прожиточный минимум
молекула (веществон темиçе атомран тăракан чи пĕчĕк пайĕ)
ж.-д.
мотовоз (пĕчĕк хăватлă локомотив)
полит.
олигархия (пуянсен пĕчĕк ушкăнĕ политикăра тата зкономикăра пуçпулса тăни)
финанс олигархийĕ — финансовая олигархия
палисадник (пӳрт умĕнчи пĕчĕк сад)
1.
гвоздь
йывăç пăта — деревянный гвоздь
пĕчĕк пăта — гвоздик
тимĕр пăта железный гвоздь
такан пăти — подковный гвоздь
пăта шлепки — шляпка гвоздя
пăта çап — вбить гвоздь
пăтаран çак — повесить на гвоздь
каша
вир пăтти — пшенная каша
пăри пăтти — полбенная каша
сĕтлĕ пăтă — молочная каша
урпа пăтти — ячменная каша
пăтă пăта мар, хырăма шăтармасть. — погов. Каша не гвоздь, брюха не дерет.
Пĕчĕк хуранăн пăтти тутлă. (Мăйăр). — загадка Мал котел, да каша вкусна. (Орех).
пила
икĕ авăрлă пăчкă — поперечная пила
пĕчĕк пăчкă — лучковая пила
алă пăчки — лучковая пила
тăрăхла пăчкă — пила для теса
пăчкă аври — ручка пилы
пăчкă вырăнĕ — козлы (для распиловки теса)
пăчкă кĕрпи — опилки
пăчкă уйăр — разводить зубья пилы
перигей (çăлтăрпа спутник хушшинчи чи пĕчĕк хушă)
1.
маленький, малый, небольшой (по объему, количеству)
мало-
пĕчĕк арча — сундучок, шкатулка
пĕчĕк калав — небольшой рассказ
пĕчĕк метражлă хваттер — малометражная квартира
пĕчĕк урапа — ручная тележка
пĕчĕк хăватлă двигатель — маломощный двигатель
ку çĕлек мана пĕчĕк — эта шапка мне мала
2.
маленький (по возрасту), малолетний
пĕчĕк ача — ребенок, дитя
пĕчĕк чухнехи — детство, детская пора
Пĕчĕк ача — пĕчĕк хуйхă, пысăк ача — пысăк хуйхă. — посл. Дети малые — беда малая, дети большие — беда большая.
3.
небольшой, незначительный, низкий
низко-
пĕчĕк вольтлă аппаратура — низковольтная аппаратура
пĕчĕк напряжениллĕ ток — ток низкого напряжения
пĕчĕк температура — низкая температура
пĕчĕк тухăç — 1) низкий урожай 2) низкая производительность
4.
чаще в названиях родства
младший, молодой
пĕчĕк инке — младшая сноха (жена младшего из старших братьев)
пĕчĕк кукка — младший брат матери, дядя
пĕчĕк ывăл — младший брат мужа, младший деверь
Пысăк тиек салатĕ, пĕчĕк тиек пуçтарĕ. (Хачăпа йĕп). — загадка Старший дьяк раскидает, младший — соберет. (Ножницы и иголка).
1.
то же, что пĕчĕк 1.
вăл пĕчĕккĕ-ха — а он еще мал
пикап (тиев турттармалли пĕчĕк автомобиль)
бочечный, бочковый
бензин пички — бочка из-под бензина
пушар пички — пожарная бочка
тимĕр пичке — железная бочка
юман пичке — дубовая бочка
пичке пăкки — затычка для бочки
пичке сăри — бочковое пиво
пичке тĕпĕ — днище бочки
пичке тăвакан — бонаррь
пичке хăми — бочечная клепка
Пĕчĕк майра пичке ăсти. (Чăхă). — загадка Маленькая барынька — бочки делает. (Курица).
Шур пичкере икĕ тĕслĕ сăра. (Çăмарта). — загадка В белой бочке два сорта пива. (Яйцо).
подфарник (машина умĕнчи пĕчĕк фара)
сулахай подфарник çунмасть — левый подфарник не горит
портативный (пĕчĕк, илсе çӳреме меллĕ)
портативлă машинка — портативная (пишущая) машинка
портативлă радиоприемник — портативный радиоприемник
пружинный
диван пружинисем — пружины дивана
пĕчĕк пружина — пружинка
сехет пружини — часовая пружина
хурçă пружина — стальная пружина
топор
мăка пуртă — тупой топор
пысăк пуртă — колун
пĕчĕк пуртă — топорик
пуртă аври — топорище
пуртă кăпăлĕ — проух (куда забивают топорище)
пуртă сасси — звук топора
пуртă çивĕчĕшĕ — лезвие топора
пуртă тăрши — обух топора
пуртă тӳртĕш — обух топора
пуртă хăйра — точить топор
пуртăпа чутла — тесать топором
Пурăнан ĕмĕрте катăк пуртă та кирлĕ пулнă. — посл. В жизни и щербатый топор пригодится.
Каврăç касма каякан пуртă çухатса килекен. — посл. Поехал ясень рубить, вернулся без топора. (соотв. Поехал за шерстью, вернулся стриженным).
изба, дом
пĕчĕк пӳрт — избушка
ултă кĕтеслĕ пӳрт — пятистенный дом
сивĕ пӳрт — нетопленная, холодная изба
çĕнĕ пӳрт — новый дом
хура пӳрт — курная изба, изба по-черному
шурă пӳрт — изба по-белому
пӳрт ăшчикки — внутреннее убранство дома
пӳрт вырăнĕ —
1) участок для дома
2) избище, место, где была изба
пӳрт кашти — матица
пӳрт маччи — потолок избы, подволока
пӳрт никĕсĕ — фундамент избы
пӳрт пури — сруб для избы
пӳрт пуçĕ — фронтон
пӳрт таврашĕнче тыткаламалли япаласем — предметы домашнего обихода
пӳрт тăрри — крыша избы
пӳрт тӳпи — 1) крыша избы 2) потолок избы, подволока
пӳрте кĕр — войти в дом
пӳртре лар — сидеть дома, домоседничать
пӳрт ларт — ставить дом
пӳрт хăпарт — ставить сруб избы на мох
унăн пӳртчĕ çĕнĕ-ха — у него дом еще новый
пӳрт тулли халăх — народу полон дом
вĕсем ашшĕн пӳртĕнче пурăнаççĕ — они живут в отцовском доме
Пӳрт çумĕнче пĕрмен кукăль выртать. (Хăлха). — загадка Возле избы лежит незащипанный пирог. (Ухо).
3. перен.
большой
пысăк активлăх — большая, высокая активность
пысăк ĕмĕт — большая мечта
пысăк çитĕнӳ — большой успех
пысăк тав — большое спасибо
парти çĕнĕ пысăк задачăсем лартать — ист. партия ставит новые большие задачи
Пĕчĕк телее пăрахса пысăккине ан кĕт. — посл. Бросив маленькое счастье, большого не жди. (соотв. От добра добра не ищут).
пюпитр (нотăсем е кĕнекесем хумалли пĕчĕк сĕтел)
буквенный
«А» саспалли — буква «А»
пысăк саспалли — прописная буква
пĕчĕк саспалли — строчная буква
саспаллипе паллă туни — буквенное обозначение
2. перен.
секта (харпăр интересĕсемшĕн çеç тăрăшакан пĕчĕк ушкăн)
сквер
пĕчĕк сквер — скверик
сквер хыв — разбить сквер
скетч (шӳтлĕ пĕчĕк пьеса)
скетчра выля — играть в скетче
спорт.
скутер (моторлă кимĕ е пĕчĕк мопед)
1.
стакан
кĕленче стакан — стеклянный стакан
пĕчĕк стакан — стаканчик
çӳхе стакан — тонкостенный стакан
пĕр стакан сĕт ĕç — выпить стакан молока
стилет (пĕчĕк кинжал)
тропинка, тропа
стежка прост.
вăрман сукмакĕ — лесная тропа
пĕчĕк сукмак — тропка, тропочка
такăр сукмак — торная тропа
сукмак ту — проложить тропинку
вăрманта мулкач сукмакĕсем нумай — в лесу много заячьих троп
Чакакăн пĕр сăвă, ухмахăн пĕр сукмак. — посл. У сороки одна песня, у глупца одна дурь (букв. тропинка).
сумочный
пĕчĕк хутаç — сумочка
сăран хутаç — кожаная сумка
хĕрарăм сумки — женская сумка
шкул сумки — школьная сумка
1.
рана, ранение
травма
витĕр суран — сквозное ранение
йывăр суран — тяжелое ранение
пĕчĕк суран — ранка, порез
производствăри суран — производственная травма
хăрушă суран — опасная рана
чĕре суранĕ — перен. сердечная рана
суран палли — рубец, шрам
суран çĕвви — рубец, шрам
суран çыхмалли материалсем — перевязочные материалы
суран тӳрленет — рана заживает
тӳрленми суран — незаживающая рана
сурана ӳт илнĕ — рана зарубцевалась
2.
лоскут, клок, обрывок
мамăк татăкĕсем — клочья ваты
çитсă татăкĕ — кусок ситца
хут татăкĕ — клок бумаги
пĕчĕк татăк — лоскуток, клочок
совиный
çерçи тăмни — сыч домовый
пĕчĕк тăмана — сыч домовый
тăмана йăви — совиное гнездо
тăмана чĕппи — совенок
терракотовый
терракота пĕчĕк кӳлепе — терракотовая статуэтка
зеркальный
пĕчĕк тĕкĕр — зеркальце
шыв тĕкĕрĕ — перен. зеркало воды, поверхность водоема
тĕкĕр производстви — зеркальное производство
тĕкĕр çинчи пек курăнать — видно как в зеркале
тĕкĕр витĕр пăх — смотреться в зеркало
3.
тесниться, толпиться
пĕчĕк пӳлĕмре тĕркĕшсе пурăн — тесниться в маленькой комнате
3.
чиновник
Пĕчĕк тиек йĕс пиçиххи çыхнă. (Çĕрĕллĕ пӳрне). — загадка Маленький чиновник подвязался медным поясом. (Палец с кольцом).
имеющий какой-л. тираж
тиражный
пĕчĕк тиражлă журнал — малотиражный журнал
пысăк тиражлă хаçат — многотиражная газета
блюдо, миска, плошка, чашка
йывăç тирĕк — деревянная миска, деревянное блюдо
тăм тирĕк — глиняная миска
пĕчĕк тирĕк — мисочка
яшка тирĕкĕ — миска для супа
Тиркекене тирĕк тĕпĕ. — погов. Привередливому — остатки на дне миски.
том
пĕчĕк том — томик
энциклопедие вунă томпа кăларнă — энциклопедия выпущена в десяти томах
[грек. trapezion — пĕчĕк сĕтел]
1. геом.
трапеция (икĕ енĕ параллеллĕ тăваткĕтеслĕх)
2.
туалет (тĕкĕрлĕ пĕчĕк сĕтел)
пушечный, орудийный
автомат тупă — автоматическая пушка
йывăр тупă — тяжелое орудие
танк туппи — танковое орудие
тӳпе туппи — зенитное орудие, зенитка разг.
пĕчĕк калибрлă тупă — мелкокалиберное орудие
тупă расчĕчĕ — орудийный расчет
тупă звочĕ — артиллерийский завод
тупă кĕпçи— орудийный ствол
тупă снарячĕ — орудийный снаряд
тупă хӳри — станина пушки
тупăран пер — стрелять из пушки
подражание плачу ребенка,
уа
пĕчĕк ача уа! уа! тесе макăрать — ребенок плачет уа, уа!
тележный, подводный, повозочный
ал урапи — ручная тележка, тачка
пĕчĕк урапа — детская коляска
çатан урапа — тарантас
урапа ещĕкĕ — кузов, ящик телеги
урапа пăти — чека (на конце оси)
урапа çулĕ — проезжая дорога
урапа тĕнĕлĕ — тележная ось
урапа ӳречи — грядки телеги
урапа кӳл — запрягать в телегу
Урапа планах пĕр йĕрпе чупмасть. — посл. Телега не всегда катится по одной колее
Уйра утсăр урапа чупать. (Мото). — загадка По полю катит телега без коня. (Мотоцикл).
спец.
фазотрон (атомăн зарядлă чи пĕчĕк пайĕсене хăвăртлатмалли установка)
флигель (пысăк çурт çумне тĕксе тунă е карташне лартнă пĕчĕк пӳрт) [ним. Flügel — çунат]
ножничный
маникюр хаччи — маникюрные ножницы
пĕчĕк хачă — ножнички
çĕвĕç хаччи — портновские ножницы
шăвăç хаччи — ножницы жестянщика
хачăпа кас — резать ножницами
Ăстаçă мар, çĕвĕçĕ мар — çăварĕнче шăрт, аллинче хачă. (Рак). — загадка Не мастер, не портной, а во рту щетина, в руке ножницы. (Рак).
себестоимость
пĕчĕк хăйхаклăх — низкая себестоимость
пысăк хăйхаклăх — высокая себестоимость
хăйхаклăх шайĕ — уровень себестоимости
продукци хăйхаклăхне чакар — снижать себестоимость продукции
выпуклый
пĕчĕк хăпарăнчăк — маленькая выпуклость
хăпарăнчăк çи — выпуклая поверхность
4.
воодушевляться, восторгаться, приходить в восторг
испытывать подъем
клубри халăх хăпартланчĕ — народ в клубе был в приподнятом настроении
вăл пĕчĕк ачалла хăпартланса кăшкарса ячĕ — он закричал от восторга, как малое дитя
3.
обеднеть
прийти в упадок, в запустение
хăрăннă пĕчĕк хула — захудалый городишко
5.
в составе словосочетаний
обозначает названия золовок, старшая из них — хĕрсем,
далее следуют:
вăталăх хĕр, чипер хĕр, сарă хĕр, кĕçĕн хĕр, пĕчĕк хĕр (ср. см. ывăл )
1.
девочка
пĕчĕк хĕрача — девчушка, девчурка
тирпейлĕ хĕрача — аккуратная девочка
ах, усал хĕрача! — ах ты, негодная девчонка!
крестный
крестовый
пĕчĕк хĕрес — крестик
юман хĕрес — дубовый крест
ылтăн хĕрес — золотой крест
хĕрес çакса çӳре — носить крест
1.
окрашивать в красный цвет, покрывать красной краской
тута хĕрет — красить губы
тутăр хĕрет — окрасить платок в красный цвет
Пĕчĕк пичче пите хĕретет. (Эрех). — загадка Маленький братец румянит щеки. (Вино).
городской
курорт хула — курортный город, город-курорт
пĕчĕк хула — городок
спутник хула — город-спутник
тĕп хула — столица
хула сыватмăшĕ — городская больница
хула пурнăçĕ — городская жизнь
хула совечĕ — городской совет
хула çумĕ — пригород
хула çынни — городской житель, горожанин
хула çывăхĕнчи совхоз — пригородный совхоз
хуласем хушшинчи транспорт — междугородный транспорт
вĕсем урăх хулана пурăнма куçнă — они переехали в другой город
хула хӳми — крепостная стена
котельный
пĕчĕк хуран — небольшой котел, казанок
сăра хуранĕ — пивной котел, большой котел для варки пива
така хуранĕ — большой котел (для варки артельной пищи)
туй хуран — латунный котел
хуран айĕ — круг для установки котла, подставка для котла
хуран кашти — перекладина для подвешивания котла
хуран çакки — крюк для подвешивания котла
хуран хăлăпĕ — дужка котла
хуран ывси — деревянная крышка котла
хуран витти — деревянная крышка котла
Пушă хурана вут çине ан çак. — погов. Пустой котел на огонь не ставь.
Пĕчĕк хуранăн пăтти тутлă. (Мăйăр). — загадка Каша в маленьком котле вкусна. (Орех).
1.
щель, трещина
ансăр хушăк — узкая щель
пĕчĕк хушăк — щĕлка
сасă хушăкĕ — анат. голосовая щель
урай хушăкĕ — щель между половицами
хушăкран пăх — смотреть через щель, в щелку
хушăк витĕр пăх — смотреть через щель, в щелку
1.
чашка, миска
блюдо
ăшăх чашăк — неглубокая чашка
елпешке чашăк— мелкая тарелка
йывăç чашăк — деревянное блюдо
пĕр чашăк пыл — чашка меда
пĕчĕк чашăк — чашечка
çу чашăкĕ — масленка
чей чашăкĕ — блюдце
чей чашăкки — блюдце
чемоданный
пĕчĕк чăматан — чемоданчик
сăран чăматан — кожаный чемодан
япаласене чăматана хур — сложить вещи в чемодан
шарообразный, шаровидный
пĕчĕк чăмăр — шарик
çĕр чăмăрĕ — земной шар, земля
уйăх чăмăрĕ — диск луны
еловый
лăс чăрăш — развесистая ель
пĕчĕк чăрăш — елочка
сенкер чăрăш — голубая ель
чăрăш вăрманĕ — ельник
чăрăш йĕкелĕ — еловая шишка
чăрăш лăсси — еловая хвоя
чăрăш пура — еловый сруб
чăрăш сĕтел — еловый стол
чăрăш хăма — еловая доска
◊
вăрăм чĕлхе — болтун
йӳплĕ чĕлхе — сплетник (букв. раздвоенный язык)
пыллă чĕлхе — подхалим, льстец (букв. медовый язык)
пар чĕлхе — сосулька
пĕчĕк чĕлхе — анат. язычок
пушмак чĕлхи — язычок ботинка
чĕлхе вĕçĕнчех — вертится на языке (о слове)
чĕлхе çинчех — вертится на языке (о слове)
чĕлхи кĕçĕтет — у него язйк чешется (сказать что-л.)
чĕлхе çаврăнмасть — язык не поворачивается (сказать что-л.)
чĕлхе çыхланать — язык заплетается, язык коснеет
чĕлхĕм хăрса лартăр! — отсохни (у меня) язык! (клятвенное выражение)
чĕлхене вĕçертсе яр — давать волю языку, распускать язык
чĕлхене чар — придержать язык
чĕлхене çырт — прикусить язык, держать язык за зубами
чĕлхепе çу — льстить, подлизываться
чĕлхи çине çăпан тухасчĕ — типун ему на язык
чĕлхи çине шĕпĕн тухасчĕ — типун ему на язык
чĕлхи уçăлчĕ — у него развязался язык
чĕлхӳне çăтса ярăн — можно проглотить язык (о вкусной пище)
вăл чĕлхине кăларса чупать — он бежит, высунув язык
ногтевой
пĕчĕк чĕрне — ноготок
чĕрне хури — 1) грязь под ногтями 2) кончик ногтя (остригаемая часть)
чĕрне хури тĕшне тăмасть — ничего (букв. кончика ногтей) не стоит
чĕрне хури тĕшне ан хур — ни во что не ставить
чĕрне кас — стричь ногти
чĕрне ӳкрĕ — ноготь сошĕл
чĕрне вĕçне шăрпăк кĕнĕ — под ноготь попала заноза
I.
1.
втыкать, вонзать, всаживать
йĕпе вырăнне чиксе хур — воткнуть иголку на место
карттă çине пĕчĕк ялавсем чиксе тултарнă — карта истыкана флажками
оконный
мачча чӳречи — слуховое окно
пĕчĕк чӳрече — окошко
чӳрече ани — оконный пролет
чӳрече карри — занавеска, штора
чӳрече куçĕ — звено оконного стекла
чӳрече сулли — косяк
чӳрече хашаки — наличник окна
чӳрече хуппи — ставни
чӳрече чаршавĕ — гардина
чӳрече янахĕ — подоконник
чӳрече кас — прорезать, прорубить окно
чӳречесене хуп — закрыть окна
шаланда (пысăк кимĕ, пĕчĕк баржа)
пулăçсен шаландисем — рыбачьи шаланды
шаль (см. шел I.)
пысăк шаль тутăр — 1) большая шаль 2) плед
пĕчĕк шаль тутăр — полушалок
1.
общее название различного рода отверстий
— перевод зависит от сложившихся в русском языке обозначений:
отверстие, дыра, скважина, брешь, пробоина, пролом, лаз, лазейка, щель, расщелина, прорезь, проем т. ыт.
вĕлле шăтăкĕ — леток (в улье)
кушак шăтăкĕ — лаз для кошки (в амбарной двери)
нефть шăтăкĕ — нефтяная скважина
пĕчĕк шăтăк — дырка, дырочка
сăмса шăтăкĕ — ноздря
сывлăш шăтăкĕ — поддувало (печи)
çанă шăтăкĕ — пройма рукава
тĕнĕ шăтăкĕ — дымовое отверстие (в помещении, топящемся по-черному)
хăлха шăтăкĕ — ушное отверстие
хурт шăтăкĕ — червоточина
чăх шăтăкĕ — отдушина для подполья
чӳрече шăтăкĕ — оконный проем (в стене)
хӳмере шăтăк тунă — в заборе сделали лазейку
шеврет (хромланă сăран сорчĕ)
[фр. chevrette — пĕчĕк качака]
шифоньерка (кĕпе-йĕм, вĕтĕр-шакăр япала хумалли пĕчĕк шкап)
шкатулка (пĕчĕк арча)
йывăç шкатулки — деревянная шкатулка
хутсене шкатулкăна хур — положить документы в шкатулку
шпатель (пĕчĕк кĕреçе евĕр хатĕр)
шпиц (пӳртре усракан пĕчĕк йытй)
речной
анлă шыв — широкая река
пĕчĕк шыв — речушка, речка
йывăç юхтаран шыв — сплавная река
шар лак шыв — порожистая река
шыв вăрри — устье реки
шыв ваксалĕ — речной вокзал
шыв кукăрĕ (кукри) — 1) излучина реки 2) затон
шыв пуçĕ — верховье, исток реки
шыв çулĕ — русло реки
шыв тăрăхĕ — поречье
шыв хушши — междуречье
шыв чикки — водораздел
шыв юппи — приток реки
шыв урлă ишсе каç — переплыть через реку
кимĕ шыва майăн ярăнать — лодка плывет вниз по течению реки
шыв çырантан тухнă — река вышла из берегов
халăх шыв пек юхать — перен. народ течет рекой
каснă вăрмана шывпа юхтар — сплавлять лес по реке
2.
пухлый
одутловатый
аллисем пĕчĕк те шыçмак — у нее маленькие и пухлые руки
физ.
электрон (веществон çуклă эарядлă чи пĕчĕк пайĕ)
1.
эстрада (пĕчĕк сцена)
2. муз., лит.
этюд (пĕчĕк формăллă произведени)
дубовый
ĕмĕрхи юман — вековой дуб
лашман юманĕсем — уст. корабельные дубы
юман вутти — дубовые дрова
юман çăпанĕ — дубовый орех (на листьях)
юман шкап — дубовый шкаф
Пысăк юман та пĕчĕк йĕкелтен ӳсет. — посл. И большой дуб вырастает из маленького желудя.
◊
юман кăмпи — то же, что юманай 1.
юман лĕпĕшĕ — дубовый шелкопряд
юман пулă — диал. жерех
1.
капризничать
пĕчĕк ачалла юнтарса калаç — говорить капризно, как ребенок
ялик (пĕчĕк шлюпка)
2. воен.
ячейка (пĕчĕк окоп)
2.
звезда, звездочка
пĕчĕк çăлтăр — звездочка
пилĕк йӳплĕ çăлтăр — пятиконечная звезда
Хĕрлĕ çăлтăр орденĕ — ист. орден Красной звездь
«Ылтăн çăлтăр» медаль — медаль «3олотая звезда»
погонсем çинче виçшер çăлтăр — на погонах по три звездочки
ключевой
пĕчĕк çăраççи — ключик
йывăç çăраççи — деревянная отмычка
машина çăраççийĕ — ключ от машины
пӳлĕм çăраççийĕ — ключ от комнаты
çăраççи çыххи — связка ключей
çăраççиллĕ сехет — часы с ключевым заводом
çăраççипе питĕр — запереть на ключ
çăраççи юраттар — подобрать ключ (к замку)
семейный
ĕçчен çемье — работящая семья
йышлă çемье — многочисленная семья
нумай ачаллă çемье — многодетная семья
пĕчĕк çемье — маленькая семья
çĕнĕ çемье — молодая семья
çемье пуçĕ — глава семьи
çемье прави — юр. семейное право
çемйипех — всей семьей
çемйи-çемйипе — целыми семьями
çемьери пăхса ӳстерни — семейное воспитание
çемьери сăлтавсене пула — по семейным обстоятельствам
çемьепе мăшăрлану хутшăнăвĕсем — семейно-брачные отношения
çемье ту — создать семью
вăл хресчен çемьейинче çуралнă — он происходит из крестьянской семьи
Икĕ çын — пĕр мăшăр, çичĕ çын — пĕр çемье. — посл. Два человека — пара, семь человек — семья.
ножевой
кухня çĕççи — кухонный нож
пĕчĕк çĕçĕ — ножичек
сунарçă çĕççи — охотничий нож
хуçмалли çĕçĕ — складной, перочинный нож
хуçăк çĕçĕ — сломанный нож
çĕçĕ çивĕчĕшĕ — лезвие ножа
çĕçĕ суранĕ — ножевая рăна
çĕçĕ вĕçне пул — наткнуться на нож
çĕçĕ тăрне пул — наткнуться на нож
çĕçĕ хăйра — наточить нож
çĕçĕпе хăмсар — замахнуться ножом
санный, саночный
ача çуни, пĕчĕк çуна — санки, салазки
кӳмеллĕ çуна — крытый возок, кибитка
çара çуна — дровни
вутă çуни — дровни
çăмăл çуна — легкие санки
трактăр çуни — тракторные сани
хыçлă çуна — санки с задком
çуна пуçă — передок саней
çуна çулĕ — санный путь
çуна тупанĕ — полозья саней
çуна ӳречи — нахлестка, грядка саней
çуна хыçĕ — задок, спинки саней
çуна шăлĕ копыл
çунапа кай — поехать на санях (запряженных лошадью)
çунапа ярăн — кататься на санках
Лаши туртать, çуни шумасть. (Юханшывпа çырансем). — загадка Лошадь тянет, а сани не движутся. (Река и берега).
Кам çуни çине лартăн, унăн юррине юрла. — погов. На чьем возу сижу, того и песню пою.
1.
овраг
пĕчĕк çырма — овражек
тарăн çырма — глубокий овраг
тип çырма — сухой овраг
çырма тĕпĕнче — на дне оврага
çырмана шыв авнă — овраг наполнился водой (дождевой или вешней)
стамеска
долото
пĕчĕк ăйă — долотцо
ăйăпа алт — долбить стамеской
частица
1. усил.
уже, уж
вăл пĕчĕк мар ĕнтĕ — он уже не маленький
виçĕ çул иртрĕ ĕнтĕ — прошло уже три года
каç пулнă ĕнтĕ — уже наступила ночь
çапла пулса тухрĕ ĕнтĕ — так уж оно вышло
мĕн каламалли пур ĕнтĕ! — что уж и говорить!
юре ĕнтĕ, кайтăрах — ладно уж, пусть идет
4.
-то, ведь, да ведь
шкулĕ пĕчĕк мар-ха пирĕн — школа-то у нас немаленькая
подушка
пĕчĕк çытар — подушечка
çытар пичĕ — наволочка
Пĕр çытар çинче çĕр салтак выртать. (Мачча хăмисем) — загадка На одной подушке лежат сто солдат. (Доски потолка).
1.
имеющий какую-л. силу, мощность
-мощный
пĕчĕк хăватлă двигатель — маломощный двигатель
икĕ миллион киловатт хăватлă электростанци — электростанция мощностью в два миллиона киловатт
◊
пĕчĕк алăк — калитка
дверной
кăмака алăк — дверка печи
кĕлет алăк — дверь амбара
машина алăк — дверца автомобиля
пĕчĕк алăк — дверца
тулти алăк — наружная дверь
алăк айĕ — порог
алăк урати — порог
алăк ани — дверной проем
алăк куплакĕ — дверной проем
алăк йĕпси — иглица двери
алăк сули — иглица двери
алăк тăпси — дверная петля
алăк хăлăпĕ — дверная скоба, ручка двери
алăк янахĕ — косяк, притолока
алăк кас — прорубить дверь
алăкран тух — выйти в дверь
алăкра ан тăрăр! — не стойте в дверях!
◊
ун пек —
1) такой, как он, подобный ему
ун пек лайăх специалиста пурте хаклаççĕ — такого хорошего специалиста, как он, ценят все
2) как он, подобно ему
эсĕ ун пекех вăйлă мар — ты не так силен, как он
3) подобным образом, так
ун пек тума юрамасть так не следует поступать
ун чухне — тогда
ун чухне вăл пĕчĕк пулнă — тогда он был маленьким
ун чухлĕ — столько
пире ун чухлĕ кирлĕ мар — нам не нужно столько унелнĕ:
статуэтка
фарфор пĕчĕк статуэтка — фарфоровая статуэтка
(см. кӳлепе)
температурный
пĕчĕк температура — низкая температура
пысăк температура — высокая температура
сывлăш температури — температура воздуха
шăрану температури — температура плавления
температура виç — измерить температуру
температура хăпарни — повышение температуры
чирлĕ çын температури чакрĕ — температура у больного понизилась
эл.
напряжение
пĕчĕк напряжени — низкое напряжение
пысăк напряжени линийĕ — линия высокого напряжения
ток напряженийĕ — напряжение тока
сетьри напряжени чакрĕ — напряжение в сети упало
Чăвашла-вырăсла словарь (1919)
син.: мăкăр
бык
вол
пĕчĕк вăкăр — бычок
кӳлекен вăкăр — вол
Азия çĕрĕнтче пурăнакан вăкăр — буйвол
пĕр вăкăрăн хӳрине хĕрĕх çын туртать — (у) одного быка за хвост 40 человек тянут (дверная скобка)
град; лед; пăр çунă вăхăтра утă çулаттăмăр – когда шел град, мы косили сено; пăр кăтăкĕ – льдина; пăр тумлашĕ – сосульки; пĕчĕк пăр – ледок; пысăк пăр – льдище; пăрлă – ледяной; пăр хывнă нӳхрен – ледник; пăр кайни – ледоход; пăрлан – леденеть.
128 стр.
син.: пĕчик, пĕчĕккĕ
малый, маленький
пĕчĕк алăк — калитка
пĕчĕк урапа — тележка
пĕчĕкçĕ ачасем — малые ребята
вăл пĕчĕкренех çавăн пек — сызмала такой
пĕчĕккĕлен, пĕчĕкçĕлен — уменьшаться
пĕчĕклет, пĕчĕккĕлет — уменьшать; умалить; сократить
пĕчĕкçĕн пĕчĕкçĕн — мало по малу
слюна; пĕчĕк ачанăн сĕлеке тухать – у дитяти течет слюна; сĕлекепе йĕнетсе пĕтер – наслюниться.
170 стр.
Чăваш сăмахĕсен кĕнеки
(пы˘триы), назв. маленькой, большеголовой и большебрюхой рыбки. Якей. Ыраш пăтри — мăн пуçлă, мăн хырăмлă пĕчĕк полă.
солнце, солнышко. Ск. и пред. чув. 88. Вут пек хĕвел выляса çӳл тӳпене хăпарать. ''Пазух''. 92. Хевея хĕрлĕ хĕрĕсем, Турай хĕрсем тиейсе, суйламасăр илес мар. ''Дик. леб''. 43. Хĕвел анса çитеспе Елисан пиччĕшĕсем вĕçсе таврăннă. Когда зашло солнце, в пещеру прилетели братья. ''Ib''. 36. Хĕвел анса килет. Солнце близилось к закату. ''Ib''. 41. Хĕвел чылай çӳле кайсан... Когда солнце поднялось выше... ''КВИ''. Çутă юхăм унăн айĕнче, çӳлтен ылттăн хĕвел çутатать. Под ним струя светлей лазури, над ним луч солнца золотой. ''N''. Хĕвел анчĕ ту айне. ''N''. Хĕвел кулать сайрарах, шăрши пĕтнĕ чечексен. ''N''. Пĕр пĕлет çук, хĕвел çунать. ''А.-п. й''. 42. Хĕвел анса ларчĕ. Тимухха лашине шăварма тухса кайрĕ. ''НР''. Чупрăм-тухрăм ту çине хĕвелпе пиçнĕ çырлашăн. Взбежала я на гору за созревшей на солнце ягодой. ''ГФФ''. Ăшшăн-ăшшăн хĕвел пăхсан... Если солнце будет припекать.''Ib''. Ушшăн-ушшăн хĕвел пăхсан та, хорĕн те тăрăх сохăр йохать. Когда солнце сильно припекает, по дереву (березе) течет смола. ''Абыз''. Çĕр çăввинче çĕр-çырли, çĕр-çырли, çĕр çăввнче хĕвел пăхсан, тата пиçес кăмăл пур. ''Оп. ис. ч.'' II. Сывлăх пулсан таврăнăпăр, хĕвел пекех çаврăнса. Если будем живы, то вернемся подобно тому, как обращается солнце. ''N''. Хĕрлĕ хĕвел сан умăнта йăлтăртатса тăрать, аялта тен çак пĕлĕтрен витрелетсе çумăр çăвать. Перед тобою блещет красное солнышко, а внизу из этого облака, может быть, льет проливной дождь. ''Баран''. 28. Шĕшкĕ юмана хупласа хĕвел ямасăр тăнă. Орешник глушил его и не пропускал солнечных лучей. ''ТХКА''. 106. Хĕвел тухас пек, çанталăк çутăлать. ''Ib''. Хĕвел чылай çӳле улăхрĕ, хĕртсе пăхать. ''Шурăм-п''. № 19. Хĕвел анса ларчĕ. Халĕ апат çиет пулĕ, ăна амăшĕ пăтă пĕçерсе çитерет, тет. ''N''. Сивĕ кун виçĕ хĕвел пулать. ''N''. Вĕсен пичĕсем хĕвелре çунса кайнă. ''N''. Хĕвелпе тăрса, мĕн хĕвел аничченех кĕтӳре çӳрет. ''Чув. пр. о пог''. 51. Виçĕ хĕвел курăнсан, сивĕ пулать. Если появятся три солнца, будет холодно. ''Ib''. 42. Хĕвел хĕртсе пăлсан. Если солнце печет... ''N''. Хĕвел витĕр (пăхнă чухне) çăмăр çусан, тата тепĕр çăмăр пулать. Если сквозь солнце (когда оно светит) идет дождь, еше дождь будет. ''Вопр. Смоленск''. Хĕвел тухсанах пĕлĕт айне кĕрсен, çăмăр пулать. ''Панклеи''. Хĕвел те пĕлет айнех полчĕ (зашло за облако). ''С. Алг''. Кирек ăçта кайсан та пĕр хĕвел, çуратнă çĕр-шывсем шел юлать. ''N''. Хĕвел каялла кайса пăхсан, çăмăр пулать, теççĕ. ''Якейк''. Эс çанашкал покан тусан, хĕвел тепĕр çĕртен тохĕ. ''Ib''. Ес çав окçая парсан хĕвел тепĕр енчен тохĕ. ''Ib''. Ĕнер конĕпех хĕвел пăхрĕ. ''N''. Ма мана хĕвеле кăтартмастăн? Почему ты мне не даешь смотреть на солнце? ''N''. Пӳртре хĕвел çутипе çап-çутă. В комнате светло от солнца. ''N''. Хĕвел пĕлĕт айĕнчен тохрĕ; хĕвел пĕлĕт айне кĕрсе карĕ. Пĕлĕтсем хĕвел тĕлĕнчен сирĕлсе карĕç. ''N''. Эпĕр хĕвелте ларатпăр. ''N''. Мана хĕвеле тохма йорамасть. ''N''. Хĕвелте çӳреççĕ. ''N''. Старик хĕвеле ларчĕ. ''N''. Ача макăрнă чохне ăна чарас тесе: хĕвел пăхать, ай, хĕвел пăхать, тесе калаççĕ, ача вара чăнахах макăрма прахать те, колма тяпратать. Вăт хĕвел пăхса ячĕ, тесе каран колаççĕ. ''N''. Пирĕн ăрам хĕвеле хирĕç пăхса ларать. ''N''. Сар хĕвелте (в солнечные дни) çырла часах пиçет. ''N''. Олăх толли сар хĕвел, кайăк вĕçни корăнать. ''N''. Эпĕр паян кĕлтесене хĕвеле сартăмăр (на солнышко). ''N''. Тĕкĕрпе хĕвеле ан вылят (не пускай зайчиков). ''N'' Эпĕ пулсассăн, çакă уя пĕтĕмпе хĕвел ансан тапратса хĕвел тохаччен сухине туса, тыррине акса çитĕнтерсе, вырса, авăн çапса, тыррине йăлтах ампарсене тултарса хурап, тесе калать ткйĕр, тенĕ, тет. ''N''. Хĕвеле пăх та уйăха пăх, хĕвел çути сап-сарă, уйăх çути çап-çутă. ''Му-сирма''. Хĕрлĕ-хĕрлĕ, теççĕ ăна, хĕвел çинче ӳснĕ вăл. ''N''. Пĕлĕт çинче илемлĕ хĕр çӳрет. (Хĕвел). ''N''. Пăх-пăх, хĕвел, пăх, хĕвел, çу чашкипе çу парам, пыл чашкипе пыл парам, ачу шыва кайсассăн, кĕвенте пуçĕпе туртса илĕп, сана хĕрли, мана шурри. (Сăвă). ''Н. Карм''. Сирĕн пĕвĕр çинçе, сăнăр хитре, питĕр çинче хĕвел çутти пур. ''Ст. Чек''. Хĕвел хĕлле çулахинчен аялта тăрать. ''Тюрл''. Хĕвел яякка сулăнсан... Когда прошел полдень... ''Хурамал''. Хĕвел аннă чух хулăм пĕлĕт тĕлне ансан, йĕпе пулать, теççĕ. ''N''. Эсĕ апла тусассăн, хĕвел кай енчен тухĕ. ''ЧП''. Пулă çакрăм хĕвел ''Изамб. Т''. Хĕвел йывăç пĕввине яхăн çĕкленнĕ. ''N''. Хĕвел яялт (хăшт—еслв дольше) вăхрĕ те мĕаĕт айве вврсе кяйрĕ. Солнце проглянуло и опять скрылосъ ''N''. Хĕвел яраймăн ху тĕлне (невозможного не сделаешь). Унта аннӳ хĕвел пăхса çӳренĕ (об этом заботилась я) ''Юрк''. Хĕвел ануçăм çанталăк пит хĕрелет. ''N''. Хĕвел майĕ (майнелле) çаврăнса-çаврăнса, каллех пӳрте йăтса кĕрет. ''N''. Хĕвел тĕтреленсен, уяр пулять, теççĕ. ''N''. Хĕвел кутăн, каялла пăхсан, çумăр пулать, теççĕ. ''N''. Хĕвел юпа пек тухсан, çумăр пулать. ''N''. Пирĕн тĕлтен хĕвел анчĕ пулас (наше счастье закатилось). ''N''. Тăвану килнине курсассăн, хĕвел пулса чупса тух. ''N''. Кирек çта кайсан та пĕр хĕвел. ''N''. Вара отсан-отсан, хĕвел анса кайрĕ. ''Н. Лебеж''. Тăвайкки тăрăх хĕвел ӳкет, пиçмен çырласене пĕçерет. ''N.'' Чӳречесĕр çӳртра пĕчĕк шăтăкран хĕвел кĕрсен. ''N''. Хĕвел инçе карĕ. ''N''. Курнiтсара çыру çырнă чух, хĕвел ӳкрĕ пит çине. ''Кан.'' 1929, 178. Шăршлă, нӳрлĕ, хĕвел кĕмен пӳрт. ''N''. Хĕвел виттĕр пăхни. ''N''. Хĕвел тохсан тин... ''Микушк''. Ирхbне хĕвел ӳкет пичĕ çине (на лицо его падает). ''Торп-к''. Карăнтăк виттĕр ылтăн туя кĕрĕ. (Хĕвел). ''N''. Вăл хапха çил хĕвелне шалтăртатать, хĕрӳ хĕвелне ялтăртать. ''N.'' Хĕвел (-е, -ĕн) анма вăхăт ĕнтĕ. ''N''. Çĕн çул кунĕ ырă хĕрлĕ хĕвел пулчĕ. ''N''. Хĕвел ăшă пăхать. ''N''. Хĕвел анарахпа пурте киле таврăнаççĕ (с поля). ''ГТТ''. Мана пĕлĕт çаврака хуран тĕпĕ евĕрлĕ, хĕвелĕ лапка туйăннă. ''N''. Çак кунсенче хĕвел пулмарĕ. Хĕвел ларнă вăхăтра анчах çитрĕмĕр. ''N''. Йĕрекен ачана култарас тесе: «Хĕвел пăхать», теççĕ. ''N''. Пăхман хĕвеле ирĕксĕр пăхтараймăн (ӳпкелекен çинчен калаççĕ). ''Никит''. Хĕвелпе юр кайсассăн, тулăпа урпа пулать, тенĕ ĕлĕк. ''N''. Эсĕ хĕвел анса лариччен çит (или: килсе ĕлкĕр, или: килме тăрăш). Ты приходи до захода солнца. ''Сред. Юм''. Пăх пăх, хĕвел, ачу шыва кайрĕ вит, квенте пуçĕпе туртса илтĕм, ачуна хĕрлĕ çăмарта парăп, хуна шурă çăмарта парăп. (Поют дети, когда солнце скрывяется за облаками). ''N''. Эп сана çавăншăн олталап полсан, ман çине хĕвел ан пăхтăр (пусть помру). ''N''. Хĕвеле май çаврăн. Иди по солнцу с востока на запад. ''N''. Хĕвеле хирĕç, против солнца, с запада на восток. ''N''. Онăн куç пит начарланнă, хĕвел курмас вит олă. ''N''. Хĕвел куçа çиет. Солнце глаза ест. ''N''. Хĕвеле питĕн пӳрт çутă полать. Изба, обращенная к югу, бывает светла. ''N''. Хĕвеле тӳртĕн пӳрт тĕттĕм полать. Изба, обращенная на север, бывает темна. ''N''. Хĕвелпе пĕрле тохса кайрăм. Выехал при восходе солнца. ''N''. Хĕвелпе пĕрле киле кĕтĕм. Приехал при заходе солнца. ''N''. Эс те çавна тусан, хĕвел те тепĕр енчен тохĕ. (Говорит, когда уверены, что он не может этого сделать). ''N''. Хĕвел анса лара пырать. Хĕвел анса пырать. Первое показывяет, что до заката близко, а второе дольше, чем первое. ''N''. Хĕвел кăнтăрлаччен вăкăрпа чупать, тет, кăнтарла иртсен, карсакпа чупать, тет. ''N''. Хăш чухне хĕвел çӳл енчен карталанса тата тепĕр хĕвел пулать. Вăл хĕвел тавраллах çавăрăнать пулсан, «хĕвел карталанни» теççĕ. ''N''. Хĕвел каçалана сулăнсан, çĕрте йывăç мĕлкисем вăрăмлана пуçларĕç (от деревьев протянулись длинные тени). ''N''. Хĕвел ансан пуçласа тепре хĕвел аничченех. ''N''. Хĕвел тухсан пуçласа тепĕр хĕвел тухичченех. ''N''. Хĕвел хĕртнĕ — солнце палило. ''N''. Хĕвеле хирĕç пăркăç пĕренене ман ним кăмăл туртмасть ăна, ан тив юлтăр вăл, тен маччаран çӳлелле хурăпăр, халь маччаналла пураса çитиччен пĕрене çитет-ха. ''N''. Ытти пĕчĕккĕн курăнакан çăлтăрсем, хĕвелтен шутласан пирĕн çĕртен темиçе мĕлюн хут та ытла аякра тăраççĕ, çавăнпа вĕсем хĕвелрен пĕчĕккĕ пек курăнаççĕ. ''СТИК.'' Хĕвел çинче типĕтнĕ (о копченном на солнце). ''Ib''. Хĕвел тӳпере чух, в полдень. ''Ib''. Паçăр çăмăр çурĕ, халĕ хĕвел пăхат ĕнтĕ епле (говорят о маленьких, если они только что поплакали и смеются). ''N''. Пĕчĕк ачасем хĕвел пĕлĕт айне кĕрсе сулхăнлатсан ак çапла калаççĕ: «Хĕвел! Ача кĕпи шыва карĕ, туртмаллипе туртса ил». ''N''. Хĕвел апатчен вăкăр çинче пырать, тет; апатран вара — лаша çинче, кăнтăрларан вара —кайăк çинче. ''N''. Хĕвел кунран-кун иртерех тухса пырать (ир тухнăçеммĕн ир тухса пырать, кая юлнăçеммĕн кая юлса анса пырать). ''Янтик''. Эп вăхăта хĕвеле пăхса пĕлеп. ''N''. Хĕвел хĕлле çӳле каймас. ''Изамб. Т''. Пăхăр-ха, ачасем, епле хĕвел выляса тухать. ''N''. Пăртак кăна хĕвел хĕрри курăна пуçларĕ (утром). ''N''. Хĕвел йывăç пӳ (пĕвĕ) хăпарнă çĕре эпир киле çитрĕмĕр. ''N''. Хĕвел анас патне çитнĕ, тет. ''Артюшк''. Ачамсене пĕр пичĕ хĕвел, тепĕр пичĕ уйăх тăвăттăм. ''Собр''. Виçĕ хĕвел тухсан, уйăхĕпех йĕпе пулать, теççĕ. ''Н. Карм.'' Хĕрлĕ хĕр пĕлĕт тăрăх çӳрет. (Хĕвел). ''N''. Ача, ку çумăр хĕвелĕ пулĕ, ытла питт хĕртет. ''ЧП''. Хĕвел пăхрĕ — типетрĕ. ''N''. Виç хĕвелпе кайман шурă юрсем. ''N.'' Кирек ăçта кайсан та пĕр хĕвел ''N''. Вăл вăхăтра хĕвел выляса тухрĕ вăрман çинчен пĕлĕт çине, кун та хитреленсе карĕ. ''Лобашк''. Вăрман урлă сар каччă курăнĕ. (Хĕвел). ''N.'' Чипер хĕр пысăк уйпа çӳрет. (Хĕвел). ''Синьял''. Хĕвел витĕ, çу витмĕ. (Кантăк). ''Сятра''. Вутсăрах çунать, çунатсăрах вĕçет, урасăрах чупать. (Хĕвел). ''Альш''. Çулла хăшĕ-хăшĕ куç ыратнипе хĕвел çине тухаймасăр лараççĕ. ''N''. Хĕвел анса пырать (скоро закатится). ''N''. Хĕвел карталаннă (круг вокруг солнца к непогоде). ''N''. Хĕвел тухса сарăлнă (совсем уже взошло). ''N''. Хĕвел кулать, хĕртсе хĕвел пăхать. ''N''. Пăх, хĕвел, пăх, хĕвел, этемсене савăнтар. ''N''. Хĕвел шăвать. ''Кив-Йал''. Хĕвел тухать хĕрелсе çут тĕнчене çутатса. (Вăй юрри). ''Нюш-к''. Иртсе пыракан çыя пичĕ çине тĕкĕрпе хĕвел çуттине ӳкерес. ''N''. Хĕвел кашни кун ир тухнăçемĕн ир тухать (ир анса ларнăçемĕн ир анса ларать). ''Курм''. Вăрмана çитсен, хĕвел анса та ларчĕ. ''Аттик''. Хĕвел кашни кун пĕçернĕçем пĕçерет. ''N''. Хĕвел ир хĕрелсе тухсан йĕпе пулать (вăл кун çумăр е юр çăвать), теççĕ. ''КС''. Ура питне хĕвел çапрĕ (насквозь, сильно прожгло). ''Трхбл''. Хĕвел пирĕн йĕтем пысыккăш, тетчĕç ваттисем. ''N''. Хĕвел пит хĕртет. ''N''. Хĕвел тухнă çĕрелле çитрĕмĕр (ко времени восхода солнца). ''N''. Паян эп тăрсассăнах хĕвел тухрĕ. ''Красн. Горка''. Хĕвел питĕ хытă пăхать. ''Сёт-к.'' Хĕвелин пăхасси номаях мар та-ха; час кĕлет айне хопланмалла. || Назв. божества. ''Магн. М.'' 68. 64. Хĕвел ашшĕ, амăшĕ, хăлхи, çоначĕ, ори, || Клятва. ''Ст. Чек.'' Хĕвел, илмен эп ăна. ''Сред. Юм''. Хĕвел пôр! (Тôпа туни). ''Ороу''. Мĕн эсĕ çын çинчен çука калаçса çӳрен: эпир хĕрсемпе ун-кун, аплн та капла çӳренĕ, тесе калаçса çӳрен?—Çук, Якку. Ак, хĕвел, калаçман. Ăна сăмах вĕçертнине (что болтают зря) ху та пĕлен-çке.
(саjhах), жердь, слега. Н. Седяк. МПП. Сайхах, толстая жердь. СПВВ. МС. Сайхах — пĕчĕк вĕрлĕк. Хирле. Сир. Сайхах — шалча карта тытмалли кашта. Ст. Чек. Сайхах — кашта. СПВВ. Т. Сайхах тесе аслăк çине саракан вĕрлĕксене калаççĕ. Н. Карм. Аслăк çине саракан шертене сайхах теççĕ. N. † Аслăк çинчи сайхаха сайхах вырăнне ан хурăр. Б. Олг. Сайхах, жерди, которые кладутся на „капан ори“. || Жердинник. Кĕвĕсем. Анатран хĕвел тухать-çке сайра сайхах хушшинчен. С. Тим. † Хура вăрман сайхахне касаймарăм суйласа, çичĕ ютăн ачине каяймарăм суйласа. Альш. † Сайра вăрман сайхахне суйларăмăр йăштайне. С. Алг. † Сайра вăрман сайхахне татаймарăм суйласа. КС. Сайхах кĕпер, мост из жердей. Орау. Утă капань айне сайхах хурас пулать, атту çĕр çумĕнче утă кăвакарать.
(саган’), подполье. Б. Олг., Чертаг; Пшкрт: саҕан’, саҕан’а, саҕан’џа. Курм. Пирĕн саканĕ алăкне уçăп та, сакăрвон салтак сиксе тохĕ. (Сорăх сысни). Синерь. Унтан хай хуçа хĕрĕ çĕн калуш тăхăнчĕ те, кайлах сакане кĕрсе карĕ. Салтак хăй курăнман калпака тăхăнса хуçа хĕрĕ хыççăн ылтăн кӳпӳре карĕ. Ib. Хай çынсам сакань алăк патне пынă та, халтăртаттара пуçланă. КАХ. Юлашкине (кашу) пĕр пĕчĕк чĕрес çине тултарса сакане кĕртсе çакаççĕ. Абыз. Сакане шăнкăртăм (юркнул). Яргуньк. Сакань витĕр çар йртĕ. (Пулă). Лобашк. Сакань айĕн çар иртет. (Пулăсем).
(сабак), кисть ягод, черешок с ягодами. Альш. Щибач. Пĕр сапакне татса ил. Тюрл. Пилеш сапакки. N. Сапак, черешок, напр., у ягоды, черемухи (çупкăм — вся кисточка). Юрк. † Çĕмĕрт-йывăç сапакра, палан-йывăç чечекре. Хурамал. Сапак тесе пилешĕн пĕрчи ушкăнне калаççĕ. АПП. † Пилеш айĕнчен тухнă чух пилеш сапакки саланчĕ. Çутт. 145. Хурлăхан тĕммисем çинче çырла сапаккисем хĕп-хĕрлĕ пиçсе ларнă. Ала 62. † Хура шыв тăрăх çĕмĕртлĕх, сапакне тая лараçке. || Кисточка. Юрк. † Тăваткăл кӳме — сарă кӳме, тăватă кĕтессинче тăватă сапак. || Стручек. N. † Ешĕл сапак мĕшĕн, ай, ешĕл-ши, çамрăк ĕмĕр мĕшĕн те, ай, кĕске-ши. Бур. † Арпус чечек мĕшĕн шурă-ши, ешĕл сапак мĕшĕн ешĕл-ши? Тюрл. Сапак, стручек. Ib. Пăрçа сапакки. || Снизки. ЧП. Вуникĕ мерченĕн сапакки çук. Кĕвĕсем. Вуник пĕрчĕ мерчен сапакĕ çук. Янтик. † Сакăр пĕрчĕ мерчен сапаксăр, пирĕн çамрăк пуçсем телейсĕр. Кĕвĕсем. Симĕс сапак хушшине ӳпке-мерчен ан тирĕр. См. ӳпке-мерчен. || Назв. бус. К.-Теняк. Изамб. Т. Сапак, какое-то украшение. МПП. Сапак, зеленый камень или бусы (украшенне). N. † Йывăçран сапак туни çук, ырă тумтир çумне хуни çук. [См. саяк]. || Петля у пуговицы (и вся пуговица?). МД. † Аçалă-амалă ывăл-хĕр кĕмĕл тӳме сапакĕ. || Membrum virile. Елле. Сапакки ĕçлемест. Non surgit, quasi praemortuum jacet m. eius.— Observare solent Tschuvaschorum feminae virorum suorum gravi aliquo morbo laborantium inguina; quae si matutinis languida atque inertia iacere videriut, invitabilis mortis signum id esse arbitrantur. N. Сапак тесе пĕчĕк ачасен тӳммине калаççĕ.
запор (русск.). Хирле-Сир. Хăмасенчен çӳлте кашнă пелнока хошшине икшер саппор лартаççĕ. Аялтине тĕп саппор, çӳлтине çӳлти е пĕчĕк саппор теççĕ. См. арман.
оборвыш. Çт. Чек. Начар тумтирпе çӳрекен çынна селеме теççĕ. Эй, селеме! Селеме салтак (назыв. пĕчĕк ачана начар тумтирпе çапăçса çӳренине).
сив, холодный. Якейк. † Çак коккăрта çил сивĕ, çил сивĕ мар — хĕр сивĕ, чон йоратнă хĕр сивĕ. Истор, çӳлелле хăпарна çемĕн сивĕрен сивĕ пулса пынă. Орау. Эсĕр пӳртĕре сивĕ те сивĕ тетĕр, сив пĕрене кĕнĕ пулĕ пӳртĕре пуранă чухне. Çав сив пĕрене пӳрт пурине кĕрсен, пӳрт тем чул хутсан та ăшăнмаст. Вăл пĕрене тахçанччен тăрсан ытти пĕренесем пек çĕрмест, тет. Мусир. † Çӳлти пĕлĕт — шур пĕлĕт, сивви малтан килейчĕ. Якейк. Эп чее сивĕ ĕçме йорататăп. N. Кунта ытла сивĕ мар, ытла ăшă мар — вăхăтлă. Алдиар. Сиввине лаша уйăхĕ, ăшшине ĕне уйăхĕ, теççĕ. || Холодно. СПВВ. Сурса сурчăк ӳкми сивĕ. О сохр. здор. Ăна пĕрре пит сивĕ пулать те, хыçĕнчен вара вăл пит хытă вĕриленсе каять (жар и ожоб). Анат-Кушар. Çанталăк ытла та пĕр пекех сивĕ тăрать. Все стоят морозы. К.-Кушки. Тулта паян сивĕ мар-ши? Ib. Эпĕ чӳрече уçрăм та, сана сивĕ пулмĕ-ши (не будет холодно)? N. Çак уйăх пуш(ш)ех сивĕ тăра пуçларĕ. || Мрачный, сердитый. Ашшĕ-амăшне. Кĕркури пит сивĕ çӳренĕ, сасси унăн çилĕлĕ янăрса çеç тăнă. Юрк. Кай эсĕ, сивĕ япала, кай. Ст. Чек. Сивĕ куççăн пăхат = çиленсе пăхат. Ib. Сивĕ куççăн (пăхса) çӳрет (когда сердит). М. Васильев № З, 58. Шуйтан онтах откалать, онтан татмас сив куçне. Янтик. † Хĕрсем ӳссе çитнĕ чух сив куçăрпа ан пăхăр: хĕр куçăхать, тиеççĕ. N. Он пак сивĕ çын эп нихçан та корман. Вăл итла сивĕ çын уш (суровый). Он çине пăхсан хăрамалла. (Таков был Иван Грозный). || Нечто холодящее. Янбулат. † Йĕтĕн тотăр поç сивви, çак ен хĕрсем чон сивви. || Холод, мороз. Чем люди живы. Симун çĕтĕк картусне хывса лешне тăхăнтарасшăн пулнă, анчах хăй пуçне сивĕ çапнă. Кожар. Вăл киле çитсен, арăмĕ каларĕ: ачасене сивĕ çĕрте (в холодном месте) вĕлересси, кайса пос-килтен лаша топ та, вăрмантан çатрака тортарса кил те, вот хотса ăшă çĕрте вилĕпĕр. N. Сивĕ çапнипе чирленĕ. В. Олг. Ăшăпа сивĕ талашни (в сретенье). Орау. Сивĕсем пайтах пулкаларĕç кăçал. Шумш. Сиввине-ăшшине корнă çын, человек, видавший всякие виды. Янтик. Сивĕ çĕртен кĕрсенех ун патне ан пыр (не подходи к нему с холоду). Чăв. й. пур. 31°. Йĕпере-сапара та, сурса сурчăк ӳкми сивĕре те. N. Сивĕ, холод, мороз. О сохр. здор. Сивĕ çĕре тух (на холод). Регули 1060. Сивĕрен чĕтĕрет. N. Ăшă салатать, сивĕ пуçтарать, теççĕ. Изамб. Т. Лаша сыхлама хăварнă ачана сивĕ вите пуçланă (стал зябнуть). Анат-Кушар. Сивĕ пĕр улшăнмасăрах тăрать. Стоят непрерывные (бессменные) морозы. N. Пĕтĕм ăша витрĕ сивĕ. Орау. Юр айĕнче ăшне сивĕ витичченех выртнă. Кан. Сивĕсем татах пăртак пулĕç-ха. N. Сана сивĕ çапмаст-и? || Неприветливый. N. Хамăрах та кунта та, савни таçта, сивĕ сăмахсем çӳрет те хушăмăрта. ТХКА. Хĕрĕх те пĕр çул пурăнса та, пĕр сивĕ сăмах каламан эпĕ хам карчăка. Пазух. Хăвăнтан сивĕ сăмах илтмесен, çичĕ ют сăмахĕпе ан сивĕн. Кан. Вырăссем пире нимле сивĕ сăмах та каламаççĕ. Н Седяк. Сивĕ яшка сивĕтмест, сивĕ сăмах сивĕтет. (Послов.). || Лихорадка. Собр. Сивве (дихорадку) вĕсем: пĕчĕк ача пулса çӳрет, теççĕ. Унăн çӳçĕ вăрăм та, хăй лутра, теççĕ. Çав сивĕрен (лихорадки) пытансан, вăл тытмаст, тет. Тата, тунката çине шăтнă пилеш витĕр тухсан, пăрахат, теççĕ. Унтан тата, эрех ĕçсен, пăрахат, теççĕ; эрех ĕçсен, вăл ӳсĕрĕлсе нихăçан та пымаст, тет, вара.
(-х'), блестки снега. Чураль-к. Пĕчĕк-пĕчĕк çăраççи ӳкрĕ-ӳкрĕ — çухалчĕ; уйăх курчĕ, хĕвел илчĕ. (Сивĕ пăх, блистание снега). Янтик. Çавăнпа сивĕ мĕн у халь: ытла сивĕ пăхĕ (искрящийся снег) нумай.
понуд. ф. от гл. сик. Кан. Этем тӳсмелле мар хаяр аслати пырса çапнă пек çапса, пире ура çине сиктерсе тăратрĕ (заставил нас вскочить на ноги). Орау. Ма ăна тапса сиктермеççĕ-ши? Почему его не вышибут отсюда (напр., с должности). Юрк. † Виççĕн виçĕ улмине татса илĕпĕр, пĕр çĕлĕк çине ярса сиктерĕпĕр, хăшăмăра тухĕ каймашкăн; аслă пăратăн шăпи сиксе тухрĕ. Ib. Çитмĕл пус тенке кам сиктерет? — Тури хуçа сиктерет. Тури хуçана кам сиктерет? — Çумĕнчи майри сиктерет. Çумĕнчи майрине кам сиктерет? — Пылпа кулаç сиктерет. || Двигать, шевелить. ЧП. Ак çак хĕрсем пит... куçне-пуçне сиктерет (глаза так и бегают). ЧП. Куçна ан сиктер. N. Пурнине те вырăнтан сиктереймен. Янтик. Качи-пӳрнене сиктерсенех вупăр каять, тет. Альш. Ку хĕр урине сиктерет те, пĕрчи хурчăка пулса, автана пырса вĕлернĕ. N. Юр çинче пĕр вырантан сиктермесĕр тавлăкшар тăратнă. || Качать (ребенка). Байгул. Тата пĕр маях пӳртре йăмăкăма сиктерсе ларма хушатьчĕç. || Вывихнуть. N. Пĕр хĕр çавăнта ӳксе аллине сыппине сиктернĕ (вывихнула). Якейк. Ах, ача, эпĕ паян тăпра нумай йăтса пилĕке сиктертĕм. || Пустить сильной струей. Çамр. Хр. Крантран тăрук шыв сиктерсе (пустив). || Пускать вскачь. С. Айб. † Укăлчаран тухрăм, ут сиктертĕм; çырла çеçки пуррине пĕлнĕ пулсан, кирлĕ марччĕ ут сиктерме. В. С. Разум. † Яш çын каять утпала, йăлтти-йăлтти сиктерсе. Ib. Пĕр çамрăк полковник нумай шухăшласа тăман, çăмăл ăслăскер, касаксем хыççăн сиктере панă. Ала 65. † Пĕчĕк çырма сулхăн шыв, ахаль ан каç — ут сиктер; Лашман ялин арăмсене сăмах ан пар (не позволяй рассуждать) — тап-сиктер. || Выпалить (из ружья). Изамб. Т. Унччен те пулмарĕ, ик-виç пăшалтан харăс (вдруг) сиктерчĕçĕ (печĕçĕ). || Пропустить (время). КС. Çак йывăçăн улми çул сиктерсе пулать (через год, т. е. раз в два года). N. Пĕр кун сиктермесĕр, не пропуская ни одного дня. N. Кун сиктерсе, е икĕ кун сиктерсе шăнтать пулсан (лихорадка), выльăх лекĕрне кăтартас пулать (лошадь). ТТМ. Çавăн пек ачасене ашшĕ-амăшсем школа каймасăр кун сиктерсе хăварнăшăн пĕре те хăтăрмаççĕ. N. Кашнă кун ирхине те, каçхине те пĕр сиктермесĕр пирĕн пата пыратчĕ. N. Эрне сиктерсе тăваççĕ çавна. Аттик. Çав кӳлле пĕр-пĕр çул памасăр (жертву) сиктерсе хăварсассăн, çăмăр кăлармасăр çĕре типĕтсе хăртса ярăть. || Пропускать. N. Пĕр сăмах сиктерсе хăвармасăр вуласа кăтартнă. || Обойти, пропустить, миновать. Юрк. Унта юнашар ларакан кӳрши юлташне, хăнине, эрех ĕçмен çынна ĕçтермесĕр сиктерсе хăварнă пек, ялан ĕçтермесĕр сиктерсе хăвараççĕ (минуют, обносят при угощении). || Переносить (здание на другое место) || Перевести (с одного места на другое). Сенчук. Атте мана каларĕ: ачам, лашăсене кайса сиктер-ха, терĕ. Ib. Унтан ытти лашасене те сиктертĕм. || Встряхивать, перетряхивать (солому). Якейк. Авăн аштарнă чохне олăм сиктереççĕ (перетряхивают вилами яровую солому). Изамб. Т. Вара кĕреплепе çиелтен хăпарнă улăмне сиктерсе илме пуçлаççĕ (встряхивают и убирают). Ib. Улăма улăм сеникĕпе сиктереççĕ (перетряхивают). || Тревожить. Ск. и пред. 16. Эсир унта кулянни, пирĕн чуна сиктерет (тревожит). || Подозревать (в чем). Сред. Юм. Ăна вăрăпа сиктереççĕ (подозревают в воровстве). || Случать. N. Кĕсрене сиктер. || Ходить (в игре в шашки). Янш. Норв.
суха пуçă, соха. Череп. Суха-пуç кĕмен, (земля) не пахана никогда. N. Суха-пуç Çеркей тытрĕ: спаççипă ăна. ЧС. Пирĕн тете те ирех суха-пуç кӳлсе кайрĕ. Изамб. Т. Ака (яровая пашня) тăватпăр тенипе, чăвашсем сахалăш ака-пуçпе сухалаççĕ, нумайĕшĕ суха-пуçпе сухалаççĕ; анчах ака-пуçпе тунин тыр авантарах пулат, суха-пуçпе тунин начартарах пулат. (Рассказ из прежних времен). КС. Суха-пуç ларт, наставить сошники на рассоху и наладить соху. N. Соха-пуç мăнтайине кул хуна тытмашкăн, хама тунă соха-пуç пĕчĕк лашапа йорамаç, мăнтай лашана анчах вăл. Вута-б. Суха-пуç, соха; части ее: купташка, плота, суха-пуç тимри, сошники; суха-пуç калакки, полица, которая служит вместо пера у железного плуга и отваливает и переворачивает землю; суха-пуç пăявĕ, или пăркăç, подвои; суха пуç тытки, ручки; купташка хĕскĕчĕ, валĕк; суха-пуç турти, оглобли; турта патакки, поперечина у сохи; савăл, клин для укрепления плоты; суха-пуç тимĕр хулхисем, рога у плоты, на которые насаживаются сошники. Сред. Юм. Сôха-пуç пôстаркăç — капташкана посарса хĕстерекен ôрлă хăма. Нюш-к. Суха-пуç капташки, тимри, калекки, суха пăявĕ, тытка. Аттик. Ял тавра суха-пуç туртса çавăрма хĕрĕх те пĕр хĕр суйласа илчĕç. (Хĕр-сухи).
(сы̆мза), нос. ТММ. Название носа и его частей: 1) самса, нос; 2) сăмса шăтăкĕ, ноздря; З) сăмса кимĕрчекĕ,— кăмăрчакĕ, — кимĕреки, перегородка носа; 4) сăмса çуначĕ, края носа около ноздрей; 5) сăмса лупашки, желобок под перегородкой между ноздрями; б) сăмса кучĕ, место около ноздрей, внизу; 7) сăмса кучĕ, переносье (Чебокс. р.); 8) сăмса тĕпĕ, переносье (М.-Яльчик. р.); 9) сăмса кăкĕ, переносье (Ибрес. р.); 10) сăмса тӳрчĕ, хребет носа, спинка; 11) сăмса каçанĕ, хребет (М.-Яльчик. р.); 12) сăмса тăрши, хребет носа (Ибрес. р.); 13) сăмса вĕçĕ — кончик носа; 14) сăмса çийĕ,— тӳрчĕкĕ, спинка хребта, 15) сăмса лапчăкĕ, переносье (М.-Яльчик. р.); 16) сăмса карчĕ (Алик. р.). ЧС. Чăвашсем: сывмар çынăн сăмси сулахай енелле пăрăнсан, çын вилет, теççĕ; сылтăм енелле пăрăнсассăн, сывалать, теççĕ. Б. 13. Сăмса айĕнчи курăнмасть, вăрман урли курăнать. Трхбл. Виçĕ юпапа аслăк тăрать. (Сăмса). Пазух. Çакă ялăн хĕрсене сăмса тăрăх пăхтартăм. Выçăхакансем 26. Сăмсана çурать. К.-Кушки. Сăмса йӳçсе тăрат. (У меня) насморк. Шибач. Сăмса питĕрĕнсе ларчĕ (при насморке). Хурамал. Лаша йĕпене сăмсипе туртать, теççĕ. Собр. Сăмса питĕрнсессĕн, тăман пулат, теççĕ. Орау, Туппăрн-и? — Тумпан. — Сăмсу айне пулчĕ пуль (наверное, тут же под носом лежит, а ты не замечаешь). Городище. „Сăмси туртмасть. Не ходит к кому-либо после нанесешшх неприятностей“. N. Сăмса питĕрĕнсен (если заложит нос), çумăр çăват, теççĕ. Коракыш. † Ула лаша утлантăм, улăх тăрăх чуптартăм, çакă ялăн хĕрсене сăмса тăрăх пăхтартăм. Ib. Хайхи усал тухрĕ те калать: эсĕ паянах тамăка кайрăн, тет. Сред. Юм. Сăмсана йытта касса парам (говорят, когда в чем-нибудь уверены). Ib. Сăмсапа ӳсрет, чихает. Ib. Сăмсапа тортакан тапак, нюхательный табак. N. Хресченĕн хăлхи илтмен. Калаçма вăл хулăн сасăпа, сăмсапарах калаçнă. О сохр. здор. Тата вăл ӳслĕке те ерет (малтан сăмсаран ӳсĕрет). Скотолеч. 34. Вара сурах сунаспа аптăраса тек сăмсаран ӳсĕрет. СТИК. Пĕчĕкçĕ ачана пĕр-пĕр япала парса илмесен, ăна кирлĕ мар, тутлă мар, çиместĕп, тесе, илмесен, ăна: сăмсу айĕнчи тутлă, тесе калаççĕ. Орау. Япалана куç умăнче выртнă çĕртех, хăш чухне, асăрхаймасăр шыраса çӳреççĕ. Çавăн пек чухне тепри: ак кунта вĕт (япалу), сăмса айне пулнă, тиççĕ. СПВВ. Сăмса ăшши туса лартрăм (избушку). Тим.-к. -† Картлă-картлă пашалу, карчĕ тăрăх çу юхать. Çиес килет — пĕçерет, пĕçернине мĕн пĕлен, сăмсу таран пусса çырт. КС. Сăмсаран шаклатас (слабее, чем шаклатас = шаклаттарас). Юрк. Самсана шăшлакан тапак пуракĕ хуппи çумне çыпçăнсан, йĕпе пулат. Изамб. Т. Пирĕн хамăр хушшăмăрта та тарçă тытсан, ăна сăмсипе çĕр сухалаттарасса çитеççĕ. Собр. Хывнă кун килти çын сăмсан (= сăмсапа) ĕсĕрсен, тепĕр çав вăхăтчен вилет, теççĕ. Ст. Чек. Сăмсана пăрат, çиленсен çын сăмсине пăрат; кăмăлне кайманнине илтсен, çын сăмсана пăрат. Ib. Сăмсине картса ярас. Надо ему зарубку зарубить, чтобы не забыл (о беспамятных и пр.). Альш. Сăмсана кӳ! пырса çапăнат. Отрыгается в носу. N. Сăмсана тавăрчĕ, сделал ядовитое и прямое замечание по чьему-либо адресу. N. Самсаран тĕрт, почти то же, что сăмсана тавăр. Кильд. Эпĕ уна çыпăçас мар та, манăн сăмсама йытă çитĕр. Н. Седяк. Сăмса кĕçĕтсен, çын вилнĕ. (Примета). Сятра. Сăмса тортса çурат (= çывăрать), храпит. Ib. Амĕш ачине мĕн те пуса парат пулсан, ача: ку пĕчиккĕ, аван мар, тесен: сăмсу айĕнчи пысăк, тутлă, тет. ГТТ. Сăмсана тăсса çӳрет. || Сопли. N. † Çакă ялăн хĕрĕсен сăмси (сопли) юхать, курмастри? Пшкрт. Сăмсине йоктарса çӳрет (сопливый). Ib. Сăмсапа лапăртаса лартнă (соплями). Шибач. Сăмса тохать (сопли). N. Чăн асли яланах сăмса айне тирпейсĕр тытат, тет, пĕрмай сăмсине юхтарса çӳрет, тет. Якейк. Ачайăн сăмси тохнă, шăлса ил-хе. Шурăм-п. Ан макăрса тăр кунта, юха-сăмса. N. Пĕчĕк ачасем сăмсисене (или: сăмсине, или: сăмса) шăла пĕлмеççĕ. || Клюв. Дик. леб. 39. Елиса пиччĕшĕсем хĕвел тухнă чух, акăш пулса, хăйсен юратнă йăмăкне вырттарнă куçлă-куçлă хутаçа сăмсисемпе хĕстерсе тытнă та, çӳлелле, пĕлĕт патне çитех явăнса вĕçсе улăхнă. || Мясистый отросток на клюве индюка. Сред. Юм. Кăркка сăмсине тăсса антарчĕ. || Носовая часть судна. Сунт. Прахут, сăмсине майĕпе тăвалла çавăрса, пристăнь çумне пырса лартĕ. || Краюха (хлеба). БАБ. Сĕтел çинче выртакан çăккăра илчĕ те, варринчен пĕр сăмса касса илсе, сĕтел çине хучĕ. Якейк. Сăмси, краюшка. Собр. Çын аллинчи кукăль сăмси пысăк курнат, теççĕ. || Особые зарубки на жертвенной лепешке. Менча Ч. Çимĕçсене кăмакана хывиччен, пĕр хăпартуин аяккине алăпа виçĕ мăклĕ тăваççĕ те, ăна сăмса теççĕ. (Ака пăтти). ДФФ. Пашалу хĕрне пĕр енчен пурнепе пиллĕк чĕпĕтсе картлатьчĕç, ăна „сăмси“ тетчĕç. С. Тим. Пилĕк сăмсалă, варринче хĕреслĕ пашалу (употребляется при жертве хĕрт-сурт'у). || Небольшой пирог из белой муки. Сред. Юм. Ib. Сăмса. Так назыв. в Ковалях, Урмар. р. маленькие пирожкн, приготовляемые у татар. || Часть ручки посуды, напр., ковша и пр. Собр. Пĕчиçиç курка — сар курка, аври сăмси — шур ылттăн. || Передний угол лезвия топора. Кора-к. † Пушăт касма карăм та, пуртăн сăмси катăк пулчĕ. || Мыс. Хорачка. Сăмса, мыс. N. Çапла ишсе пынăçем, эпир сăмса çине пырса кĕтĕмĕр. || Грива. Пшкрт. Çа сăмсара молкаç выртатьчĕ. КС. Сăмса, угол леса, поля. См. хĕрт-сурт'у). || Небольшой пирог из белой муки. Сред. Юм. Ib. Сăмса. Так назыв. в Ковалях, Урмар. р. маленькие пирожкн, приготовляемые у татар. || Часть ручки посуды, напр., ковша и пр. Собр. Пĕчиçиç курка — сар курка, аври сăмси — шур ылттăн. || Передний угол лезвия топора. Кора-к. † Пушăт касма карăм та, пуртăн сăмси катăк пулчĕ. || Мыс. Хорачка. Сăмса, мыс. N. Çапла ишсе пынăçем, эпир сăмса çине пырса кĕтĕмĕр. || Грива. Пшкрт. Çа сăмсара молкаç выртатьчĕ. КС. Сăмса, угол леса, поля. См. __сăмсак_.
(сы̆н), внешний вид, облик, лицо, наружность; красивая внешность. Ал. цв. 45. Ун витĕр пăхсан, хĕрĕн сăнĕ ватăлмасть, хитреленсе, çамрăкланса пырать. Якейк. † Майра сăн пек пирн (= пирĕн) варлич, эпĕр тохса кайнă чох пăхса тăрса йолĕ-ши, выртса йăванса йолĕ-ши,? Ib. † Апи тунă сăнăмпа хĕрсем куçне йоримарăм, улпут куçне йорăп-ши. (Солд. п.). Ib. Кăмакая шораттăрç те, сăнĕ кĕч (= кĕчĕ), атту ним манер çокчĕ. ТЬ. Атă тăхăнч (= тăхăнчĕ) те, çын сăнĕ кĕч (= кĕчĕ). Ib. Молча кĕрсе шор кĕпе-йĕм тăхăнч те, çын сăнь кĕч. Ст. Шаймурз. † Сайра вăрман çинче юр тăмаст: шухăшлă чĕрере сăн тăмаст. Собр. Тĕлĕкре эрех ĕçсен, çын сăнĕ каят, теççĕ. Шибач. Сăн кĕрсе кайрĕ. Никитч. Митюк тата çын сăнне яриччен, ураран ӳкиччен, никăçан та ĕçмен. Микушк. Вăл çапах сăна хытарса (скрывая страх) кĕнĕ те, ик алса туль ылтăн тултарса тухнă. Суждение. Сăна ӳкерет (безобразит), куç-пуçа тĕксĕмлетет. (Ĕçкĕ). Макс. Чăв. К. I, 59. Пире мĕн кĕçĕнтен, ай, çын çинĕ, пирĕн сăн ӳкмесĕр, ай, мĕн тутăр? N. Сăн кĕре пуçланă, стал поправляться (лицом). Абаш. † Эпĕр ăшран колянни сăнтан пăхсан палăрмаçт. Капк. Эрех вырăнне краççин ĕçнĕ те, вилет вĕт... Этем сăнĕ те юлмарĕ. ЧП. Сутă сăнăм. N. Сăнне янă, потерял прежнюю красоту. Пшкрт. Сăнтан тохнă, стал некрасив, пал с лица; потерял облик человека (стал негодяем). Стал(а) старорбразным(ой). N. Вĕсемшĕн çамрăк чухне ватă сăн кĕресрен хуйхă. Юрк. † Пирĕн çамрăк пуçра сăнсем çук, сăнсем пулмасан та ăссем пур, калаçса йăпатма чĕлхем пур. Тим. † Пĕввĕр те пур, сăнăр та пур. Сала 206. † Пирĕн çамрăк пуçра мĕшĕн сăн çук? Кĕçĕнтен хуйхăпа та ӳснĕрен. Т. Григорьева. Сăна сĕтел çине хумалла мар, теççĕ. (Послов.). АПП. † Шур укçу çине ан пăх, аппа, сăнă юлĕ ун çине. N. Пуçăма çыхсан, сăнĕ каять (платок потеряет свою красоту). || Румянец. Тим. † Курнитсара çыру çырнă чух, хĕвел çути ӳкрĕ пит çине; çĕнĕ уйăхра тунă савнă тус, хĕрлĕ сăнĕ ӳкрĕ пит çине (на ее лице играет румянец). С. Айб. Хриттуна сăн кĕнĕ (появился румянец), тет. || Цвет. Эльбарус. Симĕс сăн çĕр çине ак хăçан ӳкет: йорсем кайса пĕтме пуçлаççĕ, çырмари çорхи шыв та выйсăрланса карĕ. Ib. Хальчен çĕр шап-шар йорпа витĕнсе выртнăскер, халь ĕнтĕ темĕн тĕрлĕ, анчах симĕс сăн ытларах, во порне те çĕнтерет. Кн. для чт. 144. Куккук ытла пĕчĕк кайăк мар. Унăн сăнĕ кăвак пулать. Кам. Враг. † Аккăш килет сассипе, кăвак чечек çуттипе, хĕрлĕ чечек сăннĕпе. Абаш. † Симĕс кĕпен сăн каять. Кайин, кайин, кайтăрах: пиççи вырăнĕ (место рубахи, где опоясывают поясом) йолатех. Собр. † Хусан арчи — сăрлă арча, илсе сăнне ямарăм. || Вид, образ. Ала 60. † Хам тăвансем аса та, ай, килнĕ чух сăнăсем пĕр ӳкрĕç те куç умне. Н. Якушк. † Ах, аннеçĕм, аннеçĕм, мăшăр витре илсе шыва ан, шыв çине ман сăнăма пăх, шыв çинче манăн сăн пулмасан, эпĕ çуккине çавăнтан пĕл. Турх. Çамрăк сăнĕпеле çамрăк ӳсет, çамрăк ĕмĕрĕ иртет те, сăнĕ ӳкет. Якейк. Пиçнĕ çырла сăнĕ пор (у красавицы). N. Вăл Настяна сăнĕпе кĕлеткине тăвас тесех тунă та, ăсне кĕртсе çитериман. В. С. Разум. КЧП. Çакă çыннăн сăнĕ пур та, ăсĕ çук. У этого человека красота есть, да ума нет. N. Ман килти сăн йохса тохрĕ. Регули 982. Ним сăн те (ним ĕç те) çок. || Изображение. Синерь. Вĕсем хĕрлĕ тăн шăтăкне кайнă та, вăсем тăнтан ача сăнĕ тунă та, унăн куçне тăхлан кĕртсе лартнă. || Портрет. А. Турх. В. С. Разум. КЧП. Коридорта Луначарскипе Якăвлĕв сăнне (нельзя: сăнĕсене) çакрăмăр. Н. Сунор. Ман пата хăн (= хăвăн) сăна ӳкерсе яр. N. Çакă сăнăма асăнмалăх патăм савнă тусăма. N. Хам сăна ӳкерттерсе яр, тенĕччĕ. Сан сăмаха итлесе, пĕр тенкĕ парса ӳкерттертĕм. || Сходство. Регули 1389. Пăластăк ашшĕ сăнĕ пор. || Отражение. Янтик. Сирĕн урай пит таса-çке: сăн курнать саçим (зеркалит, т. е. отражает предметы, как в зеркале). Ачач. Хĕвел пĕрре тĕксĕм çутă пĕлĕт татăкĕ айне кĕрет те, пĕлĕт татăкне хура сăн çапать. Çутт. 157. Уйăх та тухрĕ те, хăй сăнĕпе шывра выльляма пуçларĕ, N. Эсир: шур хут сăнĕ çапнă, тетĕр (т. е. побледнел от сидения над книгами); ăна шур хут сăнĕ мар, вăл пирĕн ачасене епле те пулин вĕрентес тесе тăрăшнин сăнĕ çапнă, теççĕ. N. Вара вăйлă халăхăн культурĕн сăнĕ вĕсем çине ӳкет, вĕсене хăш чухне витĕрех çапса тухать. Шурăм-п. Ача, урай çинче те, тата урай пит çутă пирки аялта урайĕнче ларакан пукансенчен, сĕтелсенчен сăн ӳкет. Ib. Ман каллах ун патне шалти пӳлĕме кĕрсе, сăн курăнакан пукансем çине ларса курасси пулмарĕ. || Зеркало. В. Олг. || Маска. Çеçмер. Хăш чохне ачасам аташса çӳресе çорçĕр те иртсе каять. Хăшĕ тата сăн тăхăнаççĕ. Сăнсем полаççĕ качака евĕрлĕ, вăрăм коккăр мăйракаллă, çăмламас.
(сӧ̆лэвэ̆с), ленивец. Чертаг. Сĕлевĕс = кахал. Ib. Сĕлевĕс, хăвăн кĕлеткӳ пôр, пĕчĕк ачасампа выляса çӳретĕн. (Упрек взрослому парню).
назв. рыбы. N. Пĕчĕк шывĕнче ыраш пуллисем, сĕмĕ пуллисем. Не описка вм. сĕлĕ пулли?
ĕскер, частица, прибавляемая к прилагательным и причастиям. Старое значение этого слова — вещь, предмет. Кратк. кат. 1788 г. Чарать мана торă ни оçăлă, ни вурттăн никамран нимĕн тортса илме, топнă ускер (найденную вещь) йышăнтарас мар, таракан çынна пытарас мар, çын сохаланине, çаран е япала пакчине хувăн выльăхпа çитарас мар... Чăв. чĕлх. грамм. 95. Манăн икĕ юлташ: пĕри Ваççа, пилĕк çултанпа тăлăх ӳснĕскер, килĕнчен вуннăра чух тарнăскер; тепĕри польăк хĕрĕ Анна, Мускавра артистсен шкулĕнче вĕреннĕскер. Ib. Пулса çитнĕ ыраш уйĕ, ылттăн пек сап-сарăскер, тинĕсри пек хумханать. Ib. Çынсем, шала юлнисем, тĕлĕнсе хытса кайнăскерсем, пĕрне-пĕри куçран пăхса илчĕç. ТХКА 74. Аннерен пĕр-ик-виç утăмра пĕчĕк вилĕ пытарнă. Тахшин ачискер вара, ăна пĕлмерĕм.
(с'ара), голый. Г. А. Отрыв. Çара ура кĕллипе çӳреме йăлăхтарчĕ мана. Чураль-к. Уйра çара çатма ларĕ. (Йĕтем). Орау. Таçта тупнă (илнĕ) кăсем ку çара сыснасене. СТИК. Эй, çара çăвар, сан суеççӳ хыççăн кайса шыва кайса та вилĕн. Болтун, верь-ка тебе! Ib. Çара çăвар, сан çăмăлкăна кам пĕлмес. || Исключительно, один только, сплошь, в чистом виде; сплошной, чистый. Сĕт-к. Çара чăваш вĕренет. Учатся одни чуваши. Ск. И пред. чув. 59. Салтак картусĕ çара лапра çеç. Баран. 131. Çара хăй кăна тăм пит сайра пулать. Т. II. Загадки. Пĕчĕк пичче çара йĕп витĕннĕ. (Чĕрĕп). N. Вăл ялта çара чăваш пурăнать. N. † Çара порçăнран пиççи турăм, ĕмĕрлĕхе çыхма мар, наччаслăха çыхма. Собр. † Акка, санăн тухью çара кĕмĕл, мĕн тăрассине пĕлетре. КАЯ. Сăхманĕ çара юнлă сĕлеке (весь в кровавой слюне). N. Унăн ăшчикки çара çу. О сохр. здор. Хура-халăх çавăнпа çара çăкăр çинĕ чух вăрахăн çисе-çисе ларать. N. Поçĕ çара йон (чĕп-чĕрĕ йон, поçĕ йонлă). N. Çара сĕт, одно молоко, без примеси воды. Кратк. расск. Пĕтĕм ӳтне-тирне, çанне-çурăмне çара суран анчах туса пăрахнă. N. Лаши тавра çара ярапа çеç. Лаши тавра йĕс тавраш та ярапа çеç. Толст. Эпĕ халĕ ырхан, манăн çара шăмă анчах. Ой-к. Иван лаши çинчен сикрĕ-анчĕ те, курăка утмăл пăт туртакан хĕçпе касмала шăлчĕ те, çара (= пĕтĕмпе) хуп-хура юн пулса юхса карĕ, тĕт. Якейк. Пичĕ-куçĕ çара тосан. Шурăм-п. Хăй çара юн çех, тет. N. Çурăхсем çара тăм кăна киле тавăрăнатьчĕç. N. Çавăнпа çаран çара лачака кăна. Ст. Чек. Ку вăрманта çара юман кăна (состоит сплошь из одного дуба). Орау. Çара чей (без хлеба) хырăма выçтарать. Ск. и пред. чув. 18. Каçхи хĕвел ылттăн пек, йывăç витĕр курăнать; çара вĕçен-кайăк пек, унăн çутти вăйă вылять. Ярмушка-к. Пăхăртан тунă (çара пăхăрах). (Кумган) сделан из чистой меди. N. Çара кĕркунне варринче (в позднюю осень), йĕпе-сапа витĕр, Гай ятлă ял патнелле пĕр ватă çын çывăхарса пынă. || Поляна, луг на возвышенном месте. Пшкрт: тӧβӓрӓ с'ара. Ib. Мăн анаçи мăн çорлине контак çакса хуаратпăр, мăн çарари мăн çавине контак çакса хуаратпăр.
голый, нагишом, без одежды, или без верхней одежды (а çара-пакартăн — нагишом). ТХКА. Анне çарамасах, хăраса, картишне тухнă та: пĕчĕк ача-пăчана мĕн чуптарасси пур; каччă пулсан, хăйсемех чупĕç-ха, тесе вăрçать аттене. Хочехмат. Кайран, хĕнесен-хĕнесен, килне ярчĕ çарамас. Илебар. Хăй çарамас, кĕпи хĕвĕнче. (Çурта). || В перен. смысле. Кан. Ăна çарамаса тăратса хăварнăшăн (за то, что они его обобрали), 100-шер тенкĕ шыраса илмелле турĕ.
(с'аδиы), ребенок. См. çатак. Шарбаш. Ăсĕ пĕчĕк çати пек, кăмака çинче ларасшăн.
(с'атрага), трущобник, кустарник. || Мелкие деревья с сучьями, сухие, без листьев. КС. || Хворост мелкий. Тюрл. Çатрака — холă таткисем. Кожар. Вăрмантан çатрака торттарса кил. Якейк. Çатрака = шанкă, хăрăкки, чĕрри — пор тĕсли те пор. Шибач. Çатрака — çапă тăрри. Микушк. Çатракаран кĕпер хывтартăм, карлăкне куршанакран тутартăм, мана курайман шатра (рябая) инке каçнă чух çăтăр-çатăр туса ишĕлинччĕ, тесе. || Ветвистый. Кан. Çатрака çăкамçăм, эс тата мĕн курăн? Сĕт-к. Оммоççи пит çатрака, оммоççи торачсене çатрака пиркн хуçма та кансăр. || Спутанный (о волосах). КС. Çатрака çӳç мулчара час уçăлмасть. || Густой, частый, дремучий? Кустарниковый, трущобный? КС. Çатрака вăрман виттĕр тухрăмăр. Прошли через чашу. Орау. Таçта çатрака çĕре исе кĕрсе карĕ ĕнтĕ (завел нас в трущобник, в лесу). || Вспыльчивый, горячий, сердитый. Орау. Пĕчĕк Хеветĕр пит çатрака япалаччĕ, ним туса та юрама çукчĕ. N. Çатрака çын — çатăркка. || Назв. накожной болезни. Яргуньк. Манăн çатрака тапса тохрĕ (крапивная лихорадка).
встречается в следующем обороте: Çĕнтерчĕ 54. Сĕт ĕç-ха. Ĕнтĕ каллех пĕчĕк ача пек тытăнтăн пуль ĕсĕклеме. Çын кусси ăçта кусатăн (за людьми разве угонишься)? Ĕç-ха, ĕç!
(-дак), детские штаны. КС. Çытакна тăхăн. СПВВ. ГЕ. Çытак — пĕчĕк ачасен йĕмĕ. Çытакăн тĕпĕ пулмаçт. См. çыртма йĕм.
стать тонким, утончаться. Латыш. Пĕчĕк ачан мăйĕ çинçелет, хырăмĕ пысăкланать. || Тощать. ЧП. Çӳресе çинçелми çӳрен ут.
(с’ит, с’ит’), достигать, доходить, доезжать, добираться, прибывать. М.-Чолл. Кăвак кашкăр калать: ан, çитрĕмĕр (слезай, мы доехали). N. Манăн (или: мана) киле çитесси инçе мар. Мне недалеко до дома. N. Вĕсем хулана пилĕк çухрăм çитсе кĕреймен. Они не дошли до города пяти верст. Сĕт-к. Орапая йăвăр тиярăмăр та, аран лăчăртаттаркаласа çитсе (çитрĕмĕр). N. Çитейместпĕр халĕ. Мы пока еще не доехали (до дома и т. д.), еще довольно далеко. ЧП. Икĕ усламçă килеççĕ, тарăн вара çитеççĕ. Çитин-çитмин мĕн тăвас, тавар илмесĕр юлас мар. Тим-к. Пуп çав вăхăтра киле çитнĕ, Украк часрах тухса тарнипе пупа çитсе çулăнса вара киле тарнă. Регули 1158. Вăл ман пата çитрĕ. Ib. Сан пата çитиччен килтĕм. Ib. 1127. Эп чӳркӳ патне çитрĕм. Чӳркӳ патне çитичченех шу тăрать. В. С. Разум. КЧП. Кĕркури çитнĕшĕн хĕпĕртесе, киле çитрĕç. Дошли до дома, радуясь тому, что Г. прибыл домой (с военной службы). Б. Яныши. Тăррисем хитре йоррисене йорлама çитеççĕ (прилетают). Баран. 86. Эпĕ хам çитес тенĕ çĕре çитсе пыраттăм. Изамб. Т. Пăр (град) карттус çине ӳкет те, пуçĕ патне çитеймест. Хора-к. † Ати кил-хошши çитмĕл отăм, çитмĕл отăма çитсессĕн атин килĕ полĕччĕ. (Свад. п.). Истор. Çар ертсе çӳренĕ чух вăл пĕр çĕртен тепĕр çĕре вĕçен-кайăк пек час çите-çите ӳкнĕ. N. Ыран тăват сехет тĕлнелле, завтра, приблизительно часам к четырем (тăват сехете — значило бы, чтобы в четыре часа быть здесь). || Догонять. Яргуньк. Кайсан-кайсан, çав лашана çите пырать (начал догонять), тет. Чураль-к. Лăпăрлă карчăк çите килет (догоняет, настигает), çӳхеме те çисе ячĕ, хама та çисе ярать. || Заставать, настигать. В. С. Разум. КЧП. Эпир авăн çапнă чух çăмăр çитсе çапрĕ. N. Ăшăмри чĕрем хускалчĕ, вилĕм хăрушăлăхĕ çитрĕ мана: хăраса чĕтĕресе тăратăп. Баран. 22. Вĕсем (гнус, насекомые) выльăха чĕрĕлех çисе ярасса çитеççĕ. || Доходить числом. Çутт. 142. Йăвăç пахчи пысăках мар, вăтăр ӳлмуççие анчах çите пырать (приблизительно доходит до тридцати корней). Чĕр. чун. яп. й-к. пур. 11. Сакăр пине çитсе перĕнет вĕт вĕсен шучĕ. N. Чĕмпĕртн чăваш шкулĕ те, 1862-мĕш çулта пĕр ачаран пуçланса 1870-мĕш çулта 9 ачана çитсе, шкул хисепне кĕнĕ. N. Пилĕк тапхăрччен хĕрĕхшер хут, хĕрĕхе пĕрре çитми суран туса çаптарнă. Арзад. 1908, 54. Инке пĕр купăста йăранĕнчен 15 пуç, тепринчен малтанхине З пуç çитейми каснă. Кратк. расск. 26. Эпĕ çĕр çинче çӳре пуçлани çĕр вăтар çул ĕнтĕ; çапах аттем-аннем çулĕсене нумай çитеймест манăн кун-çулсем, тенĕ. Орау. Вун çичче çитесси манăн тата пĕр уйăх; вунçич çул тултарма манăн пĕр уйăх çитмест. Мне недостает до семнадцати лет одного месяца. Регули 906. Воннă ут патнех çите пыратьчĕ. Было лошадей с десять. || Дожить, „достукаться“. N. Тĕнче тăрăх кайма патнех çитрĕмĕр ĕнтĕ, тенĕ Иван Петрович, хăйĕн юлашки ĕнине хырçăшăн илсе кайсассăн. Дожили (достукались) до того, что пришлось итти по миру, сказал Иван Петрович, после того, как увели у него последнюю корову за подати. N. Ситмĕле çитрĕм. Мне исполнилось 70 лет. Савруши. Çапла ĕнтĕ юлашки кун патне çитеççĕ (наступает...). N. Вилĕм ĕçне çитетпĕр. || Переходить, заражать (о болезни). Трахома. Упăшки чирĕ алшăлли тăрăх арăмне те çитрĕ. || Посетить, побывать. N. Ваçан çав арçын-юмăç патне те çитнĕ (посетил). Курм. Эпĕ Москова та çитнĕ. Я был и в Москве. N. Миçе хулана çитрĕмĕр, хамăр ял этемми курман. Во сколькях городах побывали, а своих деревенских не встретили. N. Халер аллă яла çитнĕ. Холера посетила пятьдесят селений. Кан. Кун пирки ĕç сута та çитсе пăхрĕ. Это дело побывало и в суде. Юрк. Виç-тăват çул хушшинче ку виç-тăват приказа çитет (перебывал в трех-четырех приказах). Ib. Çитнĕ çĕрте çырла темĕн чухлехчĕ. || Исполняться. N. Шухăшланă шухăш та тепĕр чухне (иногда) çитмес. N. Ун урлă калани çитнĕ. Шорк. Эпĕ шухăшлап та, çав авалхи çынсем сомаххи ман тĕлĕн (в отношении меня) çитсех пурать. Б. Яуши. Кушак çул урлă каçсан, ĕмĕтленнĕ ĕмĕт çитмест, теççĕ. (Поверье). Ала 62°. † Сирĕн пиллĕх пире çитес пулсан, ирхи сывлăш шывпе ким юхтăр; сирĕн пиллĕх пире çитмесен, Шурă Атăл çинче ким лартăр. || Доставаться; постигать. Хĕн-хур. Çынна хĕн-хур тăвакана тивлет çитмест (не даруется). Ст. Ганьк. Çав ылттăн хурт пылне хăçан та хăçан йӳçĕ çитерĕ, çавăн чухне çак çынна йӳçĕ çиттĕр. N. Мана мĕн çитсе ларчĕ, çавна эсĕ те асăнтах тытса çӳре. Ман çине çитни сан çине те çитмелле. N. Ĕçе тӳррипе тумасан, сирĕн çине ун çилли çитĕ. N. Сан суту пĕр сехетрех çитрĕ, тийĕç. N. Ăна та мĕн те пулсан çитĕ-ха. N. Кам пире çитнĕ инкекрен хăтарĕ-ши? || Достигать апогея. Орау. Эх, мăнтарăн çанталăкĕ! Пирĕн кун-çул çите пуçларĕ (какая благодать весною). Кан. Ак çитрĕ пурнăç. Альш. Ял çыннисем тиркешмесен, çитнĕ манăн пурăнăç. Ала 103°. † Ати лаши — сар лаша, кӳлтĕм тоххрăм чопмашкăн. Хампа ларттрăм сарă хĕр, сарай тавра çавăрăнтăм, ĕмĕр çитнĕн туйăнчĕ. || Доставать, быть достаточным, хватать. Альш. Пурне те çитнĕ чыс (угощене). Никам кăмăлĕ шăранмасăр юлни çук. Ib. † Улма йывăççине пас тытнă, ан чарăрсем, тăвансем: пире чыс çитнĕ. (Застольная песня). N. Кĕнеке çитмен пирки (от недостатка) сан патна вулама çӳреме тивет. Истор. Эсир мана кашни килĕрен виçшер кăвакарчăн, тата виçшер çерçи тытса парăр та, çитĕ (и довольно). N. Сире сахалпа çитес çук (малого количества вам недостаточно), сахалтан та (самое меньшее) сире пĕр пăт кирлĕ. N. Эх, çитмен пуранăç, мĕн чухлĕ çынна эсĕ тĕттĕме хăвартăн! N. Ачасемпе калаçса пăхасчĕ пирĕн, ун чухне мана ĕмĕр çитнĕн туйăнĕччĕ вара. ССО. Таванăмсем! пытанса выртасси çитĕ ĕнтĕ! О сохр. здор. Тӳшек питне малтан каланă пек вĕри шывпа вĕретсе тасат, вара çатрĕ те (вот и всё). N. Эпĕ мĕн çитменшĕн хамаăн чи çывах çыннăма сирĕн аллăра парăп? Чем люди живы. Симунăн вара пурăнăçĕ çитсе тăра пуçланă. Семен стал жить в достатке. Изамб. Т. Мункунта укçа илни çитмес (недостаточно того, что...), çăмартине те, хăпартуне те пухса çӳреççĕ (попы). Ib. Çитменнипе лашана сутса ятăмăр. N. Çитменнине тата атти (анни) пырса кĕчĕ. Ой-к. † Пус-кил арĕм сӳс тĕвет; эп те тĕвем, терĕм те, кисип çитмеç, терĕ, тет. Кисип илме карăм та, йăтти хăр-хам! терĕ, тет. Регули 247. Окçа çитменрен (scr. çитменирен) çӳремест вăл. Он не путешествует потому, что у него недостает денег. Ст. Шаймурз. † Шур кăвакал чĕпписем кӳл-кӳл урлă, сĕлĕ сапса сĕлĕ çитмерĕ. Н. Сунар. Халĕ ĕнтĕ, ватăлсассăн, ĕçлеме вăй çитейми пуçларĕ те, вăл мана хăваласа ячĕ, тенĕ. Н. Сунар. Вăл ĕлĕк çамрăк чухне аван ĕçленĕ те, халĕ, ватăлсан, унăн ĕçлеме вăйĕ çитейми пулнă. Качал. Патша хĕрĕ курчĕ, тит те, çакна, калать, тит: ма килтĕн, Йăван, тесе каларĕ, тит. Эпĕ пĕтни çитмеçт-и? Кай, атту пĕтетĕн эс те, тесе каларĕ, тит (она). Пазух. Сирĕн пек ырă çын, ай, умĕнче тата тутлă чĕлхем, ай, çитмерĕ. Кожар. Пичĕшин, кахаллипе ĕçлемесĕр пурăнса, çиме те çитми пулнă. Его старший брат стал скудаться едой. Юрк. Чиркĕве кĕрсен, çав аллинчи çуртисене кашни турăш умне çутса ларта пуçлат. Пурин умне те пĕрер çурта лартсан, пĕр турăш умне лартма çурта çитмест. Ib. Сана уйăрса пани çитмен халĕ. Мана мĕн чухлĕ патăр? N. Пурăнăç çитмен пирки выçăллă-тутăллă пурăнса аран ӳскелерĕм. ЧС. Ачасене татах тем çитмес: кушилти çăмартана капăр (вдруг, сразу) тăкса яраççĕ те, пĕри те пĕри илес тесе, сыранса ӳкеççĕ. N. Вăл панипе çитмерĕ. Данного им не хватило. N. Саххăрпа çитет поль. Сахару-то, поди, достаточно (т. е. больше не надо). N. Ĕлĕк пирĕн нихçан та çиме çитместчĕ. Якейк. Эс мана окçа тыр вырнăшăн кĕт çитимирах патăн (не додал). Ib. Çорт лартма Иванăн хатĕр çите пырать. Иван почти что приготовил материал для стройки. Яжутк. Çулталăкне çĕр сумпа çите. Будет достаточно ста (ассигнованных) рублей в год. Юрк. Çĕнĕ-çын чухне хунямăшне пĕр витре шыв карташĕнчи пуссинчен кӳрсе пама ӳркенекен çынна, халĕ тата таçтан аякран та пулин ирĕксĕр тултас пулат. Ахаль те чăлах япалана, наяна, çитнĕ те... тытăнат хуняшшĕне: пус та туса памарĕ, тесе, вăрçма. Собр. Ĕçсе çитнĕ, тек ĕçсе капан тăвас çук, теççĕ. Йӳç. такăнт. 37. Ну, кум, ан ятла çисе те, ĕçсе те çитрĕ. Манăн каяс ĕнтĕ, питĕ ĕçсĕр пултăм. || Касаться. N. Лашине куритене çитмеллех кăкарман. || Сравняться. Янш.-Норв. Тĕр таврашĕнчен вара ăна çитекенни те çук: ăна хуть те мĕнле тĕр пуçласа пар, вăл ăна пĕр самантах тума вĕренет. Собр. Тӳрĕ пурăннине ним те çитмĕ, теççĕ. (Послов.). N. Ача-пăчана ху куç умĕнче тытнине нимĕн те çитмест. N. Вĕсен çулчисене, кăларичченех (до вырытия корнеплодов), татманнине нимĕн те çитмест (лучше всего не рвать). N. Нумай тĕрлĕ суран пур, чĕре суранне çитеймест. N. Эсир ăçта мана çитме! Тăв. 37. Ну-у, кăна уш ан кала та. Ваньккана Кирукăн çитме питĕ инçе. N. Ку Якор патне çитес çок. Ему с Егором не сравняться. С. Айб. † Нумай пĕтет, сахал çитет, пĕрле тăнине мĕн çитет? || Приближаться. N. † Хăят çите пуçласан, хĕр пухăнать урама; Хăят çитсе иртсессĕн, хĕр саланат урамран. СТИК. Эс миçере? — Çирĕмре.— Эй сана салтака кайма вăхăт çите пырат иккен! (Выражает близость солдатчины, не указывая на приближение во времени). || Успевать, подоспевать. С. Айб. † Савнă тусăм аса килнĕ чух çитеймерĕм эпĕ чыспала. БАБ. Ку тукатмăш хĕвел аннă вăхăтра вилчĕ те, çĕрле пулса çитиччен ун вилни çинчен пĕтĕм ял пĕлсе çитрĕ. Собр. † Пире курайман тăшмансенĕн куçĕ ăçтан курса çитет-ши? Орау. Иванĕпе Макарĕ çитнĕ те унта (уж там, везде поспевают шедьмецы)! В. С. Разум. КЧП. Вăл килессе кĕтех тăрса урока çитеймерĕм. || Вернуться, обратиться на... N. Хам тунă йăнăшсем хамах çитрĕç, вĕсем пуçăм çинчи çӳçрей те йышлăланчĕç. Нижар. † Кайăк-хур пырать картипе, кайри мала иртминччĕ: эпир çакăнта ĕçсе çисе юрлани хамăр хыçран çитминччĕ. || Наступать. Юрк. Çитес пин те тăхăрçĕрмĕш çулта. В будущем 1900 году. Орау. Çитес хĕлте (будущею зимою) кĕлетне кăлараймăпăр-и-ха, сыв пулсан! Четырлч. Çитнĕ çулхи (наступившего года) куланай пулат, çак парăмсене тырă пулнă çул пурне те ытаççĕ. Якейк. Пирн те каяс çиттĕр поль. Поди и нам наступила пора уходить. (уезжать). СТИК. Çитес вырсарникун, çитес эрнере, çитес уйăхра. (В этих выражениях „килес“ не употребляют). Ib. Çитес праçникре тата килĕр. Кан. Етĕрнери эрех савăчĕ-çуртне çитес кунсенчех юсаса çитереççĕ (кончат ремонтировать). ТХКА. Тăхти, çитес çул клевĕр лартам-ха, сана вара клевĕр пăтти пĕçерсе парам, клевĕр кукли туса çитерем. Чхĕйп. Вара вăлсам çитес каç, юпа тăвас тенĕ чух, пĕр пĕчĕк сĕтел, тата тепĕр пĕчĕк пукан туса хатĕрленĕ. ГТТ. Ваттисенче вилнĕ. Умер (-ла) в старости. N. Анчах вăл вăхăт çитсех çитмен пулĕ ахăр (видно еще не совсем наступило). N. Ача çурални сакăр кун çитсен (когда исполнится в дней со дня рождения ребенка). ЧС. Манăн асанне вилни пилĕк çул çитет ĕнтĕ. НАК. Киле каяс вăхăт çитерехпеле, когда уже приближалось время отъезда. || В качестве вспомог. гл. N. Новгород пĕтĕмпех пĕтсе çитнĕ. Баран. 107. Тинех вара вĕллере йĕрке килсе çитет (наступает порядок). N. Вĕренсе çитсе кĕнеке вулăр, хытă çĕре кăпăк тăвăр. Ала 62. Пурте ларса çитсен, когда все усядутся. Ib. 80. Ĕçсе-çисе çитсессĕн, вырттарса çывратрĕç старике. Чăвашсем. Çутăлса çитсен, когда рассвело (-ет). Пĕтĕмпе тĕттĕм пулса çитсен, когда совсем потемнело (-ет). Виçĕ пус. 17. Начарланса çитет. В. С. Разум. КЧП. Микулай ӳссе çитнĕ. О сохр. здор. Пирĕн ĕçе çавăн пек: тасалса та çитме çук (т. е. не находишь времени привести себя в порядок). N. Çамрăк ачасем салтака кайиччен нумай вĕренсе çитеççĕ. N. Мĕнле ку чиновниксем, улпутсем пит „кăмăллă“ пулса çитрĕç? N. Килсе çитнĕ. N. Пурăнсан-пурăнсан, хай чир чиперех пусмăрласа çитет. N. Начарланнăçем начарланса çитнĕ. Чума. Вăй-хăвачĕ пĕтĕмпех пĕтсе çитнĕ (у нее). N. Выльăхсем самăрланса çитрĕç. Цив. Çырмана лашасене тытма пырса çитрĕ. Н. Сунар. Вăл ман пата чупса çитсе (подбежав), мана калар. Бес. чув. 4—5. Ун çинчен: ку пуйса çитрĕ, теме те юратьчĕ. N. Кунта халăх пайтах пуçтарăнса çитнĕ иккен. СВТ. Тата ача пĕр-пĕр чирпе чирлĕ пулсассăн та, сывалса çитиччен ăна шатра касма юрамасть, теççĕ. Альш. † Ӳссе пĕвĕм çитсессĕн, эпĕ усал пултăм-и? (Хĕр Йĕрри). N. Вĕсем мана эпĕ аптăраса çитнĕ вăхăтра кклсе тапăнчĕç. N. Курăк ирхине чечеке ларса çитет. N. Сан хаярлă-хунтан хăраса çитрĕмер. N. Сывлăшăм пĕтсе çитрĕ. N. Шăп тăват сехет тĕлне килсе çитрĕ. Пришед ровно в четыре часа (секунда в секунду, без опоздания). || Быть готовым (доходить до того, что...). Юрк. Хăшне пăхнă, ăна, юратлипе ытараймасăр, чуп-туса илессе çитетĕн. Н. Шинкусы. Тем парасса çитнĕ. Был готов отдать не знаю что. См. ахаль ту. БАБ. Юман хăй тĕреклĕ, çирĕп те, кăмпи те хăватлă теççĕ, курăнать; таçтан илессе çитеççĕ сассим (готовы взять откуда бы ни было). || В чувашизмах. Четыре пути. Çитĕнсен евчĕсем ăçтан çитнĕ унтан (отовсюду) пыра пуçларĕç. N. Ăçта çитнĕ унта, куда ни пойдешь — всюду... N. Ăçтан çитнĕ унтан, со всех сторон, отовсюду. ТММ. Ăçтан çитнĕ туйăма, кушак пуç пек хыпама.
большая дорога (местами — дорога, менее посещаемая, не такая благоустроенная, как мăн-çол, т. е. дорога между не столь важнымн пунктами). Юрк. † Вăрăм чăршă пĕрене аслă çул хĕрринче çул пултăр. Разум. Аслă çул тума пуçланă (проводить). Т. II. Загадки. Пиллĕкĕн пĕр тăван, аслă çулпа пыраççĕ; пырсан-пырсан, аслă тăванĕ пĕчĕк çулпа уйăрлса юлать. (Алса тăхăнни).
назв. оврага с родником, приток слева Пĕчĕк Санар’а.
çом (с’ум, с’ом), бок. Яргуньк. Эпĕ çума хыпаларăм та, манăн çумра пĕчĕк çĕçĕ пур. Орау. Хĕççине çумне çакса çӳрет (с боку). || Место, находящееся рядом. Регули 1131. Пирĕн ял çомĕ çулла вырăн. || Употреб. в качестве послелога и обозначает больщую близость к предмету. Для различных лиц: çума (çумма), çумна, çумне, çумăмăра, çумăра, çумне, çумĕсене, çумра (çумăмра), çумăнта, çумĕнче, çумăмра (çумра), çумăрта (çумра), çумĕнче (çумĕсенче). В некот. гов. встреч. сан (хăвăн) çомра, сирĕн çомра. Регули 1139. Вăл ман çома кисе тăчĕ. N. Ку хутне сĕтел çумне çыпăçтарăп (безразлично, к какой части, или с какой стороны стола). N. Хĕрес çумне пăталанă. Изванк. Тата кирек мĕн сиен пултăр тесе, çурт çумне пĕр-пĕр çĕре укçа пырса чикеççĕ. N. † Сартумккаран илтĕм сар лаша, Самар лапки çумне кăкартăм. N. Шкул пӳрчĕ çомне çĕр касса панă. Завражн. Ман çомран пĕр виç аршăн аякра утса пычĕ (шел рядом аршина на три от меня). Толст. Çынсем çунисем çумĕнчен (рядом с..) тумтир çухисене тăратса утса пыраççĕ. N. Тата урапа тул(к)кисене Рамансен çумне çакнăччĕ те, вара Михаил Павлов манăн урапа тул(к)кисене исе кайнă. Кĕвĕсем. Савни, çумна кĕмесен, сăмах ан хуш, куç хĕстер. Тайба-Т. † Чипер ача кулянат савни çумне кĕменрен. N. Вут çумне, сулахай енне сĕтелпе тенкел лартаççĕ. N. Шкул çумне темĕн тĕрлĕ аван анкарти, тата пахча туса хучĕ. Регули 1138. Пирĕн çомра (рядом с нами) порнать; вăл ман патра (у меня) порнать. Ib. 1136. Кăмака çомĕнче (у печи) тăрать (выртать). Ib. 1134. Йăвăç çомĕнче (йăвăç айккинче) çакăнса тăрать. Висит на дереве. Юрк. Юпа çумне ăвăс çурта çутса лартаççĕ. Пазух. Хăйĕ ларать хурăн, ай, тăрринче, çунаттисем пĕлĕт, ай, çумĕнче. МПП. Пыршă çумĕнчи çу. Юрк. Ачана мĕшĕн йĕртетĕн, кӳр-халĕ хама, тесе, хунямăше йĕрекен ачине хăй çумне (хăй аллине) ыйтса илсе йăпата пуçлат: апу, ачам, мĕшĕн йĕрен, ан йĕр! Ачи аван иккен, ашшĕ пекех! тет (упăшки салтакра чухне пулнă ача çинчен). Регули 1140. Орăх утсам çомне кӳлтĕм; орăх утсам патне ятам. Ib. 1132. Йăвăç çомне тăратрăм. Ib. 1133. Ман алă çомне çипĕçрĕ (= çыпăçрĕ). Козм. Пăраххот кантор çомне ларат (пристает). Тăв. 35. Иртнĕ вырсарникун Карук вăйăра ман çума кĕнĕччĕ. Истор. Ун çумне сыпса тата пысăк çурт тутарнă. N. Утă çумне кăкарса таки ан тытăр. N. † Сарă варăм хĕрсене хамăр çомала лартрăм. Шибач. Контине (свое лукошко) йоман çомне çакрĕ те хварчĕ. Регули 1135. Орăх тавраш çомне хотăм. ТХКА 105. Ман пуртă тикăра çурмаран касса татса, пĕр хыр çумне (в сосну) тăрăнса ларчĕ. Хыр çумĕнчен пурта кăларса илтĕм. Рук. календ. Квитанция çумне (к квитанции) пичет пустар. Ст. Шаймурз. Ăйхăран вăраннă çĕре сĕтел çумне çырса хунă. Когда она проснулась, нашла надпись... О сохр. здор. Ерекен чир сывă мар çынăн ӳчĕ çумĕнче анчах пулмасть, унăн кĕпи-йĕмĕ çумне... те çыпçăнса юлать. Юрк. Стена çуммĕнче пĕр кĕсле çакăнса тăнине курсан, пĕр вырăсĕ çав кĕслене аллине илет те, тытăнат кĕсле калама. Ib. Çтена çумĕнче вĕсем тĕлĕнче кĕлетки çакăнса тăрат. Кан. Куславкка урамĕсенче, çтенасем çумĕнче: индустри зайомĕ облигацийĕсене илĕр, тесе, çырса пĕтернĕ. N. Сулахай пĕçĕ çумчен шенеле çĕмĕрсе карĕ, ӳте кăшт анчах лекмен. N. Ман çĕлĕк çумĕнче сан мĕн ĕç пур? N. Уруна хорăн çомне хырса тасат. Хорăн çомĕнче тасат. Кан. Çуртсем çумĕнчи вывĕскăсем çине чăваш чĕлхине темле те кукăртса çырса хунă (написано искаженным чув. языком). N. Çтина çумне çырса хăварсаттăм. N. Арча çумне питĕркĕç тунă. К сундуку приделали запор. N. Урана йăвăç çумĕнче хырса тасатрăм (выскоблил, вычистил). Н. Кожары. Çĕççе кăмака çумăнче хырса çивĕçлерĕм. N. Ман урасем пылчăклăччĕ. Эпĕ карăм та, юпа (хурăн) çумăнче тасатрăм. N. Юпа çумне кайса тасат уруна. N. Хурăн çумăнче уруна тасат. (Это верно). N. Урана картлашка çинче тасатрăм. Н. Лебеж. Çурçĕр тĕлĕнче çумран (с моей постели, буквально „от меня“) тăрса карĕ. Артюшк. Туратне пĕрене çумĕнчен касса пăрах. Очисти бревно от сучьев. Орау. Ах, мур! сан çулăнта çынсен ачисем пурăнăç çумне кунĕн-çĕрĕн ĕçлесе хушаççĕ, эс пуррине салатан. Ах, ты, дрянь, в твои годы другие уж зрарабатывают, а ты все теряешь! || Указывает на нахождение предмета при ком-либо, т. е. за пазухой, в кармане и пр. Ау 13°. Пуртине çумне çакрĕ, тет. Хора-к. Пуртă илтĕм, çумма чикрĕм. Юрк. Кĕрӳшĕ куркинчи сăрине ĕçсен, укçине хăй çумне илет. Регули 1141. Ман çомра (при мне) окçа пор. Юрк. Карчăк, укçана акă эпĕ кунта, ешчĕке, хутăм; хампа пĕрле çумра ярмуккана илсе çӳресен, кăларса-туса илесрен хăратăп. Якейк. Виççĕр тенкĕ окçам çомăмра (при мне). Микушк. Арчи уççи анне çумĕнче (у матери, при ней, напр., в ее кармане и пр.). N. Çомма окçа похасшăн, чтобы собирать деньги. Тяптяева. Эпир сутса (лошадей), сана укçине парса, хамăр çума виçĕ пус хăварас тесе, шухăшларăмăр. Хорачка. Кĕçĕн-кĕрӳ кăчкăрса çӧрет: атьăр тоя! Арăм пор-тăк, арăмне илĕр çома, арăм çок-тăк, волашка илĕр (кĕпе волашки), ачи пор-тăк, ачине илĕр, ача çок-тăк, токмак илĕр. Панклеи. Йолашкине çомне чикет. Остальное взял с собою. N. Вулăсра укçасене пăхса тăракансем укçасене хăйсем çумне илнĕ. Кан. Пĕрин çумĕнче те хĕрес кураймăн. Якейк. Хора шарçа килĕшет, çома (на себя) çаксан килĕшет. || Вместе с..., попутно. Альш. Ăна (их) вăрçтаракансем çумĕнчен пĕр-икĕ ăса кӳртекен те пулат... Ib. Тепĕри татт ун çумĕнчен ача-пăча тăманнипе тертленет. Ib. Каччисем каяççĕ хĕрĕсем патне уллах пăтти çиме. Пăтти çумĕнчен ăна-кăна тупат, сĕтел çине хурат. Ib. Арăм çумĕнчен хĕрĕ те йĕрет вара. Ib. Православный праçник çумĕнчен тата унăн хăйĕн авалхи йăлине хисеплемелле кунĕсем те пур. Чăв. й. пур. 16°. Çапах та кунăн тетĕшĕ пурăннă пулсан, ун çумĕнчен пурăнма ăна çăмăлтарах пулнă пулĕчĕ. N. Ун çумĕнчен ерипе пуп ывăлĕ те тиечукпа улах тăрăх çĕр-хута сĕтĕрĕнсе çӳреççĕ. || В сравнении с... Орау. Ун çумăнче вăл ним те тăмаçть (ним те мар, не стоит). N. Ăвăс вутă юман вутă çумĕнче çур хакпа анчах çӳрет. Чĕр. чун. яп. й.-к. пур. 25. Çав шапасем ытти шапасем çумĕнче пит чипер пулнă. || За. Тайба-Т. † Утма ăçтан кăкарас? Улма-йывăç çумĕнчен. N. Манăн лаша юпа çумăнче кăкарăнса тăратьчĕ.
назв. лаптей, имеющих маленький носок. Якейк. Йăс пăралок кĕлетки, çормала пуçлă çăпати (= пĕчĕк пуçлă çăпата), покра нимĕр копарчи! Ib. Çормала пуçлă çапата = пĕчĕк пуçлă çăпата; онашкал çăпата тунă чох, пошăта çинçетсе, икĕ çĕртен чĕрсе çăпата пуçне хораççĕ. Шумш. Пичу, пичу, çормала пуçлă çăпата ту.
(с’уры̆), половина. См. çур. О сохр. здор. Холерпа чирленĕ çынсенчен пĕр çуррине яхăн анчах чĕрĕлеççĕ, ыттисем пурте вилеççĕ. Панклеи. Хоçи: тепĕр çол порн, вара окçа пĕтĕмпех парап, тет. Ача, пурнас мар çорри, виçĕмĕш çола виççĕр тенкĕ итет (наполовину собираясь не жить, т. е. готовый уйти). N. Чăкăт çурă чăкăт. Полтора чыгыта. N. Эпир те теçеттине выртартăмăр сала çĕрне, çынсем кунтан исе карĕç те, çирĕм пилĕк тенке калаçса кайнă; çуринче (в полдесятине) пилĕк пулат, пилĕк çурă (урапа) пулат. N. Пĕрре çурă, иккĕ çурă. Этем йăх. еп. пуç. кай. 58. Пăр питĕ майĕпе шунă: тавлăкра вăл çурă е пĕр чалăшран ытла каяйман. N. Çурри яхăн, до половины. N. Вуниккĕмĕш çурри (половина двенадцатого), тет Натта. Срв. вуниккĕмĕш 25 минут. N. Вăл чирпе çын чĕрĕллех çурри вилсе çӳрет. Çĕнтерчĕ 17. Кĕрпене те эпĕ çурри хăйăр хутăштарса патăм. Виçĕ пус 40. Хăрах çуррин çумне ыраш пуссин пĕчĕк пайне çыпăçтарса лартса, унта çур-тырри акаççĕ, тепĕр çуррин çумне хура пусăран юлнă пĕчĕк пая çыпăçтарса лартса, хура пусса хăвараççĕ. Кан. Улма кăçал пĕлтĕрхин çурри чухлĕ те тухас çук. Ib. 221. Хальхи вăхăта ĕçсене çурри-çукрах туса пĕтернĕ. Собр. † Илĕп, илĕп, тесе, илĕртрĕн те, çурри хĕр ĕмĕрне иртертĕм. Дик. леб. 40. Хĕвел ĕнтĕ çуррине яхăн шыва пытанчĕ. Якейк. Эпĕр онта конти чохлехчĕ, тата контин çорриччĕ, тата çоррин çорриччĕ. Нас было там столько, сколько здесь, да еще половина, да четверть. Ib. Пиртен çорри конта. Половина нас здесь. Ib. Эс аçун çорри те порнас çок. Ты и половина жизни отца не проживешь. Ib. Эс аçун çорри та пĕлместĕн. Ты и половины того, что знает отец, не знаешь. Ib. Эс ман çорри та пĕлместĕн. Ib. Ман çорри порнсан пырĕччĕ те, порнимăн çав. Альш. † Çичĕ ют килне кайсассăн, шыва кайма хушсассăн, çурри витре çĕклесен, начар килчĕ тийĕçĕ. Ib. † Хампа пĕрле тăрса юрлакана çурри чуна çурса парăттăм. Сборн. по мед. Çурри сĕт, çурри шыв хутăштарас пулать. Изамб. Т. Ул вара çурринчен хăпарса шăтăклă-шăтăклă пулса пиçет. Ала 56. Çурри йăвăçа сĕрсе çитсен, когда допилили до половины дерева. Шурăм-п. Калаçасса — çурри чăвашла, çурри вырăсла калаçаççĕ. Таса пĕр чĕлхепе калаçма пĕлмеççĕ. N. Карасĕ лучăрканнă та, пылĕ çурри яхăн юхса тухнă. Сот был измят, и мед из него наполовииу вытек. С. Айб. Касас пулать улма çуррине. Тайба-Т. Çурри чуна çурса парăттăм, чунран пуçне хама пурăнма халь пулсаи. Юрк. Упăшки те ăна хирĕç: мĕн парасси-мĕнĕ-çурри чунăма çурса парăттăм, тет кулса. N. † Ялан хамăр тăван тиекене çурри чунма парăттăм. Ачач 8. Темле çӳçенкелесе илетĕн. Ах çапах та, аван вăл унашкал çурри тĕлĕрсе, çурри тĕлĕрмесĕр выртнă вăхăтра.
„во всем светлом и белом“. Ск. и пред. чув. 15. Вĕсен чипер хĕрĕсем е çӳренĕ вăрмана пĕчĕк лутра пураксен ăшне çырла тултарма, е çӳренĕ шыв хĕрне кĕпе çуса тасатма, кайран анасем çинче çуттăн-шурăн курăнма.
находящийся наверху. Яргуньк. Тепĕр виç куи пурăннă пулсан, веç çӳлти-çĕртипех пĕр халăх тăваттăмччĕ, тесе, каларĕ, тит те, калах вилсе карĕ, тет. Хирле-Сир. Çӳлти е пĕчĕк саппор, çӳлти саппор.
(с’ӳрэ̆), детёныш. Ала 104. † Сысна çӳри вуник çӳрĕ, мăклă вите толтарать. || Птенец. Сред. Юм. Чĕкеç çӳрĕ кăларнă. Ib. Чĕкеç çӳрисĕне çупа сĕрсен, вĕçтернĕ чôхне чӳрече панчен вĕçтерсе каять, тет. Б. Нигыши. Шăкăльчи çӳри тытрăмăр. Кн. для чт. 138. Çерçин йăвинче пĕчĕк çӳрисем кăшкăра та пуçлаççĕ. || Рой у пчел. Тюрл. Якейк. Хорт çӳрĕ (или: çӳр) ярать. См. çӳр, çура, çурă, çур, çăвăр.
(с’ӳс’), волос(-ы). О сохр. здор. Çӳç тăкăниччен малтаи çӳç тĕпне лĕкĕ пек сарă, вĕтĕ, типĕ шатра тухать (при болезни кукша). Сред. Юм. Çӳçне ине çулланă, или: çӳçĕ вĕрилле (= вирелле) тăрать (вихорь). Ib. Çӳç ил, çӳç илтер. Остриги волосы. Ib. Мана кашни иртсе каймассайран витлет; ярса тытрăм çуçĕнчен те, хытă вĕçтертĕм. N. Çӳç илсе яр, обрить. КС. Çӳç хыртар, заставить брить. N. Малти çӳçе вăрăм хăвартăн эсĕ. Юрк. † Урам урлă каçар-и? Ылттăн ука тăсар-н? Ылттăн ука улттă çаврăнтăр, çӳçсем сире çыхлантăр. Ib. Çӳç кастарсан, çӳç шуралат. Кн. для чт. I, 16. Ир тăрăр та, питĕр-куçăра çăвăр, çӳçĕрсене турăр. Якейк. Пуçна пĕр пĕчĕк çӳç хăвармăп! Выдеру все волосы! (Угроза). Ст. Чек. Пуçăнта çӳç юлмĕ. Баран. 66. Майпа вĕрсе тăракан уçă çил пуçри çӳçсене вĕл-вĕл вĕçтерет. Шибач. Çӳçна татса пĕтерем! (Брань). N. Эп кĕске çӳçпе çӳреме вĕреннĕ (или: çӳреме юратап). Я привык ходить с короткнми волосами. N. Эп вăрăм çӳçпе çӳреме юратмастăп. Альш. Çӳçе кассан, çӳçе турасан, çĕре пăрахма хушмаççĕ (не велят бросать волосы на землю): кайăк илсе кайса йăва çавăрат, тет те, пуç çаврăнакан пулат, тет. N. Çӳçе вирелле ярас (зачесывать назад). СТИК. Çӳçе вĕтелерĕм. Опалил себе волосы. Ib. Пирĕн хĕрарамсем час-час: çӳç туртат — çавă асăнат пулĕ, теççĕ. Вăл темĕскерле — пĕр пĕрчĕ çӳç туртăнса каят, тет. Регули 875. Çӳçе çуçĕн тытса (тытăçса) вăрçаççĕ. С. Тим. † Çӳç пек хăна пуçтартăм, пукане пек вылятрăм. Подг.-Шигали. † Вутлă-шывлă хушшинче вут пек сăра турăмăр, çӳç пек хăна илтĕмĕр, пукане пек вылятрăмăр. чăх-чĕппи пек салатрăмăр. (Хĕр-сăри сăвви). Б. Олг. Прийомра кăнтăр иртсен, пичия çӳç кассарчĕç (= касса ячĕçĕ), туатă сахат çапсан. Чăв. к. Турă çырни — çӳç çыхни, сивĕтсен те сивĕнмес. (Хĕр йĕрри). Кĕвĕсем. Турă çырни çӳç çыхни. (Вероятно, означает, что того, что суждено, так же трудно избежать, как трудно развязать затянутый узлом волос). || Волоски (мелкие корни растений). В. Ив. Çимĕçлĕ шыв тымар çӳçĕсен хуппи виттĕр шала кĕрет.
со ртом. || Встреч. в сложении: пĕр çăварлă. Заодно, в сговоре. Етрух. Хăтипе пĕр çăварлă пуль ку, тесе, шухăшлатăп, тет. Ерк. 158. Йĕршшӳ тăрăх ларнă пĕчĕк ялсем варлă, пурăнма вĕрентнĕ вĕсен пуçне пусмăр. Кăçал вĕсем пушшă пулнă пĕр çăварлă, пĕчĕккĕнех иртрĕ урха панчи мухмăр.
то же, что кукамай. Якейк. Çăка кăтки йăвăç çомăнче хĕвел питĕнче çӳреме питĕ йоратать, вăл хĕрлĕ-ола пĕчĕк копшанкă.
(с’ы̆бада, Пшкрт: с’ы̆βада), лапоть. КС. Порядок плетения лаптей. Çăпатана — 1) хуçаççĕ: самсине хуçаççĕ (устраивают), кĕллине хуçаççĕ; 2) тавăраççĕ; З) пуçланă пушăчсем пĕтсессĕн, вара çĕнĕрен пушăтсампа саплаççĕ. Çĕтĕк çăпатана та саплаççĕ. В. Олг. Çăпата хуçас, саплас, кĕллине таврас, тирес. Пшкрт. Çăпата сапла. Охотников. Лапти (çăпата) в девять лык много сложнее, чем обыкновенные, в семь лык. Это верх искусства своего рода, и редкие умеют их плести. Они изящнее обыкновенных, поэтому их носят большею частью парни-щеголи да девушки, и то только по праздникам. Чăвашсем 5. Ватăличчен, йӳтиччен пурăнмалла ту, çăпатине кутăн сыракан пуличчен усра. (Молитва о новорожденном). Якейк. † Пĕчĕк пуçлă çăпати, посас çĕре посимар. Шурăм-п. Хусах ача хăтана пырсассăн: вăл çăпата пĕлет-и? тесе ыйтнипе пĕрле: вăл шут (счет) пĕлет-и? теççĕ. Пазух. Çиччĕпеле хуçнă сар çăпата тăххăрпала тунинчен ирттерет. Кадыш. Эпĕ çăпата тăвакан çын анчах, çук çын, уйăрăлнă çын. Юрк. Тепĕр енчен, вĕреннийĕн усси те пулман, ахаль çăпата çĕтсе çӳренни (= çӳрени) анчах пулнă (только попусту драл, изнашивал лапти). ЧП. Вуниккĕн çăпата эп сыртăм. ТХКА 26. Ку çăпатана сĕтĕрсе çӳреме ура вăй çитмест ман. Ку çăпата ытла тарăн, кантрисем кĕске, тесе, виçĕ кун ман карчак ятлаçса çӳрерĕ манпа. Ib. Вăл çăпата тарăн, пысăкрах, кантри кĕскерех пулнăччĕ. Ib. 18. Сĕтел çине çăпата хунă, тавăрнă çăпата; пысăк çăпата; калăпне кăларман; пушăт вĕçĕсем тăраткаласах тăраççĕ, шĕшлĕ, кукăр авăрлă шĕшлĕ, çăлата кĕллине тирĕнсе тăрать. Çăпатине хуçса пĕтереймен: вăхăт пулман пуль çав. Орау. Ах, тур çырлах, хăнкăлисем çăпата пек (с лапоть). Ib. Ванюр Йăвань пĕвинче карассем çăпата пек (т. е. крупные). Ib. Паян эп пĕвере пĕр шапа куртăм — çăпата пек! Трхбл. Çăварĕ çăпата пек (большой). Ib. Çăпата çăвар, большеротый.
(ы̆ды̆р’), выдра; так обращаются к низеньким женщинам. Якейк. И, çĕр ăтăр, кăвакал ами! (лотра, пĕчĕк хĕрарăма калаççĕ).
страна, местность. N. Вăл енчи çĕр-шыва пĕлетĕн-и? Юрк. Икĕ лаша тап юртат, каяссине каятпăр та, пуснă çĕр-шыв шел юлат. ЧП. Килмĕттĕм ку çĕр-шыва. N. Кам çĕре-шыва, çут-çанталăка тытса тăрать. N. † Утă çулнă кӳлĕсем, тырă вырнă анисем, эп йĕмен каç йĕрĕ (чит. эп йĕмесен, кам йĕрĕ), юлат ку çĕр-шывĕсем. (Хĕр йĕри). ЧС. Пирĕн ялсем çĕр-шыв типмесĕр (пока не обсохнет земля) кĕтӳ кăлармаççĕ. О сохр. здор. Эсир куна ăнланас та çук, çавăнпа эпĕ кунта ун çинчен каламăп та. Эпĕ сире хамăрăн çĕр-шыв кăтартса тăракан пурăнăç çинчен каласа парам. N. Вăл çĕр-шыва имлĕх-сиплĕх панă, ăнлă-пуçлă имлĕхĕнчен усă курса пурăнать. Сред. Юм. Ôнта çĕр-шыв пит аслă. Там в отношении земли привольно. ГТТ. Чăваш кирек мĕскерте те тĕнчене çĕр тĕлĕшĕпе пăхать: манăн çуралнă çĕр-шыва, вĕреннĕ-килĕшне çĕр-шыва хирĕç пымасть-и вăл (это), тет. Çĕр-шыв килĕшмен вырăн пулсан, унтан тухса та каять: килĕшмест! тет. В. С. Разум. КЧП. Çакăнти çĕр-шыв сана кăмăла килет-и, килмест-и? N. Халĕ эпĕ çухалнă выльăхла (как заблудившаяся скотина) ют çĕр-шывра çӳреп. Чураль-к. † Мамăк тӳшек сармашкăн, пĕчĕк пăлтăр кирлĕччĕ; пĕчĕк пăлтăр лартмашкăн, пĕчĕк çĕр-шыв кирлĕччĕ. N. Çĕр-шывран хăпса (вдали) пурăнатăн та, мĕн туса пынине кураймастăн, ĕлĕк курнисеие манатăн. N. † Эп йĕменне, кам йĕрĕ — юлат ӳснĕ çĕр-шывсем. N. Çĕрне-шывне кайнă (умер). Бел. Гора. † Хамăр çĕртен-шывран тухнă чухне, шăнкăртатса юхать сулхăн шыв. КАХ. (Вăлсем) çĕрсĕр-шывсăр, çуртсăр-йĕрсĕр çын мар, харпăр-хăйĕнне (т. е. каждый свои обязанности по отношению к киремети) кирек те епле туса пыччăр (пусть исполняют). Из моленья киреметьи „пит-тури“ во время „тайăн сăра“). || Назв. божества. (упоминается в молитве чӳклеме кĕлли).
(та), и, да, еt (соединительный союз). См. те, а также Оп. иссл. чув. синт. I, 243—246. Регули 1484. Мана та она пачĕç, ыттисене памарĕç. Мана та, она та пачĕç. Ф. Н. Никиф. Сум та пилĕк пус, 30 коп. (но: ик сум вунă пус, без „та“, или: ик сум вунă пус, 60 коп). Ib. Пин те çĕр тенкĕ, пин те пĕр тенкĕ. Ib. Тенкĕ çурă, 11/2 руб. Ерк. 4. Куçăм-пуçăм вут та хĕм выляса кайтăр. СТИК. Пасара карăм та.. чашкă-çпала илсе килтĕм. N. Кăшкăрса пуçтартăмăр та, киле кайма шухăш турăмăр. КС. Апла та (и так) хăтланчĕ, капла та (и этак) хăтланчĕ — пултараймарĕ. Регули 1546. Кивĕ полсан та, çĕнĕ полсан та илĕпĕр (все равно купим). Кивине (киввине) те, çĕнине (= çĕннине) те илĕпĕр. || Выражает повторение. Якейк. Пуян та пуян, терĕçĕ (все твердили, что он богат), хăйĕн виç тенкĕ окçи. Ib. Йăвана: начар та начар, терĕçĕ, халь пырса пăх-ха Йăвана мĕн манерлĕ çорт туса лартрĕ. Кушакпа автан 15. Катмар хурăнсен кăтра пуçĕсем лăстăр та лăстăр йăштăртатаççĕ. Чав. й. пур. 15. Таяпасем каланă: куртăмăр та куртăмăр, тенĕ (все, один за другим, заявляли, что видели). || Указывает на длительность действня. Букв. 1904. Çавăнтан кайран Йăвашка Энтрейĕсем аккаланă та аккаланă вара (знай себе пахалн). || Да и.. Ала 13. Эпĕ паян кунĕпе çӳресе ăвăнтăм (устала), каç та пулать, кунтах çăвăрас пулĕ манăн. Н. Карм. Нумай та калаçрăм, каçарăр мана. Толст. Хĕвел кăшт тухать те, анса та ларать (взойдет не надолго, да и закатится). || Даже. Изамб. Т. Ик-виç кун та шырарăм, лаша çинчен пĕр хыпар та илтеймерĕм. || Даже, даже и. Ст. Чек. Кушакĕ тармас та (даже и не убекает), тет. КС. Пĕр çухрăмах та çук. Нет даже и версты. Ib. Хытăраххăн та чĕнсе пăхрăм та, итлемеçт. Даже пробовал и покричать, не слушает. ТММ. Асапсăр пулла та пĕверен кăлараймастăн (с русск.). Чуратч. Ц. Эсĕ çакшăн та макăратăн-и? Уншăн пĕрте ан макăр, кил хам çумма вырт, пĕрле çывăрар. N. Аш мар, полă та памаç. СТИК. Çакна та ĕнтĕ туса хураймастăн! Даже и этого не можешь сделать. || Усиливает обобщение. Альш. Вăл шыв чăххи ытти кăвакалсем пек вĕçсех çӳремес: вăл ялан та хăмăш ăшнелле тарат. N. Манăн икĕ ывăлĕ те (или: икĕ ывăл та) салтака кайрĕç. (Но: икĕ çулĕ те Нурăса каять). Ib. Пирĕн икĕ учитĕлĕ те Хусана кайрĕç. N. Вĕсем пурте кунта. Они все здесь. N. Ун пекки кирек ăçта та пур. Такие есть всюду. || Выражает усиление и в др. случаях. N. Кил! эпĕ сана нумай шывсем çинче ларакан ытла та (очень уж) аскăн арăма сут тунине кăтартам. Ерех 3. Вăл Мускавра çамрăкранпах пĕр хапрăкаэ ĕçленĕ, ялта пĕр-икĕ çултан ытла та пурăнман. Абаш. Эс топмăн та. Ты пожалуй и не найдешь. Шăна чир. сар. 12. Хăш Йышши шăна талăкра аллă хут та ытла сысать. М. Яуши. Эсĕ мана темиçе хут та улталарăн. Бгтр. † Ку инке усал пулсан, çичĕ çулсăр та килес çук. Шел. II. 64. Миçе юрă кунта? тесен: икĕ çĕр юрă та ытла.. терĕ. N. Вăхăт нумай иртрĕ, уйăх та ытла сантан писме илменни (уже больше месяца, как я не получал от тебя писем). Кан. Ял совечĕ кăçал çу-каçа та (за все лето ни разу) Кăмакал ялĕнче халăх пухăвĕ туса иртермен. Орау. Мĕн çур сахач (= сахачĕ), сахат та ытла иртрĕ пуль ĕнт! Какие полчаса, наверное, уже больше часа прошла! Альш. Кĕтӳçĕсем ялан та (повтоянно) тутар ачисем хăйсен. Ib. Пĕр-иккĕшĕ (сăвăрсем) ялан та ту çинче çын килнине сыхласа лараççĕ. Ib. Пĕр вунă-вун-пилĕк çухрăм хутлăхĕ çӳлĕ ту килет ялан та. Ib. Малта таçта çитиччен ялан та анаталла каймалла. Баран. 122. Ватă йывăçăн варри ялан та çĕре пуçлать. Ала 5. Вăл каларĕ, тет: эпĕ мар паттăр, тесе, вăт паттăр та паттăр, халь тухнă, тет, Иван Суволов паттăр. || Усиливает отрицание. N. Пĕр конта ояр кон çок. Нет ни одного ведряного (ясного) дня. Регули 1428. Вăл пире пĕр татăк та çăккăр паман. N. Эпĕ улахран пĕр каç та юлман. || N. Вăл кӳлĕ пит çутă, çавăнпа та (поэтому то.. и) ăна Çутă-кӳлĕ тенĕ. К.-Кушки. Вăл ăна вĕлернĕ те. Он-то его и убил. || Так как. Абыз. Кликка каларĕ, тит: вăрларăм; ху каларăн та вăрлама. N. Унта çул çук, карти çумнех юр çуса тултарнă та. Там нет дороги, так как там нанесло снегу к самому забору. || Правда, что.. но (уступление). N. Çанталăкĕ сиввине сивех мар та.. Правда, что сегодня не холодно (и потому нет нужды, напр., топить печь). || Изамб. Т. Упăшки те наян та, арăмĕ тата ытларах. И муж-то ленив, но жена еще ленивее. Кратк. расск. 12. Иосиф вăл хăй кирек мĕнле пултăр та, çапах та пирĕн тăван-çке вăл. || Но, а, да (противительный союз). N. Чавса çывăх та, çыртма çук. (Послов.) СТИК. Çакна туса хумаллаччĕ те, пулмарĕ. || Хотя.. но. КС. Вуламан пулсан та (хотя и не читал), эпĕ çапах (всё-таки) пĕлетĕп. Ib. 1509. Эпĕр каламасан та, вăл пĕлĕ. Хотя мы и не скажем, но он узнает! Баран. 123. Намăс та пулсан, (хотя и стыдно сознаться, но..), пирĕн хушăра ун пек çын нумай. || Иногда при употреблении этого союза речь кажется оборванной, при чем как бы остается невысказанным какое-то воэражение или ограничение. N. Укçу пур-и ара? — Укçи пур та.. А есть ли у тебя деньги? — Деньги-то есть. N. Çаплине çапла та.. Так-то оно так.. (оно верно-то верно.,.). Якейк. Манасси манман та (забыть-то не забыл).. каласси каламан та. корасси корман та.. тарасси тарас çок та.. вăрçасси вăрçас çок та. Альш. Тарçи калат: мĕн, пачăшкă, вăрçатнам? тет. Пупĕ: вăрçасса вăрçмастăп та, ахаль калап, тенĕ. КС. Аплине апла та, ыйтмасăр та илме юрамаçть çав. Так-то так, но дело в том, что и без спросу брать не годится. || Иногда присоединяет следствие. N. Антон уксак та, хытă утимас. Регули 401. Эп çавăн чох пырса та онта, эп пĕлетĕп вăл вырăна. || Просто, прямо. Шурăм-п. Чăваш хăй куçне те ĕненмест. Унăн шухăшĕпе ку улпут ухмах та. Якейк. || С деепричастием на „сан“, „сен“ иногда соответствует русскому может быть. Якейк. Кайсан та кайăп. Может быть и пойду. Ib. Парсан та парăп. Может быть и дам. || Уж и.. N. Нумаях та тăмасть, урамăн хăрах хĕрне çаратса та тухать. В. С. Разум. КЧП. Кунта ларсассăн, каç та пулса кайĕ, манăн киле каймалла. КС. Туса хутăн та-и? Ты уж и сделал? N. Чĕнтĕм анчах, чопса та çитрĕ: ах ĕçесси килет ӳке! (вероятно, ему хочется пить). Ал. цв. 10. Çапла жалать те, хĕрлĕ чечеке татса та илет. Чуратч. Ц. Пăртак ĕçнĕ-и, ĕçмен-и, куна усал сухалĕнчен ярса та илчĕ (уж я схватил), тет. || Выражает неожиданность. М.-Чолл. Ир тăрсан, пăхать, вунă улма çук та (а десяти яблоков уж и нет), тет. || Именно. Якейк. Чĕре ыратнăран та тохтăра кайнă, ахаль кам каять-ке? (Гов. с недовольством). || Соответствует русскому „а“. N. Самай та юлашкинчен пит нумай (пĕр виçĕ пин ытла) пĕр хуçаран илсе таврăннă. Завражн. Поп патне карăм та, попĕ çок та тăта (еще). || В отрицании — даже и не, и не. Ск. и пред. чув. 50. Ан та шухăшлăр шăннă ĕç çинчен! Янтик. † Пир(ĕ)н Тимеше пырсассăн, çĕр тенкĕсĕр ан та пыр (т. е. не имея сотни рублей, чтобы уплатить за невесту). N. Çавна валлиех сăкманлăх илейĕн-е (купишь ли на кафтан); укçа сахал пулсан, ан та ил. Конст. чăв. Тинĕс хĕрне çитсен, нумаях та тăмарăмăр, пароход çине кĕрсе лартăмăр. || В выражениях удивления — ну и.. Толст. Ăслă та-çке сан пуçă, ăстарик! N. Макарăн та чăмăрĕ пысăк-çке, ача! Альш. Аван та юрлаттаратьчĕ вăл ачасене. || В песнях иногда имеет неопределенное значение. Н. Карм. † Пĕчĕк кăна лаша — турă лаша, Белебейрен йăвăр та тиярăм; ах аттеçĕм, тетĕп, ах аннеçĕмI пĕлеймерĕм — йăвăр та каларăм. || В произведениях И. Н. Юркина как индивидуальная особенность встречается в главных предложениях, которыми вводятся в диалогах собственные слова второго из собеседников. Юрк. Мĕншĕн? тет ку та, хăне апла каланăран, ăнланаймасăр.
(таjы̆н), малый. Начерт. 164. Хурамал. Тайăнрах (или: кемрех, сахалрах). Ib. Тайăнрах (неполный) пĕр çăк (воз) япала илсе килтĕм. ЙФН. † Пĕчĕк-тайăн Ултук пур. Эпĕр тайăн тенĕ-мĕн, турри пусăк тутăр-и (пусть сделает). Якейк. Вăсен пӳрчĕ пирĕн пӳртрен кĕт тайăнтарах (поменьше). Тиханьк. Çолĕ пор, кĕлеткн тайăнрах. Года есть (возрастом не мал), а телом маловат. Собр. Килте вăл вăхăтра тайăн (немного) сăра тăваççĕ. Персирл. Паян пĕр тайăн сăра турăмăр. Ib. Пĕр тайăн орапа тияса килтĕмĕр (средний воз). N. Икĕ тайăн орапа полчĕ. Сам. 72. Пӳрчĕ тавра тайăн хӳт-вĕрлĕксемпе хӳнĕскер. || Непонятный, примитивный? N. Эпир калаçакан чĕлхе те ĕлĕкрех упăте чĕлхи евĕрлех тайăн пулнă. || Так называют ребенка, не вошедшего в ум. СПВВ. ГЕ. Тайăн (тесе) ăс кĕрсе çитмен ачана калаççĕ.
(таган), подкова. КС. Лаша такан. Скотолекч. 22. Такансăр лашасен час-часах чĕрни вĕçĕсем çӳлелле тавăрăнса каяççĕ (загибаются). Ib. Ун пек чухне, лашанăн таканне кăларса (расковав), час-часах шыва кӳртес пулать (надо купать почаще лошадь). || Подковки (у сапог). Зап. ВНО. † Йĕс таканлă аттăр (сапоги) пур, такăрлатăр урама. || Деревянная(-ые) колодка(-и) у лаптей. Альш., КС. Ст. Чек. Çăпата таканĕ. Их две или одна, подшиваются под лапти. Орау. Çуркунне шăнпа çăпата çĕтĕлесрен (пĕтесрен), урана шыв витесрен такан çĕлеççĕ. Тăрăхла такан пĕчĕк ачасене, хĕрарăмсене анчах çĕлесе параççĕ. || Конёк (-ньки). Сятра. таганба jары̆н, кататься на коньках.
(-дат), итти неровной поступью. Хурамал. Пĕчĕк ачана аллинчен тытса чуптарсан, танкăлтатса пырать (ступает, не поспевая за ведущим). || Звенеть (о бубенчике). См. танкăлтак.
(-дат), топтаться. М.-Чолл. Сасартăк темскер тапăлтатса пырать, çавăрнса пăхрĕ те, — кăвак кашкăр. || Барахтаться, дрягаться. Тюрл. КС. Пĕр сурăха те чĕмере ернĕ: тапăлтатса выртать (дрягается). Скотолеч 7. Чĕмерепе сула пулсан, лаша урисемпе тапăлтатать. Кан. Пĕчĕк ача пек тапăлтатса çухратăп. Сорм-Вар. Упа карчăкки ларчĕ (на лопату), тет те, Ахматяк карчăка çавăрчĕ-чикрĕ, тет, кăмакана. Карчăк тапăлтаттăр, тапăлтаттăр, тет те, вилсе карĕ, тет. || Болтать, бредить. Çĕнтерчĕ 22. Тухса каясшăн мар тапăлтатса. Кан. Виç талăк тапăлтатрăм.
(тарам), не важно, не жалко; ладно бы, наплевать (от русск. даром?). С. Тим. † Хурăн-çырли пиçнĕ чух хурăн-ташран уйăрăлтăм; хурăнташ та тарамччĕ (это бы еще ничего, но дело в том, что), атте-аннĕрен уйăрăлтăм. КАЯ. Манăн унталла-кунталла пăхасси тарамччĕ-ха (это еще ничего бы, что я стал посматривать туда и сюда, а дело в том, что), урнă йăтă ăçта кайнине пăхса тăма пикеннĕ. КС. Тарам-çке умпа, юлтăр-и! — Тарам мар-ха, илсех каяр. Пусть останется, это неважная вещь.— Не „пусть останется“, а непременно возьмем. Ib. Тарам-çке манпа, ыттисене илсе кай-ха! Ну меня-то что, ты вот других возьми (туда)! Тюрл. Тарам (пускай), мана кирлĕ мар! (Говорит, если что-нибудь дают). N. Аттăм кĕли тарамччĕ, хĕрсен пуçĕ сыв пултăр. БАБ. Пысăкрах ачасене çапла хытланса çӳресен те, тарамччĕ ĕнтĕ (ладно бы). Пĕчĕкçĕ ачисене мĕне кирлĕ иккен çав каçсерен тухса çӳреме. Ib. Унта пĕр вилес вăхăт çитсен, ӳпне мар, кутăн çакăнса вилсен те тарам, терĕ. К. П. Прокоп. † Виçĕ тĕрке пушăтран хăрах çăпата кăларчĕ, вăл та пулин сулахай; сулахай тарамччĕ (ничего бы), вăл та пулин пасарăн (о женихе). Ашшĕ-амăшне. Ватă шăм-шаксем ырата пуçларĕç те, çапах вăл тарам-ха (но это ничего). Аттик. Анне пăрахса килсессĕн (остатки воды, кусочки хлеба, которые бросила она на перекресток от лăп-лап), Матюк аппана пама (за лечение) вăтăр пиллĕклĕх тенки ун патне илсе пычĕ. Матюк аппа аннене: укçишĕн тарам (деньги не имеют важности), сип пултăрччĕ-ха; вăл укçи тармĕ, сип пулни укçаран та хаклă, терĕ. Хăй укçана илчĕ те: ачам, часрах чĕрĕл, тесе тухса кайрĕ. N. Кил пăхасси çапах пире тарам халь (смотреть за домом для нас не важно). N. Пуян хĕрĕ пушмаклă; тарам пушмак пултăр та, урам йĕрне пустармăл (пусть она в башмаках, я все-таки не позволю обижать себя). Урам йĕрĕ çул пултăр, çак ялти хĕр тус пултăр. Якейк. Эп сире йорă йорланăшăн хĕвел-çармĕш илсе парăп (куплю). Хĕвел-çармĕшшĕн тарам та-ха (подсолнышки для нас не имеют значения, мы за ними не гонимся). N. Уншăн тарам-çке, юрĕ-çке! Ладно, и без этого обойдется! Чертаг. Тарам-çке, кирлĕ мар, хăвах çи! К чему? Напрасно. Не надо, ешь сам. (Гов., напр., отказывающиеся от какого-нибудь угощения). || Хотя. Якейк. Ман лаша, тарам (хотя) пĕчĕк полсан та, санчен иртерет. М. Тиуши. † Ах, лашам пĕчĕккĕ! Тарам пĕчĕккĕ пулсан та, çăка каски турттарать. || Впустую, понапрасну, ни к чему. Сред. Юм. Кăçал тыр та полман, ытлин-çитлин окçа-пôхча çôк пирĕн, ĕçкĕ тăвасси тарам полать-и мĕн (видно, придется оставить мысль о пирушке). Ib. Тарам пôлать пôль. Видно придется оставить (задуманное). Ib. Тарам пôлтăр! Оставим (это)!
(тат), рвать, срывать, отрывать. Шурăм-п. Мăйăр хăмла пек пулать, эрнере татса пĕтет (в неделю срывается). Кильд. † Çаврăнайса-çаврăнса ут çулнă чух, татса-татса пĕрлĕхен хыпмарăм (здесь „Татса-татса“ — сорвав много раз). Трень-к. Манран ку улма-йывăçĕсене (кам) ватса, олмисене татса карĕ? тесе ыйтрĕ. Арзад. 1908, 13. Пĕчĕк Иванкка пахчаран тăхăр хăяр татса кĕрсе, йăмăкне 4 хăяр, пиччĕшне З хăяр панă. Орау. Мăк пилеч (билеты на право собирания мха) илнĕ çĕртре паян халăх пĕр-пĕрне хĕснипе (в давке) пĕрин уринчи çăпатине татса юлнă (сорвали с ноги). Пир. Ял. Упăшки вăхăтра сиссе татса антарнипе вилмелле пулман. || Разорвать. Сорм-Вар. Унччен те пулмарĕ, карчăк: урлă татса хыпам-ши, тăрăх татса хыпам-ши, тесе калама тапратрĕ, тет (т. е. разорвать ли тебя вдоль или поперек?). Б. Яныши. Хорĕ (гусь): пре татам та, пре хыпам, тет. Чураль-к. Кам-та-кам шарлать, çавна чĕпĕтсе татсах илмелле. В. Олг. Торă татса кайманскер! (Сильная брань). || Порвать. Янтик. † Туртсан тимĕр татас пек. || Перервать. N. Тупă пулькки тивсе, кĕлеткин(е) варăнчен татса пăрахрĕ. Шурăм-п. Юрлакан, ĕретри çынсен аллине татса каяс тесе, вирлĕн (стремительно) чупса пырать. || N. Татса яр, ссадить (напр., кожу). || Разрушать запруду, прорвать. N. Усалсем (черти) арман пĕвине татса яраççĕ. М. Яуши. Эпĕ пĕр армана татса ярса тăратăп, тем чул пĕвелеççĕ те, чараймаççĕ. Мижула. Пĕр урамра темиçе пĕве пĕвелеççĕ, малтанхин пĕви толсан, ярать те, кайрисен пĕвисене татса каять. || В пассивном значении. Якейк. Армансам татса кайнă. Ib. Выл çинче паян пĕр арман та йолман, тит, порте татса кайнă, тит. Коракыш. Вăл каланă тăрăх утмăл лав йĕплĕ-хулă хатĕрлесе пĕвине пĕвеленĕ те, пĕви татса кайман. || Разбередить, сорвать (напр., болячку). Сборн. по мед. Хăш чухне тата кĕсенĕсене ача хăй чавса татнăран та пулать (это происходит). || Пилить, рубить. Регули 197. Вотă татнипе выртать. Дрова лежат нарубленными. Ib. 1. Вăл вотă татма каять. Мусур. † Пирĕн йысна пуласси — авăн вутти муклашки, урайне хурса татас пек. Кан. Татман юман хăмасем. || Нарезать (салму). Ядр. † Сала-кайăк тăриччен салма татса ярсассăн, пирн варлине эс юрăн. || Рвать (шерсть). N. Кунне пĕр тенкĕ паратьчĕç мана, эпĕ çăм татнă çĕрте ĕçлеттĕм. || Ощипывать. С. Алг. Кăçалхи çул ăна (кăрккана) çапнă-антарнă, тытнă-пуснă, туртнă-татнă, каснă-вакланă, пиçнĕ-хуçнă, лармалла та çимелле иккен. (Такмак). || Дергать (конопли), драть (лен). Якейк. Кантăр татмалла полать те ĕнтĕ. Ib. Кантăр татса пĕтертĕмĕр. Изамб. Т. Йĕтĕне татсан, çапса вăррине илеççĕ. N. Кантăрсам та татрăмăр, пăрçасам та çултăмăр. Сред. Юм. Кантăр татас. (Кĕркунне ана çинчен çăлассине калаççĕ). || Прерывать (сон). Орау. Ăйăх: татсан — татăлап, чăссан — чăсăлап, тесе калать, тит. Сон говорит: „Если меня перервут, я перервусь, а если растянут — растянусь“. Сред. Юм. Ыйăх татсах (лишая себя сна) ôнта кирлĕ мар япалашĕнех çӳремесен те йорĕччĕ. || Пересекать. Эпир çур. çĕршыв 15. Урамне (улицу) икĕ çĕрте урлă урамсем (переулки) татса каçаççĕ. || Переграждать. N. Манăн тĕрĕс мар çула тат. || Переходить, перебегать (дорогу). Шурăм-п. Кушак çул татсан, телей пулмасть. || Отводить, отрезать (землю). Альш. Вăл çаранне (луга) ăна вĕсем чăн лайăх тĕле суйласа татса параççĕ (в самом хорошем месте). N. Землемер (мишавай, мешевей) мĕнле татса пачĕ: пурне пĕрле-и? || Подводить, подрезывать; подкузьмить. N. Халĕ тата çак икĕ çул хушши тырă пулманни ытла та татрĕ (здорово подрезало, подвело). || Срезывать, подрезывать. Изамб. Т. Кĕпе пĕвĕ пĕтсен, пусма (ситец) татса пĕреççĕ (сборками). Ib. Ул татса пĕрнин аял хĕррине тата пусма татса пĕреççĕ (оборки). Ib. Кĕпи аркине (у чувашек) икĕ тĕлтен татса сыпаççĕ. || Покидать (надежду). N. Йывăр пирĕн иксĕмĕрĕн хуйхăмăр, юлташăм, тенĕ, çапах эсĕ ĕмĕте татса ан хуйхăр. || Разбивать (надежды). Фин. Çавăнтах: тырă пулĕ-ха ĕнтĕ, тесе, тăнă çĕртрех тăм ӳкет те, санăн пĕтĕм ĕмĕтне та(та)ть пăрахать. N. Ан кул, пит чĕрене татать. N. Ашшĕ-амăшĕ, унăн кăмăлне татас мар тесе, ăна чарса тăман, куç-çулĕпе йĕре-йĕрех хăйсен пĕртен пĕр ывăлне пилленĕ. Конст. чăв. Ку сăмахсене вĕсем мана хăратса анчах каланине эпĕ пĕлтĕм те, анчах хирĕçес мар тесе, шухăшланă шухăшăма çав тĕрлĕ татрĕç пулин те, эпĕ вăсене пĕр самах та хирĕç тавăрса каламарăм. || В дееприч. форме на „са“, „се“ иногда передается наречием: вдоволь, в изобилии. Кратк. расск. 16. Акă ĕнтĕ пĕтĕм Египет çĕрĕнче çичĕ çул тырă-пулă пит татса пулĕ (уродится в изобилии). Капк. Тырри те татсах пулмарĕ те, пĕрлешесси çинчен шарламаççĕ-ха. СПВВ. НВ. Тырă-пулă пит татса пулать (родится отлично). Аттик. Эй, Ел-кӳлли! Çĕртен те, çӳлтен те татса пар; тырă пулмасăр хăварса выçă ан вĕлерсем. (Моленье). Турх. Ĕмĕтленнĕ ĕмĕтне вĕсене татса парĕ-ши (совершенно полно, вдоволь). || Выплатить. Бес. на м. г. Ак сирĕн хошшăрта куланай татни те нумай мар, пурăнăç та çителĕхлĕ мар. || Отбыть обязательный срок. N. Эсĕ çӳресе татман. Ты не отслужил (не отбыл) своего срока (в пастухах). || Лишать. Магн. М. 115. Тырăран татăк ан тăрат, пураран ан тат. (Моленье). ЧС. Эй, ĕнем, ĕнемI Халиччен сĕтрен-çуран татманччĕ, çуллен пăрулаттăнччĕ. Ал. цв. 10. Эсĕ мана мĕн пур телейĕмрен татрăн ĕнтĕ! || Отказывать себе, лишать себя. N. Эсĕ у (= вăл) укçана хăвăнтан татса янă пуль (отказывая себе в самом нужном). Сред. Юм. Хамран татса патăм. И себе нужно было, но я ему дал. N. Хăна ху пиртен пулас ырăлăхран ан тат (сам себя). || Решать (дело). Янш.-Норв. Пĕр çураçса ĕç татсан, вĕсем туй тума анчах хатĕрленсе тăраççĕ. Н. Сунар. Эсĕ пирĕн ĕçе татса пар ĕнтĕ. Ты уж рассуди нас (т. е. рассуди наши дела). N. Ман ĕçе татса парсам. N. Сире вăтантарса калатăп, сирĕн хушшăрта тăванпа тăван хушшинчи ĕçсене татса пама пултаракан ăслă çын пĕрре те çук-и мĕн? Истор. Вечера (на вечере) ĕçе вăрçмасăр, çапăçмасăр сайра (редко) татнă (надо: ĕçе вăрçмасăр... татни сайра пулнă?). Ib. Çапăçса хăшĕ çиеле тухнă, ĕçе те çавăн майлă татнă вара (решали в его пользу). Т. IV, 64. Çав ĕçе татсан, кам юрлас килекенĕн, пурте юрлаççĕ. N. Ĕçе туса тат. Синьял. Тăваттăн сута тăраççĕ, пĕччен сут татать. (Алăк уçса тухни). N. Кам мĕн чухлĕ илсе пырассине татса хуман. N. Кĕске татса калакан сăмах, поговорка. || Окончить, завершить. Кан. Службă татса киле кайма хатĕрленекен хĕрлĕ салтак. || Мстить. Полтава 68. Виççĕмĕш мул — Мазепа хирĕç татса парасси („месть“). || Удерживать. N. Кантор окçине татса йолмарĕç. || Придавать определенность, точность, систематичность. Юрк. Чăнласах та пирĕн чăвашран нумăйĕшĕ çак сăмаха татса калаймасăр „псав“ (вм. тат. бы̆зау) анчах теççĕ. ГТТ. Пурне те (обо всем) татса, уйăрса çырмалла (определенно, систематично). N. Час-часах пур япала çинчен татса çырса пулмасть. Сред. Юм. Тем йăмахласа ларчĕ, пĕрте татса каламарĕ. Не знаю, что говорил, не высказал всего ясно. N. Тĕплĕ ыйтса пĕлмесĕр, татса каламалла мар. Нельзя сказать определенно, не разузнав основательно. N. Татса калани, решительный сказ. || Обрывать (чью-либо речь). Ал. цв. 14. Аслă хĕрĕ ашшĕ сăмахне татсах калать: хăш хĕрӳ валли эсĕ хĕрлĕ чечек илсе килтĕн, çав хĕрӳ хăтартăр сана, тет. N. † Хапха умĕнчи вĕлтĕрене çапĕçĕ те татĕçĕ; ютсем йышлăн, эпĕ пĕччен, калĕçĕ те татĕçĕ. Орау. Çынна пĕр-ик сăмах пат каласа татать. Он обрывает человека сразу, одним или двумя словами. N. Амăшĕ вĕрентем пек тăвать: анчах ачисем ăна: эсĕ ху та нимĕн те пĕлместĕн, тесе, каласа татса хураççĕ. N. Çын сăмахне татса илсе ан калаç. || Сказать резко. N. † Пуян çыннăн ывăлĕ тесе сасартăк каласа ан татăр. Н. Лебеж. † Эсир татса каласан, эпир те татса калăпăр. Кĕвĕсем. Леш кассенĕн хĕрсене каласси пур пĕр сăмах; калăпăр та татăпăр: чĕрисене çурăпăр. Богдашк. † Çав Анаткас хĕрĕсене каласси пур пĕр сăмах, калăпăр та татăпăр, чĕрисене çурăпăр. N. || Выражает усиление. Турх. Авăна татса çапат (здорово, не кое-как). N. Сăмаха татса калаçни (бойко?).
подобно невесть чему; очень, весьма сильно. Истор. Тем пек хытă вăрçнă. Толст. Патша тем пек çиленсе çитре (страшно рассердился), тет. СТИК. Вăл (она) акăшне тем пек чарчĕ, тет те, çав леш (та) нимне те итлемерĕ, тет. (Она всячески уговаривала сестру не убивать брата...). Изамб. Т. Акă, тем пек ĕçлĕттĕм, анчах вăй çук. Коракыш. Çул çинче санран тем пек итсе пĕлĕç (будут настойчиво расспрашивать). N. Тем пек юрасшăн тăрăшать. Янш.-Норв. Хăйсем кассисем ăна (девку) пурте мухтаççĕ, кил-йышĕсеи те тем пекех юратаççĕ (страшно любят). Н. Шинкусы. Хăйĕн халĕ тем пек пăхас шухăши те пур-тăр (самому, чай, очень хочется погадать). Орау. Эпĕ чăвашла кăшт (или: пĕчĕк) хут татăк çине çырнине те тем пек (вулаттăм). Ib. Пуçăм тем пек ыратрĕ (болела). Ib. Хăне хăй тем пекех хитре тесе шутлать пуль. Небось, считает себя за писанную красавицу. Ib. Чĕмпĕрте эпĕ те тем пекех вĕренесшĕнччĕ, анчах атте вăй çукран ниçта та вĕренме яман. N. Анне мана тем пек тинкерсе пăха пуçларĕ. N. Вăл мана вăрçнă чуне тутаран патакпа çапрĕ те, ман тута тем пек шыçса карĕ [страшно распухла, у меня всеё (т. е. всю) губу разворотило]. Сĕт-к. Хĕвел анасса тем пекех кĕтетĕн вара. Çĕнтерчĕ 14. Çуттине парсан, тем пекех аванччĕ те. N. Эпĕ хам сăна (портрет) тем пекех (с удовольствием) ӳкерсе ярăттăм, ӳкерекенех çок конта. КС. Тем пекчĕ те çав (очень желал-бы, но...). || Невыразимо приятно. Якейк. Çав вар вĕçĕнче сив шу ĕçрĕм те, тем пекех туйăнчĕ (или: полчĕ). Ib. Ăна пыл çини тем пекех туйăннă çав. Шел. 166. Тем пек маттур хĕрсем те (первейшие красавицы) пит юратса çиеççĕ. Цив. Лаши çине утланса ларчĕ, тет, тем пек улпут пулса (как невесть какой барин). Т. VII. Лартсассăн, вăл çын çак ямăшкăпа тем пек калаçа пуçларĕ (пустился в разговоры), тет. || Изумительный, великолепный. Каракыш. Ирччен тем пек хула пулса ларнă (возник).
неизв. сл. Кăмак-к. Пĕчĕк темпи пуçне çĕклемеç. (Çырла). Не описка вм. тĕмпи?
(т’эт’т’э), игрушка (детск. сл.). Тюрл. Ан макăр, сана акă тетте парам. СТИК. Тетте (чит. т’эт’т’э), игрушка, хорошая красивая вещь. Якейк. Тетте, красивая вещичка, напр., галанец, т. е. красивый черепочек. Нюш-к. Тетте, хорошая вещь, красивая игрушка. Ib. Ме, тетте парам! Чертаг. Тетте (т’эт’т’э) — хитре япала (детск. сл.). СПВВ. ИА. Пĕчĕк ачасем вылямалли япалана тетте теççĕ. || Красиво. КС. Ах, тетте! Ах, красиво! || Genitalia parvulae puellae. КС. Теттине çăвар-ха (cunnulum tuum). || Огонь, детское слово (соответствует русскому „зайка“). СТИК.
(тыды̆н), держаться. N. Эсĕ манран тытăн (держись за меня). || Ловиться. Регули 723. Пол тытăнмаçть. || Попасться. Регули 726. Эп онта тытăнсан, эсĕр мана çăлса кăларас çок. Собр. Вăрăпа пĕрле тытăнсан, хăтăлăп тесе ан ĕмĕтлен, теççĕ. (Послов.). N. Пĕччен вăрланă вăр часах тытăнмаç. || Быть арестованным, схваченным. N. † Катари хулара тытăнтăм, вуникĕ çĕр укçала хăтăлтăм. || Задерживаться. Тытăнса тăтăрччĕ çав вырăнтах. N. Темиçе рас та вăрнас çĕртен тытăнса юлтăм ĕçпе. N. Эс тытăнса тăрсан, пушта ĕлкĕрейместĕн. Если задержишься, то опоздаешь на почту. N. Тытăнса ан тăр. Не медли. || Запинаться (при чтении или разговоре). N. Пĕр тытăнмасăр тĕрĕс вулама, вуланине тĕрĕс каласа кăтартма вĕрентнĕ. || Собраться. N. Киле кайма тытăнчĕ. Собрался домой. N. Эпĕ, эсĕ Хусана тухса каяччен, пĕр кун малтан сан патна пыма тытăнтăм, йăлт хатĕрлентĕм. Альш. Унтан ашшĕ пуçне касма тытăнат, çапах памас. N. Мана вырăнтан кăларма тытăнчĕç (хотели). Изамб. Т. Вут илме тытăнсан, укçи те çук, вутти те пит хаклă. N. Кĕркунне ачасене вĕренме кайма çырнă вăхăтра, эпĕ те кайма тытăнтăм. N. Вăл вуттине тиянă та, килне таврăнма тытăннă. N. Унтан вара эпир киле тавăрăнма тытăнтăмăр. Орау. Пĕрре пирĕн аттесем Шăмата пасара кайма тытăннă. Чăв. й. пур. 20. Вăлсем пĕлнĕ вăл епле çын иккеннине, ăна вара вĕлермех тытăннă. || Вздумать, задумать. Юрк. Килте ĕçлекен çынсем сахаллана пуçласан, тытăнаççĕ кĕçĕн ывăлне, Хĕветкине... авлантарма. || Пробовать, пытаться. Янтик. Вăйĕ сахал çав унăн. Ура çине тăраймас вăл, паян та темиçе хут тытăнчĕ ура çине тăма, анчах çавăнтах персе анатьчĕ вăй çук пирки. || Решаться на..., браться за... Юрк. Чипер пуян çынсенĕн хĕр-ачисене вăрлама тытăнаççĕ. || Приниматься (за дело и т. п.). Н. Шинкусы. Юмăçĕ каларĕ: вăл тавраша пĕлессе пĕлетĕп те эпĕ, анчах манăн халĕ унпалан тытăнса тăрасах килмест, терĕ (т. е. не хочет „пăсташ тасатма“). || Начинать. N. Паянтан тин ĕçлеме тытăнтăм. Ала 1°. Вĕсем патне каçхане кайса ларсан, е хăйсем школа пырсан, вĕсене вĕрентме пуçлатăп. Вĕсем лайăхах тутарла калаçма тытăнаççĕ. Ib. 54. Яла çитсе кĕрсен (когда мы въехали), эпĕ анса кайма тытăнтăм (с телеги). N. Савăт ĕçлеме тытăнчĕ. Изамб. Т. Кĕлте кӳме тытăнни-ха эсир? Юрк. Тытăнаççĕ калаçма. Ib. Виç-тăват кунтан хайхи вилме те тытăнат. Орау. Акă сана калăплă çăпатапа ăшалантарма тытăнсан, ачана çаптарăп! — Ма çыртать тата?.., Ст. Чек. Шăлаварĕ, пĕр çĕтĕлме тытăнин, лăй-лай каят вара. || Начинаться, возникать, oriri? Колыб. п. 6. Çак çĕршыв тытăнса ларнă вăхăтранпала çакăн пек усал ылханлă тавлашу (война) пулман. || Пуститься в рост. Сĕт-к. Хăяр тытăна пуçларĕ. В. Олг. Тытăннă хăяр, пупленок. N. Нӳрлĕ çĕрте хурлăхан та часрах тытăнать. || Собираться наверху (о сметане на молоке). В. Олг. || Закрепиться. Тогач. Малтан кайса пăхсан, шăммисем пĕр-пĕринчен кăть тытăннă. Иккĕмĕш хут кайса пăхсан, пĕтĕмпех тытăнса ларнă, тит. Виççĕмĕш хут кайса пăхсан, пĕр пĕчĕк кайăк пăрт! турĕ, тит те, вĕçсе тухса карĕ, тит. || Появляться. Актай. Пас тытăнни. || Быть в употреблении. Кубово. † Çĕнĕрен илнĕ чĕн йĕвен, пар пичее, тытăнтăр. || Заикаться. Пшкрт. Тытăнса солят. Заикается. || Крепиться, держаться. Толст. Вăл (он) пĕтесшĕн мар пулса, пĕтĕм вăйĕпе тытăнса ларать. || Быть перехвачену (о голосе). К.-Кушки. Ман сасă тытăнчĕ. Пыр халь те тӳрленеймен-ха. Я охрип. Горло все еще не поправилось. N. Ĕслĕкпе (от кашля) сас тытăнса ларчĕ. СТИК. Шăнсан (если простудишься), сасă тытăнат, ӳслĕке ерет çын (у него появляется кашель). Сборн. по мед. Йĕре-йĕре сассисем тытăнаççĕ (у младенцев).
понуд. ф. от гл. тыт. Хир-б. Стариккине аçам тăхăнтараççĕ, хул-хушшине мăнă çĕлĕк тыттараççĕ. Çĕнĕ-Кипек. Кăшманла выляс пулсан, пĕр мăнă, вăйлă ачана суйласа илеççĕ те, пĕр-пĕр юпаран тыттарса тăратаççĕ (заставляют держаться за столб). Регули 732. Эп она тыттарам (тытма калам). Ib. 697. Тыттаракан маррине кăтартрăм (тыттарманнине). Ib. 733. Вăл хăва тыттарчĕ (сам дался в руки), эсĕр çавăнта она тытрăр. || Давать в руки, вручать. Изамб. Т. Хам та илĕп, ан тыттар (не давай в руки, не угощай), нумай пулмас-ха çини (я недавно ел). N. Пушă черккине калле тыттарат. N. Чей таврашне тыттарман. В. С. Разум. КЧП. Мана, атте-анне куриччен, аллă тенкĕ алла тыттарчĕ. || Всучить (негодный товар и пр.). Юрк. Сана вара, улталаса, шăтăк сăмавар тыттарса ячĕç пулĕ: шывĕ урайне юхса туха пуçларĕ-çке! тет. || Прикрепить при помощи крючка и пр. Чертаг. N. Çуйăн вăлти юпине çыран хĕррине тăрăнтарса лартаççĕ, унтан тата шывăн икĕ енчен вăл юпана кантăрасемпе тыттараççĕ. Изамб. Т. Çав шăлсенчен (за эти копылья) хурама (вязки) анса тупансене (полозья) тыттараççĕ. || Скреплять (чем). N. Урапана тимĕр тыттарнă. N. Чӳречисем пĕчĕк, маччине тыттарман (не сплочены). || Пришить. ЧП. Хура шĕлепке хĕррине хура пархат тыттартăм. || Обивать. N. Арчана тимĕрпеле тыттарнă. || Отделывать (чем). Ачач 79. Кăвак йĕмĕсен çĕввисене хĕрлĕ йышши йĕрпеле тыттарнă. N. Çияла кĕмĕл тыттар. || Заставить (нанять и пр.) городить. N. Анкарти карти хамах тыттарчĕç. N. Эсĕр: анкарти тыттаратпăр, тенĕччĕ. || Огородить. Микушк. Çакă Микӳшкелĕн укăлчине тыттарар-и тăмра хĕлĕхпе? Кан. Сут пулакан çурта йĕри-тавра пралук картасемпе тыттарса пĕтернĕ. N. Сăрт хĕррине хӳме тыттарнă. || Дать взятку. N. Ĕçӳ тухтăр тесессĕн, ик-виç кĕмĕл тыттарас пулать. Çавăн пек пулнă ĕлĕк. || Обманывать. N. Тыттарать, обманывает. Кан. Вăл хуман пулсан та, сана: хунă, тесе, тыттарат. Пшкрт. Вăл мана тыттарчă (-чы̆; или: вăл мана чăсрă). || Щипать (о морозе). Якейк. Ай-ай, паян холхая тыттарать (холод, мороз заставляет хвататься за уши). || Точить. N. Пурта (çавана) кайса тыттарас-ха.
(тин’э̆с, т’ин’э̆с), море. H. Шинкусы. Симĕс тинĕс, зеленое море. (Из наговора). Конст. чăв. Çĕр варĕнчи (= варринчи) тинĕс, Средиземное море. Хурамал. Тинĕс уттисенче вăрман пулать; çав вăрмансене кассан, юн тухать, тесе калать, тет. N. Вăл вырăн авал тинĕсех пулнă, тет, çавăнпа пĕчĕк кӳлĕ пек вырăнсем питĕ нумай. ТХКА 7. Тинĕс пек аслă çĕршыв пулсан та, çĕр ĕçне йĕркеллĕ ĕçлеме пĕлмесен, çĕр ĕçлени этем е усăллă мар вара. N. Пирĕн патăртан тинĕc курăнать (виднеется море). Ст. Шаймурз. Хĕрлĕ тинĕс пулса тăнă. N. Тинĕс хĕррине çитмесĕр аттăна ан хыв. (Послов.). К.-Кушки. Тинĕсре (в море) хурсем ишеççĕ. N. † Атăлпала тинĕс хушшинче икĕ матур йĕкĕт пурăннă, тет.
(т’иjа), то же, что тие. Орау. Çтан тиярăр уммана(картофель)? Пурачкавран (у др. Пăрачкавран) тиярăмăр. N. Шăматкун хунĕмпе ани килте пулсан та, вăл пĕтĕм япалине кăларнă та, ăна аслă кин улăм тиямалла леçсе хăварнă. Улăм Микка арăмĕ патне кӳртнĕ. Шибач. Ашшĕ каларĕ: ма, тет, вотă тиямарăр (не привезли)? тет. Сунар. Пĕре Семен вăрмана вутă тияма (= за дровами) каяс тесе шухăшланă. N. Лаша йăвăр тияса пăсăлчĕ. Лошадь надорвалась от тяжелой возки. Шел. 138. Пĕр пĕчĕк çын лашапа вут тиянă ăлавпа пĕр-пĕчченех улăхать. || Взвалить вину или содействовать полному обвинению. N. Ун çине лайăхрах тиясчĕ. Надо его как следует „всадить“ (на суде: сделать так, чтобы его обвинили). Ib. Якур çине лайăх тияса хăварчĕç. Абаш. Тияс (= тияса) кил (привести на возу: кĕлте, паранкă, утă). [В гов. с. Богатырева это сл., повидимому, произн. тэja, т. е. с совершенно твердым т и следующим э].
назв. улицы. Алших., Ст. Ганьк. и др. Янш.-Норв. Ту кас тата пĕчĕк касăсене уйăрлатьчĕ; халĕ вăл касăсем çук, урăх çĕре куçнă. || Назв. дер. Турасовой, Шумерл. р.
той (туj, тоj), свадьба, свадебный церемониал, свадебный пир. Н. Седяк. Чăвашсем туйсене çимĕкре тăваççĕ. Туй тăвас умĕн çураçнă хĕрпе каччă венчете кĕреççĕ. Венчет тăваççĕ çимĕкрен маларах. Унтан вара хăтапа хăта туйсене кăçан лартассине шухăшлаççĕ. Обыкновенно каччă ашшĕ хĕр ашшĕ патне килет канаша (на совет). Çак канаша „пăлчал“ теççĕ. Арçын туйне, хĕр туйне кăçан лартассине шухăшлаççĕ. Хĕр ашшĕ каччă ашшĕне ăсатнă чух, çураçнă хĕр вĕсене парне парать те, ӳксе пуççапать, лешсем хăй кинне пахиллеççĕ. Пуççапнă чух, çураçнă хĕр вĕсен урисене тытса пуççапать. Парнисем кĕпепе сурпан пулаççĕ, çак парне панă кĕпе-сурпанпа пӳртри çынсем тутисене шăламçи пулаççĕ. Хăта пăлчал илсе таврăнать килне. Ib. Туй лартни çыннисем пухăнсан (когда соберутся участники свадьбы), пурте турă умне çурта çутса кĕл-тăваççĕ. Унтан вара авланакан ача (жених) ашшĕнчен пуççапса пиллĕх ыйтать. Ача ашшĕпе амăшĕ пиллеççĕ. Туй çыннисем вара кĕлете туй лартма каяççĕ пурте. Туя кĕлетре пуçлаççĕ, унта та сăра, эрех, яшка-çăкăр пулать. Кĕлетре туй пуçĕ туй çыннисене пахиллет те, мăн-кĕрӳпе пур туй çынни юрла пуçлаççĕ; шăпăрçă шăпăр калать. Кĕлетре виçĕ пар ташлаççĕ, тата нумай урăх юрăсем юрлаççĕ, унтан вара пӳрте кĕрсе туй тăваççĕ. Туй кӳртес текен çын пырса туй пуçне илсе каять хăй патне, туй çыннисем кайран тин каяççĕ урăх килле. Пĕр килĕрен тепĕр килле куçнă чухне, туй пуçĕ хуçа сĕтел çинчен çăкăрпа чăкăт улăштарса илет: вăл çур çăкăр хурса пĕтĕм çăкăр илет; чăкăтне те çапла тăвать. Туй пуçĕ çăкăр тултарма такмак çакса çӳрет, такмак тулсан хуçа килне кайса пушатать. Ялти хурăнташсем патне çӳресе пĕтерсен, хăти патне каяççĕ лаша утланса, ялта çӳренĕ чух та утланса çӳреççĕ. Хăти патне 20—30 çын каяççĕ. Хăта хапхине укçа парса уçтараççĕ, укçасăр уçмаççĕ. Теперь хĕр (невесты) хурăнташĕсем арçын туйне хăйсем патне илсе каяççĕ. Хĕр ашшĕ арçын туйне ăсатать хăй патĕнчен. Арçын туйĕ тухса кайсан, хĕр туйĕ хатĕрленет кайма пĕтĕмпе. Хĕр япалине тиеççĕ, арчине, тумтирĕсене, пурне те тиеççĕ. Арча çине хĕр шăллĕсем ларса каяççĕ. Хĕре леçме нумайăн каяççĕ: 25, 24, 26 çын. Хĕр туйĕ хăта патне пырсан, арçын туйĕ тухать те, хĕр куми тавра виç хут çаврăнать, виççĕмĕш хут çаврăнсан кĕрӳ каччи хĕр кӳмине нухайккипе пит хытă çапать, вара арçын туй кĕрет килне. Хĕр туйне кӳртеччен хӳме витĕр пăшал переççĕ. Чир-чĕр кайтăр, усал кайтăр, теççĕ, вара хĕр туйне хăта кил хапхи уçса кӳртеççĕ. Хĕр кӳми пӳрт умне пырса чарăнать, хĕрĕ кӳме ăшĕнче урисемпе хытă ларкăча тапса ларать. Туй курма пынă хĕрсенчен пĕрне кӳмере тапса ларакан çураçнă хĕрĕн урине ĕçерме хушаççĕ. Çавна вĕçерсен, хĕр кӳме ăшĕнчен тухать те, урисене туртакан хĕре çĕрĕ е укçа парать. Хĕр пичĕшĕ хĕре урапа çинчен çĕклесе антарать, кĕру-каччă хĕрпе, хăй арăмпе, ытакласа пӳрте кĕрсе каяççĕ. Пӳртре упăшки турăш патĕнчи сĕтеле каять, хĕрĕ тĕпелти сĕтеле каять. Пӳртре пăртак туй тăваççĕ те, япаласем кӳртме кĕлете каяççĕ. Хĕр япалисем çинче унăн шăллĕсем лараççĕ. Вĕсене, кĕрӳ-каччи (йыçнăшĕ) укçа парса япаласем çинчен антарать, унсăрăн вĕсем анмаççĕ. Хĕр япалисене хĕр инкĕшĕ хатĕрлесе тăрать, кĕрӳ-каччи кӳртет кĕлете. Кӳртсе пĕтерсен, арăмĕпе иккĕшĕ те кĕреççĕ, унччен унта яшка-çăкăр хатĕрленĕ пулать. Кĕлетрен кăларсан çĕнĕ-çынна яшка пĕçерттереççĕ, шыва яраççĕ. Çаксене туса пĕтерсен, туй пĕтет. Хĕр кӳме килекенсем анчах туй туса çӳреççĕ. Хĕр кӳме килекенсене ăсатсан, туй тăнчă пĕтет. N. Арçын туйĕ, свадебная церемония, совершающаяся с жениховой стороны; хĕр туйĕ — то же с невестиной стороны. Ильмово. Çав пӳртре арçын туйĕпе хĕр туйĕ пĕрлех пулать. Изамб. Т. Хĕр туйĕпе арçын туйĕ пĕр кун пуçланат. СПВВ. ПВ. Туй тенĕ çĕре тукмак йăваланать, праçник тенĕ çĕре выртан каска хускалнă, тет. (Послов.). Собр. † Туйăн ывăлĕ тункати, хĕр парса та хĕр илмест. Ст. Шаймурз. Çитсен, туя кĕреççĕ (на свадебный пир). N. † Туйра кашта авначчен парне кӳртсе çак-и-ха? Альш. Вĕсем тухса кайтарасшăн мар, тет: ил çураçса туйпа, тет. N. Ыран Иван туй пуçтарат, тет. (Такмак). N. Той патне кĕр, зайти на свадьбу. N. Той варĕнче йăлт-ялт, йăлт-ялт сиксе çӳрет (пляшет). НАК. Туй тесе ывăл авлантарнă чухнехине калаççĕ, шыльăк тесе хĕр панă чухнехине калаççĕ. N. Пит вăйлă туй тăваççĕ. N. Ыран туй тумалла тенĕ чухне лашине сĕлĕ çима пӳлмене кĕртсе янă, тет. Альш. Ача-пăча туя курма каймасăр: туя тукмак йăваннă, тесе калаççĕ, теççĕ. Курм. † Туин, туин, туй анать, пирĕн Ваçли туянать, пирĕн хăнча туянас. Ст. Чек. Кĕрӳ хăй туйĕнче ташласан, арăмне йывăр килет, тет. Ав Шаппук хăй туйĕнче ташларĕ, тет те, арăме çулталăкченех вилчĕ, тесе, сăмах кăларчĕç. Тĕрĕссипе акă мĕнле пулнă. Куртьтян хăй туйăнче акăшсем патĕнче ташлама тытăннă та, акăшĕ пырса: Куртьтян, эй арăмна вĕлересшĕн-и? ан ташла, тĕсе сĕтĕрсе карĕ, тет. Альш. † Туйăм, туйăм, туй иккен, туй илемĕ çак иккен. N. Кун пек туйсенĕн ăрасхучĕ пĕр çирĕм пилĕк тенкĕрен нумаях ытла пулмасть. N. Вăлă туй туса памари? Ерк. 149. Ахăрттарать яш-кĕрĕм, пуçĕнче туй сĕрĕм. N. Туй хускалать. Начинается свадьба. || Свадебный поезд. Орл. II, 248. Пысăк ялтан пĕчĕк яла туй килет. (Кăвар кăларни). Ала 85. Туй тавăрăнсассăн, темĕн чухлĕ халăх пухăннă, ял-йышсем пухăннă, пурте ĕçсе-çине, савăннă. Ib. 82. Унта ана ĕçтерчĕç, çитерчĕç, тет, унта туй кĕмелле турĕç, тет. Сред. Юм. Туй хапха айне çитсен, кĕрӳ кĕпи çĕлемеççĕ она. (Говорят, если за что-нибудь примутся поздно). Изамб. Т. Танлисна (= Таниле йысна) кинĕ патне Арланкассинчен туй килет, темест-и? Ала 81°. Ваттисем ĕçрĕç, тет, çирĕç, тет, хăççан туйпа килессине каласа хучĕç, тет. Тим-к. Пичĕш панче туй ӳкĕ, шăлнĕ панче çĕр выртĕ. (Пичĕшĕ — кăмаки, шăлнĕ-вучаххи). || М. Сунч. Масар çине çитсессĕн, пытарнă вырăна хĕрессене ватса вут чĕртеççĕ те, йĕри-тавра ларса хыва пуçлаççĕ. Хывнă чухне çапла каласа хываççĕ: пил ту, (ят) ачам, сана асăнса килтĕмĕр, пурăр та пил тăвăр. Ватти-вĕтти, пурăр та (ят) туйне пырăр, пымасăр пĕри те ан юлăр. (Çиччĕш). Чăв. 31. Атя туя! Так зовут покойника на поминки. Ib. Ахаль ташламасăр, юрламасăр тăрсан (на поминках), вилнĕ çынсем ирĕк илеççĕ, тет; вăлсем ташлаççĕ, юрлаççĕ, тет; çав кама пумилкке тăвакан çынна хĕнеççĕ, тет: санăн туйă çапла-и? Ни юрлакан çук, ни ташлакан çук, тесе. Çавăнтан пĕртте ахаль тăмасăр ташлаççĕ, юрлаççĕ. || Празднество. СПВВ. ФН. Ака туйĕ — тырпул праçникĕ. См. ака туй. || В перен. знач. Туперккульос З2. Чăваш çынни театтăра та юратать, анчах ăна вăл туй е камит тет. Альш. Вăл (коновал) кунталла киле-киле каят: ĕçне тăват та, ĕçсе, ӳсĕрĕлсе туй туса каят. || „Собачья свадьба“. Курм. Йытă туйĕ. Орау. Йытă таçта çухалчĕ-ха, туя кайнă курнать. || Узел. Шигали. Чĕр туй, живой узел; вил туй, мертвый узел.
тоя (туjа, тоjа), палка, трость, клюка. Орл. II, 249. Кăмака айĕнче тимĕр туя выртĕ. (Ĕçлен). N. Ват çын туяпа çӳрет. Орау. Пирĕн атте туйине яланах тăрри вĕçĕнчен (пĕчĕк пуçĕнчен, çинче вĕçĕнчен) тытса çӳрет. Эпĕ ăна: мĕншĕн апла тытан, пысăк вĕçĕнчен тытмалла, терĕм те, вăл мана: апла туяласа çӳреме йăвăç кутăн ӳсет-им, терĕ. Кайран ытти стариксем епле туяласа çӳренине асăрхах çӳрерĕм те, чăнахах та, пĕр старик те туйине кутăн туяласа çӳремест. Мĕншĕн апла туяласа çӳретĕр, тесе ыйтсан: кутăн туяласа çӳресен пурăнăç кутăн каять, теме хăтланаççĕ. Альш. Туя хуçăличчен хĕненĕ. Бил, пока не сломается палка. || Переносно — сельский староста. Альш. Туя патне каяс-ха. Надо итти к старосте (потому что у него в руках постоянно палка).
(тӳн’), опрокидываться, перевертываться. СПВВ. Х. Тӳнес, тӳнсе кайрĕ. N. Сол çинче вакон тӳнсе кайса. Ир. Сывл. 15. Тĕнче тӳнеччен эс те юратăн. || Свалиться, повалиться. Шел. II. 61. Çĕрсе, тӳнме патне çитнĕ пĕр пĕчĕк кĕлетре. СПВВ. Х. Çĕнĕ те çуна, йĕс ӳрече, хăш аяккине ларсан тӳнмĕ-ши? N. Хурăн тӳнсе кайсассăн (когда свалилась). Кан. Начар шăтнă калчасем тӳне-тӳне кайрĕç. || Лечь спать. Орау. Вуник сахат çитрĕ, тӳнес пуль ĕнт (спать лечь, уснуть мертвым сном). Ib. Тӳн, тӳн! Дрыхни! || Умереть. Орау. Тӳннĕ = вилнĕ. См. тĕнт.
назв. духа. См. тӳркӳлли. Орау. Тӳркĕлли, эсĕ те пулин вырăнта лара пулин пар. (Отрывок из неизвестной молитвы). Ib. Пĕр-пĕр хĕр хăй пĕчĕк чухне пуканесем тăвать; çав пуканесене качча кайнă çĕре илсе каять. Унтан вара вăл пуканесене юратнă хĕрĕсене парса янă, çавсемпе пĕрле йĕрĕх кайнă. Çав пуканесем çĕмĕрĕлмесĕр çичĕ сыпăка çитсессĕн, тӳркĕлли пулнă вара (от тӳрĕ — пĕлет йăнăшне, тӳррине, айăплине). Ib. Пĕр пуканене пĕр пăсмасăр çичĕ сыпăка çитиччен хĕртен хĕре парса ярсан, тӳркĕлли пулать (йĕрĕх). N. Тӳркĕлли, неумолимый злой дух (упрямый), которому в старину чуваши приносили в жертву гусей, уток и жеребят. Куклы, изображавшие зтого духа, помещались в кузовках, повешенных в лачугах чувашских жрецов-йомзей. Девица, выходя из такого дома замуж, непременно должна была, из опасения прогневить злого духа, взять для умножения его семьи одну из кукол. Впрочем, женихи избегали таких невест, даже богатых. Собр. Тӳркĕлли — ватă тутар, тет; вăл вара пĕр-пĕр çын кĕлетне кĕрет, тет те, ниепле те тухмасть, тет. Пирвай тӳркĕлли хуçасене пĕлмешкĕн тĕлĕкре ватă тутаррăн курăнса, хăй пурăнакан кĕлетне кĕрсе кайнă пек курăнать, тет. Унтан вара пирвай ашшĕне е çăпан (кăларать), е шыçтарать, тет; унтан ывăлĕсенĕн пуçĕсене кĕсен кăларать, тет. Вара ăна хуçи кăвакал илсе пăтăпа чӳклет, тет те, тин тӳрленет, тет. Çапла вара, пĕрре чӳк туса çырлахтарсан, хуçине пĕрре те тытмасть, тет. Тăрсан тăрсан, вара кӳршисене тыта пуçлать, тет. Хуçи вара: çав тытать, тесе, каласа ярать, тет те, кĕлете чĕрес çакса ярать. тет. Кӳршисем вара унта укçа кайса яраççĕ, тет. Укçи нумай пухăнсан, хуçи çав укçана пуçтарса каллах пасартан кулаç илсе чӳкĕ тăвать, тет. Хуçи тӳркĕллине çилентерсен, урине шыçтарса, вара виличченех тӳрлентермест, тет. М. Васильев. Тӳркĕлли был вроде (подобен) киремет хаярĕ (4 разр.). N. Тӳркĕллине тӳрлетме тьыха тытса пусмалла, терĕ. Тогаево. Тăта пирĕн ялта тӳркĕлли полнă, тет. Ăна вара е кăвакал, е хор, е тин çорăлнă путек пусса панă, тет. Çав тӳркĕлли çорçĕр çитсен вара тенкĕсем çакса ярса, шăнкăрт! шăнкăрт! шăнкăртаттарса орам тăрăшпе анчах çӳренĕ, тет. Халь çав тӳркĕлли çок, мĕншĕн тесен ăна халь никам та пăхмаç. Вăл тӳркĕлли, как хăйне пăхма пăрахсанах, кайран вара орам тăрăшпе макăрса çӳренĕ, тет, вара кайран просутăва (?) качча кайнă, теççĕ. ЧП. Тӳркĕллие тӳрлет (умилостивь). Янш.-Норв. Вĕсем хăш-хăш килкартинчи кĕлетсенче тӳркĕлли пур, тесе ĕненеççĕ. Çав тӳркĕлли çынна çăпан кăларать те, куçа пăсать, теççĕ; унтан ытла вăл çынна ниепле сиен те тăвамасть, теççĕ. Çăпанпа куçа тӳрлетес тесен, вĕсем юмăç патне каяççĕ те, юмăç каласа янă тăрăх тӳркĕлли кĕлечĕ умне е укçа кайса пăрахаççĕ, е нимĕрпе кайса чӳклеççĕ. Çапла тусан вара, тӳрленет, теççĕ. Кĕлетре тӳркĕлли пуррине вĕсем тĕлĕкре курса пĕлеççĕ. Ib. Пирĕн тӳркĕллине кĕлетре пурăнат, теççĕ. Йӳç. такăнт. 24. Есрел! Кив тӳркĕлли! Вилнĕ!
(ты̆ваткал), четыреугольный, квадратный. Ёрдово. † Тăваткал çытар тĕрлĕ пит, сарса ан хорăр — лармастăп. Тюрл. † Тăваткал çаран тват çаран, çăлассинчен пухасси. Пазух. Тăваткал çерем çĕр-çырли, çырли нумай, çĕр сахал. ЧП. Тăп-тăваткал. N. Тваткал куçлă, клетчатый. || Квадратная или четыреугольная площадь. N. Урам тăваткалĕ, площадь. N. Эпĕр тăракан вырăн 8 çухрăм тăваткалĕ, лупам вырăн, питĕ тӳрем. Ходар. Пĕремĕкне çуррине пиччене пачĕ, çуррине çул тăваткалне, куçсем кайма, еçсе пăрахтарчĕ. Пăрахнă чухне ак çапла каласа пăрахаççĕ: ырă урапа çуна йĕрĕ, çак куç ăçтан килнĕ, çавăнта еçсе пар, тет. (Из обряда „куç чĕлхи вĕртерни“ во время „шатра“). N. Акă ял варринче, пĕр пĕчĕк тăваткалта, шкул çурчĕ... пысăккăн курăнса ларать. || Мера земли. Магн. М. 44. || Особая кладка снопов, когда ставят верхушками вместе с четырех сторон по одному или по два снопа, наверху один сноп (входит 15—20 снопов). Чертаг. || Назв. особого платка, размером 21/2 четверти в длину, 2 четверти в ширину. Атмал-к. N. Тăваткала, хĕр кĕрӳ килне кĕрсен, пуç сырас умĕн, пуçне витсе тăнă. Уна кĕçĕн-кĕрӳ ташласа илнĕ. Уна вара кĕрӳшĕ сылтăм алăн кача-пӳрнине çакса çӳренĕ. Тăваткал пӳркенсе тăнă чух хĕр аллисене чăмăртаса сăмса патĕнче тытса тăнă. || Назв. растения (козловка). Абыз. КС. Тăваткал, иначе: кашличĕ, граненый ствол, едят.
онучи и лапти. ЧС. Эй анне, тăла-çăпата ăçта-ши? Çутт. 52. Пирĕн анне кулленех пĕчĕк шăллăмпа йăмăкăн тăли-çăпатине тирпейлесе ятлаçать.
дергать, выдергивать, вырывать с корнем. Хурамал. Пĕчĕк йывăçа тăпăлтарма (выдернуть) ансат. Сред. Юм. Олмăççие ĕлĕххи вырнĕнчен тăпăлтарса лартас. Ашшĕ-амăшне. Килне тавăрăнсассăн, вăл нумайччен сак çинче сухалне тăпăлтарса ларнă. Ib. Куратăн-а, ав çӳç-пуçа çил-тăвăл епле тăпăлтарать? Хурамал. Тилĕ вара ăннă тулла çӳлтен кăна вырса пуçтарнă, ун хыçĕнчен упа хăмăлне тăпăлтарма тытăннă. N. Çарăк тăпăлтарас (вырвать с землею). Çутт. 19. Çурла тырă хăмăлĕсене касмасть, тăпăлтарайрать. Т. VI. 19. Ытах силленмесессĕн (гусь), çӳçне-пуçне тăпăлтарса шыв сапаççĕ те, тула кăларса яраççĕ. (Моленье „тырă пуç“). Хурамал. Вара пирĕн иксĕмĕрĕнне те пыршăсене тăпăлтарса кăларнă вĕт, санăн тата лепле? тенĕ. Янгильд. Арçурисем вăрманта çавра-çил пек çӳресе темен чухлĕ йăвăç тăпăлтарса е хуçса пĕтереççĕ, тет. Якейк. Çӳçрен тăпăлтарас = çӳçрен тортас; йăвăçа кăкĕпех тăпăлтартăм (кăкларăм). Юрк. Пĕр-ик-виç хут калатчĕç те, пĕлмен ачасене çӳçрен тытса, çĕрте тăпăлтарса сĕтĕрсе çӳретчĕçĕ. || Рвать зубами. Толст. Йыттисем шăрчĕсене тăратса хăшĕ сысная е хырăмĕнчен, е урисенчен тăпăлтараççĕ. || Вырывать. Кан. Кĕç иккĕн икĕ енне тăчĕç те, пуçларĕç куçа тăпăлтарма. Ib. Тем туса пăрахăттăм тесе шухăшласа тăнă çĕртех çĕленĕ çиппине тăпăлтарса кăлар. || Рвать (уши). N. Хытă тăпăлтарчĕ хăлхаран. || Отнимать силой. N. Усалсем тĕл пуласран, хам çумран ăна часах тăпăлтарса илесрен хăратăп. Слеп. Тăпăлтарса илтĕм (силом). СТИК. Аккăшсем кăна тытаççĕ те, çырлине тăпăлтарса илеççĕ (отнимают). N. Акçонăвăн япалисене, укçисене тăпăлтарса илнĕ, хăйне пĕр çывăхри хулана тĕрмене янă. N. Çапла вара вăл хыснаран, пăртакăн та пулсан, тăпăлтара-тăпăлтара илнĕ. || Есть жадно. ЧС. Анне аттене чĕнме тухсассăн, эпĕ пĕр кашăкне туртса илтĕм (вытащил ложку) те, пăтта тăпăлтара пуçларăм (начал жадно есть кашу).
(ты̆ран), наедаться досыта, насыщаться. Рак. Пĕр тăрансан, ача чулĕ те çиейместĕп, тесе каларĕ, тет, сĕтел хушшинчен тухсан, Микка арăмĕ. N. Пĕчĕк ача амăшин чĕччине ĕмсех тăранат. Изамб. Т. Ешке çисе те тăранмалла мар тутлă пулат. || Довольствоваться, кормиться, питаться. Изамб. Т. Акă хăш-хăш тĕлте улма пахчипех тăранса пурăнаççĕ. Сред. Юм. Çилпе тăранса порăнмас вит. Ветром не кормится ведь. || Юрк. Укçаран тăрана пĕлмерĕ. || Получать полное удовлетворенне. М. Сунч. Выляса тăран, наиграться. См. сулăн. Алших. † Çисе тăранайми çĕр-çырли курса тăранайми хамăр тăван. Юрк. Карташ шăлса тăраканни тутар, арăмĕпех пурăнат: вĕсемпе калаçса тăранаймастăп. N. Ярăнса (çӳресе, ишсе, вуласа) тăрантăр-и? Накатались ли вы? || Наглядеться (досыта). ЧП. Атте-анне пиртен тăранмасть. N. † Калаçса уйрăлми çичĕ ют, курса куç тăранми атте-анне. ЧП. Курса куç тăранми хамăр тăван. Образцы. Çуларăм пуçма, турарăм, куçăм тăранах курмарăм. N. Пирĕн тăван аякра, пĕрре курса куçăм тăранмарĕ. Ск. и пред. чув. 14. Унăн сăпатне амăшĕ пăхса тăранайман. N. Тăвантан тăван тăранни çук. || Быть довольным. N. Пуррипе тăранман çын (недовольный). || Получать жертвоприношения (о киреметях). Панклеи. Виçĕшне: Мăн киремете, Чĕне ту киремете, Поляртана пĕтĕм сорăм асăннă. Ыттисем ялăн-ялăн анчах тăранса порăннă. || Пресытиться. Изамб. Т. Эсĕ вăрçнине илтсе тăраннă ĕнтĕ (надоело). || Пропитаться, упитаться. Баран. 8. Çĕрĕ шывран тăранчĕ.
(хаjар), сердитый, строгий, злой; злюка. N. Нумайĕшĕ юрламасăр еррипе таврăнаççĕ, атту кин хаяр пулать, теççĕ. НР. † Пахчи, пахчи, хăяр пахчи, хăяр çисе ӳсрĕмĕр, эх ӳсрĕмĕр, çампа хаяр пултăмăр. Бахчи, бахчи, огуречные бахчи! Питаясь огурцами, выросли мы, потому, видно, злыми мы стали. N. † Усал хаяр пире мĕн каламĕ çукă сăмаха пур туса. Шорк. Вăл пит хаяр, кĕт хирĕçрех каласанах çиленсе каять. Собр. Хуран çинчен çисессĕн, хаяр пулать, теççĕ (строгий, злой, держит в страхе детей и жену, вспыльчивый). Хора-к. Ытла хаяр ан пол, ытла йăваш ан пол. Актай. † Атте карĕ Хусана лаша хӳри тевĕлеме; пичи карĕ пасара хĕрсен хӳри тĕвĕлеме; хам килсе хĕр тытма, çӳç хĕррине кăтрине, кăтрисерен хаярне. || Гневный. Синьял. † Эпир ярăнса ӳснĕ чух хаяр куçпа ан пăхăр. N. † Тантăш лайăх ӳснĕ чух хаяр куçпа ан пăхăр. N. † Шемексенĕн хĕрĕсене епле хаяр куç ӳкмес. Чураль-к. Эпир киле кайнă чухне хаяр куçпа ан пăхăр. N. Çынна хаяр сăмах каласа, усал ят хушса кӳрентермен. Сĕт-к. Çăвар толли хаяр сомах. КС. Хаяр чĕлхеллĕ çын, говорящий строго и убедительно. || Грозный. Полтава. Хитре, хаяр куçĕпе виттĕр пăхса шăтарать. Он поле пожирал очами. || Свирепый. Эльгер. Хаяр çил юрри е тискер хумсен шавĕ тăраççĕ пурне те унта хăратса... И. С. Степ. Хаяр çавăрса пăрахас, предотвратить зло. Б. Яныши. Хаяр, сивĕ хĕлле хыççăн хитре, ăшă, сарă çор килет. || Дурной, плохой (о слове). Икково. † Çын савнипе, ай, поплес мар, хаяр ята, ай, кĕрес мар. Сред. Юм. Çынпа вăрçса хаяр ятлă полса çӳрес марччĕ. Не следовало бы ругаться, чтобы не распространить дурную славу про себя. Изамб. Т. Эсĕ ялан çынсем хушшинче хаяр ятлă пулатăн. С. Айб. † Ырă тантăшçăм Якку пур, тупнă çĕрӳ ăнмасан, тупакана хаяр ят. Обращается к мужу: если я не понравлюсь и пр. (Хĕр йĕрри). Ib. † Хирте пура пураççĕ, кĕтесси тикĕс пулмасан, ăстисене хаяр ят. КС. Хаяр ят, дурная слава. || Ядовитый, вредный. Ромс. З2. Тапакра сиен тăвакан хаяр япала пур. || Дикий (о голосе). М. Чолл. Сасартăк хаяр сас илтĕнчĕ: Ах, вăрăсем! — терĕ. Изамб. Т. Илче тете хăранипе хаяр сасăпа (благим матом) кăçкăрса ячĕ. Ib. Шыв хĕрринче пĕр чарăнмасăр, кӳнĕ-кунĕпе хаяр сасăпа кăçкăрат. N. Куçне чарса тухать те, Картлаç çине хаяр кăшкăрса калать: Тăр часрах! — тет. А. Турх. Хаяр саспа кăшкăрас, кричать благим матом. || Крепкий (о спиртных напитках). N. Ку сăра пит хаяр, виç коркапах ĕсĕрĕлсе карăм. Пазух. † Пирĕн тăван ĕçки те, ай, пит хаяр, ĕçме хушсан, епле те ĕçем-ши. Такмак. Ĕçкĕр-çикĕр хаяр (крепки), чăтаймăп. || Сильный, проливной (о дожде). Ала 98°. Хаяр çăмăрпа кайса, шăши кĕмен шăтăка шу толтарам,— тесе каларĕ, тет. || Сильно. ЧС. Аслати те хаяр авăта пуçларĕ. Изамб. Т. Е ури-аллине сиктерсен, е ӳксен, е пĕри-пĕри çапса ыраттарсан, е унта-кунта хаяр ыраттарсан, юн-чул шывĕ ĕçеççĕ. || Гнев. Собр. Хаярăн ури саккăр, теççĕ. Ст. Ганьк. Куçран хаяртан, хаярнă куçран, вĕри хаярĕнчен, сивĕ хаярĕнчен, кĕве хаярĕнчен, ăншăрт хаярĕнчăн, ăншăртлă тул хаярĕнчен... (Из моленья). || Строгость. Сан хаярна кам пĕлмес. || Назв. болезни. Ст. Чек. Хаяр лексен кăвапаран ыратать, пуçа хĕстерет, сивве шăнтать. Ib. Кăвак çеçкеллĕ, пĕр тĕпрен пулат, хаяр тивсен чăмлаççĕ. Пшкрт. Ута хаяр ӳкрĕ (холодеют ноздри). О сохр. здор. Ах, хаяр ӳкрĕ пулĕ. || Назв. здого духа. Ст. Чек. Хаяра çăккăр параççĕ. Ib. Хаяра хăшĕ çăккăр пăрахаççĕ вĕт. Ib. Халь хаяра пăрахнă ĕнтĕ, ĕлĕк хаяра асăнатчĕç. КАХ. Çырлах, хаяр тавраш, мĕн хаярна ху чарса тăр, тум-хаярне пирĕн тавраша ан яр. Сана, хаяр амăшĕ, пĕр пашалу, виçĕ пăтă паратпăр. Хăвăн ачăна-пăчăна пирĕн выльăхсене сыхлаттар, çырлах! („Карта пăтти“). Пис. Мĕн пур хаяр-хăтар, усал-тĕсел пиртен уйрăлса кайтăр, çак укçа уйăрлса кайнă пек. Якейк. Пуç ыратсан, вар ыратсан, айăк чикекен полсан, тата çанашкал нумай чирсем ерсен, хаяр вăрăннă, теççĕ. Ib. Хаяр вăрăнса виç-тăват сахат хошшинче вилсе кар. Ib. Хаяр вăрăнса çĕрĕпе упа пак ӳлер. Ib. Хаяр вăрăнсан, хаяр тымарри панă ĕлĕк. N. Унтан кайран: турă хаярне пăтă, турă амăш хаярне юсман: паратпăр,— тенĕ. N. Хаяр, тăм-хаяр, чикен-хаяр, хĕн-хаяр, ăншăрт-хаяр, киремет-хаяр, тĕтĕм епле саланса тухса каять, çавăн пек саланса тухса кайăр. (Наговор против болезни). Т. VI. Шыв хаярĕ, тăм хаярĕ, вилĕ хаярĕ тухса кайччăр. (Из наговора). Ib. Хаяра кĕл-тăватпăр тутлă чĕлхепе, тарам пуçпа. Хаяр амăшне кĕл-тăватпăр тутлă чĕлхепе, ăшă питпе, тайлам пуçпа, асăнатпăр, витĕнетпĕр. (Из наговора). Хорачка. Хаяр çапăнсан, çын сумар полат. См. Магн. М. 113, Золотн. 178. Çăварни. Пĕчĕк тусене те: Пире аслă вырăнта ларакан хаяр путекĕн питĕнчен витĕр! — тийĕç.
(ханттар), шалопай. См. хантар. Ст. Чек. Ханттар, взрослый, может работать, но бегает на улице, связывается с маленькими (о мужчине). Ib. Эй, ханттар, эсĕ те çын пулсан вара! (от тебя нечего ждать). Аçу авлантарас тет ĕнтĕ сана, эсĕ суха сухала та пĕлместĕн! N. Çитĕннĕ арçын ача пĕчĕк ачасемпе выляса çӳресен: е-е, ханттар, мĕн пĕчĕк ачасемпе выляса çӳретĕн, ĕçлесчĕ, теççĕ.
желудок, брюхо. Календ. 1910. Пĕчĕк пăрусен хырăмлăхĕсем те пĕчĕккĕ. Кан. Хырăмлăхне тепĕр çĕртен шăтарса ун çумне пырăша çĕлесе лартса юсарăн, тет. || Подбрюшник. Чертаг., Питушк., Сарат. Хырăмлăх, подпруга. N. Хырăмлăх — подпруга (охват. лошадь), а хырăмайĕ — подтяга под брюхом лошади, привязываемая к оглоблям.
назв. птицы. СПВВ. ИА. Хирхи вăл уйри кушак кайăксене тытат. Якейк. Хирхи — уйра пĕчĕк каяксене тытакан, хорăчка манерлĕ.
хойхат, спугнуть, пугать, шугать, производя какой-либо шум. Хурамал. Пĕчĕк ача чăх чĕпписене хуйхатса çӳрет. Изамб. Т. Кураксене хуйхатрăмăр (напугали). Б. Олг. Çак шăнасене хойхатсар ( = хойхатса яр). Ib. Çав утсане хойхатсар. Альш. † Аслăк çинчи сар-кайăк, çын хуйхатман пулсассăн, вĕçес кайăк марччĕ вăл. Толст. Тискер кайăксене нихăçан та çын хуйхатса курман (там). Орау. Хуйхати = хăвала, шугать. Петрунка (Тюменск. окр.). † Пӳрт пуçĕнчи квакарчен, çил хуйхатман пулсассăн, сивĕнес кайăк марччĕ вăл.
холтăртаттар, понуд. ф. от хултăртат. Календ. 1910. Пĕчĕк шывсем те машинасене хултăртаттарĕç. Бгтр. Холтăртаттар, греметь (об отдаленном громе). Ib. Аслати холтăртаттарать. Слышится более или менее слабый, более или менее отдаленный гром.
хоран, котел. N. Пирĕн чăвашсем яшкана хуранта пĕçереççĕ. Юрк. Хуранта пĕçереççĕ: кĕрпе пăттисене, паранкисене, вир пăттисене, хуратул пăттисене, пăри пăттисене, пăрçа пăттисене, каснă салмасене, йăпăлти салмасене, татнă салмасене, мимĕрсене, кĕселсене, тинкĕлесене, хуран куклисене, пăрçасене, ашлă яшкасене, çăмарта хăпартнисене, тĕрлĕ выльăх-чĕрлĕх, хур-кăвакал, чăх-чĕпĕ ашĕсене, тултармăшсене, юнсене, тата ытти тĕрлĕ шӳрпесене те. А.-п. й. 4. Мулкача хуранта пĕçерме тăратпăр — кĕмест. Хорачка. Эй хорана кĕрмен айкă пĕрчи, ял шотня кĕриместĕн! N. Çăв шапана хуранпа вĕретес пулать те, хĕре çав шывпа çăвас пулать. N. Пĕчĕк хуранăн кукли тутлă, тенĕ. СЧУШ. Çулла хуран çунсан, çумăр пулать, хĕлле — сивĕ. Собр. Хуран айкки çунсан çăмăр пулать, теççĕ. Янтик. Пĕчĕкĕç хуранăн пăтти тутлă. (Мăйăр). Ib. Мăн хуранăн пăтти йӳçĕ. (Йĕкел). Нюш-к. Хурантан пĕр ывăç талĕрсем (пысăк кĕмĕл укçа) ывăçласа: ку матка валли-ха, тесе кĕсене ятăм, тет. О сохр. здор. Тумтирсене хурана вĕри шыв çине ярса пĕр икĕ сехете яхăн пĕр чарăнмасăр вĕретес пулать. N. Хусан тени чăвашла хуран тени пулать. N. Çанталăк хоран вĕренĕ пек вĕрерĕ. Завражн. Йĕс хоран, медный котел. Сунчел. Хурантан çисен хурлăхлă пулан. Ау 34°. Унтан илсе кĕреççĕ те хурана яраççĕ. СЧЧ. Ашĕсене пĕр хуран çинче, пăттине тепĕр хуран çинче пĕçереççĕ. Янш.-Норв. Пуçтарса пĕтерсен çав икĕ теçетски пĕве хĕрне така хуранĕ илсе анаççĕ те, пăттине пĕçерме тытăнаççĕ. Вомбу-к. Хоран кочĕ çонать, ах торă, татах йĕпе полать поль! || Котел (в земле), при игре в шар. СТИК. || Купель. N. Пĕр хурана кĕнĕ.
хоç (хус’, хос’), ломать, изломать (вещи). Сет-к. Порт аврине темчол хăтлансан та авса хуçас çок. N. Суха-пуçне Хлимансем купăста йăрань сухалама илсе кайрĕç те, хуçса кӳрсе пачĕç. А.-п. й. 47. Тилли каялла çаврăнса пырать те, шĕшкĕ туя хуçса илсе, тытăнать кашкăра ăшалама. А лиса возвратилась обратно, отломила орешник, взяла волка за хвост и ну стегать его по спине. Ib. 103. Ирхине хĕр йĕке вĕçне хуçса илет те, ашшĕне парса çапла калать... А утром она отломила кончик своего веретена, подала его отцу и говорит... Ib. 69. Инке, аяк пĕрчи хуçатăн,— тесе кăшкăрать Пӳрнески кăвас чĕрес ашĕнчен. Аскульск. Тапарах та сикерех, уратине хуçарах, эпир тепĕре киличчеи çĕнĕ урата хурайĕç. N. Тăрăс! тарас! тапар-и? уратине хуçар-и? уратине хуçсассăн авăспалан саплăпăр. Сиктер. Шывăн леш аякки симĕс хулă, хуçаймарăм ывçăм туличчен. N. Хветĕр арăмĕнне канчалаççине хуçса пĕтерчĕ те, вара кăнчалине унича алăк çине ялав çакрĕ. || Сгибать. К.-Кушки. Алă хуç. Самар. Хăшĕ унта ура хуçса ташлат. Тогач. Пĕр карташ сурăх мый хуçса выртĕ. (Кукăльсем). || Складывать. ГФФ. † Хосан çони хоçмала, хоçсан иккĕн лармалла. Казанские сани складные, если их сложить, можно сесть вдвоем. || Заломить (шапку). ЧП. Хуçрăм лартрăм çĕлĕкме. Собр. Туртнă çыхнă пилĕкне, хуçнă лартнă çĕлĕкне, хĕнемен çынна хăвармасть. (Милĕк). || Колошматить. В. Олг. || Изуродовать. N. Микуçа хăй арăмне халăх кĕлечĕ патĕнче çапса хуçна тĕлте çапса хуçна. Кан. Арăмĕн аллине çапса хуçнă. Изамб. Т. Кăна çăварĕнчен, самсисенчен юн киличчен хĕнесе хуçнă. || Ранить. N. Улпут сыснине улт сыснана петĕм хуçрăм та, пĕр кĕлет какай турăм. А.-п. й. 61. Анчах пĕр пĕчĕк вĕçен кайăк, темле ăнсăртран çунатне хуçнăскер, вĕçсе каяйман та, пĕчченех тăрса юлнă. || Юрк. Яшки пиçнĕ, хуçнă, пырас та çиес. N. Çав такана кăçалхи çул çав пирĕн ачанăн туйĕшĕн тытса пуснă, пиçнĕ, хуçнă, çак туй халăхшĕн хатĕрлесе хунă. || Свернуть. Якейк. Йăвана пĕр конта хуçса прахрĕ, темле осал чир полч (свернуло). || Разорять. Изамб. Т. Юрлăскере тата ытларах хуçса каять ĕнтĕ (разорит). Жатва. Вĕсем ниме юрăхсăр пукра пек, кирлĕ мар йывăç пек, тасисенех усал тăвасшăн пурăнаççĕ, кăлăхах тасисен пурăнăçне хуçаççĕ. Ачач 77. Пĕтĕм пурнăçа хуçса хăварчĕ вăл. || Огорчать. Альш. Ашшĕ-амăшне хуçаççĕ (умирающие дети). || N. Хĕрарăмсем сăмах хуçса калаççĕ (или калаçмаççĕ?) || Сăмахпа çапса хуçаççĕ. || N. Шывăн урине хуç = сивĕ шыва лĕп ту. || Плести (лапти). ТХКА 27. Пысăк, йăвăр çăпата хуçса парса тарăхтартăн мана. НР. † Пĕлтĕр хуçнă çăпатине тор-тор! кăçал туса пĕтертĕм, шеремет! Лапоть, начатый (который начал плести) в прошлом году, в этом году доплел я.
обвисать мешком. Орау. Мăнтăр çын ватăлсассăн, ӳчĕ-тирĕ хутаçланать, обвисает мешком. Слеп. Пĕчĕк ачасам хотаç пек полса (хотаçланса) начарланса каяççĕ. || Покрыться стручками. В. Олг.
промежуток, расстояние. Юрк. † Улăх хушши ултă çухрăм, çĕлĕк ӳксе юлайрĕ. Бес. чув. З. Ял варринче икĕ мечет ларса тăнă, хушшисем инçех те мар. N. Кашни йывăçа хушшине пĕрер хăлаç хăварса лартрăм. Ала 54. Çул çинче ял хушшисем инçе, е вунă çухрăм, е вунпилĕк çухрăм. ЧП. Пирĕн хушшăмăрсем пит инçе. N. Хушша пĕрер хунар хăварса... Тим. † Çĕр чăтайми пӳрт ларттартăм, хушшинчен кĕрилтса кастартăм. Регули 102. Воннă çохрăм хошшинче (тăххăр çохрăм иртсен воннă çохрăм шăнче) номай йăвăç касса пĕтернĕ. || Разница. Нюш-к. Пирĕн иксĕмĕрĕн хушшăмăрта асли-кĕçĕнни виç çул та çук пуль. || Альш. Кӳршĕ-аршă хушшинчен кӳл пек сăра турăмăр. || N. Пирĕн хурăнташ, е тăван пиртен инçе пурăнсан, эпир пĕр-пĕринпе хушшăмăра çыру çыратпăр. ЧП. Пирĕн хушма (= хушăмăра) кĕрен тăшмансем. N. Хампа сирĕн хушшăмăра, сирĕнпе хам хушша. || В расчете. В. Олг. Иккĕн хошă татăлса. Ib. Хошă-хопă татăлса. || То место, где соединены два предмета вместе. СТИК. Сĕтел çинче икĕ хăма хушши расах йĕр выртать. Изамб. Т. Китăн шăлĕсем шултăра, усен пĕр-пĕрин хушши пур. Яргуньк. Çав пушмак хушшинчи кĕрпе пăрчи тухса выртса мăн хурчка пулса алтана тапса вĕлерчĕ, тет. || А.-п. й. 56. Йăви пĕр юплĕ йăвăç урлă вăшт сиксе каçса кайрĕ. Кашкăрĕ, пысăк пирки, йăвăç хушшинех хĕсĕнсе юлчĕ. Актай. Кайăк пĕр юман хушшипе йăлт! сиксе каçса кайрĕ тет. || Ыраш 4. Утса пыратăп çак хушăпа хайхи кĕççе пек çемçе çерем тăрăх. Сылтăм йĕнче хайхи пĕве çитнĕ ыраш. Сулахай енче симĕсрех сĕлĕ. || Сам. 67. Лаши чупрĕ юртăпа малти хушшалла. || Промежуток времени. ЧП. Эрне те хушши çичĕ кун. Баран. 140. Хĕллехи сивĕ иртсе сасартăках çула пулса тăмасть: ик хушăра çуркунне пулать. Юрк. Çак эрненĕн хушши çичĕ кун. СЧЧ. Çуркунне мункун хушшинче вилчĕ (на пасхальной неделе). Лашм. Пĕрне-пĕри, тантăш, хытă ан кала, уйрăлас хушшăмăрсам инçе мар. Г. А. Отрыв. † Калаçас хушăсем, ай, сайралчĕç, уйăрлас хушăсем çывхарчĕç. Регули 59. Çӳремелли хошăра коленех çӳресе. А.-п. и. З6. Çав хушăра тилĕ вăшт! тухса сирпĕнчĕ шăтăкран. Ib. 36. Çав вăхăтра эпĕ тухса тарăп та, вĕсем сана пăрахса ман хыççăн чупĕç. Вăл хушăра эс те вĕçсе кайăн,— тет. Ib. 39. Кайăк хыççăн чупса хăшкăлнă хушăра Çахарăв пичкери кăвасĕ веçех юхса тухрĕ. О сохр. здор. Çавăн пек тислĕке нумай хушă тăкмасăр тăрса килте çĕртни хамăр сывлăхах пит усал. Актай. Пĕрре куккăшĕсем пурте пускиле тухса кайрĕç, тет. Çав хушăра (в это время) çавсам петне виç вăрă пычĕç, тет. N. Çав хушăрах, в то же самое время. Шурăм-п. 20. Хушăран-хушăран (время от времени) пуплекелеççĕ (перекидываются отдельными замечаниями). N. Вăл çук çынсене хушăран хушă (по временам) укçса та валеçнĕ. N. Пирĕн кунта пĕр хушăра вăрçă чарнать, тесе пуплерĕç. Регули 123. Апат çияс хошăра онта кайса килет. Ib. 1190. Апат çинă хошăра каларĕ. Ib. 181. Эпир апат çинă хошăра вăлсам ут кӳлчĕç. Ib. 124. Апат çияс хошăран туса илет. N. Эс вăлсампа халапланса тăнă хошăра эп чай ĕçсе тохрăм. О сохр. здор. Ĕçленĕ е çӳренĕ хушшинче тарланă пулсан, çири тумтире хывса пĕр кĕпе вĕççĕн анчах тăма хăрушă вара. Дик. Леб 46. Тата тен санăн хăш чухне пур енчен те чаплă пурăннă хушăранах ĕлĕкхи хăвăн пурăнăçна та астуса илессӳ килĕ. Панклеи. Старик кайăксам ларнă хошăра (пока) холян веçернчĕ те (высвободился), анчĕ йоман котне (слез с дуба). Регули 180. Çомăр çунă хошăра эпĕр йывăç айĕнче тăтăмăр. N. Эпĕр вăрмана кайнă хошăра эсĕ тохса карăн. N. Килтех пурăнатчĕ пулас пĕр хушă, некоторое время, кажется, дома же жил. || Период. Сл. Кузьм. 76. Анчах вăл та пĕр хушă тем чирлĕ çын пек çӳрет. N. Пĕр хушă иртсессĕн. N. Пĕр хушши. Кан. Кăшт вĕреннĕ хушăрах лайăх çырма вĕренчĕç. Чт. по пчел. № 17. Çу каçа вĕрентнĕ хушăран тата пĕрер уйăх вĕрентет. Орау. Иртнĕ çура ĕç çинерех (около страды) пĕр хушă çăмăр пит хытă çурĕ. || В течение. N. Виç сехет хушши кĕнеке вулас пулать. N. Темиçе кун хушши. Кан. 1919. Акă ĕнтĕ хура халăх хăй пурăнăçне юсама тытăнни икĕ çул çитрĕ, икĕ çул хушши хура халăха хăй пурăнăçне юсама пуршуаçи картласа тăчĕ. N. Çын тавлăк хушшинче пĕтĕмпех сывалса çитнĕ. М. Сунчел. Çав çыннăн пĕр эрне хушшинче икĕ ывăлĕ вилчĕ. N. Кĕсре хăмласанах ăна пĕр эрне хушши ĕçлеттерме юрамасть. И. Тукт. Ун пуçĕнче хăйĕн кĕске хĕр ĕмĕрĕ хушшинче пулса иртнĕ ĕçсем пĕтĕмпех вĕçленсе çитрĕç, тусанлă çул кăна çаплах вĕçленмест. Капк. Нумай çул хушши Сахрун хуçа патĕнче тарçăра муталанса пурăннă. N. Çулталăк хушшинче вăл çĕр тавра вуникĕ хут çаврăнать. О сохр. здор. Çапла (таким образом) пӳрте пĕр виç кун хушши уçă тăратас пулать. N. Çулталăк хушши ĕçлесе пурăнсан, эпĕ тата урăх чирпе чирлерĕм. Янорс. Çав çуртсене пĕр вунпилĕк минут хушшинче вут çавăрса илчĕ. Кан. Ултă уйăх хушши чирлисем пурĕ 6589 кун выртнă. || Между, меж, иногда переводится как предлог в, а также к. НР. † Икĕ юман хушшинче. Между двумя дубами. ГФФ. † Çич çул юппи хушшинче çич çул выртнă юр куртăм. Между (этих) семи дорог я увидел снег, лежавший семь годов. ГФФ. † Шăл хошшинчех осраттăмччĕ. Берег я ее (песню), хранил меж зубов. ГФФ. † Шăнкăр-шăнкăр шыв йохать хомăшпа хăях хошшипе. Вода бежит и журчит меж осоки и камыша. НР. † Ыраш хăмăч, хушшинче... В ржаном жнивье... ГФФ. † Пирĕн ĕмĕр иртсе кать шохăшпа хойăх хошшипе. (Ĕлĕкхи юрă). Весь век наш проходит в думах и заботах. (Из старинной песни). А.-п. й. 39. Пытанса вырт тĕм хушшине,— тет улатакка. Ib. 62. Эй, паттăр юман, хăвăн ăшă туратусем хушшине çуркуннеччен куртсем,— тет. Юрк. Йăмра хушшине юр лартсан, çула пыл пулат. Янш.-Норв. Йăвăç юппи хушшине юр ларнă. В. Олг. Лаç хошшинче, между лачугою и амбаром. А.-п. й. 16. Ак пырать хайхискер лăпсăркка юмансем хушшипе. И. Тукт. † Хура шăрçа хушшине те йĕпкĕн мерчен ан тирĕр. Альш. Етремен хушшинче çуркунне пĕтĕмпе шыв юхать. Ачач 109. Чупсан-чупсан, пĕчĕк вар хушшинче тата тепĕр икĕ ачана хăваласа çитнĕ. Ib. 36. Ирхине вĕсене, е уроксем хушшинче тултан класалла аран-аран кĕртетĕр. Чт. по пчел. № 17. Вăйпа ĕçленĕ хушăран пуçпа та ĕçлесен... Регули 1152. Çынсам хошшипе чопса кайрĕ. Ib. 1153. Ик йăвăç хошшине çакрăм. Ib. 1469. Ир те каç анчах çырать; аттипеле ман хошăра ларчĕ. Ib. 1046. Иксĕмĕр хошăра ойрăпăр. Юрк. Хамăр хушшăмăрта калаçса ĕçе пĕтерме пулат (сладиться). Сред. Юм. Тем сăмах хошшине тăрса йолчĕ. (Каламалла сăмаха сăмахланă чохне калама астумасан çапла калаççĕ). Б. Илгыши. Мучи, мучи, мулаххай, мĕн мулаххай сулахай, пришёл патне вир патне, çерки патне сӳс патне, ула качака хушшипа, кама юратан, Микула? Регули 1154. Вотă хошшинче топрĕ. Ib. 1096. Сăхман хошшинчен (хутĕнчен) топрăм. N. Чакак, чакак, чакаклать çичĕ хула хушшинче. Ачач 19. Шахрасатă, пин те пĕр каç хушшинче тĕрлĕ илемлĕ юмахсем каласа, усал патша кăмăлне çавăрнă пулать. Регули 1191. Апат çинă хошша çитрĕм. || Регули 1372. Пирĕн хошшарах хор. || В середине. N. Çавăнтан кайран анаталла аннă чух питĕ хăраттăм: е ачисенчен малтан анаттăм, е хушшинче анаттăм, || Среди. N. Çав хушăра хăшĕ çыру пĕлсе, çав хушăрах тата çыру пĕлменнисем те пур. НР. † Ул-тантăшсем хушшинче... Среди парней-сверстников. || Промеж. Образцы. † Ылттăн кăвакал çуначĕ хушшинчен кăвак пĕлĕт курăнать. || По. А.-п. й. 15. Ак пырать хайхискер чăтлăх вăрман хушшипе. || За. N. Сахар сĕтел хушшинче çаплах юрă юрласа ларать. Захар, сидя за столом, распевает песни. Юрк. Пурте кĕрсе, тĕпелелде иртсе, сĕтел хушшинелле кĕрсе ларăр (гостям). В. Олг. Кăмака хошшинче, за печкою. || Иногда не переводится. НР. † Орам хушши такăр мар. Улица не гладкая. ГФФ. † Орам хушшинчи йомрийĕ, кайăксем тăрса кайсассăн, йомри йолать хомханса. Когда с ветлы, растущей на улице, улетят птички, тогда она так и заколышется. Альш. Шари-шари кăшкăраççĕ, урам хушшине ян çураççĕ. Собр. Çĕнĕ ял урам хушшине кĕленче сарса тухнă-ĕçке.
он сам. Панклеи. Регули 1066. Хăва хытăшăн (хытăран) памастăп. Ib. 1539. Вăл кисе хăва култĕр. Ib. 111. Вăл мана хăва та исе каясшăн. С.-Устье. Алăксем хăвасемех уçăла-уçăла кайнă. СПВВ. ЛИ. Хăва = хуа, ху. || Свой. С.-Устье. Кайран вара леш пĕчĕк вырăс хăва укçине те, пысăк вырăс укçине те илчĕ, тет.
ивовый лист. || Назв. рыбы. Салапай. Хăва çулчи, пĕчĕк, уç топань тăршшĕ полă.
назв. селений: Пысăк Хăмăшлă, Пĕчĕк Хăмăшлă.
назв. птицы (çерçи пек пĕчĕк кайăк). Хорачка. Хăмла кайăк йорласассăн, хăмла тирме вĕремĕ, теччĕ. Орау. Хăмла кайăк йăвине хăмла çине тăвать (гнездо связывает хĕлĕхпе), пл’ил’ик{{anchor|DdeLink126013481804660}} ’! пл’ил’ик’! туса ларать. Собр. Хăмла картинче хăмла кайăкĕ юрласан, хĕр качча каять. N. Хăмла кайăкĕ = вĕтрен кайăк.
(хы̆мбы̆, хŏмбŏ), пузырь. Альш. Пулă хăмпи. N. Хăмпă сӳнчĕ. Пузырь опал. N. Мăнни, хăмпă пекки, иккĕ лартрĕ. Альш. Шыв çинче хăмпă ишсе çӳрет. Ib. Шывра хăмпăпа ишрĕмĕр. || Пузырь у шăппăр. Чертаг. || Мочевой пузырь у животного. Н. Карм.|| Волдыри. Орау. Пĕтĕм çан-çурăмне пĕчĕк пулă хăмпи пек хăмпăсем тухса тулнă (от болезни и пр.). || Воздушный шар. Календ. 1911. Хăмпи, кантрисене, пăявĕсене ярсанах, çӳле улăхса кайнă, кăна куракансем тĕлĕнсе ахлатса çеç юлнă. || В переносном. смысле, хвальбишка. СТИК. Вĕçкĕн çынна, çăмăлкка çынна хурласа хăмпă теççĕ. Орау. Эй, хăмпă, калаçса тăран! (Как пустой мыльный пузырь). Янтик. Эй, хăмпă! (Так говорят про человека, который гордится и хвадится).
подр. шуму. Сред. Юм. Пичкене костарса ярсан, ô хăнкăр-ханкăр туса косса каять. Орау. Лаçра темскер хăнкăр-ханкăр тутарчĕ, пĕчĕк шана ӳкерчĕ курнать, те кушак те йытă. N. Хăнкăр-ханкăр (звуки в пустотĕ от прикосновення падающего предмета) çĕр тĕпне анçа кайтăр. (Так советуют одному чудаку, вроде насреддина, говорить при встрече с покойниками). КС. Пĕрене юпана перĕнсен хăнкăр-ханкăр туса ӳкет. Альш. Кунтисене те кăлара пуçларĕç. Хăнкăр-ханкăр тутараççĕ пичкесем.
бубенчик. Зап. ВНО. Хăнкрав = ханкăрма (кутас). ПТТ. Пĕчĕк хăнкрав пуррисем пĕчĕк хăнкравсем çакаççĕ. Н. Лебеж. † Илтрĕн-и сарă хăнкрав сассине, куртăн-и сарă хĕр сутнине. || Колокольчик. Стюх. Йĕс хăнкравлă сасăр пур, янратăр виç касса.
назв. кушанья (пшеничный хлеб). Зап. ВНО (в Вятской губ.). Хăпарту = хăпартлу, яровушники, ярушники. N. Тулă кăмпаллă пулсан, хăпарту хура пулать. N. Хăлчăклă тулăран хăпарту шурă пулать. Изамб. Т. Капăртма юлашкинчен е çавăн йышшинчен пĕчĕк çăкăр пĕçереççĕ, ун пеккине хăпарту теççĕ. Яргуньк. † Пирĕн килемия юрасан, хăпарту пак хăпарĕ, ӳç ту пак сарăлĕ. (Свадеб. п.). Аскульск. Аслăк çинче çур хăпарту выртать. (Уйăх).
(хы̆рах, хŏрах), один из двух. N. Шывне ĕçтернĕ чухне çĕнçын кăмака умне кайса тăрать те, çав шыва ĕçтерсе пĕтеричченех çĕнçынни кăмака умĕнче хăрах чăркуççи çинче ларать. КВИ. Этем укçа хутаçне хăрах алăпа йăтнă. А.-п. й. 54. Карчăкĕ кĕлетрен пĕр хăрах ывăç çăнăх илсе кĕчĕ те, сĕтпе-çупа çăрса, старикне валли пĕр пĕчĕк йăва пĕçерчĕ. Ib. 96. Ав, куратна, çулпала хăрах турта, пар лаша пырать тусан тустарса. Янтик. Якур хăрах уран (на одной ножке) сиксе тухрĕ ку çур пилĕк тăрăшне. Сред. Ют. Хăрах айккăн ôрам, односторонка. Говорят, если на одной стороне улицы нет домов. Якейк. Хăрах витрине çырмаялла йăвантарса ятăм та, вăл чăнкăр-чанкăр туса йăванса анчĕ. N. Хăрах хул хушшине çĕлĕк хĕстерсе. N. Хăрах алăкне кăларса кайнă. N. Çав вăхăтра пĕр майра картлă кĕвентепе, хăрах аллине пуртă тытса, çав вакка шыв ăсма пынă. Регули 926. Хăрах атă анчах топрăм. Букв. 1886. Атте мана çапла çыхса хунăшăн çиленнĕ. „Вĕтсе хăварам, унта пыриччен хăрах çăпата кантри явсан та, хăна усă пулĕ“,— терĕ. КС. Хăрах çăмарталлă ăйăр, нутрец, нутряк (одно яйцо спрятано в животе). СТИК. Хăрах чĕчĕллĕ ĕнене сумалла мар-и? Шурăм-п. Хăрах туналлă шăрăшлă хура (арăмути), Чăв.-к. Акка кăш тьыхаран хăрах хĕрнерех кайса тăнăччĕ. || Нечетный. N. Кучченеçсене те хăрах илсе пыраççĕ, пĕр йăвачă анчах нумай илсе пыраççĕ, ăна ача нумай пултăр тесе нумай илсе пыраççĕ. || Единица. Арзад. 1908, 36. Хăрах 9 пĕр 5 миçе пулать? Ib. 1908, 36. Икĕ тăххăртан икĕ мăшăр та хăрах кăларсан миçе пулать? || Одно ведро из пары. N. † Мăшăрпа шыва антăм та, хăрахпа ăсса хăпартăм — çурри тесе ан калăр. || Счет ниток (количество). Чутеево. Пĕр сум хăрах.
(куржангы̆), коршанкă, репейник. Шурăм-п. Пĕчĕк ачасене ĕçленине курсан: куршанкă çыпçăннă, теççĕ. „Куршанкă" ĕçе пĕлтерет (означает). N. Куршанкă тумтир çумне çыпçăнат.
костар (-тар), понуд. ф. от гл. кус, кос, катить, катать, скатить, скатывать; покатить; прикатить; пускать вскачь. N. Урай тăрăх пĕр ывçă пăрçа кустарса ятăм. Альш. † Сар ачанăн карттусне кукăр-макăр кустартăм. Богдашк. † Кĕленче çăмарта кустартăм, Чулхулана çитертĕм (докатила). || Орау. Таканапа пăрçа кустартăмăр та, пăрçа ăшалаççĕ-ха халь (жарят). Юрк. Çăкăр пĕçернĕ хыççăн пысăк кăмакана паранкăсем кустараççĕ (бросают). Пиçсен, ăна тăвар сапса çăкăрпа çиеççĕ. || Юрк. Çуртăри чустине сĕтел çине хурса сараççĕ, йĕтĕрпе кустарса (катая, рассучивая) çӳп-çӳхе тăваççĕ. N. Йĕтĕрпе тăла кустараççĕ (катают). N. çăмха кустар. Беляева. Ут (у др. утă) кустар (скатывают сено в валы). N. Урапине кустарсан, вĕçет. N. Çол орлă костарса лартса (дорогу замело снегом). N. Хальхинче вырăс пупа тата чăнкăрах çĕртен (с еще более крутого места) кустарса антарса панă (скатил). Якейк. Сасартăк хватлă çил тоххĕр те, çынсене лаши-орапи-мĕнĕпех, кăстăрмач пак костарса, çавăрса исе карĕ. || О быстрой езде. Макка 189. Унтан вара, вилнĕ çыннине пытарсан, пит хытă кустарса таврăнаççĕ (во весь опор). Истор. 112. Ăна хирĕç юланутпа кустарса кайнă (покатили верхом). Ст. Чек. Çын килелле кайсанах, вăрмантан арçури тухнă, тет те, лашана утланса, кустарса çӳренĕ, тет. N. Эпир пит хытă кустарса килтĕмĕр (выртмаран). Бел. Гора. † Вылятрăмăр, кустартăмăр, хапха тулне кăлартăмăр (лошадей). N. Унччен те пулман (вдруг), Иван шăнкăравпа пачăшкă умне кустарса пынă. Толст. Ачасем çавăрăнса пăхнă та, кустарса пыракан кайăкçа (охотника) курнă. Ib. Тутарсем те ăна курнă та, ун патнелле кустара пуçланă. Б. Яныши. Пусăкраххисем учĕсене тытрĕç те, килелле кустара пуçларăмăр. БАБ. Ăçта каяссине хамăр та пĕлместпĕр терĕçĕ, тет те, пурте, павуска ăшне ларса, кустара пачĕçĕ, тет. || Быстро жать хлеб? Якейк. Ку пĕчĕк аная костарса анчах кайăпăр вăт. Ib. Тырри шуламлă та, костарса анчах карăмăр. || Выкладывать чем, vestire. М. Тув. † Пирĕн Тумккă хула пек: тулне тутăр çаптарнă, ăшне ылтăн кустарнă, çулне чукун сартарнă. Н. Лебеж. † Виççĕмĕш вĕретĕм сăрине, хĕрĕх хăлаç нӳхрепне, ăшне шăвăç кустарнă, пичĕкесĕр янă, тет. N. † Вырăсла та çӳçме эп кастартăм, йĕри-тавра ука кустартăм. N. † Йĕс турапа пусса турарăм, çинчен шăрчăк ук(а)сем кустартăм. Янтик. Чăпăрккана малтан ик кантраран яваççĕ, унтан вара ун çинчен тата тепĕр кантра явса пыраççĕ; çав виççĕмĕш кантрана явнине „кустарса явас" теççĕ. || Выпроводить. КАЯ. Унтан мана хуралăç, ват мучи, хултан тытса: мĕлле çак Макçăм ывăль-хĕр кирек ăçта çитнĕ, унта çапкаланса çӳреç-ши! Халь урнă йăтă Тюмине тулланă, тет-ха, тата туллаттарас килет-и-мĕн кĕсен? тесе, кустарса ячĕ (выпроводил). || Scortari. Альш. Кустарат вăл ( = чупат). Она распутничает. || Случать. Янтик. Иван кĕсрине кустарма (чуптарма) кайнă. Ст. Чек. Кустарнă. Случили (корову и пр.) || Соблазнить. Абыз. † Астартăм та кустартăм, кусар вĕçне хыптартăм. Байгул. † Илĕртрĕмĕр, кустартăмăр, хапха тулне кăлартăмăр. || Поддакивать. Собр. Усал çынпа хăй урапи çине ларса кустарас пулат (надо гладить по шерсти. КС.), теççĕ. (Послов.). СПВВ. ИФ. Кустарас — илĕртсе вăл калаçнă майпа калаçса пырас. N. Тĕрĕс, тĕрĕс, Кĕркури хăта, лайăх йĕркепе пăхса ӳстернĕ ачасем нихçан та ашшĕ-амăшĕ ирĕкĕнчен тухса çӳремĕçĕ, ашшĕ-амăшне вĕсем темĕн тĕрлĕ асла хурса пурăнĕçĕ, тесе, Кĕркури майĕ кустарса пынă хăнисем (поддакивали). || О мятели Сятра. Çол орлă костарса лартса. Дорогу замело. Ib. Çол орлă (или: çола) шăлса лартса та, çолĕ çĕтсе. Дорогу замело, и дороги нет. || Пускать (лошадь) в галоп. Цив.
(кŏганар), назв. речки, впад. в р. Большой Аниш. Кудемер. || Назв. оврага. Мыслец. || Назв. селений. Г. А. Отрыв. Мăн Кăканар, назв. деревни. Ярмушка-к. Пĕчĕк Кăканар, назв. дер. См. кантăрпи.
грудной (ребенок). N. Унтан ăна, çавăн чухнехи пекех, пĕчĕк ачисем курăннă: пĕри кĕрĕкпе, тепĕри кăкăртискер.
(кŏптŏр-к̚апты̆р, кы̆пты̆р-к̚апты̆р), подр. неодинаковому тупому стуку (напр. деревянной вещи). Синьял. † Çак ял хапхи — хуп хапха; эпир килсе кĕнĕ чух кăптăр-каптăр! туса юлчĕ (о плохих деревянных воротах). Ib. † Кăптăр-каптăр каптăрка, пур каптăрка (хлам о людях) çак ялта. Мусир. † Виç кĕпер те (все три моста) — хуп кĕпер; эпир каçса килнĕ чух кăптăр-каптăр! тăва юлчĕ. Альш. Кĕлетре темĕскер кăптăр-каптăр! турĕ (глухой стук). Тюрл. Кăптăр-каптăр! персанчĕ (упало, напр., моклашка). Хорачка. Кăптăр-каптăр ӳкрĕ, вилчĕ. Свалился от ничтожной причины («легкость действия»). Хурамал. Пирĕн çурт кăптăр-каптăр ишĕлсе анчĕ (вдруг). Орау. Старике тĕкрĕм те, кăптăр-каптăр (сразу от лёгонького толчка) кайса ӳккĕрĕ. N. Вăл кăптăр-каптăр чикеленсе кайрĕ. Байгул. Ир тăрсан тарçи урама тухма калинккене уçсан, ун умне хай Иван вилли кăптăр-каптăр! ӳке пачĕ, тет. Кĕвĕсем. Кăптăр-каптăр атă кĕлли. || Быстро, живо Торп-к. Хум пуç патне çитсессĕн, йыт çӳри шăпăр айне кăптăр-каптăр кĕрсе выртрĕ, тет. || Плохонький? Ск. и пред. 15. Кĕтӳçĕ пӳрчĕ пĕчĕк пӳрт, хый (= хăйă) çуттипе çуталать, кăптăр-каптăр тĕпелте пĕчĕк сĕтел курăнать. || Мелкий скарб. Пшкрт. Кăптăр-каптăрсаня поçтаркалас (-ђалас).
(кы̆ры̆клат), кричать (о курице-наседке). Хурамал. Чăхă кăрăклатать; пусса ларакан чăхă патне пырсан, кăрăклатать. Тюрл. Чăхă кăрăклата пуçларĕ: посма шокăшлать. || О др. птицах. КС. Пĕчĕк улаппа кăрăклатать (кŏрŏк-). Ib. Тăрна кăрăклатать (та же огласовка), т. е. издает при полете крик: кăррк! кăррк! (кŏррк).
(кы̆рзак?), пузо (с тат.) Альш. Орау. Пĕчĕк ачасене: ха, кăрсаккине тултарнă! теççĕ. Ib. Ха, кăрсакки! тесе, мăн хырăмлăрах ачана хырăмĕнчен лап-лап-лап! çапаççĕ.
(кы̆шка), назв. селений Марпос. р.: Аслă Кăшка, Вăрман Кăшка, Енĕшхĕрри Кăшки (иначе: Пĕчĕк Кăшка или Уйрал). См. Кăршка.
(к'э̆н'эр), назв. деревни Кинеры на берегу речки «Кĕнер», Козлов. р. (иначе Сайкасси); назв. деревень Татаркас. р.: Анат Кĕнер, Атăлял Кĕнер || Назв. речки. N. Ĕлĕкхи Шупашкар уясĕнче, Куславккаран вун çухрăм çӳлерех, Атăла пĕчĕк шыв «Кĕнер» юхса тухать (впадает).
(к'э̆р, кэ̆р), выйти, зайти, вьехать, заехать. N. Санăн ăçта кĕмелле? тесе ыйтрĕ ăлавçă. N. Ăçта кĕрĕпĕр çĕр выртма (на ночлег)? Альш. Хулана кĕнĕ çĕртех (при самом въезде в город) пĕр пĕчĕкĕ çурт пулнă. Етрух. Пӳрте кĕре-кĕре тухаççĕ («çынна пытарни»). Орау. Мĕн пур пӳлĕме (во все комнаты) кĕре-кĕре тухрăм. N. Пӳрте кĕнĕ-кĕмен (не успел войти, а...) ятлаçма тапратрĕ. Чуратч. Ц. Усал тарçи пӳрте кĕнĕ-кĕмен ыйтрĕ, тет: куртăн-и? тесе. N. Сарă сĕтел кутĕнчен, мăйлă стаккан патĕнчен, ĕçсе-çисе кӳпĕнсе, кĕре-туха пĕлмеççĕ. N. Вĕреннĕ те (привык) унта çӳреме, халь те хăш чухне астумасăр (невзначай) кĕрех каяп. N. † Ай-хай, хамăр тантăшсем халех кĕрсе кайăпăр. Орау. Эп леш пӳлĕмрен тухнă çĕре вăл кĕнĕ-тăнă (вошел). ГТТ. Кĕриччен малтан, тухассине тавçарса ил. (Перевод тат. пословицы). N. Вара хĕрпе арăм, пĕркенчĕк ăшне кĕрсе ларса арăмĕ виçĕ çавра (3 куплета) йĕрсе кăтартать N. Вăл вăрманта çӳрекелерĕ-çӳрекелерĕ, тет те, темскерле пĕр упа капкăнĕ çине кĕчĕ кайрĕ (наткнулся), тет. Пазух. Хĕрсем вăйăран кĕрсессĕн, каять урам илемĕ. Сĕнтерчĕ 37. Ниçта кĕре-кая пĕлмесĕр, кускаласа çӳрет. Могонин. Пĕр пусăк çын пĕчĕк çынăнне уй анине пĕр утăм пек кĕрсе сухаланă (запахал лишку). || Тайба-Т., К-Кушки. Калуш атта кĕмес. Капоши не лезут на сапоги (калоши малы для этих сапог). || Попадать, проникать. ЧС. Тăла çăпатисене пĕри те пал(л)аса сырман: хăшĕ алла кĕнĕ, çавна сырнă. N. Çав йывăçсем пĕтĕмпех пиçсе кайнăчĕ, хăшĕ çурри таран çунса кĕрсе кайнăчĕ (обгорели). Альш. Ялăн тулашне тухса, çĕре алтса кĕреççĕ те икĕ енчен, хапха пекки тăваççĕ. («Çĕнĕ вут кăларни»). Сюгал-Яуш. Кайран пĕр мăн полă кĕчĕ (поймалась). N. † Çинçе вăлтана кĕрекен, хăй те кăртăш чĕппи вăл. Цив. Пулă çавăн пекех кĕрет (ловится). О сохр. здор. Çапах та хăш-хăш таса мар япала тӳшек çитти витĕр те çапать: пысăк çынсен тарĕ, ача-пăчан шăкĕ кĕрсен, тӳшекрен вара пит шăршă кĕрекен пулать (пахнет). Сред. Юм. Ôра айне кĕрен вит! Ведь лезешь под ноги. N. Тĕтĕм коçа кĕрет, ят коçа кĕмест. (Послов.). Толст. Çамрăк турачĕсем пĕрĕнсе кĕнĕ (сморщились). Альш. Хай Утил (Удел) çинчен калаçса кĕрсе кайрăмăр (разговорились об...) эпир. Ib. † Çамрăк хĕрсене илем кĕмес, кĕмĕл тенкĕ çакмасан. || Подгонять друг друга. Шел. 80. Харăс çĕкленсе йĕрки-йĕркипе, пĕр-пĕрин çине кĕрсе пыраççĕ (косцы). || Напасть. Истор. Тутарсем çине пырса кĕрсе, кам алла лекнине йăлт вĕлерсе тухнă (они). Ib. Вăл тăшман вырăссенчен темиçе хут вăйлине курса, унăн çине кĕме хăраса тăнă. Алекс. Нев. Нимĕчсем тĕрлĕ енчен вĕсем çине пыра-пыра кĕнĕ. || Поселиться, поместиться, занять. Изамб. Т. Халĕ кам патĕнче пурăнат? Якур патне кĕнĕ (погорелец). Изванк. Унăн мĕн каланисене хут çине çырсан, виç-тăват листа çине те кĕрес çук. Орау. Ăçта кĕрет-ши ман?! (о еде: «куда это только у меня помещается?!» — т. е. я много ем). || Идти, уходить. Изамб. Т. Тума (на одежду) пилĕк аршăн пустав кĕрет (идет). N. П. С. ани çинче урапана кĕмерĕ. || Наняться, поступить на место, на работу. N. Кĕр хам пата тарçа, мĕн чул илетĕн укçа, тенĕ вăл. Истор. Годунов патшана кĕрсе-кĕрсе пит тĕплĕ кĕрсе ларасшăн пулнă. Регули 1216. Кĕрсенех (малтан, кĕрсенех; первей, кĕрсенех) йăвăрччĕ, кайран çăмăлланчĕ. || Коракыш. Кусем татах парăма кĕнĕ (вошли в долги). || Капк. Те лупас айĕнчи тин туса хунă чĕрĕ кирпĕçсем çинче йăваланнипе айăпа кĕнĕ (провинился). || N. Суйланă çынсем причака кĕмелле пулнă (должны были принять присягу). || Войти в употребление. Сред. Юм. Ĕлĕк çĕре ахаль виçнĕ, унтан вара сăнчăр кĕнĕ, пôрнан ĕмĕрте кĕççе кĕрет. Якейк. † Çынсам çинче порçăн тоттăр, пирĕн пуçа кĕрес çок, — кĕрес çок мар, тохас çок. || Войти в силу. N. Патшалăх Канашĕ тунă ĕç канашра ларакансенчен виç пайĕнчен икĕ пайĕ килĕштерсен тин (саккун) йĕркине кĕмелле пулнă. || Выйти в люди. С. Тим. † Эпир çук çын ывăлĕ-хĕрĕ, хăçан кĕрĕпĕр-ши çын çине? («çын çине кĕрес» означало «стать порядочным, состоятельным»). Девлизерк. † Атте-анненĕн пиллĕхĕ çитсен, пулмăпăр-ши эпĕр çынсем, кĕмĕпĕр-ши эпир çын çине? || Дожить до той или иной поры. Беседа 18. Микулай çапла мункуна кĕчĕ. N. Çуркунне иртсе кайрĕ, çăва кĕтĕмĕр. Альш. Йĕпе-сапана кĕриччен (пока не началось ненастное время). || Çăварни. Çакна илтсен, ĕнтĕ ăса кĕрес пулать (надо образумиться). N. Вĕсем куçĕсемпе курасшăн мар, кăмăлĕсемпе ăна кĕресшĕн мар (в ум прийти). || О запахе. Толст. Йытă хир чăххи йĕрĕпе малалла мĕн чухлĕ кайнă, çавăн чухлĕ ăна чăхă шăрши кĕререх парса пырать (пахло сильнее). СТИК. Ахтар, хăнчен тар шăрши кĕрет! || О купаньи. Ст. Чек. Пике те, шыва кĕрсен-кĕрсен, тухат. N. Çырма патне çитсен, ачасем пĕри те кĕресшĕн мар, пурте хăраççĕ. || О крещении. Истор. Çапла 988-мĕш çулта Киеври халăх пĕр кунтах тĕне кĕрсе пĕтнĕ. || Кан. Ĕлĕк хурал пӳрчĕ тĕттĕм, таса марччĕ, халь ĕнтĕ илемĕ кĕчĕ (стала опрятной). || Садиться (о ткани). См. тăла тĕртни. || В качестве вспомогательного гл. БАБ. Тултан пĕр чăхă тытса кĕрсе, пӳрт урайне яраççĕ. Ib. Вара хăй ман çăвартан ăша вĕрчĕ те, таçта кайса кĕчĕ (исчез). Альш. Акам, эсĕ ман хыçран питĕрсех кĕр (запри за мною) хапхана. N. Çта кайса кĕресех! Куда же бы это укрыться! N. Чопкаласа çӳрет, ниçта кайса кĕримаçть. Çта кайса кĕчĕ ку шăрши? Шурăм-п. Хăмла татса пĕтерсе кĕнĕ чухне, пĕр шалча лартса хăвараççĕ. Чăв.-к. Кăшт выляса кĕрем-ха! Ходар. Ачасем: вирĕм, тесен, савăнса, таçта та кайса кĕрĕç (несказанно обрадуются). Юрк. Пырса кĕтĕмĕр (взъехали) пĕр кĕпер çине.
(к'ӧ̆смэн'), весло. Шашкар. СПВВ. ЕС. Кĕсмен = наян, ел пĕчĕк киммĕн ишекен кĕреçисем. См. кĕсмен. || Длинное весло. СПВВ. ТМ. Кĕсмен — пулла çӳрекен кĕреçе; унăн тăрăшшĕ пĕр чалăша яхăн пулат. Çавăнпа вăрăм çынсене те хăшне-хăшне, вăрăммине, кĕсмен теççĕ. || Кормовое весло. Paas. || Желобовидная лопата для навоза. Завражн. || Высокий человек.
бубенчик. Альш. Каша таврашĕ килет кунта пит чечен: лаши мăйĕсене пĕчĕк шăнкăравсем, клуххарккасем (= шăнкăрмасем) çакса.
узел. См. тӳ, тӳлем. Магн. М. 16. Вилнĕ çын тĕвви. Маленьк. кн. Вил тĕвĕ, чĕр тĕвĕ. Кĕвĕсем. Тарай тутăр вĕçĕсем пурте пурçăн тĕвисем. Этем йăх. еп. пуç. кай. 17. Тĕнчери пур япала та, калăпăр, шутсăр, вĕçĕ-хĕррисĕр нумай чĕрĕ чунсен йăхĕсем пĕр санчăрăн тĕввисем пек умлă-хыçлă çыхăнса тăраççĕ, тенĕ 18-мĕш ĕмĕрĕн çурри тĕлнелле шветсен учонăйĕ Линней. || Узелки, задоринки, шешурки на кудели. Юрк. Тĕвĕ-çĕрсе е мăтасланса чăмакланнă сӳс пĕрчи (хĕлхем). || Прыщик. N. Çан-çурăма тухнă пĕчĕк тĕвĕ. (Куç). Календ. Ӳчĕ çинче ăçта килчĕ унта шăрçа пек пӳрлĕ тĕвĕсем туха пуçласан... N. Ӳт çинчи темле тĕвĕсем. Сборн. по мед. Ун ăшĕнче темĕн чухлĕ вĕт çеççĕ чунлă тĕвĕсем курăнаççĕ. || Зародыш (яйца). N. Çăмарта тĕввисем, зародыши яиц в курице. || Перегородка в растении. В. Ив. Каркăччине хăне тĕвĕ сыпăк хушши тетпĕр.
подпереть, запирать. N. Тĕкĕлетпĕр алăка. Кан. Виçĕ пĕчĕк ачине пӳрте тĕкĕлесе хăварнă (родители.) В. С. Разум. КЧП. Алăк патне çитрĕм те (добежал), алăк тĕкĕленĕ пулнă. Кильд. Эпĕ алăкне тухса тĕкĕлем-ха, урăх кунта никам та ан кĕтĕр. Беседа. Тĕкĕлесе чаракласа пĕтернĕ. Яргуньк. Тырă капанне тĕкĕлеççĕ (подпирают подпоркой). Коракыш. Çав упа аран старик пӳртне кĕрсе тарса, алăкне старикпе пĕрле тĕкĕлесе тăчĕç, тет. Торп-к. Хăва (сам) вăрмана кайсан, уписем, кайăксем лашине çисе янă тет те, кайран патаксампа тĕкĕлесе çине тир витĕрĕç, тет те, аяккалла кайса ларчĕç, тет. Ала 28. Министăрăн аллисем икĕш те çыпăçса ларчĕç, тет, çĕрĕпех вара çенĕкре тĕкĕлесе тăчĕ (прозапирал дверь). || N. Сире уйăхне пилĕк тенкĕ парсан, тĕкĕлемес вит у.
плохой, кое-как (о плохом строении. Н. Уз.) Шел. II. 47. Тĕкĕр-текĕр ваттисем çеç тăрса юлать килсене. N. Питĕ ватăлса çитнĕ, тĕкĕр-текĕр, кайса ӳкмелле пек анчах çӳрет, теççĕ. N. Пĕчĕк ача тин утма вĕреннĕ чух: тĕкĕр-текĕр уткала пуçларĕ ĕнтĕ, теççĕ.
бесцельно (напр., смотреть). N. Хаос — йĕркесĕрлĕх, пăтранчăк, тĕлли-паллисĕр. N. Пурăнăç вăл янтăпа пулмасть! Акă сăмахран ăмсанмаллăх тĕсĕ те çук кăпшанкă, е тĕнчери тĕлли-паллисĕр чи пĕчĕк чĕрĕчун. Вĕсем те пурăнăçра кирлине вăрçса илеççĕ. N. Тĕлли-паллисĕр çулпа çӳрерĕмĕр.
(тэ̆мэ), бугор. Н. Карм. Янорс. Вара эпир пĕр тĕме çине улăхма пуçларамăр. N. Тури пай (луга) вă тĕмĕрех çĕрте те, тата пит пысăках та мар. Альш. Вăл тĕмере ăвăссем ӳсеççĕ. Ib. Аранçĕ тĕме пур унта (холм). Изамб. Т. Тĕме тĕллипе пирĕн ял курăнмас, ул ял тĕмере ларат. Сет-к. Атан çырми çил армансенчен леререх çам пак ик тĕме пур: пĕри пысăк, тепри пĕчĕк. Пысăккине мăн тĕме теççĕ (возвышение на ровной местности). || Курган. СТИК. || Возвышение. Орау. Пуçĕсем пĕр-пĕр тĕмерех вырăн çине ларса хура патаккине çантан утса яраççĕ (в игре). Эпир çур. çĕршыв 25. Етĕрне хули Сăрă шывĕ хĕринче, сулахай енче, тĕмерех вырăнта ларать. || Кочка. Стюх. Урамăрсем тĕме-тĕме, шуса килет пĕр çуна. || Бгтр. Алтатин конĕ тăмла йохса шăнса тĕме полсан, хăяр лайăх полать. || Яргуньк. Кайсан-кайсан вут тĕми варине çитсессĕн, çак вут çĕвĕç Хĕветĕре: эсĕ çак аршăн виçине пăрах, тесе каларĕ, тет. || Корень, пень. Собр. Пĕр тĕмере пилĕк шĕшкĕ. || Шишка. || Пяток (снопов). || Сред. Юм. Тĕме-кĕлле пĕчик ачасĕм кайăк тытма йортан копаласа тăваççĕ.
неизв. сл. Г. А. Отрыв. Пĕчĕк тĕмпи пуçне çĕклеймасть. (Çырла).
дно. N. Катка тĕпĕ, дно кадки. Утăм. Тĕпĕ (реки) курăнса выртать, çав тĕрлĕ тăрă. Образцы 51. † Шурă Атăл çинче шур кăвакал, чăмсассăн та тĕпне çитеймест. Чураль-к. Пирĕн ял ачи мулатси, шыв тĕпĕнчен чух илет. ÇМ. Сип-симĕс улăх урлă тĕпсĕр сив çăлкуç уйсем çине сапать шывне. Торп-к. Пĕве тĕп (шу тĕп) хăпарсан йĕпе пулать, теççĕ. Сред. Юм. Пос тĕпĕнче хор вылять. (Отражение в колодце движения облаков). N. Пус тĕпне кĕмĕл çĕрĕ ятăм. (çăлтăр). ЧС. Тĕпнелле пăхсан, тĕпĕ те курăнмасть (у оврага). А.-п. й. 37. Шăтăк тĕпĕнче тилĕ вĕткеленнине йăвăç тăрринче ларакан ула-такка курчĕ. Изванк. Курка тĕпĕ курăничченех ĕçмесен, лайăх мар теççĕ. Собр. † Ĕçсем, кукка, куркуна: курка тĕпне курам-а? Выпей, дядя, свой ковш, я посмотрю на его дно. Шишкин. Инке стаккань çут стаккан, çивче сахăр çок, çампа тĕп ĕçместĕп. Шемшер. Йыснан черки çут черки, çутă тейиса ытла тĕпех ĕçес мар. || Подонки. ГФФ. † Пирĕн аттейĕн хытти пор, четвĕрт тĕппе ыр полчĕ. Скуповат наш батюшка — прослыл хлебосолом, поставивши гостям подонки, оставшиеся на дне четверти. || Остатки. ГФФ. † Пирĕн аннен те хытти пор, кокăль тĕппех ыр полчĕ. Скуповата наша матушка — прослыла гостеприимной, поставивши гостям остатки пирога. А.-п. й. 54. Кĕлете кай та ырçа тĕпĕнчи çăнăха пуçтарса килсе пĕр пĕчĕк йăва пĕçерсе пар-ха,— тет. Изамб. Т. Мĕтеçле тĕпле вылянă чухне малтан сахисене мĕтеçсем патĕнчен пурте пĕр енне ытаççĕ, камăн сахи мĕтеçсене çывăх, ул тĕп тăват (говорит: манăн тĕп!), ыттисем сахи вырăнĕсенчен мĕтеçсене переççĕ, миçе мĕтеç юлать, пурне те тĕп тăваканни илет. N. Олăм тĕп, остатки початого стога. Изван. Кайин-кайин кайи-ке, улах апач çитермер, çитересси çитерч те, çатма тĕпне çитерч. || Огарок. М. Сунчел. Çав çуртасем çуна çуна пĕтсен, вĕсен тĕпĕсене икерчĕпе чĕркесе, таткаласа хывнă çĕре пăрахаççĕ. || Окурок. Капк. Кулачăран (из белого хлеба) пирус тĕпĕ тухнă. || Центральный, основной. N. Тĕп Комитет, Центральный Комитет. Кан. Хĕрарăмсене çутта кăларасси пирĕн тĕп ĕç пулса тăрать. Эпир çур. çĕршыв 17. Пирĕн ялти халăхăн тĕп ĕçĕ тырă акса тăвас ĕç. Сборн. по мед. Пырне касса шăтарнă хыççăн вилсен, вăл каснипе вилмест, хăйĕн тĕп чирĕ пит йăвăррипе вилет. || Основание. Изамб. Т. Тĕпĕнчен выраканнисен ытларах та ларать. N. Усал суранпа пĕçĕм тĕпĕсем ыратса вут пек çунса тăраççĕ. || Причина, основание. N. Апла выçлăх тĕп мĕнтен пулнине шухăшласа илеймеççĕ. || Корни. Кĕвĕсем. Лартрăм тĕрлĕ йăвăçсем, тĕпĕсене сапрăм таса шыв. Баран. 55. Йывăç тĕпне (у корня) вут чĕрте пуçланă. К.-Кушки. Ялан улăх тăрăх çӳрес мар, ухлĕм ути тĕпне çĕртес мар. N. Кашни тĕпĕнче 2—3 хунав анчах пулать. || Коренной. СПВВ. Сред. Юм. Халь она Маççи теççĕ, тĕп ячĕ он Ваççа ятлă. Чăв.-к. Хапхаран тухрăм тайăлтăм, тĕп тантăшсенчен уйăрлтăм. || Коренник. Т. IV. Вара ăна тĕпне кӳлеççĕ. (Запрягают в корень). || Отцовский дом. Юрк. Тĕпе аслă ывăлĕпе чи кĕçĕн ачи Çумаркки анчах юлать. Собр. Ах аттеçĕм-аннеçĕм, эп килетĕп çак киле атте-анне тĕпне шыраса. Рак. Тĕпе карĕ. Пошел в дом, откуда выделился. Альш. Тĕпе Çтаппан ятли юлнă. Вил йăли. Пĕр-пĕр килĕрен уйăрăлса тухнисем малтан тĕп çурта кайса тĕпри вилнĕ çынсене хываççĕ. Бугур. Пирĕн аппана илекен тĕпрен мулĕ тапранĕ. || Место прежнего жительства. N. Тĕпрен килнĕ. || Родина. N. Пирĕн тĕрĕк çыннисенĕн чăн тĕпĕ, çуралнă çĕрĕ-шывĕсем чи малтан авалхи саманасенче Çипирте Алтай тăвĕ таврашĕнче пулнă. || Род. Ст. Чек. Чăвашсемпе тутарсем пĕр тĕпрен тухнă. || Внутри. N. Тĕпре ларса пыр, ехать, сидя внутри экипажа (не на козлах). Якейк. Пынă чохне вăл ямшăкра ларчĕ, эпĕ тĕпĕнче лартăм (внутри экипажа). N. Хăй ларчĕ тĕпне, а начар салтакне ларчăк çине. С. Айб. Тирпеленсе çитсессĕн, патша ывăлĕпе арăмĕ тĕпе кĕрсе ларчĕç, тет, таркăнĕ кучăр вырăнне ларчĕ, тет. || Полтава. 117. Шухăш тĕпне Мазепа путса ларнă пĕтĕмпе. || Куст. Альш. Акă хайхисем пĕр пысăк шĕшкĕ тĕпĕ патне çитрĕç тет те, шĕшкĕ тĕпне çĕклесе çавăн айне кĕрех кайрĕç, тет. Собр. Карта-карта килет хуркайăк, каять хăмăш тĕпне шыраса. N. Хура та çĕлен ача пуçлă, çӳрет-çке хăмăш тĕпĕнче. Сала 123. Кĕтĕм вăрман ăшшĕне, лартăм курăк тĕп çинче. || N. Вунă тĕп юман N. Йывăç: пĕр çĕр тĕп хăмла çырли, крыжовник тавăраш аллă тĕп. Толст. Икĕçĕр тĕпрен тăххăр анчах юлчĕ (яблони). N. Вăтăр тĕп кавăн. Альш. Хурлăхансем вĕсем пĕчĕкçĕ тĕпре ӳсеççĕ. Чув. календ. Çамрăк тĕпсене йăрансем туса лартаççĕ. || Ствол, комель дерева. Пазух. 22. † Вăрман хĕрри юманлăх, çинчен икел суйлар-и те, тĕпне юпа тăвар-и? Лашм. Улма йывăç тĕпĕ ай сап-сарă. Юрк. Чăршăсем хĕрри хурлăханлăх, тăрринчен хурлăхан татар-и, тĕпĕнчен чăпăк тăвар-и? Пазух. 22. † Ту питĕнче чиелĕх, çинчен чие суйлар-и те, тĕпне çатан авар-и? Собр. Чӳрече кутне хурăн лартрăм, тĕпшĕн мар, çулçишĕн. Микушк. Хăпартăм та çӳлĕ ту çине, лартăм кукăр хурăн тĕпĕ çине. Юрк. Çӳлĕ ту çинче виçĕ хурăн, тăррисене кассан тĕпĕ ӳсет. || Стебель. N. Пĕр пĕрчĕ акса пин пĕрчĕ илмелле пултăр, тĕпĕ хăмăш пек пултăр, тăрри чакан пек пултăр. К.-Кушки. Тĕпне хăмăш пек, тăррине чакан пек ту. Н. Байгул. Хумăш тĕпĕ шывлансан пирĕн макрасси çавăнтан паллă. Пазух. 22. † Парлак çинче çырлалăх, çинчен çырла суйлар-и те, тĕпне утă тăвар-и? || Пень. Кĕвĕсем. Лартăм хурăн тĕп çине хурăн çырли пиçиччен. Альш. Хура-хура кăткăсем хурама тĕпне сырса илнĕ. || Подошва. К.-Кушки. Ха, ачу çăпатине тĕпĕнчен сырасшăн (хочет надеть лапти вверх подошвами). Тим. Шурă рамановски кăçатă тăхăнас çук, тăхăнсан та тĕпне тивертес çук. || Панклеи. Шу орлă каçнă чох пуç çине ĕçлĕк тĕпне хорса каç (платок с навороженным). Сятра. Усал укçа илсе тухрĕ, тет те, ĕçлĕк ăшне ярчĕ, тет те, тĕпĕ те çĕтмерĕ, тет (тĕпне сарăлмарĕ). || Якейк. Пире коккăль памасан, кăмаки тĕп çыпăçтăр. || С. Алг. Юпа тĕпне (на кладбище) укçа яратчĕç тăванĕсем, пĕр пус параканĕ çĕр тенкĕ паратăп, тетчĕ. N. Юпи тĕпне пĕр пус укçа алтса хăвараççĕ. || Кильд. Хапхăр тĕпне шăлмастăр, курăк шăтса тухас пек (готова вырасти). К.-Кушки. Ан пыр, каччă, хапха тĕпне, хăма ӳкĕ пуç çине.
узнавать, различать, разбирать, определять. Изамб. Т. Ку япалана тĕсмĕртетне? Узнаешь ли ты эту вещь? Тюрл. Пăртак тĕсмĕртет-и санăн куç. N. Тĕттĕмленсе кайнă кĕленче витĕр курнă пек анчах тĕсмĕртетпĕр. Пир. Ял. Хурапа шурра тĕсмĕртекен çын çак сăмахсене епле чĕлхе çавăрса каланă-ши? Кама. Пĕри кĕлте çыххи туса тăрать вĕт-ха? Куратни? – Куратăп. Тĕсмĕртетĕп. Ачач 101. Пĕчĕк пуçĕ пĕлнĕ таран тĕсмĕртсе илет. Тет. Салтак çыруне тĕсмĕртет (разбирает солдатские письма). Альш. Вăл çынна паллатна эсĕ? — Пĕрре курнăччĕ, тĕсмĕртетĕп (представляю себе). Ib. Хамăр чей ĕçетпĕр, вăл-ку çинчен калаçатпăр. Манăн шухăшăм малтах: Елшелнелле пыратăп, Кушкăсене тĕсмĕртетĕп. СПВВ. Тĕсмĕрте пуçларăм (различать, распознавать). СПВВ. ИФ. Тĕсмĕртес= кăшăт палтанă пек тăвас; ав пăртак тĕсмĕртес, теççĕ. СПВВ. Аран тĕсмĕртсе илтĕм (едва признал). Сред. Юм. Таста корнă эп кô çынна: пăртак тĕсмĕртеп те, тата (а все-таки) камнех тавçараймасп.
назв. мельницы. Хурамал. Тĕттĕрпи = пĕчĕк, шеп çавăрнакан арман. Ib. Тĕттĕрпи арман айĕнче виç пăталкка тулă çурать.
понуд. ф. от гл. чапăлтат. Альш. Çиччĕри саккăрти ача шыва кĕрсе кайнă та тек чапăлтаттарса тăрать. КС. Пĕчĕк ача шыва чапăлтаттарать (или: чапăлтатса выртать) шыва кӳртнĕ чухне такана çинче (в неглубокой воде.— Сред. Юм.). N. Вăсем тата шывсене пăхмасăрах чапăлтаттарса çӳреççĕ. Орау. Ачисем çăмăр хыççăн ура сыппи таран шыв çинче чупса чапăлтаттарса çӳреççĕ.
чашка, блюдо. ГФФ. † Шур чашкăра шурă пул. В белой чашке — белая рыба. Якейк. Витрен тăрри йăви пĕчĕк чашкă пак вăр çаврака. Ау 178. Сăмавар лартса чашкă туни шурă шарăхли пирĕн вăл. Никит. Чашки-чашки шур шăрçа, сапса ярса пулмарĕ. N. Чей чашки, чайная чашка. II N. Çуртра тиркĕ-чашкă шăлтăртатмасăр çук. В доме не обходится без стука посуды.
(ч’иг’э), локоть, мера длины (от локтя до конца среднего пальца). Изамб. Т. Чике тесе чавса тăрăшшĕне калаççĕ. N. Ик чике= хур. N. Чике тăршшĕ кайман, чĕлхи чĕп-чĕрĕ. Не вырос и на локоть, а язык – как бритва. Ск. и пред. чув. 113. Чике тарăшшĕ ларттарать. N. Вăл (т. е. Кукша) пĕр чике тăршшĕ старикпа чике тăршшĕ карчăк патне хĕр патне кĕнĕ (сватать девушку). N. Пĕр чикĕ тăрăшшĕ, на один локоть. Яжутк. Мăн çул хĕрĕнчи кăпчанки пĕр чикерен вăрăм мар. Çакă ялăн хĕрĕсем пушă авринчен вăрăм мар. Ала 80. Çав старикĕн тăрăшшĕ пĕр чике, тет, сухалĕ пĕр хур, тет. Панклеи. Чике тăршшĕ стариксам, старики ростом с локоть, карлики. Абаш. Пĕчĕк çынна чике теççĕ, низкорослого человека называют чике. Ала 65. Лашман ялин арăмĕсем те пĕр чике пиршĕн кускалаççĕ. Чертаг., Чутеево. Н. Седяк. Чике — чавсапа виçни. В. Олг. Чике — половина хор’а. Изамб. Т. Çав икĕ чике тăрăшшĕ пĕр хур пулат. Тим. Ах евчĕçăм, евчĕçăм, ултă чике сураншăн утмăл улттă хутларăн.
болезнь, хворь, недуг, нездоровье. Изамб. Т. Санăн упăшку мĕнле чирпе вилчĕ? Вишн. 74. Çав чирсемпе пирĕн хушăмăрта пĕри-пĕри чирлесен, пирĕн шыва вĕретсе ĕçес пулать. N. Темле чир килсе кĕчĕ те, тухса кая пĕлмерĕ. Курм. Чир тивсен, когда постигнет болезнь. Туперккульос 17. Чăнах та, чирĕшĕн пулсан (в отношении болезни) пит çăмăл. N. Шупашкар пульнитсинче кашни чирпе уйрăм тухтăрсем ĕçлеççĕ. Слакбаш. Чир тумтиртен те ерме пултарать. N. Унта усал чир нумай, усал чир ан ерт. N. Ах эсĕ мĕнле оçлăн-ши вăл чиртен вара? Капк. Вăл вара, кăмăлĕ хуçăлнипе, чире ернĕ. Изамб. Т. Виçĕм кун чирĕпе (вследствии хвори) хирте çĕр каçнă, тет. || Якейк. Ха сан тоту çине кĕçĕр чир сыснă-çке (= тотая пĕчĕк хăмпуллăскерсем сап-сарă чир тохса ларать). || Беда, несчастье. КАЯ. Мĕн пулнă тата? – Чир пулнă-ха, кунта ав аккуна урнă йăтă тулланă. || Заблуждение (?). Юрк. Вăл шухăш вĕсенĕн пĕлмен чирĕ анчах. || Язва. || Эпидемия. || Употребляется в чувашизмах. Хурамал. Пĕрер кăчкăрнă сасă илтсессĕн, калаççĕ: хăшĕ чирĕ кăчкăрать унта, теççĕ. Б. Олг. Кам чирĕ онта кăчкăрат, тохса пăхмасăр, тет. Ib. Ман кам чирĕ каяс-ха! Поскилте çын çок-и мансăр пуçне? Халь çынсам килте, топма полат урăх çына. Васильев. Тем чир, манăн ĕç ăнмас. Якейк. Чир ту хăть, каламасть. Хоть его зарежь, ни за что не скажет. N. Кам конне чир тивет (смирного). Кан. Ах тур, мĕн чир шăмми ку? Что это за кость. || Юрк. Ырă ялĕ хамăр ял, йăлăм вырăнне йăмри пур, Атăл вырăнне кӳлĕ пур, чул çурт вырăнне чирĕ пур.
чон, душа. К.-Кушки. Чĕнтерлĕ кĕпер айĕнче шăнкăлтатат кăвакалăн чĕпписем, кăвакалăн чĕппи мар-тăр вăл, пирĕн пек мĕскĕн ачасен чунĕ-тĕр. И. Тукт. † И, çилсем вĕрет, вичкĕн çил вĕрет, вăйлă çăмăрсем капланса килет. Ултавах тĕнчи, йăвăр самани пирĕн чунсене тыткăна илет. (Ĕлĕкхи юрă). Образцы 48. † Çак тăвансем патне килсессĕн, килмессерен чунăм савăнать. Ib. 48. † Хампа пĕрле тăрса юрлакана çур чунăма çурса парăттăм. Пазух. 28. † Сăрисем те пыл пек, хуçи чун пек, мĕншĕн тăван тесе калас мар. Образцы 13. † Пăхсан ĕçĕм юлать-çке, пăхмасан чун чăтаймасть-çке. Ib. 5. † Мĕншĕн вăйя тухмастăр чунăрсене йăпатма. N. Сасси те çав шăнкра пек каччă чунне çемçетет. Ск. и пред. чув. 37. Çутăлать Мăн-шыв, чуна хăпартать. N. Çамрăк чунăм çĕкленет. Капк. Кинĕ каланă ăшă сăмахсене илтсен, карчăк чунĕ тин лăш карĕ. Ст. Шаймурз. Çак шухăш аса килсен, вара чун питĕ хурланатчĕ, питĕ пăшăрханатчĕ. N. Чун хĕпĕртенипе ниçта та кайса кĕрейместĕп. Арçури. Чон шикленет, ăш вăркать. Çĕнтерчĕ 18. Ан калаçтар, анне-е-е! Чун тарăхать. N. Чун вирелле тăрат саççим çавсемпе айкашсан. Пухтел. Чунĕ пӳлĕнет (у человека умирающего, если кто-нибудь громко заплачет). Н. Карм. Пире хаяр сунакан çынсем, çипрен çинче чунĕ татăлтăр. N. Чун татăлас пек уласа макăр. Пшкрт. Чонă татăлтăрай. (Ругань). В. Олг. Торă татса кайтăр сан чонна. (Сидьная ругань). N. Пĕр-ик-виç кунтан ача чунĕ, чĕкеç пулса, ашшĕ пӳрчĕ тăррине тăрса юрлат. (Из сказки). Дик. леб 52. Чăн аслă пиччĕшĕ каланă: çапла çав, вăл айăпсăр чун! тенĕ. Ib. 50. Тимĕр решеткелĕ чӳрече тулашĕнче çирĕх-тăрри (юрлакан кайăк) ларнă, вăл та хăйĕн савăнтаракан юррипе унăн чунне пусарнă. А дрозд, сидевший за решетчатым окном, утешал ее своей веселой песенкой. Букв. 1900. Ӳчĕ пур та, чунĕ çук. (Çурта). Зап. ВНО. Чунĕ пур, юнĕ çук. (Тараккан). N. Чун пулсан чул хушшинче те усрăпăр. Ст. Шаймурз. Çын урлă сăмах илтсен, çулçă пек çамрăк чуна питрех хĕн. КВИ. Çамрăк чун та пĕчĕк чун, чунĕ ытла çемçе çав. Ентĕрел. Хальхи ачасен, хăйсем çураличчен, чунĕсем çуралнă. (Говорят старики, дивясь детям, напр., тому, что они катаются на коньках, которых чуваши прежде не видали). Тайба Т. Тăвансем аякра, чун çывăхра, килсе кураймастпăр çеçен хир урлă. Орау. Çăмăлланасси пит хăрушă.— Чунтан чун уйăрлать те, хăрушă пулмасăр. Якейк. Çын пăсăлсан поканя, е чостаран çын кĕлетки туса, салакайăк çăмарти илсе, пĕр-пĕр çĕре кайса пăрахнă чох: чон вырăнне чон паратăп, кĕлетке вырăнне кĕлетке паратăп,— тенĕ ĕлĕк тĕттĕм чăвашсем. Питушк. Пит лайăх лашасам, чон тăма çĕр çук. Изамб. Т. Епле унăн чунĕ чăтат-ши? (без работы). N. Çывăхра персен так чон топаннех сиксе анать. || КС. Чуну пур-и? Жив ли? || Жизнь. N. Чĕкеçĕсем чие хушшинче, çуначĕсем пĕлĕт хушшинче; сан чунупа ман чунăм ылтăн ука хушшинче (наша жизнь течет радостно). Якейк. Чол-холара чол хаклă, кăçалхи çола çитрĕм те, чол хаклă мар, чон хаклă. (Солд п.). N. Сан чунупа, тăван, ман чунăм тĕнче çине тухнă хĕвел пек. || Существование. N. Апат начарланчĕ, но чон осрама (поддерживать существование) полать, терĕ. || Человек. N. Этем чунĕ вали нихăçан та çурхи пек савăнăç çук. Собр. Мачча пĕрени шартлатсан, чун катăлать, теççĕ. (Поверье). Орау. Пирĕн кĕçĕр пĕр чун хутшăнчĕ. Мĕн ача тата? – Ывăл. СПВВ. Киле чун хутшăнсан... (В Сред. Юм., напр., если возьмут в дом сноху или если родится ребенок). Дик. леб 41. Вăл çурта акăшсене пĕр çын чунĕ те илсе кĕме юраман. || Душа населения, едок. N. Арçын чунĕ, мужчина (как одна душа населения), хĕрарăм чунĕ, женская душа (когда считают по душам). КС. Эсир пире çĕрсене чунтан мĕн тивнине улпучĕсене те пур хура туналлă халăхсене тан туса уйăрса парăр, тенĕ. || Живое существо. СТИК. Ку та вĕт чун! (Питĕ начар, нишлĕ путексене шеллесе калаççĕ). Ib. Пĕр чунтан икĕ чун пулчĕ. (Сурăх пăруласан калаççĕ). Ст. Шаймурз. Кунта мĕн тума килтĕм? (пришла я?). Пĕр чун та çук. Стюх. Ай-хай-ах-та, манăн тантăшăм, санпала манăн сăмах килĕшет. Ĕлĕкрен пĕрле пурăнса, пĕр чун пулса, санпала пĕрле ӳснĕрен. С. Тим. Атте, савнă чуну пулăттăм, ăшăнта мĕн пуррине пĕлĕттĕм. Ау 2°. Хулара пĕр чун та çук, тет. Сред. Юм. Мĕн тума кайрăм эп онта, исмалин пĕр чон та çок-çке ĕнтĕ (ни души нет). N. Тыр вырнă чухне ял хушшинче пĕр чĕрĕ чун та çук. N. † Ларсамăр вырăнăра, тытăр куркăра, эпĕр тайăлса тăрар сирĕн умăрта; эпир тайăлнă чух ĕçмесессĕн, турă хурланă чун пулăпăр, эпир тайăлнă чух ĕçсессĕн, турă савса çуратни пулăпăр. N. Эпир, мĕскĕн чунсем, çынсем пек çӳреймерĕмĕр. Юрк. Унтан ĕлĕктерех тепĕрне çураçма тусаттăм, вăл тата, ырă чун, ĕлĕк хăй савнипе сăмах пĕтернĕ пирки пыма тумарĕ. Орау. Чунтан пĕр курка ĕçмелле. Каждый должен выпить по ковшу. Ала 86. Ах, ву парасси парать те, анчах унăн хĕрĕ чун нумай илет, тата тепĕр пилĕк юпа анчах юлнă, çав юпасем çине сирĕн пуçăрсене касса хурĕ вăл, терĕ тет, карчăк. || Животное (скотина, птицы). НТЧ. Аслă кĕлĕ, аслă ырă, çак сан ятна илнĕ (купленных) чунсене (животных) юратса паратпăр, юратса ил. (Моленье киремети). Г. А. Отрыв. Тĕрлĕ выльăх чунне пусаç. Колют разных животных (на моленьи). Ал. цв. З4. Вăл чăтлăха пĕр кайăк чунĕ те вĕçсе кĕрсе курман. || Дыхание, дух. ЧС. Ун патĕнчен иртсе çӳренĕ чуне чуна хытарса сехĕрленсе аран иртсе каяттăм. N. Чунна ан çăт. || Сердце, настроенне. N. Манăн сăмахăма итлесе кĕнекемсене эпĕ ыйтнă çĕре яракан çынсене пурне те ăшă чунтан тав тăватăп. Çĕнтерчĕ 12. Хыпар илтсен чун тапать. В. Тим. Эсир те саватăр, те савмастăр, савнă пек туйăнать чунсене. N. Ан тухăр, хĕрсем, тумланса, ай люльи, йĕкĕт чунне çунтарса. Чебокс. Манăн питĕ чунтан юратакан Александра ятлă йăмăк пурччĕ. Я. Турх. Чунтан юратнă манăн савнă ырă çыннăм. ЧП. Чунран савнă тăван. N. Пĕтĕм чунтан юрат. N. Манăн чон сан çинче тăрать (я тебя обожаю). Бгтр. Ку кайнă чох, хваттер хоçин ачи, онпа пĕрле пырасшăн, чонтанах макрать, тет. Пазух. 12. † Кунтан вăйă иртсессĕн, арăмсенĕн чун кантăр. Калашн. 6. Анчах халĕ, арăмĕ мăшкăл курса чунĕ витнĕскер, вăл кĕрлесе тăракан тинĕс пек. Курм. Чонсем-варсем варлă хĕр, епле чонпа выртать-ши, чонсем-варсем варлă хĕр, епле чонпа тăрать-ши? Якейк. † Уя тохсан чон уçăлать, киле кĕрсен чон тăвăрланать (становится тяжело на душе). N. Çулла тулалла (вăрманалла, хирелле) чун туртать. N. Чон тарăхать. Досада берет. || Мысль. N. Чунна аскăн хĕрарăмсем хыççăн ан яр. N. Эпир халĕ тин чунпа пурăнма пуçлакан халăх вĕт. N. Ман хăлхамри кĕмĕл алка çутти ӳкет пит çине; çиекен çынсем тек çиччĕр, пирĕн чунсем аякра. || Милый сердцу. Çатра Марка. Ах тăвансам чонсам, тантăшсам. К.-Кушки. Ĕçсем куркусене пыл тесе, ыткаласа илсемĕр чун тесе. С. Дув. Ĕçкĕ ĕçер, тăван, пĕрле пурăнар чун тесе. Юрк. Савнă чунпа ĕмĕр иртерсен çамрăк чĕре çăвĕ ирĕлмес-çке. Каша. Вуниккĕн явса пĕтменне кил, савнă чун, явар-и? N. Хуйхăр сан та ан йĕр, чун, сан пурнасси малалла! N. Аннем, юратнă чунăм, пĕлсем хĕрхенме. Хĕр йĕрри. Утмăл хăма тăрăшне утса тухса пулмарĕ, çитмĕл хăма тăрăшне çитсе курса пулмарĕ, чунăм савман ачаран пуçма хăтарса пулмарĕ. ЧП. Ай-хай тăванĕсем ай чунĕсем. || Полтава 70. Уй-хир тулли пур халăх чунтан ячĕ ахлатса! Ib. 72. Халь пуç каснă вырăна чунтан чупса пыраççĕ. Сред. Юм. Çын вĕлернĕ тенине илтсен ман чôн сӳлетсе кайрĕ. СПВВ. ИФ. Чун сӳ тăват: пит хăранипе ăшăра темскерле сиввĕн туйăнса каят, çӳлтен ярăнса аннă чух, е таханка сикнĕ чух чи малтан хăнăхаччен сӳлелле аялалла аннă чух сӳ тăват, теççĕ. Букв. 1886. Манăн тнн чун кĕчĕ (= тин лăплантăм). || СТИК. Пысăк çăпан чуна кайса тивсе ыратат. (Выраженне сильной боли). Сред. Юм. Ах тôр, чонах кайса тиврĕ. (Говорят, когда нечаянно задели чем-нибудь чирий, я когда он очень болит). || N. Молкач ашне çиме манăн чон çĕкленмест. || Ст. Шаймурз. Чун тус чуна илет, тет. (Послов.). Пазух. 87. † Уяр çул çăмăр çусассăн, пĕтĕм тĕнче хĕпĕртет. Савнисем, сире курсассăн, чунпа чĕре хĕпĕртет. Истор. Хуйхă куракан çынсем чунĕсене пусарма пынă. N. Чун систернипе. Лашм. Çеçен хир варрине тухрăм хĕвел ăшăне, лартăм йывăç сулхăнне, çулçисем пĕр ешĕл, ан пăрах, тăванçăм, чун çамрăк. N. Çынсем уласа макăрни çын чĕрине çурас пек чуна тăвăлтарать. N. Чунĕсем хавшаса çитнĕ. Полтава 12. Чунтан-вартан куллянса. Юрк. Пĕрне-пĕри чунтан чуна юратса тăранаймаççĕ.
учащ. ф. от гл. чуп. КВИ. Шăри-шари çын шавлать, урам тăрăх чупкалать. Абаш. Акăш-макăшсем анчах чопкаласа çӳретчĕç. Бегала лишь одна мелюзга (т. е. дети, ребята). N. Ах пичеçĕм çав пичче, эп кайнине (замуж) пĕлсессĕн, хуларан хулана чупкалать. (Хĕр йĕри). Ст. Яха-к. Пĕчĕк ачасем каçчен катарччи чупкаласан, чупкаласан, лашисене ывăнтарсан, килĕсене кĕрсе тăвараççĕ.
поцелуй (в обращениях к детям). Альш. Мана чуппа пар-ха. Поцелуй меня. (Гов. детям). К.-Кушки. Чуппа пар. Дай поцеловать. (Гов. ребенку). Изамб. Т. Пĕчĕк ачасене: чуппа пар-ха, тесе калаççĕ те, вĕсем вара чуп тăваççĕ. Чуп тусан чуппине илтĕм, теççĕ.
тогда, в это время. Ст. Яха-к. Ун чухне унта пĕчĕк ачасем çунашкапа ярăнмалли те çук, çиччас çуна айне туса вĕлерсе пăрахĕç. В то время маленькие дети и не могут кататься на салазках, так как легко могут быть раздавлены на смерть санями. См. вып. III, стр. 241.
назв. обряда. Хурамал. Хăнасем килсен, тепĕр кун пурте чуклеме чуклетчĕç. N. Мункун хушшинче чӳклеме ĕçетчĕç. Ходар. Чӳклеме ятлă авалхи йăла çинчен пĕр алçырăвĕнче çапла çырнă: „Пирĕн патра чăвашсем хăйсен авалхи йăлипе чӳклеме туса ĕçсе çиеççĕ. Чӳклемене çĕнĕ тырă салачĕпе тунă сăрапа, çĕнĕ тырă çăккăрипе, çĕнĕ тырă кĕрпипе чӳклеççĕ. Чӳклеме тумасан тырă-пулă перекечĕ пулмасть, теççĕ. Ăна çулне пĕре анчах тăваççĕ. Чӳклемене тĕрлĕ вăхăтра тăваççĕ. Хăшĕ е тăр хĕлле тăваççĕ, хăшĕ çăварнире туса иртереç, алă çитнисем авăнсем пĕтерсен кĕркуннех туса иртерсе яраççĕ... Çапла кашни харпăр хăй хурăнташне чĕнсе пухаççĕ. Çынсем пухăначчен килте тануш пăтă пĕçерсе хатĕрлеççĕ. Ăна çынсем пухăнса çитсенех чӳклемеççĕ-ха, пирвай пĕр-ик-виçĕ чĕрес сăра ĕçсе лараççĕ. Çапла виç чĕрес ĕçсессĕн, çĕнĕ пичкерен пуçласа сăра ăсса сĕтел çине кăларса лартаççĕ. Тирки çине йĕри-тавра хĕррипе, çемьере миçе çын, çавăн чухлĕ кашăк тăрăнтарса хурса тухаççĕ, пăтти варне пĕр уçламçу çу хураççĕ; унтан тиркĕ çине хай çĕнĕ тырă çăнăхĕнчен тунă çăкăра хураççĕ. Вара паллăрах çынсене пĕрер курка сăра тултарса тыттараç, пĕри кĕрекене кĕрсе пăтă тиркине тытать. (Пăтă тиркине ăна сĕре çынна тыттармаç, епле те пулин пуянтарах пурăнакан çынна йăттараççĕ. Юрлă çын тытсан, тырă-пулă пулми пулать, теççĕ). Вара алăк патнелле кар пăхса тăраççĕ те, ак çапла чӳклеççĕ (курка тытманнисем, пуçĕсене çĕрелле чиксе, çĕлĕкĕсене сулахай хул айне хĕстерсе тăраççĕ): „Çырлах! Çӳлти мăн турă, мăн турă амăшĕ, пулĕхçи, пӳлĕхçи амăшĕ, сана çам çатса çам илетпĕр. Хуçа калать: авалхи йăлапа, çĕнĕ тырă сĕчĕпе, çĕнĕ тырă çăккăрипе, тырă-пулă пылĕпе, чипер тырра-пӳлла алла илнĕ йĕркепе сана, турă, ачи-пăчипе, ывăлĕ-хĕрĕпе, пĕтĕм килĕшпе пуççапас, тет, çырлах! Çак сăрана пылакне, тутине, перекетне-ырлăхне пар. Çичлĕ тырра-пулла çичĕ кĕлет тултарма пар, тет; перекетне ырлăхне пар, ана çине аксан, ана перекетне пар, вырса çĕмел тусан, çĕмел перекетне пар... Унтан пурте пĕрле харăс: çырлах! Амĕн çырлах, çырлах, çырлах, теççĕ те, пăтă тирки йăтни: килĕрех эппин, тет те, пурте çавăрăнса сак çине лараççĕ... Чӳклесе пĕтерсен, хуçипе арăмĕ сĕтел патне пыраççĕ те, пăтă чӳкленĕ чух тытса тăнă куркисене чĕрес çине тытса хĕвеле майлă виççĕ çавăрать те: перекетне ырлăхне пар, тесе сăрине чăлт чĕрес çине ярать. Юлашкине пĕр-пĕрне тав туса ĕçсе яраççĕ. Курка тытнисем ыттисем те хуçисем хыççăн çавăн пекех туса чĕрес çине яраççĕ те, хуçипе арăмне тав туса ĕçеççĕ. Çапла алăра тытса тăнă куркана кил хуçипе арăмне тав туса ĕçсе пĕтерсен, пăтă çиме лараççĕ. Пăттине ăна чӳкленĕ çăккăрпа çиеççĕ. Çăккăрине пăтă тирки тытнă çын касса парса тăрать. Чăн пирвай ватă çынсем çиеççĕ. Хуçа арăмĕ пăттине хурах тăрать, çăвĕ пĕтсен çуне ярса парат. Арçынсем çисен, хĕрарăмсем çиеççĕ, унтан пĕчĕк ачасем пырсан, вăлсене лартса çитереççĕ. Пурте çисе тăрансан турă амăшĕ курки тăваççĕ“. НАК. Кĕркунне, çĕнĕ тырă-пулă çие пуçласассăн, чăвашсем пурте харпăр хăй килĕнче сăра туса çĕнĕ тырă пăттипе турра кĕл тунă. Çапла харпăр хăй килĕнче сăра туса çĕнĕ тырă пăтти пĕçерсе турра кĕл тунине чӳклеме туни, тенĕ.
язык. Образцы 51. † Хура куçсем лайăх хут çырма, çемçе чĕлхе лайăх калаçма. Ib. 55. † Хура чĕкеçрен чĕлхе илтĕм çак тăвансемпе калаçма. Ib. 74. † Çичĕ ютпа тавлашма хурçă чĕлхе хывтартăм. Ib. 47. † Çакăях та киле эп килсессĕн, тухаймарăм урам тайăличчен, каяймарăм чĕлхерен йăнăшиччен. N. Чăваш чĕлхи, чувашский язык. Калашн. 19. Чĕлхи вĕçĕнчи сăмах чарăнчĕ. На раскрытых устах слово замерло. КВИ. Хăйĕн пĕчĕк чĕлхипе пакăлтатать инкĕшпе. Образцы 59. † Халиччен ырă çын умне тăманччĕ, чĕлхем çыхланнине курманччĕ. Ib. 52. † Ĕнтĕ ылттăнăм çук, кĕмĕлĕм çук, услам çуран хывнă чĕлхем çук. Ib. 66. † Сирĕн пек лайăх çынсем умĕнче чĕлхем вĕçĕ хурçă пулинччĕ. Ib. 9. † Йăнăшминччĕ чĕлхеçĕм. Дик. леб. 43. Чĕлхӳ çинчен ĕçĕрĕннĕ чи малтанхи сăмахăвах пиччӳсен чĕрине хĕç пек витĕр касса тухĕ. Первое же слово, которое сорвется у тебя с языка, пронзит сердца твоих братьев как кинжалом. || Речь, наречие, слово. Образцы 45. † Маттур утсем юртать, çулĕ юлать, пирĕн пек айвансенчен мĕн юлать? Мĕн калаçнă чĕлхе, çав юлать. Ib. 53. † Тайăла пуçсене хĕç витмест, тутлăях та чĕлхене пыл витмест. N. † Пирĕн ял ачисен чĕлхи çемçе. N. Сăринчен те ытларах тăрантарать чĕлхипе. Образцы 79. † Йăпатайрĕ чĕлхипе, илĕртейрĕ куçĕпе. || Наговор, заговор, заклинание. Ск. и пред. чув. 100. Ахаль мар çав вунă çул сывлăш чĕлхи вĕрентĕм.
солнце. солнышко. Ск. и пред. чув. 88. Вут пек хĕвел выляса çул тӳпене хăпарать. Пазух. 92. Хĕвел хĕрлĕ хĕрĕсем, Турай хĕрсем тиейсе, суйламасăр илес мар. Дик. леб 43. Хĕвел анса çитеспе Елисан пиччĕшĕсем вĕçсе таврăннă. Когда зашло солнце, в пещеру прилетели братья. Ib. 36. Хĕвел анса килет. Солнце близилось к закату. Ib. 41. Хĕвел чылай çӳле кайсан... Когда солнце поднялось выше... КВИ. Çутă юхăм унăн айĕнче, çӳлтен ылттăн хĕвел çутатать. Под ним струя светлей лазури, над ним луч солнца золотой. N. Хĕвел анчĕ ту айне. N. Хĕвел кулать сайрарах, шăрши пĕтнĕ чечексен. N. Пĕр пĕлĕт çук, хĕвел çунать. А.-п. й. 42. Хĕвел анса ларчĕ. Тимухха лашине шăварма тухса кайрĕ. НР. Чупрăм-тухрăм ту çине хĕвелпе пиçнĕ çырлашăн. Взбежала я на горку за созревшей на солнце ягодой. ГФФ. Ашшăн-ăшшăн хĕвел пăхсан... Если солнце будет припекать. Ib. Ушшăн-ушшăн хĕвел пăхсан та, хорĕн те тăрăх сохăр йохать. Когда солнце сильно припекает, по дереву (березе) течет смола. Абыз. Çĕр çăввинче çĕр-çырли, çĕр-çырли, çĕр çăввине хĕвел пăхсан, тата пиçес кăмăл пур. Оп. ис. ч. II. Сывлăх пулсан таврăнăпăр, хĕвел пекех çаврăнса. Если будем живы, то вернемся подобно тому, как обращается солнце. N. Хĕрлĕ хĕвел сан умăнта йăлтăртатса тăрать, аялта тен çак пĕлĕтрен витрелетсе çумăр çăвать. Перед тобою блещет красное солнышко, а внизу из этого облака, может быть, льет проливной дождь. Баран. 28. Шĕшкĕ юмана хупласа хĕвел ямасăр тăнă. Орешник глушил его и не пропускал солнечных лучей. ТХКА. 108. Хĕвел тухас пек, çанталăк çуталать. Ib. Хĕвел чылай çӳле улахрĕ, хĕртсе пăхать. Шурăм-п. № 19. Хĕвел анса ларчĕ. Халĕ апат çиет пулĕ, ăна амăшĕ пăтă пĕçерсе çитерет, тет. N. Сивĕ кун виçĕ хĕвел пулать. N. Вĕсен пичĕсем хĕвелре çунса кайнă. N. Хĕвелпе тăрса, мĕн хĕвел аничченех кĕтӳре çӳрет. Чув. пр. о пог. 51. Виçĕ хĕвел курăнсан, сивĕ пулать. Если появятся три солнца, будет холодио. Ib. 42. Хĕвел хĕртсе пăхсан... Если солнце печет... N. Хĕвел витĕр (пăхвă чухне) çăмăр çусан, тата тепĕр çăмăр пулать. Если сквозь солнце (когда оно светит) идет дождь, еще дождь будет. Вопр-Смоленск. Хĕвел тухсанах пĕлĕт айне кĕрсен, çамăр пулать. Панклеи. Хĕвел те пĕлĕт айнех полчĕ (зашло за облако). С. Алг. Кирек ăçта кайсан та пĕр хĕвел, çуратнă çĕр-шывсем шел юлать. N. Хĕвел каялла кайса пăхсан, çăмăр пулать, теççĕ. Якейк. Эс çанашкал покан тусан, хĕвел тепĕр çĕртен тохĕ. Ib. Эс çав окçая парсан хĕвел тепĕр енчен тохĕ. Ib. Ĕнер конăпех хĕвел пăхрĕ. N. Ма мана хĕвеле кăтартмастăн? Почему ты мне не даешь смотреть на солнце? N. Пӳртре хĕвел çутипе çап-çута. В комнате светло от солнца. N. Хĕвел пĕлĕт айĕнчен тохрĕ; хĕвел пĕлĕт айне кĕрсе карĕ. Пĕлĕтсем хĕвел тĕлĕнчен сирĕлсе карĕç. N. Эпĕр хĕвелте ларатпăр. N. Мана хĕвеле тохма йорамасть. N. Хĕвелте çӳреççĕ. N. Старик хĕвеле ларчĕ. N. Ача макăрнă чохне ăна чарас тесе: хĕвел пăхать, ай, хĕвел пăхать, тесе калаççĕ, ача вара чăнахах макăрма прахать те, колма тапратать. Вăт хĕвел пăхса ячĕ, тесе каран колаççĕ. N. Пирĕн ăрам хĕвеле хирĕç пăхса ларать. N. Сар хĕвелте (в солнечные дни) çырла часах пиçет. N. Олăх толли сар хĕвел, кайăк вĕçни корăнать. N. Эпĕр паян кĕлтесене хĕвеле сартăмăр (на солнышко). N. Тĕкĕрпе хĕвеле ак вылят (не пускай зайчиков). N. Эпĕ пулсассăн, çакă уя пĕтĕмпе хĕвел аксан тапратса хĕвел тохаччен сухине туса, тыррине акса çитĕнтерсе, вырса, авăн çапса, тыррине йăлтах ампарсене тултарса хурап, тесе калать тийĕр, тенĕ, тет. N. Хĕвеле пăх та уйăха пăх, хĕвел çути сап-сарă, уйăх çути çап-çутă. Мусирма. Хĕрлĕ-хĕрлĕ, теççĕ ăна, хĕвел çинче ӳснĕ вăл. N. Пĕлĕт çинче илемлĕ хĕр çӳрет. (Хĕвел). N. Пăх-пăх, хĕвел, пăх, хĕвел, çу чашкипе çу парам, пыл чашкипе пыл парам, ачу шыва кайсассăн, кĕвенте пуçĕпе туртса илĕп, сана хĕрли, мана шурри. (Сăвă). Н. Карм. Сирĕн пĕвĕр çинçе, сăнăр хитре, питĕр çинче хĕвел çутти пур. Ст. Чек. Хĕвел хĕлле çулахинчен аялта тăрат. Тюрл. Хĕвел аякка сулăнсан... Когда прошел полдень... Хурамал. Хĕвел аннă чух хулăм пĕлĕт тĕлне ансан, йĕпе пулать, теççĕ. N. Эсĕ апла тусассăн, хĕвел кай енчен тухĕ. ЧП. Пулă çакрăм хĕвел. Изамб. Т. Хĕвел йывăç пĕввине яхăн çĕкленчĕ. N. Хĕвел йăлт (кăшт — если дольше) пăхрĕ те пĕлĕт айне кĕрсе кайрĕ. Солнце проглянуло и опять скрылось. N. Хĕвел яраймăн ху тĕлне (невозможного не сделаешь). Унта аннӳ хĕвел пăхса çӳренĕ (об этом заботилась я). Юрк. Хĕвел ануçăм çанталăк пит хĕрелет. N. Хĕвел майĕ (майнелле) çаврăнса-çаврăнса, каллех пӳрте йăтса кĕрет. N. Хĕвел тĕтреленсен, уяр пулать, теççĕ. N. Хĕвел кутăн, каялла пăхсан çумăр пулать, теççĕ. N. Хĕвел юпа пек тухсан, çумăр пулать. N. Пирĕн тĕлтен Хĕвел анчĕ пулас (наше счастье закатилось). N. Тăвану килнине курсассăн, хĕвел пулса чупса тух. N. Кирек çта кайсан та пĕр хĕвел. N. Вара отсан-отсан хĕвел анса карĕ. Н. Лебеж. Тăвайкки тăрăх хĕвел ӳкет, пиçмен çырласене пĕçерет. N. Чӳречесĕр çӳртра пĕчĕк шăтăкран хĕвел кĕрсен... N. Хĕвел инçе карĕ. N. Курнитсара çыру çырнă чух, хĕвел ӳкрĕ пит çине. Кан. 1929, 178. Шăршлă, нӳрлĕ, хĕвел кĕмен пӳрт. N. Хĕвел виттĕр пăхни. N. Хĕвел тохсан тин... Микушк. Ирхине Хĕвел ӳкет пичĕ çине (на лицо его падает). Торп-к. Карăнтăк виттĕр ылтăм туя кĕрĕ. (Хĕвел). N. Вăл хапха çил хĕвелне шалтăртатать, хĕрӳ хĕвелпе ялтăртать. N. Хĕвел (-е, -ĕн) анма вăхăт ĕнтĕ. N. Çĕн çул кунĕ ырă хĕрлĕ хĕвел пулчĕ. N. Хĕвел ăшă пăхать. N. Хĕвел анарахпа пурте киле таврăнаççĕ (с поля). ГТТ. Мана пĕлĕт çаврака хуран тĕпĕ евĕрлĕ, хĕвелĕ лапка туйăннă. N. Çак кунсенче хĕвел пулмарĕ. Хĕвел ларнă вăхăтра анчах çитрĕмĕр. N. Йĕрекен ачана култарас тесе: „Хĕвел пăхать“, теççĕ. N. Пăхман хĕвеле ирĕксĕр пăхтараймăн (ӳпкелекен çинчен калаççĕ). Никит. Хĕвелпе юр кайсассăн, тулăпа урпа пулать, тенĕ ĕлĕк. N. Эсĕ хĕвел анса лариччен çит (или: килсе ĕлкĕр, или: килме тăрăш). Ты приходи до захода солнца. Сред. Юм. Пăх пăх, хĕвел, ачу шыва кайрĕ вит, квенте пуçĕпе туртса илтĕм, ачуна хĕрлĕ çăмарта парăп, хуна шурă çăмарта парăп. (Поют дети, когда солнце скрывается за облаками). N. Эп сана çавăншăн олталап полсан, ман çине хĕвел ан пăхтăр (пусть помру). N. Хĕвеле май çаврăн. Иди по солнцу с востока на запад. N. Хĕвеле хирĕç, против солнца, с запада на восток. N. Онăн куç пит начарланнă, хĕвел курмас вит олă. N. Хĕвел куçа çиет. Солнце глаза ест. N. Хĕвеле питĕн пӳрт çутă полать. Изба, обращенная к югу, бывает светла. N. Хĕвеле тӳртĕн пӳрт тĕттĕм полать. Изба, обращенная на север, бывает темна. N. Хĕвелпе пĕрле тохса кайрăм. Выехал при восходе солнца. N. Хĕвелпе пĕрле киле кĕтĕм. Приехал при заходе солнца. N. Эс те çавна тусан, хĕвел те тепĕр енчен тохĕ. (Говорят, когда уверены, что он не может этого сделать). N. Хĕвел анса лара пырать. Хĕвел анса пырать. Первое показывает, что до заката близко, а второе дольше, чем первое. N. Хĕвел кăнтăрлаччин вăкăрпа чупать, тет, кăнтăрла иртсен, карсакпа чупать, тет. N. Хăш чухне хĕвел çӳл енчен карталанса тата тепĕр хĕвел пулать. Вăл хĕвел тавраллах çавăрăнать пулсан, „хĕвел карталаннă“ теççĕ. N. Хĕвел каçалана сулăнсан, çĕрте йăвăç мĕлкисем вăрăмлана пуçларĕç (от деревьев протянулись длинные тени). N. Хĕвел ансан пуçласа тепре хĕвел аничченех. N. Хĕвел тухсан пуçласа тепĕр хĕвел тухичченех. N. Хĕвел хĕртнĕ — солнце палило. N. Хĕвеле хирĕç пăркăç пĕренене ман ним кăмăл туртмасть ăна, ан тив юлтăр вăл, тен маччаран çӳлелле хурăпăр, халь маччаналла пураса çитиччен пĕрене çитет-ха. N. Ытти пĕчĕккĕн курăнакан çăлтăрсем, хĕвелтен шутласан пирĕн çĕртен темиçе мĕлюн хут та ытла аякра тăраççĕ, çавăнпа вĕсем хĕвелрен пĕчĕккĕ пек куранаççĕ. СТИК. Хĕвел çинче типĕтнĕ (о копченном на солнце). Ib. Хĕвел тӳпере чух, в полдень. Ib. Паçăр çăмăр çурĕ, халĕ хĕвел пăхат ĕнтĕ епле (говорят о маленьких, если они только что поплакали и смеются). N. Пĕчĕк ачасем хĕвел пĕлĕт айне кĕрсе сулхăнлатсан ак çапла калаççĕ: „Хĕвел! Ача кĕпи шыва карĕ, туртмаллипе туртса ил“. N. Хĕвел апатчен вăкăр çинче пырать, тет; апатран варалаша çинче, кантăрларан вара — кайăк çинче. N. Хĕвел кунран-кун иртерех тухса пырать (ир тухнăçеммĕн ир тухса пырать, кая юлнăçеммĕн кая юлса анса пырать). Янтик. Эп вăхата хĕвеле пăхса пĕлеп. N. Хĕвел хĕлле çӳле каймас. Изамб. Т. Пăхăр-ха, ачасем, епле хĕвел выляса тухать. N. Пăртак кăна хĕвел хĕрри курăна пуçларĕ (утром). N. Хĕвел йывăç пӳ (пĕвĕ) хăпарнă çĕре эпир киле çитрĕмĕр. N. Хĕвел анас патне çитнĕ, тет. Артюшк. Ачамсене пĕр пичĕ хĕвел, тепĕр пичĕ уйăх тавăттăм. Собр. Виçĕ хĕвел тухсан, уйăхĕпех йĕпе пулать, теççĕ. Н. Карм. Хĕрлĕ хĕр пĕлĕт тăрăх çӳрет. (Хĕвел). N. Ача, ку çумăр хĕвелĕ пулĕ, ытла пит хĕртет. ЧП. Хĕвел пăхрĕ — типĕтрĕ. N. Виç хĕвелпе кайман шурă юрсем. N. Кирек ăçта кайсан та пĕр хĕвел N. Вăл вăхăтра хĕвел выляса тухрĕ вăрман çинчен пĕлĕт çине, кун та хитреленсе карĕ. Лобашк. Вăрман урлă сар каччă курăнĕ. (Хĕвел). N. Чипер хĕр пысăк уйпа çӳрет. (Хĕвел). Синьял. Хĕвел витĕ, çу витмĕ. (Кантак). Сятра. Вутсăрах çунать, çунатсарах вĕçет, урасăрах чупать. (Хĕвел). Альш. Çула хăшĕ-хăшĕ куç ыратнипе хĕвел çине тухаймасăр лараççĕ. N. Хĕвел анса пырать (скоро закатится). N. Хĕвел карталаннă (круг вокруг солнца к непогоде). N. Хĕвел тухса сарăлнă (совсем уже взошло). N. Хĕвел кулать, хĕртсе хĕвел пăхать. N. Пăх, хĕвел, пăх, хĕвел, этемсене савăнтар. N. Хĕвел шăвать. Кив-Ял. Хĕвел тухать хĕрелсе çут тĕнчене çутатса. (Вăй юрри). Нюш-к. Иртсе пыракан çын пичĕ çине тĕкĕрпе хĕвел çуттине ӳкерес. N. Хĕвел кашни кун ир тухнăçемĕн ир тухать (ир анса ларнăçемĕн ир анса ларать). Курм. Вăрмана çитсен, хĕвел анса та ларчĕ. Аттик. Хĕвел кашни кун пĕçернĕçем пĕçерет. N. Хĕвел ир хĕрелсе тухсан йĕпе пулать (вăл кун çăмăр е юр çăвать), теççĕ. КС. Ура питне хĕвел çапрĕ (насквозь, сильно прожгло). Трхбл. Хĕвел пирĕн йĕтем пысăккăш, тетчĕç ваттисем. N. Хĕвел пит хĕртет. N. Хĕвел тухнă çĕрелле çитрĕмĕр (ко времени восхода солнца). N. Паян эп тăрсассанах хĕвел тухрĕ. Красн. Горка. Хĕвел питĕ хытă пахать. Сĕт-к. Хĕвелин пăхасси номаях мар та-ха; час кĕлет айне хопланмалла. || Назв. божества. Магн. М. 63, 64. Хĕвел ашшĕ, амăшĕ, хăлхи, çоначĕ, ори. || Клятва. Ст. Чек. Хĕвел, илмен эп ăна. Сред. Юм. Хĕвел пôр! (Тôпа туни). Орау. Мĕн эсĕ çын çинчен çука калаçса çӳрен: эпир хĕрсемпе ун-кун, апла та капла çӳренĕ, тесе калаçса çӳрен? — Çук, Якку. Ак, хĕвел, калаçман. Ăна сăмах вĕçертнине (что болтают зря) ху та пĕлен-çке.
зима. N. Хĕл, хĕлле. Орау. Пĕр вăтăр улт çул хушшинче хĕл кун пек час ларман. N. Кăçал хĕл ир ларчĕ. N. Хĕл иртрĕ (также: çитрĕ). N. Хĕл нумай юлмаст (осталось немного до весны). N. Хĕл ларчĕ. Установилась зима. N. Кăçалхи (или: ку) хĕл — хĕл пек те мар. N. Хĕл килет (или: пулать) пуль! Видно, хочет быть зима. N. Хĕлӳ анчах ларать халь, эс çулахине шухăшлатăн! Еще только зима наступает, а ты уже думаешь о лете (о летнем). А.-п. й. 65. Çук, апла юрамасть, пĕчĕк кайăка усрава илнĕ йăвăçсен çулçисене пĕрне те ан тивнĕ пултăр, вĕсем хĕлĕпех симĕс тăччăр, тенĕ. ГФФ. Хомăш котне пăр шăнсан, хĕл полнине тин пĕлчĕç. Только тогда узнали, что наступила зима, когда обледенели комли камышей. Рак. Хĕл уйăхĕ улт уйăх, çу уйăхĕ çич уйăх. В. С. Разум. КЧП. Хĕле хирĕç, к зиме. Изамб. Т. Халĕ хĕле хирĕç. N. Хĕл ларас уммĕн, перед наступлением зимы. N. Хĕлччен инçе-ха. Туперккульос 36. Çывăрасса та хĕл хушшинчех чӳречесене уçса ярса çывăрма пултарать. Кан. 1927, № 212. Хуртсем хĕле аван каçсан, вăсене çуркунне пăхма аван. Баран. 161. Çула пит шăрăх пулать, хĕл сивĕ килет. Е. Орлова. Хĕл айне полаттăр. Вас застанет зима. N. Кăçал хĕл час ларĕ. N. Хĕл хырăмĕ аслă, теççĕ. (Послов). N. Хĕл хырăмĕ пысăк, теççĕ. Регули 1205. Ку хĕл иртнĕ çĕрте çĕр сом илтĕм. Ib. 392. Хĕл полĕ (или: полать) ĕнтĕ. N. Хĕле кĕриччен (до зимы) эсĕ килме тăрăш. Т. VI. Эпĕ хĕле кĕриччен качча каймалла (должна выйти замуж). Унтан хĕлĕ пулчĕ, тет те, хĕрĕ те качча каяймарĕ, тет, карчăкĕ те вилеймерĕ, тет. Изамб. Т. Çапла вĕсем ĕçлесе хĕле кĕрсе каяççĕ. Ала 96. Пурăнсассăн-пурансассăн, çакă мĕскĕнсем тата хĕле кĕрсе кайнă. N. Хĕле кĕретпĕр, начинается зима. Орау. Хĕле кĕни нумай пулмасть халь. Зима наступила недавно. N. Хĕле кĕрет, наступает зима. N. Хĕле кĕретпĕр ĕнтĕ. Истор. Киле каяс тесен, хĕле кĕтĕмĕр; капла пĕр усăсăрах киле кайсан, пире никам та ырă сăмах калас çук, хамăртанах кулĕç. Изамб. Т. Халĕ хĕле хирĕç (к зиме). N. Ул хĕлте те атă ĕçлесе нумай укçа тупрĕ. N. Унтан хĕл иртрĕ, çуркунне çитрĕ. КС. Выçлăх чухне çур хĕлтен çуркуннене çитичченех йăтса тăратса пурантăмăр (больных животных, которые ве могли сами подниматься). Ст. Шаймурз. Петрав иртсен тăри юрласан, хĕл час ларать, тет. Кан. Çак савăта иртнĕ хĕлте юсама тытăнчĕç. Якейк. Хĕле хирĕç чӳречесене питĕртĕмĕр. N. Хĕл пĕтеспе (или: иртеспе) карĕ. Уехал в конце зимы. СТИК. Хĕл лараспа (к зиме) çанталăк пит сивĕтсе çитет. Сред. Юм. Нӳхрепе пăр хĕрсан, хĕлтен хĕле çитечченех пырать. N. Арман пĕвинчи пулла хĕл пĕтерет. || В переносном смысле. N. Нихăçан та çынна сăмахпа кӳрентермест, йытă çурине те хĕл кăтартмасть.
дочь. КВИ. Хăйĕн аслă хĕрĕнчен ашшĕ ыйтать: мĕн мăнтăр? На свете что всего жирней? — спросил однажды так отец у старшей дочери своей... Ib. Унтан кĕçĕн хĕрĕнчен ашшĕ ыйтать: мĕн мăнтăр? Затем спросил он: что жирней? — у младшей дочери своей. А.-п. й. 103. Чухăн хуйхăрса килне таврăнчĕ те хĕрне каласа пачĕ. Бедняк с горечью понес (кудель) домой и рассказал о своем горе дочери. ГФФ. Пире пуян çын хĕр памасть. Богатые люди не выдают за нас дочерей. N. Пуян хĕрĕ теейсе те, пуç ывăтса ан тăрăр; чухăн хĕрĕ теейсе те, пуçа усса ан тăрăр. N. Пирĕн атте хĕрĕ. Изамб. Т. Хальхисем (дети) виççĕш те хĕр. Ст. Чек. Хĕрме (= хĕрĕме) калап, кинĕм илт. (Послов.). Мусир. Пирĕн аттен пĕр хĕре Вĕренер кулли пулайчĕ. Городище. Санпа пĕр тăван хĕр миçен тата? А сколько у тебя сестер? Абыз. Манпа пĕр тăван пилĕк хĕрччĕ. К. Кушки. Пирĕн пилĕк хĕр, у наших родителей пять дочерей. Ib. Эпир çемьере пилĕк хĕр, нас в семье пять сестер. || Девица, девушка, девка. ГФФ. Коçăма ятăм хĕр çине те сар хĕрсене солляма. Я дал волю своим глазам выбирать красных девиц. N. Йăштин-яштин яш ачи, хĕрсем тавра коскалать. Высокий красивый парень вертится вокруг девушек. N. Хальхи те хĕрсем яш майлă. Нынешние девицы похожи на парней. N. Ĕнтĕ савни кĕтет, сарă хĕре кĕтсе илеймест. N. Вылямашкăн, кулмашкăн та кăвак куçлă хĕр чипер. Богдашк. И уччанна, уччана, юр çăват-çке пахчана; юр çунипе юр пĕтмест, хĕр кайнипе хĕр пĕтмест. Чертаг. Ентри пичи калатчĕ: сарă вăрăм хĕрсене сарай кашти тăвап, тетчĕ. ГФФ. Çакă та ялăн хĕрĕсем, çул юсама тухсамăр. Девушки этой деревни, выходите чинить дорогу. N. Пĕр Петĕре çитмест-çке те, çĕр çитмест мар, хĕр çитмест. Только одному Петру нехватает — не земли нехватает, а девушек нехватает. N. Çак ял хĕрсен ячĕ аслă. Велика слава у девушек этой деревни. N. Ай, ачи лайăхчĕ, хĕрсем патне каймаст-чĕ. Ах и хороший был парень (жених)! К девушкам, бывало, не ходит. N. Ял-ялĕнче яш малта, хамăр ялта хам малта, çакă ялта хĕр малта. В других деревнях на первом месте парни, в нашей деревне я сам на первом месте, а в этой деревне на первом месте девушки. Пазух. Çакă ялăн хĕрĕсем ялан шăлан чечек пек, ялан мăкăнь çеçки пек, йĕркипе ларнă чĕкеç пек, суса çакнă нухрат пек, йĕп куçĕнчи пурçăн пек, кача-пӳрне çĕрри пек. СТИК. Кĕрхи сăрара пирĕн пит хытă ĕçеççĕ. Ваттисем хăйсем хурăнташ-ăрусемпе ĕçкĕ тăваççĕ, çамрăксем (бивают и женатые молодые люди и замужние) хĕрсем кĕрхи сăра ларнă çĕрте ĕçеççĕ. Унта пĕр вăйçă пулат купăспа, ташлаççĕ, юрлаççĕ. Хĕрсен сăрине тунă çĕре кашни хĕр хăй килĕнчен салат и хăмла илсе пырат. Каччăсем вăл сăрана ĕçнĕшĕн укçа тӳлесе хăвараççĕ. Çавăнта ларнă хĕрсем вăл каç килĕсене таврăнмаççĕ, çавăнтах выртса çывăраççĕ. Якейк. Хĕрĕх тантăш хĕр тантăш, хĕрсе олах ларас чох хĕр тантăшран уйăрăлтăм. Чăв. юм. 24, 55. Хĕр пиррине хутаç çине чикет те пасара илсе каять. Юрк. Пире хĕртен арăм тумалли кирлĕ. Ib. Çирĕм çула çитсе хĕр пулса, ялăрта пур-и савакан? Торп-к. Юхин хĕр юхтарĕ, çеклеттер хĕр çаклатĕ. (Шыв юхни). Ала 65°. Ах, йыснаçăм Иван пур, хĕр Курмасăр ватăлнă. Ст. Чек. Хĕр йĕке урлă каçсан, упăшки кукша пулать, тет. Сред. Юм. Хĕр хôран хысми çисессĕн, качча кайнă чôх çăмăр пôлать, тет. (Народ. поговорка). Норус. Ати ани мăн ана (загон отца велик), хĕрсен çурли çук пулсан, унта аса килĕ-ха. (Туй юрри). Собр. Пушă хирте хĕрлĕ хĕр çӳрет. (уйăх). Шорк. Çамрăк хĕр — лет 14—18-ти; яш хĕр — лет 18—19-ти; пĕве çитнĕ хĕр — лет 17—18. ПУ. Çитĕннĕ хĕр, девушка. N. Тĕрлемес хĕрĕ, уроженка с. Тюрлемы (независимо от возраста и семейного состояния). N. Тепри — ватта юлнă хĕр. К.-Кушки. Миçе çул ман хĕрте лармалла-ши? Сколько лет быть мне в девушках. N. Хĕр чухнехи иртрĕ поль, сорхори тăвасси иртрĕ поль. (Хĕр йĕрри). Ядр. Сат картинче сар-кайăк, юрлăни те килĕшет хĕрĕн арăм полнă чох (хĕртен арăм полнă чох) макăрни те килĕшет. Нюш-к. Хĕр тупаччин хĕр тăв (хĕр çураçса тупса параччин хĕр тăв). ГФФ. Улаха та кĕтĕм те — хĕр сăмахĕ. Зашел (я) на посиденки — девичьи пересуды. || Невеста. Изамб. Т. Хĕр леçме (провожать невесту) хĕрсем каймаççĕ. N. Хĕр шыв тăкма кайни. СТИК. Вăл ĕнтĕ хĕр çулне çитнĕ: час качча парас тетпĕр. Козм. Хĕр парăп хĕл каçайми. (Шăпăр). Юрк. Авланма шухăш пур та, хĕр çук халĕ. ТХКА. Çынсем: хĕр тупса парас сана, теççĕ. N. Хĕрĕн тетĕшĕ туйра туй килнĕ чухне е кайнă чухне хĕрне хулпуççи çине хурса йăтса кӳртсе, йăтса тухса тăрантас çине лартат. Зап. ВНО. Каякан хĕртен шăпăр пытаннă. Сред. Юм. Хĕр полнă ĕнтĕ, тек выляса çиç çӳремелле мар. Невеста уже, нечего тут все играть. Пазух. Хĕр çӳретмелле выляс уммĕн юрлакан юрă. Çак юрра юрланă чух арçын ачасемпе хĕр ачасем уйрăм тăраççĕ: пĕр енне хĕр ачасем пулаççĕ. Пĕрисем юрланă чух тепĕрисем пăхса тăраççĕ. Пшкрт. Ĕçнĕ хĕр, невеста. || Назв. родства по мужу. Юрк. Родство: 1) сарă хĕр, 2) чипер хĕр, З) хĕрсем. Ib. Чипер хĕр, сарă хĕр, вăталăх хĕр, кĕçĕн хĕр. Якейк. Мăн хĕр, çамрăк хĕр. Альш. Хĕрсем, вăталăх хĕр, кĕçĕн хĕр, пĕчĕкçĕ хĕр, сарă хĕр, чипер хĕр, шурă хĕр. Ст. Чек. Вăталăх хĕр, кĕçĕн хĕр, пĕчĕкçĕ хĕр, шурă хĕр, сарă хĕр. N. Сестры старше мужа — аппа, аппай, акай, моложе — хĕрсем, чипер хĕр, сарă хĕр, кĕçĕн хĕр, пĕчĕк хĕр. Н. Карм. Упăшкинĕн йăмăкĕ: асли — хĕрсем, тепри — вăталăх хĕр, тата — чипер хĕр, сарă хĕр, кĕçĕн хĕр. || Назв. речки в б. Ядр. У. (о ней есть предание, иначе хĕр шывĕ.) КС.
край. См. хĕр, хĕрĕ. N. Сĕтел хĕрри, край стола. НР. Шор хĕррипа отмашкăн... Чтобы ходить по краю болотца... Хурамал. Аслă çулсем хĕрри çырлаллă, çиессӳ килсен татса çи. По краям большой дороги много ягод, если захочешь поесть их, то сорви и ешь. Ib. Аслă çул хĕрринче сар пушăтлăх, çул çыннисем пĕлĕç хисепне. На краю большой дороги — желтые молодые липы, идущие будут знать им счет. N. Çаран хĕрринче çĕр-çырли, пĕр çупкамĕ пĕр ывăç. Ачач. 59. Ашшĕ пĕр-хĕрринче хар-р-р! хар-р-р! харлаттарса çывăрать. Ib. 50. Тимуш чей чашкине, хĕррисенчен ик алăпа та пит асăрхаса тытса, тути патнелле илсе пычĕ. N. Çак Тип-касăн хĕрринерех пĕр пĕчĕк латакайрах, вăтам пӳрт пур. А.-п. й. 31. Çул хĕрринче пĕр армак-чармак йăвăç ларнă. N. Ку хĕрринчи, тот, который (сидит, стонт) с этого края. N. Уй-хирсем тăрăх сасăллă суха: „Хĕррине те ну, ну! “ — илтĕнет пĕрмай. Янгорч. Суха тунă чух лашана: хĕррипе! тесе кăçкăрса пыраççĕ. Янтик. Ушкăн кăна ушкăн тупăлха, чăн хĕррипе эпир касрамăр. Ст. Шаймурз. Аслă çул хĕррисем пылчăклă. Альш. Кайăк юпа тăррине пырса ларат, юпа хĕррине лараймас вăл. || Опушка (леса). Оп. ис. ч. Н. Вăрман хĕррине çитсен, çынни: вăсси! вăсси! — тесе кăшкăрса ячĕ, тет. Когда они подошли к опушке леса, человек закричал: „Взы! взы“! || Берег. Бес. чув. З. Тутар ачисем çав çырман çӳлĕ хĕрринче, хăшĕ çара уран, хăшĕ çăпата сырса, хăшĕ кĕпепе кăна кăшкăрса, выляса, чупса çӳренĕ. ГФФ. Тем чол шыв хĕррипе отсан та, эпир шыва каяс çок. Сколько бы по бережку не ходили, в воду мы не упадем. Истор. Хĕвелтухăç йĕнчи çĕрсене Атăл хĕрри таранчченех туртса илнĕ. ЧП. Шурă Атăл хĕрри. Ст. Шаймурз. Тинĕс çинче пит вăйлă çил тухат, вара пичĕкене çыран хĕррине илсе юхтарса тухат. Орау. Шыв хĕррипе карĕ (если берег обрывистый, то: çыран хĕррипе карĕ), пошел вдоль берега. N. Хĕррисем (у реки Булы) кăш тĕлте тарăн, кăш тĕлте сăрт. || Употребляется в качестве послелога. А.-п. й. 16. Пĕр вар хĕрринчен куна хирĕç тем пысăкĕш кăвак кашкăр сиксе тухрĕ. N. Картасем хĕрринче (под заборами) выртса çӳрекенскер. || N. Каç пулсан, вăрçă хĕррине ĕçлеме каяттăмч.
назв. моленья с жертвоприношением. Магн. М. 49. Ст. Шаймурз. Хĕрт-сурт пăтти те (жертву) параттăмăр. КАХ. Кашни çул хĕлле пирĕн хĕрт-сурт пăтти, чӳклеççĕ. Хĕрт-сурта ал ĕçне тума пулăшат, теççĕ. Тата кил-йышне пăхса усрат, теççĕ. С. Тим. Амин, хĕрт-сурт ячĕпе çичĕ тĕслĕ тырă-пулăшăн хĕрт-сурт пăтти çемье хĕрт-чĕпеле (так!) чӳклетпĕр. Турăран ырлăх çиттĕр; этемрен сиплĕх çиттĕр. (Начало моленья „хĕрт-сурту“). НТЧ. Хĕрт-сурт пăттине яланах çĕнĕ тырă-пулăпа чӳкленĕ хыççĕн (= хыççăн) чӳклеççĕ. Ăна чӳклеме виçĕ çатма йăва, тăхăр юсман, пилĕк пашалу тата пĕр хуран пăтă пĕçереççĕ. Çапла калаççĕ: „Эй, хĕрт-сурт, ман йышăма ырлăхне-сывлăхне пар, шăкăлтатса пурăнмалăхне пар, ĕрчемелĕхне пар, тĕпеле кин пар, ялăк патне кĕрӳ пар, ача-пăчаллă, ывăллă-хĕрлĕ ту... пӳрт никĕсне питĕ ту, чӳк, çырлах“... Вара чӳкленĕ пăттипе йăвине, пашалуне пур йышĕпе ларса çиеççĕ. Хурантине чӳклемен пăттине, йăвине, пашалуне ăрасна чашăк çине антарса лартаççĕ. Каç пулсан кăмака умне пĕчĕк сĕтел улăхтарса лартаççĕ, ун çине пăттине...
ленивый. Нюш-к. Шаймĕк çын праçникре ĕçлеме пуçлать. (Послов.). Капк. 1929, № З. Вăхăт мар, кахал та... шаймăк. N. Шаймăк = юлхав. Орау. Шаймăк (о мальчике и взрослом). Ib. Шаймăк (так обзывали девочек?). Ib. Ашшĕ: çытарма аку кайтăр, тесен те, çапах, унта ытти ачасампа шаймăка вĕренесшĕн хăех каять. || Насмешник. Орау. Пулать те кам шаймăк ача, пĕр путлĕ сăмахĕ çук, сăмаха ялан лерелле ярса калаçать. Ib. Шаймăк ача тесе çынтан мăшкăласа кулакан, епле те пулсан çынна пĕчĕк сăтăр тăвакан, çынтан вылятса кулакан (любящего насмехаться, трунить, проезжаться) арçын ачана калаççĕ. КС. Шаймăк, шалун. Ib. Мăшкăласа çырать, шаймăк („шельмец“).
стучать. N. Кĕçĕр хуралçă çĕр-хута шаккарĕ. N. Тахăшĕ чӳречене (чӳречерен) патакпа шаккарĕ. Карсун. Çав кун пĕр çын чӳречерен шаккаса: пухăва тухăр, паянхи каç пурте мунча хутса кĕрĕр, терĕ. Васильев. Каллах шаккать кантăкран. Альш. Тăватă уччастка тăватă урăм хуралçи. Вĕсем çĕрле туясем шаккаса çӳреççĕ вара. N. Кĕçĕр хуралçă çĕрĕпе шаккарĕ. Хăр. Палля 7. Хулăн кĕнекене шаккаса: мĕн ыратать? тесе чĕнет. ТХКА 129. Йăс чĕлĕмне тытрĕ те, сакă çумне шаккаса, кукăр пуçа тасатса, çапла сăмах калаçать... А.-п. й. З9. Ула-такка Сахар лавĕ çинчи пичке тĕррине хăпарса ларчĕ те шĕвĕр сăмсипеле шаккама тытăнчĕ. Шаккасан-шакасан, пичке хăми витĕрех шăтса тухрĕ. Ib. 42. Тимуххан килĕнче виçĕ ахар йытă пулнă. Хапхана шакканă сасса илтсенех, кĕсем сикрĕç-тухрĕç те урама, тытĕнчĕç тилле хăваламашкĕн. Юрк. Пĕр çур çул ытла вĕренсе, темиçе урай хăми пек хулăн хăмасене шаккаса шăтарса пĕтерсен, тин пĕртак парапан çапма вĕренет. Кан. Çав чăркуççи çинче кукленсе чула шаккаса лараканскер çын вăл. || Плести (о лаптях). Кан. Хресченсем пӳртре пĕчĕк пуçлĕ çăпатисене шакка пуçларĕç. || Бить. Никит. Лешĕ кушак мĕн пулсан, ăна патакпа шаккаймалла-мĕн, вара вăл каллах çын пулса ларать. Альш. Тытăнать, тет, ку тукмакĕ кунăн тетĕшĕсене шаккама. N. Ку таранччен пере (= пире) пит хытă хуса килчĕç, ура кĕлинчен шаккасах. || Убивать. Орау. Шаккаса пăрахнă, убили, укокошили. СТИК. Шаккаса пăрахнă, укокошили, пристукнули. || Расколоть, разбить (напр. стекла в доме). Кан. Христохвора мĕн,— каять те шаккать. || Кушать, есть. Кильд. Тытса чарăнми кăвак лаша пур, тапăртатса вăл пырать, вăлă мĕншĕн кĕçенет, типĕтнĕ сĕлле вăл шаккать. Ала З0°. Чăнкăр та чăнкăр трантас пур, çавă трантас мĕскершĕн, сысна çуне вăл шаккать. Орау. Шаккăр, шаккăр çăмартисене! Кушайте. N. Шакка! (яйцо), т. е. ешь. || Пить. Ерех. Пит вăйлă вĕсем кунта ĕçрĕç, пĕр четвĕрт эрехе шаккарĕç (выпили). Унтан тата вунă путилкке сăра ĕçрĕç. || Высекать огонь. || Наказывать. N. Никам та ан пăрăнăр, пире ан пăрахăр, пирĕн хута кĕрĕр, тесе шаккаса каласа ямарĕç-и? || Щелкать. Баран. 25. Шăртне тăратнă, шăлне шаккать (волк). Ib. 124. Ик уранăн тăрать, хăрушă мĕкĕре пуçлать, шăлне шаккать (медведь). || Намекать и требовать. Орау. Ку Ларкка укçашăн шаккать те шаккать, çтан тупса парас куна. Ib. Куçлăхне çухатсан тепре илтересшĕн пайтах шаккарĕ те, эпĕ те питех хыпмарăм. || В переносном значенни (в форме деепричастия, чаще всего означает — ни с чем, безрезультатно). Орау. Ала илме карăм та, малтан парап терĕ, унтан арăмĕпе темскер тухса пăшалтатрĕç те, памарĕ те. Ахалех шаккаса килтĕм вара (ни с чем вернулся). Якейк. Ман Ивантан виç тенкĕ илмеле те-хе, тахçан илес.— Пайтах шаккаса (илимасăр) çӳрĕн-ха! Вăл çынна часах кăларса памасть.
особое приспособление, чтобы лошадь, привязанная на лугу, не наматывала привязь. Ямаш. Якейк. Шакăрчака лашая корăк çима кăкарнă вĕрене лаша ан сӳттĕр тесе çыхса яраççĕ. (Железная штука, одна половина вращается на стержне, употребляется для того, чтобы лошадь не раскрутила веревку). || Узоры на санях; палочки на задке саней и телеги. Якейк. Шакăрчак тесе çуна хыçне капăрласа çапнă пĕчĕк патаксене калаççĕ. || Палочки для вязанья рогож (çона çитти). Курм. || Палочки, соединяющие „ора посми“ о „кĕрĕ“. Курм. || Кочки навозные в хлеве. || Запорка в деревянном замке. Золотн.
вода. Стюх. Шывçи хĕрне анмăттăм, шыв сассине саватăп. || Назв. рыбы (уклейка, синтява, верхоплавка, верховодка). Чертаг. Мыслец. Шывçи, пискарь. N. Шывçи, плотва. Карамыш. Шывçи, сельди. В. С. Разум. КЧП. Шывçи, мелкая селедка. Чув. Тимяши. Шывçи, плоская светлая рыбка; çиялта çӳрет, çавăнпа ăна шывçи тесе каланĕ пулмалла. Хир-б. Шывçи — пĕчĕк, порне пек çалта çӳрекен пулă. Антоновка (Стерл.). Шывçи — бакля (рыба). Орау. Ачипчи пур, ним курнасса пĕлмест, шывçи пек çӳрет. Ib. Яш-кĕрĕмсем сăмаха çиялтан хурлама тапратăрĕç ĕнтĕ (начали легкомысленно говорить), шывçи пек, терĕ. Ib. Шывçи пек хăйне те пĕлмест (о легкомысленности). Ib. Шывçи, молек, моль, всякая рыбья детвора. || Назв. праздника (крещение). Кумашка. Шывçи праçнăк. Ib. Шывçи тĕлне (к крещенью). Ib. Шывçине каймала (на праздник). Ib. Шывçинче полтăмăр.
вопросительная частица, выражающая колебание говорящего, иногда соответствует русской частице „ли“. N. Хăçан ку вăрçăн вĕçĕ полĕ-ши? N. Апаша хăçан çитсе корăп-ши? А.-п. й. 31. Ĕнер пĕр кашкăр тытса çинĕччĕ, паян тепрер упа тытса çисе пулмĕ-ши? — тет кăна хирĕç сурăх таки. Абыз. Атăл çинче алă лаша, çилкисем виттĕр çил вĕрет! Пирĕн çӳçсем пулмĕç-ши? Дик. леб 35. Тĕлĕкре пулчĕ-ши ку, е чăнахах-ши? N. Утсем ырхан, çулсем хура, юртаймĕ-ши çулсене пĕр тикĕс? Ай-хай ĕмĕрсем çамрăк ĕмĕр, иртеймĕ-ши ĕмĕрсем пĕр тикĕс. ЧП. Хура вăрман çинчи хура пĕлĕт юхаймĕ-ши вăрманăн хыçнелле? Эпирех те ĕлĕк выляни-кулни каяймĕ-ши ĕмĕрĕн тăршшĕне. А.-п. й. 61. Çав вăрмана кайса пăхам-ха, йăвăçсем мана ăшăтмĕç-ши? — тет пĕчĕк кайăк, вăрăммăн сывласа илсе. Образцы 68. Пĕтĕ-ши ку нуша манăн, пĕтмĕ-ши? Каймĕ-ши вăл ман ĕмĕре? N. Паранкă-ши? Это картофель что ли? N. Çийĕ пархат, пуçĕ калпак — пирĕн аппа мар-ши çав. А.-п. й. 66. Сан пек ухмах тĕнчере пур-ши? тет. Образцы 111. Хам пĕлмесĕр пулчĕ-ши? N. Ялан çамрăк ăспа çӳресен, ыра çын ачи-пăчи темĕç-ши? Ала 59°. Пилĕкри пиçиххисем салтăнмасть-ши, пирĕн çамрăк ĕмĕрсем иртмест-ши? (Солд. п.). Сала 347. Эпĕ ӳкмĕп-ши тесе хăра пуçларăм, мĕншĕн тесен эпĕ унччен чăнкă çĕртен ярăнман. N. Эсир мана пĕр-икĕ листа хут памăр-ши? Якейк. Эс мана Кăрмăша еçмĕн-ши? (не отвезешь-ли?). Ib. Эс мана Кăрмăша еçимăн-ши? А.-п. й. 37. Мана та алтса памăн-ши? — тет улатакка. Ib. 81. Пăрçа çĕрне сухаласа акмашкăн лаша памăн-ши? — тет. Ib. 73. Хуньăм, пире пĕрер пăт салат памăр-ши? — тет Ваçлей. Он говорит: „Тестюшка, не отпустишь ли нам для праздника пудовку солода? Ib. 57. Сăмса çине хăпарса ларса юрласа кăтартмăн-ши? тет тилли, тата ытларах йăпăлтатса. Ир. сывл. 21. Ах! Ăшшăн-ши, сиввĕн-ши? Альш. Кайсан-кайсан, темиçе çĕр çухрăмах кайсан-ши ĕнтĕ, сахалтарах кайсан-ши, Атăла юхса кĕрет, теççĕ. Шурăм-п. Хĕрне качча панă, тет, виççĕр алă çухрăма. Пĕр-ши çул-ши пурнать, тет, ик-ши çул-ши пурнать, тет, виççĕмĕшĕ çулĕнче курма каяс терĕ, тет. Орау. Пуçĕ (у него) чăнах та ыратать-ши? Но: пуçу (у тебя) чăнах та ыратать-и? СТИК. Час килет-ши ĕнтĕ? Ib. Унтан кайран кирек ăçта та кайма юрать-ши вара? Ib. Çавăнта карĕ-ши ман ачам, те унта мар? || Изамб. Т. Эпир те çапла ӳстернĕ-ши? N. Ужель и мы так растили? Ib. Вăл мана улталарĕ-ши? Неужели он меня обманул? || А.-п. й. Кĕрӳ нуши ăçта-ши? Кĕрӳ нуши ăçта ши?! тесе кăшкăрать. Где же нужда зятя? Где же нужда зятя? — кричит он. Ib. 109. Ман çак качакана ăçта ярас-ши? — тесе ыйтать хуçисенчен. Изамб. Т. Елчĕк çуннă иккен.— Миçе кил çуннă-ши (сколько же дворов сгорело)? Образцы 60. Пĕртте ырапа усала, ай, курмасассăн, епле пулса ӳсет-ши арăн ывăлĕсем. Орау. Ах, тур-тур-тур, камах турĕ-ши капла? Пĕтерчĕ пурнăçа пĕтĕмпех! (Так говорила женщнна, когда горел их дом от поджога). Тим. Тăхăр тиртен кĕрĕк çĕлетекен, унăн сăвăр тирĕ епле ши? Ачаранпа туслă пурăнаканăн, унăн чĕлхи-çăварĕ епле-ши? N. Мĕн-ши ку? Мĕн тумалли-ши ку? Букв. 1900. Çула çырмари шыв ăшă, пусăри (тарасари, çăлри) сивĕ,— мĕншĕн-ши вăл? || Часто соединяется с частицей мĕн. Альш. Тĕрлĕ çĕрте тĕрлĕ-ши-мĕн ку чăвашсем те? Сред. Юм. Анне парса ячĕ-ши-мĕн кона ман валли? || Часто соединяется с частицей ха. Зап. ВНО. Миçе сехет ши-ха халь? Б. Илгыши. Хулхи каланă (лисице): эпĕ халĕ, йăтăсем карĕç-ши-ха тесе, итлесе выртатăп, тенĕ. Бес. чув. 13. Ку Микулай мĕн тума кун çинчен калаçать-ши-ха? Мĕн кирлĕ ăна?
кричать, галдеть. Н. Шинкус. Çав вăхăтра вара урам хушшисем пур тĕлте те кăшкăрашса шуйхашнă сасăпа тулать. Ачач 14. Пĕрмай ĕçсе килсе амăшне хĕненине пĕле пуçланăранпа, пĕчĕк Матĕрне ашшĕнчен пит хăракан пулчĕ. Ун пек шуйхашнă каç хыççăнхи кăнтăрласем вăл нихçан та канлĕ çывăрмасть. ЧС. Ачасем, кунта ан шуйхашăр, кунта шуйхашма юрамасть.
приток речки Пĕчĕк Санар слева (овраг, почти безводный). Хир-б.
понуд. ф. от шăкăртат; стучать (дробно). СТИК. Чӳречене шăкăртаттарчĕ, шăкăр-шăкăр тутарчĕ. Пробарабанил пальцами. Слакбаш. Пӳрнисемпе шăкăртаттарать. N. Чӳрече витĕр тытăнать пӳрнисемпе кăшт шăкăртаттарма. Çĕнтерчĕ З1. Хуллен шăкăртаттарни илтĕнет. || N. Пĕчĕк ача сăпка витрех шăкăртаттарчĕ.
подр. стуку, произведенному защелкой калитки. Альш. Тахшин хапха патне килчĕ те хапха сашчулккине шăкăрт-шăкăрт тутарат (стучит). || Подр. стуку, производимому чайной ложкой. Шорк. Чей стакканĕ ăшне пĕр катăк сахăр янă та, шăкăрт-шăкăрт пĕчĕк кĕмĕл кашăкпа пăтратать.
подр. оборванному стуку (стучанию). Б. Олг. Перĕн хапхаран тохса карĕ çын, эп коримерĕм такам, паллама полмарĕ, алăк сасси илтĕнчĕ, шăлтăрт тутарса хуарчĕ. ЧП. Шăлтăрт тесе уçăпăр (хапхана). КС. Алăкне шăлтăрт çаклатса лартрĕ. Ib. Пĕчĕк чӳречене (алăк патĕнче, хыçал енче) шăлтăрт хуппăрĕ. Рак. Шăлтăрт! турĕ, шăтăкне кĕчĕ. (Çăраççи). Ст. Шаймурз. Шăлтăрт турĕ, шăтăкне кĕчĕ кайрĕ, туп. (Вăл пулĕ çăраççи шăлтăртатни). N. Çăраççийĕм шăлтăрт ӳкрĕ, уйăх курчĕ – илмерĕ, хĕвел курчĕ – илчĕ. (Тăм ӳкни). СТИК. Шин пушаннă урапа уттарса пынă чух шăлтăрт! шăлтăрт! туса пырат. Якейк. Кĕлетре темĕскер шăлтăрт! турĕ. Что-то упало и звук получился какой-то неопределенный. Хурамал. Япала шăлтăрт тӳрĕ. || Подр. звуку медных денег. Стюх. Курки кусса пырат-çке, укçи шăлтăрт тăват-çке. || Шибач. Шăлтăрт патăм. Тюрл. Шăлтăрт эп она патăм (чистоганом), татрăм. || Рак. Пăрçи шăлтăрт тусассăн, тăрни чупса пырат-çке.
подр. замерзанию, затвердению. Завраж. Пĕчĕк кӳлĕ (лужа) шăнках шăнса ларнă (совсем замерзло). || Как раз. Шел. П. 67. Чăваш республĕкăн шăнк варринче. || Совершенно. Кан. Каллех шăнк уяр. || Подр. звону монет. Завраж. Окçи кăсйинче шăнк (или чăнк) турĕ, звякнули деньги.
назв. какой-то птицы. КС. Хыткан пĕчĕк çынна шăнчас хăех çав тиççĕ. || Фамильное прозвище. Якейк. || Назв. деревни в Цивильск. у. N. Хĕр шырама кайрăм та, Шăнчас хĕрне тĕл пултăм.
подр. звуку при падении дождя. СТИК. Шăпăр-шăпăр çумăр çăват. Савельев. Шăпăр-шăпăр çумăр çăвать те, шыв арман хуçи хĕпĕртет. Якейк. Шăпăр-шăпăр çăмăр çăвать (не сильно, или шăпăртатса çăмăр çăвать). Янш.-Норв. Эй, аслă пӳлĕх! аслă пӳлĕх амăшĕ! Шăпăр-шăпăр çăмăрна пар, ырă сывлăмна яр. (Из моленья „Çăмăр чӳкĕ“). Сред. Юм. Çăмăр пит çунă чôхне трупа тăрăх анса шăпăрр туса йôхса анчĕ. Çутт. 112. Тумласем шăпăр-шăпăр туса лараççĕ. || Подр. течению слез. НР. Варли шыв пул тенĕ чух кушшуль шăпăр! туминччĕ. Когда милый при прощаньи скажет: будь здорова! — не полились бы слезы. СТИК. Куççӳлĕ шăпăр-шăпăр тăкăнат хăйин. Ачач 13. Амăшне кура, пĕчĕк ывăлĕ те тӳссе тăраймарĕ: куççулĕсене шăпăр-р юхтарса антарчĕ. Анчах çапах йĕрсе ямарĕ хăй. ПТТ. Тата кăлăх чипер шăпăр-шăпăр куç çуллĕ те тухат. ЧС. Хăйĕн куçĕнчен куççӳлĕ шăпăр-шăпăр юхать. N. Куç шулĕ шăпăрр юхса анчĕ (несколько капель беспрерывно). Крат. расск. 21. Куççулĕсем шăпăр-шăпăрах тумласа аннă. N. Куç çӳллисем (у него) шăпăр-шăпăрах тумласа аннă. || Чураль-к. Шăпăр-шăпăр тар юхать, тарне шăлма тутăр çук, тутăр тума арăм çук. || Ст. Яха-к. Вĕсем тата хывса тăнă чухне çурта шăпăр-шăпăр тумласан: аюй, ачам, ан макăрсамах, ха пăхăр-ха, вилнĕ çын куç-шулĕ епле тăкăнать, теççĕ. || ТХКА 81. Шĕшкĕсене иккĕн тытса лăка-лăка силлетпĕр те, шăпăр-шăпăр мăйăр тăкăнать.
то же, что шăрçа питлĕ çăпата. N. Пичи! Пичи! Шăрçа пуçлă çăпата туса пар. Тиуши. Шăрçа пуçлă çăпатине сырассине сыртăм та, пусас çĕре пусмарăм. Бреняш. учит. Шăрçа пуçлă çăпати пусас çĕре пусаймасть, хунямăшне юриймасть. Панклеи. Шăрçа поçлă çăпати посма тĕлне пĕлмерĕ, ул полтăрне йоримарĕ. Икково. Шăрçа поçлă çăпата = пĕчĕк поçлă, çӳçеллĕ çăпата. N. Хĕрсен çăпати шăрçа пуçлă.
назв. детской болезни, «собачья старость». КС. Ачана ниш пулчĕ (ерчĕ, слабеет, делается вялым). Ib. Нишлĕ. 1) больной ниш'ем, 2) вялый (вообще, хотя и здоровый). Магн. М. 14). Ача ниш, ниш чирĕ, нишлĕ. Н. Карм. Нише кайнă. — Пĕчĕк ачана нишлес такмакпалан, теççĕ. Нише такмакпа (кожаная сумка) сăваççĕ (ворожат), çăкăрпа сăваççĕ: çăкăр пек тулли пултăр, теççĕ; (пĕреллĕ виççĕллĕ) саккăрлă-тăххăрлă сăваççĕ те, пăрахаççĕ такмака, унтан вара ача чĕрĕлекенни чĕрлет. Пысăк çынна та, начаррах пулсан: нишлĕ, теççĕ. Нишĕ тавăрăнса кайтăр, пĕрре сăвап, виççĕ, пиллĕк, çиччĕ, тăххăр, тăххăрăшĕ тăхăр çĕре тавăрнса кайтăр. Якейк. Пирн ачая ниш ернĕ. Ачан, нишленсе кайсан, тирĕпе шăнни анчах йолать. Ib. Ниш ачасене воник çол таранччен ерет. Ниш корĕкпе тĕтĕрсен, нишрен хăтăлать, теççĕ. Могонин. Ниш ак мĕн: пĕчĕкçĕ сăпкара выртакан ачана типĕтсе, хăртса яракан чир. Если йăвăç лартсан, усал йӳçĕ шупа шăварсан, типсе-хăрса каять, çавăн пак ача çуралсан, усал шупа çусан, е амăш сĕт пама пĕлмесен, ачи ырханланса каять те: ачуна ниш ернĕ, теççĕ. Чавашсам ăна ак çапла тӳрлетеççĕ. Пĕр çулталăка çитиман пĕчĕк ачана ниш ерет, ниш ерсен, амăшĕ пĕлет те, нише тӳрлетме ачана вутăпа пĕрле кăмакана хурать те, амăшĕ кăшкăрать: эп хам ачана ернĕ нише çунтаратăп, тет. Нишрен чĕртме çапла сивĕ кăмаканах хутаççĕ. Тата çав ачана тылăпа тыланçи полаççĕ, портăпа касанçи полаççĕ, çĕçĕпе чикенçи полаççĕ, килĕпе тĕвенçи полаççĕ, тата ыттисем те пит нумай, каласа та пĕтерес çук. Амăшĕ кашни сăмахрах: ниш тыллатăп, ниш касатăп, нише чикĕтĕп, нише тĕветĕп, тит, ачана сивĕ хурана ярать те, вучах çине çакать те, хуран айне вутă хуранçи пулать; чăнах та ачи чĕрĕлет, çапла тăрăшса хăтлансан, такам та ĕненмелле, ку пирĕн чăваш хушшинче халь те пур, такамран ыйтсан та, пурте çак ниш çинчен калама пултарать. Латыш. Хăçан та хăçан çак кăмака нише каять, çавăн чуне тин нише кайтăр çак ача.
совершать обряд и наговор для лечения «собачьей старости». Чеб. Ача чирлесен нумайĕшĕ нишлеççĕ; нишлеççĕ çапла: такана айне хораççĕ ачине, такана йĕри-тавра хораççĕ йĕтĕн-сӳс. Она чĕртеççĕ, вара нишлекен такана çине чикет косарпа, вăл калат: ниш, тох, тох! N. Ачана нишлени. Ачана такана çине хураççĕ те çăкăр кĕреçи çине хурса кăмакана виç хутчен чиксе кăлараççĕ. Унтан таканапа ачана йăтаççĕ те, картиш тăрăх йăтса çӳреççĕ. Пирвай пусмайне илсе кĕрет те, кала пуçлат: «Йытă-качака нишĕсем, чăх-чĕп нишĕсем, сысна нишĕсем, кушак нишĕсем — пурте тухтăр çак ачаран», тет. Унтан витене илсе каяççĕ, унта та калаççĕ: «Лашасем нишĕ пулĕ, вăлсем те тухчăр, тихасен нишĕсем — пурте тухчăр». Унтан картана илсе каяççĕ те, калаççĕ: «Ĕне нишĕсем, сурăх нишĕсем, путексен нишĕсем, пăрусен нишĕсем, пурте тухса вĕрен çине вĕçсе кайччăр», теççĕ карчăксем. Латыш. Амăшĕ, юмăç каланă тăрăх, нишлеме пĕлекен ватă карчăк патне илсе каять ачине. Ib. Час-часах начар апатпа ик-виç çулхи пĕчĕк ачасем пит начарланаççĕ. Пĕчĕк ачан мăйĕ çинçелет, хырăмĕ пысăкланать. Амăшĕ, юмăç каланă тăрăх, нишлеме пĕлекен ватă карчăк патне илсе каять ачине. Нишлеме иккĕн кирлĕ: пĕри карчăкки, тепĕри евчи. Нишленĕ чуне пӳртре çăкăр пĕçереççĕ. Карчăкки ачана пикелет (= пиелет) те, çăкăр кĕреççи (= кĕреçи) çине хурса вĕри кăмакана çăкăр çине виçĕ хут чиксе кăларать çапла мăкăртатса: «Çак ача кăмака нишне кайнă пусан, кăмака нишĕ тухтăр çак ачаран; кăмакана юлса çунса кайтăр вăл; хăçан та хăçан çак кăмака нише каять, çавăн чуне тин нише кайтăр çак ача. Амăшĕ пиçикине салтать те, хĕвĕнчен чиксе аялтан виç хут кăларать. «Таса ача çуралать», тет карчăкки. Тĕп сакайне виç хут чиксе кăларать карчăкки. «Тĕп сакай ниш тĕп сакайне юлтар», тет. Сӳсмен витĕр виç хут кăларать. Сӳсмен нишĕ тухтăр çак ачаран, тесе. Ачине арăк çине хурать те, кĕлте çыххипе сăтăрса, çапла каласа ларать: «Тыр вырнă чух ача кĕлте çыххи нишне кайнă, вăл ниш тухтăр. — «Ача мĕнле нише кайнă ку?» тет евчи. — «Мучала нишне кайнă, мучала пек çемçелнĕ, мучала нишне кăларап-ха, тет карчăкки тирĕк мучалине сăтăрса. Евчи ыйтать: «Мĕн нишне кайнă?» — «Ача тăрна нишне кайнă та, ăна кăларап-ха, тет ачана тăрна тĕкпе сăтăрса. Ачан хырăмĕ пысăкран такмак ăшне виç хут чиксе кăларать. «Такмак ниш тухтăр». Унтан евчи авсăн таканипе чăх, лаша, хур навусне илсе кĕрет. Карчăк ачана çав навус çине хурса авăсать, çапла каласа: «Чăх навусĕ, ху нишна ху исе кай, хур навусĕ, ху нишна ху исе кай, лаша навусĕ, ху нишна ху исе кай». Навусне ачи мĕннипех шăпăр шăтăкне тăкать, хăй прехмай хуллен мăкăртатать. Пăртак тăрсан ачине илет те, кĕрĕкпе чӳркесе сак çине хурать. «Виç куçлă ие тухтăр, пусма айĕ ийи тухтăр, карта ийи тухтăр, кăмака ийи тухтăр, уй ийи тухтăр, вăрман ийи тухтăр»... тесе пит нумайччен ачана пилеш хуллипе çаптарать. Ачи пит макăрать. Карчăк ачана илнĕ чуне евчи ыйтать: «Ачаран нишисене, ийисене пурне те кăлартăн-а?» — «Йăлтах кăлартăм, пĕр ниш те юлмарĕ», тет карчăк. Унтан вăл курка çине шыв, кĕл, кăмрăк, тăвар ярса, алăк янаххи çинче ача пуçĕ йĕри-тавра виç хут çавăрать те, çав шывпа ачана çăват. Вара ачана тула исе тухать те, чӳрече витĕр амăшне тыттарать. «Таса ача парап сана, нишсем, иесем кайнă унтан», тесе. Амăшĕ илет те, шур кĕпе тăхантарать. Ку чăваш йăлине авалхи тĕне кĕмен кăрчăксем анчах пĕлнĕ. Халь пирĕн ялта пĕр карчăк пĕлет. Ман анне евчи пулнă çак ачана нишленĕ чуне, анчах карчăк сăмахĕсене пит шăппăн калать, тет, çавăнпа пурне те лайăх илтмелле мар, тет.
назв. ручья в б. Спасск. у. N. Павар çырми, ручей в овраге, приток Пĕчĕк Санар (слева).
(-д-), булькать. N. Эпĕ витрене çеклипе чышса шыв айне кӳртеп те, вăл унтан хăмпăпа пакăлтатса тухать, мана аванăн туйăнать. КС. Çăлкуçĕнчен пакăлтатса тухать (вода). || Болтать; говорить на непонятном языке. КС. МПП. Пакăлтатать, болтает беспрестанно. К.-Кушки. Пакăлтат, болтать тупо. N. Хурал пӳртĕнче çĕрĕпех пакăлтатса лартăмăр, сидели и болтали (с оттенком: долго и беспрерывно). СТИК. Тĕпелтех тата икĕ арăм пакăлтатса лараççĕ, тет. Ск. и пред. 85. Хăйĕн пĕчĕк чĕлхипе пакăлтатать инкĕшпе. Сред. Юм. Ан пакăлтатса тăр. Не говори чего не следует говорить.
(паба), маленький ребенок (детск. сл.). Тюрл. Хурамал. Пĕр пĕчĕк ача патне тепĕр ача пырсассăн, ашшĕсем калаççе: ван папа килне, теççĕ, папапа иксĕр выльăр, теççĕ.
(пабак), ребенок. В. Олг. Сёт-к. Папак, новорожденное дитя. Ib. О-ой, пĕчĕк папакне. Питушк. Апу папак тунă, сана юлташ, амакăр (= ан макăр). Сред. Юм. Пĕчик ачасĕне тепер пĕчик ача курсан: папак пур, тесе калаççе. Икково. Ван папаксем (товарищи, мальчики) выляма тохнă.
(пабакка), дитĕнышек. Изамб. Т. Çак пĕчĕк папаккам хăçан пулăшма пуçлĕ. IЬ. Ан йĕр, папакка. Янтик. Папакка — 1) так называют ребят; 2) так же называют и взрослого, но с иронией; так, напр., если довольно взрослый играет с ребятами, то говорят: папакка вылять.
похоже, схоже. Ачач 50. Тата Екор Павăлч сăнне пăртак сиввĕн пекле кăтартать. Ib. 14. Пĕрмаях çакăн пекле каласа çывăрттарать: ан макăр, Матĕрне хĕрĕм... пĕчĕк хĕрĕм!
коснуться, касаться, прикасаться, соприкасаться. Календ. 1910. Хăмпу çумне пĕчĕк йĕп перĕнсе тăрать. N. Вăрманта йывăçсем пĕр-пĕрин турачĕсемпе перĕнсе тăраççĕ. Вăрманти йывăçсен турачĕсем пĕр-пĕрне перĕнсе тăраççĕ. Деревья в лесу соприкасаются одно с другим ветвями. N. Çамкупа сивĕ кĕленче çумне перĕнсе ан тăр. Не прикладывайся лбом к холодному стеклу. МПП. Ӳлĕм кунта çӳренĕ чухне тумтир арки пернекен пулĕ. (Предсказание). Скотолеч. 6. Лашанăн çыхнă урийĕ (нога) çĕре кăшт кăна перĕнсе тăтăр. Якейк. Мана ан перĕн (или: ан тĕкĕн). Не прикасайся ко мне. Календ. 1906. Çĕр анчах мар, хĕвел, уйăх, мĕн пур çăлтăр — пурте нимĕне перĕнмесĕр тăраççĕ. || Задевать. N. Аллисене каялла тытса, хăрах аллинче патак тытса пырать. Отса пынă çеммĕн патакки атти кĕллисам çомне перĕне-перĕне пырать. N. † Паланлăх виттĕр тухнă чух, палан сапакки перĕнчĕ пулĕ, çавăнпа хĕрлĕ пулнă пулĕ. Аттик. Пĕр перĕнмесĕр çак шыв пек юхса тухса кайтăр çак ача çинчен (порча. Из наговора). || Ткнуть. N. Çав çĕрхине выляма тухрăм та, пĕр пысăк темĕскерле япала перĕнсе куккăр турĕ, тет. || Ударяться, биться. N. Чӳречерен чӳречерен пыра-пыра пернет (воробей). || Подойти. Сред. Юм. Çав пырса перĕнмен полсан, эпир йӳнтерехе илеттĕмĕр ô тавара. || Остановиться. Тоскаево. Туй хапха айне килсе перĕннĕ, тет, кĕрӳ хатри (= хатĕрĕ) çитмен, теççĕ. (Послов.). || Встретиться. Орау. Ак хайхискер килсе перĕнчĕ! Вот встретилось то слово, о котором говорили. || Напасть. ЧС. Пирĕн ялсем: ку мур пирĕн яла та килсе перĕнмин юрĕчĕ, тесе, питĕ хăра пуçларĕçĕ. || Попасть. Хĕн-хур. Эсĕ кам хĕрачи? Çĕрле Çăмьюн тетӳ пӳрчĕ патне ăçтан пырса перĕнтĕн эсĕ (как зашла?). || Обращаться. Юрк. Ку ĕçрен кайран, çими çитмен чух, йăмăкĕсем патне пырса перĕнет (обращался). ||Стреляться. Шурăм-п. Пăшал илнĕ те, перĕнсе вилнĕ. || Наталкиваться. N. Ниçта çитсе перĕнменни те юлмарĕ, тет, кун (всюду он бродил). Шурăм-п. Чылай çĕре перĕнсе çӳренĕ вăл.
взрослый. Юрк. Ку çурта кам туса паннине пысăк çынсем мар, ялти ачасем те пурте пĕлеççĕ. Ib. Пĕр вăл хăй анчах аслă та пысăк çын пулнă. Вишн. 62. Пысăк çынпа пĕчĕкçĕ ача хушши пит пысăк, çавăнпа пĕчĕк ачасене пысăк çынсемпе пĕр апат çитерме юрамасть.
пояс. Яргуньк., Питушк. Собр. Пĕчĕкеç тияк йĕс пыçхи çыхать. (Çĕрĕ тăхăнни). Урмай. Пĕчĕк пичин йĕс пыçхи. (Çĕрĕ). Чертаг. Пыçхи, широкий пояс у девушек, на конце — пыçхи тăрри (кисточки).
пеленать. СПВВ. ВА. N. † Пиллĕкĕн-пиллĕкĕн килтĕмĕр, пилĕк çулхи ачана пиелесе хăвартăмăр. Альш. Пиллĕкĕн-пиллĕкĕн килтĕмĕр те, пиелесе каятпăр. О сохр. здор. Тата çитменне ачисене пур ури-аллине пĕр çĕре кипкисемпе çыхса (пиелесе) пăрахаççĕ. СПВВ. ФН. Ачана пиеле-ха, теççĕ. N. Эпĕ ăна пĕлĕтпе чĕркенĕ чухне, тĕтрепе пиеленĕ чух... ăна кам хапха туса пӳлнĕ. СПВВ. ЕХ. Пиелени — пĕчĕк ачана кипкепе чĕркесе çыхни.
то же, что пикемпи. Яргуньк. Пĕчĕкиç пикенпи, пин çынна та тăрантарат. (Кăвас чĕрес). Ib. Пĕчĕкиç пикенпи, пин çапсан та вилмест. (Ыйă). Торп-к. Пĕчĕк пикенпи, кунĕнçĕрĕн пуççапса ларать. (Çырла). См. пикемпи.
то же, что пимпă? Г. А. Отрыв. Пĕчĕк пимпи пуçне йăтимаçть. (Çырла). Абыз. Пимпи пуçне симпи сăхать. (Кантăр, сала-кайăк). Ванькино. Пĕчĕк пимпи пуçне чиксе ларĕ. (Çырла).
назв. птицы, зяблик. (Так в старых словарях). Пимпă (пĕчĕк кайăк).
твердый, жесткий (о животе). Чăв. ялĕ 1929, 7-8. Çăмарта начар тăвакан чăхсен хырăмĕ пĕчĕк, выçанка, хыпаласа пăхсан хытă, пирчĕк.
назв. киремети. Тим.-к. Киремет туни. Малтан сăра тăваççĕ, унтан пĕчĕк пашалусам, юсмансам пĕçереççĕ, унта пăтă пĕçереççĕ те, урай варрине стел лартаççĕ, кашни киремете тăхăр юсман, виç пашалу параççĕ. Хул хушшине калпак хĕстереççĕ, унтан çапла калаççĕ: çырлах, мăн кĕлĕ, пихампар, турă, çырлах. Мăнинчен кĕçĕнни çырлах, аслă кĕлĕ çырлах, полой киремечĕ çырлах!
имя мужч. Cк. и пред. 22. Сасартăк кĕрсе тăрать Пулушăм пĕчĕк пӳртне.
назв. озера. Б. Яныши. Эпир унта Амаксар урлă пĕчĕк луткапа каçса Хыр-сырть урлă Пуляр кӳлли пуççĕн кайрăмăр.
пумилке (пумил'ккэ), поминки. ЧС. Собр. Пĕр-пĕр çын вилсен, унăн пумилкине е пĕр эрнерен, е уйăхран туса иртереççĕ. Пумилкине тунă чухне пĕр тиха, тата урăх япаласем пысаççĕ, ашне хума ĕстел-пукан илеççĕ те, виçшер лашапа, шăпăрпа, пĕр вар пуçне кайса, ашне хуранпа пĕçерсе çияççĕ, тата хăйсемпе пĕрле вилнĕ çынĕ те пукан çине ларса çиет, теççĕ, Ала 73°. Песни на поминках по умершем (пумилкке юрри). После смерти взрослого человека или старика в положенный родственннками умершего день чуваши справляют поминки по нем. День для поминок выбирают чаще осенью, после уборки хлебов. Гости сначала едят и пьют в избе, а потом выходят на улицу, где против дома умершего ставится чурбан. К чурбану с одной стороны прикрепляется свеча. По выходе гостей из избы свеча на чурбане зажигается, разводится костер около чурбана. Скрипач играет на скрипке, один или двое из гостей пляшут на разгоревшемся костре до тех пор, пока не потухнет костер, а остальные гости в это время кружатся вокруг чурбана и поют следующие песни. 1. Çурăм пуçĕ килет шуралса, шурă пир карсан та чарас çук; хĕвел тухĕç килет хĕрелсе, хĕрлĕ хăмаç карсан та чарас çук; пирĕн иртсе пыракан ĕмĕрĕмĕр, шурă чаршавă карсан та чарас çук; телейрен иртекен çутă тĕнче пиртен те юлĕ-çке çак тĕнче. 2. Асаттеçĕм, асатте (если молодой умерший, то вместо слова «асаттеçĕм, асатте» поют «тăванăм» или имя умершего), çурăмпуç килет шуралса, санăн сăну çук-ĕçке; чĕкеç килĕ — чивĕлтетĕ, санăн чĕлхӳ çук-ĕçке; ир тăрсан та, каç выртсан та, сан вырăну пушă-ĕçке; эпир сана асăнатпăр, эсĕ пире ан асăн. Ст. Чек. 'Пумилкке. Пăру, сурăх пусаççĕ, сăра тăваççĕ, çимĕç тăваççĕ, эрех илеççĕ, çĕр чĕртеççĕ (= çĕр-хута лараççĕ). Малтан пуçтарăнсан кĕпер патне тухаççĕ: унта чăхă пусса исе тухаççĕ, çиеççĕ асăнса, хывса масар çине каяççĕ, кĕпер хываççĕ, вилнĕ çынна каçса çӳреме Сĕтел-тенкел лартса хăвараççĕ унта, асăнса çиеççĕ. Масар çине кайсан, вут чĕртеççĕ. Хĕрес çумне юпа лартаççĕ, юпи çине çурта çутса лартаççĕ. Хăпарту, чăкăт хураççĕ. Ăрама çуртисене — мĕнĕсене исе тухаççĕ, ĕçеççĕ-çиеççĕ, вут хураççĕ, таптаççĕ, ташлаççе. Çав эрнерех эрнекун хутăштараççĕ — ĕлĕк вилнисемпе пĕрле асăнса çиеççĕ: пĕр çĕре хутăштаратпăр, пĕрле çӳрĕр, тесе. Çын вилсен, ăратнене, качча кайнă хĕрĕсене чĕнеççĕ. Арçын вилсессĕн, арçын: çывăхраххи, тетĕшĕ е ывăлĕ, çăват; хĕрарăма хĕрарăм çăват: хĕрарăма та, арçынна та шур кĕпе, шур йĕм, ун çине сăкман тăхăнтараççĕ. Урине: атти пулсан, аттине, кĕçатти пулсан, кĕçаттине, тăхăнтарса вырттараççĕ; арçын пусан, çĕлĕкне хураççĕ; арçынна шăшлĕ, тура хураççĕ. Тăприне хăне, çывăхраххи, çĕр пуçлакан малтан ярат пĕр кĕреçе. Çӳппи-çаппине, тупăк тунă чухнехи турпасĕсене масар çине кайса тăкаççĕ. Пытарса килсессĕн, пĕр читвĕрт эрех ĕçеççĕ. Виç кунĕнче така е сурăх пусаççĕ. Умĕнче пултăр! тесе çурта çутса çиеççĕ ăратнепе. Юппиччен [т. е. до общих поминок, которые бывают в «Юпа уйăхĕ»] эрне каçсерен çурта çутса асăнаççĕ, хываççĕ пумилкке тăваччен. Кĕркунпе, кĕрхи-сăрара пумилкке тăваççĕ, ăратнисене, хурăнташĕсене, ютрисене чĕнсе пумилкке тăваççĕ. Пумилккене шăматкун каç пуçлаççĕ. Ăратнесем, ютсем пĕçерсе пыраççĕ çимĕç: пашалу, çăмарта, кулачă илсе; çывăхраххисем — ялтисем тет ютрисем те — килсерен чăхă е автан пусса палăштух эрех исе пыраççĕ. Пурте пуçтарăнсан, аслă кĕпер патне, çăл патне каяççĕ пĕчĕк сĕтелпе тенкел лартса: умăнта пултăр, тесе хывса хăвараççĕ. Хĕвел ансан, е тĕттĕм пулсан, масар çине каяççĕ хывма. Унта килтен çимĕçсем: автан, çăмарта, хăпарту, эрек, сăра, пыл — камăн пур, исе каяççĕ. Малтан çиеççĕ асăнса, унтан хываççĕ. Савăтсене çавăнтах çĕмĕрсе хăвараççĕ. Масар çинчен килсен, ĕçеççĕ-çиеççĕ, купăспа ташлаççĕ, юрлаççĕ. Çурçĕр тĕлĕнче тата лартса çитереççĕ: çиекенĕ çиет, ĕçекенĕ ĕçет, хуçа ĕçтерет, юрлакан юрлат, ĕçекен ĕçет, çывăракан çывăрат. Килекенепĕрне аçа куркинчен (особый ковш на поминках) ĕçтереççĕ те, леш: умĕнче пултăр, тесе, пĕр пус-и, икĕ пус-и курки çине ярат та, ĕçет. Çав укçасене пуçтарса эрек илеççĕ. Çутăлсан çав эрекпе, сăрапа ăрама тухса, купăспа ташласа, юрласа ĕçеççĕ. Кайран, ĕçсе пĕтерсен, аçа куркине: умăнта пултăр, тесе, тапса çĕмереççĕ. Унтан вара ăратнене каяççĕ. Кам исе кĕрекенĕ патне пурин патне те кĕреççĕ. Унта та купăспа юрласа, ташласа ĕçсе-çисе çӳреççĕ. Пумилкке тусан пĕр эрнерен ăратнесене чĕнсе хутăштараççĕ. Çурта çутса асăнса: пĕр çĕре хутăштаратпăр, уйрăм-суйрăм ан çӳре, тесе асăнса ĕçсе çиеççĕ. Н. Седяк. 'Аслă пумилкке. Кăнтăрла иртсен çын чĕнеççĕ те, вилнĕ çынна асăнса выльăх пусаççĕ. Çак выльăха пуснă чух кăшт шăпăр калаççĕ. Тепĕр çамрăкрах ачана выльăх пуссан кайран лаша утлантарса хурăнташсене чĕнме яраççĕ. Лаши мăйне шăнкрав çакаççĕ, ачи çурăмне тутăр çакаççĕ, умне мăй-çикки çакаççĕ (тенкĕрен тунă). Ялти хурăнташсене чĕнсен, масар патнелле кайса çапла калать: (ятне) выльăхна илме пыр, тет. Пур хурăнташсем эрех, пыл, хăшĕ сăра илсе пыраççĕ, унтан вара хываççĕ те, кăларса тăкаççĕ. Пумилккере шăпăр, кĕсле, купăс каласа ташлаççĕ. Çĕрле пулсан, лашапа нумайăн масар çине каяççĕ. Çынсем каяччен, хайхи чĕнме кайнă ачана пĕр пиçнĕ чăхă ашĕ парса яраççĕ; çак ача пуринчен малтан кайса ашне вилнине асăнса çиет пĕчченех, вара лешсем те лашапа пырса çитеççĕ. Унта хываççĕ, ĕçеççĕ, ташлаççĕ. Çапла ташласа иртерсен, пурте киле таврăнаççĕ те, çĕрĕпе ĕçеççĕ, ташлаççĕ, юрлаççĕ, хăшĕ (конечно) макраççĕ. Ирхине пулсан, шурăмпуçпе хапха тул енне, урама тухса иртерсе яраççĕ. Урамра киле лартаççĕ, ун çине вилнĕ çынна хывнă чашăка лартаççĕ. Хайхи, чĕнме кайнă ача, виçĕ хут ташласа çаврăнать те, киллине урипе тапса йăвантарать, вара вăл килĕ темиçе кун выртать урамрах. Унтан вара пумилкке пĕтет. Масар çине, вилнĕ çыншăн тесе, чашăк, кашăк, чĕрес пăрахаççĕ; ашне çисен, шăммисене те çавăнтах кайса пăрахаççĕ. Вилнĕ çыншăн асăнса лашă пуснă пулсан, нăхта кайса пăрахаççĕ. Пирĕн масар çинче нахтасем выртса çӳреççĕ. Вилнĕ çынна чăвашсем çулталăкра виç-тăват рет асăнаççĕ. Çын вилнĕ çултан пуçласа виçĕ çимĕкре масар çине лашапа урапапа кайса асăнаççĕ (хываççĕ). Çимĕк умĕн кĕçнерни кун масар çинче çын питĕ нумай пулать асăнакан. || Так бранят лошадь (годна на заклатие на поминках). N. Ах, пумилкке, мур!
(саппор), ila appellantur singula claustra cataractae, quae aquae cursus- temperandi causa aut tolluntur aut demittunlur. Якейк. Саппор. хăмасенчен çӳлте кашнă пелнока хушшине икшер саппор лартаççĕ: аялтине тĕп саппор, çӳлтине çӳлти е пĕчĕк саппор, теççĕ. Затвор. Выше досок в каждый промежуток между белоногами ставят по два затвора: нижний называют коренным затвором, а верхний — верхним или малым затвором.
(азы̆рhамасла), inopinanter, casu, fortuito, нечаянно, невзначай. Перев. Пĕр ачи пĕчĕккĕрех пулнă, çавăнпа çырла пуçтарнă чух асăрхамасла пĕчĕк хулăран такăнса ӳкнĕ те, питне шăйăрнă. Один мальчик, еще маленький, собирая ягоды, нечаянно споткнулся о прут, упал и ссадил (оцарапал) себе лицо Йӳç. такăнт. 40. Асăрхамасла аллине тăвар кисиппи кĕрсе каять.
(асту), meminisse, reminisci, animadvertere, notare, помнить, вспомнить, припомнить, замечать, обращать внимание. Шевле. Ăна халь хам та тĕлĕкри пек-çиç астăвап. Якейк. Эп халь ĕлĕк пĕре шăва кайнине астуса илтĕм. Ib. Йăван пĕчĕк чох пуçтарса çӳренине порте астăваççĕ. Все помнят, как Иван, когда был маленьким, ходил по-миру. Орау. Халь, астурăм ĕнтĕ! Теперь я припоминаю («припомнил»)! Ч.С. Тата нумай сăмахсем каларĕ те, анчах эпĕ пурне те астуса тăмаст (т. е. тăмастăп). Еще о многом говорил он, но я всего не припомню. Макка 206. Ку кĕллине малтан çырма астумарăм, уншăн ан çилен. Я забыл («не припомнил») написать эту молитву сначала; ты меня извини. Изамб. Т. 37. Ĕç патнелле çитнине астумаççĕ те (сисмеççĕ те). Они и не замечают, как наступает рабочая пора. Сред. Юм. Малтан карчăкпа старик ача мĕнле ӳснине лайăх астуса та пăхман. Сначала старик и старуха и не примечали хорошенько, как рос ребенок (т. е. не обращали внимания на его рост). Чăв. й пур. 37. Яхуть икĕ кунччен алтнă, Çимунĕ вăрттăн ялан астăвах тăнă. Ягуть рыл яму два дня; Семен все время, тайком, за ним наблюдал. N. Ас та туман. И не вспомнил; забыл, что надо было сделать. Ст. Чек. Эп, пырсан-пырсан, пĕр шăтăка кая патăм, ку çул çинче шăтăк пуррине ас та туман (или: астуман та). Шел, шел я, и вдруг провалился в яму: совершенно забыл, что на этой дороге есть яма. || Observare, custodire, curare, prospicere alicui, sustentare. Также присматривать за чем, охранять, оберегать, призревать, (кормить, одевать), оказывать поддержку. N. Пĕрре эпĕ вăрмана хуртсене астума кайрăм. Однажды я пошел в лес караулить пчел (пасеку). Псалт. 40, 2. Мĕскĕне, юрлă çынна астуса тăракан (призревающий) çын телейлĕ. Эпир. çур. çĕр шыв 21. Вармана икĕ хуралçă астăваççĕ. N. Алăксене астăвăр. Присматривайте за дверями, (чтобы кто не вошел или не вышел). СТИК. Лашасем астуса тăратпăр. Стережем лошадей (на кормёжке). Толст. Эппин ашака астуса тăр-ха. В таком случае пригляди за ослом. Альш. Леш лашисене астăвасшăн: каясса шухăшлать. Тот хочет посмотреть своих лошадей: собирается ехать. Актай. Амине тытса килтĕмĕр, хамăр уя ятăмăр; ирĕн те каçăн астăватпăр. Мы поймали самку (журавлиху), пустили ее в свое поле и присматриваем (чтобы не улетела, чтобы не задушил волк) и утром и вечером. Ст. Чек. Асту ачана, ан ӳктĕр. Следи за ребенком, чтобы он не упал. || Considerare, обдумать. Альш. Астăвăр унта, епле туйăнĕ. Посмотрите (обдумайте), как найдете сами удобным. (Здесь можно понять и в см. предостережения). || In imperativo positum significat cave, caveie. Пов. накл. этого глагола ставится при других повелительных в значении смотри,-те. Альш. Асту, никама та ан кала. Смотри, не говори никому. Ib. Астăвăр, шыва кайса ан вилĕр! Смотрите, не утоните! Орау. Асту, ан кай унта, хăна хĕнесе пĕтерĕç. Смотри, не хода туда, самого изобьют. Иногда употребл. в подобном же значении и вдругих случаях. Ст. Чек. Асту, вĕсем вĕт сана паллаççĕ. Смотри, ведь они тебя знают. N. Асту сана! Смотри, я тебе (задам)!
(астар), fallere, decipere, in errorem inducere, обманывать (заставить поверить тому, чего нет, или застав. совершить что-либо неблагоразумное, необдуманное). Якейк. Эс мана: кĕнеке пор, тесе, астарса исе килтĕн, хăвăн кĕнекӳ çок. Ты обманул меня, сказав, что здесь есть книга, и приведши меня сюда: у тебя нет книги. Собр. 72. Çынна ырă тăваччен çыран хĕрнелле астарса пыр та, çыран хĕрне çитсессĕн, тĕк-яр, теççĕ. Чем делать человеку добро, лучше уведи его на обрыв и, когда дойдешь до края обрыва, столкни его вниз. (Послов.). Ала. 16°. Тавай эпир ăна луткă çине астарса кӳртер. Давай заманим её в лодку (обманом). Яргуньк. Хусан каччи сар каччă ӳпне (scr. упмс) выртса астарать. (Мăйăр хуппи). || Pellicere, corrumpere, соблазнять. Собр. 383°. Ах, сукка Алюна! — пирĕн ачая астарса, астарса та чуптарса, хăйĕн йĕринех пустарса. Ах, курва Олёна (Алёна)! — соблазнила нашего парня, заставила следовать за собою (т. е., будучи распутной, сделала его таким же). Шибач. † Илмесен те, астарар, ора-вурăнне постарар (соблазним и заставим следовать за собою). Якейк. † Çакă ялăн хĕрĕсем, шталла астарнă, онталла. Девушек этой деревни очень легко соблазнить (или: прельстить, увлечь). Ст. Шаймурз. † Сыссах хурам пуçĕ çине, ман кăмăла астарчĕ. Соблазнила она меня — чтобы черти ее подрали! N. † Çакă куштан хĕр хыççăн çӳре-çӳре çамрăках кăмăлăма астартăм. [Сюда толкование: Ст. Чек. Ман кăмăла астарчĕ = ăса вылятма тытăнчĕ; хĕр-арăм (кут) шухăшĕ кĕчĕ, ĕç таврашне пырас килми пуçларĕ]. Ib. Çак куштан хĕр хыççăн çӳре-çӳре, çамрăк кăмăлăма астартăм (= ăсăм вылья пуçларĕ: ĕç еннеле пăхас килми пулчĕ, хĕр-арăм çинчен яланах шухăшла пуçларăм)]. Ухаживая за этой бойкой (и нехорошего поведения) девушкой, я настроился блудно. Торган. Ун чухне вĕсем хăйсем сассипа ваттине те, яшшине те астараççĕ. Своим голосом они настраивают блудно в старых и молодых. Посл. 85,9. Анчах, хăйсене тытма пултараймасан, анти мăшăрланччăр; мĕшĕн тесен шухăша астарнинчен мăшăрланни аван. Череп. Леш кас хĕрĕсене пĕтĕмпе астарчĕ = 1) настроил блудно, 2) довел до блуда, З) кирлĕ-кирлĕ мара калаçакан турĕ (приучил к разным беспумым разговорам). || Allicere, манить. Якейк. Пĕчĕк ача отма пуçланă чох, она пĕри, ора çине тăратса, он умăнче: вăл валалла оттăр, тесе, аллипе астарса (у др. илĕртсе) пырать. Когда ребенок станет ходить, то его ставят на ноги и, чтобы он шел вперед, идут впереди его, маня его рукою. Ib. Йăтта астарса (= илĕртсе) исе карĕ. Уманил за собою собаку (напр., показывая ей кусок хлеба). || Oblectare, забавлять. V. йăпат. Чăв. Ист. 5. Е тата хăйне астармалăх праçниксем тăвать. || Irritare, lacessere, дразнить. Янтик. Если кто едет на красивой лошади и очень быстро, то обыкновенно говорят: «Ай-ай, астарса пырать!» Ст. Чек. Лашине çăварăхлат та, вĕçсе, ташлатса, хуçкалантарса пыракан çын çинчен: «Ай-ай, астарса пырат лашине!» теççĕ. И. С. Степ. обьясн. здесь это слово глаголом «вылятса».
(ш̚ыв), amnis maior, doabtuaa peica, большая река. N. † Аслă шыв юхат аслăшпе, халăхпа пĕвесе чарас çук. Большая река течет во всю свою ширь, ее не запрудашь даже всем миром (т. е. общими силами всего деревенского народа). Кумарка. Тата аслă шывсем пĕчĕк шывсем юхса кĕнипе тулса каяççĕ те, пĕр енчен пăхсан, тепĕр енчи те курăнайми пулаççĕ. Большие реки, благодаря притоку малых рек, разливаются так, что с одного берега не видно другого.
(к̚урги, к̚õрг'и), trulla parva, qua mortuo. si ille mas sit, iusta facientes utuntur. Quibusdam vero locis etiam feminis iusta persolventes eodem vase uti videntur, назв. поминального ковошчка. Сред. Юм. Аçа кõрки. Арçын пумилккинче паракан яка йывăç кõркана калаççĕ. Под названием «аçа кõрки» известен гладкий деревянный ковш, в котором подают (пиво) на поминках по покойнике-мужчине [в других местах — и женщине]. Сред. Алг. Çĕр каçаччен çурта çунтарса лараççĕ, ăна вăрăм çурта теççĕ. Сурпантан, ăвăспа сĕрсе, çурта тăваççĕ. Çутăлнă чухне пĕчĕк-кĕççе чаплашкапала, арçын вилсен — арçын; хĕр-арăм вилсен — хĕр-арăм... (Hie nonnulla deesse videntur. Здесь какой-то пропуск). Кăна «аçа курки» теççĕ. Унта кашни пĕр-икшер пус укçа параççĕ. Унпа ирхине, çутăлнă чух, эрех илсе ĕçеççĕ. Çутăлсан, хĕвел тухиччен, ăрама пукан кăлараççĕ. Пӳрте пĕр çын та юлмасть, пурте тухаççĕ; сăра, вăрăм çурта, çăкăр, чăкат илсе тухаççĕ, пукан çумне урăх çурта çутаççĕ, çимĕçине пăрахаççĕ. «Аçа куркине» — чаплашкана: ме сана! тесе, çапса çĕмĕреççĕ; улăма вут тивертсе яраççĕ те, юрласа, пуканпа вут тавра виç хут çаврăнаççĕ. Пехиллесе кай! теççĕ. Хăй, патне кĕмеççĕ, урăх киле, ратни патне, кайса кĕреççĕ. — Пукан кăларса, вут çуттипе саламне ăçатрăмăр, теççĕ. Пĕр-ик каçран пĕр çĕре хутăштаратпăр! теççĕ. (По возвращении с кладбища, куда они ездили ставить столб [юпа] на могиле умершего) онв всю ночь жгут свечу. Эта свеча называетея «длиниою свечою» и делается из сурбана, натертого воском. На расевете, — если умер мужчина, то мужчина, а если женщина, то женщина, — в крошечной деревянной чашечке... (Nonnulla desunt. Здесь пропуск). Это называется «аçа курки». Тут каждый дает копейки по две денег. Утром на эти деньги покупают вина и пьют его. Когда рассветает, то, ранее восхода солнца, выносят на улицу обрубок дерева. При этом в избе не остается никого, а все выходят наружу и выносят с собою пива, длинную свечу, хлеба и сырцев. На обрубке засвечают другую свечу, а кушанья бросают. Чашечку, называемую «аçа курки», разбивают со словами: «На тебе!» (здесь саово на не в значении предлога; а в смысле возьми). Солому сжигают и трижды обходят с пением вокруг обрубка и огня при чем говорят: «Уйди от нас с благословением! (т. е. благословляя)». В дом умершего ни входят, а заходят к кому-либо из его родни. Они говорят: «Мы вынесли чурбан и при свете огня проводили его привет (значение неясно). Вечера через два мы соединим их (т. е. всех покойников) в одно место. Т.-И.-Шем. Çĕр варринче пĕр çынла «аçа курки» ĕçтерме хушаççĕ? Ăна пĕр витре сăра параççĕ, пĕр курка тыттараççĕ; вăл çын вара пӳртри кашни хăнине пĕрер курка ĕçтерсе çаврăнать. Кашни ĕçекенни курка ăшне, укçа ярать, укçине ĕçтерекен çынни сăра ăснă чух курка çинчен витрене ярать. Кайран, пурне те ĕçтерсе çаврăнсан, вăл укçасемпе, мĕн чухлĕ çитет, çавăн чухлĕ эрек илсе, çав хăнисенех ĕçтерсе ярать. Çутăлсан, хăйă пăрахнă-пăрахман вăхăтра çăкăра, чăкăта тата пĕр витре сăра илсе, ăрама тухаççĕ те, пĕр çĕклем улăма вут тивертсе яраççĕ. Çавăнта пур юлашки çимĕçсене те хуранĕпех çĕклесе тухаççĕ. Вут чĕртес умĕн илсе тухнă çимĕçсене хываççĕ, юлашкисене хуранĕпех хапхи кутне (по обьяснению И. С. Степанова — около тăнса юпи) тăкса хăвараççĕ. Вăл çимĕçсене кайран ик-виç кун пĕтĕм касăри анчăксем тулаша-тулаша çиеççĕ. Унтан вара, вут чĕртсе, вут тавра хĕвеле хирĕç виçĕ хут, алă çупса, купăс каласа, юрласа, ташласа çаврăнаççĕ те, вутне тап-таса сӳнтереççĕ. Унтан вара хуçа килне урăхран кĕмеççĕ, кӳршĕри пĕр-пĕр çын пӳртне пуçтарăнса кĕрсе, сăра пулсан, сăра ĕçеççĕ, эрек пулсан, эрек те ĕçеççĕ те, килĕсене таврăнаççĕ. Хуçисем те вара килне таврăнаççĕ те, çуртне-йĕрне, савăт-сапине тасатма пуçлаççĕ. Ку ĕç вырăс эрни кун ир пулат. Сĕтел çине чашкине, çăкăрне, чăкăтне ыткалакансене параççĕ е ăрамах чакаласа пăрахса хăвараççĕ (зарывают).
i. q. то же, что автанла. || Nот. Iudi, назв. игры. Кр. Чет. Атанла = шакла. Пĕчĕк патакки — атан, туйи — шакăри.
(адалан), firmari, confirmari, corroborari, convalescere, grandescere, окрепнуть, стать тверже, встать на ноги (о ребенке). Календ. 1904. Паллă, çур-кунне çумăр час пулмасан, ун пек çĕр часах, шăтнă тырă ыррăн аталанса çитичченех, типсе каять. Конечно, если весною долго не будет дождя, то такая земля быстро высыхает, — еще раньше, чем достаточно окрепнут всходы хлебных растений. Сир. 160. Вĕсен пăрушĕсем аталанаççĕ те, хирте ӳсеççĕ. Орау. Ун ачисем, аталанса, ĕçе çыпçăна пуçларĕç; малашне вăл аптрамаçть ĕнтĕ. У него дети подросли и стали приниматься за работу; теперь ему уже будет легче. Изамб. Т. Пĕчĕк ача аталанат. Ребенок крепнет, становится тверже. КС. Пирĕн ача пăртак аталанма хăтланать. Наш ребенок понемногу начинает (пытается) вставать, ходить ножками. О сохр. зд. 56. Çавăнпа чирлĕ çынсенĕн вĕсене çиесрен сыхланас пулать, чĕчĕ ачисене пĕртте пама кирлĕ мар; аталанарах панисене те пăртаккăн анчах пама кирлĕ. Поэтому больным нужно избегать есть их, а грудным детям вовсе не нужно давать; детям постарше тоже следует давать их только понемногу. || О речке. Тюрл. Çырма çорса аталанса кайнă. Овраг размыло (весною) еще больше. Янтик. Ку çырма çак пĕр-ик-виç çул хушшинче пит аталанса карĕ. Этот овраг в течение этих двух-трех лет очень расширился и удлинился. В Череп. в этом смысле употр. алталан: çунапа (урапапа) çӳресе, çул алталаннă «на дороге сделались от езды рытвины». || Переносно. КС. Анчах, уйăрăлса тухнă пулсан та, аталанма пуçларĕ-ха! Только что выделился (из семьи), а уж, смотри, начал вставать на ноги! т. е. обзавелся тем, что нужно в хозяйстве, наладил дозяйство, принакопил деньжонок и пр. Изванк.? Пирĕн патри çынсем пĕр-пĕрне, кăт аталанма хăтлансанах, курайми пулаççĕ. Е вăл çынăн лаши аван пулать-и, е ĕни аван сĕт парать-и та, çапла авантарах пурнаканнине кураймасăр, тăшманĕсем епле-те-пулсан вăл çынна сăтăр тăваççĕ. Как только кто-нибудь из наших сельчан начнет поправляться делами, другие начинают его ненавидеть. Напр., у него может быть хорошая лошадь или корова, дающая много молока; такого человека, живущего более или менее зажиточно, враги его ненавидят и вредят ему.
(пэ̆ζ’э̆г, — пэ̆џ̌э̆г—), infans, малый ребенок. Якейк. Паян чӳркӳре пĕчĕк: ачасен сасси анчах польч, тастан он чохлĕ похса пынă! Сегодня в церкви только одних маленьких ребят и слышно было; не знаю, откуда это их столько набрали! Ст. Чек. Ав унта çырма тăрăх пĕчĕк ачасем çӳреççĕ. Вон там по оврагу ходят маленькие дети («которые уже могут ходить сами»).
(выл’а), ossibus ludere, quae ашăк appellantur, играть в бабки или в альчики. СТИК. Ашăкла укçа ывăтса выляççĕ. Играют в орлянку, ставя на ставку вместо денег бабки. Ст. Чек. 'Эпĕ ашăкла (в альчики) выляма вĕренни'. Çимĕкре кукамайсем патне хăнана карăм. Пĕчĕк кукка, Мăтри (Мы̆три), эпĕ вĕсен пӳртĕ (= пӳрчĕ) умне тухрăмăр. Кукка тура-шăл кунтипе ашăк алсе тухрĕ. — Атьăр, атсем, ашăкла выляр, терĕ. — Эпĕ выляма пĕлместĕп, терĕм эп. — Вĕрентĕпĕр, терĕ Мăтри; эпĕ мункунта выляма вĕрентĕм, терĕ. Кукка пурсăмăра та çирĕмшер ашăк пачĕ. Тупрăмăр тикĕс вырăн, хăпарса тăракан вырăнсене урапа таптаса тикĕслеттĕрĕмĕр. Атьăр туйла выляр, терĕ Мăтри. Икшерпе выляр, терĕ пĕчек кукка. Пурсăмăр та икшер ашăк илтĕмĕр те, Мăтри, икĕ ашăка сылтăм аллин пуç пӳрнипе вăта пӳрни хушшинче хĕстерсе, шĕĕр пӳрни çине лартса, ячĕ нăчлаттарса çĕре. Унăн икĕ пĕк пулчĕ. Кукка та çавăн майлах ячĕ, унăн елччĕпе туй пулчĕ. Эпĕ те çавсен майлах ятăм та, манăн пĕри туй пулчĕ, тепĕри темĕскерле: ни елччĕ мар, ни туй мар, ни пĕк мар, ни чĕк мар: пĕр пуçĕпе (концом) тăрат. Мăтри кулса ячĕ те: Иванăн сысат, терĕ. Кукка та: чăнах иккен, терĕ. Яр çĕнĕрен, терĕ. Эпĕ илтĕм те, çĕнĕрен ятăм. Пĕр елччĕ, пĕр пĕк пулчĕ. Кукка пуçтарса илчĕ те (унăн пĕр туй, пĕр елччĕ), ывçă-тупанĕ çине хурса, сăлпа (сильно) çĕрелле пăрахрĕ. [Ун чухне камăн ашăкĕ пысăк ларни малтан парат. Куккан ĕр туй, пĕр елччĕ; ыттисен пирĕн пĕрин те ун пек çук, çавăнпа вăл малтан ямалла пулчĕ. Ашăк асли: елччĕ туй умĕнче, туй чĕк умĕнче, чĕк пĕк умĕнче. Пур ашăксем те танматан пулсан, анчах пĕрин пĕр ашăкĕ пĕк, тепĕрин чĕк пулсан, чĕкли малтан ярат. Вăйăра вĕсен икĕшин те пысăккисен пĕр пек выртсан, вĕсем икĕш те тепĕр хут яраççĕ (снова мечут)]. Тете (брат «пĕчĕк кукка»): мĕнле вылятпăхăр-ха? терĕ. Кукка часрах пуçтарса илчĕ те: туйла, терĕ. Ячĕ. Икĕ туй, ыттисем: пĕк, чĕк, елччĕ выртрĕç. Кукка икĕ туя пуçтарса илчĕ те, Мăтри пуçтарма та тытăнчĕ (чтобы метать). — Мăтри, эсĕ мар, Иван пуçтармалла, терĕ. Эпĕ хĕвеле май мар, вăйă хĕвеле май каят, терĕ (стоят на опред. местах). Эпĕ пуçтарса илтĕм те, кукка пекех ятăм (метнул). Пĕр туй выртрĕ. Эпĕ ăна илтĕм. Вара Мăтри пуçтарса илсе ячĕ. Пĕр туй илчĕ вăл. Кукка илчĕ те, юлашкисене ячĕ. Икĕшне те илчĕ. Эпĕ пĕр ашăк ятăм (проиграл). Кукка икĕ ашăк ăттăрĕ (выиграл). Халĕ эпĕр туйла вылярăмăр. Çавăн пекех: елччĕлле, чĕкле, пĕкле выляççĕ. Тата тĕкелле выляççĕ. Ун чухне икĕ ашăк пĕр пĕк, икĕ пĕк, икĕ туй, икĕ елччĕ, е икĕ чĕк пулсан, яраканĕ илет. Пĕр пек виççĕ, е пиллĕк, е çиччĕ пулсан, илеймест. Икĕ чĕк, икĕ пĕк — тăватăшне те илет. Ib. Ытăлла вылянă чухне, не берут четных, но берут все нечетные. (Об игре в ашы̆k у каз. тат. см. Полный толковый сл. Дж. Валиди, I, 81; такая же игра, и почти с теми же названиями сторон кости, существует и в Азербайджане).
посăк (пузы̆к), (позы̆к), то же, что пысăк. Тогач. Пусăк тияк салатĕ, пĕчĕк тияк пуçтарĕ. (Хачăпа йĕп). Яргуньк. Пусăк тияк салатĕ, пĕчĕк тияк пуçтарĕ. (Йĕп). СПВВ. Пусăк — пысăк. Якейк. Пусăкран пусăк итет. N. Пусăк çырмара шусам тулса çитсен, пăрсем каяççĕ. Якейк. Пусăк вĕрен, пусăк йăвăç, пусăк пĕрене. || Важный. Кумарка. Çуркунне пусăк ĕçсем тапранаççĕ: суха тăваççĕ çур тыррисене акма.
пояс. Тогач. Пĕчĕк тияк йĕс пуççи çыхĕ. (Пурнене çĕрĕ тăхăнни). См. пиçиххи, пиçихи.
копилка (неол.). Пир. ял. Ленинградри Монетнăй двор перекет кассисем валли укçа пухмаллисем — çĕнĕрен 400 пин пухмач кăларать. Ку пухмачсенчен пĕр йышшисем — кĕнеке евĕрлĕ, тепĕр йышшисем — пĕчĕк арча майлă.
то же, что пысăкăшĕ. Якейк. Паломми çинă чох, е пĕчĕк коккăль çинă чох, тата ытти япаласене çинă чох, пĕр трук çăвара чиксен: пушшипех (= пусăкăшшипех, пысăкăшшипех) çăвара чикрĕ, теççĕ. Ой-к. Ялĕ çавнашкал пулĕ? — Ялĕ ялах та, виç кĕрпе пăрчăк пушши пур. || Биток (в игре в бабки).
(-п¬алды̆р), подр. движению или падению (о большом по телу человеке или длинном). N. Пăлтăр-палтăр йăванса карĕ. Якейк. Çырмаялла пăлтăр-палтăр, пăлтăр-палтăр туса йăванса карăм. Яргуньк. Кусен луткисам хире хирĕç çапăнчĕç, тет, леш вилнĕ çынни пăлтăр-палтăр шыва тăрăнса анчĕ, тет. Е. Орлова. Ача пăлтăр-палтăр йăванса карĕ (здесь больше движения, чем, в пăлт-палт). N. Пĕчĕк ача урапа çинчен пăлтăр-палтăр çавăрăнса ӳкрĕ. || Ск. и пред. 91. Тапхăр-тапхăр çил килет, пăлтăр-палтăр çавăрса.
(пы̆лды̆р, из пăл + тăрри), дуплянка, которая ставится на конце деревянной трубы (пăл в курных избах выше крыши). См. пăл. Альмени. Пăл çине лартнă хăвăла (уйран çӳпçи пекскер) пирĕн пăлтăр теççĕ. || Покрышка у кровельного железа на кирпичной или железной трубе в современной избе. Мочары. Пăлтăрлă труба, кирпичная труба с покрышкой из кровельного железа. || Колпачек горелки лампы. Мочары. Асламас. Лампă пăлтăрĕ, колпачек горелки лампы, на который ставится стекло. || Верхняя крышка кадила, поднимающаяся на цепочках. Мочары. Кадилăн пăлтăрĕ пор. || Медная крышка курительной трубки. Мочары. Чĕлĕмĕн пăлтăрне пăхăртан тăваççĕ. || Примитивный навес на двух столбиках около двери избы (примитивные сени) там, где находится пăл, дымоход. Чура-к. СПВВ. ГЕ. Пăлтăр — ăна пӳрт умне тăваççĕ: пӳрт умне икĕ айккине пӳлсе, çине витеççĕ. N. Хӳш пек пăлтăрна курăп. || Передбанник. Изамб. Т. || Сени избы. Трхбл. Альш. Пайтахăшин икĕ пӳрт, хутлăхра ăшă пăлтăр вара. СПВВ. КМ. Пăлтăр — çелних. Баран. 127. Темиçе çĕртен шăтара-шăтара пăлтăр пеккисем туса пĕтерет (речь идет о норе крота). Ib. Вăл ун чух ывăлĕпе пăлтăр пусми çинче тăнă. Ib. Хăй çавăнтах пăлтăрне чупса кĕнĕ те, пĕр алăкне чарак лартса хунă. N. Пăлтăр алăкĕ уçăлчĕ: те çын кĕчĕ, те йытă кĕчĕ. Тайба Б. † Çĕнĕ-ах та пӳртĕн пăлтăрĕнче сăмаварсем вĕрет те, хай, кăмрăксăр. Ст. Шаймурз. † Çĕнĕ çурт (вар. пӳртĕн) пăлтăрĕнче сăмавар вĕрет кăмрăксăр. || Чулан в сенях. Урнары. || Клеть, пристроенная к сеням со входом через сени. Чуратч. Ц. Куккăшсем панчен тавăрăнсан, ача пăлтăрне уçса пăхрĕ те, пĕр пăлтăр укçа, тет. N. † Мамăк тӳшек сармашкăн пĕчĕк пăлтăр кирлĕччĕ; пĕчĕк пăлтăр лартмашкăн пĕчĕк çĕршыв кирлĕччĕ. || Верхний этаж двухэтажного амбара со входом через сени. Бичурино. Иные различают: çӳлти пăлтăр, аййи пăлтăр. У др. — айпăлтăр, айри пăлтăр. Последний также назыв. çӳл кĕлет (Трхбл). || Лачуга, летняя кухня (лаç). Тенеево, Янтик. р. || Трехстенный пристрой к лачуге. Бичурино. || Кутник. Малды — Кукшум. || Верхний настил овина у русских крестьян. Мочары. Вырăссен авăнĕсенче пăлтăр полать. || Светелка избы. Мочары. Вырăс ялĕсенче пăлтăрлă пӳртсем пор. [Здесь пăлтăр понимают как помещение, расположенное около пăл, дымохода, пăл тăрри (в знач. крышки). || Тесины с резьбой, которые прибиваются к краю крыши со стороны фасада (козырь избы) или к карнизу. Мочары. Кудаши. Пăлтăр тыт, пăлтăр çап, прибивать эти тесины с резьбой. [Возможно, что здесь сл. пăлтăр употреблено в значении крыши, Косвенное подтверждение этого видно из того, что слово крыша в некоторых местах обозначается термином мăйра тăрри (Ачакас), мăрье тăрри (Бузулук. р.). След. палтăр, пăл тăрри = мăрье тăрри, крыша. Срв. загадки о луне. Альмени. Пăлтăрта çур çăккăр выртать. (Луна). Трхбл. Пӳрт тăрринче çур çăкăр выртать]. || Перила. Хорачка. Перила у крыльца. Ib. Эс посмаран аннă чоня пăлтăра тытса ан.
булькать. КС. Путылккăран пăнклатса юхать (вода). || КС. Пĕчĕк чăмăр чула шыва пăрахсан, пăнклатса анса каять. || Сред. Юм. Кăшин полчĕ ô, пĕрин пăнклатса тохса кайрĕ. (Звук при выпускании из живота газа). || Моментально умереть. Сред. Юм. Пĕр хор-чĕппине туяпа пăртак çиç лектертĕм, çантах пăнклатрĕ-выртрĕ (померла).
подр. быстрому рассеиванию, разбрасыванию, разлетанию на части. Шел. П. 13. Çĕре пăр! салатса ярас пек кĕрĕслетсе тăчĕ туп сасси. Толст. Тимĕр шапи чул çине персе анчĕ, тет те, пăр! саланса кайрĕ, тет. N. Ӳт вĕшĕлтетекен хуртсемпе пулĕ, пăр саланса каякан тăпра пулĕ. || Подр. быстрому повороту и вращению. Бугульм. Пĕчикçĕ лаша, тур лаша, пăрах çавăрăнса тăринччĕ. Сред. Юм. Пĕр пĕчик çйç ачана ик аллинчен тытрĕ те, пăр-пăр-пăр çаврать, тепле холли тăпăлса тохмас ачин. || Подр. порханью. См. вăр. Шорк. Пĕр пĕчĕк кайăк пăр-пăр, пăр-пăр вĕçсе иртсе карĕ. Календ. 1911. Вĕçнĕ чух вĕсем пит илемлĕ, пăр-пăр çавăрăнкаласа чуна савăнтарса, сывлăш çинче ишсе çӳренĕ пек çӳреççĕ. АПП. Кăвак кăвакарчăн пăр вĕçрĕ (быстро). || Также о насекомых. Сёт-к. Уяр, уяр! Çомăр полать, полсан пăррр! вĕçсе кай. (Говорят божьей коровке, взяв ее на палец). || Подр. дружному горению. || Подр. проборке, строгому выговору словами (когда выговаривающий слишком горячится). Альш. Лешĕ чăнах та тимес вара (не трогает): Элшелинне пичĕке ураписене те тĕртсе пăхмас; ытти ялсенче вара пăр тустарат (строго пробирает). Ст. Чек. Пăр тусса çӳрет. Он горячится.
отставать (= уйрăл). Саврăш. Пĕчĕк пăру амăшĕнчен пăралса кайнă.
(пŏрŏс), бревна бруском, которые кладутся на столбы сарая (от русск. брус). Яргуньк. Пăрăс çине троппил (стропила) лартаççĕ. N. Пăрăс = пĕчĕк пура, пысăк пура çинче тăракан пĕрене. Календ. 1911. Струпила чалăшра (на сажень) пĕре лартаççĕ, кутне е пăрăс шăтарса, е çиелти айне шăтарса лартаççĕ. || Брус, полка, матица. Тюрл. Пăрăс, брус у полатей. СПВВ. ИФ. Пӳртре пĕрене çумне, япала — е чашăк-тирĕк хума, е тата урăх япала та хума хăмаран туса хунине пăрăс теççĕ. Сред. Юм. Пӳрт кăмаки панчен (те) тĕпелти çтена патне çитеччин япала хôма çакса янă хăмана калаççĕ. СПВВ. Пăрăс — мачча кашти. || Брусья, на которых держится верх ветрянки (арман тăрри). || Перекладина через вешняк (на мельнице) и балки у моста Торх., Ходар. Ала 31°. † Вуник арман хушшине вуник пăрăс хутăмăр, вуник пăрăс хушшине йĕсрен кĕпер хурăмăр (= хыврăмăр). || Дрожины у тарантаса и телеги. Нюш-к. Урапан икĕ пăрăс пулать. У телеги бывает две дрожины. К.-Кушки. Пăрăс — два бруса, на которых держится кузов телеги.
(пы̆рр), подр. быстрому рассеиванию, разбрасыванию, разлетанию на части. Е. Орлова. Ачасам пăрр! саланса карĕç. См. пăр. || Подр. порханию. N. Пĕчĕк кайăк пăрр! вĕçсе карĕ, теççĕ. Б. Олг. Пăрр! — подр. полету воробья. См. йăрт. Юрк. Пăрр! туса вĕçсе тухса каят. || Подр. разлетанию на части. СТИК. Вăйлă çын кĕлтене çапйиççипе çапат та, пăрр салатса ярат (так, что сноп разлетается на части). IЬ. Шур чула (мел) çĕре çĕклесе çапрăм та, пăрр! саланса карĕ. || Подр. быстрому раздроблению, размельчанию. Изамб. Т. Типĕтнĕ ыраш шăл хушшинче пăрр-пăрр каят (звук). || Подр. быстрому разбрасыванию. Юрк. Пăрр, пăрр, пăрр! туса тĕрлĕ енелле сирпĕне-сирпĕне ыткăнса каяççĕ (зерна). || Подр. быстрому вспыхиванию огня. Çиç. çиçрĕ кĕм. 67. Чăшт сапас та, пăрр чĕртес... вăр-вăрах çунса каять хăйĕн вулас пӳртĕнче.
подр. порханию птицы. Тогач. Пĕр пĕчĕк кайăк пăрт турĕ (выпорхнула), тит те, вĕçсе туха карĕ, тит. СТИК. Çерçи пăрт-пăрт вĕçсе пырат (указывает на неровный полет воробья). НАК. Кăвакал алăран пăрт ĕçерĕнчĕ те (выскользнула), тӳррех улпут чĕркуççи çине нартлатса кайса ларчĕ. || Подр. клеванию. рыбы. N. Полă тортат: пăрт, пăрт, пăрт туат (указывает на движение поплавка), вара ворт! тортса кăларат. || Подр. легкой обиде. N. Çакă пирĕн хăнасем пĕр сăмахран пăрт турĕ (быстро, слегка обиделся; слегка раскапризничался). || Подр. моментальному испусканию ветров со звуком.
несчастье. Ходар. Вăлсен (т. е. чăвашсенĕн) килĕшĕнче кăшт пăшт-паш пулсанах, часрах юмăçа чупаççĕ. СПВВ. МС. Пăшт-паш, пĕчĕк ачасем халсăр пулсан (калаççĕ).
гнойник; угорь. КС. Алла (пите) пĕвĕрлешке тухрĕ. Кан. Ӳт-пĕве пĕчĕк пĕвĕрлешкесем тухма пуçларĕç. Пĕвĕрлешкисем çитĕнсе пăрçа пушшĕ (= пысăкăшĕ) пулчĕç.
(пэ̆р), один. Сёт-к. Пĕр пукане хĕрĕх хут кĕпе тăхăнать. (Купăста). N. Пĕр кун каймалăх çĕр пулсан, çичĕ кунлăх çăкăр ил, тенĕ. (Послов.). Икково. Мана çак пĕр сорăха (эту одну овцу) пачĕç. КС. Пĕр çăварти çăккăра çиса пурăнтăмăр. (Так говорят о дружной жизни). Орау. Вăсам пĕр çăвартан çăккăр çиса пурăнаççĕ (живут дружно), тиççĕ. Альш. Пĕр вырăнта тăра пĕлмен çын, бойкий, непоседа. Регули 603. Пĕр сăхман поставран ĕçленине (тунине) патăм. IЬ. 916. Пĕр румккă (þумккă эреке) патăм она. Образцы. Пĕрчĕ-пĕрчĕ мерченне пĕр пус парса суйларăм: Изамб. Т. Акă тырă пулманни пĕр хĕн (одна беда), вăрман инçи тата хĕн (опять беда). В. С. Разум. КЧП. Эпĕ пĕр пашалу илсе тухрăм. Я вынес одну лепешку. Альш. † Вуникĕ хĕр, пĕр купăс (скрипка), янăра-çке пĕр сасă (в один голос). Сред. Юм. Пĕр çăварлăх çăкăр, маленький кусок хлеба. IЬ. Пĕр ала (сито, решето) алларăм тессине: пĕр аллăм алларăм, теççĕ. || Один (а не несколько). Собр. Тырă вырса пĕтерсен, ват карчăксем пур çурлана пĕр çĕре тытса, пуç урлă утаççĕ. N. † Вăрмана кайрăм — каç турăм, вуникĕ çулçа пĕр турăм. Орау. Симун вăл Куçмипе пĕр амаранни (от одной матери) вăт. Ст. Шаймурз. † Çырайĕ-ши турă, çыраймĕ-ши, пĕр минтер çине пуçа хумашкăн. N. Ку кĕллисене пĕтерсессĕн, вара пур кĕллине те пĕр çĕре тăваççĕ, вăсене вара кăвакалпа тăваççĕ. N. Пĕр кутăм, пĕр пуçăм. Я одинок (мне тужить не о чем). Сред. Юм. Пĕр пуç, пĕр кот, ниçта кайсан та никам канçĕрлемес. Одинок, куда ни пойду, никто не помешает. N. Пĕр вуннăшне парăр. Дайте мне одну десятишницу (10 руб.). Другой смысл: дайте мне рублей десять, рублей с десять. N. Ултă утăмран пĕр, на каждых пяти саженях. || Один из двух. N. Пĕр çтенаран тепĕр çтенана çитичченех хăма хунă, хăми пуçĕсем кĕмелĕх ыра тунă. || Одна вещь. Календ. 1904. Вăл пĕр пур — хамăр ĕçлеме пĕлменни, пурăнма пĕлменни – тепĕре. Это одно, а... || Один раз, разок. Альш. † Пĕр çӳле пăх, çĕре пăх: савсан пирĕн çие пăх. N. Пĕр çапăп та, пĕр ӳкерĕп. Дам раз и сразу сшибу с ног! (Угроза). N. Ача ку карчăка каланă: мĕн ĕçлен мăн акка? тет. Ку карчăк калат: апла каламан пулсан, пĕр хыпăтăм, пĕр çăтăтăм (сразу схватила бы ртом и сразу бы проглотила), тет. N. Е салам-аликĕм, асанне, темен пулсан, пĕр çăтăтăм, пĕр хыпăтăм (говорит старуха). N. Эсĕ мана авантарах хулă пар-ха, эпĕ ăна пĕр хĕртем (постегаю). N. † Атьăр, тăвансем, эпир те аллăмăра хут тытар та, хут вулар, çанталăк çуттине пĕр (разок, хоть немножко) курар. Пазух. † Шĕшкĕ вутти хутар-и, пĕр (еще разок) ăшăнса ларар-и? (Вставка; приглашает погреться: с удовольствием погреемся). Рак. † Хĕрлĕ чие ларат хĕрелсе, каçса пĕр татăттăм (разок), каçми çук. || Некий (иногда соответствует неопред. члену). Рак. Çав пӳртре пĕр чипер. (Турăш). В этой избе нечто красивое. (Икона). Собр. Пĕр япала (некая вещь) пĕтĕм япалана тиркемест, пĕр шĕвĕ япалана тиркет. (Кăвар). Урмой. Ивансем киле тавăраннă чух, пĕр хăйă çути курăнат, тет (увидали свет в избе). Изамб. Т. Пĕр вырсарникун, однажды, в воскресный день. Орау. Пур пирн пĕр ял йытти, çавна çиса ларап-ха, ĕнертенпе те киле килмер ĕнт (говорит жена о муже). IЬ. Пĕр мурĕ (один чорт, напр. жена ругает мужа) паян киле те килсе пернмерĕ ĕнт. || Выражает противоположность. Якейк. Пĕри пĕр япалая (один любит одно), тепри тепĕр япалая йоратать. || Раз (союз). Орау. Пĕр çынтан тепĕр çынна ленксен, час тупаймастăн вăл япалана, пĕр парса ярсан. N. Вилнĕ çыннăн, хăй пĕр лăпланнăскерĕн (раз он умер), асăмлăхĕ те лăплантăр. N. Пĕр килнĕ чухне курса тухас. Раз пришел, так уж кстати надо зайти и повидаться. Юрк. Санăн ĕçме кирлĕ марччĕ, пăрахас пулатчĕ. Ачу-пăчусем нумай, арăму пур, пĕр шухăшласан (если серьезно обдумать), манăн ăсăмпа пулсан, эсĕ кăлăхах эçетĕн. N. Пĕр вĕреннĕ япала хăй енеллех туртать. К чему (раз) привык, к тому и тянет. Кильд. Эпир час килес çук пĕр кайсассăн. Раз пойдешь, так придешь нескоро. Значенне чув. «пĕр» с русск. «раз» одинаковое. Мусир. † Çинçе çырма, юхăм шыв, сиксе каçса пулмарĕ, пĕр турă-ях çырнинчен иртсе кайса пулмарĕ. (Здесь возможно двоякое толкование: или «пĕр» песенная вставка, или же оно употреблено в смысле «раз»). Орау. Лашана пĕр куçран çухатсан (если уж потеряешь), тупаймастăн вара унта. АПП. † Çӳренĕ пĕр чухне (пока гуляешь) юрласа çӳре. || Случайно. Шурăм-п. Пĕр ăçтан та пулин укçа тупсассăн, ана ĕçсе пĕтермесĕр лăпланмаççĕ. | Целый. Орау. Ман кумпек (= кун пек) юрăсем пĕр тетрать. У меня этаких песен целая тетрадь. IЬ. Сĕт нуммай, пĕр чӳлмек. Пĕр чӳлмек сĕт исе килчĕ. Икĕ чӳлмек сĕт (целых две крынки молока) исе килчĕ. Сёт-к. † Ĕлĕкхи тантăш çор çона, эпĕр хамăр пĕр çона. (Çăварни юрри). СТИК. Пĕр арпус пуçтарса хутăм-ха. Съел один арбуз (в др. гов. — «съел целый арбуз»). N. Пĕр ĕмĕр порнчĕ. Пробыл где-нибудь очень долго, хотя обещал скоро вернуться. N. Çак пĕр уйăх хушшинче ерçӳсĕр пулса нимпе те писме (= çыру) çыраймарăм. Çутт. 81. Ниçта пусма вырăн çукчĕ. Ура пĕр шит (на целую четверть) путатчĕ. || Единый. Т. V. 29. || Единодушный, согласный. Ст. Ганьк. † Ик килĕнтеш пĕр пусан, кил илемне çав кӳрет. (Пĕр пусан= килĕшӳлĕ, вăрçмасăр пурăнсан). || Один только, единственный (каких больше нет), самый первейший. Юрк. Хăйсем ялĕнче пĕр пуян пулса пурăннă (единственный, первейший богач). N. Тата калаççĕ: пĕр ĕнее те каснана илеççĕ, тесе. N. Тата хăшĕ-хăшĕ чăпăркка-туясем илчĕç те, суха-пуçне тавăрса пĕр аçапа амаран пĕрех хĕр çуралнă хĕре тыттарчĕç. N. Тата пĕр ывăлсана хуса карĕç. Орау. Пĕр ывăл ачаш пулать вăл. Собр. † Плуштух кленчи халь аллăмра, савнă пĕр тăванăм умăмра. Ст. Шаймурз. † Ĕнтĕ пĕр тăванăмсем, пĕр чунăмсем, сирĕнпеле пĕрле пурăннине ĕмĕр манмăп тенĕ çĕрсем пур. Алших. Пĕр пуçран икĕ пуçлă тăвас, терĕ, икĕ куçран тăватă куç тăвас, терĕ (вздумал жениться). N. † Ялта пĕр (первейшая) хĕр пулăттăм, ăратнерен тухмăттăм (все время была бы в кругу своих родных). Сред. Юм. Уçса пăхать, тет, виççĕ-мĕш пӳлĕмне — ларать, тет, тĕнчере пĕр илемлĕ хĕр сăнчăрта. Ск. и пред. 13. Унăн ашшĕ Уланки ял пуçĕ те, пĕр пуян, паттăрăн пек кĕлетки çӳренĕ, тет, пĕр капан (как целый стог). N. † Сар кăшăллă витре — пĕр витре (первейшее ведро): кĕтейĕ-ши пире пĕр хитре? N. Алăксене тапрăм — уçăлчĕ, шыв çинчи пĕр (количество) чечек (единственный, или же песенная вставка) çутăлчĕ. Кан. Пĕчĕкçĕ пĕр кантăксене пăрахса, алăк пек пысăк кантăксем касаççĕ. Перестали делать в избах по одному оконцу, начали вырубать большие окна, величиною с дверь. Шарбаш. Ай, пичи Михали, пĕр арăмпе мухтанать! (хвалится одной женой, кроме которой у него ничего нет; по другому толкованию — постоянно хвалится). N. Пĕр ывăла (единственного сына) та илмелле (в солдаты). Рак. И эпирччĕ, эпирччĕ, эпир вуниккĕн пĕр хĕрччĕ; пĕр хăма çине пухăнтăмăр, çутăличчен салантăмăр. (Çăлтăр. Одни объясняют: «нас было двенадцать, и все мы были девицы»; другие понимают в смысле: «нас было двенадцать, и все мы составляли созвездие». Послед. толкование сомн.). Ала 95°. Пĕр кăшкар-ути çисен те (хотя питался лишь одним щавелем)... || Единственно (только). Сред. Юм. Ыттисем — ывăлсĕм, хĕр пĕр эп çиç. Остальные все братья, и одна лишь я — сестра. Ала 95°. Хирте вара вăл пĕр пăрçа çикелесе вăхăтне иртеркелесе анчах çӳренĕ. Альш. Кĕвĕсене каланă чух, сăмахĕсене кашни çĕрех пĕр пĕлнисене калаççĕ: хăшĕ аса килет, хăшне вăхăтне кура калама меллĕ, çавна. || В этом смысле иногда соединяется с наречием анчах. Истор. Вырăссем тутарсенчен пĕр парнесем парса анчах хăтăлайман, тата вĕсене çуллен куланай тӳлесе тăмалла пулнă. ППТ. Атьăр часрах! Вĕçсе кайăттăм та пĕр анчах (так!), çунат çук! || Один и тот же. Собр. Çулла та пĕр, хĕлле те пĕр. (Чăрăш). Артюшк. Эпир унпа пĕр ваконта карăмăр (килтĕмĕр). Баран. 192. Шухăшсем пурийĕн те пĕре килнĕ. || То (—то). N. Хăй хăранипе пĕр малалла, пĕр каялла пăхкаласа пырат, тет. Микушк. Пĕр пуççапат, пĕр тăрат. (Тараса). N. Вĕсем çак тĕлĕнмелле ĕçрен пĕр хăраса, пĕр савăнса çав çĕре иккĕшĕ пĕрле ирттернĕ: N. † Шурă хĕлĕхрен вĕрен яваççĕ: ĕнтĕ пĕр яваççĕ, пĕр сӳтеççĕ. Сборн. по мед. Вăл чир ерри-еррипе арасланать: пĕр йывăрланса, пĕр çăмăлланса темиçе çула пырать. Ёрдово. † Пиçнĕ çырла сăнăм пор: пĕр хоралать-и, пĕр шоралать-и, той илемне çав кӳрет. || Приблизительно. N. Пĕр вунулт-вунçич çулхи хĕрачесем, арçын ачасем... Юрк. Мĕн пурĕ пĕр аллă кĕнеке ытла. N. Ăна уншăн пĕр çирĕм пилĕк çăмарта параççĕ. Ст. Айб. Тата пĕр çĕр тенкĕ пар-ха тырă илме. N. Хăйсене пĕр вунăшар е çирĕмшер пус парсан, тин чармаççĕ. N. Вĕсем каллех çапла пĕрер вунăшар е çирĕмшер пус илсен, часах салтса параççĕ (веревку). О сохр. здор. Пĕр виç кун хушши, в течение трех дней. || Настоящий. N. Çуртра пĕр арçын анчах, вăл та пулин хулара тарçăра пурăнать. Çиме çитменни пĕр инкек. || Одинаковый; одинаково. N. Çынпа çын пĕр мар. Ст. Шаймурз. Манăн пӳрт пур, унăн кĕтессисем пĕр мар. (Вăл пулĕ алă пурнисем). Ст. Айб. Ĕмĕр пĕр килмест, теççĕ. Жизнь течет не гладко. (Послов.). Образцы. Ай-хай уйăх та пĕр, хĕвел те пĕр, вĕсен çутти мĕншĕн тĕрлĕ-ши? IЬ. Тăван эсĕ те пĕр, эпĕ те пĕр (мы с тобой одинаковы), пирĕн телей мĕншĕн тĕрлĕ-ши? IЬ. Улăм ури улт ура, улттăшĕ те пĕр ура (одинаковые). IЬ. Икĕшин сасси пĕр килет. Оба (журавль и журавлиха) кричат враз. Кама 52. Пуринчен те пĕр илме май килмест, мĕншĕн тесен пурин те пурлăхĕ пĕр пек мар. N. Саншăн пур çын та пĕрех. Для тебя все люди одинаковы. N. Кам чунĕ сан чунпа пĕр килет. || Каждый. N. Илтекенĕ пĕр ырăлатчĕ мана, кураканĕ пĕр мухтатчĕ. Юрк. Ăна курнă пĕр çын: ун пек ачасем пурăнмаççĕ, теççĕ. Ст. Чек. Кама хисеп (счёт) çитнине пĕр çапаççĕ. СВТ. Пĕчĕк ачасем, хулĕсене касман пулсан, шатра чирĕпе чирлесессĕн, чирлени пĕр (каждый, кто) вилеççĕ. IЬ. Хулне кассассăн кайран ачанăн кĕпине кунне пĕр (ежедневно) улăштарма кирлĕ. Альш. † Калаçнă пĕр сăмахсем вырăнлă пулсан, шет (может быть) калаçса пулмĕ-ши сăмах-сене? Бур. Ай-хай, тăванăмсем, пĕр чунăмсем, сирĕн пĕр сăмахăрсем (каждое ваше слово) пин ылттăн. Истор. Мĕн куçа курăнакан çынна пĕр чиксе пăрахнă. Туй. Хĕрĕ (невеста) те кама хирĕç пулать, кураканне пĕр асăнса йĕрет. Кого ни увидит, того и называет по имени и плачет. || Всё. N. Лаша пĕртте çăтмас, янине пĕр (все влитое) юхтарса кăларать (лекарство). || В одинаковом количестве. Эпир. çур. çĕршыв 23. Арçынпа хĕрарăм пирĕн вулăсра пĕр йышлах (в равном количестве). || Постоянно. N. Çап-çутă хĕвел пăхать: ăшă парса савăнса, йăл-йăл кулса пĕр тăрать. Ст. Шаймурз. † Çак тăвансемпе пĕр тăрсан, сисмĕп эп ĕмĕр иртнине. || Никакой. N. Санăн патшалăхунта пĕр сылăм та, пĕр çăмăр та çумĕ. Ашшĕ-амăшĕ. Кил-çурта пăхса тăма пĕр вăй та çук ĕнтĕ (совсем нет сил). Никит. Выльăхсем валли пĕр апат та (никакого корма) юлмарĕ (в засуху). || В отрицат. оборотах: ничего не ..., вовсе не ..., совершенно не... N. Урапа çинчен тепле аннă, хам пĕр (ничего) пĕлместĕп, тет. N. Асран пĕр кайми хĕрсем. N. Пĕр йор та çок. N. Авă саранча, шăрчăк, хăш-хăш çул тырра пĕр хăвармиччен çисе ярать. СТИК. Пĕр сасă-чĕвĕсĕрех епле каян унта. Как пойдешь без зову (на свадьбу). N. † Пĕр çук çĕртен (без всякого основания) çын çисен, çав çунтарать чĕрене. N. † Пичен йăмăк полаччен, хăрăк тонката полас мĕн, пĕр чĕнмесĕр (молча, без звука) ларас мĕн. (Хĕр йĕрри). Пахча çим. 3. Унта пĕр çил çуккипе хĕвелпе пахча çимĕçĕ пĕтсе ларать (погибают). Юрк. Леш, çывăрса лараканскер, ку мĕн каланине илтмесĕр, пĕр чĕнмесĕр çывăрса ларат. Толст. Çапла йытă пĕр нимĕнсĕрех тăрса юлчĕ (осталась ни с чем), тет. ХЛБ. Анчах ĕçе пит тĕплĕ, пĕр васкамасăр (нисколько не торопясь) тăвас пулать. Дик. леб. 34. Унăн сăнĕ, ĕлĕк илемлĕскер, халĕ хуп-хура, пĕр илемсĕр. Кильд. † Пĕр (ни разу) анмăтăм эпĕ шыв хĕрне, юрататăп шывăн сассине. Баран. 122. Пĕр кирлĕ мар чух, когда нет никакой надобности. || Какой-то. Ск. и пред. 46. Çурса пĕтернĕ кĕпи вырăнне пĕр хураскерне тăхăнса та янă. Якейк., Хора-к. † Пирн Йăванĕ туракĕ ял ятне те каламаþ, хĕр ятне те каламар, вырăс ялĕ поль тесе, маþа хĕрĕ поль тесе, пĕр хораскер-лотраскер, çак ял хăтне ярнăскер, пирн ял хăтне кӳрес çок. Орау. Пĕр тутаþ (т. е. тутарĕ) тем хăтланать унта, пăх-ха. IЬ. Пĕр мурĕ кунта епретсе хăварнă (испражнился жидким). || Какой-нибудь. Орау. Пĕр усалĕ çаклатса туртин (турδиын')!.. А вдруг, если какой-нибудь негодяй зацепит и отдернет задвижку!.. N. Килте пĕр япалине пăхсан та савăнмалли çук. || Во-первых. Ашшĕ-амăшĕ. Пĕр, вăл ĕнер, вырăнсăр сăмахсем калаçнăшăн, ӳкĕннĕ, ытларах тата Лисахвине вăл (он) хĕрĕнкĕ чухне чĕрене çемçетмелле сăмахсем каламаншĕн çиленнĕ. || С одной стороны. Изамб. Т. Çитменни пĕр хуплат, тата кин: ĕçлеместĕн, тесе, пĕр вăрçат. || Иногда употребл. в смысле «замечательно». Орау. || Иногда является как бы вставкой и не переводится. П. Пинерь. † Вăрман хĕрри каюлă, пĕр ярса утсем транас çук. Кильд. † Пĕр çавăрса илсе пĕр юрлăтăм. Н. Карм. † Кăçалхи пĕр ута, ай, çуласси; çулассинчен питĕрех пухасси. Çак тăвансене пĕр курасси; курассинчен питĕрех уйрăласси. Шибач. † Лаши пĕр йортать, поçне пĕр утать, вăрăм пĕр çолне çитесшĕн. N. † Ах, аннеçĕм, анне, пĕр çуратрăн, ӳстертĕн, пама вырăн тупмарăн. Турх. Ăшра мĕн пуррине каласассăн, пĕр хурланнă чунăм пĕр ĕсĕклĕ (будет всхлипывать). АПП. Ямшăксенĕн пуши — вăрăм пушă, пĕр çавăрса çапасси час пулмасть. Баран. 54. Çитнĕ ялта пĕр Тарас çавăн пек пумилкке туса хăварнă. IЬ. 130. Хăш та хăш чул ытла та нумай пулать; пĕр хăйсенченех тусем, сăртсем пулса тăраççĕ. Абыз. † Килях та пĕр, ывлăм, темерĕ (дуб). N. † Вуник пĕр юман пĕр кутра, турачсемĕр хăй майлă, çулчисемĕр çил майлă. Сунчел. † Кашăк аврисене сăрлама вуниккĕ пĕр мăскал сăр кирлĕ. N. Кĕмĕлтен çĕрĕ хывтартăм, вуникĕ пĕр кĕмĕл укçаран. Образцы 59. Курки аврисене сăр сарлама вуникĕ пĕр тĕслĕ сăр кирлĕ (12 разных красок). N. † Хурăн пĕр айĕнче ик сулă: пĕри ылттăн, пĕри кĕмĕл. Альш. Хамăр пуçа шухăшсем ӳксессĕн, авăнтăмăр хура çĕлен пек, хуçăлтăмăр çĕмĕрт пĕр туя пек. IЬ. Аврăлă куркан аври ылттăн, çавра пĕр куркан тĕпĕ ылттăн. (Здесь можно понять и в см. «единственный»). N. Вуникĕ чĕкеç пĕр кашта (заняли весь шест), юрласа пĕр юрри пĕтмерĕ. Пазух. Сĕтелĕрсем çинчи сĕтел çитти, утмăл та пĕр çитмĕл те, ай, çӳçи пур. Шел. 7. Ылттăнăм та çук ман, кĕмĕлĕм çук, пĕр Мускавран килнĕ те мулăм çук. (Можно понять и в смысле: «ни одного»). Юрк. † Эпир çак тăвансемпе пĕрле пусан, калаçса пĕр сăмахăмсем пĕтме-çке. Альш. † Сатраях та çырла пиçет-çке, тĕрлĕрен пĕр курăкпа варшăнса. Собр. † Ларсам, ларсам, тиеççĕ. Хăш-пĕр енчен ларам-ши? (Здесь можно понимать и как «хăш-хăш», который). || Альш. Пĕр шӳтле вăл (одна комедия), хĕри-пăраç ĕçки. || Выражает любовное отношение. С. Тим. † Икĕ пӳртçĕм, пĕр пӳртçĕм, йĕри-тавра тĕкмеçĕм. Тайба-Т. † Ĕнтĕ хирте тăман çăвать-ĕçке, ял хушшисем те пĕр епле-ши? Янтик. Çаранăн та пуçĕ çырлалăх, çырлалăх, лартăр пĕр Питрав çитиччен: Ачач 110. Килте пĕр аннене каласа парап ĕнтĕ, тесе малтанах шутласа хурать. || Вплоть до. N. † Мамăк минтер, тĕк тӳшек: пĕччен ан вырт, иккĕн вырт. Пĕрех пĕччен (в одиночку) выртсассăн, пĕр вилеччен ӳкĕнĕн.
вместе. Альш. Кĕçĕн ывăлĕ хăйĕн тетĕшĕ вăрă иккенне пĕрле ӳссе те пĕлмен, тет. Сунт. Тĕрĕс, атте вилсен те пĕрле. N. Унăн япалисене арчипе пĕрлех исе кайнă. N. Тата хăш çемьере арăм тăлăха юлса пĕчĕк ачисемпе ĕçне çынпа пĕрле пуçтараймасть. Кора-к. Çарăк аксассăн (когда посеешь), пĕрле тăвăпăр, тесе калат, тет, упа. С. Тим. † Санпа манăн сăмах пит килет, ачаран пĕрле тăнăран. Альш. Хĕр сăрие пыран (= пыракан) хĕр пуçне çич-сакăр витре сăра илсе, пĕрле-пĕрле яраççĕ ăна. IЬ. Çикелесен, апатланкаласан, пурте пĕрлерех тухса утаççĕ хайхисем пасара. IЬ. Çапла темиçе ял пĕрлерех, темиçе ял пĕрлерех ларса пĕтнĕ ĕнтĕ вăл чăвашсем. Регули 968. Пĕрле хуса килтĕмĕр; пĕрле кайрăмăр. ССО. Эсĕ пĕр-пĕр кивĕ укçа тупнă, пĕрле тăвар, вара ярăпăр сана. Сред. Юм. Иккĕн йонашар отса пынă чохне пĕри ӳке-парсан, тепри ôна кôлса: ôкçа топрăн-а мĕн, пĕрле пôлтăр, тет. || Одновременно. Сред. Юм. Пĕрлерехех тôхса кайрĕç ăсĕм, пирĕн тохса кайсан, сирĕн пĕр çôр сехетрен те ытла тăмарĕ пôль.
, пĕç хошши, промежность. ЧП. Тюрл. Кирлĕ мара ан калаç, пĕç хушшине хупса лартăп! (Угрозы детям со стороны женщин). КС. Пĕчĕк ачасенĕн шăрăхра пĕç хушши пиçсе каять (перепревает), пиçсен шĕкĕ çăнăх (-х') сапаççĕ. N. Сăмса çомĕнчен, куç умĕнчен, пуç çинчен, пĕç хошшипа шăхăра-шăхăра каяççĕ пульккăсем.
(-з'-), маленький. М. Сунч. Пĕçĕк ял. См. пĕчĕк.
(= пĕçĕк кукка), младший брат матери. Изамб. Т. См. пĕчĕк кукка.
(пэ̆дэр), кончить. N. Çыру пĕтернĕ чух, тĕп кĕнекесем çине: хресченсем çĕр илеççĕ, тесе, çырман. || Прикончить, прихлопнуть, прекратить. Якейк. Вăсам ку ĕçе хопласшăн, пĕтересшĕн. Они хотят потушить дело. N. Эпĕр пурнакан Микула хуçа та начарлана пуçлаþ, ясмăк яшкисем анчах çитарат, ĕçне пĕтерме те шутлат кăçалхи çул. Кан. Аслă сут ачине Шаравтинăв патĕнче усрамалла тăвать. Арăмĕ вилнĕ пирки ĕнепеле кĕлет шырассине пĕтерсе лартать (прекращает). || Истреблять, уничтожать. Ивановка. Халĕ ĕнтĕ вăрмансене пĕтерчĕç, тыр та пулакан пулчĕ. || Погубить. Н. Байгул. Пĕтертĕн эсĕ ман пуçа. Погубил ты меня. N. Вĕсем пире пĕтермесĕр каймаççĕ. || Изругать. КАЯ. Кĕсем тата аттене каласа кăтартсан, атте пĕтерет ĕнтĕ (отец со мною, не знаю, что сделает). ЧС. Аçу пасартан таврăнсан, умма татнăшăн пĕтерет. || Износить. Юрк. † Урам чипер пулсассăн, йĕс таканлă атă тăхăнăтăм; хĕрсем лайăх пулсассăн, хранчус тутăрма пĕтерĕтĕм. Якейк. † Çийăм толли сар кĕрĕк, çия тăхăнса пĕтермесĕр, сар хĕрсенчен уйăрлас марч. N. † Çуна лайăх тиейса, çынтан иртсе чупас мар, çуна тупанне пĕтерес мар. || Издержать, употребить. N. Пылчăкĕсене çуса вунă кĕрепенке супăн пĕтернĕ. || Промотать. Юрк. Чул çурта парсан, вăл ăна та пурĕ-пĕр пĕтерет. || Вылечить. N. Иванпа Якур шатрине пĕтереймерĕм (т. е. не могла вылечить сыпь). || Издеваться, надсмехаться. N. Сайра кăна çыннăн пысăкрах куç пулать те, ăна та пулин ыттисем: лаша куç, тесе, пĕтереç. || N. † Ир те куртăм эп сана, каç та куртăм эп сана, килессу çук эс мана. Мĕшĕн сăмах пĕтертĕн? N. Аппаçăмах çавă пур, çичĕ ютăн ачипе тахçанах сăмах пĕтернĕ. N. Тата савăт хуçисем пĕр канаш пулса хăйсем хунă хакран йӳне сутмалла мар канаш пĕтереççĕ. || Вышить, сшить. N. † Шорă тотăр пĕтертĕм, пăрасни кон çыхас пек. Пазух. Улача кĕпе, йĕтĕн çуха, ан пĕтерсем лутшах, тăхăнаймăп. Бугуль. Французский тутăр (вĕç) пĕтернĕ чух пуçра симĕс тутăр пулминччĕ. Альш. Ватă карчăксем çутăлтарса яраççĕ (форсят в нарядах) çĕнĕ илемлĕ пĕтернĕ сурпансем, илемлĕ пĕтернĕ кĕпесем. IЬ. † Улача чаршав çӳçине шав укапа пĕтернĕ, шурă чаршав çӳçине шурă пурçăнпа пĕтернĕ. Бур. † Шурă шупăр аркине шурă пурçăнпа пĕтернĕ, кăвак шупăр аркине кăвак пурçăнпа пĕтернĕ. N. † Улача кĕпе кам тăхăнмĕ, аркине хăмаçпа пĕтерсен. С. Тим. † Шур тăваткăл тутăр пĕтертĕм, кĕçĕн çăварни кун çыхас пек. Н. Карм. † Ăлăхрăм çӳлĕ ту çине, лартăм шурă чул çине, пурçăн сарă пĕтерме; пурçăн сарă пĕтет пуль, пуçăм сая каять пуль. Якейк. Пыçаххи пĕтерес тени пыçаххи вĕçне çӳçе ярас тени полать. IЬ. Пиртен кĕпе касаççĕ, ĕçлеççĕ, пĕтерсе тăхăнаççĕ. Сред. Юм. Кĕпе пĕтерет-ха ô. Узорчатую рубашку шьет. IЬ. Сорпан пĕтерсе çыхрăм. Сготовил убор и завязал им голову. IЬ. Тотăр-сорпан пĕтерет, припасает вещи, нужные замужним (головной убор). НАК. Кăмăлча илсессĕн кайран, хĕрин ашшĕсем хĕрне валли япаласем пĕтерме таварсем илсе параççĕ. Хĕр вара, япаласем илсе парсассăн, хĕр çумăçсене пухать те, мĕн пур пĕтермелли япалисене пурне те пĕтерттерет. || В качестве вспомог. гл. Изванк. Микул карчăкĕ тата темиçе пинĕ тĕслĕ каласа пĕтерчĕ те, анчах эпĕ унăн сăмахĕсене пĕтĕмпех астуса çитерейместĕп. IЬ. Пĕр çулне пирĕн патра çĕр виçрĕç те, пĕтĕм ял çĕр тавраш туса пĕтерчĕç [все пересовершали (посовершали) «сĕр тавраш»]. М. Сунч. Тата турăш умне тем чухлĕ çурта çутса пĕтернĕччĕ (при изгнании мора). IЬ. Киле ан кĕтĕр тесе (т. е. мур), хапхасене тикĕтпе сĕрсе пĕтеретчĕç. Сёт-к. Утсам панчи ачасань, çурса (= çывăрса) кайсан, орисене салтаç те, çăпата кантрисене тĕвĕллесе пĕтереç вара. Орау. Туса пĕтерсен (савине, по миновании надобности), вуласа пĕтерсен (кĕнекине) кӳрсе пар. Ал. цв. 9. Вăл тумланса çăвăнса пĕтерет те, çак тĕлĕнмелле çĕнĕ ĕçрен ĕнтĕ тĕлĕнмест те. В. С. Разум. КЧП. Ана çинчи çулнă пăрçама уйĕпех çил вĕçтерсе пĕтерчĕ. Кан. Ачана пĕчĕк чухне тем тĕрлĕ кипкесемпе чĕркесе, çыхса пĕтермелле мар. IЬ. Чăвашла кино картин куртăм та, татах курас килсе пĕтерет. Альш. Тутар килне-йышне ырласа пĕтереймес (всячески хвалит татарскую семью): чăваш тутара тус тăвать, хăнана çӳрет. Аттик. Вĕсем тата нумай каласа пĕтереççĕ те, эпĕ анчах вĕсем пек тĕпĕ-йĕрĕпе пĕлейместĕп. Истор. Хăйне пĕр-пĕр усал ан туччăр, тесе, вĕсене малтан икĕ вут хушшинчен кăларнă, унтан хăйсенĕн кĕлеткисене пуççаптарнă, чĕркуççи çине лартса пĕтернĕ. N. Çапах эпĕ вĕсем каланине малтан пит ĕненсех пĕтермерĕм. N. Çак çурт тавра йывăçсем лартса пĕтерĕр.
пропасть, иссякнуть. N. Пĕчĕк шывсенче пулă акă мĕншĕн пĕтсе ларнă. N. Вĕсен шывĕ вăрманне касса пĕтернипе пĕтсе ларнă иккен. || Прекратиться. Кан. Килĕшӳ тăвасси çинчен пуçлас канашлăва пĕтсе ларчĕ, тесе, шухăшламалла. || Погибнуть. К.-Кушки. Ыраш пырат та, çуртри пĕтсе лар[нă]. || Разориться. СТИК. Вăл ку çул (= кăçал) чис пĕтсе ларчĕ: çиме çăкăрĕ те, те çитет темĕн. || Захилеть, захиреть. О сохр. здор. Ачисемпе хăйсем пушшех пĕтсе лараççĕ, мĕшĕн тесен ача-пăчана лайăх пăхса ӳстерме пит нумай вăй кирлĕ.
(-д-), то же, что пĕчĕк. Сятра. Петиç, пĕтиç çăр аçи (не çараççи? — ключ), уйăх парат, хĕвел илет. (Сылăм).
(-џ̌-), маленький. Бгтр. Хватере пĕр карчăк, старик, тата тепĕр пĕчикрех ача порăннă çĕре кĕчĕ, тет. См. пĕчĕк.
частица, образования превосходной степени от сл. пĕчĕк.
премаленький, премеленький. Хурамал. Чӳклесе пĕтерсен çав турамсенчен пĕчĕ-пĕчĕк татса тухаççĕ те, тула кăларса çурт çине пăрахаççĕ.
(пэ̆џ̌э̆к, пэ̆џ̌э̆к'), маленький. Чуратч. Б. † Пĕчĕкçеççĕ çĕрĕ, пĕчĕк куç, çавăрнат купăс майĕпе. Исаково. Пĕчĕк те пулсан, ылтăм пек, тесе калаçаççĕ. Сборн. по мед. Çавăн пек çурхахсем хăш чухне пĕчĕк чĕлхе çинче те, ун хыçĕнче те, пыр çумĕнче те пулаççĕ. Чураль-к. Пĕчĕк-пĕчĕк çăраççи ӳкрĕ-ӳкрĕ çухалчĕ: уйăх курчĕ, хĕвел илчĕ. (Сивĕ пăхĕ., т. е. блистание снега). Торп-к. Пирĕн ял çӳлĕрех çĕрте ларать, вăл Торп-касси ятлă. Вăл пĕчĕкрех ял, çӳлĕрех çĕрте ларать, çавăнпа катаранах курăнать. N. Пĕрре мана, хам пĕчĕкрех чухнех, аттесем ачасемпе пĕрле вăрмана çитарма ячĕç. Сёт-к. Пĕчĕкрех чохне эп утсампа кайма пит йорататтăмччĕ. N. Сана пĕчĕкскере алă çинче йăтса çӳренĕ. N. Пирĕн ĕлĕк пĕр пĕчĕк пӳрт пурччĕ, вăл та пулин çунса кайрĕ. См. пĕçĕк, пĕчик.
дядя, младший брат матери. Ст. Чек. Якейк. Пĕчĕк кокки, младший брат матери.
младщий из моих нескольких старших братьев; дядя, младший брат отца. || Шутливое обращение к людям моложе себя. Панклеи. Пырать, пырать, молкача тĕл полать: «Пĕчĕк пичи, ста каятăн?» тет, молкачă тилле. (Здесь в сказке «пĕчĕк пичи» употреблено в шутливом тоне). См. пĕчек тете.
дядя, младший брат отца. СПВВ. См. пĕчĕк пичи.
то же, что пĕчĕк. Вомбу-к. Пчик хĕрсем (кĕçĕннине калаççĕ). Янтик. Пчиккине пуль! (Так ласкает мать своего ребенка).
(руҥкы̆), назв. чув. с. Рунги, б. Буинского у. || То же, что Рунк. Собр. † Пĕчĕк шăнкрав, йĕс ункă, сасси юлтăр Рункă çине, ячĕ юлтăр Ачча çине.
(aj), pars inferior; inferiora, ima, низ, нижняя часть. Альш. Чашкă айĕ тарласан, йĕпе пулать, тет. Если чашка снизу запотеет, то будет мокро. Самар. Хура вăрман айĕ такăр пулсан хăтăлаймĕ тилĕ, пур пулсан. Когда в большом лесу станет гладко, лисице, если она будет там, не уйти целой. Альш. Айĕ те тӳшек, çийĕ те тӳшек. (Хăнтăла). И снизу перина и сверху перина. (Загадка о клопе). Сохр. зд. Вăл е айĕ йĕперен, е пăх-шăкпа лапăртаннăран... макăрать пулĕ. Может быть, он плачет оттого, что под ним мокро, или оттого, что он испачкался в испражнениях. || In casibus obliquis interdum adverb, loco usurpatur. В косвен. пад. иногда употребляется в значенин наречия. Ст. Айб. Ая юрать, ая кĕмест. (Пукан). Смысл этой загадки о стуле темен. Альш. Ăна ачасене ая шăнăран параççĕ. Его дают детям, чтобы они не мочились под себя. Сред. Олг. Ая янă. 1. От страха испустил мочу. 2. Страшно перепугался. Ун кăмăлне ялан ая туса пырсассăн... Если все время подавлять его стремления... Якей. Ая туса пăрахатьчĕ. (Меня) чуть не занесло (снегом) [или: чуть не придавило (чем-либо)]. Собр. Кушака çĕнсе шăрши айне пулнă, теççĕ. Одолел кошку, но был побежден мышью. (Послов). Орау. Хăш çын айран каланине сисимаçть. Иные не понимают намекок. Орау. Çил улăма айăн-çийĕн вĕçтерчĕ. Ветер перебуторил солому. Альш. Пĕри, шыва кĕрсе кайса, шыва айăн-çийĕн çавăрĕ. Одна из них (кобыл) войдет в воду и взболтыхает ее до самого дна. || Saepissime postpositionis vim habefc, eandem ac praepp. sub, subter, quo sensu plerumque cum particulis possessivis coniungitur. Часто служит послелогом, при чем соединяется с притяж. суфф. Ман айăма (ман ая), ман айăмра (ман айра), ман айăмран (ман айран); пирĕн айăмăра (пирĕн ая), пирĕн айăмăрта (пирĕн айра), пирĕн айăмăртан (пирĕн айран); сан айна (сан ая), сан айăнта (сан айра), сан айăнтан (сан айран); сирĕн айăра (сирĕн ая), сирĕн айăрта (сирĕн айра), сирĕн айăртан (сирĕн айран), ун (он) айне, ун айĕнче, ун айĕнчен; вĕсен айне (вăлсам айне), вĕсен айĕнче (вăлсам айĕнче), вĕсен айĕнчен (вăлсам айĕнчен), ун айĕпе, вĕсен айĕпе. V. Матер., 214, Синт., 148 — 211, 292 — 348, 348 — 378. КС. Ман айăма шыв юхса кĕрет. Под меня течет вода. Ib. Сирĕн айăрта ман тӳшек выртать. Под вами лежит моя перина. Ib. Çирĕн айăртан çак сăхмана илсе тăхăнам-ха эпĕ. Ну-ка, я возьму из под вас этот кафтан и надену его. Ст. Чек. Пирĕн айăмăра кĕççĕ сарчĕç. Под нас подостлали войлок. Ib. Чаппан айăмăрта выртат. Чапан лежит под нами. Ib. Шăши пирĕн айăмăртан тухса карĕ. Мышь выбежала из-под нас. Ib. Кĕнекене минтер айне хутăм. Я положал книгу под подушку. Морг. Ырă çын, тархасшĕн хоп мана лорăк айне! Пожалуйста, покрой меня, добрый человек, лукошком! Тай.-Т. Шыв çисе пыннине çĕр ишĕлсе аннă та, юпи вара шыв айнĕ пулнă. Когда берег от размывания водою обрушился, то столб очутился под водою. Ст. Яхак. Ун чухне унта пĕчĕк ачасем çунашкапа ярăнмалли те çук, çиччас, çуна айне туса, вĕлерсе пăрахĕç. В то время маленькие дети и не могут кататься на салазках, так как легко могут быть раздавлены на смерть санями. Букв. 1886. Ĕне айне лармасăрах ĕмĕр ирттермелле турă çырнă пулĕ, терĕç. Они решили, что, должно быть, им суждено прожить без коровьего молока. Сред. Юм. Сăмахран пõлсан, эп çын айпе йõлаканни мар вара. Словами меня не забьешь. Тай. Çакă ялăн ачисе сăмах айне турăмăр. Своими речами мы заткнули рот парням этой деревни. || Альш. Вăрманпа Ескӳл хутлăхĕнче çаранлăх: хамăр ял айĕнчех пирĕн, унтан лерелле Хирти Кушкăсен, Мертлĕсен. Между лесом и озером Ескӳл луга: под самой нашей деревней — наши, а дальше — принадлежащие Полевым Кошкам и Мертлям. Пĕр хĕр кăкăр таран çĕр айĕнче тăрать. Девушка стоит по грудь в земле. Ход. во св. Çĕнĕрен тухакан кĕнекесене пурне те пĕрер те пулин илсе яланах ал айĕнче тытас пулать. Надо приобретать все новые книги, хотя бы по экземпляру, и всегда иметь их под рукою. Лашм. Пирĕн пата хăнана (= хăнана) пыр. Ыттах тĕлне пĕлмесен, Тури касра, кĕтесре, — Тури касра, кĕтесре, улма сачĕ айĕнче. Приходи к нам в гости. Если не знаешь сам, то мы живем вот где: на Верхней улице, на углу, под яблоновым садом. Якей. Чуть йор айне полаттăмччĕ. Меня едва не занесло снегом. СТИК. Çын айне пулса пурăнакан çын, человек, который находится в вечном подчинении у других. Абыз. Путь-путь путени, çав путенен йăвийĕ сакăр ана айĕнче. Подь-полоть перепелка; гнездо этой перепелки под восемью загонами. ЧП. Хырă айĕсенче çырлалăх. Под соснами ягодные места. Якей. Эп кĕпер айĕпе коньккипа ярăнса тохса карăм. Я прокатился на коньках подмостом. Ст. Чек. Вăрман айĕпе пырат. Едет (или: идет) под сенью леса. Землед. Ыраша хытта хăварнă хура пусса акаççĕ. Хăш чух тата пĕр-пĕр курăк е тырă айĕнчен тухнă çĕре акаççĕ. Рожь сеют на паровом поле. Иногда ее сеют на поле, вышедшем из-под какой-либо травы или из-под хлеба. || Etiam adiectivi vim habet, quae loquendi forma perrara eat. Очень редко имеет смысл им. прилагательного. ЧП. Аял ту çинче ай кĕлет, ай кĕлетре аслă аппа. На визенькой горе нижний ярус клети, а в нем моя старшая сестра. Каша. Çӳлĕ тенĕ кĕлетĕр ай кĕлетрен ытла мар. То, что вы считаете за верхний ярус клети, не выше нижнего этажа ее.
(ага п̚ŏττиы, — п̚ы̆ττиы), sacrificium Tschuvascnorum, quod, fit tempore verno, sememe peracta, ita dictum, quia eius faciendi causa puis coqui solet. Моленье кашей по случаю окончания ярового сева. См. __Магн., 24. Сред. Юм. Тыр акса пĕтерсен кõлаçсĕм, çăмартасĕм, пăтă пĕçерсе асăнса çиеççĕ, çавна ака пăтти теççĕ. По окончании сева приготовляют и едят с молитвой белый хлеб, яйца и кашу; это называется „ака пăтти“. Н. Карм. Ака пĕтсессĕн ака пăтти чӳклеççĕ. Унта пăтă пĕçереççĕ, пашалу тăваççĕ. Ака пăтта чӳкленĕ чух çăмарта пĕçереççĕ, çынсерен, ăна вара пăтă çине ярса çияççĕ. После сева совершают моленье кашей, при чем варят кашу и пекут лепешки. Во время этого моленья варят яйца, по числу присутствующих, и едят их, положив в кашу. Н. Седяк. Ака туса пĕтерсен ака пăтти чӳклеççĕ. Çăмарта, пăтă пĕçерсе чӳклеççĕ. Сĕтеле урай варне лартаççĕ, ун çине хуранĕпе пăтă лартаççĕ. Вара килти ватă ак çапла каласа чӳклет. Чӳклеччен кĕрĕк тăхăнса хул-хушшине çĕлĕк хĕстерет. „Эй турă, пĕсмĕлле! Акнă тырă аван пултăр, пĕр пĕркĕрен пин пĕрчĕ пултăр. Пĕвĕ хăмăш пек, пуçĕ чакан пек пултăр. Иксĕлми ырлăх пар, ана тулли сурат, анкарти тулли капан пар...... Амин Ан пăрах, турă, çырлах“. Ӳксе пуççапăть, турра асăнса, виç хут. Чӳклесе пĕтерсен пĕр çăмарта хăвараççĕ, ăна вăрлăх çăмарти теççĕ. Вăрлăх çăмарти валли чăн пĕчĕк çăмарта хăвараççĕ, çăк пĕчĕк çăмартана автан çăмарти теççĕ, чăх çăмарти темеççĕ. Кăвакарчăн çăмарти пек анчах пулать вăл. Пĕчĕк, автан çăмарти пулмасан пысăк çăмартах хăвараççĕ, çав çăмартана çăкăр татăкĕ варрине хурса ана çине илсе кайса касă айне хураççĕ. Çапла ака пăтти чӳклесси пĕтет. Ĕлĕкрех ака пăттине ана çинчех хирте чӳкленĕ, халĕ килте. После весенней пашни и сева совершают моленье кашей. Приносят в жертву яйца и варят кашу. Ставят посреди избы стол, а на него — кашу в котле; потом старший в доме, надев на себя полушубок и заткнув подмыгаку шапку, молится так: „Во имя бога! боже, уроди нам хорошего хлеба; пусть от одного зерна будет тысяча. Пусть он будет ростом с тростник, а колосом с верхушку палочника (typhe). Подай нам неистощимое богатство: полон загон кладей, полно гумно скирд..... Аминь. Не оставь, боже, и прими жертву“. Призвав имя божие, он кланяется в землю трижды. По окончании моления оставляют одно яйцо, которое называют семянным яйцом. Для этого берется самое маленькое яичко, которое зовут петушиным, а не куриным, и которое бывает величиною не больше голубиного. Если нет такого яичка, то берут большое (т. е. обыкновенное) яйцо. Это яичко вкладывают в кусок хлеба и зарывают на загоне, под бороздою. Так оканчивается моленье. В прежнее время это жертвоприношение совершали вполе, а теперь — дома. Чăв кĕл. 14°. Ака пăтти кĕлли. „Е пĕсмĕлле, ырă турă, çырлах! Виç тĕслĕ тырă-пулăшăн асăнатăп-витĕнетĕп тайлă (Iеде: тайла) пуçпа, ăшă питпе, тутлă чĕлхепе. Пĕр пĕрчĕ акса пин пĕрчĕ илмелĕхне пар. Тăрри чакан пек, тĕпĕ хăмăш пек пултăр. Выççа килекене тăрантарса ямалăхне, сивве шăнса килекене ăшăтса ямалăхне пар. Амин“. Молитва, произносимая при молении кашей. „Во имя бога! Помилуй, святый боже! Прибегаю к тебе и молю тебя о трех родах хлеба, обращаясь к тебе с поклонною головою, с приветливым взором и сладкими речами. Сподобь нас от одного носеянного зерна получить тысячу. Пусть верхушка хлеба будет как у палочника, а комель — как у тростника. Подай нам средства, достаточные для того, чтобы отпустить сытым пришедшего к нам голодного и отогреть озябшего. Аминь“. Норв. Ц. „После пашни, помолившись, кладут в деревянную кадочку (ленкес) ложку каши и накрошенные яйца и зарывают назагоне („ана çине кайса вараççĕ“). Менч. Чист. „Ака пăтти — моленье после пашни или в середине ее“. Ib. Ака пăтти чӳкленĕ кун, день, в который совершается моленье „ака пăтти“. Ib. Во время „ака пăтти“ хуранĕпе чашăкне утă (scr. ута) çине лартаççĕ, т. е. котел и чашку ставят на сено. || В Череп. это моленье устраивается перед пашней (акана тухаччен), при чем каша и маленькое яйцо (вăрлăх çăмарти) зарываются на загоне.
(ч̚’ы̆ваш) ita appellantur Tschuvachi infernates, quorum regio inferius sita est, quam eorum, qui vocantur вир-ял, вире-ял (v. hanc v.). Низовые чуваши. См. вир-ял, хирти. Ягудар. Анатри чăвашсем пиртен хĕвел-тохăç енелле порнаççĕ. Низовые чуваши живут от нас на восток.
Петр Ив. Орлов, уроженец с. Орауш, Ядрин. у. Казан. губ., написал мне о различиях между отдельными группами чуваш следующее. „Анатри (малти, мал енчи) чăвашсемпе хирти чăвашсем тата вир-ялсем (хура урасем). Чăвашсем пирĕн виçĕ пая уйăрăлаççĕ: анатри чăвашсем, хиртисем, вир-ялсем. Вир-ялсем çăвар туллин, хыттăн калаçаççĕ. Вăсенĕн сăмахра сас-палли „у“ сахал. „У“ вырăнне вăсем ялан „о“-па калаçаççĕ: „кулать“ тиес вырăнне „колать“ теççĕ; „пек“ тиес вырăнне „пак“ теççĕ. Тум тумланнă тĕлтен вăсем пушшех, тата ытла паллах, уйрăм тăраççĕ. Вăсем шурă сăхман тăхăнса, урисене хура тăлла сырса çӳреççĕ. Çула тата арçыннисем (хăш-хăш вырăнта) пайтахăшĕ çӳллĕ тӳпеллĕ шĕлепке тăхăнса çӳреççĕ. Хĕр-арăмĕсем çула шурă шупăр тăхăнса, урисене хура тăлла сырса çӳреççĕ; хĕлле шурă сăхман тăхăнса çӳреççĕ. Çăпатисем пĕчĕк пуçлă, пуçĕсене чĕрсе тунă çăпатасем пулаççĕ. Ури тунисене темĕн тăршшĕ тăлла чăркаса тукмак ура туса, çăпати кантăрисемпе чăркуççине çитичченех хитрен хĕреслесе чăркаса хăпараççĕ. Пирĕн патрисем вăсене „яка“ теççĕ. Чăнахах та вăсем яка çӳреме юратаççĕ. Çула пулсан вара, пасара тухсан, вир-ял хĕр-арăмĕ çинче пĕр тусан пĕрчи кураймăн: çăпатисенче, çăпати кантăрисенче пĕр сӳсленчĕк кураймăн: шăрçа пек яп-яка, çап-çутă; хăйсем шĕлкемисемпе, сурпан çаккисемпе, тенкĕллĕ мăйисемпе ялтăртаттарса, шанкăртаттарса йăлкăшса анчах çӳреççĕ. Пирĕн анатри (кал енчи) чăвашсем вăсене „Вир-ялăн какрашки арăм пулсан ланчашки,“ теççĕ; çăпати кантăрисем çинчен: „Вир-ялăн çăпати кантăри тăхăр хăлач,“ теççĕ; „вир-ялсем вăсем мухтанчăк, какрашка,“ теççĕ. Арăм пулсан вир-ялсем анатри чăваш арăмĕсем пекех пуçĕсем урлă пĕкĕ пек масмак хурса çӳреççĕ. Сурпанĕсем, ансăрскерсем, мăйра анчах яваланса çӳреççĕ. Хăш чухне масмакки пуçĕ çинчен каялла кайса ӳкет те, пирĕн вара ăна кулса: „Вир-ял арăмин лаши тăварăннă, пĕкки каялла кайса ӳкнĕ,“ теççĕ. Арăм пулса пĕр-икĕ ача тусан вара унăн какрашки-пĕкрешки лăштах тухса ӳкет: çӳçне-пуçне пуçтараймаçт, кĕпи-йĕмне таса тытаймаçть, час-часах кĕпи арки вĕçĕнче ача пăхĕ сап-саррăн курăнса çӳрет; пӳртне-çуртне те çавăн пекех тирпейлĕ тытаймасть — латти пĕтĕмпех пĕтет килĕнче, пĕр пасара анчах çиççĕ тухма пĕлет. Вăсенчен хĕвел тухăçĕ еннелле анатри (малти, мал енчи) чăвашсем пурăнаççĕ. Вăсем Атăлтан пуçласа Йĕпреçпе Шăхрана çитиччен кăнтăрланалла, вăр-ялсемпе хиртисем хушшинче, тăрăхла-кăна пĕр лаптăк пек çĕре йышăнса пурăнаççĕ. Çав лаптăкăн кăнтăрла енчи пуçĕнче кушлавăшсем те çак анатри чăвашсемпе хисепленеççĕ. Кушлавăш, Уравăш, Хир-пуç, Утар, Рунк чăвашĕсем, хăйсем, хĕр-арăмсем тумланнипе вир-ял та мар, хирти-анатри те мар. Вăсенĕн çывăхнерехри вир-ялсем вăсене кушлавăшсем теççĕ; катари Йетĕрне патĕнчи, Кăрмăш çинчи вир-ялсем вăсене анатри (мал енчи) чăвашсемпе хисеплеççĕ, çывăхарахри хиртисем кăшт урăхларах калаçнăшăн, хĕр-арăмĕсем урăх тĕрлĕрех тумланнăшăн виç-ялсем вырăнне хуçасшăн. Мĕн пур чăваша лайăх тĕплесе йĕрлесен темиçе пая та уйăрма пулать. Вĕт-шакпа чăвашсене темиçе пая уйăриччен эпĕ вăсене, мĕн пурне, виçĕ пая уйăратăп; çавăнпа Кушлавăш чăвашсене анатри чăвашсем çумне кайса хуратăп. Пĕтĕмпех анатри чăвашсем пек пулмасан та, тумланасса та калаçасса та вир-яалсем пек те мар, хиртисем пек те мар, çав анатри чăвашсем пекрех калаçса тумланаççĕ. Арçыннисем хура сăхман е кăвакрах сăхман тăхăнса, урисене шурă тăлла сырса çӳреççĕ; çула пуçĕсене е пĕчĕк çĕлĕк, е карттус тăхăнаççĕ. Çăпатисем вир-ялсен пек шăраçласа тунă вăрăм кантăраллă çăпатасем мар. Хĕр-арăмĕсем е пир тăлла сырса çӳреççĕ, е шурă çăм тăлларан (пасар тăллинчен) тунă чăлха тăхăнса çӳреççĕ. Кĕписем е чĕрлесе тунă шурă кĕпесем пулаççĕ, е хăйсем хĕрлĕрен, кăвакран тĕртсе тунă пиртен (улачаран) çĕленĕ кĕпесем тăхăнса çӳреççĕ. Юçĕсене тĕрлĕ тĕслĕ вырăс туттăри çыхса çӳреççĕ. Урисене пир тăлла сырнă пулсан çăпати кантăрисемпе кăшт вир-ял манерлĕрех çӳлелле чĕркесе хăпараççĕ; шурă чăлха тăхăннă пулсан, çав чăлха çинчен тата тепĕр ура пакăлчакĕнчен иртекен хура чăлха пуçĕ тăхăнса, çăпати кантăрине пĕр çĕре чĕркесе, чăлхине антарса ăна атă хуçланчăкĕ пек туса çӳреççĕ. Арăм пулсан пуçне сурпан сырăнса ĕнсе хыçне, мăй таврашне çынна кăтартмасăр çӳреççĕ. Хĕрсем çула туя кайнă чухне пуçне тухья тăхăнаççĕ. Вир-ялсен тухья таврашĕ, сăрка таврашĕ çук. Ĕлĕк çав тухьясене, сăркасене пăраçниксенче (уявсенче) те тăхăннă та, халĕ туя кайнă чухне те пурте тăхăнмаççĕ. Сурпанĕсем те вăсенĕн, масмаккисем те, пуç-йĕпписем те вир-ялсен пек мар: сурпанĕсем вăрăмрах, сарлакарах; масмаккисем сарлака та кĕске, тĕррисем лешсенчен начартарах; пуç-йĕппи те кĕске те, тенкисене вир-ялсенни пекех нуммай çакса тултарман. Вир-ял арăмĕсен хăлхисем, ĕнси хыçĕсем курăнсах çӳреççĕ, пирĕн арăмсен вăсем курăнмаççĕ. Вăсем саланнă пуçĕсемпе хунешшĕсене те тата урăх ют çынсене те курăнсан аван мар теççĕ. Çаплах тата çара уранăн та вăсен куçне курăнмаççĕ. Çав йăлана лайăх тытса тăракан хĕр-арăмсенне упăшкинчен пуçне урăх арçынсем хайсем виличченех вăсен пуçне, урисене куримаççĕ. Арăмсем хăнана-мĕне кайнă чухне пуçĕсене пуçлă туттăр çыхса каяççĕ, ун çинчен кăримĕски çĕлĕк тăхăнаççĕ. Çула пулсан çав пуçлă туттăра е вырăс туттăри анчах çыхаççĕ. Вырăс туттăрине пуç тăррине анчах та çыхаççĕ тата майралла та çыхса çӳреççĕ; пуçлă туттăрне те икĕ тĕрлĕ çыхаççĕ: е тавăрса çыхаççĕ, е çыхса икĕ вĕçне тан туса çурăм çинелле усса яраççĕ. Вир-ялсен пуçлă туттăр çыхмаççĕ, яланах вырăс туттăри çыхса çӳреççĕ е катам пиртен тунă вырăс туттăри пек тăватă кĕтеслĕ шурă туттăр çыхса çӳреççĕ. Вир-ялсем вăсем мĕн пурĕ те Кăрмăш уесĕнче, Чикме уесĕнче, Шупашкар уесĕнче, Петерне уесĕнче анчах пурăнаççĕ. Шупашкарпа Етĕрне уесĕнче те пĕтĕмпех вир-ял мар. Шупашкар уесĕнче вăсем хĕвеланăç енчи чиккинелле анчах пурăнаççĕ. Ытти (урăх) çĕрте анатри чăвашсем пурăнаççĕ. Вир-ялсемпе анатри (малти) чăвашсен чикки акă çаплă: Анаш тиекен чикӳллĕ ялтан хĕвел анăçнелле, Шăхчасем-мĕнсем еннелле, вир-ялсем пурăнаççĕ, вăсенчен малалла анатри (мал енчи) чăвашсем пурăнаççĕ. Унтан Иккассисене хĕвел-анăçнелле хăварса Шупашкар уесĕпе Çĕрпӳ уесĕ тата Етĕрне уесĕ чиккисем пĕр çĕре пулнă çĕрелле пырсан, хĕллехи хĕвел-анăçнелле (сылтăмалла) вир-ялсем юлаççĕ, çулахи хĕвел тухăçнелле анатри чăвашсем пурăнаççĕ. Унтан Патĕр-ялне (Богатырева) çитсен вăл ялта вир-ялсемпе анатри чăвашсем хутăшах пурăнаççĕ. Вăл ялтан вăсен чикки Пысăк Çавал урлă каçса Супарпа кайса Çĕрпӳпе Етĕрне чиккипе Çарпуçпе çитичченех: сылтăм енче вир-ялсем пурăнаççĕ, сулахай енче анатри чăвашсем пурăнаççĕ. Çарпуçĕнче анатри чăвашсем пурăнаççĕ. Чарпуçĕнчен пуçласа вăсен чикки Етĕрне уесĕ çинерехрен икĕ уес чикки хĕррипе пырать: Кипекпе Туçи-Çармăса сылтăма хăварса, Етерне уесĕнче тăракан Сĕрелсене сулахая хăварса, Мăн Санар урлă каçса, Пĕчĕк Санара çитиччен сылтăмра вир-ял пулаççĕ, сулахайра анатрисем пулаççĕ. Çĕрпелĕнче анчах анатри чăвашсем вир-ялсемпе çывăх тăнипе халĕ ĕнтĕ пĕтĕмпех вир-ялсем пек тумлана пуçларĕç. Унтан малалла вĕсенен чикки Хир-пуçĕнчен Пĕчĕк Санар тăрăх Санар пуç патнелле хăпарса, Вăта-Çуна çырмипе рашча виттĕр тухса, Упнер урлă каçса, Сăр вăрман сăмсине тăрăнать. Çапла пынă чухне сылтăма юлакан ялсем: Çармăссем (Хурăнсур), Санар пуçĕ, Елменсем, Иртеменкассисем, Çĕн-ял-Хапăç, Кив-ял-Хапăссем, Упнер-Ханăссем пурте вир-ялсем пулаççĕ. Чарпуçĕнчен пуçласа Етĕрне уесĕнчи сулахай енне юлакан чăвашсем, Уравăшпа Хир-пуç. Утарва Рунк тата мĕн пур Кушлавăш анатри чăвашсем çумăнче тăраççĕ. Çав Етĕрне уесин пĕр кĕтессинчи анатри чăвашсем çумăнче тăракан чăвашсем анатри чăвашсенчен кăшт урăхларах тата. Калаçассине те пĕр пекех калаçаççĕ, анчах хĕр-арăмĕсем урăхларах тумланаççĕ — çавăнтан кăшт уйрăмми пур. Чăн анатри (пайăрах анатри) чăвашсем сурпанпа пĕтĕм пуçне чĕркесе пĕр çуç пĕрки те катартмаççĕ, Кушлавашсем, Уравăш таврашсем, Сĕрелсем, Чарпуç таврашсем пуçне сурпанпа хыçалтан икĕ тăнлава çитиччен явалаççĕ те унтан çиелтен пуç-йĕппипе пустарса, йĕпписемпе масмака икĕ енчен чиксе хурса хытарса хураççĕ, çавăнпа сурпанĕ хыçалтан вир-ялсен пек ĕнсе çине кайса лармаçть. Çаван пек чăвашсем çав ялсем анчах мар; тата Çĕрпӳ уесин Ачча (Ачакасы) прихутĕнчи чăвашсем те пуçĕсене çав Кушлавăш, Уравăш, Сĕрел, Чарпуç чăвашĕсем пекек сырăнаççĕ. Ытти тум тумланас тĕлтен лешсем те кусем те пĕрехрехех, ытла пайăрах пĕр-пĕрне уйăрса тăракан япала çук; арçыннисем те хĕлле те çула та пĕр пекрехех тумланаççĕ. Анатри чăвашсенчен чукун çул урлă лерелле вара хирти чăвашсем пуçланса каяççĕ. Хиртисем тесе Чĕмпĕр кĕпĕрнинче, Тетĕш уесĕнчĕ, Çĕрпӳ уесĕнче пурăнакансене калаççĕ. Хирти Тăвашсем анатри чăвашсенчен тумтир тĕлĕшĕнчен те калаçна тĕлĕшĕнтен те уйрăлаççĕ. Хиртисен арçынĕ-хĕр-арăмĕпех шурă çăм тăлларан тунă чăлха тăхăнса çӳреççĕ. Арçыннисем шурă кĕпе-йĕм пĕртте тăхăнмаççĕ: пурте хăйсен хĕр арăмĕсем тĕртсе тунă е кăвак улача е хĕрлĕ улача тăхăнса çӳреççĕ. Хĕр-арăмĕсем пуçĕсене малти чăвашсем пек, пĕр çӳç пĕрчи кăтартмичченех, сурпан сырăнаççĕ те, анчах кĕпи-йĕмĕсем шурă мар. Каллех сурпанĕсем те анатри (малти) чăваш арăмĕсем пек мар, урăхларах, сарлакарах; сурпан, пуçĕсем тата хитререх пулаççĕ. Кĕписене, хăйсен улачисенчен тутар арăмĕсен кĕпи евĕрлĕрех, вырăссен сараппанĕсем евĕрлĕрех кĕпесем çĕлесе тăхăнаççĕ; аркисене, кĕпи умĕсене вăсем тутарсен пек темĕн тĕрлĕ пусмапа (пасар таварĕпе) тытса эрешлесе пĕтереççĕ. Пуçĕсене пуçлă туттăр çыхмаççĕ, пурте вырăс туттăрине майралла анчах çыхса çӳреççĕ. Çиялтан тăхăнакан тумтирсем анатрн чăвашсеннипе пĕрех: уйрăм-уççи çук. Тата хирти чăваш арăмĕсем анатри чăвашсемпе вир-ялсенчен акă мĕнпе уйăрăлаççĕ: хиртисен хĕр-арăмĕсем мĕн пур чăвашсем (арçынсем) тăхăнса çӳрекен йĕмех тăхăнса çӳреççĕ, вир-ялсен хĕр арăмĕсемпе анатри чăваш хĕр-арăмĕсем тăватă кантăраллă шурă йĕм тăхăнса çӳреççĕ. Вăл йĕм питĕ шалпар та, унтан кулса ăна пĕлекен хиртисем: „Вăсем кĕрептук тăхăнса çӳреççĕ,“ теççĕ. Икĕ малти кантăрисемпе хире-хирĕç каялла çыхса хураççĕ, икĕ хыçалти кантăрисемпе малтан çыхса хураççĕ. Тула тухас пулсан кайри кантăрисене анчах салтса тула тухаççĕ. Вир-ялсем анатри чăвашсемпе хиртисем çинчен, кулса: „Вăсенĕн урисене пушă аврипе çапсанах хуçăлмалла,“ теççĕ. Чĕмпĕр кĕпĕрнинчи (хирти) чăвашсем вир-ялсене „хура урасем“ теççĕ; тата Пăва уесĕнчисем хăшĕ-хăшĕ „виртисем, виреллисем“, теççĕ. Уфа (Йĕпхӳ) кĕпĕрнинчи, Самар кĕпĕрнинчи нуммайĕшĕ анатри чăвашсем патĕнчен куçса кайнă та, халĕ вăсем хирти чăвашсем пек калаçаççĕ. Кĕпи-йĕмĕсем хиртисенчен те урăхларах пулса вырăссен манерлĕ пулса кайнă. Вăл кĕпĕрнесенче чăвашсем пуррине ĕлĕкрех кунти чăвашсем пĕлмен те. Калаçнă тĕлтен те тата анатри (малти, мал енчи) чăвашсемпе хирти чăвашсен хушши уйрăмми пур: анатри чăвашсем „хăпар“ теççĕ, хиртисем „улăх“ теççĕ; анатрисем хиртисене: „вăсем çыпăçтарса калаçаççĕ,“ теççĕ, хиртисем анатрисене — „вăсем чĕлхе вĕççĕн калаçаççĕ: пулат темеççĕ, пулать, каять тесе калаçаççĕ“ теççĕ. Хиртисемпе анатри (малти, мал енчи) чăвашсенĕн чикки Йĕпреçрен (Ибреси) пуçласа Тĕрлемесе (Тюрлема) çитиччен чукун çул тăрăх пырать (приблизительно). Чукун çулăн сулахай енче анатри чăвашсем пулаççĕ, сылтăм енче хиртисем пурăнаççĕ. [Дальше пишет по-русски]. Такое разделение чуваш на анатри, хирти, и вир-ял имеют чуваши Ядринского, Чебоксарского и отчасти Цивильского уездов. Некоторые интеллигенты-чуваши, особенно чуваши Буинского уезда, такое разделение представляют иначе. Последние делят их на вăрмантисем, виреллисем и хиртисем, но при этом они не руководствуются строго наречием и разделением их по одеянию, которое относительно женщин дает повод строго разделять их на три группы, по вышеописанным приблизительным границам. При таком разделении чуваш не принимаются во внимание чуваши Самарской, Саратовской, Оренбургской, Уфимской, Тобольской и Томской гурерний.“ Перевод. Чуваши низовые, степные и вир-ял (верховые). Наши чуваши разделяются на три группы: на визовых, степных и вир-ял (верховых). Вир-ял говорят грубо, во весь рот. В словах они звук у употребляют мало, вместо звука у говорят на о; напр., вместо кулать — колать, а вместо пек — пак. Что касается одежды, то они еще больше отличаются (разнятся) от других чуваш. Они носят белые кафтаны и черные онучи. Мужчины летом местами носят высокие шляпы с подхватом. Женщины летом носят кафтанчики из белого полотна, а зимою-белые кафтаны, и обуваются летом и зимою в черные онучи, при чем навертывают их так толсто, что ноги образуют из себя настоящие колотушки. Лапти у них с маленькими головками, которые отделываются более мелким плетеньем. Оборы очень длинны и красиво навертываются крест-на-крест до самых колен. Наши чуваши называют их франтами. Действительно, они любят одеваться. Когда вирьялка выйдет на базар, то на ней не увидишь ни пылинки; ни на лаптях, ни на оборах не найдешь ни мохра, ни задоринки: все гладко и блестит, как бусинка. Весело ходят оне, сверкая и позванивая своими шельдемами, сурпан çакки и ожерельями из крупных серебряных монет. Наши, т. е. низовые чуваши, говорят про них с насмешкой: „Вирьялка форсит только пока в девках, а выйдет замуж, так на нее срам посмотреть“. Над оборами тоже смеются и говорят, что оне длиною в девять сажен. Их считают хвальбишками и форсунами. Замужние женщины у вирьялов, как и у низовых, понерек головы носят масмак. Их узкие сурпан треплются вокруг шеи. Иногда масмак у них слезжает назад; об этом тоже отзываются с насмешкой, говоря: „У вирьялки распряглась лошадь — дуга свалалась назад“. После двух-трех родов у вирьялки пропадает весь форс: она ходит косматой, растрепанной, в грязной рубашке; часто можно заметить по краям подола желтые пятна от испражнений ребенка. Так же мало смотрит она и за чистотой в избе. (Прежний) форс появляется у нее только тогда, когда она собирается на базар. От них к востоку живут чуваши низовые (восточные, живущае к востоку) они живут между вирьялами и степными чувашами (хирти) и занимаюг продолговатую полосу, начиная от р. Волги и до станций Ибреса и Шихраны Московско-Казанск. железн. дороти. Чуваши, живущие на южном конце этой полосы и называемые кушлавăшсем (кошлоушинские), тоже входят в число низовых чуваш. Кошлоушинские, ораушинские, хириосинские, отарские и рунгинские чуваши, по одежде женщин, и не вир-ял, и не низовые, и не степные, а представляют из себя как-бы особую группу. Ближайшие вирьялы прямо называют их кошлоушинекими; вирьялы, живущие в отдаленности, около г. Ядрина или в Курмышском уезде, считают их низовыми чувашами, а ближайшие степные чуваша, из-за небольшой разницы в говоре и одежде женщин, склонны считать их вирьялами. Строго говоря, чуваш можно делить и на большее число групп. Не разбирая их по мелочам, я разделяю их на три группы; потому и кошлоушинских чуваш я причисляю к низовым (анатри). Хотя они не совсем похожи, как на вир-ял, так и на низовых (анатри), но в общем они, по говору и по одежде, гораздо ближе к низовым. Мужчины носят черные или сероватые кафтаны, обуваются в белые суконные онучи (покупаемые на базарах); летом ходят либо в фуражках, либо в маленьких шапочках. Лапти оляповатые, а не тщательно сплетенные и разукрашенные, как у вир-ял, и оборы не длинные. Женщины обуваются либо в портянки (нарочно для того сотканные), либо носят чулки, сшитые из белого же базарного сукна. Рубашки (верхнее платье) носят сшитые из белого холста и вышитые узорами, или же сшитые из пестряди, сотканной с синими и красными тонкими полосками по красному полю. Повязываются ситцевыми платками разного цвета. Если ноги обуты в портянки, то оне обертываюг их оборами немного похоже на вир-ял; а если ноги обуты в белые чулки, то поверх этих чулок из базарного сукна надевают еще черные носки домашней вязки; эти носки обертывают оборама не как вирьялы, а вплотную, и оборы лежат рядышком, у самой щаколотки; затем чулки спускают к но скам, и они образуют нечто похожее на складки сапог. Замужние женщины голову обертывают сурбаном и никогда не оставляют шею голою. Девушки, летом, когда едут на свадьбу, надевают тухья (особый головной убор девушек). У вирьялок ни тухья, ни сăрка (украшение из монет и бус, носимое девушками на груди и спине) не бывает. Раньше эти тухья и сăрка носили и в христианские праздничные дни и в свои языческие праздники, а теперь эти уборы надевают только на свадьбах, и то не все. У них сурпан, масмак и пуç-йĕпии (головные уборы женщин) не похожи на вирьяльские: сурпан длиннее и шире, а масмак — короче и шире, и узоры на нем похуже, чем у вирьялов; пуç-йĕппи (убор на задней части головы) короче, и серебряных монет на нем не навешано столько, сколько у вир-ял. У вирьялок всегда видны уши, шея и затылок, а у женщин анатри их не видно. Оне не показываются простоволосыми (ни деверьям), ни свекрам, ни чужим людям: это считается неприличным. Точно так же не показываются оне перед ними и босиком. Женщину, строго соблюдающую этот обряд, никто кроме мужа не увидит до самой ее смерти простоволосою или босою. Когда женщины едут в гости, то повязываются самоткаными платками и поверх платка надевают еще каракулевую или барашковую шапку. Летом оне повязываются лишь платками: либо самоткаными, лабо ситцевыми. Тот и другой повязывают двояким способом: ситцевым платком или повязываются поверх головы так, чтобы он обхватывал гоюву как татарская тюбетейка, или же повязываются им так же, как и русские женщины. Самотканые платки повязывают на подобие татарской чалмы (обхватив им голову и завязав его раз на затылке, оставшиеся концы завязывают спереди надо лбом, причем кониы платка торчат па голове в виде рогов), или же завязываюг этот самотканый платок на затылке, при чем длинные концы его закидываются назад и свободно висят на спине. У вирьялок этого самотканого (полотенцеобразного) платка нет, оне носят исключительно ситцевые платки, а также самотканые бумажные четырехугольные платки белого цвета, похожие на ситцевые. Вирьялы живут лишь в Казанской губернии, в уездах: Козмодемьянском. Чебоксарском и Ядринском, и в Курмышском уезде Симбирской губернии. В Чебоксарском и Ядринском уездах не все чуваши вирьялы. В Чебоксарском уезде они живут только вблизи западной границы, а в остальных местах этого уезда живут низовые чуваши. Граница между низовыми чувашами (анатри, мал енчи) и вир-ял приблизительно такая: от с. Абашева, Чебоксарского уезда, к западу, в сторону дер. Шăхча, живут вирьялы, а к востоку от этого села — низовые чуваши. Потом, если итти к тому месту, где сходятся границы Чебоксарского и Ядринского уездов (около села Богатырева), оставляя деревни 1-е и 2-е Икково к западу, то направо, к юго-западу, живут вирьялы, а налево, к северо востоку, живут низовые чуваши. Затем, в Богатыреве живут смешанно и вирьялы и низовые чуваши. От этого села граница между ними идет через реку Большой Ци(ы)виль, в дер. Супар (Субар), Ядринского уезда, а дальше, по границе Цивильского и Ядринского уездов, идет до с. Ямашева (Чарпуç). От Ямашева граница между этими двумя группоми вдается в Ядринский уезд и проходит между с. Малыми-Яушами и д Туçи-Çармăс с правой стороны и старыми и новыми Сурьялами (Сĕрьел) с левой, переходит через речку Большой Санар и приходит на речку Малый Санар. Таким образом, направо от этой линии остаются вирьялы, а налево — низовые чуваши. Только жители с. Янгорчина (находящегося на этой линии), так как они живут на очень близком расстоянии от вир-ял, в последнее время начали одеваться по-вирьяльски. Дальше эта же граница от деревни Хирпосей поднимается по наиравлению к дер. Санар-пось, по реке Малый Санар и по притоку ее Вăта-çуна, проходит через Корабельную рощу и р. Упнер (приток Мал. Цивиля) и упирается в угол Сурского леса (Кирского лесничества). Итак, деревни Хурăнсур-Çармăс, Альмени, Санар-поси, с. Артеменкино, Новое и Старое Абызово, Упнер и др., остающиеся направо, будут вирь-яльскими, а налево, начиная от Ямашева, деревни, находящиеся в пределах Ядринского уезда: Орауши, Хирпоси, Отары, Рунги и все Кошлоуши (несколько селений) считаются населенными низовыми чувашами. Вот эти чуваши, находящиеся в одном углу Ядринского уезда, хотя считаютея низовыми, но несколько от них отличаются. Говорят они так же, как и низовые, но женщины одеваются иначе — в этом и разница. Настоящие низовые женщины сурбаном обертывают всю голову, так что у них не видно ни одного волоска на голове, а эти (кошлоушинские, ораушинские и окружающих их селений, Сурьяльские, и Ямашевские) обвертывают голову сзади до висков, сзади же, вровень с верхними краями сурбана, накладывают пуç-йĕппи в двумя концами последней, оканчивающимися булавками, прикрепляют сурпан к масмак, который вдет через голову, от уха к уху, и завязан под подбородком. Вследствие такого прикрепления сурпан у них не сьезжает на шею, как у вирьялок. Такие чуваши есть еще рядом с ними, и в Цивильском уезде ими населен весь Ача-касинский (с. Татмышево) приход. Их женщины тоже одеваются так же, как кошлоушинские, ораушинские и ямашевские. Что касается верхней одежды (кафтанов, платков) и обуви, то в этом отношении особенного различия между кошлоушинскими и анатри нет. Мужчины летом и зимою одеваются там и здесь одинаково. За низовыми, по другую сторону железной дороги, идут селения степных чуваш. Степными чувашами называются чуваши Симбирской губернии, а также Тетюшского и Ци(ы)вильского уездов Казанской губ. Степные чуваши отличаются как по одежде, так и по говору их. Степные чуваши, мужчины и женщины, носят чулки, сшитые из белого сукна. Велых рубах из самотканого холста они совсем не носят, а носят пестрядь (улача). Женщины их, как и низовые чувашки, обвертывают сурбаном всю голову, но белого костюма (кроме сурпан) у них нет. Их сурбаны отличаются от низовых тем, что они у последних (низовых) бывают шире и концы их красивее. Рубашки (верхнее платье) шьются из своей пестряди на татарский или русский лад: оне отчасти похожи и на татарские платья, а отчасти и на русские сарафаны; грудь и подол рубахи отделывают ситцами разного цвета, по татарской моде. Оне не повязываются самоткаными домашними полотенцеобразными платками, но все без исключения носят ситцевые платки. Верхняя же одежда у них одинакова с ниаовыми. Только женщины степных чуваш от низовых и вир-ял резко отличаются еще тем, что первые (хирти) носят те же портки, какие носят и мужчины. Женщины у вир-ял и у низовых носят портки с четырьмя гачниками (произн.: гашниками). Эти портки очень просторны в верхней части, и потому низовые чуваши, знающие это, смеются над ними и говорят: „Оне носят хребтуг“. Два передние гачника завязывают, обведя их по бокам, сзади, а два задних, также обведя их с двух сторон, завязывают концами спереди. Для отправления естественных нужд (praeter concubitum) развязывают задние гачники, завязанные спереди. Вирьялы смеются над низовыми и степными чувашами и говорят, что их ноги можно переломить одним ударом кнутовища (потому что оне очень тонки), а степные чуваши в свою очередь смеются над вирьялами, называя их черноногими. Многие чуваши Уфимской и Самарской губерний переселились от низовых, но теперь говорят как степные. Платье у них иное, чем у степных, и очень похоже на русское. Раньше многие из здешних чуваш даже и не знали, что там тоже живут чуваши. Разница в говоре низовых и степных чуваш заключается в том, что низовые говорят хăпар (поднимись), а степные улăх (поднимись). Низовые говорят о степных, что те говорят ясно, отчетливо, Степные чуваши говорят, о низовых, что они (анатри) „говорят кончиком языка“, т. е. букву „т“ произносят на конце слов мягко, напр.: пулать, каять и т. п., а надо будто-бы „пулат, каят“ и т. д. Приблизительная граница между низовыми и степными чувашами идет по линии Московско-Казанской железной дороги, от ст. Ибреси до ст. Тюрлема. По правую сторону от полотна железной дороги (к востоку) живут степньте чуваши, а по левую (к западу) — низовые. [Автор этой статьи написал ее не на чисто родном говоре, а на языке, довольно близком к книжному].
(андар), facere ut descendat in locum inferiorem etc. Понуд. форма от гл. „ан“. Изамб. Т. Унăн таврашĕнчисем ку çывăрнине пĕлсен лашине çырмана антарса янă. Те, которые были около него, заметили, что он уснул, и свели его лошадь в овраг. Якей. Çор-конне çорт çинчен йор антараççĕ. Весною сбрасывают с крыш снег. Ib. Атьăр, ачасам, шӳш шӳл çинчен олăм антарар. Идемте, ребята, скидывать с сушил солому. Ib. Кăрмăшра илнĕ йăвăçа эпĕр Выл вăрне антартăмăр. Лес, купленный в Курмыше, мы сплавили на устье Вылы. Орау. Ачана сак çинчен антарас. Надо снять ребенка с лавки. Ib. Пĕрени ырине лармаçть, картне пăртак антарас пулать. Бревно ложится в паз не плотно, надо углубить зарубку. Ib. Чулне пăртак антар-ха, тем çăнăх шултăрарах тухнă пек туйăнать. Опусти малость жернов, а то, кажись, мука что-то крупновата выходит. || Cibum coctum ex aheno in aliud vas traiicere vel transfundere. Также означает разливать или выкладывать из котла в чашку (так и в Череп.; о кушаньях). Урож. год. † Яшка антарнă тĕле кĕчĕç-тăчĕç хăнасем. Когда наливали (в чашку) похлебку, вдруг явились гости. Менч. Чист. Пысăк чашăксемпе пăтă антарса, пăттине куç хывса, çăмарта турани сапса лартаççĕ. Выкладывают кашу в большие чашки, пелают на каше ямочку (для масла) и ставят, посыпав крошеными яйцами. С. Тимер. Хĕвел анас умĕн пăтă пĕçереççĕ те, ăна икĕ чашăк çине антарса лартаççĕ. Перед закатом солнца варят кашу и выкладывают ее на две чашки. Сиктер. Унтан тепĕр чашкăпа пăтă антараççĕ. Потом выкладывают еще на одну чашку каши. N. Пиçсен вара чашкăсем çине антарать. Изамб. 109. Пĕр-ик хуран шыв вĕретсе шетнике антараççĕ. Вскипятят котла два воды и сольют ее в кадку. || | (Lac) praebere (de vacca dicitur). Также давать (молоко, о корове). Сред. Юм. Ине (ин’э, i. q. ĕне) пĕр те сĕт антарми пõлчĕ хăй. Корова совсем перестала давать молоко (или: доить, как говорят русские). В. Олг. Ĕне сĕт антармаст. Корова не доит. Якей. Микон иртнĕренпе пирн ĕне сĕт антара пуçларĕ. Начиная с Наколы, наша корова начала доить, т. е. давать молоко. || Item de femina. То же о людях. || Saepissime autera verbi auxiliaris munere fungitur ita, ut significet motum in locum inferiorem. Соединяясь с деепричастиями (-са, -а), часто является вспомогательным глаголом. Толст. Пĕчĕк аçасем ун çине хăпара-хăпара кайса вак турачĕсене хуçа-хуçа антарнă. Маленькие дети влезали на нее и обламывали мелкие ветки. Б. Илгыш. Ула-кайăк тилĕ сăмаххине итлесе пĕр юман туратти татса антарчĕ, тет. Дятел послушался лисицы и сломил для нее дубовую ветвь. Якей. Эпĕр çырта (с’ирда) полă тытса çӳренĕ чох çӳлте тăракан ачасам пирĕн çия çĕр йăттарса антарчĕç. Когда мы ловили в речке рыбу, то ребята, стоявшие над нами на берегу, обрушили на нас берег. Ib. Атьăр, ачасам, она кăмака çинчен тортса антарар. Давайте, ребята, стащим его с печи. Ib. Хорсене калча (кал’џ̌а) çинчен çырмаялла хуса антартăмăр. Мы согнали гусей со всходов в овраг. Ib. Хăма çине прах ларса толнă, шăлса антарас полать. На полке много пыли, надо ее смести.
(кы̆мага), os fornacis, устье печи. КС. Якей. Кăмака ани пĕчĕк парши чукун коршак кăмакая кĕримаçть (i. q. кĕреймес). Так как у печи узкое устье, то чугун не входит в нее.
(анды̆ра, ubi ы̆ littera aut nulla, aut brevissima est), i. q. анăра. Икково. Пуç антăрас (т. е. антăраса) каять. Голова кругом идет. Çеçмер. Антăраса вилес патнех çитнĕ. Лишился сознания и был близок к смерти (напр. от угара). Ib. Пĕтĕмиех антăраса çитнĕ или: антăрамаллипех антăраса çитнĕ. Лишился сознания. Чеб. Эпĕ пуç антăранипе пĕр çур кун выртрăм та, çӳре пуçларăм. Я (говорит едва не утонувшай) лежал целых полдня, не будучи в состоянии притти в себя, а потом опять встал на ноги. Ст. Яхак. Пĕчĕк ачасем çапах антăрас (аптăрас?) çук: вĕсем çуна хуçинчен пĕр ыйтмасăрах çуна çине ларса тăкăлаççĕ. Однако маленькие ребята не робеют: они набиваются в сани, не спросившись у их хозяина. Шибач. Антăраса çатрĕ. Обеднел, стал больным или жалким (i. q. начар полчĕ, сумар полчĕ) и пр.
(аппа), i. q. акка. Soror germana aetate me praecurrens, моя сестра, родившаяся раньше меня, или одна из моих сестер, родившихся ранее, чем я. Hinc: аппа, аппам, soror mea etqs., твоя сестра и пр.; аппу, s. tua etqs., твоя сестра и. пр.; аппăшĕ, аппăш (аппыжэ̆, аппы̆ш), s. eius, eorum, earum, его, ее, их сестра и пр.; аппа, аппамăр (аппымы̆р), s. nostra etqs., наша сестра и пр.; аппăр (аппы̆р), s. vestra etqs., ваша сестра и пр. Мн. ч. образуется правильно: аппасем, аппамсем, sorores meae etqs... мои сестры и пр.; аппусем; аппăшĕсем, аппăшсем; аппасем (или аппамăрсем); аппăрсем. Кильд. Т. Йыснамăр улпут, аппамăр пике. Наша старшая сестра — барыня, а муж ее, наш зять — барин. Ал. цвет. З. Санăн ĕçӳ аппуннинчен йывăртарах. Твоя работа труднее сестриной (т. е. работы твоей старшей сестры). Ib. 4. Эсĕ мана аппусеннинчен йывăртарах ĕç тупса патăн. Ты дала мне работу более трудную, чем (работа) твоих старших сестер. || Eodem vocabulo, praeposito nonnumquam nomine, alias quoque cognatas appello aetate me antecedentes, in his patris matrisve sorores, sorores patrueles, amitinas et consobrinas, iis exceptis, quae discretions causa пысăк аппа aut пĕчĕк аппа appellantur. Eadem appeliatione vicinorum filias atque eas, quae in propinquorum meo-rum vicinia habitant, puellas significo aliasque mulieres natu maiores in vico, ubi ipse genitus sum, natas. De hoc numero eae excipiuntur, quarum parentes mihi хăта-чăхлачă appellandi sunt. Так же называют сестру отца, родившуюся раньше его, а также и его сеетру, родившуюся после него, если она, по возрасту, старше того лица, в отношении к которому рассматривается родство (если моложе или одних лет, то зовут только по имени). Муж ее называется „йысна“. Тем же самым словом обозначают и сестру матери, родившуюся после нее, и тоже в том случае, если эта сестра старше того лица, в отношении к которому рассматривается родство., а также сестру отцовой матери, родившуюся раньше или после нее. В обоих случаях муж ее называется „йысна“. — Сред. Юм. Атте аппăшĕ — аппа, õн õпăшки — йысна. Атте йăмăкĕ, хăвăнтан аслă полсан — аппа, õн õпăшки — йысна; хăвăнтан кĕçĕн пõлсан ятран калаççĕ, õн õпашкине кĕрӳ теççĕ. Сестра отца, родившаяся раньше его, называется „аппа“, а муж ее „йысна“. Сестра отца, родившаяся после него, называется, если она старше тебя, „аппа“, а муж ее — „йысна“; если же она моложе тебя, то ее называют по имени, а мужа ее зовут „кĕру“ Ib. Асанне аппăшĕ — епи (эби, пĕчик ачасем калаççĕ), õн õпăшки — папай. Асанне йăмăкĕ ватă пõлсан епи теççĕ, çамрăкрах пõлсан аппа теççĕ; õн õпăшкине ватăрах пõлсан папай теççĕ. Пысăккисĕм асанне аппăшне те, йăмăкне те хăйĕнчен аслине аппа теççĕ, ватă пõлсан та çамрăк пõлсан та. Маленькие дети называют сестру матери своего отца, родившуюся раньше ее, „епи“, а ее мужа „папай“. Если младшая сестра отцовой матери старуха, то ее зовут „епи“, а если помоложе, то „аппа“. Ее мужа, если он постарше, называют „папай“, а если помоложе, то „йысна“. Взрослые называют всех сестер своей бабушки со стороны отца, если они старше говорящего „аппа“, а мужей их „йысна“, не обращая внимания на то, стары они или молоды. Ib. Анне йăмăкĕ хăвăнтан аслă полсан аппа, хăвăнпа пĕр çõлта пõлсан, хăвăнтан кĕçĕн пõлсан ятран калаççĕ. Младших сестер матери, если они старше тебя, ты называешь „аппа“, а если моложе или в одних годах, то зовешь по имени. — Л. Кошки. „Аппа — только родная сестра, остальные — с прибавлением имени или чего другого, напр. Натали аппа“. — Кубово. Аппа — сестра отца и матери или сестра кукамай (т. е. бабушки по матери). || Eodem nomine appeliat uxor materteras amitasque viri. „Сестер моего отца или моей матери моя жена назовет одинаково со мною „аппа“ (М. Данилов). || Itidem appellant parvuli puellas grandiores. Обращаясь к взрослым девицам, маленькие дети называют их „аппа“ (в Ст. Чек. акка); взрослые называют так всех замужних, которые, происходя из одной деревни с говорящим, старше его возрастом (если моложе, то он называет их йăмăк). Если же приходится обращаться к замужней женшине, взятой из другой деревни, а не из той, откуда происходит говорящий, или если обращаются к женщине совсем незнакомой, то называют последнюю „инке“, если муж ее старше говорящего, и кин, если муж ее моложе говорящего. || In vocat. casu puellam appello in vico, unde mater mea in matrimonium ducta est, natam, aetate maiorem; sin autem natu minor sit, nomine solo utor. Так обращаюсь к девушке из той деревни, откуда взята моя мать, если она старше меня (если моложе, то только по имени). Изамб. Т. || Saror mariti mei aetate ilium antecedens, quae me nubente nondum erat nupta, моя золовка, которая старше моего мужа и которая во время моей свадьбы была девицей. (Н. Карм. V. апай, акай.) || In carminibus iuvenum significat puellam. В песнях молодежи „аппа“ вообще. означает девушку. Череп. † Ай-хай, аппа çавă пур. Ай, есть (у нас) сестрица (такая-то).
(пызы̆г аппа), amita magna, matertera magna. Amitarum, materterarum, sororumque, quae ante me natae sunt, maxima, quae hac appellatione a ceteris anna, si plures sint, distingui solet. „1. Обычно так называется сестра моего дедушки или моей бабушки. 2. Обозначение одной из моих родных сеетер или сестер родителей, если она старше всех другах аппа“. Ее муж-йысна. || In dial. Изамб. Т. quid significet, v. in tabula, quam inferius subiicimus. Piaeterea ibidem sororum quoque, quae ante me natae sint, maximam eodem vocabulo appellare debeo, materteras vero nunquain, cum haec mihi neque пысăк аппа, neque пĕчĕк аппа appellandae sint, sed tantummodo аппа, addito nomine cuiusque proprio, ut a ceteris facilius discerni possint. Относительно значения этого слова в Изамб. Т. см. таблицу. Так же зовут там и самую старшую из старших сестер. Тетки со стороны матери словом пысăк аппа в этом говоре не обозначаются: для этого служит простое аппа с прибавлением личн. имени. Изамб. Т. 53°. Эсĕ унăн пултăрĕ мар-и? унăн арăмĕ Питтăпалĕнчен. — Çапла çав. Унăн арăмĕ манăн пысăк аппа пулат. Ты ему не шурин-ли (моложе жены)? Да, его жена приходится мне (самою) старшею сестрою? [Или, если пысăк аппа означает тетку, то следует перевести так: „Ты ему не племянник-ли? — Да, его жена мне тетка“]. Сред. Юм. Анне аппăшĕ — пысăк аппа; õн õпăшки — йысна. Старшая сестра моей матери будет мне „пысăк аппа“, а ее муж — „йысна“. N. „Пысăк аппа — старшая сестра отца, матери, бабушек, (дедушек?). || Ib. Асаттепе пĕртăван пысăк аппа. Родная старшая сестра моего дедушки со сторовы отца. || In vocat. quoque пысăк аппа dicitur.
(пэ̆ζ’э̆ аппа) quid sit, tabula, quae hie inferius subiecta est, ostendet. Hoc vocabulo amitae tantum appellantur, materterae non item, quippe cum matris sorores simpliciter aппа appellari soleant addito nomine cuiusque proprio, sicut in пысăк аппа quoque usu venire diximus. О значении этого выражения см. таблицу. Сестер матери так не называют: их зовут просто аппа с прибавлением личн, имени. Изамб. Т.
Subiicitur cognatio Arsenii Petrov (e vico Исампаль praef., Tetiuschiensis) ab ipso summatim lineis descripta. Здесь я помещаю краткую родословную Арсения Петр. Петрова (Н. Изамб., Тет. у.).
Linea paterna. Линия отца.
[Ӳкерчĕк] таблица
1. Мăн асатте, proavus meus, мой прадед.
2. Пысăк аппа, soror avi mei aetate ilium praecurrens, сестра моего деда, старше его возрастом.
3. Асатте, avus meus, мой дед.
4. Пысăк аппа, soror patris aetate ilium praecurrens, сестра отца, старше его. Eandem, cum in vico Çĕн-Ахпӳрт in matrimonio collocata sit, Çĕн-Ахпӳртри пысăк аппа nomine appellamus.
5. Атте, pater meus, мой отец.
6. Пысăк аппа, soror patris post ilium nata, сестра отца, моложе его. Hanc, cum in vico Вăта-ел in matrimonio collocata sit, etiam Вăта-елĕнчи пысăк аппа nomine appellamus.
7. Пысăк тете, patruus meus, post patrem meum natus, мой дядя, моложе моего отца.
8. Пĕчĕк аппа, amita mea post patrem nata, сестра моего отца, моложе ето. [Omnes, quae post hanc natae essent, amitae аппа appellarentur addito cuiusque nomine. Дальнейшие сестры отца назывались бы аппа с прибавлением имени].
9. Аппа, soror mea patruelis, maior natu, старшая дочь моего дяди.
10. Анна аппа, soror mea patruelis minor natu, quam addito ipsius nomine appello, младшая дочь моего дяди, которую я называю с прибавлением ее имени (Анна).
11, 12, 13, 14. Sorores meae amitinae, aetate me praecur-rentes, quas omnes аппа appello, addito cuiusque nomine (Униççе аппа aliae), дочери моей тетки, которых я называю аппа с прибавлением личного имени (напр. Униççĕ аппа, сестра Анисья идр.).
Linea materna. Линия матери.
[Ӳкерчĕк] таблица.
15. Кукаçей, avus meus (pater matris meae), отец моей матери.
16. Анне, mater mea, моя мать.
17. Кулине аппа, Aquilina, soror matris meae minor natu, quam addito ipsius nomine appello, младшая сестра моей матери Акулина, которую я называю с прибавл. имени.
18. Кукка, avunculus meus post matrem meam natus, брат моей матери, моложе ее.
19. Мархва аппа, soror mea consobrina, Martha nomine, дочь тетки Акулины (17) Марөа.
20. Михалькка тете, frater meus conscrbrinus, Michael nomine, aetate me praecurrens, quern addito ipsius nomine appello, сын тетки Акулины (17) Михаил, старше меня.
21. Утти аппа, filia avunculi mei, yni nomine, quam addito iprius nomine appello, дочь брата моей матери, по имени Утти, которую я называю с прибавлением имени.
22. Маркка кукка, fiiius avunculi mei, Marcus nomine, quern addito ipsius nomine appello, сын брата моей матери Марк, которого я называю с прибавл. имени.
23. Сăпани аппа, filia avunculi mei, Stephanis nomine, quam addito ipsius nomine appello, дочь брата моей матери Стеф(п)анида, которую я называю с прибавл. личного имени.
Numeri Romani significant aetatis annos. Римские цифры обозначают возраст.
(какшан), назв. двух притоков Волги: Мăн Какшан (Большая Кокшага) и Пĕчĕк Какшан (Малая Кокшага).
(канды̆р), конопель, конопля. См. пуса. Цив. † И, кив кантăр, кив кантăр, сыппи таран çĕн(ĕ) кантăр; кунтан вăйă иртсессĕн, арăмсенĕн чун кантăр. Изамб. Т. Пукрав вăхăтĕнче шыва кантăр хутаççĕ (мочат). Ала 106°. † Анат Явăш (деревня) хĕрĕсем, хĕрĕсем кантăр ăшĕнче чопаççĕ. Упнер. Чувашин, говоря о прежнем еловом лесе, сказал что он «Кантăр пак ларатьчĕ» (т. е. был очень густ). Сред. Юм. Кантăра татса çапсан, шывва (так!) кайса хотаççĕ, вара о пĕр виç эрнерен полат («смягчается и белеет самая кудель»). Изамб. Т. Арçынсем кĕлте кӳртнĕ чухне хĕрарăмсем кантăр татаççĕ. Питушк. Кантăр: варĕ, вăтамми, лапрашки. Пшкрт. Различные сорта кантăр: 1) лапрашки, 2) вы̆дам, З) кочы̆βос, 4) варбос. Сĕнтĕр вăрри. Чăваш халăхĕ тырă-пулă акса тума пуçласан, çав вăхăтрах сӳс-кантăр та акса тума пуçланă. Кантăр, тата йĕтĕн акса ӳстерес çĕрте çурхи тырпа шутланса тăрат. Кантăра çуркунне, çурхи тырра акса пĕтерсен тин, акаççĕ, майăн 20-мĕш кун телнелле, мĕншĕн тесен, иртерех аксан, кантăра сивĕ лекме пултарат. Кантăр валли ытти тыр пек мар, питĕ çемçе ана кирлĕ, çавăнпа кантăр валли ăрасна ананăн пĕр пуçне тислĕк ытларах тăкса çемĕçтерсе акаççĕ. Кантăр вырăнне пурте пĕр еннелле тума тăрăшаççĕ, мĕншĕн тесен кантăра çуртри вырса пĕтерсен тин татаççĕ те, сапаланчăк пулсан, кӳтӳ (?) ватса пĕтерет, теççĕ. Кантăра аксанах, çерçисем питĕ çинипе, ани çине хăратмаллисем туса лартаççĕ: ан çитĕр, тесе. Çапла кантăр пĕр виçĕ уйăх хушши ӳсет. Çемçе вырăнлă çĕрте çынран та çӳлĕрех пулат, хытăрах çĕрте кĕске пулат. Ӳссе çитерехпе кантăртан пуса уйăрăлат (пуса — вăрăсăр). Пусана ыраш вырса пĕтерсен татаççĕ. ЬIраш ир пулман чух, ыраш выриччен татаççĕ. Кантăра çуртри вырса пĕтерсен тин татаççĕ. Кантăра та, пусана та, татсан, ани çинчех тымарне пуртăпа татаççĕ, вара киле анкартине тиесе кĕреççĕ. Анкартинче кантăра купа туса хураççĕ, çапиччен: пуçĕ шантăр, тесе. Кантăра пĕр-ик-виç хут çапаççĕ. Малтанхи хут çаппипех кантăр кипенки ӳксе пĕтмеçт. Çапса пĕтерсен, кантăра та, пусана та, йĕтĕне те, икшер ывăшăн тытса, мунчалапала е улăмпа çыхаççĕ. Çыхса пĕтерсен, кантăра та, пусана та, йĕтĕне те, сулă туса, кӳлле кайса хутаççĕ. Сулă тунă чух кантăрне ăрасна, пусине ăрасна, тата йĕтĕнне те ăрасна тăваççĕ, мĕншĕн тесен кантăрĕ пусапа танах пулса çитмеçт, йĕтĕнĕ тата шывра иртерех пулат. Чылайĕшĕ йĕтĕне, тата пусана шыва хутмаççĕ, мĕншĕн тесен йĕтĕн часах çĕрсе кайма та пултарат. Шыва хутман чух йĕтĕне те, пусана та курăк çине анкартине е улăха сарса пăрахаççĕ те, çăмăр çунипе çавăнтах етĕн пулса выртат. Кантăр шывра З — 4 эрнене яхăн выртать, пуса 2 — 3 эрнерен мала (больше) выртмаçт. Кантăра та, пусана та, йĕтĕне те хутсан, шыва лайăх путарма тăрăшаççĕ, мĕншĕн тесен, шыв илмесен, çелти (çиелти) пулмасăр тăрса юлса, тикĕс пулмаçть. Шывран кăларсанах, пуса-кантăра шывĕ сăрхăнма купа туса хураççĕ. Пĕр-икĕ эрне иртсен, киле турттарса каяççĕ. Килте, кашта туса, кашта çине анкартине çакса яраççĕ те, хĕл каçиччен çакăнсах тăрат. Мункун иртсессĕн, çимĕк çитиччен хĕр-арăмсем кантăр тылама пуçлаççĕ. Кантăр пусана, тата йĕтĕне малтан хĕвел çине сарса хураççĕ те, типсе çитсен тылаççĕ. Кантăр, пуса, йĕтĕнсене çакăн майлă тылăпа тылаççĕ. Тыласан, пилĕкшер çурăмăн çыхса хураççĕ; ă тем теççĕ. Чухăн пурнакансем кĕркуннех, арлама сӳс çукки пирки, мунчара типĕтсе, тыласа арлаççĕ. Кĕркунне авăн çапса пĕтерсен, пухрав (так!) вăхăтĕнче сӳс тӳме пуçлаççĕ. Хăш-хăш çуркуннех тӳсе хураççĕ. Сӳсе тăватшарăн, тата пилĕкшерĕн кисĕппе тĕвеççĕ. Сӳс тӳмелли кил (килĕ) — йывăçран тунăскер, çӳлĕшĕ пĕр метр тăрăш пур. Ĕлĕкрех кисĕппе тĕвиччен катмакпа тӳнĕ, теççĕ ваттисем. Сӳсе, тӳсе пĕтерсен, шăртлаççĕ. Шăрт — сысна шăртăнчен тунăскер çакăн пек формăлă. Сӳсе мĕн пурĕ, З хут шăртлаççĕ. Малтанхи хут шăртласан, пысăкки тухать (сӳсĕн çелти пысăк сӳсĕ). Иккĕмĕш хут шăртласан, çинçи теççĕ. Вăл питĕ лайăххи, унтан лайăххи урăх çук. Сӳс тӳсе пĕтерсен, ноябĕр уйăхĕнчен пуçласа, çăварни иртиччен, кĕнчеле арлама пуçлаççĕ. Пĕчик хĕрачасем, пĕр çичĕ çула çитсен, кĕнчеле арлама пуçлаççĕ. Малтанах пĕчик хĕр-ачасене пысăккине арлаттараççĕ. Çемьере хĕр-ачасем пулмасан, арçын-ачасене те арлаттараççĕ. Арçынсем ĕлĕкрех нумай арланă. Вĕсем хĕрсем пекех, килĕрен ларма кайса пĕр-пĕрин патне, авăрланă (так!). Хальхи вăхăтра арçынсем сахал авăрлаççĕ. Авăрланă çипписене хутăр-йывăççи çине (на мотовило) хутăраççĕ. Хутăр-йывăççи пĕр метр çурă тăрăшшĕ, икĕ вĕçĕнче урлă пĕр-ик шитлĕ патакран тунăскер. Хутăр хутăрнă чух мĕн чул пулнине шутлаççĕ, ăна ӳкĕм теççĕ. Ӳкĕме тăватшар пĕрчĕн çирĕме çитиччен шутлаççĕ. Пĕр хутăрта çакăн пек ӳкĕмсем: пысăкрах çиппе 5 — 7 ӳкĕм тăваççĕ; çинчереххине 10 — 18 ӳкĕм тăваççĕ. Çакăн пек хутăрсем хĕл каçиччен лайăх арлакан 30 хутăр таран авăрлат, начартарăххи 15 — 20 хутăр, пĕчĕк хĕрачасем 7 — 10 хутăр. Чăваш хĕрарăмĕсем хĕллехи кунсене пĕрмай кĕнчеле авăрласа иртереççĕ. Пĕр каçра З — 4 йĕке авăрлаççĕ. Çăварни çитме пуçласан (çăварни ир килмен чух, çăварни умĕн, çăварни иртерех килнĕ чух, çăварни хыççăн) çип çума пуçлаççĕ. Малтанах çиппе тăршыпа кивсе чӳхесе тăкаççĕ сурчăкĕ тухма; ăна çип сурчăкĕ кăларни теççĕ. Вара, пĕртик типсе çитсен, йăрхах çине пĕр пуçне хутăра тăхăнтараççĕ те, туртаççĕ чăсма. Ун хыççăн пит çăра кĕл шывĕ туса хатĕрлеççĕ те, çав кĕл шывĕ çине чиксе кăларса кантăра çине хураççĕ. Пурне те чиксе кăлараççĕ те (пĕр 15 — 20 хутăр пĕр кăмакана), вара кăмакана хываççĕ. Çунса каясран, вут хутса çунтарсан, ялан çăкăр пĕçереççĕ. Çăкăр тухсан, кăмакана пăртак улăм йĕпетсе хураççĕ кĕтессисене, çип çунса каясран, вара çипе хываççĕ. Çип кăмакара пĕр талăк выртат, тепĕр кун тин кăлараççĕ. Çип хывнă кун, çип хывакан çын патне хора çын пырсан: çип пиçмест, тиеççĕ. Сарă çын пырсан: сарă çын пек пиçет, теççĕ. Çипе хывнă вăхăтра яланах: çип хыватăп, çип хыватăп, шурă пул, шурă пул, акăшсем килнĕ, вĕçсе çӳреççĕ, хуларан çын килнĕ, шур хăмачĕ çиппи çӳретет, тесе калаççĕ. Тепĕр кун çума каяççĕ. Çунă чухне лайăх кĕлне çуса ямасан, тĕртнĕ чух канчĕр; çавăнпа лаях çума тăрăшаççĕ. Çиппине çусан, типĕтиччен хутаççĕ: тĕртнĕ чух яка, лайăх пултăр, тесе. Хутасса çапла хутаççĕ: пĕр витре шыв çине çăмартапа тата сĕт яраççĕ те, çав шыв çине чике-чике кăлараççĕ. Ăна тепĕр тĕрлĕ çип çемĕçтерни теççĕ. Çиппе çемĕçтерсен типĕтеççĕ. Типсен, çăмхалама пуçлаççĕ. Хутăр çăмхаламалли ярăн-йывăççи. Хутăра кăшкар çине çăмхалаççĕ. Çăмхаласа пĕтерсен, çак çипсемпе пир кумма пуçлаççĕ. Пир куммалли сӳрекке, пĕр 8 аршăн тăршшĕ, икĕ вĕçне шăлсем лартнă, пĕр вунă шăла çитиччен. Кумасса икшер çипĕн, е тăватшарăн кумаççĕ, мĕншĕн тесен икшер çипĕн уйăрса çилине тăхăнтараççĕ. Кумса пĕтерсен, çилине çыхса лартаççĕ те, кунча тума пуçлаççĕ. Кунчаласа пĕтерсен, пир витĕрме пуçлаççĕ. Пир сăтанĕ пирĕн патăрта хальхи вăхăтра икĕ тĕслĕ, анчах иккĕшĕ те пĕр майлă. Виççĕмĕш сăтан ĕлĕкин пĕк (!) пĕр вырăна пăта çапса шăтарса лартмалла; анчах ку аванах мар, мĕншĕн тесен пĕр вырăнтан тепĕр вырăна сиктермелле). Пир витĕресси, тата тепĕр тĕслĕ пир кăнтарасси теççĕ. Уна малтан çилинчен ĕретпе мăшăрăн илсе пырса кĕр витĕр илеççĕ. Кĕр витĕр илнĕ чухне пĕрер çипĕн илеççĕ, пĕр мăшăра пĕр çиппине малти кĕртен, тепĕр çиппине кайри кĕртен илеççĕ те, мăшрипе вĕçĕнчен çыхса лартаççĕ. Вара хĕç витĕр илеççĕ те, хăйă çине тăхăнтарса, хивсерен çиппе çыхса лартаççĕ те, тĕртме пуçлаççĕ. Лайăх тĕртекен хĕрарăм кунне пĕр 12 аршăн тĕртет, тепĕр тĕслĕ каласан: икĕ хутăр та çурă, иккĕ тĕртеççĕ. Çавăн пекех тĕртеççĕ ăратнене те, анчах унта тăват ура пусси, тăват кĕр. Ыттисене пурне те çавăн пекех тăваççĕ. Тĕртсе пĕтерсен шуратма пуçлаççĕ. (Сообщ. А. Максимова). || Фамильное прозвище в с. Альменеве, б. Асакас. в.
(кандра п̚ы̆да), особый крюк на стене для витья веревок и отделки их. N. Пĕчĕк пиччен пурни куккăр. (Туппи: кантра туртмалли пăта).
назв. оврага. Ярмушка-к. Пĕчĕк-Кăканарпа Карачура хушшинче, Кăканар çырмипе Кантăрпи çырми хушшинче (ик вар хушшинче) пĕр ана сыпăкĕ (-к’) çĕр каять.
издавать глухой звук при ходьбе, в особенности в больших сапогах. Сред. Юм. Кив атăпа çӳренĕ чохне ôранă сĕтĕрсе ôтсан, атă, çĕре лексе, каптăртатса пырать. Юрк. Эпир сире илместпĕр, тесе каласа ĕлкĕреймерĕм, вăсем каптăртатсă кĕчĕç те. Курăсăн, вăсем хушшинче пирĕн кума пур иккен. Сред. Юм. Кам каптăртатса çӳрет çав алкôмĕнче? Альш. Кĕлетре кам каптăртатать çавăнта? (шумит; если «калтăртаттарать», то «производит шум чем-либо»). Хурамал. Пĕчĕк ачасем пӳртре çӳренĕ чух калаççĕ: мĕн каптăртатса çӳрет? тенĕ (= тĕпĕртетсе, т. е. шумит, стучит). КС. Атти каптăртатать. || СТИК. Каптăртатса хытса кайнă (заскорбли, напр. старые сапоги).
(-џ̌ура), назв. двух деревень: Пысăк-Карачура (Верхние Карачуры) и Пĕчĕк-Карачура (Нижние Карачуры), Вурнарского р. Ярмушка-к. Шупашкар пенчи Карачураран Елменсем ĕлĕк-авал ывăл ача усрама илсе килнĕ, тет. Уна çитĕнтерсе, авлантарса, вара вăрман варне, (= варрине) пĕр пысăк ĕшнене, уйăрса кăларса лартнă, хальхи Пысăк-Карачура вырăнне. || N. Карачора, назв. дер. Чебокс. р.
делать зарубку, метки, набор (на сапогах) и т. п. N. Пĕчĕк ачасем, иртен тапратса каçчен, урамра вылляса, пĕчĕк пĕвесем (запруды) картласа çӳреççĕ. Ст. Чек. Пĕрмине картласа тунă (с набором) атă. Череп. Картлама панă. Отдал набирать (сапоги). Сред. Юм. Такам сĕтел хĕрне пĕтĕмпех картласа тохнă. Орау. Çула суха-пуçпе картласа пĕтернĕ (дорога перепахана). СТИК. Куклĕ-пашалу хĕррисене картласа тух-ха! (пальцами). Шел. 76. Юпасене картласа, йĕпсе тăхăнтараççĕ. || Загораживать, запружать. Курм. Эпĕ çула пĕчĕкçĕ çырмасенче пĕвесем картла-картла çӳреттĕм. Якейк. Çыр (чит. с’ир) йăтăнса анса, шăва пĕтĕмпех картласа, каплантарса лартрĕ. Кан. Хĕвелтухăç енчи урама кĕтесси çурăлса анса, картласа лартнă. Кайсар. Çула картланă. Дорогу перекопали канавой (но: çула çатанпа пӳлнĕ). Орау. Унта вăрмана кĕнĕ çĕре çула картласа хунă (дорога загорожена), унтан ямаççĕ ĕнтĕ. || Делать складчатые украшения из материи? Микушк. Чĕрçитти (çичĕ рет арки вĕçĕ, хĕррине картласа тухнă). || Стать поперек, враждовать. Б. Олг. Хоралтă потасси! Пăçланман! вилмен! Поти-ка мана паян картларĕ, чарчĕ, тет. || В перен. см. N. Çак хулана пур тĕрлĕ усал картланинчен хăтарса, канăçлăхпа лăпкă самана пар. Б. Олг. Хоралтă потасси! Пăçланман! Вилмен! Поти-ккă мана паян картларĕ, чарчĕ (стал поперек)! тет. Сĕт-к. Картлакан пор онăн. У него есть покровитель.
загиб, угол изгороди вокруг деревни. Собр. † Пĕчĕк çатма çу вăрри, пĕчĕк пичке сăра вăрри, карта куккăри хĕр вăрри (т. е. загиб нагороди удобен для похищения невесты).
(казак), казак; полицейский стражник. КС. Казак — помощник урядника. ЧС. Сасартăках ман пата пĕр касак пычĕ те, вырăсла темĕнскер (= темĕскер) кăшкăрса каларĕ. Шибач. Касак пак отатăн. Сред, Юм. Касакпа çапсан та, каймасп. Хоть полиция будет гнать, и то не пойду. Ib. Эп онта, касакпа çапсан та, каймастăп. Даже если стражники погонят, я и то туда не пойду. Рак. † Тĕттĕм-тĕттĕм çĕре халь çутатат аслă касакăн хĕçĕсем. Пуç. Пĕчĕк, касак ял касĕ (Укçа). Качал. Уçман сунтăхра касман касак выртĕ. (Ал тымари).
(каз’ан), спина. Цив. Тюрл. Каçан ыратать. Спина болит. Шурăм-п. Лашана илсе тухрĕç те, каçанĕ урлă (поперек спины) пуртă тытрĕç. Сред. Юм. Каçан витĕр вăт тохнă ôн. Много трудностей, опасностей переминовал, пережил он. СПВВ. АС. Каçан = сурăм. СПВВ. Т. Каçан — çурăм вырăнне калаççĕ. СПВВ. ПВ. Каçан — хребет; в б. Ядр. уезде — непечатный смысл (т. е. cunnus). СПВВ. ИА. Вăрă вăрăм, куçĕ чармак, çăпати вăтам, алли ĕçленнине çурăмĕ-каçанĕ çĕклĕ. Калашн. Тĕве каçан хушшинче пырать чӳхенсе çӳремелли чатăрсен йăрăм аркисем. Изамб. Т. Каçанĕ çинче тăрăх-тăрăх симĕс. На спине ее зеленые полосы. Собр. Каç пулсан, каçан сикет, теççĕ. А. Турх. Каçан — спина, каçан шăмми — спинной хребет. || Роdех. Cunnus. Зап. ВНО. Каçан = копарча, кот. Якейк. Пĕчĕк ачасене (и мальчикам и девочкам) ачашласа: каçанчен (каçанăнчен) çапас-ха, теççĕ. Ст. Чек. Ĕне каçанĕ тапратнă чухне сарăлса каят. Яргуньк. Каçан — ласкательно (= кут) у девочек sunnus vel anus. Ст. Чек. Каçан, у санок животных -genitalia. N. Каçанĕнчен çапнă. Ударил по заднице. N. Каçанне кантарнă. Satiavit libidnem. || Фамильное прозвище в дер. Ельшиховой, Ядр. р. Якейк. См. çурăм, тӳрт, а также Рааs. 61.
(-џ̌ы̆к), дряхлёна? КС. Ачанăн сĕт шăлĕ тăкăнсан: е-хи, эсĕ ватăлнăç, катен карчăк пулнă! теççĕ. Икково. Катен карчăк пек çӳрет. Ходит как дряхлая старуха (плоха здоровьем). Якейк. Эпĕ санашкал катен карчăк мар (брань между женщинами; иногда указывает на неопрятность). Ib. Катен карчăк пак çӳрет. Ходит неопрятно (о женщине). Яргуньк. Катен карчăк(ĕ), так называют безалаберных девочек. Б. Шатьма. Катен карчăк, чучело старухи (делали дети). Кан. 1929. Пĕрер ятлă çĕр çинче 10 — 15 йышлă çемье тăрантарса пурăнаканскерсем, пĕр, сăмахпа каласан — «катен карчăк» хăраххисем (настоящие бедняки). Хурамал. Катен карчăк — начар, пĕчĕк (кулса калаççĕ).
маленький и невзрачный старик. Хурамал. Катен старик — начар, пĕчĕк (кулса калаççĕ).
(кат’т’и), зубы (детск. сл.). Завражн. Катти тохнă (прорезались). Альш. Катти тухнă, катти! Зубы появилисьI [Шăл тухнине малтан куракан ача амăшне (матери ребенка) парне парать]. Хурамал. Пĕчĕк ачанăн шăлĕ тухнă чух: катти тухать-и? тесе, пăхаççĕ. Шибач. Ман ачан катти шăтрĕ (первые зубы). N. Каттине пар! каттине пар! тесе ытат, тет; кăтăкласа вĕлерсе, çыннăнне шăлне, шăммине кăларса илет (об арçури).
(к’э), частица, значение которой пока недостаточно ясно. || Иногда выражает побуждение (?) М. Карачк. Киле карăм та аттепе аннене каласа кăтартрăм. Вăсем мана каларĕç; каях-ке, каях. Уйкас-Янасал (Ядр.). † Çич хут шор пир карсам-ке, мана çăлса хăварсам-ке (= спаси). Сĕт-к. Тохтăрин-ке. Пусть выйдет. || При уст. накл. в протазисе и будизъяв. с вопр. — «и», в аподознсе — как бы безразличное отношение вместе с предупреждением. Собр. Пĕчĕк пӳртре хĕр-вăйĕ (чит. вăййи), пысăккинче ĕçкĕлĕх; атти курчĕ — ятларĕ Ятлин, ятлин, ятли-ке, çав йăлинç пăрахас çук. Абыз. Пахчи-пахчи купăсти, качака çияс сасси пур; çийин-çийин çийи-ке, пире валли кучань пур. || В вопросах живость и заинтересованность. N. Апу килте-и-ке? Что, дома твоя мать? N. Çав мĕн ахăрат-ке? Что он (она) шумит (хохочет)? N. Эс вут хутса ятни-ке? Ты затопила печь?
невзрачный? Чăв. Хресч. Пĕр килттĕм-кайттăм, çĕмне тăкман ват тĕве çеç. Пуçне çӳлĕ çĕклесе, пĕчĕк пуш çăварĕпе кавлет.
(кин’, к’ин’, кин), сноха, невестка; жена моего сына; жена моего брата, который моложе меня; вообще так называют жену родственника, который моложе говорящего. Н. Карм. Кин — жена «пултăр» (арăмăн шăллĕ). Ib. Ывăлсем — старший (надо: младший) брат мужа; жена его — кин. N. Кин — жена «пĕчĕк кукка». КС. Эп сирĕн кине куртăм. Сирĕн кин (или: кинĕр) килте-и? Якейк. † Пирн апийăн тăхăр шăл: олттăш çăккăр çималли, виççĕш кинне çималли. N. Тата йысна мана ятлать: эсĕ йĕкĕлтесе уйăрса ятăн ман кине, тит. || Обращение к младшей посторонней женщине. Сорм.-Вар. † Кинĕм, юрла, тесе, кинĕм, юрла, тесе, атте укçа парас çук, анне укçа парас çук.
назв. лесочка (пĕчĕк вăрман) на земле Б.-Яушевского общ., Вурнар. р.
старая рубашка, надеваемая сверх хорошей во время грязной работы. КС. Актай. † Апи кăмаки шур кăмака, шатах килеççĕ шупăрпа, эпĕ анчах кипкепе. N. Тутăр çукки кипке пӳркенсе... (Такмак). || Пелёнка. БАБ. Эпĕ ача-пăча тыткаланă чухлĕ кипни чуста та çăрман пулĕ. (Слова матери, жалующейся на беспокойство с детьми). Пшкрт. Ача (ача) кипки [çĕтĕк выртса çӧрекен (с’ӧрӓҕӓн) кĕпесем (кэ̆βӓзӓм)]. Собр. Пĕчĕк ачана кипкепе çыхса усрамасан, куккăр ураллă пулать, теççĕ. Шашкар. Ачан кипкине олштарас (перепеленать). || «Сорочка». N. Кипкепе çуралчĕ, кипкине çурса яр. Скотолеч. 9. Хăш чухне тьыха кипкине çураймасăр пăчăхса вилет. Альш. Вăл амăшĕ ăшĕнченех кипкепе çуралнă, çавăнпа телейлĕ. || Оболочка зерна В. Ив. Анчах капла шакканине тутă пĕрчĕпе пĕрле начар кипкелĕ выçă пĕрчĕсем те тăканаççĕ.
(кирэмэт, к’ирэмэт’, Пшкрт: кєр’ємєт), киреметь (как свящ. место; от араб. кирамӓт). Охотн. Разные места около деревни и в самой деревне чуваш усеяны киреметями. Даже люди, близко стоящие к чувашам, часто ошибаются, понимая под слозом «киреметь» самих злых богов. «Киреметь», собственно, есть место, где пребывает злой дух, напр. дух какого-нибудь известного, некогда жившего на этом месте, чувашина, представляющего собою героя. У нас, напр., около деревни лежит прекрасное возвышенное пустсе место, имеющее форму полуострова, так как оно окружено с трех сторон двумя реками, соединяющимися в одну. На этом месте, помню, несколько лет тому назад росла старая, старая береза. Место около березы, а нередко и самую березу чуваши называют «утлас киремечĕ» — киреметь Утласа. По преданию чуваш, всем этим полуостровом владел когда-то богатый мужественный чувашин по именн Утлас. Находясь на высоком месте, откуда виднеется окрестность, и в то же время защищенном реками от нападения неприятелей, и владея домом с подземными кодами, ои умел всегда искусно и мужественно охранять себя и свое имущество от воров и разбойников и держать в страхе и покорности жителей нашей деревни. Утлас сам давным давно умер, но не умер его дух; он живет под березой, посаженной Утласом в своем саду. Дух его и теперь держит чуваш в страхе. Ни один чувашин не осмеливается выразить свою непочтительность к березе, где живет он, в противном случае дух Утласа наказывает его продолжительными телесными болезнями, для избавления от которых существует единственное средство — просить прощение в молении перед березою и зарыть в землю около нее медную монету, двухкопесчного или трехкопеечного достоинства. (Признаки жилища. Утласа до сего времени сохранились). «Киремети» имеют и другое происхождение. Место, где раньше совершали в продолжение столетий общественные моления высшим богам, нередко впоследствии были оставляемы, так как с течением времени условия жизни изменились, и чуваши, находя неудобным молиться на том месте, выбрали другое место для молений. Но уважение к прежнему месту молений сохраняется. Они и после изредка ходят туда молиться. Затем йомзи, затрудненные в обьяснении причины болезни чувашина, обращавшегося к ним за советом, говорили, что болезнь могла произойти лишь от неблагопристойного поведения его около известного места. Так постепенно чуваши приходили к убеждению, что на этом месте обитает злой бог, который и посылает нм болезни. Отсюда произошли новые «киремети» чуваш. Например, в нашей деревне, на берегу речки, есть место, куда собирались некогда для совершения общественных молений; оставлено было оно, по всей вероятности, когда поселились на противоположном берегу русские. Присутствие их мешало им молиться, так как те позволяли себе смеяться над их религиозными обрядами. Чуваши для молений выбрали другое место, а прежнее обратилось в «киреметь» (Авăр-кӳл киремечĕ). Сюда, в день совершения общественных млений, приходит старик, выбранный обществом, подметает небольшое место и, незаметно зарыв в землю медную монетку, отправляется домой. Этим выражается уважение к священному месту и память о молениях в старину своим высшим божествам. Чуваши чрезвычайно боятся киреметей и положительно разоряются на жертвоприношения им, особенно при продолжительной болезни. Дети еще с малолетства запугиваются «киреметью». Я помню, как нам было страшно проходить мимо «киремети»: мы опасались даже говорить между собою, чтобы как-нибудь не проронить оскорбительного для «киремети» слова. Как-то невольно слово застывало на языке. Никит. Киремет место — место, где приносят жертву киреметю. N. Ĕлĕк чăвашсем киремет патне укçа пăрахнă, халь нухрат пăрахаççĕ. Акă вăл мĕшĕн: халь киремет ашшĕ вилнĕ, теççĕ, аслă ывăлĕ уйăрлса тухнă, вăталăхĕ салтак(р)а, кĕçĕнан ухмах, теççĕ; çавăнпа ăна халĕ, укçа вырăнне нухратпа улталаççĕ. Собр. Умма татас вăхăт çитиччен, киремет патне умма татса еçсе пăрахсан, киремете аçа çапса çунтарса ярать, теççĕ. Çапла тусан та тармасан, сысна пуçĕ кайса чикеççĕ, тет те, вара тарать, теççĕ. N. Вăл мăн чӳк тенине киремет ăшăнче тумаççĕ, пĕр таса çерем çине тухса парне кӳреççĕ. Шурăм-п. Кунта ĕлĕк киремет пулнă, тет. N. Вăл киремет тени — йăри-тавра йăвăç; çав йăвăçсан йăри-тавра карта тытнă, çав карта ăшне пĕтĕм ватă çынсен (так!) пуçтарăнса кĕл-тăваççĕ. И. Тахтала. Киреметре ан вăрçăр, унта вăрçакан вилет. Никит. Çав киреметре час-часах çынсене киремет тытать. Начерт. 104. «Киремет» и «киреллĕ», место чувашского богослужения. Бгтр. † Пирĕн ял çине пăхсассăн, Шупашкарăн туйăнат, çак ял çине пăхсассăн, киреметĕн туйăнать. Панкми. Чĕке ту киремет, Мăн киремет, Çĕн киремет. Чăвашсем 13. Чăвашсем, килте пĕр-пĕр çын чирлесен, юмăç патне каяççĕ те, вăл вăсене мĕн-те-пулин каласа ярат. Е пĕр-пĕр ыр сăмах калат (киремете), ырă сăмах каласан вара часрах тума хăтленеççĕ. Хăш киремете, вăл юмăç мĕнпе чӳклеме калат: пăтăпа-и, хур-кăвакалпа-и. Пăтă юсманпа ак çапла тăваççĕ: пилĕк тиркĕлĕх юсман тăваççĕ те, унтан пăтă пĕçереççĕ; пиçсен вара, кайса хăш ырăсем каманине чӳклеççĕ. Пырсан, пăттине юсманне лартат та, асăнат: е пĕсмĕлле, тав тăватăп, пуççапатăп, çырлах, мана хĕнне асапне ан пар, тесе. Хамăр айванлăхне пуççапса каçарттарма килтĕм, çырлах, ан пăрах, тет. Çак сан таврашăнта ытлашши сăмах калаçнă пулин те, вылянă-кулнă пулин те. Çырлах, тунă кĕллĕме хапăл ил, эпĕ хуранлă пăттăмпа, тиркĕлĕ юсманăмпа асăнатăп, витĕнетĕп, мана (чит. ман) айван кĕллине хапăл ил, эпĕ хам айванлăхăмпа йăнăшрăм, çырлах, тунă чӳкĕм-кĕллĕм вырăнлă пултăр, тет. Вара виç хут ӳксе пуççапат та, тата укçа хурат вара, миçе пус та пулин. Ун пек киреметсем пирĕн çĕрте пилĕк тĕлте. Ак ăçта: пĕрремĕш — Шăхран тулĕнчи ырсем, вăл варман хĕрринче, çырмара, Киштек хирĕпе хамăр хир хушшинче; иккĕмĕш — Киштекри ырсем теççĕ, вăл çирма ялта, вăрман хĕрринче; виççĕмĕш киремет вăрмантан пăртак аяккарах, унта ĕлĕк пит шултăра вăрман пулнă, пит вăйлă вăрман пулнă, çĕмĕрт пит нумай пулнă; анчах вăл киремет пит хаярччĕ, тет, вăл; унта никам та пырса кĕреймесчĕ, тет; вăл вăрмана вара уделни вăхăтĕнче кирпĕç тума кастарнă, тет; ăна кастарма килекен старшина вара пĕр уйăхранах вилнĕ, тет. Тата пĕр Киштек вырăсĕ çав киремет тĕлĕнчен иртсе пынă чух, ун тĕлне çитсен, мăшкăлласа, ларса сыснă, тет те, хăй вара пĕр эрнеренех вилнĕ, тет; пит усалччĕ тет, çав киремет. Çавăнпа унтан халĕ те пит хăраççĕ. Халь анчах йывăç сахал юлнă ĕнтĕ: саккăр-и, тăххăр-и анчах юлнă ĕнтĕ. Тăваттăмĕш киремет — Тарăнварта, вăл Салмалав хирĕпе хамăр хир хушшинче. Пиллĕкмĕш киремет — Хула ăшĕнче, Ахтапана кайнă çĕрте, çӳлĕ çыран хĕрринче. Тата тепĕр киремет Кăнна урлă, Таяпа енче, тĕме çинче; унта пĕр хурăн ларат халĕ. Çак киреметсем пурте пĕр пек мар: хăшĕ ытларах та хаяр, хăшĕ аплах мар, тет. Тата хир-йĕнче, Раккассипе Елшел хушшинче, пĕр киремет пур, тет, çавна çитес хаяр киремет çук (такого злого киреметя, как он, нет), тет, вара. Ун тĕлĕнчен иртсе кайнă чух калаçма та юрамаст, тет, кулма та юрамаст, тет. Вăл киремет вырăнĕ çултан инçе мар, çултан çĕр хăлаç анчах, тĕме çинче, таврашĕнче йывăçсем ӳснĕ, çавăн енне çавăрăнса пăхма та юрамаст, тет. Пĕлтĕр пирĕн ялсем улатимир Аçтап(п)анĕ Миххайла праçникĕнче Раккассине йыхрава кайнă. Унта вăл ĕçкеленĕ, каç пулсан тин тухнă, хăй ӳсĕр пулнă; çав киремет тĕлне çитсен, аташнă вара, аташса çаврăнкаласа çӳресе шат супнă вара. Унтан çав киремет тĕми çине пырса кĕнĕ те, унтах лашине тăварса, çуни çумне кăкарса, выртнă вара. Вăл, çывăрсан, пит усал тĕлĕк курнă вара. Тухнă, тет, салтак çарри, пурте пăшалпа, тет, унтан кăна та шурă кĕпе-йĕм тăхăнтарса пăшал парса, салтакла вылятнă, тет. Унтан ирхине, тул çутăлсан, киле тавăрăннă вара; киле тавăрăнсан, мĕн пулнине пурне те каласа кăтартнă вара. Унтан вара хăй пĕр эрнеренех чирленĕ те, тăватă уйăх асапланса(н), вилчĕ вара. Нимскер туса та мая килмерĕ. Хăй виличченех пĕтĕмпе çĕрсе кайнă. Сред. Юм. Кашни киреметĕн хăйăн хуçи пôр, теççĕ. Çав хуçин çитĕнсе хĕр качча кайсан, çав хĕрĕн ô киремете хăйпе пĕрле илсе каяс пôлать, тет; хăйне илсе каймасан, киремет темле чирпе те чирлеттерет, тет, çав хĕре. Чирлесе аптрасан, хĕр вара киремете хăйпе пĕрле илсе каять, тет; ăна илсе каяс пôлсан, ак çапла тăваççĕ, тет: пĕчик пӳкçни (= пукане) тăваç, тет, тôтăр таткисĕнчен чӳркекелесе те: çак пӳкенипе пĕрле киремет пытăр, тесе, хăй качча кайнă яла илсе кайса, орам варрине пăрахса хăварать. Вара çав пӳкени пăрахса хăварнă çĕрте киремет полать, тет; он хуçи вара çав пӳкени илсе пыраканнисĕм полаççĕ, тет. Çапла вара пĕр киреметрен икĕ киремет полать, тет: пĕри çав ĕлĕк полнă çĕрте, тепри пӳкенипе илсе кайнă çĕрте. КАЯ. Хăшĕ-хăшĕ чӳк хыççĕн (после моленья) киле кайма лай(ă)х мар, тесе, киреметсене кайса, укçа парахса кĕл-тусан, тин тавăрнаççĕ. М. Васильев № 3, 4. Çав хорама котне кайса янă çынна чăвашсем киремет тее пуçланă, киремет хăй çих полман-мĕн, онăн çемьи те полнă. Собр. Пуринчен ытла чăвашсем киремете пуççапаççĕ, ăна вăсем хурăнсенче, ăвăссенче, çеремсем çинче, е хурамасенче, юмансенче пурнать, теççĕ. Пĕр пĕр çын халсăр выртсассăн, часрах: е арăмĕ, е амăшĕ, е аппăшĕ, юмăç карчăкĕ патне чупса каять. Вăл пырсассăн, вара юмăç карчăкĕ хăйĕн пĕр тӳмме пек юмăç пăхмаллине енчĕкĕнчен туртса кăларат те, тути патне еçсе, тута тавра çавăркаласа: çав киремет тытман-и? ку киремет тытман-и? тесе, тӳммине ярать те, çиппе сулкалама тытăнать. Тӳмми сулкалансан: çав киремет тытнă, теççĕ; тӳмми сулкаланмасан: урăх киремет тытнă, теççĕ, вара тата пăхма тытăнаççĕ. Çапла вара юмăç пăхтарма пыракана суйса яраççĕ. Юмăç пăхтарса килсессĕн, киремете пăтăпа, юсманпа чӳклеççĕ. Шăматкун пасара пĕр икĕ пăт ыраш е сĕлĕ нухрат илсе парса яраççĕ. Килте вăл вăхăтра тайăн сăра тăваççĕ. Тайăн сăра тусассăн, пасартан нухрат исе килеççĕ те, пăтăпала, юсманпала киремете чӳклеççĕ; чӳкленĕ чухне юсманне пĕртак чĕпĕтсе илеççĕ те, нухратпа пĕрле уя, ăçта киремет пур, çав вырăна, пăрахаççĕ. Вырсарникун çитсессĕн, ир ирех киремет сăрине, ĕстел çине çăкăр хурса, чӳклеççĕ те, пĕрне часавай патне турра çурта лартма яраççĕ. Часавай патне çитсе, кулач исе чӳклесен, пĕр татăк киремете: çытăр, тесе, пăрахаççĕ. Çав пăрахнă кулача пĕр-пĕр ула-курак е çăхан çисассăн, киремет çиленет, теççĕ. Кайран тата халсăр выртсассăн, тата тӳрлетеççĕ. Ib. Чăвашсем киремете туррăн шăллĕ (в ориг. «шăлĕ») теççĕ. Т. VI. 54. Тата ĕçленĕ чухне те: вăрçса те ятлаçса çӳретпĕр пулĕ, киреметсем, çырлахăр, тет, турамăшĕ! НАК. Сырлан киремечĕ, Хура-Кĕсрери киремет, Саланчăкри киремет, тăлăп ăшĕнчи киремет! Пурăр та çырлахăр, пиртен урăх ан ыйтăр; кама мĕн кирли аçăвăртан ыйтар (см. ,,сĕмĕле»), эпир ăна сирĕ(н) тӳпĕре те патăмăр (дали и на вашу долю). БАБ. Ахаль те пирĕн хирте киремет нуммай, мĕн пурĕ пилĕк киремет: Аслă киремет, Кĕçĕн киремет, Пулат киремечĕ, Явка ялĕ, пиллĕкĕмĕшĕ — çичĕ çырма пуçĕ. Ib. Вăл аннен ала тымарне тытрĕ те, калама пуçларĕ: а! сире тăшман киремет ячĕпе пăсса пĕтернĕ. Янш.-Норв. Йĕкĕр-чуллă, аçаллă-амаллă киремет! Карăш пурчĕ (чит. пурчĕ?) киремет, уй пуçĕ киремет, Алăк умĕ киремет, Кивĕ-çурчĕ киремет! пурăр та çырлахар, пиртен ытлашшине ан ыйтăр, мĕн кирлине аçăвăртан ыйтар, эпир ăна сирĕн валли те патăмăр. (Уй чук туни; молитва к киреметям). ЧС. Кăна, сирĕн ĕнене, киремет тытнă; пĕр кавакал памасăр çырлахас çук, тенĕ (сказала старуха-йомзя), N. Вăл туррине те, киреметне те ĕненмест. N. Киремет тытрĕ: алă-ура чист хутланса кĕчĕ (киремет прогневался и послал болезнь). Нюш-к. Вырăслайра пĕлтĕр пăру кĕтӳçне, пĕчик ачана, машшин курăннă, тет. Шуркут Ярмулли (ватă çын) уна илтсен: киремет вырăн шырать пуль, тет. Çавах мана кĕлел тавра иртнĕ çăвла ут кĕтӳ кĕтнĕ чух... (здесь пропуск). Халь киремет пĕр çынна та тытнине каламаççĕ çак, тесен ак çапла каларĕ: халĕ киремет йăвашланчĕ, ĕлĕк питĕ хаярччĕ; эпĕ унтан 2 сум вунă пус парса (пăрахса) аран хăтăлтăм, арăм чут вилсе каятьчĕ. М. Васильев. Киремет тесе, çынна тытса хутлакан турра (так!) каланă. Вăл пит усал пулнă; ăна, тул çăнăхĕнчен сар çупа çăрса, юсман туса панă. Шурăм-п. Атте мана шăппăн каларĕ: ку киремет мар, ку арçури; киремет вăл куçа курăнмаст (терĕ). N. Киремете парнене кӳрекен выльăхсем: хур, путек, така, вăкăр, тына тăваççĕ (приносят в жертву), урăх пĕр япала та тумаççĕ. Чхейп. Вара сымар выртакан çынĕ чĕрĕлсен: киреметсем çырла(х)хăрçĕ ĕнтĕ, тесе хĕпĕртенĕ; сымар çын çаплах чĕрĕлмесен, киреметсене тата ытларах тăрăшса тăва пуçланă. Татах сымар çын чĕрĕлмесен, каланă вара: çук, пирĕн киреметсене кам-та-пулсан пирĕн çиран (на нас) елеклерĕçĕ пуль, тенĕ, çавăнпа çырлахмаççĕ пире киреметсем, тенĕ. Курм. Киремете валли: пашалу, вĕтĕ йăва, пăтă пĕçерсе, турăшсене кутăн тăрса, алăк янаххисем çине, çтенасем çине, йĕркипе, çуртасем çутса, чăркуçланса ларса, пуçĕсене чиксе, темĕскер пăшăлтатса кĕл-тăватчĕç. Ib. Пирĕн аттесем киреметсене салат, хăмла, çпичкă, тата укçа пăрахатчĕç: на сана, киремет, сăра туса, ĕç-çи, савăн; малашне пире ан тив, тетчĕç. Байг. Тата манăн аттепе анне тĕрĕс чăн тĕнпе пурăннă: тĕрлĕрен киремете, хĕрт-сурта чӳк туман, тата юмăç патне те ăс ыйтма çӳремен. Ст. Чек. Киремет вăл аван улталанă, шур сухаллă старик пулса, çынсене курăнса вăл каланă: эсĕр мана çапла-çапла асăнсассăн, хĕн-хур ямăп, тенĕ; чир-чĕр ямăп, тенĕ, выльăх-чĕрлĕх-хĕре айăп тумăп, тенĕ; асăнмасан, хур туса пĕтерĕп, тенĕ. Иванова. Пирĕн ялти тĕне кĕмен чăвашсем: питĕ усал киремет, тесе, çаксене шутлаççĕ: Хăмăл ятлă киремете, çиçтĕпе, тата ял вĕçĕнчи пĕр пысăк хыра. Сюгал-Яуш. Ĕлĕк киремечĕ хут пĕлнĕ. Хут пĕлнĕ те, ăна нимĕнпе те улталайман, укçах (так!) парсах пынă. Вăл аччи-пăччисене (так!) хут вĕрентмен. Çавăн пирки, хĕç тимĕртен касса, тенкĕ пек туса пăрахсах улталаççĕ. Шинар-б. Пирĕн хамăр патра пĕр çыран хĕринче пĕр çӳлĕ ту пур, унта пурте: киремет пур, тесе, пуççапнă, укçасем пăрахнă. Халĕ ĕнтĕ пирĕн вăл киремет сăрчĕсене сухаласа пĕтерчĕç. Ăна пурте сухапама хăранă. Виçе кассинче пĕр Иван Гаврилыч ятлă çын пулнă, вăл вара çав киремет сăрчĕсене, йӳнĕ хакпа илсе, акса пурăннă. Çапла вара пирĕн патра киреметсене пĕтернĕ. Собр. Киремете вĕсем турăран те аслă, теççĕ. Чирлесен, ăна: е хур, е кăвакал памалла, теççĕ; хур та, кăвакал та памасан, вăл вилет, теççĕ, мĕшĕн тесен ăна киремет: нуммай вăхăт иртернĕ, тесе, вĕлерет, теççĕ. Юрк. † Çӳлĕ ту çинчи киремет, начарланнă шеремет; шурă такапа чӳк тусан, самайланнă киремет. Çĕнĕ ялсенĕн хĕрĕсем начарланнă шеремет, Кивĕ-ялăн каччисем, чуп-тусан, самайланнă шеремет. КАЯ. Çавăрăнсан-çавăрăнсан (хлеб при гадании), хай мăн килемей аннене укçа çине кăтартса каларĕ: пăх, кин, пăх, тулĕк сан куçа те курнать тем, укçа çине пĕр пĕчĕк улпут сиксе тухрĕ. Вăл улпут Сурăм киремеч ывăлĕ. Унăн çăварĕ кĕмĕл, чĕлхи ылттăн, кĕçĕн чĕлхи (uvula) пăхăр; вăл икĕ чĕлхе ак мĕн калать: Апрам таврашĕ (пирĕн йăх ячĕ) ĕлĕк ман асаттене, вырăсла пулнă чух, пĕр тиха паман, халь çавăншăн ачине урнă йăтă туллаттартăм, ун ачи урса вилĕ!.. НТЧ. Хĕрлĕ çыр киреметĕнчен... N. Кайри (киремет?). N. Киремет пӳрчĕн никĕсĕ. См. Шĕнер киремечĕ, Рекеев III, 5, Магн. М. 121. || Приносимое в жертву киремети. Макка 53. Пирĕн ял патĕнчех хурăн çул пур, çав хурăн çул çинче киремет прахаççĕ. || Бранное обзывание. Ст. Чек. Ку киремет ста карĕ? Куда это он поехал? || Назв. местностей. НАК. Пĕрре кайăк хыççăн Хура Кĕсрери киреметре çӳренĕ чух, кӳлĕре пĕр кăвакал куртăм. Елаур. Киремет. Вăл Маликасси хыçĕнче, çӳлĕ ту айĕнче. Ĕлĕк унта киремете чӳк тунă. Унта малтан сĕм-тĕттĕм вăрман пулнă. Бел. Гора, Ст. Ганьк. Киремет, назв. урочища. Янших. Б. Пирĕн ял укăлчи тулашĕнче виçĕ хырă йывăççи пур. Çав хырăсем патĕнче ĕлĕк суя тĕнлĕ çынсем ку киремете пуççапнă, çавăнпа вăл вырăна Киремет, тенĕ. || Назв. оврага (тип çырма) около д. Дуваневой, б. Буинск. у. («унта ĕлĕк учук тăваччĕç»). || Назв. горы около д. В. Байгуловой, Козлов. р. Эпитеты «выртакан», «выртан», встречающиеся в названиях духов, повидимому, также свидетельствуют о том, что культ киреметей возник у чуваш из почитания умерших, слившегося впоследствии с культом мусульманских святых, на что указывают и сл. киремет, мăчавăр, мамале. См. Оп. иссл. чув. синт. II, 270.
бросать приношения киремети. Кан. Ухвинĕн пĕчĕк ачисемсĕр пуçне килте никам та çуккине кура, киремете Марттин карчăкĕ хăех пăрахма пулчĕ.
кокăр (кугы̆р, когы̆р), кривой. N. Пĕр пĕчĕк кукăрскер пĕтĕм хире çĕмĕрет. (Çурла) || Кривизна. Собр. Хăваран кӳме автартăм, хыçне кукăр юлминччĕ. ЧП. Кукăр кутлă шурă хурăн çул кукăрĕпе çавăрăнат. || Альш. † Кайăк хурсем каяççĕ картипе (вар. кайăк хурсем килет картипе), кукăртан кукăра шыраса. || Угол (в избе). Никит. † Тĕпелти кукăрта ларакан мĕн сыхласа ларат-ши? — çуллă çăмарта сыхласа. || Отдельная часть селения. N. Хамăр кукăрсене кукрипех салам яратăп. Цив. † Пирĕн ял кукри виç кукăр, виç кукри те çаранлăх. || Закоулок? Пазух. Пăр пуянăн лутра хĕрне сыхларăмăр кукăрта. Ib. Çăварни кукри — çич кукăр, кукăрсерен сарă хĕр. || Поворот, излучина (реки и т. п.). Тим. † Çарăмсенĕн (речка) кукри çичĕ кукăр, çиччĕ çаврăнасси час пулмĕ. Пазух. Акăш кӳлĕсенче пулать, кукăр шывсенче пулат. Янш.-Норв. Эпĕ шыв хĕрне çитсессĕн, пĕр пысăкрах кукăра кĕрсе: çакăнта кăвакал таврашĕ çук-и-ха? тесе, çавăрăнса пăхрăм (посмотрел вокруг). ЧП. Кĕçĕнех те çырма виç кукăр. || В перен. зн. N. Харпăр хăй ĕçĕмĕре тĕрĕслер, никама та кукăр ан курар. Альш. Унтан-кунтан кукăр курат (критикует, осуждает). Истор. Шуйский хăй ĕмĕрĕнче кукăр çулпа нумай çӳренĕ. Сред. Юм. Ман сăмаха кукăр ан кур, Не поправляй моих слов! Ib. Тем кокри пор (говорят про человека, если он сердится). N. Пирĕн пĕр кокăр порччĕ, она тӳрлетрĕç-ши? || Срединный брусок телеги, соединяющий две ее подушки. К.-Кушки. Урапа кукăрĕ (кукăри). Сред. Юм. Орапа кокри тесе, орапа пĕккисĕн айĕнчен тăрăх ярса кайри тĕнĕлпе орапа потошки витĕр кăларакан кокăр патакка калаççĕ.
(кукл’эк’), скрюченный, согнутый; низенький; кривулина. Актай. Пĕчĕк пичин пурни куклек. (Йăвăç пăта). Орбаш. Порис мучин пурни куклек. (Хуран çекли). Собр Чипер пиччен пурни куклек. (Çеккĕл).
(-л’ак), то же, что куклек. Торп-к. Пĕчĕк пичин порни кокляк. (Пăта).
(кум), ком (ком), сновать. Н. Карм. † Урамăрпа иртсе эп пыраттăм (проходил), вуниккĕпе ука куматтăм. Ib. Пир кумас = сӳретке çине кумас (приготовить). N. † Эпир вĕт улача кумас çук. Шибач. Пир комас. Пир комтарас: вырăна лартаççĕ тĕртме. ЧП. Эсир симĕс пурçăн куматтăр. Сред. Юм. Пир комас — пирĕн коммăлăхне тĕртмелле туса хурас, тесси (значит). Ст. Чек. 4 пĕрчĕпе çӳретеççĕ. Сӳретке (сновалки) çине кумаççĕ. Вунăпа кумаççĕ. Вăтăр пĕрчĕ пĕр вунă пулат. Хулăн çип пусан, 8, 9 вунă кумаççĕ; çинçерех пусан, 10, 11, 12 вунă кумаççĕ; пасар çипĕпе пусан, 12, 13 вунă кумаççĕ. Изамб. Т. Çăмхаласа çитерсен, пир кумма тытăнаççĕ. См. пир вырăнĕ. || В перен. см. Альш. Пĕтернĕ кашкăр сурăхсене, пыршисене кума-кума хăварнă. || Шляться, сновать, ходить попусту. Орау. Кумать тек калле-маллĕ! Шляется взад и вперед! Хора-к. Кума-кума хире тухрăм. Хурамал. Пĕчĕк ача каллĕ-маллĕ утса çӳресен: мĕн куман, чарăн ĕнтĕ! теççĕ. Шурăм-п. № 15. Хĕрарăмсем те урамра темĕскер кумаççĕ (= чопкалаççĕ). Кан. Апла пулсан эппин... Çӳре-ха, çул кумса. || Портиться (о пиве). Ст. Чек. Сăра кумса каят. Пиво заплесневело, стало портиться от тепла.
(куры̆н), видеться, показываться, появляться; казаться. N. Инкек куçа курăнса килмес, тесе, ахаль каламан ваттисем. Чхейп. Хĕвел курăнмасăр тăнă вырăнта та вăрлăх ӳксен: е тырă, е урах ытти тĕрлĕ шăтакан япала (растение), çавах шăтса тухат. Орау. Унăн куçне курăнмасăр çуреттĕм. Я старался не показываться ему на глаза. N. Йытă курăнми анса каять (пошла на дно). Городище. Виççĕ мана пиллĕк пек (только так!) курăнчĕ (или: туйăнчĕ). Тройка (отметка) показалась мне пятеркой. Ск. и пред. 18. Тĕнче тĕксĕм палăрчĕ, юмахри пек курăнать. Ib. ЗЗ. Пырса курăнтăр анчах (пусть только покажется), пирĕн ун валли кучченеç виçĕм çулхиех пур-ха! Синерь. Вара пачăшкă курăнмичченех кайнă. Янорс. Атте мана каларĕ: çав тĕме çинчен Шупашкар курнать, терĕ. Ib. Вара эпир тĕме çине улăхса çитсен, Шупашкар курăнса карĕ. Ib. Унтан вара пĕр вăрман курнах карĕ. Юрк. Каччине хăне куçа-куçăн курăнса калама (невесте) мел килсен... Кумарка. Тата аслă шывсем пĕчĕк шывсем юхса кĕнипе тулса каяççĕ те, пĕр енчен пăхсан, тепĕр енчи те курăнайми пулаççĕ. Альш. Инçе çула хĕр кайсан, килни-кайни курăнмас (не видно чтобы она приезжала?). Дик. леб. 35. Тинĕс вĕçĕ-хĕрри курăнми сарăлса выртать. Истор. Çынсем, пĕренесем, чулсем, пăхса курăнми çӳле ыткăнса кайса, каялла пере-пере аннă (при взрыве). Альш. Курăнми-курăни кайсассăн, ик аллăна сĕлт те, савăнса юл [когда мы (я) почти исчезнем (-ну) из глаз]. Регули 1247. Инчерен шорăн (белым) корăнчĕ; утăн (лошадью) корнать; чĕреллĕ (заботливым) корнать. Ib. 331. Çав вырăнтан корнаканччĕ. Ib. З29. Хола пирĕн патран корнакан (т. е. его видно). Ib. ЗЗ2. Çав пӳрте çĕмĕрсен, корнакан полĕ. Орау. Асăрхаман та, пĕр чӳречерен çутă курнах карĕ (показался свет). Якейк. Эп чукун çолпа пынă чох йăвăç хошшисампа хăй çутисам корна-корна пычĕç. || Иметь вид. N. Уçăмсем кăçал мĕнле курăнаççĕ? || Чувствовать, замечать. N. Хĕр ăна каланă: эсĕ мана хăвăн кăмăлна килнĕ пек курăнатăн-и? тенĕ.
(ӳк, ӳк), падать, пасть; упасть, свалиться; впасть, выпасть. Орау. Кайнă чухне чӳречесене хупса хăварăр, тата унта-кунта астуса тухăр, вут ӳксе юлнă ан пултăр (чтобы где-либо не осталось упавшего огня). Сред. Юм. Ӳке парсан (если вдруг упадешь), пуçна çȏрса пăрахан вит! Изамб. Т. Кăна ӳкеччен хĕнес тесе, çынсене чĕнсе пухнă. Собрали народ, чтобы избить его до полусмерти («до упаду»). N. † Ой (хир) варинчи тӳрĕ çăка, кассан ӳке памĕши? К.-Кушки. Санăн тăватă шăлччĕ; малтан ӳсĕрсен, икĕ шăлă ӳкрĕ; тепре ӳсĕрсен, тата иккĕш ӳкрĕç. У тебя было четыре зуба; ты выкашлянула сначала два, а потом остальные два. Регули 1449. Ӳктĕр, тесе, ятăм. Я выпустил его, чтобы он упал. Орау. Ӳксе, сăмсине çĕмĕрнĕ. Упал и разбил себе нос. О землед. Кăчуне тата хăш-хăш çынсем навуса анасем çине хĕлле е кĕркунне, юр ӳкиччен (до снега), тăкаççĕ. Чураль-к. Пĕчĕк-пĕчĕк çăраççи ӳкрĕ-ӳкрĕ çухалчĕ; уйăх курчĕ, хĕвел илчĕ. [Сивĕ пăх (чит. п┐ŏх), т. е. блистание снега]. Юрк. † Кĕмĕл черкке пулăтăм, атте аллинчен ӳкмĕтĕм. Ау 13°. Урмак-маки: ӳкем, тенĕ çĕртен (приготовившись упасть), тепĕр йывăçран ярса тытрĕ (ухватился), тет. Т. VII. Хайхисем пыллă сăрана, ӳсĕрĕлсе, ураран ӳкичченех ĕçнĕ, тет (напились до того, что свалились с ног). Хорачка. Вăлсаня ĕçтерес-çитерес полат ӳкиччен. || О снеге, отблеске и пр. Альш. Миххайла праçникĕ таврашĕнче юр ӳкет ӳкнĕ çул. Около Михайлова дня в иной год выпадает снег. Хыпар № 39, 1906. Каçпала тĕрлĕ енче пĕлĕт çине вут çуттисем ӳкеççĕ. По вечерам в разных местах виднеется зарево. || О всякого рода случайностях. Богдашк. † Тантăш тухса кайрĕ те, хуйхă ӳкрĕ пуç çине. Подруга вышла замуж, и мне пришлось горевать. Пазух. Кирек сахăрна пар, ай, пылна пар, кил шухăшĕ ӳкрĕ пуç çине (пала на сердце дума о доме). Чăв. й. пур. Пуç(а) ӳксен, пушмак. Если случится нужда, то (сошьешь) и башмаки. (Послов.). || О растениях на корню, повалившихся в одну сторону. Нюш-к. Пăрçа хăмăлĕ ӳксен, когда стебель гороха повалится на зеклю. КС. Тырă ӳксе пулнă (= лайăх). Хлеб уродился замечательно хорошо. || Слететь. Юрк. † Хурпа кăвакал калаçаççĕ: патшанăн аслă кӳлне ӳкес, теççĕ. Гусь с уткой совещаются о том, чтобы слететь на царское озеро. || Спадать. О сохр. здор. 42. Чĕрнесем ӳкеççĕ. Ногти спадают. Чув. календ. 1907. Çак хĕрелсе тухнă япала (сыпь) 2—3 кунран çухалать. Ун хыççăн ӳт тирĕ хăпаланса ӳке пуçлать (после этого кожа начинает шелушиться). || Впадать (в горе). Жит. св. Январь. Вăл турă çине шаннипе нихăçан та хуйха ӳкмен (не падал духом), яланах савăнăçлă сăнпа тăрса, турра мухтанă. Псалт. 142,4. Чунăм хуйха ӳкрĕ. || Угодить (попасть). N. Вăрăм-вăрăм чăрăшсем вăрман хыçне кайс' ӳкнĕ; вăйя тухман аппасем каччă хыçне кас' ӳкнĕ (угодили к парням). Хыпар № 4, 1906. Эсĕ тĕне кĕмен чăвашсене каласа ăнлантар: вĕсем тутар ултавне ан ӳкчĕр. Истор. Вăл пит аслă ӳкĕ святой çын пулĕ. Альш. † Ай-хай, пуçăм, çамрăк пуç чухрах çĕре ӳкеçке (= ӳкет-çке). Чем люди живы. Епле вара эсĕ çул çине пырса ӳкрĕн? тет Матрӳни. Как же ты угодил прямо на дорогу? ― говорит Матрена. Сир. 15. Вăйлă çынпа ан хирĕç, хăçан-та-пулсан ун аллине ӳкмелле ан пултăр. Орл. II, 248°. Пичĕшĕ патĕнче туй ӳкĕ, шăлнĕ патĕнче çĕр выртĕ. (Кăвар). У старшего брата поезжане (во время свадьбы) попируют, а у младшего — заночуют. Панклеи. Пырсан: таста сăмах ӳкĕ, тесе (ирех полчĕ те), хăвасам тохиччен, айăкра лартăм (чтобы не было лишних разговоров). || Добраться. N. † Атьăрах та чупар-ха, чупар-ха, кĕпер çине ӳкер-ха, ӳкер-ха! Кĕпер çинче мĕн пур? тет, мĕн пур? тет. || Выпасть случаю. N. Тухса кайма май ӳкнĕ, илекене йӳн ӳкнĕ. Выпал случай выйти замуж самокруткой, а жениху — дешевка. || Нападать. А. П. Прокоп. † Çуллен тулă акаттăм, куллен хĕрхӳ (хищн. птица) ӳкеччĕ. Юрк. † Ахванеç чикрĕ пуçне стайккана — виççĕн харăслатса ӳкремĕр, виççĕн виçĕ çĕклем вутă йăтрăмăр, улахăн (scr. улăхăн) кăмакине хутрăмăр, Ахванеçе унта чикрĕмĕр, пĕр наччасрах чунне илтĕмĕр. Афанасий сунул голову в кадку, а мы, все три (девицы), сразу накинулись на него (здесь пропуск?). Потом мы, втроем, принесли три ноши дров, затопили печку, сунули туда Афанасья и быстро умертвили его. Чув. календ. 1904. Хăш чухне пахча çимĕçĕсем çине пыйтă-пăрçа ӳкет. Иногда на огородные растения нападают разные вредные насекомые. || Возникать. Альш. † Хамăр пуçа шухăшсем ӳксессĕн, авăнтăмăр хура çĕлен пек. Богдашк. || Ай, тăванăмсем, тантăшăмсем, эпир ĕлĕк чухне пурăнни тĕлĕкрех ӳкеет-ĕçке куç умне. || Переходить (на чью-либо сторону). Юрк. Вĕсем вырăссем енне кайса ӳкмен пулсан... Если бы они не перешли на сторону русских... К.-Кушки. Вĕсен енне кайса ӳкнĕ. Перешел на их сторону, стал действовать с ними заодно. || Отпечататься, отразиться, быть написану. N. Манăн статья хаçат çине начар ӳкрĕ. Моя статья в газете отпечаталась очень неясно, слепо. Духовн. паст. Çавă пичетсемпе ăвăс çине пичет пуссассăн, пичет паллисем пĕр-пĕринчен уйрăм ӳкеççĕ-и? Б. Хирлепы. † Хусана карăм ят пама, ят парса та ят ӳкмер. || Составлять, равняться (о мере). N. † Атте килĕ улăх пак, утмăл чалăш вăл ӳкет (равняется 60 саж.); утмăл утăм утсассăн, пирĕн аттене юрăн-ха (угодишь нашему отцу, т. е. твоему свекру). || Обходиться (в смысле стоимости). Хыпар № 30, 1906. Пĕр пăт сахăр савăт хуçисене 1 тенкĕ те 60 пуса яхăн ӳкет. Пуд сахару обходится самому сахарозаводчику около одного рубля 60 коп. N. Мĕн хака ӳкессине... Во что обойдется... N. Вĕсем ăна ултă тенкĕ анчах ӳкнĕ. Они обошлись ему всего в 6 руб. Хыпар № 46, 1906. Ăна укçа пит хакла ӳкет. Деньги обходятся ему очень дорого, т. е. он затрачивает для добывания их много труда. || Приходиться (безл.). К.-Кушки. Мана вутă тултма ӳкрĕ. Мне пришлось носить дрова. N. Колач пĕçерме ӳкрĕ. Пришлось печь калачи. || Лишаться. Псалт. 48,15. Вĕсем чаплăхĕсенчен ӳкĕç. || Окончиться. Орау. Ака ӳкнĕ = ака пĕтнĕ. IЬ. Çĕртме ӳксен, пĕр-ик эрнерен ута каяççĕ. Недели через две по окончании пара выходят на сенокос. IЬ. Ака ӳксен, пирĕн касу кăлараççĕ. По окончании яровой пашни у нас выгоняют на пастьбу табун. || Падать в цене, дешеветь. В. Олг. Паян çăмарта ӳкет-и? (хăпарат-и). Падают ли (поднимаются-ли) сегодня в цене яйца? Шибач. Эреке ӳксе-и? Подешевело ли вино? КС. Тырă хакĕ ӳкнĕ. Цена на хлеб упала. || Уступать (в цене), делать уступку. Юрк. Эпир унтан кая пĕрте ӳкместĕпĕр. Мы больше ничего не уступим. Изамб. Т. Ӳк, ӳк пăртак. Уступи немного. Хурамал. Пилĕк тенкĕ ыйтрĕ те, пĕр тенкине ӳкрĕ (уступил рубль), тăват тенкĕ пачĕ. || Начинать(-ся), приниматься. Трхбл. † Çулаях та тăрăх анам пур, хăш йăранĕнчеп ӳксе вырам-ши? В. Ив. Вĕсем ку ĕçе çуркунне, ăшăта пуçласанах, тытăнса, кĕркунне, сивĕ ӳкеччен (до наступления холодов), ĕçлеççĕ. Сред. Юм. Çав ана çине вырма тин пырса ӳкрĕç, тавна темĕн чол вырса пăрахрĕç. Только что начали жать, а уже выжали много. Якейк. Леш аная пĕтерсе, çотри ани çине кайса ӳкрĕмĕр (начали жать загон на пригорке). К.-Кушки. Кăнтăрлана иккĕмĕш ана çине ӳкрĕмĕр. Кумпек (= кун пек) вырсан, тепĕр эрнерен пĕтеретпĕр. Орау. Санара-пуçăн анана сухаласа пĕтерсе, шĕвĕр çине ӳкрĕмĕр эпĕр кăнтăрлаччен. || Приводить к каким-либо результатам. Жит. св. Апрель. Вара Сисиний, хăй ӳкĕтлени ним вырăна та ӳкменнине курса, вĕсене çунтарса ямалла сут тунă. || Сбиваться (о масле). Якейк. Паян уçласа ăвăнтăм, çу ним туса та ӳкмеçт: те пĕçертсе ятăм (вĕри шывпала), те сив шу кирлĕ. || Заболеть, слечь. О сохр. здор. Çак çын чĕрĕличченех, ӳнăн чирĕпех çав килте тепĕр çын ӳкет. Никит. Анчах нумаях та пулман, çак Петр Михайлов халсăр пулса та ӳкнĕ. НТЧ. Элекка пĕр кун çӳрет, икĕ кун çӳрет, тет, хайхи ураран та ӳкрĕ, тет. || Пасть (умереть, о животном). См. пăч-пач. Ст. Чек. Лашисем ӳкрĕç. Их лошади пали. Истор. Вăл лаши ӳкнĕ, тет те, тарçисем ăна хула тулашне кăларса пăрахнă, тет. Сборн. по медиц. Сибир чирĕпе хăш-хăш çĕрте выльăх час-часах ӳкет, хăш çĕрте сайра ӳкет. || Сред. Юм. Пирн хыçа ӳксе вырăр. (Говорят артели, если загон не широк, когда велят начать жать сзади и по направлению к говорящему). || Вспомогательный глагол (см. «Оп. иссл. чув. синт.» II, стр. 57). Шел. 100. Хăш тĕлтен вĕçсе ӳкрĕн-ши кунта? Б. Яныши. Çак тилĕ мĕн пур пуллисене йăлтах çĕрелле пăрахса пĕтерчĕ, тет те, хăй те тухса ӳксе юлчĕ (выпала), тет. Юрк. † Сире курсан, сиксе ӳкрĕм (спрыгнул) çав сарайран сӳлĕ пусмаран. Актай. Кунăн арăмĕ сывлăшпа хăй ăшнеле туртать, тет те, лашасем ун ăшне пурса (= пырса) ӳкеççĕ, тет. Его жена вдохнула в себя воздух, и вместе с воздухом втянула в себя и лошадей. N. Ĕнер каçпа ку чулсем çук-чĕ-çке, ăçтан килсе ӳкнĕ вĕсем? тенĕ. Юрк. Тăрсан-тăрсан (вут), урамăн тепĕр енне те кайса ӳкет. Через некоторое время пожар перекинулся и на другую сторону улицы. Альш. Чупать, чупать те, аран çитсе ӳкет (добегает) пĕр çын тĕлне. N. Эпир хĕпĕртесе ӳкрĕмĕр. Мы очень обрадовались. N. Савăнсах ан ӳк. Не очень радуйся. Хыпар № 31—2, 1906. Çакна илтсен, земский пĕтĕмпех хыпаланса ӳкнĕ. (затомашился). Толст. Хир сысни хăй çине сиксе ӳксе (накинулась), вилмеллех хырăмне çурса пăрахре, тет. Мар. Егип. Арăм кĕл-туса тăнă вăхăтра, Зосима пĕтĕмпе хăраса ӳкнĕ (перепугался). N. Вара халăх хăраса, сехĕрленсе ӳкнĕ (перепугался). Хыпар № 35, 1906. Çавăнпа правительствопа çĕр нумай тытакан улпутсем хăраса ӳкрĕç. Букв. I ч. 1904. Ку улпут пек манăн пĕр сехет анчах пурăнса пăхасчĕ: кĕрсе ӳксеттĕм вара ырă пурăнăçа! тет (ну и зажил бы я тогда!) Чăв. й. пур. 22. Хăй те вырăнтан тухса ӳкнĕ. И сам лишился места. Якейк. † Çăлтăр виттĕр çол корнать, эпĕр каяс çол корнать; хăçан çитсе ӳкем-ши? (доберусь). N. Çавăрнса пăхрăм та, Матьви киле парать, аран тарса ӳкрĕм (едва удрал). Истор. Изяслав хăй те Киеве аран тарса ӳкнĕ (убежал, т. е. добрался до самого Киева). М. Чолл. Аран тарса ӳкрĕмĕр пĕр çырмана. Едва успели добежать до оврага. N. Катăлса ӳк, отломиться и отпасть; татăлса ӳк, оторваться и отпасть; çĕмĕрĕлсе ӳк, разбиться и упасть. Сред. Юм. Татса ӳксе выраççĕ. (Загон не широкий, а жнущих много, поэтому начинают жать в разных местах загона, т. е. один с одного конца, другие с середины, а третьи ближе к другому концу).
улица. Ст. Чек. и др. См. орам, урам. ЖИЕ. Ăрама çынсене илĕртме тухрăм. Я вышла на улицу соблазнять людей. N. Вакун пĕчĕк ăрамалла çитес чухне, унтан пĕри лашапа сикрĕ-тухрĕ. Когда конка проходила мимо переулка, кто-то выскочил на лошади. НАК. Ăрамра, на улице. Якейк. Ăрам толли шу йохать. Течет полна улица воды.
науськивать. Орау. Пысăкки пĕчĕк ачисене йытта ĕслетсе йĕкĕлтенĕ пек: тытăр, тытăр! тесе, чакалантарать (заставляет копаться, чтобы схватить палку, в игре «хура туя»).
пьянство. Хыпар № 1, 1906. Çавăнпа сыхланăр, пĕлсе суйлăр, ултавпа, ĕçкĕлĕхпе çуйламалла ан пултăр. Собр. Пĕчĕк пӳртре хĕр вăйĕ (= вăййи), пысăккинче ĕçкĕлĕх. В маленькой избушке девичьи игры, в большой избе пьянство.
из деревни в деревню. Сред. Юм. Ялтан яла, из деревни в деревню. Хĕрпе çӳренĕ чох, ялтан яла çӳреме йоратаççĕ. Курм. Ялтан яла пĕчĕк шкулсем тутарчĕç. По (всем) деревням настроили маленьких школ. Сёт-к. Ялтан яла пĕлĕш полтăр, уйран уя ана полтăр. Якейк. † Ялтан яла шыраса, хитре арăм топрăмăр. Поискав во многих деревнях, мы нашли красивую жену.
(jазар), распутство, блуд; распутный, блудливый (в половом отношении); страстный, похотливый. Йӳç. такăнт. 24. Кăçта сан ачусем, е? Кăçта кайнă вĕсем? Ясара кайни-мĕн? Чăв. к. † Ял (надо ял-ял?) хĕре ясарта, пирĕн ял хĕрĕ вăйăра. Девки другой деревни в разврате, а девушки нашей деревни в хороводе. Шорк. Ясар, говорят про человека слабого в одном известном отношении. N. Ясар каччă, развратный парень. Атмал-к. † Çак(ă) ялăн пасарлăх, пасарлăх мар, ясарлăх, ясар пуçĕ (главные развратницы) хĕрсем пур. N. † Ясар хĕре ял савать, ял савать те, чун савмасть. Развратных девушек любит деревня, но их не принимает (не любит) сердце. Альш. Ясара чупат, развратничает (о мужчинах и женщинах). Алик. † Пĕчĕк ура сыракан тĕпсĕр ясар пулатĕ. Кто обувает маленькие (изящные) лапти, та бывает невозможной развратницей. Шурăм-п. № 6. Ай матка, хам матка! Мĕшĕн ӳсĕр пултăн эс, мĕшĕн ясар пултăн эс? Ай жена, моя жена! Зачем ты стала пьяной, зачем ты стала развратной? Ала 29°. † Пирĕн те атти ясар мар, пирĕн те апи (scr. аппи) ясар мар; эпир камран пулнă-ши? — аптрамала-памала! Кр. Чет. † Ялти хĕр пек ясар мар, килти хĕр пек капăр (scr. капар) мар. Пазух. Чăкăра вăйă вылять-çке, ясар хĕрсем хӳтшăнмасть. Орау. † Ялта ясар пĕтмесĕр, мулча ăшши ан пĕттĕр. Пока не выведутся в деревне распутные девки, пусть остается пар (жар) в бане. Айдар. † Пирĕн (имя жениха) калатчĕ: ясар хĕре курсассăн, курас килмест, тет-чĕ. Синьял. † Яш чух ясар кам пулмасть, Иван пекки кам пулать? — сапур сӳтсе кĕрекен, çилам тытса ...акан. Хора-к. † Тавай пăхас, хĕр пăхас, ора шăхăр (чипер) сырнине, çамка хĕрри кăтрине, тоти хĕрри çӳхине, ялта çокне ясарне, çав та полать перн арăм. Кĕвĕсем. Чăн-чăн ясар хĕр иккен, питне писев сĕрнĕ иккен. Оказывается она (девушка) кокетница, накрасила себе щеки. || О глазах. Ч.П. Йăлтăр-йăлтăр ясар куç. Альш. Вăл калаçнинченех паллă, ясар çын пулмалла вăл, унăн куçĕмех ясар куç, куçĕнчен те палăрать. || Ст. Чек. Ясар, блудодей. || О животных. Ясар — блядливый (качака). || В. Олг. † Çак пӳрт хыççĕн отма çол, отма çол мар, ясар çол, ясар пуçĕ Орина! Могонин. Çапла хĕр мĕлле курвăпа, ясарпа ача тăвать, ачи те вара кӳрвăпа ясара шыраса çӳрет. Ч.П. Пирĕн ялта ясар çук. В. Олг. † Çакă ялăн хĕрĕсем перĕн яла пырашшăн торра така парнă, тет; така шӳрпи пиçиччен ясар косма (блудить) кайнă, тет; ясар чопса киличчен, шӳрпи типсе ларнă, тет.
(jат), имя; название. Менча. Когда у чуваш родится ребенок, то, еще раньше, чем крестить его (шыва кӳртиччен), ему, заодно с бабушками-повитухами (эпи-карчăк), нарекают имя. Если не наречь имени, то это считается нехорошим, так как иначе имя ему наречет чорт (шуйттан). Как только наступит время родить, бабы приводят повитух, и тотчас по рождении дают ребенку имя. Если родится ребенок мужеского пола, то иного нарекают Упа, иного Юманкка, иного Тăхти, а иного Сатай. Все эти имена даются с суеверным соображением. Упа называют затем, чтобы ребенок был здоров как медведь и не болел; Юманкка — чтобы он был крепким и коренастым как дуб и не хворал; Тăхти ― чтобы он был живуч и чтобы племя его множилось и не вымирало; Сатай ― чтобы род его плодился и не исчезал. Что касается девочек, то некоторых из них называют Хĕрпик, других Силпик, иных Эрнук и Тунюк (scr. Тунӳк). Хĕрпик — название не суеверное; родилась девочка, ну и говорят: давай назовем ее Хĕрпик; имя Силпик ― дается с суеверным соображением (ăрăмласа хуни): дескать, Силпик будет жить в почете (сил) и уважении (чис). Эрнук называют тех, которые родятся в пятницу (эрне-кун), а Тунюк (scr. Тунӳк) — родившихся в понедельник (тунти-кун). Ача ят хуни. Тĕне кĕмен чăвашсем, çамрăк ача çуралсассăн, ача ят хума ни пуп патне, ни мулла патне каймаççĕ. Вĕсем (некрещ. чуваши) ача ятне ватă стариксем, ватă карчăксем, эпи-карчăксем, хурăнташсене, ратнисене пухса, хăйсем пĕлнĕ пек, ача мĕн кун çуралнă, çав кун ячĕпе е çав кун ячĕ евĕрлĕ ятпа, пĕр-пĕр святой ятне асăнса тунă праздник тĕлĕнче çуралнă пулсан, ачине те çавăн ячĕпе ят параççĕ. Ывăл ача пулсан, ак çапла хураççĕ: ачи шăмат-кун çуралнă пулсассăн, Шăмак ятлă хураççĕ; вырăсерни кун çуралнă пулсассăн, Вырăстай ятлă, Ванюк (чит. Ванюк) ятлă хураççĕ; тунтикун çуралнă пулсассăн, Тутирек ятлă, Тутиер ятлă, Тăхтаман ятлă хураççĕ. Хĕр ача çуралсассăн, унăн ятне те арçын ачинни пекех хураççĕ. Улăштарсан та, сайра улăштараççĕ. IЬ. Некрещеные чуваши, когда родится ребенок, не ходят, чтобы наречь ему имя, ни к попу, ни к мулле. Чтобы наречь имя ребенку, они созывают старых стариков и старых старух, повитух, родственников и сродников, и нарекают имя ребенку, как умеют сами — или по имени того дня, когда ребенок родился, или именем, подобным имени этого дня; а если он родится около праздника в честь какого-либо святого, то — по имени этого святого. Если родится мальчик, то нарекают так: если ребенок родился в субботу, то Шăмак; если родился в воскресенье (вырăс-эрни кун) — Вырăстай или Ванюк; если родился в понедельник, то Тутирек, Тутиер или Тăхтаман. Если родится девочка, то ее имя нарекают подобно имени мальчика. Если и меняют, то редко. Кроме того имени, они некоторых нарекают по имени родителей, родственников или рода (тата вĕсем хăшин-хăшин ятне ашшĕ-амăш ячĕ, хурăнташ-ăру ячĕ майлă эл йăх ячĕпе хураççĕ). Имена детям своим они нарекают (хураççĕ) тогда, когда вздумают. М. Рус. Ĕлĕкхи чăвашсем ачисĕм пурăнмантан хĕр-ачасене вĕçен-кайăк ячĕпе, ывăл ачасене ураллă кайăк ячĕпе ят хунă. Макка 212. Вăл ача ятне кун ячĕпе шыраса тупаççĕ; кун мĕн ятли пулать, ăна та çавăн майлăрах хураççĕ. Çапла пĕр кун ятне илер-ха: эрне-кун хĕр пулсан, Эрнепи ятлă хураççĕ; ытлари-кун пусан, Утлаш ятлă хураççĕ. Альш. «Имена часто даются в виде соображения относительно зажиточности: если человек с не очень нравящимся чувашам именем живет славно — тихо, зажиточно, смышленно, то это имя дается многим на селе». Т. М. Матв. Ятне хуман ача макăра пулать. (Япалана килĕшмесĕр илсе кайсан, тавар хуçи хаклă ыйтма пултарать, е ĕçе малтан килĕшмесĕр ĕçлесен, ĕçлекенни хаклăрах илесшĕн, ĕçлеттерекенни йӳнрех парасшăн — çак сăмаха çавăн чухне калаççĕ). Якейк. Пĕчĕк ачасам кошаксене, сорăхсене, пăрусене ят параççĕ. Пĕр ятпах хăш чохне сорăха та, пăрăва та кошака та чĕнеççĕ. Кĕтерин, Маркка, Веркка ятлă хораççĕ. Лашапа йăтăсен те хăш чохне пĕр ят полать, напр., Мальччăк ятлă йăтă та пор, лаша та пор. Суждение. Турă, рая пырсассăн, вĕсене ятран каласа чĕннĕ (звал по именам). Псалт. 146,4. Вăл вĕçĕмсĕр нумай çăлтăрсенĕн хисепне те пĕлсе тăрать, вĕсене пурне те ятран пĕлет. Мар. Егип. Зосима çав хăйне нихăçан та курман, нихăçан та пĕлмен арăм ятран чĕннине илтсессĕн, пит тĕлĕннĕ. Е. Ятран чĕне-чĕне кăлар. Альш. Чăвашсем ятран каламаççĕ. Ашшĕ-мĕн ячĕпе чĕнсессĕн, чăваш çиленет. Ашшĕ-амăшĕ ятлă çынна ячĕнчен чĕнмеççĕ: атте ятли, анне ятли теççĕ. Хăй ятлине аташ теççĕ. Пуринчен ытла кăна хĕр-арăмсем çапла тăваççĕ. Псалт. 108,21. Эй турăçăм, турăçăм, эсĕ маншăн хăвăн ятна тивĕçлине ту. Якейк. Аланмасăр порнатпăр, ватă ятне илтетпĕр (нас обзывают стариками). Посл. 179,11. Вăл сире хăвăра чĕнсе илнĕ ята тивĕçлĕ çынсем тутăр. Шурăм-п. № 21. Хăй ĕçсе пурăнать пулсан та, чăваш ятне унăн пек пăсмалла мар. Сала 50°. † Кĕмĕл çĕрĕ, ахах куç, — унăн ятне кам пĕлмест? Что сокращ. жизнь. Рай пурăнăçĕ-çех пурăнăç ятне илтме тивĕçлĕ. Макка 110. † Чунăмăр тӳрă аллинче, ятăмăр патша умĕнче, пĕвĕмĕр ырă çын умĕнче, шухăшăмăр атте-анне умĕнче. Сир. 41. Ухмах темесĕр мĕн ят парас ăна? Альш. Хальхи чăвашсем пайтахăшне мĕне кĕлтунине те пĕлмеççĕ, тет, ятне-кăна, пĕр пĕлмесĕр, калаççĕ тет. Собр. 339. † Пĕвĕр илемлĕ, сăнăр хитре, кам хунă-ши сирĕн ятă-ра? || Очередь по отбыванию воинской повинности. Б. Олг. Каþан, пичин салтак ячĕ тохсан (был объявлен рекрутом), пичин ик хĕр-ача пор-ччĕ. См. ят пар. || Назначение. Юрк. Укçа пулсан, пуштăпа яр. Анчах укçăна хам ятпа ан яр. Будут деньги, пошли почтой. Только не посылай на мое имя. N. Пĕр письмо (= çыру) янă-ччĕ сан ятпа. Одно письмо на твое имя было послано. || В выражении ячĕпе «от имени»... Хыпар № 9, 1906. Вĕсем кĕпĕрне ячĕпе суйласа яма 50 çын хушшинчен 8-9 çын-кăна суйласа ямалла. IЬ. № 8. Пирĕн те пĕтĕм чăваш халăхĕ ячĕпе пуху тума пулмĕ-ши? тетĕп эпĕ. || Цель. Хыпар № 46, 1906. Закона уççа парас ячĕпе Сенат çĕнĕ закон кăларчĕ. || Доброе имя, честь. Ч.П. Леш кассенĕн хĕрĕсем ашшĕ ятне ямалăх. Альш. † Атте-анне ятне лайăх тытсан, пире лайăх çынсем чис парĕç. Собр. 173°. † Атте-анне ячĕпе патшасем чĕнеççĕ хăнана. Янш.-Норв. † Аттем-аннем ячĕпе ырă çынсем чĕнеççĕ хăнана. С. Алг. † Ман туй килет шавласа, атте-анне ячĕпе. || Хорошая или плохая слава, молва. Ст. Чек. Ячĕ пысăк ĕнтĕ. Он уже прославился (в хорошем смысле). Альш. † Маттур-маттур хĕрсене ячĕпелен шыраççĕ. Якейк. † Çварни çони шуç котлă; шуçĕ йолать йор çине, ят сарăлать ял çине (слава идет по деревне). N. Ырă ят илт, выслушать (себе) похвалу, добрую славу. К.-Кушки. Пуян ячĕ çĕклесе, виçĕ пуспа ан виртле. Славясь богачем, не дразни тремя копейками. Ч.П. Ятăра пăсĕ. Ала 103°. † Ĕçес-çияс хуçаран, ыр ят тăвас хăнаран. Альш. Пурăнать вара салтак арăмĕ хуняшшĕ-хунямăшĕ аллинче; вĕсем ырă пулсан, ырă ят илтсе, вĕсем усал пулсан, усал ят илтсе. N. Халăха тытса тăракан каланă сăмахĕсем тăрăх ăслă çын ячĕ илет. N. Хаяр ята кӳрт. Сделать предметом осуждения. Бижб. † Чаплă хĕрĕн чап каят, начар хĕрĕн ят каят, тет. Юрк. † Çичĕ çул ямшăк çӳрерĕм, ямшăк ятне кăлараймарăм, çичĕ пушă аври хуçмарăм. Макка 36. Çак хамăр кас ачисем ят кăларма хăтланчĕç (хотели распустить дурную славу). IЬ. 173°. † Çинçе пӳме ӳстертĕм ятма ял çине ямарăм. IЬ. † 107°. Ялсем çинче ан мухтанăр, ятăр юлĕ ял çине. Лашман. † Çăпатана пăрахса, атă тăхăнтăм, пуснă йĕрсенчен вут тухтăр. Вучĕсем пĕр тухчăр, чулĕсем путчăр, матур йĕкĕт çинчен ят тухтăр. Сир. Ху çинчен элекçĕ ячĕ ан кăлар. Не приобретай славы клеветника. IЬ. Ик чĕлхелĕ çын çинчен яланах усал ят каять. || Брань, выговор. N. Хаяр ята кĕр. Подвергаться дерзкой брани. N. † Çамрăк пуççе чармасан, ваттисене ят тивет. Пус. Сĕм вăрманта вăрăм йывăç, çил тимесĕр пĕр кун лармĕ. (Салтака ят тивни). Сала 196°. Сулахай хулха янрасан, ят илтет. N. Лашисене хупмаççĕ, вăррисене хаяр ят; хĕрĕсене чармаççĕ — каччисене хаяр ят. Сятра. † Ах, пире ват ятлать! Ват çын ятне пăхсассăн, эпĕ пасара та тохас çок. Юрк. † Пĕр хĕр ясар пулсассăн, пур хĕр çине ят килет. Ала 89. Ача-пăча ятран-патакран пит хăрать. Дети очень боятся брани и побоев. Якейк. Мана порнма пит йăвăр: кашнă конах ят илтеп (слышу брань). Орау. Капла туса ят илтиччен, эпĕ луччă тепĕр çĕрте сăмахсăр пĕр пуссăр хырăма тăранмалла ĕçлем. Ч.П. Çавна тытса чуп-тусан, çамрăксене ят тивет (побранят). || Молва. БАБ. Ял çине ят карĕ, халăх çине хахать карĕ (из «такмак»; слух, молва). || Звание. Панклеи. Кăна илес мар, мĕн пуçлăх ятне илтес! Если этого не взять, то зачем и начальником называться! (Слова солдата. Сказка № 16.). Сир. 68. Тепĕр тус пур, тус ятне-кăна илсе тăрать. || Сословие. Хыпар № 13, 1906. Смоленск уясĕнче 32 çынтан — 18 дворян, 5 çын урăх ятран, 9 çын хура халăхран. || Для проформы. Ст. Чек. Çумăр ятне-кăна çăват. Только слава, что дождик (т. е. еле-еле накрапывает и т. п.). Хыпар № 42, 1906. Улпутсем вăл ĕçе панă укçана кĕсьене чикеççĕ. Ĕçĕн ятне анчах тăваççĕ. Календ. 1904. Хыт сухана пит кăйран тухаççĕ, иккĕмĕш хутне çавăнтах тăваççĕ, тата иккĕмĕш хутне ятне-кăна (анчах) тăваççĕ. Орау. Мур çĕвĕçи (этот чорт портной, этот негодный портной) сăхмана пăсса хăварчĕ. Майтансем (майданские) вăсем путлĕ çĕлеççĕ-и? ятне анчах туса çӳреççĕ вĕт! СТИК. Ятран-кăна тукаласа тунă. Сделано кое-как. IЬ. Ятран-кăна (ахальрен-кăна) шаккакаласа хунă. Кое-как сколочено. Иваново. Ачасĕм, эсир кунта вĕренсе тухрăр... Ячĕ-çеç ан пултăр; мĕн вĕреннине ан манăр, киле ан юлăр, епле-те-пуса ытти çĕре кайма тăрăшăр. Сред. Юм. Аптратнă мана текех: туса пар, тесе; ячĕ пȏлтăр, тесе, туса патăм. || Нарочитая цель, назначение. Иногда имеет оттенок послелога. Панклеи. Йăван хĕпĕртесе: килях, пичи, килях! тет. Ăсса тох-ха, арăм, пичи ячĕпе, тет.Макка 212. Леш укçине ачин ячĕпе каласа хураççĕ. Те деньги кладут в честь новорожденного. Аку 121°. Турăпа патша ячĕшĕн (ради или во славу). Шурăм-п. № 14. Мана та праçник ячĕпе (для праздника) ĕçтересшĕн. || Надельная душа. Ст. Ганьк. † Ял ялĕнче хĕр нумай, хĕр нумай та, ят сахал. Хамăр ялта хĕр сахал, пĕрне те мана памаççĕ. IЬ. † Хĕр сахал та, ят нумай, хăçан ӳссе çитĕç-ши? Изамб. Т. Ятран куланай пухаççĕ (по душам). О сохр. здор. 57. Пĕр ик-виç вĕлле пулсан, вĕсем (пчелы) пĕр ятăн çулталăк куланайне татмалăх ĕçлесе параççĕ. Макка 235°. Ялпа пĕрле çынсанчен ят тăрăх укçа илеççĕ те, çав укçапа вара пĕр тиха или лаша илеççĕ. Альш. Тырă пулманнипе, ят сахаллипе юхха ере пуçланă вăл (он). Бес. о земл. Кашни пусса анана уйăрса, ятăн (по душам) валеçе пуçланă. N. Ятран (с души) куланай тӳлесси. Нюш-к. Ятпа уйăр, ятпа уйăрнă. Истор. Куланая ун чух çын тăрăх (ятран) тӳлемен, çĕр хисепĕпе тӳленĕ. Н. Шинкус. Вăл ӳчӳкне пирĕн ялсем пĕр вăкăр, пĕр тына, виçĕ сурăх параççĕ. Ӳчӳк çывăхара пуçласан, çав выльăх-чĕрлĕхсене илмешкĕн, тата кĕрпеçăнăх илмешкĕн, ят тăрăх мĕн чулшар-та-пусан укçа пухаççĕ. (Аслă ӳчӳк). Истор. Вăл, вырăс çĕрне хăйĕн çыннисене ярса, тепĕр хут ят хисеплеттернĕ. || Надел (земли) на душу или на едока. Цив. Манăн ят çĕрне те аттесем ĕçлесе порăнаççĕ. Мой надел земли обрабатывают мои домашние. Орау. Эсĕ мĕлле (или: мĕн) тăвашшăн: ятна парас-и, ай анан памалла-и? — çавна шут тума киле кил. Как ты хочешь сделать: сдать ли твой душевой надел с условием, чтобы исполнялись все повинности (арендатором), или сдавать в аренду позагонно (на год)? Приезжай решить этот вопрос. N. Çак вырсарни-кун ятне парассине нимĕн те калаçмарĕç. В минувшее воскресенье относительно сдачи земли в аренду ничего не говорили. N. Эсĕ пĕр ятпала та пит пуян. Ты и с одним душевым наделом живешь богато. Юрк. Ана-çарансене ят çинчисене-кăна мар, тара та иле пуçлат. Не довольствуется надельными полевыми угодьями и лугами, а начинает и арендовать. IЬ. Миките Микулайĕ, ачисем ята кĕриччен (пока дети не получили надела), çапла пит тертленсе пурăнат. IЬ. Миките Микулайне йышлă çемьепе, пĕр ят çинчи ани-çаранĕсемпе-кăна (с одним душевым наделом) тăранса пурăнма пит йывăр пулнă. Шурăм-п. № 18. Виçĕм-çул, халăх çĕр уйăрнă чухне, ята кĕресшĕн хыпаланчĕç (спешили получить надел земли). Изамб. Т. Старик ячĕ тухсан, тепле пурăнăпăр вара. Если надел моего умершего мужа отберут в общество, то как мы будем жить? Альш. Пур унта хăшĕ-хăшĕ, унтан-кунтан ят пуçтарнисем: çирĕмшер-вăтăршар ятлă. IЬ. Утă Чăнлă улăхĕнче ят пайне пĕр виç купа тивет, теççĕ, Элшелсен, утă пулнă çулсенче. «Ят пайĕ утă» тиекенни, унти утă, чăн лайăх утă вăл. Ч.С. Ятлă çынсем кашни килĕрен ят тăрăх çăмартапа çăкăр пуçтарса çӳреççĕ. (Во время «хĕр-аки»). Чув. календ. 1910. Пирĕн хура халăх йышлăланнă-çемĕн йышлăланса пырать, çавăнпа ят çĕрĕ сахалланнă-çемĕн сахалланса пырать. || Подушное. Изванк. Темиçе ят пама пар. Увеличь число мужчин в семье. (Из моленья).
(jэрмэш), связываться, путаться; приставать. СПВВ. † Амăшĕ улма çумланă чух, каччăсемпе ермешсе, кĕпçе çиме кайнă, тет. Хорачка. Утсам икшĕ оþлса çӧреччĕ, каþан пĕрле ермешеччĕ (подружились). Н. Карм. Пысăк çын утса пынă чух, пĕчĕк ача чупса та аран ермешет (= аран çитсе пырать, ерсе пырать). Ачасене ятлаççĕ: мĕн ман хыçран ермешен? теççĕ (что ты за мною увязался?). Сужд. 33. Тата ун пек пуласси çавăн йышши çынсемпе ермешнинчен килет. Сред. Юм. Эп пĕлеп пĕр хам ĕçе те, õн пик кирлĕ мар ĕçе ермешместĕп (не связываюсь).
йол, (jул, jол), оставаться. К.-Кушки. Михĕ хваттире юлнă. О сохр. здор. 57. Тата ĕнтĕ пирĕн вĕлле хурчĕ пылĕ çинчен пĕлесси анчах юлчĕ. N. Юлнă ĕçе юр пусат. (Послов.) N. Никам та килмесĕр юлма пултараймасть. Каждый обязан явиться. Регули 243. Эп киле йолнине вăл корчĕ. Он видел, как я остался дома. Истор. Пĕр çын юлмиччен шыв хĕррине кашни тĕне кĕме анччăр. Качал. Йăван тухнă чухне сылтăм енчи пичкинчен ĕçрĕ, тит; вăйĕ ĕлĕкхи паках юлчĕ, тит (у него вернулась прежняя сила). Шинар-Бось. Пĕр карттус çырларан пĕр çырласăр юлтăм. Чинер. Эсĕ килтен тухнă чух, Микула сывă юлчĕ-и? Альш. † Пирĕн пек айвансенчен мĕн юлать? Мĕн выляни-кулни, çав юлать. Г. Т. Тимоф. Çăкăр юлмиех çитрĕмĕр. Дожили до того, что остались без хлеба. М. Сунчел. Çăмăр учукне хыт-çухана тухасси пĕр эрне юлсан тăваççĕ (за неделю до пара). СЧЧ. Уншăн вăсен чӳк туман çĕр (место) юлмарĕ пулĕ; юмăçа кайман ял юлмарĕ пулĕ (ради больного всех йомзей обегали). Хĕрлĕ Урал 1921, № 10. Çурчĕсем пĕр юпа та юлмиччен çунса пĕтрĕç. Дома сгорели до тла. Чăв. й. пур. 29. Ачисем хăнчен çамрăк юлнă. Дети остались после него малыми. Бюрг. † Пире илес тиекен кăçалхи çул ан кĕттĕр, килес çула ан юлтăр (пусть не останется до будущего года). Сёт-к. † Сакăр така пусакан... сакăр сар хĕр пăхакан инке-арăмпа йолакан. Ст. Айб. † Савса сарă хĕр шыракан инке-арăмсăр юлакан. Кто ищет себе в жены красавицу, не получит и вдовы (см. инке-арăм). Ч.С. Вĕсем мун-кун иртсенех, çимĕк çавăн чул эрне юлчĕ, çавăн чул кун юлчĕ, тесе, калаçкалах тăраççĕ. || Отставать. Ст. Шаймурз. Пирĕн шухăш улат каялла. Изамб. Т. Ман лаша чилаях юлнă иккен. Янтик. Ача урапа хыçĕнчен чупса пыраччĕ: эп те пырап! тесе; хай ашшĕ ал-чăмăркки кăтартрĕ те, ача тăра юлчĕ (отстал). N. † Йăваш хĕр юрланă чух, пуян çынсенĕн ывăлĕсем юлни çук. Çутталла 71. Çуна хыççăн пĕр утăм юлми сиксе пырать (не отставая ни на шаг). Завражн. Манран пĕр виç аршăн йолса (или: кайра) отса пычĕ (шёл). Юрк. Суха сухаланă, утă çулнă, авăн çапнă, вăрман каснă, пур ĕçе те ĕçленĕ — арçынсенчен пĕртте юлман. Шигали. Чупсан-чупсан, пирĕн Петĕр ятлă юлташ, ырса, юла пуçларĕ. N. Ĕçрен полсан, эпех мар, ман шăлăм (sic!) та мантан нумай йолмасть. НТЧ. Элеккан килĕнчи ĕçĕ те хăйĕнчен кăçта юлнă, çавăнтах тăрат, тет (в том положении, в котором он их оставил); арăме ни ĕçлеме, ни юмăçа кайма аптăранă, тет. К.-Кушки. Ĕçрен юла пуçларăм. Я стал отставать от работы. Юрк. Хăй ватă пулсан та, ĕçрен юласшăн мар (работает). || Уйти под снег. N. Калчи ытла вăйлă йолмарĕ. || Быть ограничену. Альш. Çапла пирĕн тăхăр ял çĕр вăл вĕçĕнче Сĕвене-кăна юлать; Сĕве урлă каçаймас. || Не попадать куда. Çĕнтерчĕ 32. Пĕр-маях Кеорки салтакран юлса пымалла пултăр. || Прекратиться. Толст. Санпа туслă пуласси кунтан юлтăр ĕнтĕ (прекращаю дружбу с тобою). || В отриц. ф. ― потерять способность к отправлению естественных функций (вследствие утомительной работы, гов. о частях тела). К.-Кушки. Сӳс тĕве-тĕве аллăмсем юлмарĕç (навихал руки). Алик. † Хура турă лашине хура шыва ӳкертĕмĕр; пичи (ятне калаççĕ) кăмăлне, шăннам-ша(к)кăм юлмарĕ, урам-алăм (sic!) юлмарĕ. Шибач. † Тĕрне (= тăрна) çимен пăрçине пире коккăль туса парчĕç, шăлăм-çăварăм йолмарĕ. Курм. † Тем хамăра полас пак (невеста), çĕрне-конне пĕлмерĕмĕр, пилĕк-çорăм йолмарĕ. || Избежать. N. † Çакă патша саккунĕнчен ниепле юлмалла мар. (Солд. п.). Чăв. й. пур. 18. Вара эсĕ ку ăлавран пĕтĕмпех те юлăтăн. || Перестать рожать. Ст. Чек. Ачаран юлать. Перестает рожать детей. IЬ. Хĕр-арăм хуйхă пусмăрланипе çамрăкларах ачаран юлат. || Остаться в живых. К.-Кушки. Вунулттăран пĕри те юлмарĕç. || О зачатии. Ст. Чек. Юлнă. Произошло зачатие. [Срв. КС. Арăмĕ, ăшне (хырăмне) ача хăварсан, упăшкине пăрахрĕ, тет]. IЬ. Манăн санран ача, юлчĕ. Я от тебя забеременела. || Пропускать. Суждение. Эрнипе ĕçкĕ пулас пулсан, эрнипе те ĕçкĕрен юлас çук (они). Н. Шинкус. Ĕçкĕ-çикĕ ĕççе çинĕ çĕртен те юлманскер, курнат, ку (кажется, не оставляет без посещения). С. Никçан пĕр кĕлĕрен те юлман вăл. С.П. Кĕлле каясран нихăçан та юлман. Шибач. † Лаша начар илес терĕм ― хак (чит. хак) йӳнĕ; хак (хак) йӳнĕшĕн тăрмастăм-ччĕ, соха пенчен (=панчен) йолас çок. || В кач. вспомог. гл. См. «Оп. иссл. чув. синт. II, 46. Виçĕ пус. нум. пус. мĕнле куç. 14. Çапла пирĕн çĕр начарланса юлнă. М. Сунчел. † Аçу-анӳ пур çинче выляс вăййăна выляса юл. Хурамал. Кăларсассăнах, çук пулса юлчĕ, тет пери (чорт). Сир. Ноеммин çапла икĕ ывăлĕнчен те упăшкинчен те тăрса юлнă (лишилась). Ч.С. Çапла вара вĕсем пĕр ĕнесĕр пĕр лашасăр тăрса юлчĕç (остались без лошади и коровы). Ч.П. Вĕренсе юл, тăван, çак юрра. Юрк. Тутарсем çапла пĕри те пĕри виле пуçласан, пĕтĕм ялĕпе хăраса юлаççĕ (можно и: ӳкеççĕ). N. Эпĕ матякне вучаха хутăм: пут! терĕ, пат! терĕ, Патĕр-ялне кĕрех кайрĕ, хура йытти вĕрех юлчĕ, выртан каска йăванах юлчĕ (перевернулась). Синьял. Кайăкне тимерĕ (не попало в птицу) тет те, тĕкĕ вĕçсе юлчĕ, тет. N. Вăл хутсем сире кирлĕ пулсан, илсе юлăр; кирлĕ пулмасан, каялла парса ярăр. Скотолеч. 33. Кĕсенĕ хăпăнса ӳксен (отстанет) унăн вырăнĕ хĕрелсе юлать. Орау. Паянхи кун юлашкинчен эреке ĕççе юлмалла; ӳлĕмрен эреке ĕçмелле мар закон тухнă, ырантан вара никам та эреке ĕçме юрамаçть. Янтик. Çапла кăлăх калаçаччĕç; унтан лешĕ кăне (= кăна?) çапла каларĕ те, ку тăра юлчĕ, ним калама та аптăрарĕ. Ч.С. Эпĕ ун сăмахне итлемерĕм, пĕчченех тăрса юлтăм. НТЧ. Юмăç вунçичĕ пус укçана илсе юлать. Леш (тот) киле тавăрăнать. Альш. Халĕ ĕнтĕ вăл кӳлĕ ăшăкланса юлнă (обмелело). Хыпар № 42, 1906. Ури айĕнчен тенкеле урипе тĕртсе янă та, Васильев çакăнса юлнă. N. Пĕри апат пĕçерсе юлнă (остался варить обед). М. Яуш. Вара ухмах касса юлчĕ, тет те (остался рубить лес), пичĕшĕсем хăйсен лутки çине ларчĕçĕ, тет. С.-Устье. Вара пысăк вырăс пĕчĕк вырăса как çапрĕ, тет те, пĕчĕк вырăс кăшт пĕшкĕнсе юлчĕ, тет. Хыпар № 29, 1906. Кӳршĕ вара хăй ĕненнĕ пекех ĕненсе юлчĕ (поверил). || В некоторых чувашизмах. Юрк. Ашшĕ шухăша юлат. Отец задумался (о нужде своей). Ст. Шаймурз. † Çак тăвансем патне килсессĕн, юлнă кăмăлсем тупăнчĕç. О заступл. Эсĕ малашне пĕр ырăлăхран та юлмăн, тенĕ. Альш. † Лайăхах та килсе, сыв таврăнсан, тăшманĕсем юлĕç шухăша. N. Вилесрен-кăна юлсаттăм. Я чуть не умер («остался от смерти»). Чураль-к. Сăмахран полсан, эп çын айне йолаканни мар вара. Я на словах другому не уступлю. Ч.П. Шур укçу çине ан пăх, аппа, сăнă юлĕ ун çине. Макка 179. Малтанах куç чĕлхипе, ăншăрт чĕлхипе юлмасть. К.-Кушки. Эп унпа чисти алăсăр юлтăм (все руки отмотал).
остаток. НТЧ. Кайран, юлашки юлсан, хăйсен ăратнипе, юри кайса, чĕнсе çитереççĕ. Янш.-Норв. Юлашки юлнине (кушанье) ялти чухăн çынсене кайса параççĕ. Сир. 259. Лешĕ çинĕ, тăраннă та, юлашки те юлнă. Пропов. о блудн. сыне. Сысна юлашки икĕл хуппи. Шелуха желудей, оставшаяся от свиней. Изамб. Т. Капăртма юлашкинчен е çавăн йышшинчен пĕчĕк çăкăр пĕçереççĕ. Ун пеккине хăпарту теççĕ. Ядр. † Сар хĕр амăш каларĕ: 80 тенкĕ хулăм, терĕ. Ах тăхлачă, тăхлачă! сакăр ача йолашки (отставная любовница восьмерых) сакăр тенке кирлĕ мар! N. Чăваш юлашки, вырăс юлашки (негодный). Ч.П. Çак ирçе ялин хĕрĕсем пиртен кая юлашки. Бугульм. † Пирĕн инке пуласси теплĕ таса юлашки (последняя, случайно уцелевшая, virgo); эпир илнин юлашки шăль тăкăниччен ларин-ччĕ. || Остальной. Собр. 164. Юлашки ешкен тути çук, теççĕ. (Послов.). || Последний. Чĕр. чун. яп. й.-к. пур. 7. Шутласан, юлашкисем мĕнпе-те-пулин вăйлăрах пулнă пулас. ЙОН. Çирĕм пĕр çула хам çитрĕм, юлашки хам юлтăм. Регули 907. Йолашки патне çитичченех лайăх-чĕ, йолашки при осал полчĕ. IЬ. 1030. Эп йолашки полтăм (килтĕм). Я оказался (пришел) последним. IЬ. 1031. Йолашкине вăлсам анчах йолчĕç (вăл анчах йолчĕ). Последними(-ним) остались они (он). Юрк. † Атте мана юратат, юратат та х(к)улянмас; юлашки унăн епле пулĕ, тет. || Поскребыш (последний ребенок). Орау. Юлашки мар-и вăл? Он у них не поскребышек ли?
(лак), подр. (отпечаточное) звуку, получяющемуся от удара о более или менее мягкий предмет. КС. Кучĕпе сак çине лак! ларчĕ. Ib. Ури шурĕ те (поскользнулись), кучĕ çине (на задницу) лаках кайса ларчĕ. Ib. Уссĕрскер, кучĕ çине лаках кайса ларчĕ. Н. Карм. Пĕчĕк ача кучĕ çине лак! ларчĕ (не устоял на ногах и шлепнулся на задницу). N. Куссан-куссан, пĕр тункатана перĕнчĕ те, лак! тутарчĕ (бочка о кочку), манăн пуçа лап! тутарчĕ. Орау. Чашăка лак! лартрăм та, лаштах çурăлса карĕ — сĕт пĕтĕмпех тăкăнса карĕ (поставил со стуком, неосторожно). Н. Чукалы. Хĕверисем (черти) Якуркка выртакан вырăн тĕлĕнчен маччана сӳтнĕ те, арман чулне лак! пăрахнă. Пус. Тĕпĕр-тĕпĕр туй килет, ланчашкана лак! сикет. (Кăвар туртни). || Подр. локанью. Якейк. Йăтă пăтратни лак-лак! хыпать. Ib. Йăтă лак-лак! хыпать (ест жидкое). || Собр. Хура йытă кутне лак-лак. (Çăра питĕрни). Ст. Шаймурз. Ватă ĕне... лак-лак. (Уйран уçлани). || Подр; бульканью. Сред. Юм. Четвĕрт кĕленчинчен хăвăрт шыв йŏхтарнă чŏхне кĕленче мăйĕнчи шыв лак-лак (а с легкой лабиализацией) туса тŏхат. Лак! тухса ӳкрĕ. || Подр. неровному бегу лошади. Сред. Юм. Пирĕн лаша темме çынсĕнни пик чипер йăпăртатса йŏртса чупмас ŏ, пĕрмай лак-лак! тăвать те, кŏта веç ватса пĕтерет („назв. бега лошади, когда она бежит длинными шагами“).
плоский; плашмя. Толст. III–IV, 147. Çавăнтах тата лаптăк тăрăлă пĕр пĕчĕк пӳрт ларнă. || Плошадь, площадка. Чĕлкаш. 9. Кранит, тимĕр, йăвăç, кавăньăн чул сарнă лаптăкĕ, карапсемпе çынсем, пурте урса, иртĕнсе кайса, хăрушă сасăсем кăларса тăраççĕ. N. Вăл (рабфак çурчĕ) чылай лаптăк йышăнса тăрать. || Участок (неопред. формы). КС. Кăçал анасам çинче лаптăк(-к’)-лаптăкпех тырă çук (т. е. есть плешины). Якейк. Ана çинче пĕр лаптăк (часть) пĕтĕмпех пиçенпе шăтса ларнă (порос). || Загон неопределенной формы. Орау. КС. Лаптăк тесе, çаврака анана калаççĕ. Изамб. Т. Лаптăк ана çинчи тырра вырнă чухне ӳсĕнмест (кажется, что работа идет не споро, медленно). Трхбл. Лаптăк – виç кĕтеслĕ ана, шĕвĕрĕлсе пĕтет савăл майлă.
(лодага), низенький. Питушк. Лотака çын; лотакарах лаша (= лотра). С. Устье. Çавна (это) тепĕр пĕчĕк, лотака, сарлака çын курнă. N. Лутака, лутамас, короткий и плотный. М. Тув. † Пусу çулĕн майраккай лăп-лутака çитĕнет; çакă ялăн хĕрĕсем лăп лутака çитĕнеç. Чертаг. Лутака çын = пĕчĕкскер.
лотрашка, низенький и слабый (уничиж. ф.) Шорк. В. Олг. Лотрашка, низенький, урод. Якейк. Лотрашка тесе, пĕчĕк çынна калаç (= калаççĕ). Ib. Кил конта, лотрашка! (Гов про низкого ростом человека, когда хотят его обидеть). N. Лотрашка, карлик.
(лы̆га), бодтать, мешать, взбить. Кан. Анне ясмăк çăнăхĕнчен кĕсел лăкаса пачĕ. Ст. Чек. Турăха кашăкпа лăкарăм (болтал). Календ. 1910. Пĕр-ик кашăк горчицă илсе, ăна пĕр-ик кашăк йывăç çăвĕ çине ярса лăкас пулать. Ib. 1904. Вара çав ватнă кĕрпене вĕри çу çине ярса лăкас пулать. || Творить (тесто). Изамб. Т. Каçхине чуста лăкаса лартаççĕ те, ул тепĕр кун ирччен йӳçет. Ст. Яха-к. Хĕрарăмсем çăварни кунĕ ирех тăрса, икерч пĕçерме пĕр-пĕр хуран çине, лĕпĕ шыв çине урпа çăнăхĕ е пăрçа çăнăхĕ лăкаса лартаççĕ. Яргуньк. Карчăкки килте икерч лăкарĕ, тет, кăнтăрла вутă хуттăрĕ, тет те, икерч пĕçерме тапраттăрĕ, тет. || Трясти, качать. Хурамал. Çĕре пĕчĕк юпа лартсассăн, ăна ачасем пырса лăкасан: ан лăка, теççĕ. Сред. Юм. Ачана пит лăкаса шăмми-шаккине ан ыраттар. Торп-к. Улĕ (сын его) вĕренне лăкарĕ, тет те, çичĕ ял çынĕсем ăна тортса хăпартрĕç, тет. Торай-к. † Авиç килет пирĕн ати, хура лашине сиктерсе, хура пĕккине лăкаса. || Орау. Çил тырра-пулла лăкаса кайни пурне те ларать-çке вăл (для всех убыточно). || Качать (о насосе). Пшкрт. Лăка (лы̆ҕа), качать насос; болтать (кисель). ЧС. Насусне кайран улттăн лăкаса тăраççĕ (на пожаре). || Болтать (в чём, где). ЧС. Шывран сĕтĕрсе кăларсан: хăстăр, тесе, çăварĕнчен хур-шăммипе лăкарĕç, çапах та хăсмарĕ.
(л’акка), то же, что ляк. Шорк. Альш. Ан пыр унта, лякка! Не ходи туда, там бяка (говорят ребенку; то же, в Сред. Юм.). Якейк. Амăшĕ пĕчĕк ачайăн сăмсине шăлса илсе: вăл ӳлĕм сăмсине ан йохтартăр, тесе, ăна сăмсине кăтартса, калать: ай-ай лякка! Сред. Юм. Лякка — какая-нибудь грязная вещь (детск, назв.). N. Таса мар япалана ачасем лякка теççĕ.
(мэммэ), хлеб, пища (детск. сл.). Альш., Завражн., Тюрл., Хурамал. СПВВ. ИА. Мемме; пĕчĕк ачасем çăкăра мемме теççĕ. Вомбу-к. Анат енчисем ирпе тăраççĕ: анне-е-е, анне-е-е! мемме пар-ха! тесе калаççĕ, тет; турисем тăраççĕ те: апа-а-ай! аш пар-ха! тесе кăлаççĕ, тет. Питушк. Мемме çиятни? (çăккăра калать). Сред. Юм. Мемме: пĕчик ачасĕм хура çăкăра çапла калаççĕ. N. Мемме, 1) так передразнивают более слабого в работе; 2) детское название хлеба. Нюш-к. Мемме — еда (детск. сл.). Н. Р. Роман. Мемме, „соски“. || Сласть.
(мэрэккэ), нечто потешное и интересное, своеобразное, оригинальное. Хурамал. Мерекке — кулмалла. Ib. Мерекке — шутка, сыгранная над кем-либо. Ib. Эпĕ-пĕр ачана пĕчĕк çуна çине лартрăм та, сăрăнтă (юр купи) тăрăх туртса пынă чух, сăрăнтă айне çуни мĕнĕпе яра патăм. Хай ача мăкăль-макăль! туса юр ăшне кĕрсе укрĕ. Ну, вăл ачана мерекке турăм! П. Седяк. Мерекке „удивительно“. См. сейĕр. Слакбаш. Карчăк çырăвĕ пит мерекке (забавно). Ib. Вăл пит мерекке япаласем каласа кăтартатьчĕ.
(-ц’ц’эс), назв. русск. сел., Нечасова. Б. Тетюш. у.: Пĕчĕк-Миччес, д. Мало-Нечасова; Туллă-Миччес, с. Нечасово.
(мы̆jгы̆лдат), мяукать (о котенке). СТИК. Ку кушак çури мĕн тек мăйкăлтатат (пищит)? Ib. Пĕчĕк ача амăшĕ патĕнче тек мăйкăлтатса тăрат (тек йăнăшат, хăй темĕскер ыйтнă пек; парсан, çимест, хытах йĕмест, шав йăнăшса çӳрет). Чирлесе кайи-ха?
ворота, при которых есть калитка (пĕчĕк алăк). Яргуньк.
так называют взрослого парня, играющего с маленькими ребятами. Якейк. Мăн-тӳрт, пĕчĕк ачасампа вылляса çӳретĕн, намăс мар-и? (Упрек взрослому парню).
то же, что мăн-тӳрт. Якейк. И-и мăн-тӳт, сана пĕчĕк ачасампа вылляма намăс мар-и? Ib. Ай мăн-тӳт хальччен чĕчĕ ĕметĕн! Так обзывают детей, которые делают что-либо свойственное более маленьким.
(мы̆жы̆лдат), копошиться, медленно двигаться, медленно работать. См. мĕшĕлтет. Çамр. Хр. Мăшăлтатса ĕçлеççĕ (работают медленно). Хурамал. Мăшăлтат, ходить увальнем. См. мĕçеккен. КС. Мăшăлтатса çӳрет, ходит тихо, не обращая особого внимания на окружающих. N. Кçта пăхнă унта пĕчĕк ача-пăча мăшăлтатса çӳрет. Урож. год. Уртеми хăй пуçĕнче, мăшăлтатать çул çинче. || Шевелиться. Сред. Юм. Мăшăлтатать, шевелится. Орау. Пуçра темскер мăшăлтатать: те пыйтă, темскер. Альш. Акă хайхи çĕрле вăранат та, хăйĕн çумĕнче темĕн мăшăлтатнине илтех каят (это был теленок). || Бормотать. В. Олг.: мы̆жы̆лдатса с’ӳрэт; ан мы̆жы̆лдатса лар (ворчать). N. Ватăраххи пырать ун патне, аллине тытса, темскер мăшăлтатса сурать те, çыхса ярать. || В перен зн. N. Пирĕнсем мĕнле мăшăлтатса пурăнаççĕ?
(мэ̆з’и), так обращается старик ласково к маленьким девочкам. Шибач. Мĕçи тесе, ват çын пĕчĕк хĕрачасене калать (ласкательно).
(мэ̆дэ̆рги), так кличут, лаская. ягнят. Ёково. Мĕтĕрки — пĕчĕк путексене ачашлăса калаççĕ.
учащ. ф. от гл. юса. Ст. Яха-к. Пĕчĕк ачасем çунашкисене юсакаласа (кое-как починив), пĕр-пĕринпе ту çине ярăнмашкăн каяççĕ.
йохтар, понуд. ф. от гл. юх, йох. N. Эрекине Сăрра юхтарса кăларчĕç. Вино вылили в Суру. М. П. Петр. Юхтарас — высыпать, выливать, сливать. Орау. Ăрамри тирслĕке, юхакан шыва тĕке-тĕке ярса, шывпа юхтарса параççĕ. Чхĕйп. Ял таврашĕнче çта пĕр-пĕр шыв юхтарса тунă пĕчĕк шырлан пур, вара çав шырлан кутне пынă та... (прнходила...) N. Çумăр витререн юхтарнă пекех çăвать. СЧУШ. Мана шыв ялан юхтаратех. А меня все уносит течением || О сильном дожде. Сред. Юм. Пирн патăрта çăмăр йохтарса çурĕ. У нас был сильный дождь, так что по улицам бежала вода. Ib. Пĕр кас çăмăр килчĕ те, йохтарайса карĕ вит (был сильный дождь). N. † Шăпăрах пер шăпăр çăмăр çăват, шур курница тăрăх юхтарат. Цив. Çăмăр юхтарса çăвать. Идет сильный дождь. || Отсеивать. Тюрл. Тосансене пысăк алапа йохтарас арманта. || Высыпать (напр. горох) и т. п. || Гнать (водку, самогон). Кан. 1928, № 239. Икĕ кун хушшинче вуникĕ четвĕрт юхтарса илчĕ. || Спускать, сбрасывать. Альш. Пуллисене пĕтĕмпе юхтарать-кăларать, тет (лисица из короба). Синерь. Тилĕ çунапа шăтарнă та, пĕрер пуллăн юхтарма тапратнă (стала выбрасывать из саней). || Хорошо говорить или играть. КС. Шыв пек юхтарса калаçать (или прямо: юхтарать; пит таса, чипер калаçакан çын çинчен калаççĕ). Сёт-к. Чăлах Ваçли пор-ччĕ, кĕсле калать-чĕ çав ― йохтарать-чĕ анчах.
(jӳткэт, jӳткӓт), понуд. ф. от гл. йӳтке; надоесть. Пшкрт. Йӳткетрĕн софçем мана, тет, ĕçлеме те, ирĕк памастăн! Н. Карм. Пĕчĕк ача ялан япала ыйтсассăн: çитĕ ĕнтĕ, сассуна йӳткетрĕн! теççĕ (наскучил).
(jы̆л), подр. простому однократному отблеску. Юрк. † Урамăрпа иртсе пынă чух, йăл курăнчĕ сирĕн хăй çути. || Подр. блеску жидкого вещества. Вотлан. Йăл! чăсăлаканне илетни, шарт! катăлаканне илетни. (Пылпа сахăр). || Подр. улыбке. N. Марье тути мăрт! турĕ, Иван тути йăл! кулчĕ. А. Турх. Йăл кул, улыбнуться. Ст. Айб. † Савнă тусăр пултăр, сарă пултăр, куçран куçа пăхса, йăл! култăр. Пшкрт. Вы̆рт пы̆ђас та, jы̆л-ђолас. Сир. Ăслă çын хуллен йăл кулайса илет. СТИК. Хирĕç пăхат та, йăл кулат. (О приятной улыбке). Юрк. Çĕнĕ кĕнекесем теннине илтсенех, ку, пĕчĕк ача пек, темĕн тĕрлĕ савăнса, йăл кулса ярат та: ăçта, кӳрĕр-ха, тет.
(jы̆бы̆ш-пус'лы̆), с маленькою и гладкою головкою. Якейк. Йăпăш-пуçлă, тесе, пĕчĕк яка-пуçлă япалая калаççĕ. Ib. Йăпăш-пуçлă çын= пĕчĕк -яка-пуçлă çын. Ib. Йăпăш-пуçлă кайăк= яка пĕчĕк-пуçлă кайăк.
назв. местности (унта икĕ ăшне варринче вăрман çуннă). Орау. Срв. Якейк. Вăта-Çона (не çонан!), назв. оврага около д. Янмурзина, б. Убеевск. вол. Ядр. у. N. Вăта-Çуна çырми, правый приток речки Пĕчĕк Санар.
(вэ̃л'л'э), улей. Кадыш. Халĕ 4 вĕлле пулнă ĕнтĕ. Теперь у меня стало 4 улья. Торх. (Курм.). Вĕллене ик аналлă (с двумя делями), виççĕллĕ, тăваттăллă тума пулать. Вĕллене иккĕ, виççĕ, тăват çемье пурăнма тума пулать. Анисене çампекех тăваççĕ. Çампекки вĕллене ик аналлă, виççĕллĕ, тăваттăллă, теççĕ. Нижние перекладины, на которых стоит колодный у., называются уратак. Чтобы у. не качался, ставят столбы, один или два. Ib. Çĕр шывĕ чухне вĕлле тайăласран пĕчĕк вĕллесене ик енчен юман юпа лартса çыхаççĕ, мăн вĕлле пулсан ― пĕрре. Ib. Вĕлле çине хураççĕ сăмсалантарса хурăн хуппи, тăват енчен те пĕрер; çине хурама хуппи вĕлле пуç талккишпех, карттуслантарса. Икĕ уратак çияла пустарса хураççĕ; уратакĕ ― юман.
подр. отрывистым и сложным волнообразным движениям, частым и мелким. Сорм-Вар. † Вĕлтĕрт-вĕлтĕрт хĕр саппан; унпа çынсен мĕн ĕç пур, хамăр варлин хĕр саппан. (Свад. п.). Шорк. Пĕр пĕчĕк кайăк ман чӳрече омĕнчен вĕлтĕрт! туса иртсе карĕ (пропорхнула). Синьял. † Вĕрлĕк карта (прясло): вĕлтĕрт! тит. || Подр. не быстрому вращению (напр. детской меленки; см. МКП. 66. || Подр. падению небольшого предмета, который, падая, описывает дугу. N. Вĕлтĕрт çаврăнса ӳкрĕ. Сразу свернулся (т. е. упал, напр. ребенок). || Подр. быстрому движению промелькнувшего предмета. Городище. Вĕлтĕрт турĕ, курса та юлаймарăм. Срв. вĕлт, вăшт. См. еще МКП. 65, 66.
один за другим, гуськом; концом к концу. Пазух. Вĕсем вара иккĕн веçе-вĕçĕн карта тавра, çак юрра юрласа, утса çаврăнаççĕ. Регули 878. Вĕçе-вĕçĕн вĕççе каяççĕ. Ib. 1275. Вĕçе-вĕçĕн отса каяççĕ. Хурамал. Икĕ йĕкене, пĕчĕк вĕçĕсене пĕр çĕре хурсан, вĕçе-вĕçĕн (конец к концу) пулать вара. Ст. Яха-к. Пурте вĕçе-вĕçĕн ярăнса анаççĕ (скатываются с горы на салазках).
(вэ̆с'с'э̆н'), употребл. в см. послелога. N. Укçа вĕççĕн пурăнат. Живет покупая все на одни деньги. СТИК. Чăлха вĕççĕнех (в одних чулках) тухса карăм. Ib. Хӳме урлă чĕрне вĕççĕн тăрса пăхат. Встал на цыпочки и смотрит через забор. СПВВ. Кĕпе вĕççĕн (в одной рубашке); сăхман вĕççĕн (в одном кафтане). Ч.С. Кил-йышсем калаччĕç: кĕтĕве хăвалама та ĕнтĕ пĕр ĕне вĕççĕн анчах тăрса юлтăмăр (остались с одной только коровой, во время мора). В. Тим. Пĕчĕкçĕ тихам пур, вĕрен вĕççĕн (на веревке) тăранать. (Йĕке). Яргейк. Хăй аяккалла килкепе вĕççĕн кайса выртрĕ, тет (он). С. Мокш. Чĕлпĕр вĕççĕн лаша мăнтăрланать. (Йĕке тулни). Т. II. Загадки. Пĕчĕкçеççĕ тур лаша вĕрен вĕççĕн тăранать. (Йĕке). Ч.П. Вĕрен вĕççĕн вăл вылять (лаша). КС. Вăл ĕнине ал вĕççĕн (из рук) тăрантарса усрать (кормит хорошо, хлебом и пр.). Бес. о земл. Курăксене, тырăсене е алă вĕççĕн (руками), е тĕрлĕ машшинасемпе пухаççĕ. НАК. Вĕсем (большие парни) пĕчĕк ачасем пек алă вĕççĕн илсе çисе çӳремеççĕ (не кусочничают), сĕтел хушшине ларсах çиеççĕ. (Сурăх ури). N. Сăмах вĕççĕн çырни, диктовка. СПВВ. Хăйсем вĕççĕн (или: ĕççĕн), сами по себе, самостоятельно. Ч.С. Аттерен анне вĕççĕн (с одною только матерью) пилĕк çулта юлтăм. Ст. Чек. Ун вĕççĕн (с его помощью, т. е. пользуясь его милостью) çăккăр çимелле ан пултăр!
(jэ̆гэ̆л’д’э), дразнить, насмехатьея. Нюш-к. Хайхи çын çăмăр çăвакан енелле кайне (свой зад) уçса, аслатие йĕккĕлтесе (так!), аллипе кайне çăт-çăт-çăт çапса ларать (хлопает). Сред. Юм. Йĕкĕлтет. Насмехается над другим с целью унизить его. Тораево. Вĕсем, вăрмана пырсан, пĕр упа шăтăкне курнă, унта упи пулнă. Вĕсем упине йĕкĕлтесе кăларнă та, упи, шăтăкран тухсассăн, пĕр 4 йăвăçа ыталаса илнĕ, тет. Янтик.,,Йĕкĕлтесзначит дразнить человека его же характерными жестикуляциями“. Пшкрт. мэ̆н jэ̆ҕэ̆лдӓзӓ т̚ы̆рады̆н мана? мана? Что ты меня дразнишь? Хорачка лӳл, лӳл, лӳл, jэ̆ҕэ̆лдэзэ ты̆рат (çынна мăшкăлакан çын). N. Ачасам вăрçнă чохне, Йăван вăлсене пĕр сепех йĕкĕлтесе тăрать (подзуживал, поддразнивал, побуждая к драке). СПВВ. Пулă вăлтава хыпмасть, ахаль анчах йĕкĕлтет (только дразнит рыболова). Янтик. Ачасене йĕкĕлтесе вăрçтаракан çынна ман корас килмеçт. Я не могу видеть человека, который любит раздразнивать, наушничать и подговаривать детей. N. Чĕлĕм туртман чухне темскер (= темĕскер) çитмен пек йĕкĕлтесе тăрать: ĕçес килет, тесен, ĕçес килмест; çиес килет, тесен, çиес килмеçть — тем çитмеçт. Чĕлĕм туртсан, вăл-ку лăштах пулать. Изамб. Т. Йĕкĕлте, дразнить человека, насмехаться, раздражать. Ib. Мĕн йĕкĕлтетĕн? эп ача мар вĕтĕ (= вĕт). Что ты дразнишь меня? Я, ведь не дитя. Ст. Чек. Йĕкĕлтеççĕ шăппăрпа. Н. Ч. Мана сăнасшăн пит хытă йĕкĕлтеççĕ. Капк. № 6, 1929. Йĕкĕлтеççĕ те, вăрçаççĕ. Тюрл. Пĕчĕк ача мар вĕть эс мана йĕкĕлтемĕ. Ты не ребенок, чтобы дразнить меня. СПВВ. ЕХ. Йĕкĕлтеме = çилентерме. Хыпар № 41, 1906. Земство укçипе школасем, больницасем, библиотекасем (кĕнекесем тытакан вырăн) тунине, агрономсем усранине те вĕсем: харам ĕç, халăха кирлĕ мар ĕç, тесе, йĕкĕлтенĕ. || Наущать, подстрекать. 10 горьк. грозд. Шуйттан йĕкĕлтенĕ тăрах, унăн пĕр намăссăр арăмпа калаçмалла пулнă. || Ябедничать. Якейк. Йĕкĕлте = елекле. Ib. Йĕкĕлтесе ваттарса вĕлерет ĕнтĕ. Шибач. Йĕкĕлтесе çӳрет = елек парать.
шиповник СТИК, Н. Карм., Юрк. См. шăлан. N. Йĕплĕ хулă, см. хĕр аки. N. † Йĕплĕ хулă инки пурччĕ, пĕр пĕчĕк пӳме нумай йĕплер; йĕплер-йĕплер, çитеримар. Етрух. Унтан вара татах тепĕр хут йĕплĕхул пĕр ывăç илет те, сакайне татах кĕрсе кайса, пур кĕтессине çапса, шăлса тухать. Чув. тексты № 2, 491°. Йĕплĕ хулăимеет таинственное значение: отгоняет нечистую силу. Шорк. Йĕплĕ холă — шиповник (не велят есть его ягод, говоря; что из него был сделан венец Христа). БАБ. Йĕтĕн çурăмĕсене вут тĕртрĕ, тет те, тытăнчĕ, тет, ман тавра таканана йĕплĕ хулăпа çаптарса çаврăнма (юмăç карчăк).
(jэ̆рэ̆х’), первоначально — посвящение (предмет, посвященный духу), потом — название духа, впоследствии — злого. Среди предметов, находящихся в Русском Государственном Музее, имеется несколько йĕрĕх’ов, „покровителей рода“, напр., женское изображение — кукла, сделанная из тряпок, с красной головой, в чувашском костюме («кинемей», № 1416—1); кукла «мăнакка», № 146—8); лубяной короб («ват акай йĕрĕх(ĕ)»; это название дано йĕрĕх’у потому, что он «первоначально произошел от старой девы», № 1239—180); мужское изображение — кукла из тряпочек, с длинными седыми волосами на голове и подбородке («ĕмпичче», № 1416—3); подобная ей («ĕмпичче»), № 1416—10; два грубых изображения ребенка, в виде тряпочки, свернутой в трубку и перевязанной — в одном случае синей ниткой, в- другом — ниткой и тесемкой (№ 1416—5,6), несколько безграмотно описанных йĕрĕх’ов («идолов»), под № 967 — 1, 2, 3, 4, 5. Там же есть чувашское женское поясное украшение — енчĕк (№ 968—24), род кошелька, в котором «женщины носят жертвенные деньги, когда идут на поклонение йĕрĕх’у». Искаженные чуваш. названия я исправил. Начерт. 211. Йĕрĕх — литой идол, домашний бог. Магн. М. 75, 76, 78, 80, 81, 247 и др. Т. VI. Ильух(х)а йĕрĕхĕ, Малакай йĕрĕхĕ, Ятмăрса йĕрĕх, Силевер йĕрĕхĕ, Силевер тӳрри, Кукша йĕрĕхĕ, Кукша тӳрри, Çтаппан (scr. Стапан) йĕрĕхĕ, Уçка Терентей йĕрĕхĕ! Сире юсманпала, хурпала, ăшă xĕлхепеле асăнатпăр-витĕнетпĕр; айван-ашана каçар пире. Охотн. Начнем с „ириха“. Он невидим; местопребывание имеет в лукошке, сделанном из вязовой коры и помещающемся в клети, где-нибудь в углу, на дверью, как у нас (это было) в клети. Лукошко это, впрочем, может висеть и на другом месте, напр., на стене амбара, конюшни и другого какого-нибудь строения снаружи. Ирих посылает чувашам, относящимся к нему без достаточного уважния, как я сказал, наружные болезни. Если у чувашина начинают болеть глаза или на его теле появляются нарывы, сыпь, то он — или ио своему сознанию, или по совету „юмзи“ — варит из пшеничной муки кушанье, в роде киселя, так навываемое „мимĕр“. Затем, расплавив одну свинцовую ружейную дробинку, отливает маленькую блестящую монетку. Сделав в ней маленькое отверстие, продевает через него нитку, концы которой завязываются вместе в один узел. „Мимĕр“ и монетку он несет в тот дом, где находится наказывающий его „ирих“. Кто-нибудь из семейства этого дома, по просьбе принесшего „мимĕр“ и монетку, отправляется в клеть к „ириху“, захватив с собою и „мимĕр“ и монетку. „Ириху“ он молится, чтобы тот снял болезнь с принесшего „мимĕр“. Потом делает несколько земных поклонов, часть „мимира“, со столовую ложку, кладет он в лукошко, а свивцовую монетку вешает на гвоздь, на котором висит лукошко. Остальной «мимĕр» приносится в избу и съедается членами семейства этого дома. После такого моленья чувашин в полном убеждении, что болезнь его снимается «ирихом». Все семейные в той комнате, где ирих, имели серьёзный вид и гояворили только о деле и о вещах, не касающихся нравственности и религии (siс!). Хурамал. Йĕрĕхе, çăнăхпа чуста сарса, пĕчĕк-кăна чашăк тăваççĕ, унтан кĕрпепелен пăтă тăваççĕ; ăна пĕçереççĕ вара. Унтан вара хĕрлĕ çиппеле тăхлан шăратса çакаççĕ. Унтан вара ăна кайса çакаççĕ йĕрĕх çта пур, çта асăнсан: йывăçра пулсан, йывăç турачĕ çине кайса çакаççĕ; çуртра пулсан, çурт патне кайса пăрахаççĕ, хуçисене пĕлтерсе тиекенĕ кĕлетнех кĕрсе çакат. Шаймурз. Пирĕн кивĕ кĕлетре, алăк хыçĕнче, пĕр ленкес çакăнса тăрат. Çав ленкесре йĕрĕх пур, теççĕ. Çав йĕрĕх нумаййĕшне кĕсен-çăпан кăларат, суккăр, тăват, шыçă парат, теççĕ. Çавăнпа вара ăна çулă мимĕрпе пырса чуклеççĕ е тăхлан, пырса, шаратаççĕ. Çапла тусан вара, ыратни чарăнат, теççĕ. Тата çĕнĕ кĕрӳсем, пырса, салам параççĕ. Тата салам панă чух кулсан, килĕшмест, теççĕ. Çĕнĕ кĕрӳсем салам памасан, вăсене йĕрĕх тытат, теççĕ. Тата çав ленкесе пырса тĕртĕнсен те, хĕн-хупăр парат, теççĕ. (Тут же сказано, что от йĕрĕх’а происходят и глазные болезни при чем приведены случаи заболевания). N. Якор арĕм (= арăмĕ) варĕ йĕрĕхне ак çапла çырлахтараççĕ. Онта ĕлĕк Якор арĕм вилнĕ. Çавăн вырăнче халĕ йĕрĕх пор. Вăл, онта лаша ярсан, лашана ниста та ямаç, лашана çав коккăра илсе кĕрсе вĕлерет. Ст. Чек. Йĕрĕх кĕсен-çăпан ярат. Ib. Йĕрĕхе хушпу пек тунă, нухратпа (кузов); нухрат пăрахаççĕ. В. Олг. Йĕрĕх полнă перĕн ялта ватти, отаманĕ. Ялĕпех йĕрĕх полнă, пĕри полнă отаманĕ. Она параччĕ такасам; ялти çын шăпах килет те, парат. Первей çăнăх хорат, икĕ пус окçа хорат, кĕрпе хорат, асăнса она: мана отнаккă ту, тесе, хаман ту; эп сана така паратăп, тет; халчах парăп, тет. Пасара каят, илет така, пĕр полтинник парса илет. Каран пусаччĕ, пасартан кисен. Пуссан, йĕрĕхе поççанчĕ: çăпан ан кăлар мана, суат (= сыват) çăпантан, тет. Поççапат та, ашне çиет пӳрт-ăш халăхпа; шăннине çонтарат. Вара çырлахрĕ, çăпан тохмарĕ. Лаçра хиç-кил полнă, хиç-киле тăрăхла пĕрне çакнă; пусса çисессĕн, аш татăкки яраччĕ. — Йĕрĕхе çĕмĕртĕм, пĕрĕшне туеккине исе тохрăм, виç хут çавăрса çапрăм та, икĕ пуслăх окçасам тохса карĕç, çĕр полĕ; мана ним те полмарĕ, йĕрĕх ним те туимерĕ. Ч. С. Минчет тутарса килекенсем итем-карти патне çарăнаççĕ те, пĕри ху? вун-виçĕ пус, хуть вунă пус (унта тиркев çук) укçа илет те, упăшкипе матки йĕри-тавра çав укçана çавăрса, аяккалла ывăтса ярат. Ăна вăл: пур маткипе упăшкине çакланнă тăшмансем, матки килĕн-и йĕрĕхсем, упăшки килĕн-и йĕрĕхсем çав укçапа килĕшĕр (пусть умиротворятся), тесе, пăрахат. Собр. Йĕрĕхе чӳклес пулсан, тута хĕрне кĕсен тухать, теççĕ. Чертаг. Йĕрĕх йоманĕ; унта кăр-кунне саксам туса, вот хораччĕç ташлчĕç, ĕçсе çиса. Орбаш. Икĕрчĕк, кокăрчăк ехветер вати (чит. ватти) кокăрчăк. (Йĕрĕх). N. Е тата эсĕ — çавăнта çырмара çавă йăвăç кутĕнçе йĕрĕх пур, эсĕ, çавăнта ларса, шăнă та, çавăнти йĕрĕх тытнă сана, тет. Ст. Чек. Кутна йĕрĕх тыттăр! (Брань. Еi dicitur convicii loco, qui coram aliis pedere consueverit). СТИК. Мĕн пулнă кăна, тек йĕрет? — Тем йĕрĕх тытнă-ха ăна, ан тив! (Говорят об упрямом капризнике). Eлаур. Пирĕя ялта (Йалавăрта) чӳк тунă вырăнсем икĕ тĕлте: пĕри ту çинче, тепри ял варринче. Малтанхине киремет теççĕ. Çав вырăнсенче хурамасем лараççĕ. Вăл хурамасене никам та касмаççĕ; вĕсене кассан, çын вилет, теççĕ, йĕрĕх пусат, теççĕ. СПВВ. X. Ырутаман — название (местное? — в Тетюш. у.) одного на йăрăх (йĕрĕх). Жертва. Убеи (б. Буин. у.). Хĕрт-сурта йĕрĕх патăмăр. Макка 234°. Унтан тата, çак эпĕ çырнисене пурне те туса пĕтерсессĕн, тата йĕрĕх тăваççĕ. Ăна ак мĕншĕн тăваççĕ: е куç пăсăлнăшăн, е çăпан-кĕсен тухнăран, е тата юхана ерсессĕн,тăваççĕ. Ăна ак çапла тăваççĕ: пĕçереççĕ икерчĕ пăр(т)а(к)кă тăхлан шăратаççĕ те, вăсене çав йĕрĕх вырăнне кайса тăкаççĕ; ăна вара: икерчĕ лартрăмăр, теççĕ. Хăш-хăш чухне, пит хĕн-асапа кайсассăн, така та пусаççĕ. Ib. 222°. Йĕрĕх çукки кĕрсен, ăна пĕрпысăк тиркĕпе сăра ĕçтереççĕ. (Вирĕм). Хурамал. Йĕрĕх лартни. || Болезнь. Яргуньк. Авалхи çынсен йĕрĕх ятлă чир пулнă. Вăл чире ак епле чире каланă (siс!): е çăпан, е кĕç(= кĕçĕ), е шăтан-юхан ерсен: йĕрĕх тытрĕ, тесе, йĕрĕхе, чӳкленĕ, тенĕ. См. Рекеев. II, 3, III, 6; Золотн. 150; Мильк. 22, Мészáros 24—27, 113, 118, 149.
маленький (о детворе). Хыпар № 11, 1907. Пĕчĕк вак-шак ача-пăча, пурте праçник тумтирĕпе; ăçта пăхнă унта тухья, хушпу; пурте урам хушшинче. См. вĕт-шак.
(вал’эм), беремя сена. Ст. Чек. Валем; утă валемĕ, пĕр çĕклем утă. Нюш-к. Утă типсен, купа тăваччен, утта валемĕн-валемĕн купаласа хураççĕ. Ч. П. Пирĕн çави вырăсла; ярарах-ярарах туртсассăн, валемĕн-валемĕн ут тухать. М. П. Петр. Валем — доля; мелкие копны, из которых складывается целый воз или целая копна. Н. Седяк. Валем = пухнă пĕчĕк-пĕчĕк купаланă утă. Шел. 76. Валем-валем выртаççĕ пăяв-шывсем (веревки), чăрканса. СПВВ. ПВ. Валем; козм. валям. ЧП. Валем-валем ут тухат.
(вар), обдернелый овраг с пологими краями, лог, дол. Орау. Шемей варĕ (назв. оврага). К.-Кушки. Варсем: Тарăн вар. Вăл вар питĕ тарăн. Унта ĕлĕк шыв питĕ нумай пулнă; халĕ ĕнтĕ анлах мар та, çапах пур-ха. Шибач. Вар — пĕтĕмпех корăклă, тĕпĕ-япалипех; çырма — тăпра йохсах тăрать çӳлтен. Ib. Вар — в лесу, çырма — в поле. СПВВ. ЕС. Вар — типĕ çырма. Шарбаш. „Вар — начало çырма (без воды)“. Чертаг. Вар = васан (безводная ложбина). КС. Вар — глубокий и длинный овраг, с крутыми, обрывистыми берегами и сухой. Емелък. Вар — глубокий овраг без воды. А. Турх. Вар, 1) овраг; 2) глубокое сухое русло ручья. Ib. Вар уçăлса анчĕ. По оврагу (весной) пробила дорогу (потекла) вода. Ст. Чек. Вар юманĕ. Кума-к. Пĕр вар хушшинче пĕр пӳрт курнă (увидал). N. Эпир тăтăмăр та, вар хушшннелле (в овраг) чупса кайрăмăр. Пус. Икĕ вар вĕçĕнчен тан тапĕ. (Сăмса юхни). Сред. Юм. Вырçарни-кôн Пăва варне вăйя каймалла. Коракыш. Пĕчĕк варара (sic!) юр çăвĕ? (Çăнăх алани). N. † И, тарăн вар, тарăн вар; тарăн варăн тĕпĕнче каччи утне шăварат. Чуралъ-к. † Вар-вар урлă каçрăм, вар ути тăтрăм. См. кар. Пизип. † Вар хушшинчи, ай, сар курăкĕ, тăри (= тăрри) çурлать, ай, вар тулать; эпĕр килсен, ай пӳрт тулать. В Моркар это сл. встреч. только в назв. урочищ.
понуд. ф. от ват. Якейк. Вăл сана пĕчĕк ачасене ваттарĕ! (даст бить, т. е. проучит тебя за то, что ты бьешь детей). Собр. † Улахран улăха çӳрерĕмĕр, хуп-кĕпçисĕм шыраса; татам-илем, тенĕ чух, кĕтӳ кĕрсе ваттарчĕ. Кан. 1928, № 241. Хунавлă кварттала, ваттарса пĕтерчĕç (потравили).
(удар. на нервом сл.), вятский. КС. Ветски лаша. Ib. Пĕчĕк çынна ветски тиççĕ. Сред. Юм. 1) Ветски лаша — маленькая лошадь; 2) так же называют и людей маленького роста.
(выз’анга), тощий. Чăв. Ялĕ 1929, № 7—8. Çăмарта начар тăвакан çăхсен хырăмĕ пĕчĕк, выçанка, хыпаласа пăхсан, хытă, пирчĕк.
воннăн, вдесятером. К.-Кушки. Ку пĕчĕк пӳртре вĕсем вуннăн пурăнаççĕ.
вопăр, назв. злого духа. Срв. тат. убы̆р, русск. упырь. Н. Седяк. Вупăр — вутлă усал сывлăш. Янш.-Норв. Чăвашсем тата: çынсем хушинче вупăр пурăнать, тесе ĕненеççĕ. Вупăра пуласса пĕтĕмпех сӳл ли кайнă карчăк пулать, теççĕ. Старуха, желающая стать вуцăр’ом, входила голая в баню, оставив крест наруже (тул енне хывса хăварса). Там не заранее заготовляет для нее воду, в двенадцатнведерной кадке, на которую он плюет 12 раз («сурса») и 12 раз купается в ней. Потом он велит старухе 12 раз погрузиться («кĕрсе тухма») в эту воду со словами: «Вырăс йăс туррине пăрахатăп, вĕсене пăхăнмастăп». Затем он велит ей «мунча лапки çине (выртса) çывăрма» (заснуть). Во время сна иесемучат ее, между прочим, çынна епле пусмаллине (давить) etc. Ib. Вăл (старуха, ставшая вупăр’ом), хăйне кам çилентерет, ăна часах ерсе пусма тапратать, тет. Тата вăл уйăх çуттинче хăй тарса хăтăлаймасан, уйăха çисе ярать, тет те, тĕттĕм çĕрте çичас куçран çухалать, тет. Вăл, уйăха çисе ярсан, çынна питĕ çыпăçать, тет, пĕр-те-пĕр вăл çаклансассăн, çын вара урăлаймасть, тет; ăна çаплах пусса начарлатса вĕлерет, тет. Çынна пусни ăна хăй упăшкипе пурăннă пекех туйăнать, тет. Собр. Вупăр ватă карчăках пулат, тет. Çавă ватă карчăк, вупăр пулсан, уйăха çисе ярат, тет те, вара çынна пусма каят, тет. Çав вупăр уйăха çинине çын курсан, чӳрече çине кĕл сапсанах, уйăха çиме пăрахат, тет. Вупăр çынна пуснă чухне çын чисти вилнĕ пекех пулат, тет; вăхăт çитмесĕр темĕн чухлĕ тăратсан та, тăмас, тет. Вупăр çынна пусма кайнă чухнĕ, çын çывăрсан, кушак пулса, малти чӳречерен кĕрет, тет. Пĕрре çав вупăра, çын çывăрсан, малти чӳречене уçса, сыхланă, тет. Сыхласан-сыхласан, хай вупăр, кушак пулса, пӳрте кĕрех кайрĕ, тет. Хай вупăра, кĕрсенех, чӳречене хупрĕç, тет те, хăй(хăйă) çутса, шыра пуçларĕç, тет. Çав вупăр тану (= давно) пукан пулса выртнă, тет. Пукана çапрĕç, тет те, минтер пулса выртрĕ, тет; минтере хĕнесен, калах кушак пулчĕ тет; кушака хĕнесен, ватă карчăк пулчĕ, тет; вара питне ниепле те кăтармас, тет. Ăна вара тула кăларса ярсан, хайхине — ну, йытă пĕсĕрлентере пуçларĕ, тет! Хай вупăр кушак пулчĕ, тет те, куçран прех çухалчĕ, тет. СПВВ. ИА. Вупăр пусмасăр çын иртмес, теççĕ. Питушк. Вопăр — çынна пăсакан. Тюрл. Вопăр посрĕ (кошмар). Ч. С. Виçĕм-кун каç уйăха вупăр çирĕ (было лунное затмение). Чуратч. Чăвашсем вупăра: сысна пек, теççĕ, пӳрнисем çыннăн пек. Вăл, каç пулсан, çынсем çывăрма выртсан, пĕр-пĕр çын патне пырса, унăн çине улăхса выртать. Çапла вунăр выртнине чăвашсем «вупăр пусни» теççĕ. Вупăр, пуснă чух, пӳрнисене çын çăварне чиксе ярат, вара çав çыннăн ни кăçкăрма сасси пĕтет, ни сиккеленмелле мар пулать. М. П. Петр. Вупăр — чудовище, которому приписываются враждебные действия против солнца. Изамб. Т. Çĕрле вупăр пусат. Вупăр пуссан, качи-пӳрнене сиккелеттермелле, ул вара каят. Вупăр хĕвеле, уйăха çиет, теççĕ; ун чухне сеник (= сенĕк) юппине çурмалла, вупăр вара каят. Нюш-к. Уйăх кĕш уяртса пăхнă чухнех çĕтсен, уйăха вупăр çиет пулать вара. Макка 228. Вупăр вăл ак мĕнле: унăн хулайĕ пĕтĕмпех витрех шăтăк; чăвашсем унтан пит хăраççĕ, особенно пĕчĕк(к)ĕрех ачасем; вăл вупăр тата уйăха çиме пултарать, теççĕ чăвашсем. Çав вупăр, уйăха çиме улăхнă чухне, шур пуç юççи (на лутошку) утланса: ну-ну-ну-ну-ну-ну! тесе, вăл улăхать, теççĕ; вăхăтĕнче уйăха çиять, теççĕ. Микушк. Чăвашсем, хĕлле пулсан, çĕрле нумай лараççĕ. Хĕр-арăмсем кĕнчеле авăрласа лараççĕ, арçынсем тĕрлĕ ĕç тăваççĕ: е çăпата, е çĕвĕ çĕлеççĕ. Çапла пĕр çуртра çĕрле ĕçлесе ларнă, тет, пĕр карчăк анчах çывăрат, тет. Ларсан, ларсан ку карчăк тапратрĕ, тет, мĕкĕрме. Пурте шарта сикрĕç, тет. Нумай та мĕкĕрмерĕ, тет, вăранчĕ, тет. — Ара мĕн пулчĕ сана? тесе ыйтрĕç, тет, ларакансем. — Пĕр мăнтăр, пысăк арăм, пычĕ пек, ман çия упаленсе выртрĕ пек, тесе каларĕ, тет. Пĕри вара лараканнисенчен: шăтăк шăхăрччăр, тесе каларĕ, тет. Апла каласан, вупăр тухаймаст, тет. Çавăнпа пурте шыра пуçларĕç, тет. Шырасан-шырасан, пĕри курах карĕ, тет: кăмакара, кушак пулнă, тет те, кĕтесре ларат, тет. Кушака тытрĕç, тет те, çĕçĕ илсе: пусатпăр, тесе, камне калама хушнă, тет. Кушак каламаст, тет. Вара, пусма тăрсан тин каланă, тет. Кӳршĕ арăмĕ пулчĕ, тет те: ан пусăр, тесе йăлăна пуçларĕ, тет. Вара вăл арăма шăрса ярассен хĕнерĕç, тет. Темĕн чухлĕ укçа илчĕç, тет. Çавăнтан кайран, тин пăрахрĕ, тет, кӳршĕ арăмĕ вупăр пулса çӳреме (siс!). Чертаг. Вупăр çынă (о деревьях; иначе: паталлă) — поврежденное дерево. Антик. Вупăр çинĕ. (Так говорят, если на тесте в продолжение ночи остаются какие-нибудь следы). Юç. такăнт. 10. Чарăн çак мăкăртатма. Мĕн, вупăр пек, пĕрмай янаххуна вылятан? (т. е. бормочешь). См. Рекеев II, 4.
огонь, пожар (вообще). ЧС. Пирĕн ялсем кашни çулах, таврари ялсенче выльăх мурĕ пулсан, е çын мурĕ пулсан, е вут-кăвар тухсассăн, е тата ытти тĕрлĕ чир пулсан, хĕр-аки тăваççĕ. Чт. по пчел. № 17. Хурт усрани вут-кăвартан хăрушă, тесе... Якейк. Уяр çанталăкра вот-кăвар тĕлĕшĕнчен шанчăклă мар. Ч. С. Эпĕ пĕçĕккĕ чухне вут-кăвартан пит хăраттăм: пĕр-пĕр ял çуннине курсассăн, хăранипе чĕтресе, сиксе ӳкеттĕм. Пир. Ял. 1928, № 51. Саман кирпĕчĕ туса, вут-кăвара парăнман (огнеупорное) çурт-йĕр тăваççĕ. Срв. Михайл. † Вут кăварĕ пичи пурччĕ, пĕр пĕчĕк пӳме нумай пçерттĕр, пçерттĕр, пçерттĕр — çитеримар.
то же, что вăйă, игра, музыка. Собр. † Пĕчĕк пӳртре хĕр вăйĕ (девичья пирушка), пысăккинче ĕçкĕлĕх. Тимяш. Сакăр çула çитсен, манăн вăйсене хăвармалла пулчĕ (пришлось оставить детские игры). N. Сăмсипе вăй калать (ăмăрт-кайăк); çав вăйă сассине итлесе, килтĕмĕр эпир, çак туй халăхĕсем, çак-туя. Абыз. Вăл хăй кашни кун вăйя çӳренĕ (солдат, на ученье). Собр. † Кăвик-кăвик кăвакарçын çӳле карĕ вăй вăя (sic!), ӳкрĕ-вилчĕ пăр çине, тытрăм-сутрăм тутара; тутар мулне тур куртăр, ĕне пысакан (= пусакан) хĕрне йыт çитăр. Сутниксене шыв курки, пултăрсене пыл курки.
(эрэ), то же, что ара, вара. Козм. и др. П. И. Т. Урăх сăмах-мĕн каламаççĕ, хай унта тата ере ватăсем-мĕнсем пымаççĕ, çамрăккпсем хăйсем тĕллĕн анчах хытланаççĕ. IЬ. Çапла малтан темшĕн пĕчĕк хуран, пăтти пĕçересçĕ, ăна пĕлместĕп вара. Хай ере калаçнине те илтмен. IЬ. Ере ача-пăчан çавă ĕнтĕ (такое обыкновение): выляс-тăвас тесен, вилсе каять.
(Эск’эд’эн'), д. Утриванкина. Курм. у. Ее части: Кайри ошкăн, Пĕчĕк ошкăн. N. Уравăша урлă, Ескетене тăрăх. (Сак ыратипе урай). В Яргуньк. та же загадка, но с др. отгадкой: «урайпа мачча».
(ывы̆л, в некот.. гов. ивы̆л), дитя мужеского пола. Сын. Изванк. Иногда ывăл, сохраняя свое значение, переводится по-русски словом брат. К.-Кушки. Сирĕн миçе ывăл? Сколько вас братьев? (т. е. сколько у ваших родителей сыновей?). См. хĕр. Хĕр пĕре çуралсан, ывăл иккĕ çуралтăр. (Из моленья). Кратк. расск. Çапла Адамя Ева икĕ ывăлтан пĕр ывăлсăрах тăрса юлнă. Н. Карм. Икĕ ывăлăм (два моих сына) çырăва вĕренеççĕ. Ракова. Ывăл хăрах куçлă, тарçă сĕм-суккăр. Сын, не заботится о олагосостоянии своего дома, а работник еще хуже. О заступлении, 10. Арăмĕ икĕ ывăл йĕкĕреш çуратса пани çинчен пĕлтерет. N. Вĕсенĕн кашнийĕн ачасем пулнă: ывăл та пулнă, хĕр те пулнă. Букв. 1904. Самук вăл пирĕн (в нашей семье) пĕртен-пĕр ывăлччĕ. (единственный сын). Сир. 102. Унăн çичĕ ывăл, виçĕ хĕр пулнă. Абыз. Манпа пĕр тăван виçĕ ывăл, три моих родных брата. Б. 13. Санран аслă ывăлсем е хĕрсем пур-и? (т.-е. братья и сестры). Юрк. Эпир иксĕмĕр, тата аттепе пĕр тăван ывăлĕ, пичче, (двоюродный брат, старше меня) çапла виççĕн чей ĕçме трахтире кайрăмăр. || Название младших братьев мужа, за неключением первого из них, которого сноха зовет «ывăлсем». Прочие называются: 1) чипер ивăл, 2) вăталăх ивăл, З) сарă ивăл, 4) хура ивăл (это название кажетея сомнительным, ибо «хура» имеет у чуваш не совсем хорошее значение), 5) шур ивăл, 6) кĕçĕн ивăл. Их жены назыв. кин. В Альш. первого из младш. деверьев сноха называет так же — ывăлсем; для прочих там имеются назв.: 1) вăталăх ывăл, 2) кĕçнивăл (= кĕçĕн ывăл), З) пĕчĕкçĕ ывăл. || Так же назв. других родственников мужа, моложе его возрастом; ири этом получаются, путем прибавления некоторых эпитетов, след. названия: чипер ывăл, сарă ывăл, шурă ывăл. Альш. [Одна женшина из Альш. утверждала, но не категорически, что назв. «шурă ывăл» нет; назв. же «хура ывăл» (см. выше) она признавала совсем ошибочным. Впрочем, разные говоры могут здесь и не сходиться]. Ст. Чек. Вăталăх ывăл, кĕçĕн ывăл (кĕçн-ывăл), пĕчĕкçĕ ывăл (пĕчĕк-çывăл). Ăратнерисене: сар ывăл — сарăрах пулсан, чипер ывăл — хурарах пусан, калаççĕ (название неродных братьев мужа). Буинск. Шурă ывăл, сарă ывăл. См. пултăр. || «Ывăлуна» вм. «ывăлна» употреблено в Кратк. расск., 9.
(пы̆тϱиы), назв. маленькой, большеголовой и большебрюхой рыбки. Якей. Ыраш патри — мăн пуçлă, мăн хырăмлă пĕчĕк полă.
(игы̆рна), п. звукам пузыря. Пĕчĕк ачасам патак татăкĕсем çăвара хыпаççĕ те, шăппăр каланă пек туса, икăрна! (З) тесе çӳреççĕ.
(Ихван'а), имя человека, у которого был в гостях Пугачев. Шарбаш. Ĕлĕк пирĕн ялта пĕр Ихваня ятлă пуян чăваш пурăннă. Пăкача килсен, ялти çынсем пурте вуслăха тарнă (варман анкарт-тулăнче; хатĕ çук). Пĕр Ихваня анчах, ял хушшине юлса, хунь кĕлечĕсенчи сĕлĕсене кил-хушшинчи пур вăлашкасене тăкса, Пăкачана кĕтсе тăнă. Пăкача пур пуçлăхĕсемпе Ихваня патне кĕнĕ. Вĕсем учĕсенĕн... чăваш арăмĕсен хушпусене çакнă. Çав хушпусене пурне те вăл Ихванья лайăх пăхнăшăн панă. Ихванья вара ĕлĕкхинчен ытла пуйса юлнă. Пăкача чăвашсене тивмен. Пăкача чăвашсене пачăшкăсене вĕлерме ирĕк панă. Янкă пачăшки Çемере пĕр çынпа туслă пурăннă, тет. Чăвашсенчен тарса, вăл тусĕ патне пычĕ, тет те: пытар, тесе, тархасла пуçларĕ, тет. Лешĕ: пачăшкă тус! ют çын вĕлериччен, хамăнах вĕлерес пулĕ, терĕ, тет те, пачăшка пуртăпа начăклаттарчĕ, тет (= рубнул топором). Шурча пачăшкине явăç тăрне çакнă. IЬ. Ихваня ăратти (ы̆раττиы): Ихваня, Сахал (?), Чолмаса, Охать (или: Охаттi), Тимоххи Еххим, ыттисем те (,) Кĕркори, Кирула (Пĕчĕк Йăван Çимен куккăшĕ).
(о-о-j, в два слога), межд. сожаления. Сĕт-к. О-ой, пĕчĕк хĕрне! О-ой, пĕчĕк, папакне! Ох ты, моя дочурочка! Ох ты, мой малюточка!
«неспособная земля, дележная, дрянная». Тюрл. Могонин. Çавăн пекех пĕр пусăк çын пĕчĕк çынăнне уй анине пĕр утăм пек кĕрсе сухаланă.
(олми), лесное яблоко. Тюрл. N. Эпир пĕрре юлташсемпе хамăр пĕчĕк вăрмана уй улми вăрлама капрăмăр. || Дикое яблоко с не привитой яблони. Ст. Юм. Ват ôлмăççи кôтĕнчен хôнаса тôхнă сыптарман ôлмăççи çинче пôлнине калаççĕ (в саду).
сыновья. || Улсам — старший из младших братьев мужа (ставится в форме мн. ч., но имеет значение ед. ч.). Если их двое, то они различаются названиями: пысăк ул, пĕчĕк ул.
(улаппа, Чертаг. олаппа), назв. итицы. Абыз. Улаппа — дикий голубь. Н. Карам. Улаппа — горлица. См. ула-тăпа. Мыслец. Улаппа — вяхирь. Чертаг. Олаппа-птица (кульуки манерлех, т. е. в роде голубя). К. С. Пĕчĕк улаппа, вăтам улаппа, мăн улаппа — назв. птиц.
олăп, исполин. Сĕт-к. Олăп — степной богатырь. IЬ. Ĕлĕк авал олăпсам полнă. Вăсам пит пысăк полнă. Хăрах çăпатине салтса, тăприне силлесен, тем пушшĕ тĕмесем полса йолнă. Атан-çырми çил-арманьсенчен леререхра çам пак ик тĕме пор: пори пысăк, тепрн пĕчĕк. Пысăккине Мăн-тĕме тиççĕ. Сред. Юм. Сĕве шывĕн сылтăм енчн сăртпа Юмаш сăрчĕ çинчен ôлăнсем пыралла вылянă, теççĕ. IЬ. Пиртен малтан олăпсем порăннă тет, çав олăп ачи пĕри, пирĕн пик çынна тусан, çав çын соха сохалашше корнă, тет те: мĕнле каяк ко?, — хăй пĕчиккĕ-çиç, çапах çĕре хоратать! Киле илсе тавăрнса, аннесĕне катартам-ха, тесе, çав пирĕн йăхлă çынна хăйне, соха-пуçне, лашине, пôрне те пĕрле кăсйине пуçтарса чикрĕ, тет. Илсе тавăрнсан, амăшне: эп пĕр каяк топрăм, тесе, кăтартать, тет. Амăшĕ: ай, ачам! кô каяка кăçтан тытнă, çавăнтах кайса яр; пиртен вара çак çынсем порнĕç пирĕн вырăнта, тесе каларĕ, тет те, вара ачи çав çынна хăй вырнех (= вырăннех) кайса ячĕ, тет. Çав çынтан вара çак халь порнакан çынсем полнă, тет. Б. Акса. Улăп ятлă пит пысăк çын пурăннă, тет; вăл çăпатинчен тăприне силленĕ, тет те, вара тĕме пулса юлнă, тет. Орау. Улăп, питĕ пысăк çын пулнă, тит. Утса пынă чухне, эпĕр халĕ арăм-утисене пĕç-хушшине тăва-тăва хăварнă пек, вăрăм йăвăçсене пĕç-хушшине туса, утса çӳренĕ, тит (деревья проходили у него между ног). Н. Карм. Пысăк пӳрт пулсассăн, вăл пӳрте вара: улăп пек пысăккă, теççĕ.
ползать на четвереньках. Турх. Çӳретĕп хам упаленсе, аннем сăнне эп куратăп. Зап. ВНО. Пĕчик ача упаленсе çӳрет. IЬ. Твайкки çине упаленсе хупартăм. Ст. Шаймурз. Пĕчĕкçĕ те çырма, тарăн çырма, упа упаленет çуришĕн. Iга 520°. Вĕсем иккĕшĕ те, упалене-упалене, йĕп пуçтара пуçларĕç, тет. Истор. Салтаксем пăрланса ларнă тусем çине упалене-упалене хăпарнă. В. Араб. Б. Эпĕ вăл çырма урлă чух упаленсе каçатăп. Цив. Пĕчĕк ава упаленсе çӳрет.
колесо телеги. Торп-к. Янгильд. Козм. у. Икĕ пусăк йытă икĕ пĕчĕк йытта хăвалаççĕ; темĕн чул хăваласан та, çавах çитеймаççĕ. (Урапа кăстăрчи).
оç, открывать, отворять; раскрывать. Ал. цв. 7. Тĕлĕнсе тăрсан-тăрсан, уçса хунă сарлака хапхаран пит аслă карташне кĕрет. О сохр. здор. Кĕпе вĕççĕнех уçса янă чӳрече умĕнче пăртак тăрсан та, нимĕн те пулмĕ. N. † Оничере тил выртать, Китай тотри витĕнсе; Киттай тотрине çил уçать, пирĕн çылăха торă каçарать. N. Ачасем ирех тăраççĕ те, каç пулачченех, шусем уçса, пĕчĕк армансем туса, выляса çӳрсççĕ. Орау. Эпĕ пынă чухне чӳречине уççа тăрачч вăл (открывая окно). Хыпар № 2, 1906. Вĕсем — хута вĕренсе тăн-пуçа уçни анчах çынна пурăнăç çулне уçса, пурăнăç йĕркине кăтартса парса, пурăнма çăмăллатнине пит хытă ăнланса илнĕ. Орау. Масар çинче, вăрăсем вилнĕ çынна пытарнă шăтăксе виçĕ шăтăка уçнă, тит. Воры раскопали три могилы. Н. Якушк. † Хăта хапхи вырăсла, сывлăшпа уçрăмăр, çавра çилпе хупрăмăр. (Свад. п.). М. Васильев. Порăкне усса калать. Лашман. Сăрлă арчан уççи кĕмĕл, уçмасăрах уçăлса тăраçке. Ай-хай, ах та миллай, хамăр савни, курмасăрах кулса тăраçке. Собр. 56°. Шыва уçса ямасăр, арман авăрмасть. (Послов.). N. † Тулса çитнĕ кӳллине уççа яма састуи çук. Тайба Т. Çӳлĕ тусем çннче çил арман, çилсем уçат вĕсен çунатне. Г. Т. Тимоф. Уçа-уçа пăхать. Перелистывает и просматривает (книгу). IЬ. Уçа-уçа пырать. Перелистывает. Сред. Юм. Лавкка усас, отпереть лавку. IЬ. Лавкка уçнă. Открыл ставку. Хыпар. № 13. 1906. Земствон пуринчен йывăр ĕçĕ вăл, ялта халăх валли кĕнеке вуламалли çурт уçасси. || Поднимать новь. Изамб. Т. Анчах çĕр сахаллине çереме уççа пĕтереççĕ. Рак. Çерем уççа вир акрăм. Изамб. Т. Ку çаранта утă пит лайăхах пулмасть, çавăнпа ăна уçса тырă акас терĕçĕ. || Открываться (кому-нибудь), т. е. открывать свои тайные помыслы. Полтава 54. Çук, эс кала чун уçса (откровенно), калла-малла, ан калаç. IЬ. Чунне уçса калаçать. || Разрешать. Хыпар № 8, 1906. Сутра пур ĕçе те, присяжныйсемпе тĕплесе пĕлсе, тĕрĕс татса уçтăр. || Поставить на ноги (в материальном отношении). Сред. Юм. Эп уçрăм она, хампа пĕрле ертсе çӳресе. Благодаря мне он поправил свою жизнь. || Разъяснить. Орау. Ĕлĕк вăл лăкăр-лăкăр анчах калаçнă, тет, нихçан сăмахне уççа (ясно, понятно) калаçаймаçчĕ, тет. IЬ. Сăмахна чипер каласа, пире ĕçе уççа пар-ха эсĕ. Скажи определенно о деле, толком. || Вырубать (лес). Череп. || Расчищать. Изамб. Т. Малтан итем варрине уçаççĕ (для молотьбы). || Освежать. Сивĕ шыв уçса ярать. Холодная водя освежает. † Альш. Шухăшласа-тĕлĕнсе ларнă чухне, ман шухăшăмсене юрă уçрĕ. || Давать отраду легкость. Тайба. Т. † Пирĕнех те хуйхăлă чĕресене юрă юрласан уçать çавсене. Кĕвĕсем. Пусма кĕпе пит пусать, хăмаç кĕпе пит уçать; тантăш тана килмесен, ĕмĕр хуйхи пит пусать; тантăш тана килсессĕн, ĕмĕр хуйха пит уçать. || Просветить. Янш.-Норв. Эсир ăна илсен (девушку в замужество за сына) вăл сирĕн куçа уçса ямалла: епле унăн таврашĕсем чечен! хăçан вăл хĕрлĕ кепесĕр çӳрени пур? Расчесать. Сборн. Кăтра çӳçлĕ çынна йăс турасăр уçас çук теççĕ. (Пословица). || Раскрыть (т. е. сделать явным). Шурăм-п. № 4. Кам вăрланă пулсан та, Микула турă уçса пар; Ишеке кайсан, çурта лартăн. Киремет, эсĕ те пулин уçса пар. Сана юсман пăтти пĕçерсе, кĕпер айне кайса, лартăп. — Сложные с «уçă» см. уçă, оçă.
(уд'ы̆кка), восклицание при пестовании ребенка. Сред. Юм. Пĕчĕк ачасене ал çинче сиктернĕ чôхне: утьăкка! тесе, сиктереççĕ. Икково. Ачана алăра е сăпкара сиктернĕ чох: утьăкка! (ы̆ — очень краткое), утьăкка! тесе сиктереççĕ.
Вырăсла-чăвашла словарь (2002)
1. союз
пулин те, вара; а; Вы идите, а мы подойдем попозже Эсир кайăрах, эпир вара каярахпа пырăпăр; Коля маленький, а сильный Коля пĕчĕк пулин те вăйлă
сущ.муж. (ант. синоним)
антоним (хире-хирĕç пĕлтерĕшлĕ сăмахсенчен пĕри, сăм., большой «пысăк» — маленький «пĕчĕк»)
сущ.муж.
атом (хими элеменчĕн чи пĕчĕк пайĕ); атомы железа тимĕр атомĕсем
глаг. несов. (син. нежить, потакать, распускать)
иртĕхтер, ачашлантар, ашкăнтар; баловать ребёнка пĕчĕк ачана ачашлантар
сущ.жен.
батарейка (ток паракан пĕчĕк хатĕр); часы на батарейках батарейкăпа ĕçлекен сехет
сущ.муж. (син. пирожок)
пелĕш (пĕчĕк, çаврака аш кукли); жарить беляши пелĕш пĕçер (çатма çинче)
сущ.муж.
вĕт шăрçа; расшивать бисером вĕт шăрçапа илемлет
сущ.муж., множ. биты
бит (компьютерти информации чи пĕчĕк виçи)
прил.
Турă -ĕ; турă -ĕ; божья воля Турă ирĕкĕ ♦ божья коровка уяр (пĕчĕк кăпшанкă); свет божий çут тĕнче; в нём искра божья унăн турă пани, пултарулăх пур; божьей милостью турă ырлăхĕпе; ясно как божий день пĕтĕмпех паллă, куç кĕретех
сущ.жен.
сас палли; прописные буквы пысăк сас паллисем (А, Т, Ф т. ыт); строчные буквы пĕчĕк сас паллисем (а, т, ф т. ыт.); в слове пропущена буква сăмахра сас палли сиктерсе хăварнă ♦ буква в букву шăп та шай; следовать букве закона саккуна пĕр пăрăнмасăр пурнăçла
сущ.жен.
винтовка; малокалиберная винтовка пĕчĕк калибрлă винтовка; стрелять из винтовки винтовкăран пер
сущ.муж.
вымпел (пĕчĕк ялав)
сущ.муж.
чӳлмек, куршак; варить жаркое в горшке чӳлмекпе шаркку пĕçер ♦ от горшка два вершка кача пӳрни пысăкăш (пĕчĕк ача çинчен)
сущ.муж.
дельфин (пĕчĕк кит евĕрлĕ тинĕс чĕр чунĕ)
сущ.сред.; множ. дети
пĕчĕк ача, пепке; любить родное дитя тăван ачана юрат
прил., доверчиво нареч.
шануллă, ĕненӳллĕ; шанакан, ĕненекен; он доверчив, как ребёнок вал пĕчĕк ача пекех ĕненекен сын
сущ.жен.
1. пĕлу, хыпар, информаци; к нам поступила информация об этом пирĕн пата кун çинчен хыпар çитрĕ; компьютерная обработка информации информацие компьютера хывса тĕпчени
2. хыпар, пĕлтерӳ (пĕчĕк статья); газетная информация хаçатри хыпар
сущ.муж. (ант. великан)
керле (питĕ пĕчĕк чĕр чун, çын)
сущ.жен.
1. картина, ӳкерчĕк; писать картину маслом çуллă сăрăпа картина ӳкер
2. картина, фильм; многосерийная картина нумай сериллĕ картина
3. (син. вид) сăнлăх, сăн; картины природы çут çанталăк сăнлăхĕсем
4. курăну (пьесăн, спектаклĕн пĕчĕк сыпăкĕ)
сущ.нескл.сред.
кафе (пĕчĕк ресторан); покушать в кафе кафере апат çи
сущ.муж.
кекс (иçĕмпе пĕçернĕ пĕчĕк булка пек çимĕç)
сущ.муж.
киоск (сутă тумалли пĕчĕк çурт); газетный киоск хаçат киоскĕ
сущ.муж.
турăш вырăнĕ (турăшсем лартма кĕленчелесе тунă пĕчĕк шкап)
2. сущ.жен.
клетка (организмăн чи пĕчĕк пайĕ); растительные клетки ӳсен-тăран клеткисем
сущ.муж.
комод (пĕр-пĕрин çине вырнаçтарнă ещĕксенчен тăракан пĕчĕк шкап); хранить бельё в комоде кĕпе-йĕме комодра усра
прил., компактно нареч.
1. (син. плотный) çăтă, пĕчĕк, пуçтаруллă; компактное расположение деталей машины машина пайĕсене çăтă вырнаçтарни
2. (син. краткий, сжатый) кĕске; компактно изложить вопрос ыйтăва кĕскен уçса пар
сущ.жен.
1. çырусем, çыру таврашĕ (почтăпа килни)
2. корреспонденци (пĕчĕк статья); корреспонденция в газете хаçатри корреспонденци
сущ.жен.
лампада (турăш умĕнче çутмалли пĕчĕк лампа)
прил. (син. небольшой; ант. большой)
пĕчĕк; маленькая девочка пĕчĕк хĕр ача; маленький домик пĕчĕкçеç çурт
прил.
пĕчĕк, сахал; малыми силами пĕчĕк вăйпа; с малых лет мĕн пĕчĕкрен; сапоги мне малы атă мана тăвăр; дети у них мал мала меньше вĕсен ачисем пĕринчен тепри пĕчĕк ♦ самое малое сахалтан та; без малого яхăнах
сущ.жен.
мартышка (пĕчĕк упăте ăрачĕ)
сущ.жен.
машинка (пĕчĕк механизм); пишущая машинка пичетлекен машинка
прил., мелко нареч.
1. (ант. крупный) вĕтĕ, вакă, вак; мелкий песок вĕтĕ хăйăр; мелкие деньги вак укçа; картофель нынче мелок çĕр улми кăçал вĕтĕ
2. (ант. крупный, мощный) пĕчĕк, вакă, вăйсăр; мелкие фирмы пĕчĕк фирмăсем; мелкие производители вак производительсем
3. (ант. глубокий) ăшăх; мелкий пруд ăшăх пĕве ♦ мелкий рогатый скот сурăх-качака; мелкий чиновник пĕчĕк ĕçри тӳре; мелкий ремонт кăшт-кашт юсани; он мелко плавает унăн хевти сахал; мелкая душонка пархатарсăр чун
сущ.муж.
метеор (тĕнче уçлăхĕнчен сывлăша вĕçсе кĕнĕ пĕчĕк татăк хăвăрт çунса кайни)
прил. (ант. максимальный), минимально нареч.
чи пĕчек, чи сахал, чи вăйсăр; минимальный размер оплаты труда ĕç укçин чи пĕчĕк виçи; минимальная пенсия чи пĕчĕк пенси
сущ.жен.
молекула (япалан темиçе атомран тăракан пĕчĕк пайĕ); молекула кислорода кислород молекули
нареч. (ант. наиболее)
чи пĕчĕк, чи япăх; пуринчен пĕчĕк, пуринчен япăх; наименее удачный вариант чи япăх вариант
прил. (ант. высокий), низко нареч.
1. лутра, аяллă; низкий домик лутра пурт
2. пĕчĕк, пысăк мар; низкая температура пĕчĕк температура (çын ӳчĕн); сивĕ (çанталăк); низкие цены йӳнĕ хаксем
3. хулăн, мăнă; низкий голос хулăн сасă
4. (син. плохой) япăх, начар, паха мар; продукция низкого качества япăх продукци
5. (син. подлый) путсĕр, киревсĕр, чыссăр; низкий поступок киревсĕр хăтланăш
сущ.муж.
1. çĕçĕ, пекĕ; перочинный нож пекĕ, пĕчĕк çĕçĕ; складной нож хуçмалли çĕçĕ; резать ножом çĕçĕпе кас
2. çĕçĕ, каскăч (тĕрлĕ хатĕрсем); нож мясорубки аш арманĕн каскăчĕ ♦ без ножа режет пĕтермеллипех пĕтерет; они на ножах вĕсем хытă хирĕçеççĕ
сущ.жен.
1. чатăр; туристическая палатка çулçӳревçĕсен чатăрĕ; разбить палатку чатăр кар
2. палатка (сутă тумалли пĕчĕк çурт)
сущ.жен.
1. палитра (художник сăрăсене хутăштаракан пĕчĕк хăма)
2. тĕс-сĕм (художникăн илемлĕх мелĕсем); богатая палитра тĕс-сĕм пуянлăхĕ
сущ.жен.
ача кипки, пиев (пĕчĕк ачана чĕркемелли) ♦ знать с пелёнок мĕн ачаранпах пĕл
глаг. несов.
упален, шу, шуса çӳре; ползать на четвереньках тăват уран упален; ребёнок ползает по полу пĕчĕк ача урайĕнче шуса çӳрет
сущ.жен., множ. просвиры
просвир (православи чиркĕвĕн хăш-пĕр йăлисенче усă куракан пĕчĕк кулач)
глаг. несов.
хăтлан, тăрăш, пикен; -шăн (-шĕн) пул; ребёнок пытается ходить пĕчĕк ача утма хăтланать
сущ.муж., множ. дети и ребята
ача, пепке, пĕчĕк ача; грудной ребёнок чĕчĕ ачи
сущ.муж., множ. ручьи
çырма, пĕчĕк шыв
сущ.жен.
температура, ăшă-сивĕ; температура воздуха сывлăш температури; низкая температура пĕчĕк температура, сивĕ
прил. (ант. просторный), тесно нареч.
1. тăвăр, хĕёĕк, пĕчĕк; пиджак мне тесен пиншак мана пĕчĕкрех; в автобусе тесно автобусра тăвăр
2. (син. близкий) çирĕп, тачă; эти вопросы тесно связаны ку ыйтусем тачă çыхăнса тăраççĕ
сущ.жен.
тумбочка (сунтăхлă пĕчĕк сĕтел)
сущ.муж.
çĕр мулкачи (вăрăм хӳреллĕ пĕчĕк чĕр чун)
сущ.жен.
шуй (ӳтне хытă хупăра усракан пĕчĕк чĕр чун)
сущ.муж.
пĕчĕк ялав, элем
сущ.муж.
циклон (атмосфера пусăмĕ пĕчĕк тăракан хутлăх, унта çиллĕ, çумăрлă çанталăк пулать)
сущ.жен.
чайнăй (пĕчĕк столовăй); сельская чайная ял чайнăйĕ
сущ.жен., множ. часовни
часавай (кĕлĕ тумалли пĕчĕк çурт)
сущ.жен.
1. тир (пĕчĕк чĕр чунăн); шкурка белки пакша тирĕ
2. (син. кожица) хупă, хуппи; шкурка яблока пан улми хуппи
3. хыркăч, якаткăч (çирĕп хăйăр витнĕ пусма е хут)
прил.
шӳтлĕ, мыскараллă; шуточное стихотворение шӳтлĕ сăвă ♦ деньги не шуточные пĕчĕк укçа мар
сущ.жен.
çăрттан; икряная щука вăлчаллă çăрттан; ловить щуку на живца çăрттана пĕчĕк пулăпа тыт
сущ.муж., множ. щурята
çăрттан чĕппи, пĕчĕк çăрттан
сущ.муж.
1. этюд, ĕлке (пысăк хайлавăн пайĕ); этюд к картине картинăн пайĕ (малтанлăха хатĕрлени)
2. этюд (пĕчĕк илемлĕ хайлав); музыкальные этюды кĕвĕ этючĕсем
Вырăсла-чăвашла словарь (1972)
абзац (1. çĕнĕ йĕрке; 2. икĕ çĕнĕ йĕрке хушшинчи текст, произведенин пĕчĕк сыпăкĕ).
амулет (тĕшмĕшлĕ çынсем тĕрлĕ чиртен, усалтан сыхланас тесе ӳт çумĕнче çакса çӳрекен пĕчĕк япала).
амур (авалхи грексен юрату турри, картина çинче ăна ухăпа çĕмрен тытнă пĕчĕк ача пек сăнлаççĕ).
анекдот (шухăшласа кăларнă кулăшла, мыскараллă, шӳтлĕ пĕчĕк халап).
пĕчĕк аптека, чи кирлĕ эмелсен пуххи.
атом (хими элеменчĕн пĕчĕк пайĕ).
енот (пĕчĕк тискер йытӑ пекрех чӗрчун).
вагонотка (пĕчĕк вагон).
пĕчĕк витре.
пĕчĕк маяк, лутра маяк.
пĕчĕк шапа хуранӗ, пӗчӗк рак хуранĕ.
-нка, мн. ребята ача, пĕчĕк ача; грудной ребёнок чӗчӗ ачи, кӑкӑр ачи.
-ьй, ручеёк, -йка пĕчĕк юханшыв, шыв юххи.
1. пĕчĕк алă; 2. тыткӑч, хӑлăп, авӑр; ручка ковша курка аври; дверная ручка алӑк хӑлӑпӗ; 3. ручка (ҫырмалли хатӗр).
сопка, ҫаврака тӑрӑллӑ пĕчĕк ту, сӑрт.
чĕпĕсене, путенесене, ҫерҫисене тытакан пĕчĕк хурчка.
пĕчĕк йытă; йытта ачашласа чĕнни.
пигмей (1. питĕ пĕчĕк çын; 2. начар, вӑйсӑр ҫын, ӑҫтиҫук).
1. пӑчкӑ; поперечная пила икӗ авӑрлӑ (вут татмалли) пӑчкӑ, каска пӑчки; столярная пила пĕчĕк пачка, пила-рыба пӑчкӑ-пулӑ; 2. перен. ҫынна пӗрмай ятласа тарӑхтаракан ҫын.
1. выльӑха пӑрахса панӑ ҫӑкӑр татӑкӗ; 2. перен. пĕчĕк парне, ху майлӑ тӑвас тесе панӑ кучченеҫ, ваккӑн паркалани; 3. ҫынна шеллесе паракан япала.
кÿпчĕк, пĕчĕк минтер.
1. музыка произведенийĕн пуҫламӑш пайĕ; 2. пĕчĕк музыка произведенийĕ.
1. кĕрсе тӑни (пурте таса сывлӑш); пырса тӑни (тырӑ элеватора); ӳссе пыни (вӑй-хӑват, энерги); 2. шыв юппи, шыв турачĕ, пысăк шывсене юхса кĕрекен пĕчĕк шывсем; Сура — приток Волги Сӑрӑ — Атӑл юппи.
1. тиркекен, пĕчĕк ача пек ҫынна хӑйшӗн питӗ аптӑратакан; 2. тӗлӗнмелле илемлӗ, кукӑр-макӑр (терӗсем).
-рька 1. пĕчĕк хӑмпӑ; 2. пĕчĕк кӗленче.
пĕчĕк татăк, ластăк, пĕчĕк пай; 2. грам. татăк.
1. пĕчĕк чашăк; 2. чечек чашки; чашечка жёлудя йĕкел калпакĕ, йĕкел шлепки.
, челнок пĕчĕк кимĕ, алтса тунă ансăр пĕчĕк лутка.
, -пца, чепчик çăмăл, çӳхе, пĕчĕк калпак (хĕрарăмсен).
1. кĕске йĕр; 2. пĕчĕк уйрăмлăх.
2. такса, лиска (кукăр ураллă пĕчĕк йытă йăхĕ).
тамбур (1. алăк умне çумăртан, çилтен хӳтĕлеме тунă пĕчĕк çенĕк; 2. чугун çул вагонĕн икĕ алăк хушшинчи ансăр вырăнĕ).
2. хăрах кустăрмаллă, ещĕклĕ пĕчĕк урапа.
теплушка (1. ăшăнма тунă уйрăм ларакан пĕчĕк пӳрт; 2. çынсем ларса çӳремелле тунă хутса ăшăтакан тавар вагонĕ).
-шусь несов., потешиться сов., 1. йăпан, савăн; чем бы дитя не тешилось, лишь бы не плакало пĕчĕк ача кирек мĕнпе йăпанса лартăр, анчах йĕрсе ан аптăраттăр; 2. разг. мăшкăлла, кул.
1. см. толкотня; 2. пĕчĕк арман.
, -шу кого, что несов. 1. турткала, терткеле (выртакан пĕчĕк ачана); 2. йăлăхтарса, йĕрĕнтерсе çитер (мĕн те пулин ыйтса); 2. тормозла (пăравуса), чаркăч яр, чаркăчла, тăлла.
пĕчĕк сукмак.
1. трубка, кĕпçе, пĕчĕк труба; телефонная трубка телефон трубки; 2. чĕлĕм; курить трубку чĕлĕм турт.
разг. начар пĕчĕк пӳрт.
мн. нет финиш (1. спортра ăмăртса чупнин юлашки пайĕ; 2. ăмăртса чупнă чухне çитмелли вырăн тата унăн умĕнчи пĕчĕк хушă).
м. флигель (пысăк çурт çумне сыпса е унтан аяккарах уйрăм лартнă пĕчĕк пӳрт).
флотили (1. пĕр-пĕр юханшыв çинчи çар карапĕсем; 2. кимĕсен пĕчĕк ушкăнĕ); рыбачья флотилия пула тытакансен киммисем.
увертюра (1. оперăна, балета пуçласа яракан музыка произведеннийĕ; 2. оркестр валли çырнă пĕчĕк музыка произведенийĕ).
что сов., умалять несов. пĕчĕклет, пĕчĕк шута хур, кая хур, чакар; отдельные недостатки романа ничуть не умаляют его ценности романăн уйрăм çитменлĕхсĕсем унăн пахалăхне нимĕн чухлĕ те чакармаççĕ.
1. пĕчĕк усси, кĕске мăйăх; 2. çип, авка, шăрт; усики у насекомых хурт-кăпшанкăн сисӳ шăрчĕ; усики у огурцов хăяр çипписем.
уменьш. 1. пĕчĕк вăрă; 2. çулçă çинчи вĕтĕ шăтăксем. усугубить, -ублю что сов., усугублять несов. вăйлат, ӳстер, пысăклат (хăрушлăха), йывăрлат; запирательство усугубило вину подсудимого айăпа йышăнманни, тунса тăни айапланаканăн айăпне пысăклатрĕ.
, -чка пĕчĕк чĕлхе, кĕçĕн чĕлхе.
пĕчĕк çăмарта,
пĕчĕк кимĕ.
, ямочка пĕчĕк шăтăк, путăк, ланкашка; его лицо было покрыто ямочками унăн пичĕ путăкланса пĕтнĕ; ямочки на щеках при улыбке кулнă чух питçăмарти пăт путни, йăл путни.
ясли (пĕчĕк ачасене кăнтăрла ашшĕ-амăшĕсем ĕçре чухне пăхса ӳстерекен учреждени).
яхта (1. спортра усă куракан парăслă пысăк çăмăл кимĕ; 2. тинĕсре уçăлса çӳремелли пĕчĕк карап).
баркас (1. кĕсменпе ишмелли пысăк кимĕ; карап команди çӳремелли пĕчĕк кимĕ; 2. портсенчи пăспа çӳрекен пĕчĕк кимĕ ).
род. мн. башен башня (1. пĕчĕк чӳречеллĕ, юпа евĕрлĕ çӳллĕ чул пӳрт; ĕлĕк башньăсем крепость стенисем çинче пулнă; 2. çар карапĕсем, танксем çинчи тупăсем лартмалли броньăллă башня).
шур чăххи, шур таки, шыв качаки, шурлăхра пурăнакан вăрăм сăмсаллă пĕчĕк кайăк.
болонка (пӳртре пурăнакан вăрăм çăмлă пĕчĕк йытă).
пĕчĕк, кĕске сухал; бородка ключа уçă качи, уçă чĕми, уçă çекли; бородка топора пуртă кĕли.
, -нка пĕчĕк пичке.
брошюра (пĕчĕк кĕнеке).
, -бна хăнкăрма (йĕри-тавра пĕчĕк хăнкравсем çакса сăранпа туртса тухнă кашăл евĕрлĕ музыка инструменчĕ).
будка (хуралçă, часовой т. ыт. валли тунă пĕчĕк пӳрт).
шыв çурса кайнă пĕчĕк çырма, шырлан.
тинĕс кукри, тинĕс хĕрринчи пĕчĕк залив (шыв таппи).
м. бюллетень (1. обществăшăн паллă пĕлтерĕшлĕ пĕр-пĕр ĕç çинчен кĕскен пĕлтерни; 2. вăхăтран вăхăта тухса тăракан пĕчĕк журнал; бюллетень Академии Наук Наукăсен Академийĕн бюллетенĕ; 3. суйлав бюллетенĕ; 4. чирлĕ çынна ĕçрен хăтаракан хут).
Вырӑсла-чӑвашла словарь (1971)
ж. ампула (эмел усрамалли пĕчĕк кĕленче савăт).
ж. 1. (родовая знать) аристократи, улпутсем, чаплă йăх çыннисем; 2. (привилегированная группа) аристократи, çӳлти сий; финансовая аристократия финанс аристократийĕ, чи пуян финансистсем; 3. ист. аристократи (власть дворянсен, пуянсен пĕчĕк ушкăнĕ аллинче тăракан государство йĕрки).
мн. (ед. астероид м.) астр. астероидсем (Хĕвел тавра çаврăнса таракан питĕ пĕчĕк планетăсем).
м. бар (пĕчĕк ресторан, буфет).
м. баркас (1. пысăк кимĕ, шлюпка; 2. портра ĕçлекен пĕчĕк пăрахут).
ж. барокамера (авиаци приборĕсене тата лётчиксен сывлăхне сăнамалли пĕчĕк пусăмлă камера).
прил. курман-пĕлмен (неведомый, малоизвестный); палăрман, ятлă мар; безвестное дали курман-пĕлмен инçе çĕрсем; безвестный городок нимĕнпе палăрман пĕчĕк хула.
м. писмен (пĕчĕк тараса).
ж. берданка (кивĕ йышши пĕчĕк калибрлă винтовка).
ж. болонка (пĕчĕк йыта).
м. обл. пĕчĕк кимĕ.
м. разг. шăллăм; пĕчĕк шăллăм.
ж. брошюра (пĕчĕк кĕнеке).
ж. обл. шырлан, вар, пĕчĕк çырма.
ж. саспалли; прописная буква пысăк саспалли; строчная буква пĕчĕк саспалли; ◇ перевести буква в букву сăмахран сăмах куçар; следовать буква закона закон хушнине пĕр пăрăнмасăр пурнăçла; оставаться мёртвой буквой пурнăçа кĕмесĕр юл.
прил. булавка ⸗ĕ [⸗и]; улавочная головка булавка пуçĕ; ◇ с булавочную головку пит пĕчĕк.
ж. бухта (пĕчĕк залив).
несов. разг. 1. безл. (видно) курăн; ничего не видать ним те курăнмасть; отсюда хорошо видать кунтан лайăх курăнатъ; 2. в знач. вводн. сл. пулас, пулмалла; куран, курăнать; видать, он не здешний вăл кунтисем мар пулас; ◇ от земли не видать çĕр çумĕнчен те хăпайман (ытла та пĕчĕк).
м. уменьш. от винт пĕчĕк винт; ◇ винтиков не хватает тăрри шăтăкрах, пурте вырăнта (е килте) мар.
прил. 1. (служащий для выхода откуда-л.) тухмалли; выходная дверь тухмалли алăк; 2. (парадный) çын çине тухмалли, уяв ⸗ĕ [⸗и]; выходной костюм çын çине тухмалли костюм; 3. (нерабочий) канмалли, кану ⸗ĕ [⸗и]; выходной день канмалли кун; ◇ выходное пособие ĕçрен кăларнă чухне паракан укçа; выходная роль пĕчĕк роль; выходные сведения кĕнеке ăçта, хăçан, мĕнле тиражпа тухнине кăтартни.
м. уменьш. от гвоздь пĕчĕк пăта, вĕт пăта.
ж. 1. (руки) ывăç; брать горстью ывăçласа ил; 2. (количество чего-л.) ывăç; горсть орехов пĕр ывăç майăр; 3. перен. пĕчĕк ушкăн.
ж. 1. (на огороде) йăран; пĕчĕк йăран; грядка огурцов пĕр йăран хăяр; 2. (у телеги или саней) ӳрече.
ж. уменьш. от дверь пĕчĕк алăк.
ж. алăк, пĕчĕк алăк; дверца автомобиля автомобиль алăкĕ; печная дверца кăмака алăкĕ.
м. движок (1. тĕрлĕ механизмсем куçса çӳрекен пайĕ; 2. разг. куçарса çӳремелли пĕчĕк двигатель).
с. пĕчĕк ача; дитя природы шутл. çутçанталăка çывăх çын.
м. дозор (хурала е разведкăна янă пĕчĕк отряд).
ж. (подушечка) пĕчĕк минтер.
м. духан (Кавказри пĕчĕк ресторан).
м. 1. енот (мамăк тирлĕ пĕчĕк тискер кайăк); 2. (мех) енот тирĕ.
ж. 1. уменьш. от жердь пĕчĕк шерте; вĕрлĕк; 2. (насест) чăх кашти, кашта.
ж. 1. хут (çырни); пĕчĕк (е кĕске) çыру; 2. офиц. çыру; докладная записка доклад çыру; 3. мн. записки çырса пынисем; ◇ учёные записки ăслăлăх çырăвĕсем.
м. мăскал (4,26 г яхăн); ◇ мал золотник, да дорог погов. ылтăн пĕчĕк те, хакĕ пысăк.
м. мат. интеграл (хайĕн в çĕмсĕр пĕчĕк пайĕсен сумми пулса тăракан тулли пысăкăш).
ж. интерлюди (музыка произведенийĕн икĕ тĕп пайне çыхăнтарса тăракан пĕчĕк пьеса).
ж. 1. интермеди (драма е опера содержанийĕпе çыхăнман, анчах вĕсен пайĕсем хушшинче вылякан шӳтлĕ пĕчĕк пьеса е сцена); 2. см. интерлюдия.
сов. кого-что 1. чиксе (е çапса, шăтарса, шăтăкласа) пĕтер; истыкать всю стену гвоздями стенана пăтапа шăтăкласа пĕтер; 2. тăрăнтарса тух, чиксе тултар; истыкать флажками карту карттă çине пĕчĕк ялавсем тăрăнтарса тултар.
м. (ресторанчик) пĕчĕк хупах.
ж. калинкке, пĕчĕк алăк.
ж. пĕчĕк пӳлĕм, чăлан.
ж. 1. пĕчĕк тумлам; 2. перен. кăшт çеç, пĕр чĕптĕм, пĕр тумлам кăна; ◇ ни капельки ним чухлĕ те, пĕр тумлам та; до последней капельки тумлам юлмиччен.
м. капилляр (1. физ. питĕ пĕчĕк шăтăклă трубка; вĕтĕ-вĕтĕ шăтăк; 2. анат. чи вĕтĕ юн тымарĕ).
ж. каретка (1. пĕчĕк карета; 2. тĕрлĕ машинăсен пĕчĕк барабанĕ, валĕ).
м. 1. карлик, питĕ пĕчĕк çын, чике тăршшĕ çын; 2. лутра, пĕчĕк; деревья-карлики лутра йывăçсем; 3. перен. (о незначительном человеке) асси.
прил. питĕ лутра, питĕ пĕчĕк; карликовые деревья питĕ лутра йывăçсем.
м. катер (пĕчĕк пăрахут), кимĕ; сторожевой катер хурал кимми; торпедный катер торпеда катерĕ.
с. нескл. кафе (пĕчĕк ресторан).
м. кизил (кăнтăрта ӳсекен пĕчĕк йывăç, унăн çырли).
м. енчĕк, пĕчĕк хутаç, тапак хутаççи.
ж. уменьш. от кисть 2, 3, 4 кисточка, пĕчĕк кисть.
ж. 1. пĕчĕк кĕлет (япаласем усрамалли); 2. разг. (небольшое тесное помещение) пĕчĕк пӳлĕм, тăвăр пӳлĕм.
м. уменьш. от ковёр пĕчĕк кавир.
прил. 1. пĕчĕк, мĕн ачаран, мĕн пĕчĕкрен; 2. в знач. сущ. колыбельная ж. сăпка юрри.
м. пĕчĕк шалçа, йывăç пăта.
м. пĕчĕк муклашка, чăмăркка, чăмакка; комок в горле (стоит, застрял и т. п.) пыр пӳлĕнчĕ; комок подступил (или подкатился) к горлу ăшчик тулса килчĕ (е тăвăнса çитрĕ); сжаться в комок (или комком), свернуться в комок (или комком) çăмха пек хутланса вырт, чĕрĕп пек хутланса вырт.
ж. 1. конторка (тăрса çырмалли тайлăк çиллĕ çӳллĕ сĕтел) 2. пĕчĕк кантур çурчĕ).
м. 1. уменьш. от корабль пĕчĕк карап; 2. (игрушка) тетте карап, вылямалли карап.
м. 1. пĕчĕк тымар; 2. (ножка растения) туна, авăр; тымар-çимĕç; корешок гриба кăмпа туни; 3. (книги) корешок, тĕпĕ (кĕнекен); 4. (квитанционной книжки) корешок.
ж. 1. уменьш. от коробка пĕчĕк коробка; 2. бот. вăрă хутаççи.
ж. уменьш. от корова пĕчĕк ĕне; ◇ божья коровка уяр (кăпшанкă).
м. королёк (1. пĕчĕк çĕршыв королĕ; 2. хĕрлĕ ăшлă апельсин сорчĕ; 3. çерçисен йышне кĕрекен кайăк).
ж. 1. уменьш. от коса пĕчĕк çивĕт; 2. (отдельная прядь волос) çӳç пайăрки.
ж. 1. уменьш. от кость пĕчĕк шăмă; 2. (у плодов) варă, вăрă; вишнёвые косточки чие (çырли) вăррисем; 3. (пластинка) кăшăл (кĕпен, корсетăн); ◇ перемывать косточки кому-л. çисе калаç, элек сар; по косточкам разобрать кого-что-л. калаç (кам çинчен те пулин), шĕкĕлче.
м. 1. уменьш. от котёл пĕчĕк хуран; 2. котелок (салтаксен); 3. (шляпа) чĕрес тĕплĕ шлепке; ◇ котелок варит пуç ĕçлет.
м. 1. уменьш.-ласк, от кот пĕчĕк кушак аçи; 2. котик (тинĕс кушакĕ тата унăн тирĕ).
прил. разг. питĕ пĕчĕк, пĕчĕкçĕ.
ж. 1. уменьш. от кукла пĕчĕк пукане; 2. разг. (о нарядной девочке, женщине) пукане; 3. зоол. куколка.
ж. 1. пĕчĕк купа; 2. (небольшая группа людей) пĕчĕк ушкăн.
м. лазарет (çар чаçĕ çумĕнчи пĕчĕк больница).
ж. церк. лампада (турăш умĕнче çутакан пĕчĕк лампа).
ж. церк. лампада (турăш умĕнче çутакан пĕчĕк лампа).
м. пĕчĕк арча.
м. пĕчĕк арча; ◇ а ларчик просто открывался кăткăсси ним те çук иккен.
м. лобзик (вĕте шăллă питĕ пĕчĕк пачка).
ж. çерем, пĕчĕк çаран, вăрман уçланки.
ж. пĕчĕк шăтăк, лупашка, пу-тăк, куç; лунка зуба шăл путăкĕ; лунка проруби вак куçĕ; мяч попал в лунку пӳске шăтăка лекрĕ.
ж. пĕчĕк пăр катăкĕ (е катрамĕ); пăр татăкĕ.
превосх. ст. от прил. малый кăшт кăна, пит сахал (е пĕчĕк); не имею ни малейшего понятия кăшт та чухламастăп.
прил. 1. пĕчĕк; маленький домик пĕчĕкçĕ пӳрт; 2. пĕчĕк, йышлă мар, йышсăр; маленькая группа пĕчĕк ушкăн; 3. (незначительный) пĕчĕк, кăшт-кашт, пули-пулми; маленькое огорчение кăшт кӳрентерни; 4. (малолетний) пĕчĕк, çамрăк, вĕтĕ; маленькие дети вĕтĕр-шакăр ача; 5. в знач. сущ. маленький м., маленькая ж. пĕчĕкки (ача); мое дело маленькое маншăн пурпĕрех, мана апла та, капла та юрать.
прил. пĕчĕк пĕлтерĕшлĕ, пули-пулми; маловажная причина пули-пулми сăлтав.
прил. сахал (е пĕчĕк) тупăшлă.
прил. 1. пĕчĕк, çамрăк, çул сахал; малолетние дети пĕчĕк ачасем; 2. в знач. сущ. малолетние мн. ача-пăча, вĕтĕр-шакăр.
ж. разг. пĕчĕк литражлă автомобиль.
прил.: малолитражный автомобиль пĕчĕк литражлă автомобиль (бензин сахал расходлаканни).
прил. пĕчĕк метражлă, пĕчĕк пӳлĕмлĕ; малометражная квартира пĕчĕк пӳлĕмлĕ хваттер.
прил. 1. тех. пĕчĕк хăватлă; маломощныи двигатель пĕчĕк хăватлă двигатель; 2. чухăн, юрлă; вăйсăр, хевтесĕр; маломощные крестьянские хозяйства чухăн хресчен хуçалăхĕсем.
прил. пĕчĕк çемьеллĕ.
прил. вăйсăр, халсăр, хевтесĕр, пĕчĕк хăватлă; малосильный человек хевтесĕр çын; малосильный двигатель пĕчĕк хăватлă двигатель.
прил. пĕчĕк пĕлтерĕшлĕ.
прил. сахал (е пĕчĕк) йышлă; малочисленный отряд пĕчĕк йышлă отряд.
прил. 1. пĕчĕк; лутра; малые дети пĕчĕк ачасем, вĕтĕр-шакăр; малый рост лутра пӳ; 2. кратк. ф. кĕске, тăвăр; эти сапоги мне малы ку атă мана тăвăр; 3. (входит в состав названий и собственных имён): Малая Медведица астр. Пĕчĕк Алтăр çăлтăр; ◇ без малого яхăнах, кăшт çитмест; без малого 100 рублей 100 тенке кăштах çитмест; за малым дело стало кăштах çитеймест; старый и малый см. старый; мал золотник, да дорог см. золотник; мал-мала меньше пĕринчен тепри пĕчĕккĕ (ачасем çинчен); малая скорость ж.-д. пĕчĕк хăвăртлăх; от мала до велика см. великий; с малых лет ачаранпах, печĕкренпех; самое малое сахалтан та; малая толика кăшт кăна.
м. разг. пĕчĕк ача.
ж. мартышка (пĕчĕк упăте).
ж. разг. массовка (1. пĕчĕк митинг, пуху; 2. пысăк йышпа экскурсие е канма кайни; 3. театр. спектакльти артистсем йышлăн вылякан сцена).
м. мастерок (раствор ăсса хумалли пĕчĕк кĕреçе).
м. медальон (1. мăя çакса çӳрекен пĕчĕк хитре коробка, унта сăн ӳкерчĕкĕ е ыт. хураççĕ; 2. иск. çаврака рамкăри ӳкерчĕк).
ж. ама упа; Большая Медведица астр. Пысăк Алтăр çăлтăр; Малая Медведица астр. Пĕчĕк Алтăр çăлтăр.
прил. 1. (небольшой по величине) вĕт(ĕ), пĕчĕк; мелкий песок вĕтĕ хăйăр; мелкие группы людей çынсен пĕчĕк ушкăнĕсем; 2. (небольшой по глубине) ăшăх; мелкий пруд ăшăх пĕве; мелкая тарелка ăшăх турилкке; мелкая пахота ăшăх суха; мелкое судно (шывра) тарăн ларман судно; 3. (экономически маломощный, социально незначительный) вак(ă), пĕчĕк; мелкая буржуазия вак буржуази; мелкие крестьянские хозяйства вак хресчен хуçалăхĕсем; мелкий чиновник пĕчĕк чиновник; 4. (малосущественный, ничтожный) пĕчĕк, начар, ниме тăман, нишлĕ; играть мелкие роли театр, пĕчĕк рольсем выля; мелкая душонка нишлĕ чун; ◇ мелкие деньги вак укçа; мелкая сошка пĕчĕк çын, сумсăр çын; мелким бесом рассыпаться см. бес.
хутлă сăмахсен «вĕтĕ», «вакă», «пĕчĕк» пĕлтерĕшлĕ пĕрремĕш пайĕ: мелколесье вĕтлĕх (вăрман); мелкокалиберный пĕчĕк калибрлă.
прил. пĕчĕк калибрлă; мелкокалиберная винтовка пĕчĕк калибрлă винтовка.
прил. 1. вак-тĕвеке пысăка хуракан, чăкăлтăш (çын); 2. пĕчĕк, пули-пулми, ниме тăман; мелочные ссоры пули-пулмишĕн харкашни.
ж. 1. (мелкие вещи) вĕтĕр-шакăр, вак-тĕвек, вĕт-шак; торговать мелочью вак-тĕвекпе сутă ту; 2. (мелкие деньги) вак укçа; 3. (что-л. незначительное) ниме тăман, пули-пулми, кирлĕ-кирлĕ мар, пĕчĕк (ĕç е япала); размениваться по мелочам ниме тăман ĕçпе айкаш.
превосх. ст. от прил. мелкий чи вĕтĕ, чи пĕчĕк; рассказать до мельчайших подробностей вак-тĕвексем таранах каласа пар (ним хăвармасăр).
ж. собир. разг. вĕтĕр-шакăр (пĕчĕк ачасем, чĕрчунсем).
ж. 1. пĕчĕк шăпăр; 2. бот. шерепе (сĕллĕн, вирĕн).
прил. питĕ пĕчĕк; нишлĕ, мĕскĕн; мизерная сумма питĕ пĕчĕк укçа; мизерная плата питĕ йӳнĕ тӳлев.
хутлă сăмахсен пĕрремĕш пайĕ: 1) «питĕ пĕчĕк (е вакă, вĕтĕ)» тенине пĕлтерет: микроорганизм микроорганизм, чи вĕтĕ организм; 2) «миллионмĕш пай» тенине пĕлтерет: микроампер микроампер, амперăн миллионмĕш пайĕ.
ж. разг. микролитражка (чи пĕчĕк литражлă автомобиль).
прил. микролитражлă, чи пĕчĕк литражлă.
м. микрометр (питĕ пĕчĕк япаласен хулăнăшне виçмелли хатĕр).
прил. 1. микроскоппа тунă; микроскопическое исследование микроскоппа тĕпчени; 2. чи вĕтĕ (е пĕчĕк), микроскопла; микроскопическое строение микроскопла тытăм; 3. перен. питĕ пĕчĕк, питĕ сахал, кăшт кăна; микроскопическая порция питĕ пĕчĕк тӳпе.
ж. миниатюра (1. авалхи кĕнекери е алçырăвĕнчи тĕслĕ сăрăпа тунă пĕчĕк ӳкерчĕк е эрешлĕ саспалли; 2. металл е пергамент çинче тунă пĕчĕк ӳкерчĕк; 3. пĕчĕк музыка е литература произведенийĕ); в миниатюре пĕчĕк калăплă.
прил. 1. миниатюра ⸗ĕ [⸗и]; 2. перен. пĕчĕк, тăпăл-тăпăл, илемлĕ; миниатюрный стол пĕчĕк хитре сĕтел.
прил. чи сахал, чи пĕчĕк; минимальный срок чи пĕчĕк срок.
м. 1. минимум, чи пĕчĕк, чи сахал (виçе, хисеп, шай); минимум знаний пĕлӳсен минимумĕ; 2. в знач. нареч. разг. чи сахалли, сахалтан та; чтобы сделать эту работу, нужно минимум пять дней ку ĕçе тума сахалтан та пилĕк кун кирлĕ; 3. в знач. неизм. прил. минимум; программа-минимум минимум программа; ◇ прожиточный минимум пурăнма чи сахалтан кирлĕ укçа; технический минимум техника минимумĕ (ĕçе тытăнма кирлĕ пĕлӳсем).
м. пĕчĕк ача, пепке; грудной младенец чĕчĕ ачи.
прил. 1. (пĕчĕк) ача ⸗ĕ [⸗и]; младенческий возраст ача çулĕ; 2. перен. айван, ачалла, ача ăслĕ; младенческие рассуждения ачалла шухăшсем.
с. ачалăх (чи пĕчĕк чухнехи).
м. анат. пĕчĕк миме.
прил. 1. (по возрасту) çамрăк, яш; пĕчĕк; молодой человек çамрăк çын; молодой бычок çамрăк вăкăр; молодые берёзки пĕчĕк хурăнсем; 2. (присущий молодости) çамрăкла, яш-кĕрĕме тивĕç; молодой задор çамрăкла хастарлăх; 3. (недавно работающий) çамрăк; молодые специалисты çамрăк специалистсем; 4. (недавно появившийся, созревший) çĕнĕ, тин тунă, çамрăк; молодой месяц çĕн уйăх; молодой картофель çĕн улма; молодое пиво çĕн сăра; 5. в знач. сущ, молодой м., молодая ж. кĕçĕн çын; кĕçĕн çын упăшки, тин авланнă çын; молодые мн. çамрăк мăшăр; из молодых, да ранний çамрăк пулсан та пултаруллă; молодо-зелено симĕс, ăса кĕмелĕх ӳсмен.
м. 1. уменьш. от молоток пĕчĕк мăлатук; 2. çапкăч (тĕрлĕ механизмсен пайĕ).
м. мотовоз (пĕчĕк локомотив).
м. пĕчĕк лĕпĕш, лĕпĕ.
прил. 1. шăши ⸗ĕ [⸗и]; мышиная норка шăши шăтăкĕ; 2. (как у мыши) шăшинни евĕр; мышиные глазки шăши куçĕ пек пĕчĕк куçсем; 3. (о цвете) сăрă, шăши тĕслĕ; мышиный пиджак шăши тĕслĕ пиншак.
ж. 1. по гл. надсечь; 2. (зарубка) пĕчĕк карт, картнă вырăн.
нареч. чи сахал, чи пĕчĕк, пуринчен те сахалрах (е пĕчĕкрех); ваш вариант наименее удачный сирĕн вариант пуринчен те ăнăçсăртараххи.
прил. чи пĕчĕк, чи лутра, чи сахал; по линии наименьшего сопротивления чи çăмăл майпа, йывăрлăхсенчен пăрăнса.
м. пӳрнеске; ◇ с наперсток питĕ пĕчĕк, пӳрнеске пекскер.
с. 1. по гл. напрячь(ся); напряжение мышц мышцăсене хытарни, мышцăсем хытни; 2. вăй хуни, тинкерӳ, тимлĕх; работать с напряжением тимлесе ĕçле; следить с большим напряжением хытă тинкерсе сăна; 3. физ., тех. напряжени; ток высокого напряжения пысăк напряжениллĕ ток; низкое напряжение пĕчĕк напряжени.
прил. 1. (лёгкий) йывăр мар, йывăрăшсăр; 2. перен. (незначительный) пĕчĕк, пысăк мар; невесомые аргументы пысăк мар аргументсем.
прил. 1. (низкий) çӳллĕ мар, лутра, пĕчĕк; невысокий забор лутра хӳме; невысокий потолок лутра мачча; 2. (незначительный по количеству, силе и т. п.) пысăк мар; невысокая температура пысăк мар температура; 3. (о качестве) паха мар, чаплă мар; товар невысокого качества пахалăхсăр тавар; 4. (отрицательный) лайăх мар, начар, ырламаллах мар; быть невысокого мнения ырласах ан кай; ◇ невысокая грудь лаптак кăкăр; невысокий лоб хĕсĕк самка!
м. виçерен катăк (е пĕчĕк) япала; галоши-недомерки виçерен пĕчĕк калуш.
прил. 1. (небольшой) пысăк мар, сахал, пĕчĕк, кăшт çеç; незначительная сумма пысăк мар хисеп; 2. (маловажный) пысăк пĕлтерĕшлĕ мар, паллă (е чаплă) мар; незначительный вопрос паллах мар ыйту.
прил. пĕчĕк пĕлтерĕшлех мар, самаях кирлĕ (е паха).
прил. разг. сахал мар, пĕчĕк мар, (чылай) пысăк; немалые деньги сахал мар укçа; немалая услуга пысăк пулăшу.
прил. сисĕнми, палăрми, питĕ пĕчĕк.
прил. сисĕнми, палăрми, питĕ пĕчĕк.
прил. кирлех (е паллах) мар, пĕчĕк пĕлтерĕшлĕ.
прил. 1. (невысокий) лутра, лутака, лутрашка, çӳллĕ мар; низкий рост лутра пӳ; низкий дом лутра çурт; 2. (небольшой, незначительный) пысăк мар, пĕчĕк; низкие цены йӳнĕ (е пĕчĕк) хаксем; низкая температура пĕчĕк температура; 3. (плохой по качеству) начар; ситец низкого качества начар ситса; 4. перен. (бесчестный) начар, киревсĕр, тӳрĕ мар; низкий человек начар çын; 5. муз. мăн(ă), хулăн; низкий голос хулăн сасă; ◇ низкий лоб хĕсĕк çамка; низкий поклон тайма пуç.
хутлă сăмахсен «лутра», «пĕчĕк», «сахал», «начар» пĕлтерĕшле пĕрремĕш пайĕ: низкосортный начар сортлă; низковольтный пĕчĕк вольтлă.
прил. сахал тӳлекен, пĕчĕк шалуллă, сахал укçаллă.
прил. 1. (очень малый) питĕ пĕчĕк (е сахал); ничтожный доход питĕ пĕчĕк тупăш; 2. (незначительный) палăрми, ăпăр-тапăр, ниме тăман, питĕ пĕчĕк; ничтожная должность ниме тăман ĕç вырăнĕ; 3. (о человеке) мĕскĕн, апăрша, ăçтиçук.
прил. 1. юрлă, чухăн, кĕлмĕç ⸗ĕ [⸗и]; нищенское существование кĕлмĕç пурнăçĕ; 2. перен. (ничтожно малый) питĕ пĕчĕк (е сахал); нищенская оплата питĕ сахал тӳлени.
союз 1. против. анчах, çапах та; 2. в знач. сущ. с. нескл. чăрмав; в этом деле есть маленькое «но» ку ĕçре пĕчĕк чăрмав пур.
м. уменьш.-ласк. от ноготь пĕчĕк чĕрне; с ноготок пит пĕчĕк, пĕчĕкçĕ.
м. пĕчĕк çĕçĕ, пекĕ; перочинный ножик кăранташ шĕвĕртмелли çĕçĕ.
ж. 1. уменьш.-ласк. от нога тяппи, пĕчĕк ура; 2. (мебели) ура; З. (гриба) туна; подставить ножку кому-л. ура хур.
ж. уменьш. от нора пĕчĕк шăтăк (е йĕнĕ).
ж. облатка (1. мед. ăша çăтма эмел тултармалли пĕчĕк йĕнĕ; 2. çырусене, хутсене çыпăçтармалли илемлĕ хут).
м. 1. уменьш.-ласк. от огонь пĕчĕк вут, вут; 2. (свет) вут куçĕ, хăй çути; 3. перен. (увлечение, задор) тим, хавхалану, хĕрӳлĕх, хĕрӳ; работать с огоньком хĕрӳллĕ ĕçле; ◇ зайти на огонек çутă курса кĕр, çул майĕпе кĕр.
с. уменьш. от окно пĕчĕк чӳрече (е кантăк)
ж. олигархи (1. улпут-пуянсен пĕчĕк ушканĕ влаçа хăйсен аллинче пусмăр йĕркипе тытса тăни; 2. çавăн пек стройла патшалăх).
ж. 1. по гл. охранять; охрана общественного порядка обществăлла йĕркелĕх сыхлавĕ; охрана труда ĕçлев сыхлавĕ; охрана материнства и младенчества амăшĕсемпе пĕчĕк ачасен хӳтлĕхĕ; 2. (отряд, группа) хурал, хурал ушкăнĕ.
м. 1. (очертание) очерк, кĕскен çырни (пĕр-пĕр ыйтупа); 2. лит. очерк (пĕчĕк илемлĕ произведени); 3. мн. очерки очерксем (тĕпчев ĕçĕ); очерки по стилистике чувашского языка чăваш чĕлхи стилистикин очеркĕсем.
м. палисадник (пӳрт умĕнчи пĕчĕк сад).
ж. 1. уменьш. от палка пĕчĕк патак, патак татки; 2. патак, авăр, тукмак, шакăлча; дирижёрская палочка дирижёр патакки; барабанные палочки параппан тукмакĕсем 3. мед. (бактерия) микроб, тăрăхла бактери; палочка Коха Кох микробĕ.
м. пĕчĕк вăрман, вĕтлĕх, ката.
м. 1. по гл. перейти; переход от социализма к коммунизму социализмран коммунизма куçни; 2. (место) каçă, каçма, пĕчĕк кĕпер; 3. (расстояние, проходимое ва какой-л. срок) çул, хушă; дневной переход пĕр кун каймалăх çул; 4. (коридор, галерея и т. п.) коридор, хушă.
ж. 1. шахм. пешка; пойти пешкой пешкăпа çӳре; 2. перен. разг. пĕчĕк çын, пешка.
ж. пăчка; лучковая пила алă пăчки, пĕчĕк пăчкă; поперечная пила икĕ авăрлă (е урлă) пăчкă, каска пăчки.
ж. 1. по гл. пилить; 2. (ручная пила) алă пăчки, пĕчĕк пăчкă; 3. (для ногтей) чĕрне хăйри.
м. пелĕш, пĕчĕк кукăль; пирожок с мясом аш пелĕшĕ; пирожок с рисом рис пелĕшĕ.
ж. разг. пĕчĕк ĕçкĕ, улах ĕçкĕ.
ж. разг. пĕчĕк планшет.
м. рыб. ăскăч, пĕчĕк атма.
прил. 1. суккăртарах, витĕрех курман; 2. перен. пĕчĕк, çутă яман; подслеповатые окна çутă яман чӳречесем.
м. 1. разг. (о детях) шуса çӳрекен ача; 2. мн.: ползунки разг. чăлхаллă йĕм (пĕчĕк ачасен).
м. ж.-д. пĕчĕк станци, полустанок.
м. прост. (пĕчĕк) шаль тутăр.
прил. пĕчĕк, портативлă (çумра йăтса çӳремелли); портативный приёмник портативлă приёмник.
ж. 1. уменьш.-ласк. от птица пĕчĕк (е вĕт) кайăк; 2. разг. (пометка) паллă, паллă туни (хут çинче).
м. 1. уменьш. см. пузырь; 2. (бутылочка) пĕчĕк кĕленче; пузырёк с лекарством эмел кĕленчи.
м. пюпитр (кĕнеке, нота хумалли пĕчĕк сĕтел); ноты лежат на пюпитре нотăсем пюпитр çинче выртаççĕ.
сов. разг. 1. макăрма тытăн, макăрса яр, йĕме тытăн, йĕрсе яр; малыш разревелся пĕчĕк ача макăрса ячĕ; 2. (долго реветь) мĕкĕрме тытăн, мĕкĕрсе яр, улама тытăн, уласа яр.
ж. 1. рамка, пĕчĕк рама; фотография в рамке рамкăри сăнӳкерчĕк; 2. мн. рамки перен. (пределы, границы) чикĕ, йĕрке, карт; держать себя в рамках хăвна йĕркеллĕ тыт, йĕркерен ан тух.
ж. уменьш. от рана пĕчĕк суран.
м. 1. (мн. ребята и дети) ача, пĕчĕк ача; грудной ребёнок чĕчĕ ачи; 2. (çын или дочь) ача; 3. (о наивном человеке) ача, пĕчĕк ача; он ещё совсем ребёнок вăл ача-ха.
ж. пĕчĕк юханшыв, çырма.
ж. раща, ката, пĕчĕк вăрман.
м. пĕчĕк шыв, пĕчĕк юханшыв.
ж. разг. пĕчĕк (е вĕт) пулă.
ж. 1. салфетка, ал тутри; бумажная салфетка хут салфетка; 2. (небольшая скатерть) пĕчĕк сĕтел çитти.
мн. (ед. сапожок м.) пĕчĕк атă.
м. сăскă, ăскăч, пĕчĕк атма.
ж. разг. пĕчĕк шăхличĕ, шăхăрчăк.
ж. секта (1. рел. тĕп чиркӳрен уйрăлса çĕнĕ тĕн вĕрентĕвне йышăннă çынсен ушкăнĕ; 2. перен. хăйсене ыттисенчен уйăрса, пĕчĕк ушкăн интересĕсемпе кăна пурăнакан çынсем).
м. сектант (1. тĕн сектинче тăракан çын; 2. пĕчĕк ушкăн интересĕсемпе кăна пурăнакан çын).
м. мед. скальпель (операци тумалли пĕчĕк çĕçĕ).
ж. пĕчĕк çатма.
прил. 1. вăйсăр, халсăр, хавшак; 2. (бедный, маломощный) вăйсăр, чухăн, начар; слабосильное хозяйство вăйсăр хуçалăх; 3. (небольшой мощности — о машинах, механизмах) вăйсăр, пĕчĕк вăйлă; слабосильный мотор вăйсăр мотор.
ж. статуэтка (пĕчĕк статуя).
м. стилет (виç кĕтеслĕ пĕчĕк кинжал).
несов. 1. (находиться в вертикальном положении) (о людях, животных) тăр; (о неодушевлённых предметах) лар; под деревом стоял человек йывăç айĕнче çын тăнă; у окна стояло дерево чӳрече умĕнче йывăç ларнă; 2. (выполнять какую-л. работу) тăр; стоять в карауле хуралта тăр; 3. (располагаться, размещаться) тăр; стоять лагерем лагерь туса тăр; стоять на отдыхе канса тăр; стоять на квартире хваттерте тăр; стоять в обороне оборонăра тăр; 4. перен. (быть, существовать, занимать какое-л. место) тăр; этот вопрос стоит на первом плане ку ыйту пĕрремĕш вырăнта тăрать; его образ живо стоял в памяти унăн сăнарĕ асра чĕррĕн тăнă; 5. перен. (держаться на чём-л., быть установленным) лар, тытăнса тăр; дом стоит на каменном фундаменте çурт чул никĕс çинче ларать; 6. (держаться, быть) тăр, пул; стояло лето çу тăнă; стоит жара шăрăх тăрать; 7. (находиться в бездействии) тăр, чарăн, чарăнса тăр (е лар), ан çӳре; часы стоят сехет çӳремест; 8. (держаться, быть на каком-л. уровне) тăр; вода стоит высоко шыв тулли тăрать; температура стоит ниже нормы температура нормăран пĕчĕк тăрать; стой(те)! чарăн(ăр)!; стоять на своём хытă тăр, çине тăр; стоять над душой аптăратса çитер; не стоять за ценой хакĕшĕн ан тăр; стоять насмерть вилсен те ан чак.
прил.: строчная буква пĕчĕк саспалли.
м. тамбур (1. пĕчĕк çенĕк; 2. ж.-д. вагон умĕ).
ж. воен. танкетка (пĕчĕк танк).
ж. разг. теплушка (1. хутса ăшăтакан товар вагонĕ; 2. ăшăнма тунă пĕчĕк çурт).
несов. 1. хĕсĕн, тачă тăр, кĕпĕрлен, хупăрлан, хĕвĕн; 2. (ютиться) хĕсĕнсе пурăн, тĕркĕш; тесниться в маленькой комнате пĕчĕк пӳлĕмре тĕркĕшсе пурăн; 3. перен. (о чувствах, мыслях) капланса кил, капланса тăр, хĕвĕнсе кил.
м. 1. муз., физ. (мн. тона и тоны) тон, сăсă; взять тон выше пĕр тон çӳлерех ил; 2. мед. (мн. тоны) чĕре (тапнин) сасси; 3. перен. жив. (мн. тона) тон, тĕс (тĕсĕн пĕчĕк уйрăмлăхĕ); светлые тона çутă тĕс; 4. перен. (тот или иной оттенок речи) сăсă; переменить тон сасса улăштар; говорить спокойным тоном лăпкă сасăпа калаç; 5. (характер, стиль поведения) хăйне хăй тыткалани; хороший тон хăйне хăй лайăх тытни, сăпайлăх; ◇ задать (или дать) тон 1) тон пар, сасă пар; 2) ертсе пыр; в тон пĕр тĕслĕ; тоном ниже (говорить, сказать) лăпкăрах кала; повысить тон сасса хăпартарах каласа пуçла; попасть в тон вырăна кил (калани е ĕç туни).
м. трамвай; ◇ речной трамвай шыв трамвайĕ (пĕчĕк пăрахут).
ж. 1. пĕчĕк пăрах; 2. (курительная) чĕлĕм; 3. (телефонная) трубка.
м. 1. (наряд, одежда) тум, çипуç; дорожный туалет çул çинче тăхăнмалли çипуç; 2. (одевание, умывание и т. п.) тумланни, тирпейленни; пит-куçа çуни; заниматься туалетом тумлан, тирпейлен; 3. (столик с зеркалом) туалет (тĕкĕр лартнă пĕчĕк сĕтел); 4. (уборная) туалет, тула каймалли.
прил. 1. (не широкий) ансăр, хĕсĕк, тăвăр; узкая улица ансăр урам; узкие рукава тăвăр çанă; 2. перен. пĕчĕк; йышлă мар, сахал йышлă; узкое совещание пĕчĕк (е сахал) йышлă канашлу; 3. перен. (ограниченный) ансăр; узкая специальность ансăр специальность; 4. лингв. ансăр; узкие гласные ансăр уçă сасăсем; ◇ узкое место хĕсĕк вырăн, çитменлĕх; узкий круг друзей çывăх юлташсем.
м. пĕчĕк ялав.
м. флакон (пĕчĕк кĕленче).
м. флигель (тĕксе тунă пӳрт е пысăк çурт картишĕнчи пĕчĕк пӳрт).
м. уменьш. от фонарь фонарик, пĕчĕк хунар.
ж. 1. (обязанность, назначение) функци, тивĕç, ĕç, пĕлтерĕш; служебные функции ĕçри тивĕç; функции денег укçа функцийĕсем; 2. биол. ĕç; функции пĕчĕк пӳре ĕçĕ; 3. мат. (переменная величина) функци (улшăнакан пысăкăш); ◇ выступать в функции кого-чего-л. кам (е мĕн) вырăнĕнче пул.
м. уменьш.-ласк. см. хвост; ◇ мышиный хвостик шăши хӳри, пĕчĕк çивĕт; с хвостиком ытларах.
ж. пĕчĕк пурт, хӳшĕ.
м. пашалу, пĕчĕк çăкăр; хрустящие хлебцы типĕтнĕ çăкăр.
м. 1. уменьш. хомут пĕчĕк хăмăт; 2. тех. ункă; ременной хомутик чĕн пиçиххи унки.
м. циклоп (1. авалхи грексен мифологиăĕнчи хăрах куçлă улăп; 2. шыври пĕчĕк çăткăн хурт).
мн. цимбала (ещĕк евĕрлĕ хĕлĕхлĕ музыка инструменчĕ, ун хĕлĕхĕсене икĕ пĕчĕк мăлатукпа çапса янраттараççĕ).
ж. 1. (небольшая доля) пĕчĕк пай, татăк; частица вещества веществон пĕчĕк пайĕ; 2. (мельчайшая часть чего-л.) пĕрчĕ, тĕпренчĕк; частицы пыли тусан пĕрчисем; 3. перен. пĕр пай; частица правды чăнлăхăн пĕр пайĕ, кăшт та пулин тĕрĕсси; 4. грам. (служебное слово) татăк.
прил. пĕчĕк, кăштах, кăшт çеç, çурма; частичное улучшение кăштах лайăхланни (е самайланни); частичная безработица çурма ĕçсĕрлĕх.
ж. 1. уменьш. см. черта; кĕске йĕр, пĕчĕк уйрăмлăх; провести чёрточку кĕске йĕр ту (е турт); 2. (дефис) дефис, кĕске йĕр.
ж. разг. пĕчĕк йытă.
ж. пĕчĕк арча, шкатулка.
м. шпиц (пӳртре усракан вăрăм çăмлă пĕчĕк йытă).
мн. шхерсем (чăнкă çыранлă пĕчĕк утравсем).
м. çăрттан чĕппи, пĕчĕк çăрттан.
м. физ. электрон (веществон отрицательнăй зарядлă чи пĕчĕк пайĕ).
прил. 1. (начальный) элементарлă, пуçламăш; элементарная математика элементарлă математика; 2. (несложный) çăмăл, ансат; элементарная задача çăмăл задача; элементарная истина пурне те паллă япала; 3. (основной) тĕп, чи кирлĕ; элементарное условие чи кирлĕ услови; 4. хим. элементлă; элементарный анализ элементлă анализ; элементарный состав вещества веществори элементсен составĕ, веществори элементсем; 5. физ. (наименьший из имеющихся) чи пĕчĕк, элементарлă; элементарные частицы чи пĕчĕк пайсем.
прил. хутран-ситрен, вăхăтран-вăхăта (е сайра пĕрре) пулакан; эпизодическая помощь хутран-ситрен пулăшни; эпизодическая роль (в пьесе) пĕчĕк роль (теплерен пĕрре сцена çине тухмалли роль).
ж. юмореска (юморлă пĕчĕк произведени); музыкальная юмореска музыкăллă юмореска.
м. 1. уменьш. см. язык; 2. анат. кĕçĕн чĕлхе, пĕчĕк чĕлхе; 3. перен. (у колокольчика) тукмак; (у замка) чĕме; (у ботинка) чĕлхе.
Социаллӑ сӑмахлӑхӑн вырӑсла-чӑвашла словарӗ (2004)
хула; главный город, столичный город тĕп хула; город областного подчинения облаçа пăхăнакан хула; малые города пĕчĕк хуласем; города-побратимы тăванлашнă хуласем; города-спутники спутник хуласем (пысăк хула çывăхĕнче вырнаçнисем); город-герой герой хула, паттăр хула (ку хисеплĕ ята Мускава, Ленинграда, Волгограда, Севастополе т.ыт. хуласене панă)
капеллан (католиксен тата англичансен — пĕчĕк чиркӳре е çарта ĕçлекен священник)
1. коммуна, пĕрлешӳ, эртел; трудовая коммуна ĕç эртелĕ; жить коммуной пĕрлешсе пурăн (пурлăха уйăрмасăр) 2. коммуна (Италире, Францире, Бельгире т.ыт. хăш-пĕр çĕршывсенче ял, пĕчĕк хула); сельская коммуна ял коммуни
пĕчĕк тупăшлă; малодоходное хозяйство пĕчĕк тупăшлă хуçалăх
вак, пĕчĕк; малые города пĕчĕк хуласем; малый бизнес вак бизнес; малые нации пĕчĕк нацисем
чи пĕчĕк; минимальный размер оплаты труда ĕç укçин чи пĕчĕк виçи; минимальная пенсия чи пĕчĕк пенси
пĕчĕк тӳлевлв; пĕчĕк шалуллă; низкооплачиваемая работа пĕчĕк тӳлевлĕ ĕç
пĕчĕк тупăшлă; низкорентабельное производство пĕчĕк тупăшлă производство
часовня, часавай (христиансен пĕчĕк кĕлĕ çурчĕ)
хутор (пĕчĕк ял е уйрăм ларакан кил-çуртпа унăн çĕрĕ)
хутор (пĕчĕк ял е уйрăм ларакан кил-çуртпа унăн çĕрĕ)
Чӑвашла-эсперантолла сӑмах кӗнеки
[valli]
por (postprepozicio)
ман (мана) валли — por mi
ун валли те пур — estas ankaŭ por li (ŝi)
çичĕ сехет валли килме тăрăшăр — penu veni por la sepa horo
малашне валли — por la estonto, rezerve
ку сана валли пĕчĕк парне — tio estas malgranda donaco por vi
ачасем валли пултăр — estu por la infanoj
[ende]
do, ja, jam
халĕ эс(ĕ) пĕчĕк мар ĕнтĕ — ja nun vi ne plu estas malgranda
каç пулнă ĕнтĕ — jam vesperiĝis
паллах ĕнтĕ — tutcerte, kiel estas konate
[par]
doni (donu), helpverbo kun signifo "agi por iu"
парсан кам илмĕ? — kiam oni donas kie ne prenos?
сăмах пар — promesi
парса тăр — liveri
кивçен укçа пар — pruntedoni
çак кĕнекене пар-ха — bonvolu doni tiun ĉi libron
паян ĕç укçи параççĕ — hodiaŭ oni donas laborpagon
ирĕк пар — permesi, doni liberon
май пар — havi eblecon
каласа пар — rakonti
тара пар — luigi
ăс пар — konsili, eduki, instrui
яра пар! — eku! faru!
вăй патăр! — dio helpu!
тем парсан та — neniukaze, je neniu mono de la mondo
парне — donaco
ку сана манран пĕчĕк парне — ĝi estas malgranda donaco de mi
уяв парнесĕр пулмасть — festo ne okazas sen donacoj
парнеле — donaci
эпир ăна кĕнеке парнелерĕмĕр — ni donacia al ni libron
[peĉek]
malgranda, eta
пĕчĕк ача — infaneto
пĕчĕк сĕтел — tableto, malgranda tablo
пĕчĕклен — malgrandiĝi
пĕчĕклет — malgrandigi
пĕчĕкрен — de infanaĝo, ekde infaneco
[ĥula]
urbo, urba
пĕчĕк хула — urbeto
тĕп хула — ĉefurbo
хула сыватмăшĕ — urba malsanulejo
хула çумĕ — antaŭurbo
хула çынни — urbano
хула хӳми — urba muro
ял-хула — setlejo, loĝata loko
хулаш — antikva urbo
[ĉjureĉe]
fenestro
пĕчĕк чӳрече — fenestreto
чӳрече карри — fenestra kurteno
чӳрече куçĕ — parto de fenestra vitro
чӳрече сулли — fenestrofosto
чӳрече хашакĕ — tabulo de fenestra kadro
чӳрече хуппи — ŝutro
чӳрече чаршавĕ — kurteno
чӳрече янахĕ — fenestra breto
чӳрече янахĕ çинче — sur dfenestra breto
чӳречесене хуп — fermu la fenestrojn
чӳрече = кантăк
чӳречерен пăх — rigardi tra la fenestro
[ŝiv]
akvo, akva; rivero; suko
вĕретнĕ шыв — boligita akvo
ĕçме юрăхлă шыв — trinkebla akvo
тинĕс шывĕ — marakvo
шыв кӳлленчĕкĕ — flako
шыв пăрăхĕ — akvotubo
шыв курăкĕсем — algoj
шыв куçĕ — glacitruo
шыв илни — inundo, superakviĝo
шыв шайĕ хăпарнă — la nivelo de la akvo leviĝis
анлă шыв — larĝa rivero
пĕчĕк шыв — rivereto
шыв вуксалĕ — riverstacio
шыв çулĕ — riverfluejo
хурăн шывĕ — betulsuko
тăвар шывĕ — salakvo
шыва кĕр — bani sin
атя шыва кĕме — ni iru bani nin
шыва кĕрт — bani
шыв-шурлăх — marĉa loko
шыв-юр — degelaĵo
шывак — akveca
sukeca
шывăш — hidrogeno
шывлан — malsekiĝi
шывлă — kun akvo, akveca
шывсăр — senakva
шывсăрлан — senakviĝi
шывсăрлат — senakvigi
шывсикки — akvofalo, kaskado
fontano
Йоханнeс Бeнцингăн (Benzing) нимĕçле-чăвашла словарĕ
(pĕcĕk) aca
(пĕчĕк) ача
pĕcĕk-aca
пĕчĕк ача
kĕzĕn, pĕcĕk(kĕ), vĕtĕ
кĕçĕн, пĕчĕк(кĕ), вĕтĕ
pĕcĕk-aca
пĕчĕк ача
pĕcĕk păşal
пĕчĕк пăшал
pĕcĕk măjăh (hutaz)
пĕчĕк мăйăх (хутаç)
pĕcĕk uşkăn, jacejkkă
пĕчĕк ушкăн, ячейка
Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)
«младший» кĕçĕн çын (букв. «младший человек») «молодица, недавно вышедшая замуж в данную семью»; башк. кесе «младший», «меньшой»; кесе лейтенант «младший лейтенант»; казах. киши, кирг. кичи, кичӳӳ, узб. кичик «младший»; ср. венг. kicsiny «маленький» < др. чув. (булг.) яз.; в тюркских языках понятия «младший» и «маленький» выражаются одним и тем же словом, в чувашском — разными, см. пĕчĕк; к ~ п.
, пĕчĕккĕ 1. «маленький»; 2. «младший»; тув. биче, бичии «маленький», «малый»; «мелкий»; якут. бычык «малость чего-л».; КБ, тефс. ХII-ХIII вв., хак. кичиг, азерб., МНХ, уйг. кичик, туркм. кичи, тур. кӳчӳк, ног. кишкей «малый», «маленький»; «младший»; АФТ гичиг, кумык, гиччи, алт. В кичик, кичиг, кичӳ, кичнек, кирг. кичи, кичинекей, башк. кескәй, тат. кечкене, казах., к. калп. кишкене, узб. кичкина «малый», «маленький»; ср. бур.-монг. битыхан, бичихан, монг. бяцхан калм. бичкн «маленький»; к ~ п.
Чăвашла-вырăсла фразеологи словарĕ
Кăмăла хуç 1. трогать / растрогать кого; 2. о бижать/ обидеть кого, огорчать / огорчить кого; 3. расстр аиваться / расстроиться; склонять / склонить кого, к чему.
1. [Ольга Васильевна:] Ну, Елюк, ытла та кăмăла хуçмалла юрлатăн. П. Осипов. Умăмра пĕчĕк кăна портрет Кăмăла хуçать те илĕртет. Я. Ухсай. 2. — Апла ан кала. Çын кăмăлне хуçатăн! — чарать ăна манпа юнашар, манран çăмăлтарах выртакан Тимош, Пенза вырăсĕ. С. Элкер. Эп халăх кăмăлне хуçас темерĕм. Я. Ухсай. Çамрăклăх! Сана хурлас пулсассăн, Тен, хуçас тесессĕн кăмăлна, Ан кулян та ан кӳрен — хавассăн хӳтĕле эс хăвăн вăхăтна. А. Алка. Кăмăла хуçакан çакăн пек кунсенчен пĕринче Ахтупайпа Ятламас кĕтмен çĕртен хăйсем патне юланут юртăпа пынине курчĕç. К. Турхан. 3. — Кăмăлна ан хуç ĕнтĕ, пултăрăм! — илтĕнчĕ çав самантра йыснăш сасси. М. Ухсай. Ялан пуçа устарса, хуйхăртса çӳреттерекен муза — уншăн ют: «Кив илемшĕн хуçмăп кăмăла. Пуçăмра çĕнелнĕ ял тĕнчи», — тет вăл. В. Паймен. Ашшĕ-амăшĕ хашкаса кĕрсе тăчĕç ун умне, ӳкĕтлесе, ятласа хуçаймарĕç кăмăлне.
Отчёт ту отчитываться / отчитаться перед кем-чем.
Эпĕ сана ху килнĕ чух пĕчĕк отчёт туса парам: тепре тахçан килетĕн-ха. А. Артемьев. Вăл республикăри колхоз ударникĕсен съезчĕ умĕнче отчет тăвать. Н. Патман.
Пуç ус вешать / повесить голову.
Сарă кайăк юрă юрларĕ, Нӳрлентерчĕ куçăма. Шухăшларăм та хурлантăм, Лăштах усрăм пуçăма. С. Шавли. Эпĕ кама калатăп: эс ан тăр Пуç усса, кĕреш вăй пур таран. А. Воровьев. Ун пек ачасем, пĕчĕк музыкантсем, пуç усмаççĕ. В. Харитонов.
Сасă (сас) пар 1. отдавать [подавать] /отдать [подать] свой голос за кого; 2. подавать / подать голос (заявлять о своем присутствии, сказав, произнося что-либо); откликаться / откл икнуться; 3. подавать / подать голос (давать о себе знать); 4. издавать / издать звук.
1. Валерий Чкаловшăн сас пачĕ пирĕн округ, Вăл пулчĕ пирĕн депутат. А. Ĕçхĕл. Вĕсем халăх пуххине пырса халăхпа пĕрле канаш туса сас памалла. Хыпар. 2. Аптраман тавраш вăранчĕ, Пуринчен малтан лаçран Пĕчĕк Петĕр сасă пачĕ: «Тăр, анне, чăпар автан Виççĕ авăтрĕ хы-ы-тă!» П. Хусанкай. 3. Вăрçă хыççăн сасă панă сăвăçсене пирĕн критика çителĕклĕ асăрхаса пыраймасть-ха. П. Хусанкай. Çапла, çав сулхăн Çурçĕрте вара Чăваш татах хăй сассине парать. А. Ĕçхĕл. 4. Пӳрт алăкĕ чĕриклетсе сас пачĕ. И. Тукташ. Ак вăрăммăн, пăртак салхуллăн Сас пачĕ кĕтнĕ пăрахут. П. Хусанкай. Картишĕнче, урамра, хулара шан та шан тутарса зениткăсем кĕрлетчĕç. Пĕр канмасăр, хăвăрт-хăвăрт сас паратчĕç. В. Алентей.
Çула çит быть (в каком-либо) возрасте.
Ярмуш, хăйĕн çулне çитнĕ ачасенчен çӳлерех пулсан та, имшеркке ача кăна-ха. К. Турхан. Каçпа Машуксем патне шкул çулне çитмен пĕчĕк ачасем пухăнчĕç. В. Эльби.
Тăкак тӳс терпеть / потерпеть убытки.
Çу сĕрмесĕр урапа та кусмасть, çавăнпа та кашни килĕн пĕчĕк тăкак тӳсмелле пулать. Г. Алентей. Эс, Çитăр кум, пирĕнтен ытларах чухлатăн — илсе кайса сут çав нимĕçе пирĕн хăмлана, тăкакне тӳсĕпĕр, — терĕç хайхи хăмла ӳстерекен чăвашсем. П. Осипов.
Тĕлĕк кур [тĕллен] видеть сон.
Пĕчĕк ывăлăмçăм, çывăр, тутлă тĕлĕк кур. И. Ивник. Çывăрса кайсан, эпĕ тĕлĕк тĕлленнĕ. Юхма М. Каçхине разведкăра пулнă юлташсем, темле тĕлĕк курса, мăкăртата-мăкăртата çывăраççĕ. В. Алентей.
Тĕс (тĕсне) çухат [яр, тăк] линять / полинять, облинять; выцветать / выцвести.
Пĕчĕк пӳлем кĕтессинче тес çухатнă шăналăк карнă та, çавăнта выртать поэт. С. Шавли. Юр хăй тĕсне ĕнтĕ çухатнă, Пăхан та — йăлт ула-чăла. Г. Ефимов. Таня виçĕмкунхи шупкалса тĕсне янă çӳхе платьепех. П. Львов. Кăвак куçсем! Çамрăж чĕрем Хăрать сиреньсем тĕс тăкасран. Н. Янкас.
Ури (урисем) çине ĕне пусман-ха не изведал ещё тягости жизни, ещё не успел испытать невзгод жизни (букв. на его (ее) ногу ещё не наступила корова).
— Çамрăксем вĕт. Пурăнма пĕлмеççĕ. Урисем çине ĕне пусман. Э-эх, мĕн калăн ĕнтĕ вĕсене... — терĕ карчăк. В. Алентей. Пĕчĕк-çке-ха ывăлĕ, Урине ĕне пусман. Тем курĕ те, тем пулĕ Çын çине пĕччен ярсан. А. Афанасьев.
Халап юптар говорить намёками, намекать.
Манăн хваттер хуçипе — халап юптарма юратакан хыпкаланчăк пĕчĕк старикпе кирек кама хăна туса яма тăрăшакан йăрă карчăка ыйхăран вăратас килмерĕ. Я. Янкас.
Хыпар çитер сообщать / сообщить кому-чему, о чем, осведомлять / осведомить кого-что.
Çак каçхинех телеграф Петроградра та рабочисемпе хресченсен революцийĕ çĕнтерни çинчен пĕлтерекен хыпар çитерет. С. Элкер. Пĕчĕк Тараспа унăн асламăшĕ патне тем пек хыпар çитерес килсен те, алла хĕçпăшал тытса тăшмана хирĕç партизансемпе пĕрле уççăн кĕрешес çул çине тухнă Чилитов никама та пĕр сăмах çырман. А. Талвир.
Чике мăйраки ту кувыркаться / кувыркнуться.
Эпир, пĕчĕк йытă çурисем пек, хӳшĕсене витнĕ çĕртре юлнă курăк куписем çинче йăваланатпăр, чике мăйраки тăватпăр. М. Ухсай.
Ят пар 1. давать / дать имя кому-чему, называть / назвать кого-что; 2. присваивать / присвоить звание кому, за что, какое.
1. Ахаль мар чăваш ят панă Хăй сăмахĕпе ăна [Атăла]. П. Хусанкай. Пирĕн яла та, Çиреклĕ тесе, пĕчĕк юханшыв ятнех панă. В. Паймен. Пĕр хресченĕн пулнă ывăл, Ӳссе çитĕннĕ вăл сывă, Ашшĕ-амăш кăмăлланă, Алтиер тесе ят панă. Г. Ефимов. 2. Чăваш АССР правительетаи Хусанкая т.ивĕçлитгех яалăх поэчĕ ятне панă. М. Сироткин. Колхоз хуçалăхĕнче тунă çитĕнӳсемшĕн В. В. Зайцева Совет правительстви 1948 çулта Социализмла Ĕç Геройĕ ятне панă. Чăваш календарĕ.
Чăваш чĕлхин çĕнĕлĕх словарĕ
п.с. Производствăпа экономика тытăмĕ, ял хуçалăх продукцине туса илекенсен, тирпейлекенсен тата туянакан патне çитерекенсен çыхăнăвĕ. Халĕ çĕршывра пур районсенче те агропромышленность пĕрлешĕвĕсем туса хунă. К-н, 1984, 12 /, 2 с. Районти агропромышленноçра сирĕн тӳпе пĕчĕк мар. Г.Краснов, 1985, 49 с. Ыран — агропромышленность комплексĕнче тата продукци тирпейлекен промышленноçра ĕçлекенсен професси уявĕ. ÇХ, 1997, 46 /, 1 с. Хальлĕхе Раççей агропромышленность комплексне ура çине тăратмалли çул-йĕр курăнмасть-ха. ХС, 2003, 83 /, 2 с. — агропромышленноç комплексĕ (Х-р, 25.07.2000, 3 с.; Ар, 2001, 6 /, 1 с.).
п.с. Производствăпа экономика тытăмĕ, ял хуçалăх продукцине туса илекенсен, тирпейлекенсен тата туянакан патне çитерекенсен çыхăнăвĕ. Халĕ çĕршывра пур районсенче те агропромышленность пĕрлешĕвĕсем туса хунă. К-н, 1984, 12 /, 2 с. Районти агропромышленноçра сирĕн тӳпе пĕчĕк мар. Г.Краснов, 1985, 49 с. Ыран — агропромышленность комплексĕнче тата продукци тирпейлекен промышленноçра ĕçлекенсен професси уявĕ. ÇХ, 1997, 46 /, 1 с. Хальлĕхе Раççей агропромышленность комплексне ура çине тăратмалли çул-йĕр курăнмасть-ха. ХС, 2003, 83 /, 2 с. — агропромышленноç комплексĕ (Х-р, 25.07.2000, 3 с.; Ар, 2001, 6 /, 1 с.).
ç.с. Акăлчан евĕрлĕ пул, акăлчана тух. Пур çавнашкал «вырăсланакансем» пĕчĕк йышлă халăхсем хушшинче... Влаçа акăлчансем килсе ларсан, вĕсем çак çеккунтрах «акăлчанланма» та хатĕр. А.Т.-Ыхра, 2000, 57 с.
п.с. 1. Анлă уçă вырăн; уçлăх. Эпир [погра-ничниксем] çил-тăман çаврăнса, ахрашса тăракан тĕксĕм шурă анлăха ыткăнатпăр. В.Алендей, 1965, 21 с. Шур тĕтре пулса вăл [Сывлăмпи] çитнĕ çӳл тӳпемĕр анлăхне. Н.Теветкел, 1982, 91 с. Вĕçсĕр-хĕрсĕр анлăх ăна [ачана] хăй ытамне çавăрса илчĕ. Т-ш, 1993, 35 /, 7 с. Эпĕ вара дельтапланпа вĕçесшĕнччĕ, тĕнче çийĕн виçесĕр анлăхра ярăнасшăнччĕ. Л.Сачкова, 1996, 108 с. — ВЧС, 1971, 872 с. 2. Анлăш, талккăш, лаптăкăш. Çĕршыв анлăхĕ тĕлĕнтерчĕ ĕнтĕ икĕ пĕчĕк чуна. В.Элпи, 1983, 96 с. Кунашкал эпикăллă анлăх Агиверăн яланах новелла формипе шайлашать. Г.Федоров, 1996, 173 с. Тĕнчене хăвăр ăсăрпа виç енлĕ анлăх ăнлавне хĕссе кĕртсе лартнă та, çав картаран тухаймастăр. В.Эктел, 1996, 70 с.
п.с. 1. Апат-çимĕç çини; сăй. Вăраха пымарĕ апатлану. В.Тимаков, 1984, 33 с. Б.Чиндыковăн «Çур çĕр хыççăнхи апатлану» драмăлла повеçĕ. Я-в, 1989, 6 /, 25 с. Пурăннипе, апатланупа тата çул çӳревпе çыхăннă тăкаксене хуçасем хăйсем çине илеççĕ. Х-р, 11.09.1996, 1 с. [Пĕчĕк] ачан кун йĕркийĕ апатлануран, çывăрнă тата çывăрман вăхăтсенчен тăрать. С-х, 2000, 36 /, 3 с. — совет салтакĕн апатланăвĕ (А-и, 1992, 22 /, 2 с.); юлташла апатлану (У.Улхаш, 1993, 36 с.); каçхи апатлану (В.Эктел, 1996, 32 с.). 2. Апат-çимĕç çитерессине йĕркелени; халăха тăрантни, сăйлани. Суту-илӳпе обществăлла апатлану предприятийĕсем. КЯ, 22.09.1973, 2 с.; Х-р, 21.07.1992, 1 с. Обществăлла апатлану управленийĕ. К-н, 1984, 16 /, 8 с.; Х-р, 25.12.1997, 3 с. Малтан-лăха [Турцирен килнĕ] хăнасем Шупашкарта пĕр апатлану пунктне уçма калаçса татăлнă. Т-ш, 1998, 12 /, 4 с. — апатлану çурчĕ «столовăй» (К-н, 1982, 19 /, 5 с.; К-н, 1984, 18 /, 4 с.); апатлану керменĕ «ресторан», «кафе»(Я-в, 1995, 10 /, 110 с.; ХШ, 1999, 4—5 /, 114 с.). — ВЧС, 1971, 509 с.; ВЧС, 1951, 473 с.
, ç.с. Хăлхалăхлă (наушниклă) пĕчĕкçĕ магнитофон. Пĕрремĕш вырăншăн — компьютер, иккĕмĕшĕшĕн — телевизор, виççĕмĕшĕшĕн — видеомагнитофон, 4—10-мĕш вырăнсем йышăннисене — аудиоплейерсем. Т-ш, 1999, 12 /, 1 с. Паянхи çынсене «микро» хушăмлă тĕлĕнтермĕшсем илĕртеççĕ, чи çăмăл видеокамера, чи пĕчĕк аудиоплейер... ÇХ, 1999, 49 /, 5 с. Пĕри аудиоплейер, тепри ... сехет выляса илнĕ. Ар, 2002, 40 /, 1 с.
..., ç.х. Хутлă сăмахсен «услам ĕçĕ, пуçару ĕçĕ (туп.)» е «усламçă (туп.), ĕçлĕ çын» пĕлтерĕшлĕ пайĕ. «Бизнес-инкубаторта» çамрăксем пĕчĕк бизнес пуçарма пултараççĕ. ÇХ, 1997, 49 /, 4 с. Мускаври Реформ-пресс издательство ушкăнĕ хăйĕн кăçалхи тăваттăмĕш номерĕн бизнес-каталогне Чăваш çĕршывне халалланă. Х-р, 20.06.1997, 1 с. Наука ертӳçи ... бизнес-класлă самолетсемпе вĕçме ... пултарать. Ч-х, 1999, 27 /, 2 с. ЧНК çумĕнче бизнес-клуб йĕркелемелле. Х-р, 23.06.2000, 1 с.
ç.х. Хутлă сăмахсен «васкаварлă, хăвăрт», «кĕске, пĕчĕк» пĕлтерĕшлĕ пайĕ. Пĕрремĕш страницăра «Кам майлă пулатăр.» блиц-ыйтăм материалне пичетлесе кăларнă. ЧÇ, 2001, 3 /, 2 с. Унăн [телеертӳçĕн] программисем тĕллĕн-тĕллĕн хăйне евĕрлĕ блиц-интервью пулса каятчĕç. ÇХ, 2001, 14 /, 8 с. — блиц-тĕпчев (К-ш, 23.06.2000, 3 с.).
ç.с. Официаллă çын, пĕр-пĕр элчĕ (предста-витель) — журналистсене пухса — пайăр ыйтăва, темăна уçăм-латни; пĕчĕк пресс-конференци. Эпĕ ăна [информацие] СССР Шалти ĕçсен министерствинче ирттернĕ брифингран илнĕччĕ. Я-в, 1991, 5 /, 16 с. А.Яковлев Кремльти брифингра Раççей тата ют çĕршыв журналисчĕсене Кронштадри инкек-синкек чăнлăхне уçса паракан документсене кăтартнă. Х-р, 1994, 6 /, 1 с. Çа-кăн пирки Федерацин хăрушсăрлăх службин Чăваш Республикинчи управленийĕнче иртнĕ брифингра пĕлтерчĕç. ÇХ, 18.09.1998, 2 с.
ç.с. Селĕм модăллă тумтир, атă-пушмак тата капăрлăх сутакан пĕчĕк магазин. Паллă модельер Ирина Голицина княжна Раççейре пуçласа уçнă бутик Мускавра ĕçлет. ÇХ, 1998, 6 /, 7 с. [Бизнесра] малалла каяс тесен фирма бутикĕ кирлĕ пулать. Х-р, 5.07.2002, 3 с.
ç.с. Видеоаппаратура (туп.). Паллакан хĕрсем ăна йӳнĕрех хакпа видеотехника тупса пама ыйтнă. ÇХ, 2000, 14 /, 4 с. Ют çĕршыв таварне сутакан çынсем ... видео-техникăна саппас пайсем пек кăтартаççĕ, вĕсен налукĕ темиçе хут пĕчĕк. Х-р, 6.10.2000, 3 с. Хайхи хваттертен çухалнă аудио- тата видеотехникăна ... тупнă. Х-р, 13.04.2001, 2 с.
п.с. Çынсем урăх вырăнтан куçса кил-çурт çавăрнипе йĕркеленнĕ пĕчĕк ял. Октябрь выçăлккинче пурăнакансем республикăри мĕн пур граж-дансене ... чĕнсе калани. К-н, 1981, 15 /, 3 с. Хуласен категорине кĕртмен пункт, сала, поселок, ял, выççăлккă. Х-р, 9.01.1998, 2 с. Выççăлкă — ялран, саларан, хуларан уйрăлса тухнă вырăн. Н.Нау-мов, 2002, 9 с. — Ашмарин, V, 219 с.
п.с. Çынсем урăх вырăнтан куçса кил-çурт çавăрнипе йĕркеленнĕ пĕчĕк ял. Октябрь выçăлккинче пурăнакансем республикăри мĕн пур граж-дансене ... чĕнсе калани. К-н, 1981, 15 /, 3 с. Хуласен категорине кĕртмен пункт, сала, поселок, ял, выççăлккă. Х-р, 9.01.1998, 2 с. Выççăлкă — ялран, саларан, хуларан уйрăлса тухнă вырăн. Н.Нау-мов, 2002, 9 с. — Ашмарин, V, 219 с.
п.с. Çынсем урăх вырăнтан куçса кил-çурт çавăрнипе йĕркеленнĕ пĕчĕк ял. Октябрь выçăлккинче пурăнакансем республикăри мĕн пур граж-дансене ... чĕнсе калани. К-н, 1981, 15 /, 3 с. Хуласен категорине кĕртмен пункт, сала, поселок, ял, выççăлккă. Х-р, 9.01.1998, 2 с. Выççăлкă — ялран, саларан, хуларан уйрăлса тухнă вырăн. Н.Нау-мов, 2002, 9 с. — Ашмарин, V, 219 с.
ç.с., спорт. Тĕклĕ çĕмренсемпе тĕл пемелле ăмăртни. 90-мĕш çулсенче вăл [И.Солдатова] дартс енĕпе ăмăртса та пысăк çитĕнӳсем турĕ. Х-р, 23.01.1996, 4 с. Чемпионатра дартс спорт вăййине ирттерме йышăннă. Пĕчĕк сăнăсемпе пересси инвалидсем хушшинче анлă сарăлнă вăйă. Х-р, 11.09.1996, 4 с. 1994 çулта дартс енĕпе ирттернĕ Раççей чемпионачĕ. А-и, 2000, 1 /, 7 с.
ç.п. Хут-кăранташ тата кĕнеке тавраш чиксе çӳремелли пĕчĕк те лаптак чăматан. Людмила Павловна хучĕсене чăштăртаттарса пĕчĕк чăматана, юлашки вăхăтра модăна «дипломат» ятпа кĕнĕскерне чиксе хучĕ. Г.Краснов, 1985, 111 с. Гастронома кĕрсе «дипломатне» ... пылак кучченеç, «çутти» тултарчĕ. В.Эктел, 1996, 85 с. Дипломат йăтнă ... тĕреклĕ çын çăмăллăн утать. ХШ, 1999, 4—5 /, 114 с. Арçын ... дипломатне коридорта пăрахса хăварать. С-х, 2000, 19 /, 4 с.
п.с. Обществăлла пĕрлешӳ е патшалăх учрежденийĕ; организаци. Шупашкарти пĕчĕк хуçалăх йĕркеленĕвĕсен ассоциацийĕн генеральнăй директорĕ. Х-р, 16.09.1992, 4 с. Пĕтĕм Раççейри «Афганистан ветеранĕсен Раççей Союзĕ» обществăлла организацин Чăваш Республикинчи йĕркеленĕвĕн правлени председателĕ. ÇХ, 1999, 13 /, 2 с. — танл., Егоров, 1954, 61 с.
п.в. Пылак çимĕç тĕсĕ; канфет. Пырса хурать минтер айне е канхветне, е шăккăлатне. М.Ставский //К-ш, 7.04.1990, 4 с. Тяпкин пĕр хутаç канхвет илсе килсе [пĕчĕк артистсене] парнелерĕ. Х-р, 25.02.1997, 1 с. Дипломатĕнчен шампань эрех, пĕр курупка канихвет кăларса сĕтел çине хучĕ. Х-р, 7.02.1997, 4 с. Мăшăрлă пулăр тесе икшер канихвет çитерчĕ. ÇХ, 1998, 1 /, 4 с. — канхвет-премĕк (Я-в, 1991, 6 /, 32 с.); канихвет-пĕремĕк (ХС, 1999, 1 /, 2 с.); кăнахвет-премĕк (Ç-т, 1999, 1—2 /, 51 с.); канихвет-ирис (В.Эктел, 1996, 32 с.); — канихвет курупки (ÇХ, 1999, 6 /, 4 с.); канихвет хучĕ (Х-р, 27.11.2001, 3 с.); кăнахвит çи (ТА, 2002, 5 /, 16 с.); — тутлă канихвет (ÇХ, 1999, 11 /, 11 с.).
п.в. Пылак çимĕç тĕсĕ; канфет. Пырса хурать минтер айне е канхветне, е шăккăлатне. М.Ставский //К-ш, 7.04.1990, 4 с. Тяпкин пĕр хутаç канхвет илсе килсе [пĕчĕк артистсене] парнелерĕ. Х-р, 25.02.1997, 1 с. Дипломатĕнчен шампань эрех, пĕр курупка канихвет кăларса сĕтел çине хучĕ. Х-р, 7.02.1997, 4 с. Мăшăрлă пулăр тесе икшер канихвет çитерчĕ. ÇХ, 1998, 1 /, 4 с. — канхвет-премĕк (Я-в, 1991, 6 /, 32 с.); канихвет-пĕремĕк (ХС, 1999, 1 /, 2 с.); кăнахвет-премĕк (Ç-т, 1999, 1—2 /, 51 с.); канихвет-ирис (В.Эктел, 1996, 32 с.); — канихвет курупки (ÇХ, 1999, 6 /, 4 с.); канихвет хучĕ (Х-р, 27.11.2001, 3 с.); кăнахвит çи (ТА, 2002, 5 /, 16 с.); — тутлă канихвет (ÇХ, 1999, 11 /, 11 с.).
п.в. Пылак çимĕç тĕсĕ; канфет. Пырса хурать минтер айне е канхветне, е шăккăлатне. М.Ставский //К-ш, 7.04.1990, 4 с. Тяпкин пĕр хутаç канхвет илсе килсе [пĕчĕк артистсене] парнелерĕ. Х-р, 25.02.1997, 1 с. Дипломатĕнчен шампань эрех, пĕр курупка канихвет кăларса сĕтел çине хучĕ. Х-р, 7.02.1997, 4 с. Мăшăрлă пулăр тесе икшер канихвет çитерчĕ. ÇХ, 1998, 1 /, 4 с. — канхвет-премĕк (Я-в, 1991, 6 /, 32 с.); канихвет-пĕремĕк (ХС, 1999, 1 /, 2 с.); кăнахвет-премĕк (Ç-т, 1999, 1—2 /, 51 с.); канихвет-ирис (В.Эктел, 1996, 32 с.); — канихвет курупки (ÇХ, 1999, 6 /, 4 с.); канихвет хучĕ (Х-р, 27.11.2001, 3 с.); кăнахвит çи (ТА, 2002, 5 /, 16 с.); — тутлă канихвет (ÇХ, 1999, 11 /, 11 с.).
п.в. Пылак çимĕç тĕсĕ; канфет. Пырса хурать минтер айне е канхветне, е шăккăлатне. М.Ставский //К-ш, 7.04.1990, 4 с. Тяпкин пĕр хутаç канхвет илсе килсе [пĕчĕк артистсене] парнелерĕ. Х-р, 25.02.1997, 1 с. Дипломатĕнчен шампань эрех, пĕр курупка канихвет кăларса сĕтел çине хучĕ. Х-р, 7.02.1997, 4 с. Мăшăрлă пулăр тесе икшер канихвет çитерчĕ. ÇХ, 1998, 1 /, 4 с. — канхвет-премĕк (Я-в, 1991, 6 /, 32 с.); канихвет-пĕремĕк (ХС, 1999, 1 /, 2 с.); кăнахвет-премĕк (Ç-т, 1999, 1—2 /, 51 с.); канихвет-ирис (В.Эктел, 1996, 32 с.); — канихвет курупки (ÇХ, 1999, 6 /, 4 с.); канихвет хучĕ (Х-р, 27.11.2001, 3 с.); кăнахвит çи (ТА, 2002, 5 /, 16 с.); — тутлă канихвет (ÇХ, 1999, 11 /, 11 с.).
ç.п. Радиопа паракан е телевиденипе кăтар-такан пĕр-пĕр программа; передача. Хамăр та пĕчĕк чухне «Спо-койной ночи, малыши» передачăна еплерех кĕтеттĕмĕр те. Ун чухне чăвашла тухакан унашкал кăларăм çукчĕ. ÇХ, 1999, 9 /, 12 с. «Ăраскал» — наци кăларăмĕ [Пуçелĕк]. ÇХ, 1999, 29 /, 1 с. Миçе çул ĕнтĕ [Г.Вастрюкова] ача-пăча передачисен редакцине ертсе пырать. Вăл хатĕрлекен «Шăнкăрав» кăларăма итленĕ хыççăн чун çемçелет. Т-ш, 1999, 10 /, 1 с. — радио кăларăмĕсем (Д.Гордеев //В-х, 8.07.1991, 12 с.); — кăларăм хатĕрле, кăларăм пăх (Х-р, 21.08.1998, 1 с.); кăларăма хутшăн (ÇХ, 1999, 2 /, 12 с.).
п.п. Киревсĕрлĕх, килĕшӳсĕрлĕх, намăссăрлăх. Хăçан вăраннă-тăр ку килпетсĕрлĕх, ... унри пĕчĕк-пĕчĕк вĕчĕлтетӳ, ... пысăк-пысăк тарăху-вĕчĕрхенĕве куçса, пур ыррине шаларан шала таптаса кĕртме тытăннă. Хв.Агивер, 1984, 42 с. Вăрнарти килпетсĕрлĕхсем. Х-р, 21.01.1997, 3 с. Кунта С.Асаматăн айăпĕ çук, паллах. Сăлтавĕ — хăшĕ-пĕрисен килпетсĕрлĕхĕнче. А-и, 2000, 1 /, 8 с.
п.в. Пĕр-пĕр хутлăх пуçлăхĕ; князь. Пĕчĕк пухусенче каланисене пирĕн «кнеçсем» илтмеççĕ. П-н, 1990, 2 /, 1 с. Кнеç мар, хресчен — сухаçă та утарçă — пулнă вăл. Н.Теветкел //Х-р, 11.04.1998, 7 с. Владимир кнеç ячĕпе лартнă палăк уйрăмах килĕшрĕ. Х-р, 19.01.1999, 3 с. Хусан ханлăхĕнче чăваш хушшинчен тухнă тавралăх кнеçĕсем (пӳсем), вырăнти кнеçсем (çĕрпӳсемпе вунпӳсем), турхансем сахал пулнă. Я-в, 2000, 5 /, 49 с. — кнеç хĕрĕ (Х-р, 8.10.1998, 3 с.); кнеçсен влаçĕ (Х-р, 18.07.2001, 2 с.); — удел кнеçĕ (Х-р, 22.02.2000, 1 с.); вырăс кнеçĕ (Г.Юмарт, 2001, 12 с.); аслă кнеç (Х-р, 17.07.2001, 2 с.).
ç.с. Лазерлă проигрывательпе итлемелли пĕр енлĕ йăвă çыруллă (кĕвĕ-çемĕллĕ е текстлă) пĕчĕк пластинка; лазер дискĕ. Куравăшра «Раççей» ятлă лазер компакт-дискăн презентацийĕ пулса иртнĕ. Х-р, 15.02.1996, 3 с. Манăн [композиторăн] чи лайăх произведенисене компакт-диска çырма палăртнă. Х-р, 3.04.1996, 4 с. Çапах хăш-пĕр япаласем çухалнă-çухалнах, магнитола, компактдисксем. ÇХ, 2000, 37 /, 4 с. Библиотека фондне ... аудиокассетăсемпе, компактдисксемпе пуянлатма тăрăшаççĕ. Х-р, 6.03.2003, 4 с.
ç.с. Лазерлă проигрывательпе итлемелли пĕр енлĕ йăвă çыруллă (кĕвĕ-çемĕллĕ е текстлă) пĕчĕк пластинка; лазер дискĕ. Куравăшра «Раççей» ятлă лазер компакт-дискăн презентацийĕ пулса иртнĕ. Х-р, 15.02.1996, 3 с. Манăн [композиторăн] чи лайăх произведенисене компакт-диска çырма палăртнă. Х-р, 3.04.1996, 4 с. Çапах хăш-пĕр япаласем çухалнă-çухалнах, магнитола, компактдисксем. ÇХ, 2000, 37 /, 4 с. Библиотека фондне ... аудиокассетăсемпе, компактдисксемпе пуянлатма тăрăшаççĕ. Х-р, 6.03.2003, 4 с.
п.с. Шифрласа çырнă пĕчĕк çыру; пытарăнчăк çыру, шахвăрту. Пуç ватмăшсен йышне крипто-граммăсем те кĕреççĕ... Çак криптограммăра туслăх çинчен калакан ваттисен сăмахĕ вуланмалла. Т-ш, 1999, 1 /, 5 с. Криптограммăра салам сăмахĕсем вуланĕç. Т-ш, 1999, 10 /, 12 с.
ç.с. Спектакль-концерт, ăмăрту-шоу е фильм пăхакан çын; куракан. Артистсен пуплевне куравçăсем тĕслĕх вырăнне хураççĕ, вĕсем пек калаçма тăрăшаççĕ. И.Павлов //ТЧИТ, 1991, 11 с. Пурте вĕсем — юрлакансем те, ташлакансем те — хăйсен пултарулăхĕпе куравçăсене савăнтарма тăрăшрĕç. ÇХ, 1999, 12 /, 9 с. Ăслă та чее телерепортерсем куравçăсене подсознани урлă витĕм кӳме хăтланаççĕ. Ч-х, 1999, 27 /, 7 с. Пин-пин куравçă ячĕпе [Пуçелĕк]. Х-р, 29.05.2001, 4 с. — хисеплĕ куравçăсем (Т-ш, 1998, 9 /, 3 с.); пĕчĕк куравçăсем (Х-р, 4.10.1998, 4 с.); ирĕксĕр куравçăсем (Х-р, 25.07.2000, 3 с.); совет куравçисем (Х-р, 12.07.2002, 3 с.). — танл., телекуравçă.
ç.п., жарг. Миллион тенкĕ. Виçĕ «лимонлăх» пĕр пĕчĕк ĕç тупăнчĕ. ÇХ, 1997, 20 /, 1 с. Манран хваттер валли тесе виçĕ «лимон» илни çитмест — халь тата тăван аннӳне çаратасшăн. Х-р, 6.01.1998, 3 с. Рекламăпа çыхăннă килĕшӳсем ăна тата 6 «лимон» кӳреççĕ. ÇХ, 1998, 47 /, 8 с. — «лимон» тӳле (ÇХ, 1997, 28, 6 с.).
ç.с. «Мерчен» ансамбль юрăçи. Пушкăрт-станри Шланлă ялĕнче «Мерчен» фольклор ансамблĕ ĕçлет... «Пĕчĕк çеç путене» фестивале те хутшăннă мерченçĕсем. Х-р, 2.09.2000, 4 с. Мерченçĕсен магнитофон пленки çине çырса илнĕ юррисем кашни студентăн фонотекинче пулнă. Х-р, 2.07.2002, 7 с.
ç.с., шӳтл. Пĕрехмай ыйту парса аптăратакан, пĕлесшĕн çунакан пĕчĕк ача. Иван Чермаков ... «Курăнман суран» тата «Мĕншĕнкке» кĕнекесем кăларнăччĕ. Т-ш, 2000, 5 /, 6 с.
ç.с. Чиксе çӳреме меллĕ пĕчĕк калькулятор (туп.). Эпĕ микрокалькулятор тытмасăрах, логарифм линейкипе кăна ... район комплексĕ миçе миллион тенкĕ тăкак кӳнине шутласа кăларма пултаратăп. А.Емельянов, 1990, 218 с. Микрокалькуляторпа ... ĕçлĕр, хушăр, кăларăр, хутлăр, пайлăр. ЧЧ, 1998, 6 кл., 91 с.
ç.с., мед. Организмри пĕчĕк тытăмсене (тĕсл., куçа) микроскоппа тата ятарлă инстру-ментсемпе усă курса сиплени. Финсем Шупашкарта Пĕтĕм Союзри куç микрохирурги центрĕн филиалне турĕç. Я-в, 1991, 8 /, 9 с. Конгресс делегачĕсем «Куç микрохирургийĕ» комплексра та пулса курчĕç. Х-р, 13.10.1992, 1 с. Сирĕн çырăва куç микро-хирургийĕнче ĕçлекен С.Сусликов хуравлать. Т-ш, 2000, 34 /, 10 с.
ç.с., физ. Пĕчĕк хушăллă (диапазонлă) электромагнитлă хум; чиксĕр пысăк тăтăшлăх. Микрохумпа ĕçлекен кăмакара апат хатĕрлетĕр пулсан, унти температура 70 градусран кая ан пултăр. С-х, 1999, 26 /, 3 с. Сотовăй телефонпа калаçнă чухне микрохум пайăрки пуç купташкипе пуç мимине кĕрет. С-х, 2000, 37 /, 1 с. — микрохумлă кăмака (ХС, 1999, 130 /, 2 с.).
ç.с. Пĕчĕк вăрçă, кĕске вăрçă. Çавна тунă пулсан, тен, хальхи «мини-вăрçă» пыман та пулĕччĕ. Х-р, 12.02.1997, 2 с.
ç.с. Пĕчĕк хăватлăхлă завод. Саккунсăр мини-заводсене пĕтерме республикăра [Чечняра] 5 çынран тăракан ятарлă штаб туса хунă. Х-р, 25.02.1997, 3 с.
ç.с. Уйрăм çын хуçалăхĕнче усă курма меллĕ пĕчĕк трактор. Укçа хывăр — мини-трактор пулать. [Пуçелĕк]. Х-р, 29.10.1992, 2 с.
ç.с. Выльăх-чĕрлĕх тытма йĕркеленĕ хушма хуçалăх; пĕчĕк ферма. Шкул çумĕнчи мини-фермăра 4 ĕне, 3 сысна ами, 5 вăкăр тытаççĕ. ÇХ-рĕ, 8.12.1999, 2 с.
(МУФТИЙ), п.с. Пĕр тăрăхри мăсăльмансен тĕн тата юридици (право) ыйтăвĕсене татса паракан пуçлăхĕ. Пĕчĕк ялăн пысăк уявне Чăваш Республикинчи мăсăльмансен тĕн управленийĕн пуçлăхĕ Альбир Крганов муфтий уçрĕ. Х-р, 25.07.2000, 4 с. Республикăри мăсăльмансен муфтийĕ А.Крганов. ÇХ, 1999, 11 /, 3 с. Чăваш Республикинчи мăсăльмансен управленийĕн пуçлăхĕ А.Крганов муфти. Х-р, 25.05.2001, 1 с.
ç.с. Предпринимательсен ĕçĕ-хĕлĕ, ĕç пуçарулăхĕ; пуçару ĕçĕ, услам ĕçĕ, бизнес. Предпринимател[ь]лĕх производ-ствăна аталантарма, экономика ыйтăвĕсене татса пама май патăр. Х-р, 21.04.1994, 2 с. ЧР Предпринимател[ь]лĕхе пулăшу парас тата ал ăсталăхне аталантарас ĕç министерстви. Х-р, 28.10.1997, 2 с. Предпринимател[ь]лĕхе симĕс çутă [Пуçелĕк]. Х-р, 11.09.2001, 1 с. — пĕчĕк предпринимательство (Х-р, 28.10.1997, 2 с.); вак предпринимательлĕх (Х-р, 4.03.2003, 1 с.); — предпринимательство ĕçĕ (ÇХ, 1997, 49 /, 3 с.).
ç.с. Предпринимательсен ĕçĕ-хĕлĕ, ĕç пуçарулăхĕ; пуçару ĕçĕ, услам ĕçĕ, бизнес. Предпринимател[ь]лĕх производ-ствăна аталантарма, экономика ыйтăвĕсене татса пама май патăр. Х-р, 21.04.1994, 2 с. ЧР Предпринимател[ь]лĕхе пулăшу парас тата ал ăсталăхне аталантарас ĕç министерстви. Х-р, 28.10.1997, 2 с. Предпринимател[ь]лĕхе симĕс çутă [Пуçелĕк]. Х-р, 11.09.2001, 1 с. — пĕчĕк предпринимательство (Х-р, 28.10.1997, 2 с.); вак предпринимательлĕх (Х-р, 4.03.2003, 1 с.); — предпринимательство ĕçĕ (ÇХ, 1997, 49 /, 3 с.).
ç.с. Предпринимательсен ĕçĕ-хĕлĕ, ĕç пуçарулăхĕ; пуçару ĕçĕ, услам ĕçĕ, бизнес. Предпринимател[ь]лĕх производ-ствăна аталантарма, экономика ыйтăвĕсене татса пама май патăр. Х-р, 21.04.1994, 2 с. ЧР Предпринимател[ь]лĕхе пулăшу парас тата ал ăсталăхне аталантарас ĕç министерстви. Х-р, 28.10.1997, 2 с. Предпринимател[ь]лĕхе симĕс çутă [Пуçелĕк]. Х-р, 11.09.2001, 1 с. — пĕчĕк предпринимательство (Х-р, 28.10.1997, 2 с.); вак предпринимательлĕх (Х-р, 4.03.2003, 1 с.); — предпринимательство ĕçĕ (ÇХ, 1997, 49 /, 3 с.).
ç.с. Патшалăхăн (е муниципалитетăн) пурлăхне уйрăм çынсен аллине укçалла е тӳлевсĕр майпа куçарни. Художниксен союзĕ мастерскойсене приватизаци тăвасшăн та укçасăр чăвашсенчен хăтăласшăн. Х-р, 28.07.1992, 3 с. Приватизаци чекĕ Раççейĕн кашни гражданинне приватизаци ĕçне хутшăнма май парать. Х-р, 24.09.1992, 2 с. Вăхăт ... приватизаци «çитĕнĕвĕсене» çĕнĕлле хаклама хистет. ХС, 1999, 17 /, 3 с. Чубайс пуçланă приватизаци аферисемпе... пуйнă вĕсем. Ч-х, 1999, 28 /, 2 с. — приватизаци пурнăçла (Я-в, 1992, 9 /, 10 с.); привати-заци свидетельстви (Х-р, 30.07.1992, 1 с.); приватизаци прог-рамми (Х-р, 4.03.1993, 3 с.); приватизаци килĕшĕвĕ (ЧÇ, 1998, 14 /, 13 с.); — пĕчĕк приватизаци (Х-р, 22.01.1994, 3 с.); халăха хирĕçле приватизаци (Х-р, 6.06.1997, 2 с.); вăрă-хурахла приватизаци (Ч-х, 1999, 28 /, 2 с.).
Чăваш чĕлхин ретроспективлă ăнлантару словарĕ
Швейцария республикин пĕчĕк патшалăх пек ăрасна законсемпе пурăнакан пайĕсем. Швейцария пурĕ 22 пая уйăрăлать. Кашни пайне кантон теççĕ Кашни кантон хăй тĕллĕн, пĕчĕк патшалăх пек, ăрасна законсемпе пурăнать [Хыпар 1906, № 41:637].
шанкăрма. Каша таврашĕ кунта килнĕ чух пит чечен килеççĕ: лаши мăйĕсене пĕчĕк шăнкăравсем, клуххаркасем (шанкăрмасем) çакса яраççĕ, шанкăртаттарса килеççĕ [Тимофеев 2002:113].
пĕчĕк пыйтă. Кĕркуннерехпе ама хуртсем юлашки хут пĕчĕк пыйтăсем (личинка) çуратаççĕ [Яблонная 1915:5].
лавкка. Вăл каланă тăрăх эпир нумай тĕле çитрĕмĕр: пĕчĕк çуртсене те, пысăк çуртсене те, чаплă лавккасене те (магазинсене) кĕре-кĕре ыйтса тухрăмăр [Архипов 1984:280].
сиенлĕ. Пĕчĕк ачасене, йывăр çын пулнă арăмсене, ватă ăстариксене касса халер эмелне ӳт ăшне кӳртнĕ чухне пĕрре те çав эмел сарăплă (сиенлĕ) пулман [Чтобы 1908:3].
Турă ĕни (хурт-кăпшанкă тĕсĕ. – Э.Ф.). … пур-и йывăç пахчине усă тăвакан хурт? – Пур. Вăл упар (Турă ĕни) тиекен пĕчĕк хĕрлĕ хурт [Яблонная 1915:6].
Чĕрчун ячĕсен чăваш-вырăс-латин словарĕ
баклан — phalacrocorax [хур евĕрлĕ шыв кайăкĕ]; Беринг бакланĕ берингов баклан — phalacrocorax pelagicus; Галапагос бакланĕ галапагосский баклан — nannopterum harrisi; Перу бакланĕ перуанский баклан — phalacrocorax bougainvillii; пĕчĕк баклан малый баклан — phalacrocorax pygmeus; пысăк баклан большой баклан — phalacrocorax carbo; тĕпеклĕ баклан хохлатый баклан — phalacrocorax aristotelis; Уссури бакланĕ уссурийский баклан — phalacrocorax filamentosus; хĕрлĕ питлĕ баклан краснощекий баклан — phalacrocorax urile
(уй пăрçи) блошка — phyllotreta [сиенлĕ пĕчĕк нăрă]
игрунка — callithrix jacchus [Америкăра пурăнакан вăрăм хӳреллĕ пĕчĕк упăте]
гиббон — hylobates agilis [этем евĕрлĕ пĕчĕк хура упăте]
дрейссена — dreissena [йĕкĕр хуранлă пĕчĕк моллюск]
инфузория — infusoria [пĕчĕк тĕклĕ, пĕр клеткăллă чĕрчун]; пушмак евĕрлĕ инфузори инфузория-тeфелька — paramecium caudatum; чĕлĕм евĕрле инфузори инфузория-трубач — stentor coeruleus
(йĕчĕк, ташпан) голец — noemacheilus barbatulus [карп йăхĕнчи çĕлен евĕрлĕ пĕчĕк пулă]
мокрица — oniscoidea [рак йăхĕнчи çĕр çинче пурăнакан пĕчĕк чĕрчун]
кабарга — moschus moschiferus [Инçет Хĕвелтухăçĕнче пурăнакан пĕчĕк пăлан]
крот — talpa [çĕр айĕнче хурт-кăпшанкă çисе пурăнакан паха мамăк тирлĕ пĕчĕк хура чĕрчун]; Алтай каюри алтайский крот — talpa altaica; Европа каюри (суккăр шăши) европейский крот — talpa europaea; Кавказ каюри кавказский крот — talpa caucasica
ящерица — lacerta [шуса çӳрекенсен йăхĕнчи вăрăм çинçе хӳреллĕ чĕрчун]; йăрă калта прыткая ящерица — lacerta agilis; пĕчĕк калта ящурка — eremias; симĕс калта зелёная ящерица — lacerta viridis; çавра пуçлă калта круглоголовка — phrynocephalus; çĕленле калта желтопузик — ophisaurus apodus [урасăр калта]; улăх калти луговая ящерица — lacerta practicola; чĕррĕн çуратакан калта живородящая ящерица — lacerta vivipara
коростель (дергач) — сrex crех [уй-хирте пурăнакан пĕчĕк чăх]
качурка — oceanodroma [тинĕсре пурăнакан пăрăх сăмсаллă кайăк]; кăвак качурка сизая качурка — oceanodroma furcata; пĕчĕк качурка малая качурка — oceanodroma monorchis; çурçĕр качурки северная качурка — oceanodroma leucorrhod; шур пуçлă качурка белоголовая качурка — pelagodroma marina; шур хырăмлй качурка белобрюхая качурка — fregetta tropica
(кулюкка, кăвăлти) голубь, сизый голубь — columba livia [кăвак тĕслĕ вĕçен кайăк]; вăтам вăрман кăвакарчăнĕ (вăтам ула тăпа) клинтух — columba oenas; пĕчĕк вăрман кăвакарчăнĕ (пĕчĕк ула тăпа) горлинка, горлица — streptopelia turtur; пысăк вăрман кăвакарчăнĕ (пысăк ула тăпа) вяхирь — columba palumbus; чулту кăвакарчăнĕ каменный голубь (скалистый голубь) — columba rupestris [Азире тусем хушшинче пурăнакан кайăк]
(хыт кĕрĕк) ёрш — gymnocephalus cernua [уланкă йăхне кĕрекен йĕплĕ пĕчĕк пулă)
синица — parus [çерçи йăхĕнчи симĕс-кăвак тĕслĕ вĕçен кайăк] вăрам хӳреллĕ кăсăя длиннохвостая синица — aegithalos caudatus; кăвак кăсăя синица-лазоревка — parus coeruleus; пĕчĕк кăсăя синица-московка — parus ater; пысăк кăсăя большая синица — parus major; xypa пуçлă кăсăя черноголовая гаичка — parus palustris; уссиллĕ кăсăя синица усатая — panurus biarmicus; пăвăр пуçлă кăсăя буроголовая гаичка (пухляк) — parus montanus; тĕпеклĕ кăсăя хохлатая синица (гренадёрка) — parus cristatus
муравей — formica [çурxax çунатлисен йăхне кĕрекен пĕчĕк кăпшанкă]; вăрман кăтки лесной муравей — formica rufa; пыл кăтки медовый муравей — camponotus inflatus; сад пахчи кăтки садовый муравей — lasius niger
киви — apteryx australis [Австралире пурăнакан пĕчĕк страус]
королёк — regulus [çерçи йăхĕнчи сарă-симĕс тĕслĕ пĕчĕк вĕçен кайăк]; cap пуçлă королёк желтоголовый королёк — regulus regulus
корсак — vulpes corsas [кăнтăрта пурăнакан пĕчĕк тилĕ]
крачка — sterna [юплĕ хӳрелле, чарлăк йышши шыв кайăкĕ]; Камчатка крачки камчатская крачка — sterna camtschatica; пĕчĕк крачка малая крачка — sterna albifrons; хура крачка чёрная крачка — chlidonias nigra; шурă крачка белая крачка — gygis alba; шур питлĕ крачка белощёкая крачка — chlidonias hybridа; шур çунатлă крачка белокрылая крачка — chlidoniae leucoptera; юханшыв крачки речная крачка — sterna hirundo
гольян — phoxinus [карп йăхĕнчи пĕчĕк пулă]
кутора — neomys fodiens [шыв хĕрринче пурăнакан пĕчĕк каюра йышши чĕрчун]
лемминг — lemmus [çурçĕрте пурăнакан шăши йышши кăшлакан пĕчĕк чĕрчун]; вăрман леммингĕ лесной лемминг — myopus; пысăк чĕрнеллĕ лемминг копытный лемминг — dicrostonyx torquatus; Çĕпĕр леммингĕ сибирский лемминг — myopus schisticolor
бабочка — lepidoptera [хупăллă çунатлă кăпшанкă]; вĕлтĕрен лĕпĕшĕ крапивница — aglais urticae; кăвак лĕпеш голубянка — lycaena; купăста лепĕшĕ капустная белянка (капустница) — pieris brassicae; пĕчĕк лĕпĕш мотылёк — pyrausta; сарă лĕпĕш лимонница — gonepteryx rhamni; çулçăпăран лĕпĕш листовёртка — tortrix; тăмана лĕпĕшĕ совка — noctuidae; тутлă кăшман лĕпĕшĕ брюквенница — pieris napi; упа лĕпĕшĕ монашенка — limantria monacha [йывăç çулçи çиекен сиенлĕ лĕпĕш]; хупах лĕпĕшĕ репейница (чертополовка) — cynthia cardui; шурă лĕпĕш боярышница — aporia crategi; шуçăм лĕпĕшĕ зорька — anthocharis cardamines [хĕрлĕ çунатлă пĕчĕк лĕпĕш]
лори — loriinae [Индонезире пурăнакан пĕчĕк попугай]
манул — felis manul [кăнтăрта пурăнакан пĕчĕк çăткăн кушак]
кистехвост — polyxenus lagurus [нумай ураллă, пĕчĕк шăмăсăр чĕрчун]
нерпа — phoca [пĕчĕк тюлень]; Байкал нерпи байкальская нерпа — phoca sibirica; Каспи нерпи каспийская нерпа — phoca caspica; ункăллă нерпа кольчатая нерпа — phoca hispida
оляпка — cinclus cinclus [шыв хĕрринче пурăнакан, пулă çиекен пĕчĕк вĕçен кайăк]; пăвăр оляпка бeрая оляпка — cinclus pallasii
белка (обыкновенная белка) — sciurus vulgaris [вăрманта пурăнакан мамăк тирлĕ кăшлакан чĕрчун]; вĕçевçĕ пакша обыкновенная летяга — pteromys volans; вĕтлĕх пакши кустарниковая белка — paraxerus [Африкăри пакша тĕсĕ]; карлик пакша карликовая белка — microsciurus [Америкăpa пурăнакан пĕчĕк пакша]; пĕчĕкçĕ пакша белка-крошка — nannosciurus [Азире пурăнакан пĕчĕк пакша]; çĕр пакши земляная белка — xerus inauris; çу пакши масличная белка — protoxerus stangeri [Африкаpa пальма çăвĕпе тăранса пурăнакан пакша тĕсĕ]; улăпла пакша гигантская белка — ratufa [Кăнтăр Азире пурăнакан чи пысăк пакша]; ӳпрелле пакша белка-мошка — sciurillus pusillus [Америкăра пурăнакан питĕ пĕчĕк пакша]; хĕвел пакши солнечная белка — heliosciurus [Африкăра пурăнакан пакша тĕсĕ]; xypa хăлхаллă пакша черноухая белка — nannosciurus melanotis; чиперкке пакша прекрасная белка — callosciurus [Кăнтăр Азире пурăнакан питĕ хитре пакша]; чул ту пакши скалистая белка — sciurotamias davidianus [Китайри тусем хушшинче пурăнакан пакша]; чул ту вĕçевçĕ пакши скальная летяга — eupetaurus cinereus [Азири тусем хушшинчи вĕçекен пакша]
бурозубка — sorex [пĕчĕк каюрасен йăхĕнчи пăвăр шăллă чĕрчун]; вăтам пăвăр шăл средняя бурозубка — sorex caecutiens; Европа пăвăр шăлĕ обыкновенная (европейская) бурозубка — sorex araneus; пĕчĕк пăвăр шăл малая бурозубка — sorex minutus; пĕчĕкçĕ пăвăр шăл крошечная бурозубка — sorex minutus
горошинка — pisidium [йĕкĕр хуранлă пĕчĕк моллюск]
землеройка — soricidae [каюра тата шăши евĕрлĕ хурт-кăпшанкă çиекен пĕчĕк чĕрчун]
пингвин — spheniscus [Антарктидăра пурăнакан пысăк тинĕс кайăкĕ]; Антарктида пингвинĕ антарктический пингвин — pygoscelfs antarctica; Галапагос пингвинĕ галапагосский пингвин — spheniscus mendiculus; Гумбольдт пингвинĕ пингвин Гумбольдта — spheniscus humboldti; император пингвин императорский пингвин — aptenodytes forsteri; король пингвин королёвский пингвин — aptenodytes patagonica; куçлăхлă пингвин очковый пингвин — spheniscus demersus; Магеллан пингвинĕ Магелланов пингвин — spheniscus magellancus; пĕчĕк пингвин малый пингвин — eudyptula minor; cap куçлă пингвин желтоглазый пингвин — megadyptes antipodes; тĕпеклĕ пингвин хохлатый пингвин — eudyptes chrysocome; шур çунатлă пингвин белокрылый пингвин — eudyptula albosignota; ылтăн çӳçлĕ пингвин златоволосый пингвин — eudyptes chrysolophus
питон — python [тропикpa пурăнакан, пăвакан пысăк çăткăн çĕлен]; пĕчĕкçĕ питон карликовый питон — python anchietae [Америкăра пурăнакан пăвакан пĕчĕк çĕлен]; кĕске хӳреллĕ питон короткохвостый (пёстрый) питон — python curtus; король питон корольский питон — python regius [Африкăра пурăнакан, пăвакан пĕчĕк çĕлен]; сеткăллă питон сетчатый питон — python reticulatus [Кăнтăр Хĕвел тухăçĕнче пурăнакан пăвакан чи пысăк çĕлен]; тигрла питон тигровый питон — python molurus [Кăнтăр Азире пурăнакан, йăрăмлă, пăвакан пысăк çĕлен]
рыба — pisces [шывра пурăнакан çурăм шăммиллĕ чĕрчун]; вăкăр пуслă пулă бычок-крушак — neogobius melanostomus [тинĕсре пурăнакан вăкăр пуçлă пулă]; вĕçевçĕ пулă летучая рыба — cheilopogon pirinatibarbatus [тинĕсре вĕçсе ишекен пулă]; йĕп пулă игла-рыба — syngnathus typhle [йĕп евĕрлĕ тинĕс пулли]; йĕплĕ пулă колюшка — culaea inconstans [йĕплĕ тинĕс пулли]; йӳçек пулă горчак — rhodeus sericeus [карп йышши пулă]; йытăлла пулă рыба-собака — sphaeroides rubripes [тинĕсре пурăнакан йытă пуçлă пулă]; кăвак пулă синец — abramis ballerus [карп йăхĕнчи кăвак çурăмлă пулă]; пăчкă пулă пила-рыба — pristis pectinatus [пăчкă сăмсаллă скат]; симĕс пулă елец — leuciscus leuciscus [карп йышши пулă]; çĕлен пулă вьюн — misgurnus fossilis [пĕчĕк усиллĕ, çĕлен евĕрлĕ пулă]; çыпçăнчăк пулă уклейка — alburnus alburnus; уйăхла пулă луна-рыба — mola mola [тинĕсре пурăнакан уйăх евĕрлĕ пулă]; хăйăр пулли щиповка — cobitis taenia [çĕлен евĕрлĕ пĕчĕк пулă]; хĕç пулă меч-рыба — xiphias gladius [хĕç евĕрлĕ çӳхе çăткăн тинĕс пулли]; хулăн çамкаллă пулă толстолобик — hypophthalmichthys molitrix; чулай пулли подкаменщик — cottus gobio
пунтиус — puntius [аквариумра ĕрчетекен карп йăхĕнчи пĕчĕк пулă]
(пĕтпĕлтек) перепел — coturnix coturnix [пĕчĕк хир чăххи]
ремез — remiz pendulinus [кăсăясен йăхĕнчи пĕчĕк вĕçен кайăк]
ржанка — pluvialis [пĕчĕк сăмсаллă шыв чăххи]
ришта — dracunculus medinensis [этем ӳтĕнче паразитла пурăнакан сиенлĕ пĕчĕк шĕвĕрĕлчен]
селевиния — selevinia betpakdalensis [Вăтам Азире пурăнакан шăши евĕрлĕ кăшлакан пĕчĕк чĕрчун]
снеток — osmerus eperlanus [корюшка йышши пĕчĕк пулă]
спионида — spionidae [шывра пурăнакан нумай шăрт пĕрчиллĕ пĕчĕк хурт]
стрепет — otis tetrax [пĕчĕк хыр кăркки]
строигилид — strongjlida [пĕчĕк шĕвĕрĕлчен]
слепыш — spalax microphtalmus [çĕр айĕнче пурăнакан, кăшлакан, арлан евĕрлĕ, суккăр чĕрчун]; пĕчĕк суккăр арлан малый слепыш — spalax leucodon; пысăк суккăр арлан большой слепыш — spalax giganteus
летучая мышь — microchiroptera [шăши евĕрлĕ вĕçекен чĕрчун]; вăрăм хăлхаллă çара çерçи длинноухая ночница — myotis bechasteini; ик тĕслĕ çара çерçи двухцветный кожан — vespertilio murinus; каçхи пĕчĕк çара çерçи малая вечерница — nyctalus leisleri; каçхи пысăк çара çерçи большая (гигантская) вечерница — nyctalus lasiopterus; каçхи хĕрлемес çара çерçи рыжая вечерница — nyctalus noctula; мăйăхлă çара çерçи усатая ночница — myotis mystacinus; пĕве çара çерçийĕ прудовая ночница — myotis dasycneme; пысăк хăлхаллă çара çерçи ушан — plecotus auritus; такан сăмсаллă çара çерçи подковонос — rhinolophus; шыв çapа çерçийĕ водяная ночница — myotis daubentoni
райская птица — paradisaea [Австралире пурăнакан хитре вĕçен кайăк]; король çăтмах кайăкĕ королевская райская птица — cicinnurus regius; пĕчĕк çăтмах кайăкĕ малая райская птица — paradisaea minor; пысăк çăтмах кайăкĕ большая райская птица — paradisaea apodа
(сала кайăк) воробей — passer [хăмăр тĕслĕ пĕчĕк вĕçен кайăк]; кил-çурт çерçийĕ домовой воробей — passer domesticus; пушхир çерçийĕ пустынный воробей — passer simplex; уй çерçийĕ полевой воробей — passer montanus; чул çерçийĕ каменный воробей — petronia petronia
тушканчик — dipodidae [çĕр шăтăкĕнче пурăнакан вăрăм хӳреллĕ, мулкач евĕрлĕ чĕрчун]; мăк ураллă çĕр мулкачĕ мохноногий тушканчик — dipus sagitta; пĕчĕк çĕр мулкачĕ малый тушканчик — allactaga elater; Северцев çĕр мулкачĕ тушканчик Северцева — allactaga severtzovi; сикевçĕ çĕр мулкачĕ тушканчик-прыгун — allactaga saltator; тачка хӳреллĕ çĕр мулкачĕ толстохвостый тушканчик — pygerethmus; хăйăр çĕр мулкачĕ песчаный тушканчик — laculus
тайфунник — pterodroma [пĕчĕк сăмсаллă тăвăл хыпарçи]
сова — strix [каçхи çăткăн кайăк]; вăрăм хӳреллĕ тăмана длиннохвостая неясыть — strix uralensis; кил-çурт тăмани домовой сыч — athene noctua; пĕчĕк тăмана совка (сплюшка) — otus scops; пулă тăмани рыбная сова — ketupa; сăрă тăмана серая неясыть — strix aluco; сухаллă тăмана бородатая неясыть — strix nebulosa; çерçи тăмани воробьиный сыч — glaucidium passerinum; тĕклĕ ураллă тăмана мохноногий сыч — aegolius funereus; хăлхаллă тăмана ушастая сова — asio otus; хурчкалла тăмана ястребиная сова — surnia ulula [хурчка евĕрлĕ тăмана]; шурă тăмана белая (полярная) сова — nyctea scandiaca; шурлăх тăмани болотная сова — asio flammeus
морской жёлудь — balanus [йĕкел евĕрлĕ тинĕсре пурăнакан пĕчĕк рак]
морская уточка — dosima fascicularis [тинĕсре пурăнакан кăвакал евĕрлĕ пĕчĕк рак]
морской конёк — phyjlopteryx eques [тинĕсре пурăнакан лаша евĕрлĕ пĕчĕк пулă]
морская свинья — phocaena phocaena [пĕчĕк дельфин]
суслик — citellus [кăшлакансен йăхĕнчи уй-хир чĕрчунĕ]; вăрăм хӳреллĕ тыркас длиннохвостый суслик — citellus undulatus; Даур тыркасĕ даурский суслик — citellus dauricus [Инçет Хĕвелтухăçра пурăнакан тыркас]; Европа тыркасĕ европейский суслик — citellus citellus; пĕчĕк тыркас малый суслик — citellus pygmaeus; пысăк тыркас большой суслик — citellus major; сарă тыркас жёлтый суслик — citellus fulvius; чăпар тыркас крапчатый суслик — citellus suslicus
тюлька — clupeonella [çарлан йăхĕнчи пĕчĕк пулă]
полёвка — microtus [шăши йăхĕнчи кăшлакан пĕчĕк чĕрчун]*; перекетçе уй шашийĕ полĕвка-экономка — microtus oeconomus; хĕрлĕ-сăрă уй шашийĕ красно-серая полĕвка — clethrionomys rufocanus; хĕрлĕ уй шăшийе красная полĕвка — clethrionomys rutilus
дятел — picus [йывăç таккакан тĕрлĕ тĕслĕ вĕçен кайăк]; вăтам улатакка средний пёстрый дятел — dendrocopos medius; виç чĕрнеллĕ улатакка трёхпалый дятел — picoides tridactylus; кăвак пуçлă улатакка седоголовый дятел — picus canus; пĕчĕк улатакка малый пёстрый дятел — dendrocopos minor; пысăк улатакка большой пёстрый дятел — dendrocopos major; симĕс улатакка зелёный дятел — picus viridis; хупăллă улатакка чешуйчатый дятел — picus squamatus; шур çурăмлă улатакка белоспинный дятел — dendrocopos leucotos
медведь — ursus [сĕт çиекенсен йăхĕнчи пысăк тискер чĕрчун]; куçлăхлă упа очковый медведь — tremarctos ornatus [Кăнтăр Америкăра пурăнакан упа]; Малай упи малайский медведь — helarctos malayanus [Кантăр Азире пурăнакан пĕчĕк упа]; пысăк туталлă упа губач — melursus ursinus [Кантăр Азире пурăнакан пысăк туталлă упа]; пăвăр упа бурый медведь — ursus arctos; xypa упа чёрный медведь (гималайский белогрудый медведь) — ursus thibetansus; шурă упа белый медведь — ursus maritimus [çурçĕрте пурăнакан шурă тĕслĕ упа]
фрегат — fregata [тропикра пурăнакан вăрăм хӳреллĕ тинĕс кайăкĕ]; пĕчĕк фрегат малый фрегат — fregata ariel; пысăк фрегат большой фрегат — fregata minor
власоглав — trichocephalus trichiuris [этем тата выльăх пыршинче паразитла пурăнакан питĕ пĕчĕк шĕвĕрĕлчен]
зимородок — alcedo atthis [пулă çиекен пĕчĕк кăвак кайăк]
кобчик — falco vespertinus [пĕчĕк хурчка]
косуля — capreolus capreolus [пĕчĕк палан]
ястреб — accipiter [тĕксĕр ураллă çăткăн кайăк]; виле хурчки стервятник — neophron percnopterus; пĕчĕк хурчка (кайăк хурчки) ястреб-перепелятник — accipiter nisus [пĕчĕк вĕçен кайăксене тата шăшисене тытакан хурчка]; пулă хурчки скопа — pandion haliaetus; путене хурчки пустельга — falco tinnunculus [пĕчĕк хурчка]; сăпса хурчки осоед — pernis apivorus; çерçи хурчки кобчик — falco vespertinus; çĕлен хурчки змееяд — circaetus gallicus
циклоп — cyclops [шывра пурăнакан пĕчĕк çăткăн рак]
чайка — larus [шыв кайăкĕ]; кăвак чарлăк сизая чайка — larus canus; кĕмел чарлăк серебристая чайка — larus argentatus; кĕрен чарлăк розовая чăйка — phodostethia rosea; кӳлĕ чарлăкĕ озёрная чайка — larus ridibundus; пĕчĕк чарлăк малая чайка — larus minutus; çинçе сăмсаллă чарлăк тонкоклювая чайка — larus genei; пăвăр пуçлă чарлăк буроголовая чайка — larus brunnicephalus; хура пуçлă чарлăк черноголовая чайка — larus melanocephalis; хура хӳреллĕ чарлăк чернохвостая чайка — larus crassirostris; шурă чарлăк белая чайка — pagophila alba
шаровка — sphaerium rivicola [йĕкĕр хуранлă пĕчĕк шыв моллюски]
(шыв вăкăрĕ) выпь — botaurus stellaris [чарлан йăхĕнчи мĕкĕрекен шыв кайăкĕ]; пĕчĕк чăмăш малая выпь (волчок) — ixobrychus minutus
чеглок — falco subbuteo [пĕчĕк çăткăн кăйкăр]
славка — sylvia [çерçи йышши пĕчĕк вĕçен кайăк]; сад пахчи чечен кайăкĕ садрвая славка — sylvia borin; сăрă чечен кайăк серая славка — sylvia communis; хура пуçлă чечен кайăк черноголовая славка — sylvia atricapilla
ласточка — hirundo [вăрăм хӳреллĕ пĕчĕк вĕçен кайăк]; сăрт-ту чĕкеçĕ горная ласточка —ptyonoprogne rupestris; çыран чĕкеçĕ береговая ласточка — riparia riparia; хула чĕкеçе (шур кут) городская ласточка (воронок) delichon urbica; ял чĕкеçĕ деревенская ласточка (касатка) — hirundo rustica
пеночка — phylloscopus [çерçи йăхĕнчи пĕчĕк вĕçен кайăк]; cap куç харшиллĕ чие кайăкĕ пеночка-трещётка — phylloscopus sibilator; çурхи чие кайăкĕ пеночка-весничка — phylloscopus trochilus; хура ураллă чие кайăкĕ пеночка-теньковка — phylloscopus collybitus
каменка — oenanthe enanthe [йăвине чулсенчен тăвакан пĕчĕк вĕçен кайăк]
жулан — lanius cristatus [чакак евĕрлĕ пĕчĕк çăткăн вĕçен кайăк]; вăрăм хӳреллĕ шăлан длиннохвостый сорокопут — lanius schach [Вăтам Азире пурăнакан шăлан]; сăрă шăлан серый сорокопут — lanius excubitor; хĕрлĕ пуçлă шăлан красноголовый сорокопут — lanius senator; хура çамкаллă шăлан чернолобый сорокопут — lanius minor
мухоловка — muscicapa [çерçи йăхĕнчи вĕçен кайăк]; пĕчĕк шăна кайăкĕ малая мухоловка — muscicapa parva; сăрă шăна кайăкĕ серая мухоловка — muscicapa striata; Çĕпĕр шăна кайăкĕ сибирская мухоловка — muscicapa sibirica; чăпар шăна кайăкĕ мухоловка-пеструшка — ficedula hypolenca; шур мăйлă шăна кайăкĕ белошейная мухоловка — fecedula albicollis
скворец — stumus vulgaris [çерçи йăхĕнчи хура вĕçен кайăк]; кĕрен шăнкăрч розовый скворец — sturnus roseus; пĕчĕк шăнкăрч малый скворец — sturnia sturnia; сăрă шăнкăрч серый скворец — spodiopsar cineraceus
соловей — luscinia luscinia [çерçи йăхĕнчи хитре юрлакан пĕчĕк вĕçен кайăк]
чирок — anas [пĕчĕк кайăк кăвакал]; шатăрти шăркалчă чирок-трескунок — anas querquedula; шăхăрчăк шăркалчă чирок-свистунок — anas crecca
(кушак кайăк(ĕ) мышь — mus [кăшлакансен йăхĕнчи пĕчĕк чĕрчун]; вăрман шăшийĕ лесная мышь — apodemus sylvaticus; кил-çурт шашийĕ домовая мышь — mus musculus; пĕчĕкçĕ шăши мышь-малютка — micromys minuttis; cap пырлă шăши желтогорлая мышь — apodemus flavicollis; йĕплĕ шăши колючая мышь — acomus vilsoni
ласка — mustela nivalis [сăсар йăхĕнчи чи пĕчĕк çăткăн чĕрчун]
(шуйттан мăйраки) улитка — gastropoda [хырăм ураллă моллюск]; иçĕм çырли шуйĕ виноградная улитка — helix pomatia; пĕве шуйĕ прудовик — lymnaea stagnalis; пĕчĕк пĕве шуйĕ малый прудовик — galba truncatula; улăх шуйĕ лужанка — viviparus contactus; чĕррĕн çуратакан шуй живородка — viviparus viviparus
белозубка — crocidura [пĕчĕк каюрасен йăхне кĕрекен шурă шăллă чĕрчун]; пĕчĕкçĕ шур шăл карликовая белозубка — suncus etruscus; пĕчĕк шур шăл малая белозубка — crocidura suaveolens; пысăк шур шăл большая белозубка — crocidura lasiura; пăвăр шур шăл бурая белозубка — crocidura russula; шур хырăмлă шур шăл белобрюхая белозубка — crocidura leucoda
водяной ослик — asellus aquaticus [пĕр тан ураллă пĕчĕк рак]
водяная блоха — daphnia pulex [юплĕ мăйăхлă пĕчĕк рак]
щитень — triops cancriformis [вăрăм хӳреллĕ пĕчĕк рак]
(кĕрче) пескарь — gobio gobio [карп йăхĕнчи пĕчĕк пулă]
наездник — aphelinus mali [çурхах çунатлисен йăхĕнчи усăллă пĕчĕк кăпшанкă]
горностай — mustela erminea [сăсар йăхĕнчи пĕчĕк çăткăн чĕрчун]
янтарка — succinea putris [хырăм ураллă сарă тĕслĕ пĕчĕк моллюск]
Федотовăн «Тĕне кĕмен чăвашсен ячĕсем» словарĕ
яз. и.? Встр. в загадке. Тиньгеш. Пĕчĕк пипӳ пуç çапах ларать (çырла). (Ашм. Сл. IX, 217): Пи + пӳ (?) мар. м. и. Пипа (Черн. СМЛИ, 361).
Чӑвашла топонимсен онлайн словарӗ
Кивĕ Ӳселтен (Тутарстан, Аксу районĕ) çурçĕр-анăçалла вырнаçнă хирти пĕчĕк вăрман. Унта юмансем ӳсеççĕ.
Йăнтăрчăпа Улянкӑ (Тăвай районĕ) ялĕсем патĕнчи пĕчĕк юханшыв.
Улянкă (Тăвай районĕ) ял патĕнчи пĕчĕк юханшыв.
Çавăн пекех пăхăр:
пĕхе Пĕхе-пуçĕ пĕчĕ пĕчĕ-пĕчĕк « пĕчĕк » пĕчĕк ăйă пĕчĕк çăтмах кайăкĕ пĕчĕк çĕр мулкачĕ пĕчĕк аки пĕчĕк алăкпĕчĕк
Сăмаха тĕплĕ ăнлантарман
Хыпарсем
2022, раштав, 08
Сайт дизайнне кӑшт ҫӗнетнӗ, саспаллисен страницинче хушма пайлану кӗртнӗ //Александр Тимофеев пулӑшнипе.
2015, утă, 30
Шыранӑ чухне ӑнсӑртран латин кирилл саспаллисем вырӑнне латин саспаллисене ҫырсан, сайт эсир ҫырнине юсама тӑрӑшӗ.
2015, утă, 30
Шырав сӑмахӗсене сӗннӗ чухне малашне вӑл е ку сӑмаха унччен миҫе шыранине тӗпе хурса кӑтартӗ.
2015, утă, 29
Сăмах шыранӑ чухне малашне сайт сире сăмахсарсенче тĕл пулакан вариантсене сĕнĕ.
2014, пуш, 25
Мобиллă хатĕрсемпе усă куракансем валли сайта лайăхлатрăмăр //Мирон Толи пулăшнипе.
2011, утă, 20
Вырăсла-чăвашла сăмахсарпа пуянланчĕ.
2011, утă, 19
Сăмахсарсен çĕнелнĕ сайчĕ ĕçлеме пуçларĕ.
2011, утă, 16
Сайтăн çĕнĕ версийĕ хатĕрленме пуçларĕ.
Пӳлĕм
Сайт пирки
Ку сайтра чăваш сăмахсарĕсене пухнă. Эсир кунта тĕрлĕ сăмахсен куçарăвне, тата ытти тĕрлĕ уйрăмлăхĕсене тупма пултаратăр.
Счетчики
Пулăшу
Эсир куçаракан укçа хостингшăн тӳлеме, çĕнĕ сăмахсарсем кĕртме, Ашмарин хатĕрленĕ сăмах пуххине сканерлама кайĕ.
RUS: Переведенные вами средства пойдут на оплату хостинга, добавление новых словарей, сканирование словаря Ашмарина.
Куçармалли счётсем:
Yoomoney: 41001106956150
