Шырав: халĕ
Чăвашла-вырăсла словарь (1982)
анахронизм (иртнĕ вăхăтран юлнă, халĕ килĕшӳсĕр курăнакан йăласем, шухăшсем)
4. частица,
выражает негодование, удивление
как
епле, вăл халĕ те кунта-и? — как, он все еще здесь?
3. в сочет. с глаголом пул в знач. сказ.
поздно
халĕ ӳкĕнетĕп те, анчах кайран пулчĕ — теперь я жалею, но уже поздно
1.
в каждом доме
халĕ килĕрен телевизор — сейчас что ни дом, то телевизор
2.
разучиться, отвыкнуть
çав йăлана вăл халĕ те манман — он до сего времени не отвык от этого
манса кай —
1) забыть, запамятовать, выпустить из памяти
эпĕ кун çинчен мансах кайнă — я совсем забыл об этом
2) разучиться (что-л. делать)
забывать, предавать забвению
авалхи йăласене халĕ манăçланă — старинные обычаи сейчас преданы забвению
2.
копаться, возиться
канителиться разг.
шофер машина патĕнче мĕшĕлтетет — шофер возится с машиной
эсĕ халĕ те çав задачăпа мĕшĕлтетсе ларатăн-и? — ты все еще бьешься над этой задачей?
5.
забота
пирĕн халĕ пĕр нуша — тырра вăхăтра пуçтарса кĕртесси — у нас сейчас одна забота — убрать хлеба вовремя
пуç çине çĕнĕ нуша ӳкрĕ — на мою голову свалились новые заботы
2.
объект
промышленность объекчĕсем — промышленные объекты
халĕ тăвакан объектсем — строящиеся объекты
1.
дымиться, тлеть, чадить
кăвайт халĕ те пăсăрланса выртать — костер все еще дымится
I.
1.
глава, руководитель
начальник
заведующий
партипе правительство пуçлăхĕсем — руководители партии и правительства
кил пуçлăхĕ — глава семьи
вăл халĕ пысăк пуçлăх — он сейчас большой начальник
Пуçлăхсем пуçран ачашласан, çӳç тăкăнмасть. — посл. Когда начальство гладит по голове, волосы не выпадают.
реорганизовываться
çĕрĕçĕ халĕ хăвăрт реорганизациленет — сейчас земледелие быстро реорганизуется
II.
1.
становиться прохладным, холодать
халĕ кăшт сулхăнларĕ — сейчас похолодало, стало прохладнее
2. присоед.
еще, и еще, кроме того, вдобавок, к тому же
тата темиçе сăвă вуласа пар — прочитать еще несколько стихотворений
халĕ тата чирлерĕм — к тому же я теперь заболел
храниться, сохраняться, сберегаться
вăл кĕнеке халĕ те усранать — эта книга хранится и поныне
(халь)
1.
сейчас, теперь, в настоящее время
халĕ урамра типĕ — сейчас на улице сухо
халĕ ун пек тăхăнса çӳремеççĕ — теперь так не одеваются
халĕ вăл бригадирта ĕçлет — а настоящее время он работает бригадиром
халĕ анчах — только что, совсем недавно
халĕ кăна — только что, совсем недавно
халĕ çеç — только что, совсем недавно
вăл халь анчах кунтаччĕ — он только что был здесь
халĕ ĕнтĕ — а теперь, теперь вот; а пока
халĕ ĕнтĕ канма та юрать — а теперь можно и отдохнуть
халĕ те —
1) все еще, до сих пор
вал халĕ те килмен — он все еще не пришел
халĕ те вуласа тухмарăн-и? — неужели до сих пор ты не прочитал?
2) и так уж, и без того
халĕ те сире нумай чăрмантартăм — и так уже я вам доставил беспокойство
халĕ те пулин — хотя бы сейчас
халĕ те пулин чăннине кала— расскажи все хотя бы сейчас
халь-халь — вот-вот, очень скоро
вăл халь-халь килмелле — он вот-вот должен прийти
2.
в сочет. с пулĕ, пуль
наверно, видимо, возможно
небось прост.
ку япалана эсĕ курман пуль халĕ — ты этой вещи не видал еще, наверное
ачи çиесшĕн пулĕ халĕ — ребенок, наверное, хочет есть
3. частица
еще
вал кайман халĕ — он еще не ушел
тĕл пулăпар халĕ — увидимся еще
4. частица
-ка
пусть разг.
кайса пăх халĕ — пойди-ка посмотри
вулатăр халĕ — пусть (его) читает
см. халĕ
постой, стой, погоди, подожди
чим-ха! — постой-ка!, погоди-ка
чим-халĕ! — постой-ка!, погоди-ка
чимер-ха! — погодите-ка!, постойте!
братнин, братишкин
шăллăму — твой младший брат
шăллăмĕ — его (ее, их) младший брат
шăллăмăм халĕ çарта — мой младший брат сейчас в армии
грешно
çылăх каçарттар — исповедоваться в грехах
çылăх ту — согрешить
халĕ канса илме те çылăх мар — теперь и отдохнуть не грех
çылăхăм çук — я не грешен, нет на мне греха
çылăхран та хăрамастăн! — греха не боишься!
8. частица,
выражает удивление, негодование
как
мĕнле! вăл халĕ те кунта-и? как! — он все еще здесь?
командировочный
командировкăна тухса кай — выехать в командировку
вăл халĕ командировкăра — он сейчас находится в командировке
командировка хучĕ — командировочное удостоверение
командировкăри çын — командировочный
командировка укçи — командировочные (деньги)
Чăвашла-вырăсла словарь (1919)
воровать
вăрласа кай — умыкать
вăл вăрласа кайма шухăшланă — он вздумал умыкать
вăрласа туп — наворовать
вăрласа чарăн — навороваться
вăл вăрласа чарăнчĕ те, (пуйрĕ те), халĕ улпут пек пурăнать — он наворовался, а теперь живет барином
покрывать
одевать
зарывать
проникать
шыв витрĕ ата витĕр — вода проникла через сапоги
халĕ шыв витмест — теперь вода не пройдет, вещь не промокнет
вар витти — понос
воля
свобода
власть
халĕ ĕнтĕ хамăн ирĕк — теперь уж моя воля
ирĕккĕн — вволю
унăн тырри-пулли ирĕккĕн пулнă — у него хлеба было вволю
ĕнтĕ ирĕке тухрăм, тет — ну , теперь я, говорит, вышел на свободу
пире вăл тĕттĕм ирĕкĕнчен кăларса илнĕ — он нас вызволил из-под власти тьмы
ху ирĕкӳпе — по своей воле
çӳлти ирĕке, çĕр çинчи ирĕке пурне те мана панă — мне дана всякая власть на небе и на земле
ирĕке кăлар — уволить, выпустить на свободу
ирĕке тух — выйти на волю, уволиться
ирĕк йар — позволять
ирĕк пар — дозволить
çын ирĕкенче тăр — зависить от человека
ирĕкӳне туса çитерме кайатăп — иду исполнять волю твою
ирĕклĕх – вольность, свобода
ирĕксĕрлĕ-мĕнле — как-нибудь насильственным образом
иметь довольство
вăл ĕлĕк çук пурăннă, халĕ пăртак йӳнеçрĕ — он прежде жил бедно, теперь немного поправился
быть, стать, уродиться
пулать, йурать, май пур — возможно
пулас пулать — следует, приходится
пĕрле пул — сходиться
хăçан мĕн, пуласса (пулассине) пĕлсех тăнă — знал прекрасно, когда и что будет
ăçта пуласси ара! халĕ те ашшĕ патĕнчех... — чего где! конечно, до сих пор около отца
хĕç айне пуласса анчах ĕрчеççĕ — размножаются лишь для того чтобы попасть под меч
тĕттĕм пуласпа хапхана хупас чухне — когда же в сумерки надлежало затворять ворота
пулас çукки — неосуществимый
сута кайас пулать — нужно идти в суд
тĕл пул — встретить; заставить
каç пула (пулма) пуçласан — когда стало смеркаться
каç пуларахпа — с приближением вечера
санăн унта кайма пулать-и? — имеешь-ли ты возможность идти туда?
сĕлли пулчĕ пулмасла — овес уродился просто на диво
пулĕ, пуль — чай, чать, должно быть
килет пулĕ — идет, чать
пулăш — помогать
пулăшу — помощь
пултар — мочь, совладеть
Чăваш сăмахĕсен кĕнеки
(ыры˘), добрый, хороший, превосходный, отличный; здоровый; милый. Почтенный. Святой. Ист. 65. Çын, ырра курсан, ырă чап сарать, усала курсан, усал чап сарать. Псалт. 389. Астивсе пăхăр, Турă ыррине курăр. Тороп-к. Пăть-пăлтĕк потене, ыр çарана йоратать. Альш. Ырă ут çине ларакан ырман, тет; çĕнĕ кĕрĕк тăхăнан шăнман, тет. Пазух. Ыр ут утланакан та, ай, ырман, тет; ыр тумтир тăхăнакан та, ай, шăнман, тет. Юрк. † Ырă ут çине ларакан ырман. Юрк. Ытла ырă пулĕччĕ, ун вырăнне Магницкие кӳртсе лартсан. Янг. К. Мана сĕт ырă мар, мне молоко не идет (сказал человек, которого прошиб понос). Сёт-к. Ыр ят (добрую славу) сарса çӳрет † Йĕри-тавра йыснисем! Хаяр сонсах ан ярăр, ыр кон-çолне халалăр. (--халаллăр). N. Сан ырă (почтенное) çыруна иккĕ [илтĕм]. Юрк. Ку тĕрлĕ аслă пăраçникре те çынна ырă сăмах кала пĕлмеççĕ. Юрк. Епле хăйсем пуйни çинчен тĕрлĕ ырă хыпарсем сарма тăрăшаççĕ. N. Турă ăна (ей) вилсессĕн те, ырă вырăн патăр, çутă çĕре кӳртсе вырнаçтартăр, тет. † Ырă шĕшкĕ пек тантăшсем пурччĕ; ырă хулă пек йăмăксем пурччĕ, — тăрса йулчĕç, ай, курăнать! Полт. 54. Ырă сехет çывхарать. Полт. 50. Ачашлакан ыр куçа астумасăр вăл ларать. † Çак хăта-тăхлачă ыр пулсассăн, пире килме-кайма пит лайăх. Эльборус. Хăш енчен шăршласа пăхан, çав енчен тĕрлĕ ырă шăрш килет. † Ах, хĕрес аннеçĕм, аттеçĕм, хаяр сонсах ан ярăр, ыр халапне парса ярăр! (т.-е. пожелайте добра, благословите). N. Святой апостол Павел çирнă ырă кĕнеке çинче. N. Арăмĕ каланă: веç санăн ырă апу ылтăн тарилккене çапса çĕмĕрчĕ и çитерекен лашана чиксе вĕлерчĕ, тенĕ. Собр. 3820. Ялтан яла шыраса ялăн ыри (лучшие из деревень) кунта-мĕн; хĕртен хĕре шыраса хĕрĕн ыри (надо: ырри?) кунта-мĕн. Ала, 7. Ну, ăвăлăм, эсĕ манăн сăмаха итлесессĕн, ырă тăнлă çын пулăн. Тăвйп. Эпĕ ырра хирĕç ырă, усала хирĕç усал, тенĕ. Сказк. и пред. 18. Сывлăш ырă ыйхинчен вăранма та пуçларĕ. N. Ырă сывлăш, кисе, туртса кăларинччĕ, тесе калать, тет. N. Ырри çухатнă, усалли кӳнĕ теççĕ. (Послов.). Чхйп. Кĕтӳç хăй кĕтӳне вăй çитнĕ таран ырă пăхсан, кĕтӳри выльăхсам та ырă, аван, мăнтăр пулаççĕ. Никит. † Курăк ыри — çырла çеçки (лучшая из трав — ягодный куст), çырли ларать хĕп-хĕрлĕ. Ст. Ганьк. Ырă сехет тĕлне ту. Fac, ut faustam offendamus horam, h.e., ut opportunum tempus nanciscamur. Якей. Хĕрĕн ырри конта-мĕн. Оказывается, лучшие девицы — здесь. Юрк. Усал çумне выртаччен ырă (так напис.) ури вĕçне вырт. † Ĕçкĕ ĕçме лайăх ырă куç. Ватта ырра хур. Старого уважай. Бюрг. Кун кунлама патăр, çĕр çĕрлеме патăр; каçхине каçах пултăр, ирхине ырах пултăр. (Из обр. «тĕтĕрни»; Сала 3450). Сред. Юм. Кĕçĕллĕ çынна мунчара çапăннă чôхне ыррăн туйăнать (бывает приятно). N. Эпĕ халĕ турă пулăшнипе ырă-сывă пурăнатăп. (Из письма). † Усал çумне выртиччен ыррăн ури вĕçне вырт. Чем ложиться рядом с злым, лучше лечь в ногах у доброго. Альш. Атте-анне килĕнче мĕскер пур? — Ырă улпутран ырă тетем пур, ырă (почтенная) пикерен ырă инкем пур. Ырă вут ами, почтенная мать огня. См. Ашапатман. Т. VI, 22. Б. Бур. † Пули-пулми çынпала çула ан тух, ырă (почтенный) улпут пек пуçна çухатма. Сикт. Пӳртре пурте: ырă чӳк-кĕлĕ хапăл илтĕр; чӳк çырлах! тесе, пурте, ӳксе, пуççапаççĕ. Ib. Ун хыççăн пурте: ырă чӳк-кĕлĕ пӳлĕхçĕ, хапăл ил! тесе, ӳксе, пуççапаççĕ. Ib. Ырă чӳк-кĕлĕ хапăл ил, тытнă-тунине çырлах, тет те, вара ачасене çиме хушать. Магн. 1. Ырă киремет. Ib. Туй-ек[к]инче хурăн çырли; татрăмăр та çирăмăр, ырă хурăнташ[ш]енчен уйăрăлтăмăр. (Из солд. песни). † Ырă Мускав пек ялăм пур, ялăм çинчен куç каймасть. Л. Кошки. Пĕлни пур, пĕлменни пур: ырă чӳк-кĕлĕ, хуш курса, хапăл ил! (Из моленья), СПВВ. Ырă пӳлĕх. Альш. Ах, тантăшçăм Люпун! — çын-çын урлă курăнать! çын-çын урлă курăнсан та, ыр(ă) пикенĕн курăнан. Альш.? Ырă кĕллĕм вырăнаçтăр. Да будет принята моя чистая молитва. Ой-к. † Çыр хĕринче çĕр çырли; татрăмăр та çирăмăр, ыр çĕр-шывран уйăрлтăмăр (расстались с святою родиною). || Ы р ă скорее указывает на нравственные свойства или на высокие качества, лежащие в самой природе предмета; аван и лайăх этого оттенка не имеют. Срв. «ырă кăмăлăм», но: «лайăх чĕлхе-çăварăм». || Добро. Макка, 100. Вăрçă хушшине ырă кĕмест. (Послов.). Ырра курсан, ырă пулать; усала курсан, усал пулать, теççĕ. (Послов.). Ырă тунине манакан çын — неблагодарный. Усал-тĕсел тулалла, ырри шалалла. Так произносят, когда поят больного наговоренною водою, совершая «ăш ыратсан, вĕрекен кĕлĕ». N. Пирĕн тутарсемпе, тухса, çапăçнинчен ырри пулас çук ĕнтĕ. 1. Самое лучшее для нас, это — вступить в битву с татарами. 2. От нашей битвы с татарами положительно не будет добра. Ч. С. Çын, ырра курсан, ырă пулать, усала курсан, усал пулать, теççĕ ваттисем. Чăвйп. Кĕркка! атя кунтан тарар, кăсем ырă калаçмаççĕ (они говорят недобрые вещи; здесь —сговариваются убить). || Хорошо, по-хорошему. М. Тув. Ати-апай пур çинче ыр ĕçес те ыр çийес. Тогач. Тавай, ати, эреке, ыр ĕçес те ыр çийас. Полт. 49: Ват çын çине юратса ачашласа ыр пăхать (она). Юрк. Ĕнтĕ ырăран ырă калама тытăнать-çке. || Хорошо, что. Ч. С. Анне, ырă, аттене каласа кăтартмарĕ. || Добрый дух, доброе начало в природе. Собр. 1370. Çак тырсене акма вăрлăх кăларнă чух, ырра хирĕç ту усалла тӳртĕн ту. (Из моленья). Ib. 138. Уя тухăпăр татах ырра хирĕç, усалла тӳртĕн ту. (Из моленья). || Ырă ют, туру ют, песенная вставка, возникшая из «Ыр(ă), ей, ут, тур(ă), ей, ут»? Ч.К. Çич хӳрелĕ хĕр куртăм, — ырă ют, туру ют! — пилĕк çыххи пилĕк сум! Анаткасси хĕрĕсем ултă хĕрĕ пĕр укçа. || Ырă пурăнăçлă, благочестивый. См. 2. ырă.
солнце, солнышко. Ск. и пред. чув. 88. Вут пек хĕвел выляса çӳл тӳпене хăпарать. ''Пазух''. 92. Хевея хĕрлĕ хĕрĕсем, Турай хĕрсем тиейсе, суйламасăр илес мар. ''Дик. леб''. 43. Хĕвел анса çитеспе Елисан пиччĕшĕсем вĕçсе таврăннă. Когда зашло солнце, в пещеру прилетели братья. ''Ib''. 36. Хĕвел анса килет. Солнце близилось к закату. ''Ib''. 41. Хĕвел чылай çӳле кайсан... Когда солнце поднялось выше... ''КВИ''. Çутă юхăм унăн айĕнче, çӳлтен ылттăн хĕвел çутатать. Под ним струя светлей лазури, над ним луч солнца золотой. ''N''. Хĕвел анчĕ ту айне. ''N''. Хĕвел кулать сайрарах, шăрши пĕтнĕ чечексен. ''N''. Пĕр пĕлет çук, хĕвел çунать. ''А.-п. й''. 42. Хĕвел анса ларчĕ. Тимухха лашине шăварма тухса кайрĕ. ''НР''. Чупрăм-тухрăм ту çине хĕвелпе пиçнĕ çырлашăн. Взбежала я на гору за созревшей на солнце ягодой. ''ГФФ''. Ăшшăн-ăшшăн хĕвел пăхсан... Если солнце будет припекать.''Ib''. Ушшăн-ушшăн хĕвел пăхсан та, хорĕн те тăрăх сохăр йохать. Когда солнце сильно припекает, по дереву (березе) течет смола. ''Абыз''. Çĕр çăввинче çĕр-çырли, çĕр-çырли, çĕр çăввнче хĕвел пăхсан, тата пиçес кăмăл пур. ''Оп. ис. ч.'' II. Сывлăх пулсан таврăнăпăр, хĕвел пекех çаврăнса. Если будем живы, то вернемся подобно тому, как обращается солнце. ''N''. Хĕрлĕ хĕвел сан умăнта йăлтăртатса тăрать, аялта тен çак пĕлĕтрен витрелетсе çумăр çăвать. Перед тобою блещет красное солнышко, а внизу из этого облака, может быть, льет проливной дождь. ''Баран''. 28. Шĕшкĕ юмана хупласа хĕвел ямасăр тăнă. Орешник глушил его и не пропускал солнечных лучей. ''ТХКА''. 106. Хĕвел тухас пек, çанталăк çутăлать. ''Ib''. Хĕвел чылай çӳле улăхрĕ, хĕртсе пăхать. ''Шурăм-п''. № 19. Хĕвел анса ларчĕ. Халĕ апат çиет пулĕ, ăна амăшĕ пăтă пĕçерсе çитерет, тет. ''N''. Сивĕ кун виçĕ хĕвел пулать. ''N''. Вĕсен пичĕсем хĕвелре çунса кайнă. ''N''. Хĕвелпе тăрса, мĕн хĕвел аничченех кĕтӳре çӳрет. ''Чув. пр. о пог''. 51. Виçĕ хĕвел курăнсан, сивĕ пулать. Если появятся три солнца, будет холодно. ''Ib''. 42. Хĕвел хĕртсе пăлсан. Если солнце печет... ''N''. Хĕвел витĕр (пăхнă чухне) çăмăр çусан, тата тепĕр çăмăр пулать. Если сквозь солнце (когда оно светит) идет дождь, еше дождь будет. ''Вопр. Смоленск''. Хĕвел тухсанах пĕлĕт айне кĕрсен, çăмăр пулать. ''Панклеи''. Хĕвел те пĕлет айнех полчĕ (зашло за облако). ''С. Алг''. Кирек ăçта кайсан та пĕр хĕвел, çуратнă çĕр-шывсем шел юлать. ''N''. Хĕвел каялла кайса пăхсан, çăмăр пулать, теççĕ. ''Якейк''. Эс çанашкал покан тусан, хĕвел тепĕр çĕртен тохĕ. ''Ib''. Ес çав окçая парсан хĕвел тепĕр енчен тохĕ. ''Ib''. Ĕнер конĕпех хĕвел пăхрĕ. ''N''. Ма мана хĕвеле кăтартмастăн? Почему ты мне не даешь смотреть на солнце? ''N''. Пӳртре хĕвел çутипе çап-çутă. В комнате светло от солнца. ''N''. Хĕвел пĕлĕт айĕнчен тохрĕ; хĕвел пĕлĕт айне кĕрсе карĕ. Пĕлĕтсем хĕвел тĕлĕнчен сирĕлсе карĕç. ''N''. Эпĕр хĕвелте ларатпăр. ''N''. Мана хĕвеле тохма йорамасть. ''N''. Хĕвелте çӳреççĕ. ''N''. Старик хĕвеле ларчĕ. ''N''. Ача макăрнă чохне ăна чарас тесе: хĕвел пăхать, ай, хĕвел пăхать, тесе калаççĕ, ача вара чăнахах макăрма прахать те, колма тяпратать. Вăт хĕвел пăхса ячĕ, тесе каран колаççĕ. ''N''. Пирĕн ăрам хĕвеле хирĕç пăхса ларать. ''N''. Сар хĕвелте (в солнечные дни) çырла часах пиçет. ''N''. Олăх толли сар хĕвел, кайăк вĕçни корăнать. ''N''. Эпĕр паян кĕлтесене хĕвеле сартăмăр (на солнышко). ''N''. Тĕкĕрпе хĕвеле ан вылят (не пускай зайчиков). ''N'' Эпĕ пулсассăн, çакă уя пĕтĕмпе хĕвел ансан тапратса хĕвел тохаччен сухине туса, тыррине акса çитĕнтерсе, вырса, авăн çапса, тыррине йăлтах ампарсене тултарса хурап, тесе калать ткйĕр, тенĕ, тет. ''N''. Хĕвеле пăх та уйăха пăх, хĕвел çути сап-сарă, уйăх çути çап-çутă. ''Му-сирма''. Хĕрлĕ-хĕрлĕ, теççĕ ăна, хĕвел çинче ӳснĕ вăл. ''N''. Пĕлĕт çинче илемлĕ хĕр çӳрет. (Хĕвел). ''N''. Пăх-пăх, хĕвел, пăх, хĕвел, çу чашкипе çу парам, пыл чашкипе пыл парам, ачу шыва кайсассăн, кĕвенте пуçĕпе туртса илĕп, сана хĕрли, мана шурри. (Сăвă). ''Н. Карм''. Сирĕн пĕвĕр çинçе, сăнăр хитре, питĕр çинче хĕвел çутти пур. ''Ст. Чек''. Хĕвел хĕлле çулахинчен аялта тăрать. ''Тюрл''. Хĕвел яякка сулăнсан... Когда прошел полдень... ''Хурамал''. Хĕвел аннă чух хулăм пĕлĕт тĕлне ансан, йĕпе пулать, теççĕ. ''N''. Эсĕ апла тусассăн, хĕвел кай енчен тухĕ. ''ЧП''. Пулă çакрăм хĕвел ''Изамб. Т''. Хĕвел йывăç пĕввине яхăн çĕкленнĕ. ''N''. Хĕвел яялт (хăшт—еслв дольше) вăхрĕ те мĕаĕт айве вврсе кяйрĕ. Солнце проглянуло и опять скрылосъ ''N''. Хĕвел яраймăн ху тĕлне (невозможного не сделаешь). Унта аннӳ хĕвел пăхса çӳренĕ (об этом заботилась я) ''Юрк''. Хĕвел ануçăм çанталăк пит хĕрелет. ''N''. Хĕвел майĕ (майнелле) çаврăнса-çаврăнса, каллех пӳрте йăтса кĕрет. ''N''. Хĕвел тĕтреленсен, уяр пулять, теççĕ. ''N''. Хĕвел кутăн, каялла пăхсан, çумăр пулать, теççĕ. ''N''. Хĕвел юпа пек тухсан, çумăр пулать. ''N''. Пирĕн тĕлтен хĕвел анчĕ пулас (наше счастье закатилось). ''N''. Тăвану килнине курсассăн, хĕвел пулса чупса тух. ''N''. Кирек çта кайсан та пĕр хĕвел. ''N''. Вара отсан-отсан, хĕвел анса кайрĕ. ''Н. Лебеж''. Тăвайкки тăрăх хĕвел ӳкет, пиçмен çырласене пĕçерет. ''N.'' Чӳречесĕр çӳртра пĕчĕк шăтăкран хĕвел кĕрсен. ''N''. Хĕвел инçе карĕ. ''N''. Курнiтсара çыру çырнă чух, хĕвел ӳкрĕ пит çине. ''Кан.'' 1929, 178. Шăршлă, нӳрлĕ, хĕвел кĕмен пӳрт. ''N''. Хĕвел виттĕр пăхни. ''N''. Хĕвел тохсан тин... ''Микушк''. Ирхbне хĕвел ӳкет пичĕ çине (на лицо его падает). ''Торп-к''. Карăнтăк виттĕр ылтăн туя кĕрĕ. (Хĕвел). ''N''. Вăл хапха çил хĕвелне шалтăртатать, хĕрӳ хĕвелне ялтăртать. ''N.'' Хĕвел (-е, -ĕн) анма вăхăт ĕнтĕ. ''N''. Çĕн çул кунĕ ырă хĕрлĕ хĕвел пулчĕ. ''N''. Хĕвел ăшă пăхать. ''N''. Хĕвел анарахпа пурте киле таврăнаççĕ (с поля). ''ГТТ''. Мана пĕлĕт çаврака хуран тĕпĕ евĕрлĕ, хĕвелĕ лапка туйăннă. ''N''. Çак кунсенче хĕвел пулмарĕ. Хĕвел ларнă вăхăтра анчах çитрĕмĕр. ''N''. Йĕрекен ачана култарас тесе: «Хĕвел пăхать», теççĕ. ''N''. Пăхман хĕвеле ирĕксĕр пăхтараймăн (ӳпкелекен çинчен калаççĕ). ''Никит''. Хĕвелпе юр кайсассăн, тулăпа урпа пулать, тенĕ ĕлĕк. ''N''. Эсĕ хĕвел анса лариччен çит (или: килсе ĕлкĕр, или: килме тăрăш). Ты приходи до захода солнца. ''Сред. Юм''. Пăх пăх, хĕвел, ачу шыва кайрĕ вит, квенте пуçĕпе туртса илтĕм, ачуна хĕрлĕ çăмарта парăп, хуна шурă çăмарта парăп. (Поют дети, когда солнце скрывяется за облаками). ''N''. Эп сана çавăншăн олталап полсан, ман çине хĕвел ан пăхтăр (пусть помру). ''N''. Хĕвеле май çаврăн. Иди по солнцу с востока на запад. ''N''. Хĕвеле хирĕç, против солнца, с запада на восток. ''N''. Онăн куç пит начарланнă, хĕвел курмас вит олă. ''N''. Хĕвел куçа çиет. Солнце глаза ест. ''N''. Хĕвеле питĕн пӳрт çутă полать. Изба, обращенная к югу, бывает светла. ''N''. Хĕвеле тӳртĕн пӳрт тĕттĕм полать. Изба, обращенная на север, бывает темна. ''N''. Хĕвелпе пĕрле тохса кайрăм. Выехал при восходе солнца. ''N''. Хĕвелпе пĕрле киле кĕтĕм. Приехал при заходе солнца. ''N''. Эс те çавна тусан, хĕвел те тепĕр енчен тохĕ. (Говорит, когда уверены, что он не может этого сделать). ''N''. Хĕвел анса лара пырать. Хĕвел анса пырать. Первое показывяет, что до заката близко, а второе дольше, чем первое. ''N''. Хĕвел кăнтăрлаччен вăкăрпа чупать, тет, кăнтарла иртсен, карсакпа чупать, тет. ''N''. Хăш чухне хĕвел çӳл енчен карталанса тата тепĕр хĕвел пулать. Вăл хĕвел тавраллах çавăрăнать пулсан, «хĕвел карталанни» теççĕ. ''N''. Хĕвел каçалана сулăнсан, çĕрте йывăç мĕлкисем вăрăмлана пуçларĕç (от деревьев протянулись длинные тени). ''N''. Хĕвел ансан пуçласа тепре хĕвел аничченех. ''N''. Хĕвел тухсан пуçласа тепĕр хĕвел тухичченех. ''N''. Хĕвел хĕртнĕ — солнце палило. ''N''. Хĕвеле хирĕç пăркăç пĕренене ман ним кăмăл туртмасть ăна, ан тив юлтăр вăл, тен маччаран çӳлелле хурăпăр, халь маччаналла пураса çитиччен пĕрене çитет-ха. ''N''. Ытти пĕчĕккĕн курăнакан çăлтăрсем, хĕвелтен шутласан пирĕн çĕртен темиçе мĕлюн хут та ытла аякра тăраççĕ, çавăнпа вĕсем хĕвелрен пĕчĕккĕ пек курăнаççĕ. ''СТИК.'' Хĕвел çинче типĕтнĕ (о копченном на солнце). ''Ib''. Хĕвел тӳпере чух, в полдень. ''Ib''. Паçăр çăмăр çурĕ, халĕ хĕвел пăхат ĕнтĕ епле (говорят о маленьких, если они только что поплакали и смеются). ''N''. Пĕчĕк ачасем хĕвел пĕлĕт айне кĕрсе сулхăнлатсан ак çапла калаççĕ: «Хĕвел! Ача кĕпи шыва карĕ, туртмаллипе туртса ил». ''N''. Хĕвел апатчен вăкăр çинче пырать, тет; апатран вара — лаша çинче, кăнтăрларан вара —кайăк çинче. ''N''. Хĕвел кунран-кун иртерех тухса пырать (ир тухнăçеммĕн ир тухса пырать, кая юлнăçеммĕн кая юлса анса пырать). ''Янтик''. Эп вăхăта хĕвеле пăхса пĕлеп. ''N''. Хĕвел хĕлле çӳле каймас. ''Изамб. Т''. Пăхăр-ха, ачасем, епле хĕвел выляса тухать. ''N''. Пăртак кăна хĕвел хĕрри курăна пуçларĕ (утром). ''N''. Хĕвел йывăç пӳ (пĕвĕ) хăпарнă çĕре эпир киле çитрĕмĕр. ''N''. Хĕвел анас патне çитнĕ, тет. ''Артюшк''. Ачамсене пĕр пичĕ хĕвел, тепĕр пичĕ уйăх тăвăттăм. ''Собр''. Виçĕ хĕвел тухсан, уйăхĕпех йĕпе пулать, теççĕ. ''Н. Карм.'' Хĕрлĕ хĕр пĕлĕт тăрăх çӳрет. (Хĕвел). ''N''. Ача, ку çумăр хĕвелĕ пулĕ, ытла питт хĕртет. ''ЧП''. Хĕвел пăхрĕ — типетрĕ. ''N''. Виç хĕвелпе кайман шурă юрсем. ''N.'' Кирек ăçта кайсан та пĕр хĕвел ''N''. Вăл вăхăтра хĕвел выляса тухрĕ вăрман çинчен пĕлĕт çине, кун та хитреленсе карĕ. ''Лобашк''. Вăрман урлă сар каччă курăнĕ. (Хĕвел). ''N.'' Чипер хĕр пысăк уйпа çӳрет. (Хĕвел). ''Синьял''. Хĕвел витĕ, çу витмĕ. (Кантăк). ''Сятра''. Вутсăрах çунать, çунатсăрах вĕçет, урасăрах чупать. (Хĕвел). ''Альш''. Çулла хăшĕ-хăшĕ куç ыратнипе хĕвел çине тухаймасăр лараççĕ. ''N''. Хĕвел анса пырать (скоро закатится). ''N''. Хĕвел карталаннă (круг вокруг солнца к непогоде). ''N''. Хĕвел тухса сарăлнă (совсем уже взошло). ''N''. Хĕвел кулать, хĕртсе хĕвел пăхать. ''N''. Пăх, хĕвел, пăх, хĕвел, этемсене савăнтар. ''N''. Хĕвел шăвать. ''Кив-Йал''. Хĕвел тухать хĕрелсе çут тĕнчене çутатса. (Вăй юрри). ''Нюш-к''. Иртсе пыракан çыя пичĕ çине тĕкĕрпе хĕвел çуттине ӳкерес. ''N''. Хĕвел кашни кун ир тухнăçемĕн ир тухать (ир анса ларнăçемĕн ир анса ларать). ''Курм''. Вăрмана çитсен, хĕвел анса та ларчĕ. ''Аттик''. Хĕвел кашни кун пĕçернĕçем пĕçерет. ''N''. Хĕвел ир хĕрелсе тухсан йĕпе пулать (вăл кун çумăр е юр çăвать), теççĕ. ''КС''. Ура питне хĕвел çапрĕ (насквозь, сильно прожгло). ''Трхбл''. Хĕвел пирĕн йĕтем пысыккăш, тетчĕç ваттисем. ''N''. Хĕвел пит хĕртет. ''N''. Хĕвел тухнă çĕрелле çитрĕмĕр (ко времени восхода солнца). ''N''. Паян эп тăрсассăнах хĕвел тухрĕ. ''Красн. Горка''. Хĕвел питĕ хытă пăхать. ''Сёт-к.'' Хĕвелин пăхасси номаях мар та-ха; час кĕлет айне хопланмалла. || Назв. божества. ''Магн. М.'' 68. 64. Хĕвел ашшĕ, амăшĕ, хăлхи, çоначĕ, ори, || Клятва. ''Ст. Чек.'' Хĕвел, илмен эп ăна. ''Сред. Юм''. Хĕвел пôр! (Тôпа туни). ''Ороу''. Мĕн эсĕ çын çинчен çука калаçса çӳрен: эпир хĕрсемпе ун-кун, аплн та капла çӳренĕ, тесе калаçса çӳрен?—Çук, Якку. Ак, хĕвел, калаçман. Ăна сăмах вĕçертнине (что болтают зря) ху та пĕлен-çке.
запад, закат. В. Шемяк, ГТТ. Хĕвел анăçĕ çутă-ха. Вечерняя заря еще не догорела. ''N''. Хĕвел анăçĕнчи çутă та пĕтрĕ ĕнтĕ, лайăх тĕттĕмленчĕ. ''N''. Çуласенче хĕвел анăç çутти нихçан та пĕтсе лармас: вăл хĕвел анăçĕнчен мĕн хĕвел тухăçне çитичченех йĕркипе çутă пулса ирттерет. ''НИП''. Кĕçĕр хĕвел анĕç питĕ хĕрелчĕ. ''N''. Хĕвел анĕç хĕрли халĕ те çухалман-ха. ''N''. Хĕвел анăç хĕрелсе тăрать. ''N''. Хĕвел анăç хĕрелсен пĕлĕте лармасан, уяр пулать (çил пулать). ''Юрк''. Хĕвел анăç енче пулакан хĕрлĕ чисти пĕтмерĕ.
, пропасть даром, без пользы. ЧС. Халĕ ĕнтĕ сая каймалла пултăн-ĕçке! Сĕт-к. Сая кайĕ, тесе, ан шохăшла та! Вовсе и не думай, что напрасно пропадет. Календ. 1911. Ытлашши нумай парсан, вăл тутлине суйласа сиет те, юлашкине таптаса варалать, çапла апат ахалех сая каять. Ядр. † Çӳçе çӳлчи ма саралать? — Туратти сая каясран. Эпир мĕншĕн çитĕннĕ-ши? — Сарă хĕр сара каясран (чтобы девушки неостались старыми девами). Султангул. † Ай-хай, пуçăм, çамрăк пуç, сая каяссăн туйăнать; кайин кайĕ те, лĕпĕш пек чунăм шел анчах.
любить. Янтик. † Пурçăн явлăк пур, тетĕр, пĕртте çыхса тухмастăр; савап, савап — тиетĕр, кучченеç те памастăр. Алешк. † Ай-хай, савнă тусçăм, хура куçăм, илсен илмесен те савса тăр. Альш. † Пĕчĕкçĕ çырма, вак чуллăх, кĕпер ан хыв, ут сиктер. Савнипелен савманни сăмах ан хуш, куç сиктер. Ib. † Чипер ача, сар ача, савăп — кайăп мĕн тăвăн? Буин. † Икĕ савса сар хĕр эпĕ ӳстертĕм. Ст. Ганьк. † Сарă хĕрсене кам савĕ, савсан савĕ сар каччă (разве он, а то кроме него никто). С. Айб. † Пуян хĕрĕ савмалăх, ашшĕ ятне ямалăх. || Радоваться. Ст. Ганьк. † Хурама йывăç тăрринче сарă кайăк ларать сарăлса, савса (радостно) сарăлса ларнă чух çавра çил килчĕ — çавăрчĕ. ТХКА 60. Юр та карĕ, пăр ирĕлсе пĕтрĕ. Çанталăк ăшă, пит ăшă. Хĕвелĕ те хĕртсе, савса пăхать те. || Обрадовать. Ерк. 169. Халĕ ĕнтĕ ленкрĕн алла тĕппипе, тавăрттарăп — чуна савăп виллӳпе. Каласа пар: мĕншĕн килтĕн эс кунта? Мĕнле шухăш пăтрантарать пуçăнта? || Ласкать, миловать. Ашшĕ-амăшне. Вăл (она) ун çине пăхса ăна куçĕсемпе савса çеç ларнă. Учите детей. Ача мĕн те пулсан аван тусан, саврăн — çитрĕ. Сред. Юм. Пĕчик ачасĕне амăшĕ савать (йоратать). Юрк. † Сӳлĕ тусем çине улăхнă чух ука хӳрелĕ хĕрсем тĕл пулчĕç, аллисемпе йĕтĕн сараççĕ, куçĕсемпе пире саваççĕ. Альш. Çурăмĕнчен лăп-лăп савать (ласкает). Собр. † Мирун кинин ачине çын савайми тиеççĕ, эпир тытса саврăмăр. || Гладить ласково (напр., по головке, по спине). Изамб. Т. Каçантан саваççĕ (гладить по спине). Ib. Ача йытта каçанĕнчен саврĕ. N. † Пуç тăрринчен тăрлаççĕ, çурăмсенчен саваççĕ, аяксенчен тапаççĕ, ларми тăми тăваççĕ. Турх. † Икĕ çунатна ман умма хутласассăн, эпĕ сан тĕкне аллăмпа савăттăм. || Уважать. Якейк. Çак кил хуçи пит савмалла çын. Этого хозяина можно уважать.
разбить. N. Çав капкăн унăн урине пĕтĕмпе салатсах пăрахрĕ, тет. || Распустить (волосы). ЧС. Çӳçне-пуçне пĕтĕмпе салатса ячĕ (старуха-йомзя). || Развертывать, развязывать. Цив. Кукша аллинчи тутăрне салатса пăхнă. Толст. Марйе витрисене лартнă та, кипкине (пеленки) салата пуçланă. Н. Шинкусы. Тутăра салатса (развязав) пăхрĕ те, ăшăнчен вăтăр пилĕклĕ (вунă пуслăх) тенки тухрĕ. Бур. Çул çинче ăна хай разбойниксем тĕл пулнă та, каланă: салат лавăсене, атту вĕлерĕтпĕр, тенĕ. || N. Чӳлмек ăлавне салатса кăтарт халĕ мана. || Раздавать, разносить. Изамб. Т. Çук, çук. Нумай салатрăм. Параймастăп. N. Кашни каç писме салатаççĕ. Ман пор-ши? тесе кĕтсе тăратпăр. Шурăм-п. Хуçа укçа илсе килчĕ те, салата пуçларĕ. N. Вăрлăх валли тырă салатнă (раздавал). N. Хула тăрăх çыру салатса çӳрет (разносит). || Распродавать. N. Илекен çуккипе çур хакпах салатать. || Разобрать. Букв. 1904. Пĕрре çапла атте пĕр сехете илсе салатса тăкрĕ те, тӳрлете пуçларĕ. N. Пĕр вĕллине уçса салатса тăкнă. N. Хамăр çапах патрон ешчĕкĕсене салататпăр, патрон çитмĕ, тесе. N. Унта виççĕн-тăваттăн пулса пуртăсемпе пĕр кĕлет салатса тăкрăмăр. || Раскидывать. || Рассеивать. Чума. Куçĕсене салатса пăхса ларнă. Ск. и пред. 28. Куçĕ харшине салатса ярса. || Рассылать. Альш. Пире вырăна салата пуçларĕç (рассылать, распределять по учительским местам) БАБ. Çав пуçлăх (т. е. киремет пуçлăхĕ) килсе вырăнаçсассăнах пире (пĕчек киремет пуçлăхĕсене) пурне те вырăн тупса салатса пĕтерчĕ. || Распространять. N. Вара хăйсемпе илсе килнĕ чире яла салатаççĕ. N. Растратить; разорить. N. Ăна укçа салатнăшăн сут турĕç. Его судили за растрату денег. Орау. Ачисем апла тĕплĕ пулимарĕç, килне-çуртне салатрĕç (разорились: или распродали, иди пропили и т. п.). N. Порнăçа салатса пĕтерет поль. N. Салатакан (-даган), расточительный; расточитель.
солод. Орау. Салат тăвас тырра пирĕн алласа тасатаççĕ малтан, унтан катка çине тултараççĕ. Унта вара шыв тултараççĕ. Салат тырри вара çав каткара икĕ талăк шӳсе ларать. Унтан каткаран кăларса шывне ала витĕр сăрхăнтарса салат вырне тултарса саркаласа хураççĕ. Ăна: салат кăларатпăр, теççĕ. Çиялтан япалапа (шăналăкпа-и, çула пулсан купăста çеçкипе) витеççĕ. Çапла тăнă çĕрте тырри шăтать те, ăна салат теççĕ. Унтан ăна типĕтсе авăртаççĕ, унтан сăра тăваççĕ. См. сăра. Т. II. Загадки. Кăмака çинче хуртлă кĕççе выртать. (Шăтнă салат). Шемшер. † Ташлăр халĕ, инкисем, салатне туса панăшăн. (Сорхори юрри). Вомбу-к. Салат (ăна ырашран тăваççĕ), салатпа палан пĕçереççĕ, йăвăç улми пĕçереççĕ.
(салдак), солдат. Изамб. Т. Эс салтак-и? Ты солдат? Ib. Салтака лекекен ачасем куçне çыхса хапхаран тухаççĕ. Регули 575. Эс салтак полăттăнччĕ, сана илмĕç. К.-Кушки. Салтаксем хутлăхĕсене пĕр тикĕс илсе пыраççĕ. Солдаты идут на ровном расстоянии один от другого. Никит. Салтака мĕне тохса кайнă чухне каякан çынни çăкăр сăмси касса илет те, çурмаран уйăрат; çуррине çисе ярат, çуррине амăшне парат. Амăшĕ тата каякан ачи кăсинчен вăрттăн окçа кăларса илет. Вара çав çăкăр сăмси юлăшкине, ачи кайсассăн, кĕлете çип çине çакса ярат. Çăкăри çине хăй вăрттăн кăларса илнĕ укçана хурат. Вара кайнă ачи чирлесессĕн, çав укçа хуралса тăрат; чирлемесессĕн — çуттипех выртат, тет. Ачи вилсессĕн, çав çип çине çакнă çăкăр сăмсипе укçа хытă сулланма тапратаççĕ, тет. Н. Карм. Пĕр ывăлĕ салтакра халĕ. Б. Олг. Кăçал ман ачая чĕнеччĕ салтака, шăпа тохат; ачая манне исерчĕç (= илсе ячĕç), çӳç касрĕç, ман ача салтака карĕ. N. Салтакран юлчĕ-ха. N. Пĕчĕккĕлле салтак ĕçне вĕрентнипе вĕсем салтак пуласран пирĕн пек хăрамаççĕ. Ядр. Кам салтакра пурăннă, кама чĕнмелле, кам салтакран юлнă, мĕн-ма юлнă. Якейк. † Эпĕр салтак (вм. салтака) кайнăшăн, ялти яшă хĕпĕртет. Тораево. † Эпир салтак кайнăшăн, пур ял-йыш хĕпĕртет. Турх. Вуникĕ салтакăн пĕр качака ăсĕ чул (вар. чухлĕ) анчах, теççĕ (или: тет. Старая послов.). Изванк. Кăркунне, салтаксене чĕнес вăхăт çитерехпе... Ib. Çак ача халĕ кăркунне салтака каймалла. Орау. Салтак патне çите пуçланă ялти çамрăксем (к 21-летнему возрасту). Юрк. Тархасшăн мана салтакран кăларăр (освободите), эпĕ чирлĕ çын. N. Тата салтак ячĕ тохат çичĕ ачан. Баран. 206. Тĕп-тĕрĕс 25 çул салтакра çӳренĕ (служили). Байгул. Манăн атте Николаевский салтак пулнă. Вăл салтакра вунпилĕк çул пурăннă. N. Салтаксене солăнтарат ĕçпех ĕнтĕ ку патша самани. N. Пĕре кĕрсе юлчĕ салтакран. N. † Салтак нуштине кораччен, килте питĕ начар çын йытти полас полать. (Солд. п.). N. Этемĕн салтака килеччен çуралманни аван. (Из солд. письма). N. Салтак кунĕ пит лайăх мар. Юрк. † Салтак тесе каласан, чĕререн çĕçĕпе каснă пек. (Солд. п.). Чебокс. † Салтак ятне илтесси — пасар кулаç çини мар. Шибач. † Салтак каять, салтак килет, эпĕр кайсассăн килес çок. Сĕт-к. † Ялăм-йышăм янтал пакчĕ, ятарласа çӳрес чох, салтак турĕç — мĕн тăвас? Ядр. † Вăлта хулли кĕлеткемччĕ, салтак кĕлетки пулминччĕ, салтак пăшалĕ йăтминччĕ. || Отбывший службу. ЧС. Якур салтак. || Валет (в картах). Тиханьк. СТИК. Кирпĕч, хĕрес, курак, виннăй салтак. Валет бубновый, трефовый и пр.
опечалиться, стать печальным, скучным, унылым. N. Эпир пит салхуланса, çиленсе карăмăр. N. Малти пичче кăна курсан, салхуланса калла чакнă. Хир-б. Тапратăрĕ усал сывлăш хăвачĕпе алăкăн-тĕпелĕн утма, çын салхуланса карĕ. Альш. Çак пĕр-ик кунтанпа темĕскер пулчĕ-ха, пĕтĕмпех сăлхуланса карĕ (невеселый, о ребенке), Шел. П. 51. Хир илемĕ çухалчĕ, салхуланчĕ вăрман та. Кн. для чт. 62. Ĕлĕк савăнса анчах çӳрекенскер, халĕ пĕтĕмпех салхуланнă. Рак. Сывмар çынна: эй, салхуланнă-çке, теççĕ.
самый (русск.). Шемшер. † Ирпе тăтăм, пите çурăм, турра пуççапрăм, карăм вăрмана, тарăн çырмана, татрăм çырлине самай хĕрлине, илтĕм арăмне самай хитрине. || Довольно много, порядочно. ТХКА. Шăллăм çырма-вулама самаях вĕреннĕччĕ. Ск. и пред. 107. Хĕвел хыççăн куçакан уйăх самай çĕкленсен, тухать вĕçме вĕри-çĕлен. N. Йот патша халăхне самай илкелерĕç (в плен). Эпир çур. çĕршыв 25. Сарă яль чăвашĕсем самай тĕреклĕ пуранаççĕ, çӳрессе те капăр çӳреççĕ. Кан. Унта вăл самаях ĕçлерĕ. Сунт. Паян чăпта самай леçрĕç-и? — Леçкелерĕç самай. Сам. 28. Ун чух эсĕ ху та улшăнăн нумай, сăнă-сăпату юсанĕ самай. ЧС. Тата унта самай йĕкĕтсем пĕр-пĕринпе тавлашса чупаççĕ. N. Кунсем самай вăрăмланчĕç, çĕрсем кĕскелчĕç. N. Самай йывăр. || Часто. N. Онпа самай корса поплекенччĕ, халĕ ĕнтĕ вă (= вăл, у) та çок. || Очень. Микушк. Витере самай мăнтăр ăйăр çисе тăрать, тет. СТИК. Пасара карăм та, çуна пăхрăм. Çуна темĕн чухлĕ. Суйларăм, суйларăм та, самай лайăххине суйласа илтĕм (выбрал наилучшие, самые хорошие). || Как раз, точь-в-точь, в самый раз. Альш. -† И, кĕрӳшĕ, кĕрӳшĕ: самай ĕне пăрушĕ!.. (Насмешка). Тогаево. Ончен те полмин, сасартăк пăшал сасси самай пирĕн тĕлтрех илтĕнсе карĕ. Сĕт-к. Самай кĕтӳвĕ тохса кайнă чохне хамăр ĕнесене пырса ертсе ятăм. Ib. Текерле çонаттисампа вăш-вăш, вăш-вăш! туса вĕçсе пырать те, самай пуç тĕлне çитсен, тĕвик! тесе кăçкăрать. Орау. Самай та ашшех çав. Точь-в-точь отец. Яктик. † Пахчи, пахчи панулми, чи тăрринчи сар улми, самай татас тенĕ чух ыткăнайрĕ-каяйрĕ. Байгул. † Вĕт-вĕт чĕнтĕр, вĕт чĕнтĕр; вĕтĕ те пулин самаях. КС. Самай та упăтех çав. Настоящая обезьяна. Сĕт-к. Пирн Улюн самай ыраш вырма пуçланă чох холсăр полса. Пазух. Хура вăрмана тарса кĕтĕм, самай çулçă тăкнă чух. Çуралнă иккен эпĕ аннерен, самай телей пĕтнĕ чух. || Сносно. Тюрл. Матка порри самаях (сносно), матка çокки кичем пек (сиротливо). Микушк. † Ик аллăра патăм ик панулми, кăмăлăра самай пули, тесе. N. Пĕр шухăшласан, çапах вĕсенчен самайтарах пурăнаççĕ (живут лучше). || Облегчение, улучшение (напр., в болезни). Кореньк. Куç самаййи сисĕнмес. Не видно, чтобы глаза поправлялись. N. Людмила куçĕ пăртак самай, тесен, питĕ хĕпĕртерĕм. Ст. Яха-к. Туманнине те туса пăхрăмăр, çаплах кил-çуртра самай еннелле каймаçт, терĕç. N. Çавăн пек тусан, пăртак самаййине курать те, çынсене кайса калать. Хора-к. Эпĕ асапланнине те вăрман илтрĕ, сассине пачĕ, самая килчĕ. Шинер-п. Çавăнтах вăл ак мĕн шухшланă: çав шантала илсе тухса каяс-ха ĕнтĕ, мана вăл та самаях пулĕ-ха, тенĕ. N. Çав çын вара, ыйăхран вăрансанах, самай енне кайнă. N. Куçĕ кăшт самай пулсан (полегчать)... ЧС. Эпĕ аннене яланах: самай-и? тесе ытаттăм. Ман анне самай пулма мар, йывăртан йывăр пулат, пĕр пилĕк кунтан тăрса та ларайми пулчĕ. Ib. Тете патне аттесем, аннесем чун чăтман пирки кашни кун кайнă пекех: кайса, самайне, самай марне пĕлсе килетчĕç (т. е. справлялись о его здоровьи). БАБ. Муш (= может быть) самайрах пулнă та пулĕччĕ-и тен (мне в больнице). Ялти çынсем мĕн курни-пĕри: ачăна унта вилме анчах леçсе пăрахнă. Унта вĕтĕ ун пек тӳрленмелле мар, чирлĕ çынна юри имçампа вĕлереççĕ, тет, тетчĕçĕ, тет. Ib. Пуçу самай-и? А легче что ли голове-то? Ib. Виçĕ кунта иртрĕ эпĕ чирлени, ман пуç çапах самай мар. О сохр. здор. Эмел ĕçсе пурăнсан, чире пĕтĕмпех тӳрлетмесен те, вăл ăна кăшт та пулин самай тăвать.
время (обстоятельства), период времени. Пшкрт. Мĕнле саман килет — незнай, каласа та итлемесчĕ. Кильд. Авă, халь шыв ăсма ятăм та, халĕ мĕн саман çитрĕ, ачуна пĕре те ятламастăн час килменшĕн, тет. || Миг, момент. Истор. Пĕр саманра карташне темĕн чухлĕ çын пырса тулнă. Хăр. Паль. 31. Пĕр саман та пулсан тытăнса тăтăрччĕ. Янш.-Норв. Лешĕ нимне пĕлмесĕр пĕр самантах çывăрса каять, тет. См. след. сл.
(сары̆л), расширяться (в стороны), увеличиваться в обьеме. N. Ăшăпа пур япала та сарăлать. Хорачка. Сарăлса каять. Расширяется. || Разбухать, размокнуть. N. Алăк йĕпенсе сарăлнă — хупăнмасть. N. Йăвăç йĕпенсен сарăлать. || Расстилаться, распуститься. Пазух. Хăрантсуски тутăр, шурă çӳçе, сарăлайса ӳкрĕ шыв çине. || Разливаться. Аттик. Юр ирĕлнипе çырмасене шыв тулса сарăлса каять. N. Ванданкă таçта çитех сарăлса кайрĕ. || Расходиться. Кан. Сĕт тăмламĕ сарăлса каймасăр, çĕр пек, тĕпне анса ларать. || Распускаться (о листьях, цветах). N. † Уй варĕнчи олмаççи, çӳлчи сарлать, уй толать, уй илемне вăл кӳрет. С. Дун. † Хурăн çулçи сарă çулçă, сарăлчĕ-ӳкрĕ шыв çине. Толст. Пăртак тăрсан, улма йывăççисем чечеке ларчĕç, анчах чечекĕсем пурте сарăлнă-сарăлманах тăкăнчĕç. N. Акнă япаласем пĕр-икĕ эрнерен ӳссе сарăла пуçларĕç. N. Пахчара çамрăк йывăçсем те аван сарăлса кайнă. || Светить полным светом (о солнце). Никит. Хĕвел тухса сарăлсан... ТХКА 72. Хĕвел тухса сарăлчĕ, ăшăта пуçларĕ. КАХ. Ир хĕвел тухса сарăлсан... Ала 21. Хĕвел тухса сарăлсассăн, хайхи улпут Иван патне карап курма пырать. || Расходиться (о воротных столбах). N. Хапха юписем сарăлса кайнă. || Разьезжаться (о ногах). Орау. Ура сарăлса каять. || Раздуваться, объедаться, наслаждаться. Н. Лебеж. † Çиччĕр, çиччĕр — сарăлччăр, хырăмĕсем çурăлччăр. N. Чĕресси-чĕресси çĕр-çырли, çисе сарăлса (поесть досыта) пулмарĕ. Орау. Чей ĕçсе сарăлтăм пĕтĕмпех (хорошо распарился). КС. Апат çисан, хырăм латах сарăлса карĕ. ТХКА 55. Эсĕр халĕ сивĕре ăшă пӳртре ăшăнса, сарăлса ларас, эпĕр, уялли çынсем, шăнса вилес-и вара? N. † Сарă-кайăк сарăлни олăх выти ( = ути) çоличчен. || Распластаться, расплющиться. Баран. 56. Казаксенĕн ырă учĕсем, сарăлса (распластавшись), çӳлелле çĕкленсе, çĕлен пĕк тăсăлса çырма урлă вĕлт тăваççĕ. Якейк. Пĕре анчах чышкăпа сăмсаран çапрăм, патнех сарăлса анчĕ (или: сарăлса та анчĕ. Распластавшись, упал без чувств). || Широко раскинуться; широко расположиться, занимая большое место. Ск. и пред. 38. Сарăлса ларать (раскидисто) пĕр ватă юман. Ib. 53. Пысăк сĕтĕл умĕнче тăрать Петĕр сарăлса. Баран. 91. Кетĕвĕ-кĕтĕвĕпе выльăх-чĕрлĕх сарăлса çӳрет. Пазух. Тарăн-тарăн çырмара та хурĕ ларать сарăлса. Собр. † Вăрăм чăрăш тăрринче чăпар куксем авăтаççĕ: хамăр тăвансем килнĕ чухне сарла-сарла авăтаççĕ, çичĕ ютсем килнĕ чухне тĕршĕне-тĕршĕне авăтаççĕ. || Упариться (о каше), распариваться (о посуде). Юрк. Пăттисем хуран тĕпне ан лартăр, аван сарăлтăр, тесе, калекпе ялан пăтратах тăраççĕ. Трхбл. Йывăç савăт-сапа, вĕрилесен, сарăлать. || Быть в довольстве. Хурамал. Эпир çырă, эсир сарă, тăвансем, пурăнаяр пăртак сар улма пек сарăлса. О пьяницах. Ырă курса сарăлса пурăнатпăр (в довольстве). Аку 202. Пуян, юрăхсăр ĕçсем туса, сарăлса пурăннă. N. Сарăлса пурăнма юратаканни чĕрĕлех вилнĕ вăл. Юрк. Тăшмансене сарăлма ирĕк памăпăр. Баран. 18. Тинех вара ирĕк çĕрте пурăнăпăр сарăлса. N. Ĕмĕр иртнĕ пик туйнать, пĕр сарăлса пурăнмасăрах. || Развиваться физически. N. Ӳссе сарăлса çитнĕ. Доразвился физически. || Распространяться (о молве и пр.). Изамб. Т. Хыпар сарăлнă. Распространилась молва. М. Тув. † Манăн варли чиперри вулăстипе сарăлнă. Скотолеч. 17. Кăрчанкă сарăлса кайнă (по телу). || Переноситься, расплываться. Ерк. 14. Çавăн çулла туй пулать. Чĕкеçĕн шӳхăшĕ çакăнта сарăлать, вĕри юнлă чĕри çак сывлăшпа сывлать.
(сазарды̆к), вмиг, вдруг, неожиданно. Ст. Чек. СПВВ. N. Сасартăк — тăрук тени пулат. Регули 1296. Сасартăк кăçкăрчĕ. Баран. 145. Çак ĕçсене этем сасартăках вĕренсе çитмен, ерипенĕн, темиçе пин çул хушшинче, майĕпе вĕренсе пынă. Юрк. Халĕ пăраçник вăхăтĕнче сасартăк кунта камран тупас. N. Сасартăк пушă хиртен çил-тăвал килчĕ те, пӳрте тăватă кĕтессинчен йăтса çĕклесе пăрахрĕ. || Быстро. Коракыш. Пит сасартăк пуйса кайнă. || Момент, миг. Юрк. Пĕр сасартăкра çич-сакăр килĕ çунса та каят.
(сазы̆), звук, голос; шум. См. сас. К.-Кушки. Сасăпа вула. Читай вслух. Орау. Урамра ача сасси. N. Аялтан илнĕ сасă, низкий звук. Алик. † Тăнкăл-тăнкăл мăй чанĕ, мăй чан сасси вăрманта, ыр ача сасси ял çинче. ЧП. Юрă сассине саватăп. Орау. Манăн пĕтемпех сасă пĕтрĕ. У меня совсем нет голоса. Пшкрт: мэ̆н п̚ор-с’ок сассинэ кы̆чкы̆рат. ЧС. Тулта кăшкăрнă сасă та макăрнă сасă анчах илтĕнет. Синерь. Кукша кайăкра çӳренĕ чухне ача макăрнă сасси илтрĕ, тет. Шурăм-п. Кăмака çумĕнчереххисем хыйă йăтнă та, сасă тухтăр тесе, кăмакана: шат, шат! тутараççĕ. N. Юрлаяр-и сасă тытăниччен. Собр. † Сĕн вăрманта куккук авăтать, сассисем тухаççĕ хирелле. Ib. † Çак аппаçăм туйĕнче юрлаям-и сассăм тытăниччен. Баран. 56. Çавăнтах пурăнас кун-çулĕсем пĕтнĕ, сасă та кăларайман (разбились вдребезги). N. † Акăш килет ту тăрăх, сасси килет шыв тăрăх. Кĕвĕсем. Аякран илтсен, кĕмĕл сасси пек, патĕнчен илтсен, ылттăн сасси пек илтĕнет (пение соловья). Сятра. Сасси çӳхе = сасси çинçе. (Говорится в загадке про „вăрăмтуна“). N. Ку сасса (на этот голос) Ворчинский амăшĕ чупса пынă. ТХКА 50. Вăрманта лаша çинĕ сасса тăнласа çӳрĕпĕр. Ib. 48. Хапха сасси илтĕнчĕ. Алкум алăкĕ уçăлса хупăнчĕ. || Слух, молва, известие. N. Онăн та (и об этом) сасси пĕтрĕ. Может эпир Киева каятпăр пуль, çапла сасси пур. ГТТ. Пушчăра укçа сасси илтĕнет (ходят слухи о найденных деньгах). Абыз. † Пахчи-пахчи купăсти, качка çияс сасси пур, çийин-çийин çийи-ке, пире валли кучан пур. Байгул. † Сат-сат пахчи, сат пахчи, сат пахчинчи сар-кайăк, чĕпĕ кăларас сасси пур. Çакă ялăн хĕрĕсем тухса каяс сасси пур. Сунчел. † Карта çумĕнче куршанкă, куштан пулас сасси пур. Чураль-к. † Поть-потьăльтакки путяни, çурă кăларас сасси пур. N. Ку сасă каллах пирĕн ял çыннисене питĕ хăратрĕ. АПП. † Эпир килтĕмĕр, каятпăр, хыçăмăртан сасă пулминччĕ. Чт. по пчел. Халĕ те тăваççĕ, тени сасси пур.
сочный. N. Çĕр мĕн чухлĕ сеткенлине халĕ хăвăр та илтрĕр. Описка?
(сыв), то же, что сывă, здоровый. Завражн. Якур сыв мар темеççи? — Сывах халĕ. N. † Сывах-и çӳреççи, тейиса, килсе корас терĕмĕр. N. Сыв-и? Здравствуй, здравствуйте. N. Сыв пул, будь здоров, прощай, досвиданья. N. Сыв пулăр, будьте здоровы, прощайте, досвиданья. N. Сыв пултăр! Да здравствует! Юрк. Тăвансем, иккĕн пĕр-пĕринпе тĕл пулсан, тытăнчĕç, тет, калаçма.— Сыв-и, тăван? тесе ыйтат, тет пĕри. Ib. Сыв-и? — Сыв халĕ. Орау. Сыв пул, сыв пул тата... сыв пул тата (дескать досвиданья или до другого раза). Сред. Юм. Хуçи хăнисене: сыв пôл! тесе ĕçет те, онтан хăнине ĕçтерет. Ау 111. Тухса кайнă чухне калать: сыв пулса тăр-ха еппин, тет. Ой-к. Аки-сухи сыв пултăр! (Так говорили в царское время уходящие на заработки). N. Сывран сыв пул. (Из письма). N. Поç сыв чохне. || Здоровье. N. Сан сывуна пĕлесшĕн эпĕ.
(сывы̆), здоровый. ТММ. Сывă пулăр! Прощайте, будьте здоровы! Сывă пулса тăрăр-ха! Досвиданья! Такмак. Эсĕр сывă тăратра? Чем люди живы. Сыв-и-ха? тет.— Сывă-ха, мĕн кирлĕ? теççĕ лешсем. Конст. чăв. Эпĕ ăна курсанах: инке, сывă çӳретни-ха? терĕм. Н. Карм. Сывă пурăнатăр-и эсир халĕ? Епле сирĕн пурăнăç. Çавна пĕлесчĕ пирĕн. Ib. Хăвăр сывă пурăнатăр-и? N. Киле сывă пырсан, калаçăпăр. Ала 87. Пурте сывă тухрĕç, тет. Изамб. Т. Сывă-и? Çӳретре-ха? — Çӳрекелетпĕр-ха. Хăр çӳретре? Ib. Епле сывă таврăнтăр-и? Н. Шинкусы. Ун чухне куккасен çемйисем, выльăх-чĕрĕлĕхĕсем сывах çӳреймен (не были здоровыми), курăнат. Регули 345. Эп корса она онта, вăл сывă. Ib. 129. Ĕçлеме сывă. ЧП. Ĕçме-çиме лайăх сывă чухне.
(сыбы̆н), связываться, надвязываться; соединяться. Изамб. Т. Хыт-суха хыççăн ĕçрен ĕç сыпăнса пырат. || Приставать, приростать. Ал. цв. 17. Чечекĕ хăех унăн аллинчен вĕçсе тухать те, ĕлĕкхи тĕпĕ çумне сыпăнса, ĕлĕкхинчен те илемлĕрех чечек кăларать. Чăв. к. Кăвак сăкман йĕс тӳме, сыптарсан та сыпăнмĕ. Ст. Чек. Халĕ ун алли сыпăннă (поправилась сломанная рука). || Образовать коленца. Ск. и пред. 12. Кĕсрен ури сыпăнса, çитсе чĕрнĕ пĕлĕте. || Держаться. Сред. Юм. Сыпăн = тытăн (держаться за руки и сделать круг).
, сых етне, про запас. СПВВ. Юрк. Шмуль, сых ятне револьверна илме манмарăн-а? тет арăмĕ. N. Эсĕ сых ятне пĕрер пичке сăра усра. ТХКА 80. Ăна анне типĕтсе: кун пек мăйăр пулас çук-ха, сых ятне тăтăр-ха, тесе, тăпăрч хутаççипе çакса хунăччĕ. СПВВ. ИФ. Сых етне — хатĕре, ямăк (= ямăт, без хлопот) ĕçме-çиме е тата урăх япала та пулат. Ку япала сых-етне кирлĕ халĕ, теççĕ. Баран. 5З. Сых ячĕшĕн хатĕрлесе усранă йӳçĕтнĕ пылсене поляк улпучĕсен нӳхрепĕсенчен кăларса çĕре юхтарнă.
охлаждать, студить. N. Кунта çанталăк — çăмăр çăвать те, юр çуса сивĕтсе хурать. || Охладить, отвратить от желания, вселить охлаждение. Янш.-Норв. Вĕсем çапла сивĕткелесе хăшне сивĕтсех яраççĕ, çынпа çын пĕр мар вĕт. Ib. Тусĕ (подруга девушки, которую хотят сватать), хĕр шыракансенĕн ывăлне юратать пулсан, хĕре питĕ мухтать. Юратмасассăн: çук, вĕсем кăçал памаççĕ пуль, вĕсенĕн халĕ ĕçлеме йышă та çук, тесе сивĕтет. Беседа. Вĕсене хирĕçтерсе, пĕр-пĕринчен сивĕтсе пĕтерет. || Отвадить. Орау. Епле вăсене пахчаран сивĕтес-ши? Как бы это их отвадить от огорода.
лихорадка. Орау. Нюш-к. Сив-чир бывает: симĕсси, кăвакки, хĕрли; самая злая — симĕсси. Ходар. Хăш-хăш чухне пĕрне-пĕрне сивĕ-чир ерсен, вăрмана каять те, чĕрĕ пилеше варăнчен çурса виттĕр тухаççĕ. N. Ах, ачана сив-чир тытнă, ерĕм шывĕ ĕçтерес. Бгтр. Сив чирсем вуниккĕн пĕр тăван пулнă, тет. Пĕре çавсем пурте пĕрле пуçтарăннă, тет те, пĕр кĕпер урлă каçса каяççĕ, тет. Çавăн чухне пĕр сив-чирлĕ çын кĕпер айăнче ларнă, тет. Сив-чирсем тăчĕç, тет те, калаçма пуçларĕç, тет. Пĕри калать, тет: эпĕ çын ăшне пăтăпа пĕрле малтанхи кашăкра кĕрсе каятăп, тесе калать, тет. Тул çутăлма пуçласан, çавсем пурте çухалчĕç, тет. Çын киле тавăрăнчĕ, тет те, арăмне пăтă пĕçерттерчĕ, тет. Вара такмак (кожаный мешок) илчĕ, тет те, пĕр кашăк пăтă ăсса тӳрех такмака ячĕ, тет те, çыхса лартрĕ, тет. Сив-чир такмакра халь те куптăртаттарать, тет. (Вар. Сив-чирсем порте пĕр тăван, тет. Вăсам малтан вониккĕн полнă, кайран пĕри хăй поçне çинĕ, тет. Вăл ак мĕлле полнă, тет. Пĕрре сив-чирсем порте пĕрлешнĕ, тет те, пĕр кĕпер орлă каçса каяççĕ, тет. Çав кĕпер айĕнчех пĕр сив-чирлĕ çын, вăрăсенчен хăраса пытаннăскер, ларать, тет. Сив-чирсем хăйсем çынсене асаплантарни çинчен талпасланса пыраççĕ, тет. Эпĕ çын ăшне пăтăпа пĕрле малтанхи кашăкра кĕрсе каятăп, тесе калать, тет, пĕри. Ыттисем мĕн каланине илтимарĕ, тет. Кайран киле тавăрăнсан, арăмне часрах пăтă пĕçерттерчĕ, тет те, апат çиме ларнă чох такмак илсе ларчĕ, тет. Онтан малтанхи кашăкне ăсса тоти патне илсе пычĕ, тет те, часрах такмака яра пачĕ, тет, пăттине; вара такмакне хытă шатăртаттарса çыха хочĕ, тет. Çав такмакра сив-чир халь те полин коптăртаттарать, тет. Çапла ĕнтĕ сив-чир халĕ вонпĕр анчах йолнă, тет). См. сив тытни.
(-бэ̆т), брызгать, плескать, ЧС. Хăшĕ витресемпе шыв йăтаççĕ, хăшĕ çуннă çĕртен кĕлтесене сирпĕтеççĕ. || Выгнать, выкинуть, разогнать. N. Сирпĕтсе кăлартăм. Выкинул. ГТТ. Сирпĕтсе кăларса ярăп. N. Вара эпир ерешмен каррисене таткаласа, ерешменсене сирпĕтсе янă пулăттăмăр. N. Учитĕлсем халăха вĕрентме тытăнкаланă: анчах вăл ĕçшĕн (за революционную пропаганду) вĕсене вырăнĕсенчен час сирпĕтнĕ (в дореволюционное время). || Разбрасывать. N. Чукун-çулсене таста сирпĕтсе янă (на войне). Чăв. к. Симĕс шăрçа сирпĕтрĕм, сентĕрене тивертрĕм. || Шевырять, отбросить. Çĕнтерчĕ 58. Кĕнчелине сирпĕтсе ярса. Толст. Халĕ эпир хытă пынипе лашапа урапана сирпĕтсе хăвартăмăр (отбросили). Трхбл. Мĕн çыпăçан? Ак сирпĕтсе ярăп! Что пристаешь? Вот швырну!
выбирать (что). Сунт. Хватей!— тесе чĕнсе илчĕ ăна алкум вĕçĕнче халь анчах вăрмантан пуçтарса килнĕ икеле алсăн такани (См. авăсăм такани) çинче суйласа ларакан арăмĕ. Сред. Юм. † Пӳрт пуçĕнчи хăмла çырли, пиçнĕ-пиçмен суйларĕç; пирĕн пек çамрăк ачасене ӳснĕ-ӳсмен суйларĕç. Янтик. † Хура вăрман урлă каçнă чух хушрĕç хурăн çӳлçи суйлама. Синьял. † Путек-сурăха ятăм сат пахчине ухлĕм-курăк суйлама. || Юрк. Суйлаканни (пир тĕртекен тавраш). Богдашк. † Çиччĕ хĕçĕ çип суйлат, начар каччă хĕр суйлат. || Выбирать (кого). Пазух. Сĕтеллĕрсем хушшинчи тăвансене шурă хут çине çырса та суйланă. N. Сирĕн ăна пăхăнас килмесен, кама пăхăнассине халĕ суйласа хурăр. || Считать, пересчитать. N. Вăл пĕр чĕнмесĕр, именмесĕр аяк шăммисене суйлĕ.
беседа, разговор; пересуды, ссора. Шептак. Халĕ пирĕн килĕшпех лайăх порнатпăр: ним сомах-йомах (вăрçу-ятлаçу) та çок.
сон, желать. Бгтр. † Ах, пус-килсем (кӳршĕсем), ял-йышăсем, усал сунса ан ярăр. (Солд. п.). N. Вĕсем мана канлĕх суннă пек калаçаççĕ. Ала 91. Эй ачамсем, ахаль каламан: ама-çори амăшĕ, тесе: мана ырă сунан çавă пурăнăçа ан куртăр. Юрк. Çав вăхăтра çынсем пурте çапла савăнса темĕн тĕрлĕ ырăлăх суннине курсан: мана капла пĕлекен çынна ырă сунманни лайăх мар, эпĕ те ăна çынсем умĕнче ырă сунам халĕ, тесе шухăшлать. Ib. Пурте хăна (тебе) усал сунĕçĕ (будут проклинать). Ал. цв. 29. Çилĕллĕ аппăшĕсем, тĕрĕс ĕçлесе тăракан тарçисем, аслă улпутсем, салтак пуçлăхĕсем — пурте каччăпа хĕре ырăлăх-сывлăх суннă. Т. VII. Эпĕ сана уншăн тем пек ырă сунăп (несказанно буду благодарить). Б. Олг. Похăнчĕ хăна, пӳрт толли; сонни (-ννиы) килчĕ пор хăна та (приехали желанные гости). Изванк. Ыр тор ыр сунтăр. (Начало моленья). В. Олг. Лаша лайăх — ларакан çок; пĕренĕк нумай — çиехен (= çиекен) çок, çиехен пор та — сонни çок; сонни (желанная) пор та — варли (-λиы) çок; варли пор та, конта килме вăтанат. Утăм. Тĕл пулмарăм сунан ĕмĕте. N. Çынна хаяр сун, желать другому зла. || Питать добрые чувства, любить. N. Халĕ ĕнтĕ вĕсем Якура хирĕç нимĕн те кăшкăрмаççĕ, анчах хĕрарăмсем сунмаççĕ. Б. Олг. Сăпаççипах аттине пере(= пире) сонса чĕннĕшĕн. Ib. Кам хорат виçĕ пус, кам мĕн чолĕ сонса парат яшка çинĕшĕн. Ib. Киле кĕртĕм (зашел) эпĕ, хорăнташсам патне каясшăн, мана парне параччĕ: пир, сонаканĕ окçа парат, пор те парат, çип те параччĕ салтака кайнăшăн. В. Олг. Эс мана сонмарăн (не почтил; не пришел в гости, будучи зван). Шибач. Сонса пар (йоратса пар). Ib. Ыр сонса (йоратса) килтĕм. С. Айб. † Мана сунакан ыр çынсем, атте-анне килне пырса кур. || Надеяться, чаять, ожидать. N. † Куриччен, курассăн сунмарăм, курсан, калаçасса та пĕлмерĕм. Бюрг. † Сарă-сарă пăри кĕлти, саланмассăнах сунчĕçĕ, саланчĕ-ĕçке, саланчĕ; телĕйсĕр-телейсĕр пуçăма, камалсăр пулĕ, терĕçĕ, кайрăм-ĕçке, кайрăм куç курман çĕре. Толст. Эпĕ ăна вĕренессе те сунмастăм (не чаяла, что научусь). Собр. † Çуратаччĕн çуратассĕн сунмарăн. Кильд. † Çĕнĕ-ах та тир, сакăр тир: çĕлетиччен çĕлетессĕн сунмарăм (не чаял). Н. Лебеж. † Ай-хай атте чунăм, анне чунăм, тупиччен тупасса сунмарăм. N. Апла çырманнисене ӳлĕмрен укçа памасса сунать. Ал. цв. 22. Малалла санăн ман патăмра пурăнассу килмесен, эпĕ сана ирĕксĕр пурăнмалла, ĕмĕр сунмалла тăвасшăн мар. N. Ярах ĕнтĕ мана, халĕ те манăн аттемпе аннем мана курасса сунмаççĕ. ЧС. Чăвашăн пĕр-пĕр çын сымарлансан мĕн тусан, мĕн çине сунма пур вара: е керемет тытнă, е вилĕ вăрăннă пулĕ, тесе, юмăç тăрăх сĕтĕрĕнсе çӳресе супаççĕ, вара. Юрк. Эпĕ санран çыру мĕн илессе сунманччĕ: епле çырса яма асна илтĕн-ши, тĕлĕнетĕп. N. Чӳркӳ праçник кон сонса карăмăр.
сорăх-ори, сурхури, сорхори (-h-), букв. — „овечья нога“. Зимний праздник молодежи, сопровождавшийся в недавнем прошлом гаданием, когда впотьмах в хлеве ловили руками за ногу овец. Прежде (по крайней мере в северной части Чувашии) он совершался в З-ю пятницу после Николина дня (6 дек. по ст. ст.), а позднее в одних местах сурхури стали называть ночь под рождество, в других — ночь под новый год, в третьих — ночь под крещенье. Помнили и старое время празднования сур-хури, т. е. З-ю пятницу после Николы. В общем, праздник этот по времени совпадал с русским рождеством и святками с их гаданиями и уже представлял смешение чувашского и русского праздников. На этом основании русский христианский праздник рождество (в чувашской переделке „раштав“) в некоторых местах чуваши назвали словом сурхури или сорхори (сорхори конĕ — 25 декабря по ст. ст.). Последнее название известно в северной части Чувашии, а слово раштав в этом значении там не употребительно. В южных частях, напротив, рождество почти исключительно обозначается словом раштав, а сурхури означает лишь гаданье под новый год (сурхури тытни). Изамб. Т. Хăшĕ-хăшĕ сурăх ури тытаççĕ. Картара, тĕттĕм çĕрте, шур сурăх тытсан, ул арăмĕ сарă пуласса пĕлтерет. Хĕрача тытать пулсан, упăшки сарă пулассине пĕлтерет. Камăн сурăхĕ хура, улă арăмĕ хура пулассине пĕлтерет. Суккăр, уксах сурăх лексен, арăме çуккăр, уксак пулассине пĕлтерет. Бисяр. Çĕнĕ-çул каç тĕттĕм çĕрте сурăх ури тытаççĕ: кама шурă сурăх лекнĕ, унăн арăмĕ шурă пулать, теççĕ, кама хура сурăх лекнĕ, унăн арăмĕ хура пулать, теççĕ. Шарбаш. Сурăх-урисем те, çăварнисем те лайăх иртертĕмĕр, N. Сорăх-орисĕр, раньше святок. Ала 30. Ачасен юри. Çиттĕр, çиттĕр сурăх-ори, сурăх-ори, сурăх-ори терĕмĕр, сорăх-ори çиттĕр, ай, курăнать, атьăр тухăр, ачасем, урам тăрăх кайăпăр, килĕрен киле çӳрĕпĕр, килĕрен кукăль чӳклĕпĕр; мучи пире кӳртетни. Кӳртмесессĕн, каятпăр; кӳртет, кӳртет, ан кайăр; кинемей, пире кукăль пар, паратни та памасни, кукăль парсан, каймаспăр; парать, парать, ан кайăр. Ib. 100. Сорăх-ори йорри. Сорăх-ори Кĕркори, Ваççа хĕрĕ Варвари, Тӳми çохи латтым çок, кĕтĕмĕр те тохрăмăр. Пĕри така, тепĕри пытяк, мекекек, мекекек! Шурăм-п. Сурăх-ури чухнехи вăйăсем. 1. Пуслăх тăратса йăвантараççĕ: арçын пулсан, пуслах йăваннă енчен хĕр илет; хĕр пулсан, çав енне качча каять. 2. Пуçа путалка тăхăнса уçă хапхаран тухаççĕ: ниçта лекмесĕр тухса кайсан, хусах — çак çулта авланать, хĕр — качча каят, тухаймасан — çук. З. Пӳрт умне кайса итлеççĕ. Укçа шутланнине, укçа сасси илтес пулсан, (пуян çĕртен илсе) пуян çĕре кайса, пуян пурăнмалла. 4. Ампар умне кайса итлеççĕ: тырă юхнине илтсен, пуян çĕре каятăн, кушак-кайăк кăштăртатнине илтсен, чухăн çĕре каятăн. 5. Йĕтем çине выртса итлеççĕ: пуртă сасси илтсен, тепĕр çĕн-çулччен вилетĕн. 6. Çăл кайса питреççĕ. Упăшка пулас ача çĕрле тĕлĕкре çăл уççи илме пырать. 7. Таса юр çине кайса выртса, хăйсен кӳлепине хăвараççĕ. Ирччен çавăнта тыр пĕрчи пырса выртас пулсассăн, аван çĕре кайса, пуян пурăнатăн, йытă пăх мĕн тупсан — вилетĕн. 8. Чăх тытаççĕ. Малтан урайне çатмапа шыв, çăкăр, тенкĕ, кăмрăк, кĕл хываççĕ. Вара, чăххисене ярсан, вĕсем мĕн сăхнине пăхаççĕ. Çăкăрпа тенкĕ (украшение из серебояных монет) сахсассăн, пуян çĕре каятăн, кĕлпе камрăк сăхсассан, чухăн çĕре каятăн. Шыв ĕçсессĕн, эрех ĕçекен çынна каятăн; чăхху, урай çине ярсан пăтратса вĕçсе çӳрес пулсассăн, упăшку вĕçкĕн (çăмăл çын) пулать, лăппăн çӳресен, йăваш, лайăх çын пулать. 9. Аслăк çинчен улăм тухса çыртаççĕ. Камăн тырă пĕрчиллĕ лекнĕ, çавă пуян çĕре каять, пушши лекнĕ пулсассăн, чухăн çĕре каятăн. 10. Чашăк çинчи шыв çине çурта ирĕлтерсе яраççĕ. Çурта тăмламĕ шыв çинче путса чашăк тĕпне тивес пулсассăн, качча каятăн; путмасассăн — каймастăн. Çурта тăмламĕ сивĕнсен, çӳле хăпарать. Вара, çак тирĕк тĕлĕнче тăрсассăн, пуян çĕре каятăн, кăмрăкпа кĕл тĕлĕнче тăрсассăн, чухăн çĕре каятăн. 11. Кĕнчелеççи çинчен сус туртса илсе, хуллен йăвалаççĕ те, çунтараççĕ. Кĕлĕ çӳлелле хăпарас пулсассăн, авланатăн, çӳле улăхмасан — авлаймастăн. Кĕл сарă пулсассăн, матку сарă пулать, кĕл хура пулсассăн, матку хура пулать. 12. Шăтăрнак шутлаççĕ. Пĕр хушăра мăшăр тухсассăн, ху та мăшăрланатăн, мăшăр тухмасан — авланаймастăн. 13. Улăм пĕрчисене çатма айне хурса нăриклеттереççĕ. Çав упăшка пулас ачан ятне каласа парать. Улăм пĕрчи миI ми! киI киI тет. Хĕрĕ: манăн упăшка пуласси Микит, тет. N. Хĕрсем сурхурине хăмла парсан: пирĕн те каяс, эпир те сурхурине хăмла панă, теççĕ. N. Эпĕ санăн çыруна илтĕм сорхори тепĕр конне, декабĕрĕн 26-мĕшĕнче. Чертаг. Сôрхори, сôрхори, пĕр вĕç вакра, пĕр вĕç картара. Тораево. Ме, ме, сурхури, çулталăкра пре (= пĕрре) килет, юрлăр, юрлăр, ачасем. Куклĕ парас сасси пур: парать-и, памасть-и? Парать, парать, ан кайăр. (Из „сурхури юрри“). Якейк. Сорхори чопнă чох ачасам кашнă çын панчех коккăль татăксем кăсия чикеççĕ. Каран çав коккăльсене сорăхсене параççĕ. Çапла тусан сорăхсам лайăх порнаççĕ, хонаççĕ, теççĕ. Бгтр. Сурхури ачисем — ребята, бегающие в этот праздник по домам. Пир. Ял. Улахра сурхури кукăли çинĕ чух чухăн ачисемпе пуян ачисем хушшинче тавлашу тухса каять. Абаш. Сорхори чох килтĕм. N. Сорхори кон килтĕм. Пришел (приехал) в день рождества. N. Сорхори витри — симĕс витри, симĕс витри коптăрт! тет, айта, тантăш, киле кас (= каяс). N. Тепĕр эрнерен сорхори салачĕ поçтаратпăр. Бгтр. Сурăх ури. Ӳте кĕнĕ кун (первый день мясоеда, т. е. день рождества) каçпа ачасем урама пуçтарăнса тăраççĕ. Вара такмакпа хутаç тупса тухаççĕ те, урамăн чăн хĕрĕнчи пӳртрен пуçласа, килрен киле кĕрсе çӳреççĕ. Çӳренĕ чух ĕлĕкрех: „сурăх ури, сурăхсам питек туччăр-и, арăмсам ача туччăр-и, хĕрсем хĕсĕр пулччăр-и!“ тесе кăшкăратьчĕç. Халĕ пирĕн апла кăшкăрма пăрахнă. Пӳрт-умне хăпарсан, унта сикеççĕ, тĕпĕртетеççĕ. Вара пӳрте кĕреççĕ те, тропарие кондак юрлаççĕ, ĕлĕкрех апла юрламасчĕç. [Здесь приведено описание сурхури до Октябрьской революции, в переходный период от язычества к христианству, когда старый народный обычай уже стал вытесняться и заменяться обычаем „славления христа“. Ред.]. Юрласа пĕтерсессĕн: „пăрçа çакăн çӳлĕш пултăр“, тесе, пăрçасене чăштăр-чаштăр çӳлелле сапаççĕ. Пӳртре кĕçĕн-çын пулсан, е хăна-хĕр пулсан, ăна та пăрçапа сапаççĕ. Вара: кĕрпе пур-и? çу пур-и? тăвар пур-и? тесе ыйтаççĕ. Вара вăсене пăрçа, кĕрпе, тăвар, тата хăшĕ çу параççĕ. Тухса кайнă чух сурăх-ури ачисем: „сак тулли ачи-пăчи, урай тулли питекки, пĕр вĕçĕ шывра, тепĕр вĕçĕ картара“, теççĕ. Пур çын патне те кĕрсе пĕтерсен, пĕр яракан çын патне килеççĕ те, пăрçапа пăтă пĕçерме тапратаççĕ. Кашни кĕтшер (понемногу) вутă йăтса килеççĕ, тата хăйне валли кашăк илсе килеççĕ. Апат пиçиччен ачасем темĕн тĕрлĕ те выльляççĕ, юрлаççĕ. Пиçсессĕн, çуллă туса çиеççĕ, вара киле тавăрăнаççĕ. Ĕлĕкрех, апат çисен, кĕлетке тума каятьчĕç: юр таса çĕре каятьчĕç те, унта месерле выртса, кĕлетке туса хăваратьчĕç. Тепĕр кунне ирех кайса пăхатьчĕç. Камăн кĕлеткине йытă е кĕрĕк мĕн (= кирек мĕн) таптана, вараланă пулсан, çавă вилет, тетчĕç. Халĕ пирĕн апла тума пăрахнă. Хурамал. Сурăх-урине çĕнĕ çулпа крещение хушшинче тăваççĕ. Хĕрсем нумайăн пухăнса салат пухса сăра тăваççĕ. Сăрана хатĕрлесен тепĕр кун ирхине икерчĕ хураççĕ те, каç икерчине пĕçереççĕ. Унта пасар çăнăхĕнчен (из крупчатки) вĕтĕ йăвасем пĕçереççĕ, вăл йăвасене чепчек теççĕ (тутарла). Каç пулсан ват çынсем пухăнаççĕ. Вăлсем укçа параççĕ те, вăсене хĕрсем сăра ĕçтереççĕ. Ваттисем кайсан, çамрăксем ĕçме тытăнаççĕ, купăс-кĕсле каласа ташлаççĕ, сăра ĕçеççĕ, çупа икерчĕ çиеççĕ, чепчек валеçсе параççĕ. Унтан хĕрсем каяççĕ сурăх-ури тытма. Сурăхсем хупнă витене кĕреççĕ те, камăн аллине мĕлле сурăх лекет, пĕрер сурăх тытса, мăйне паллă япала çыхса яраççĕ. Тепĕр кун кайса паллаççĕ: ватă сурăх лекни, ватă качча каять, теççĕ, çамрăк сурăх лекни çамрăк çынна каять, теççĕ. Унтан анкартине каяççĕ, капантан тырра шăлпа çыртса туртса илеççĕ те, пучахне йăваласа, тĕшшине суса пăхаççĕ: тĕшши ытă (нечет, непарно) тухсассăн, тепĕр çулччен качча каймасть, тĕшши тĕкел (чёт, парно) тухсан, качча каять, теççĕ. Унтан каяççĕ пуян çын çурчĕ патне, кĕлечĕ хыçне тăрса итлеççĕ: пуян пурăнас пулсан, укçа сасси илтĕнет, теççĕ; çавна: тăн итлерĕмĕр, теççĕ. См. Магн. М. 97.
суд. Кан. Унăн ĕçĕсем (дела) халĕ те сут-йĕр аллинче-ха.
судить, осудить. НЧ. Эсĕ пĕр айăпсăрах вĕлермелле сут тунă çынсене вилĕмрен çалтăн. N. Хайхи улпут: эпĕ сут тума пĕлетĕп, çыхса ларт мана, тенĕ. Орау. Халĕ кил вырăнне хамăр çине сут турăç (присудили усадьбу нам), хучĕ (приговор) çине пичет пустартăм. Н. Сунтар. Эсĕ пире сут туса тăр. Ты суди нас. || Обсуждать. N. Чирсенчен пулăшу парасси çинчен сут тăваççĕ.
соха (суhа, соhа, Пшкрт: соҕп), соха. Юрк. Суха таврашĕсем: купташка, калек, пăркăç, суха тытки, суха тимĕрĕ. Пшкрт. Части сохи: соҕа сы̆βаλиы, соҕа торδиы, соҕа копτиы, сорβан хы̆ми, хыз'олδиы пошкар, соҕа темри. В. Олг. Части сохи: соха копти (рассоха), соха ари (= аври, ручки), соха ораççи (поперечная палка), соха пăйи (подвои), соха çăпали (полица). Якейк. Соха хатĕрĕ: соха пуç, соха торти, соха аври, копта, пота пăявĕ, соха коптине тытакан вĕрен, сорпан хăми, пота пăяв патакки, торта пуç кантри, соха тимĕр, соха калак, карлав, тыр конти. Çĕнĕ-Мăчтăр. Суха; суха капташки, суха тимри, суха пăяв, суха тытми, суха савăлĕ, суха турти, суха каликки. || Пашня. В. Олг. Соха патне ыран ирех каймалла. Никит. Иван пичче апат хыçĕнчен улпут хырĕм турĕ те, суха патне кайрĕ. Баран. 120. Ака-суха тума йывăçранах сухине, сӳрине тунă. N. Суха çине, на пашню. N. Суха кампа тăвассине эпĕ кунта пĕлместĕп. Вута-б. Сухана пĕтерсен, анкартине сухалаççĕ, вара уммасене лартаççĕ. Четырлы. Кристянсем тырă акма сухана тухаççĕ. СТИК. Сухаран килтĕм. Приехал с пашни. N. Соха атте кисе сохаласа пачĕ. N. Атте сухана кайнă, йинке пасара кайнă. ЧС. Сухара (на пашне) турĕ пыратьчĕ (лошадь). Токшик. Тăпра типсен, суха патне тухаççĕ. N. Пирĕн çĕр ĕçлекен çыннăн килти ĕçсем: суха сухаласси, тыр вырасси, кĕлте кӳресси, авăн çапасси. N. Хапхана уçса яр халĕ еппин, эпир иксĕмĕр сухана тухса каяр. N. Сохасем хамах сохаларăм. N. Суха хытă пулчĕ (жесткая земля). Урож. год. Сĕлĕ сухине тăвать.
подр. нервной дрожи. ЧС. Çавăнтан вара, эпĕ халĕ те шыва кĕрсен, чун сӳ! туса каять, тата темĕскер ураран тытнă пекех туйăнать. Ib. Манăн ларнă çĕртех чун сӳ-сӳ! туса каять. Тюрл. Вăл (мертвая) хуп-хура тискер пулса кайнăччĕ, ун çине пухсассăн чун: сӳ-сӳ! тăватьчĕ. Ib. Чон сӳ! сӳ! тăвать (боится). N. Ух, вар сӳех (= сӳ+ех) тувать, аялла пахсассăн (даже внутри холодеет).
(сы̆лттан), имя мужч. Пшкрт. Ĕлĕк перĕн ял вырăнча порăннă пашкирт салтакăсам. Сăлттан порăннă конта, Йонкон вырăссампала вăрçса. Çĕр талашнăç. Сăлттан тарнă вăрмана Орпа терене. Онтан хыççăн пырса Йонкон вырăссам она шыраса. Вара Сăлттан Орпа теренчен те тарнă. Сăлттанăн çичĕ хĕр полна. Вăсам Йонкона херĕç окçупа утнă, темĕр виçлĕ çĕмренпе. Вара перĕн чуашсам вăл Йонкона ăхине хуса ярнĕç. Йолхой вырăссамăн ял полнă ăхисемĕн. Вăл Йолхой вырăння халĕ Хорачка ялĕ полнă. Йолхой вырăссаня хуса ерсен, Тенекпеле Хорачка талашма поçласа çĕр илмĕшкĕн. Пĕри: ман çĕр, тенĕ, тепри: ман çĕр. Каран Пăрнаш вырăнча вырăн илнĕ. Каран Хорачка шăнкăлне ернĕ конта порнма. Пашкиртсем тарнăç аната. || Назв. птицы. Ласковое обращение к детям. Хурамал. Сăлттанăм тесе юратнă ачине калаççĕ. Сăлттан (сŏлттан) ĕлĕк пит шеп кайăк пулнă.
(сы̆нарлы̆), похожий. Городище. Ашшĕ сăнарлă. Похожий на своего отца. Юрк. Çав çынсенĕн йăхĕсем халĕ те пулин мăкшăран пулнисем мăкшă сăнарлă (подобные по виду), çармăсран — çамрăс тĕслĕ, чыканран — чыкансем пек хуп-хура питлĕ, хуп-хура кăтра çӳçлĕ, хура куçлă. N. Мăкшăсем хутлăхĕнче хура сăнарлă çынсем чăвашран мăкшă пулнă çынсенĕн йăхĕсем. N. Çиçĕмсем... ешенкер сăнарлă çутăпа çутатаççĕ. Тюрл. Ачи ашшĕ сăнарлă (похож на отца). Сред. Юм. Çын сăнарлă мар. Не красив по наружности.
(сы̆рă), пиво. Хурамал. Тĕлĕкре сăра ĕçсен, йĕпе пулать, тет. Сред. Юм. Тĕлĕкре сăра кôрсан, çăмăр полать, тет; кĕмĕл окçа корсан — сиввĕ полать, тет; какай корсан — выльăх вилет, тет. Панклеи. Чӳклес омĕн пĕтĕм халăха çитеслĕх сăра туса хатĕрланă. N. Сăра сакки сарлака, тет. (Послов.). Трхбл. Сăра кучĕ сарлака. (Поговорка). Пазух. Тăванпала тăван калаçаççĕ, йӳçĕ сăрана тутлă тăвасшăн. Вишн. 75. Сăра çапах эрехрен авантарах, вăл çынна выçăхтармасть, ăна ĕçсен, сайра-хутра хытă ӳсĕрлетĕн. М. Васильев. Онта сăра лартаç, пашалу, хоплу пĕçереç. Аттик. Вĕсем çимĕке темĕскерле кĕтсе илнĕ пек, сăрасем лартса, эрехсем илсе хатĕрлесе, тĕрлĕ çимĕçсем пĕçерсе, савăнса кĕтсе илеççĕ. Ib. Чăвашсĕн авалхи йăла пур: сăра пички пуçламассейрен, малтан пĕр çын ĕçеччĕн, кĕлтăваççĕ. Орау. Качча кайнă хĕр туйĕнчен кайран ашшĕ-амăш патне сăрапа пырать. Сăрапа кайнă чухне тĕл пулакан çынна пичке анинчен (= çăварĕнчен) çĕрпе (цевкой) сăра ĕçтереççĕ. Ĕçекенни вара: тур пач сăрана, туртрăм лайăх, тит кайран. Альш. Вăл (она) вара, сăрапа кайсан, укçа пуçтарат вĕсен (у них). N. Туйсам патнелле сăра тумалла пуль те-ха... Халĕ пурнăпăр-ха пуккаль. Актай. Унтан кайран Бура-Бĕрхĕ авланчĕ, тет. Авлансан, кусем сăрапа кайрĕç, тет. Н. Карм. Урпа сăри, ячменное пиво. Сĕт-к. Квакал сăмси лапрара, пирĕн тота сăрара. N. Пĕр витре сăра ăсса тохам-ха. N. Вăл йĕтес сăрине ĕçимарăмăр. N. Сăри сăра иккенне пĕлнĕ пулсан, арăмма илсе килнĕ пулăттăм, тулккĕ арăмма илсе килмерĕм, пĕччен килтĕм. (Шутка). || Пирушка. Янтик. † Хĕрсем çырлара, эпир сăрара. N. † Сарă инке сăрара (в гостях), çырă инке çырлара, хура инке хуранта, лутра инке луткара. БАБ. Кĕркунне пĕрре, кĕрхи сăрара, пирĕн пата ăратнесемпе пĕрле çак тукатмăш-карчăк та пырса ларнă. Курм. Кантăр сăри, выльăх сăри, пирушка. Ib. Çĕн-çын каять сăрапа, поса сăрипа каять, кантăр татнă чохне кантăр сăрипа.
(сы̆зар, сŏзар), куница. Нюш-к., Чутеево. Питушк. Сăсар, куница (сарă, лиска йытă пак). Тюрл. Сăсар — кайăк, хорт ватаканни. Чертаг. Сăсар, куница (на шее белое пятно, но не кругом). Альш. † Сăрт хĕрринче сăсар кăшкăрат, тин çуралнă ача сасси пек. С. Тим. † Сатра сăсар чĕппи макăрат, халĕ çуралнă ача пек. П. Пинер. † Тантăшсем килеççĕ асăнса, сăсар тиррисе витĕнсе. Такмак. Сăсар тирне шыв витмен, тет. Пазух. Кĕленчерен хӳме эп хӳтертĕм, сăсар чĕппи тытса та ярас пек. Сенчук. Пирĕн тăван килет асăнса, сăсар тир тăлăпĕ витĕнсе. N. † Çакă ялăн ачисем сасар пекех чупаççĕ. N. Урама тухрăм — ухă ывăтрăм, сăсарлă юмана тивертрĕм, сăсарĕ пурне пĕлмерĕм. СПВВ. † Укалчаран тухрăм — ухă ывăтрăм, сăсар йывăçне тивертрĕм. Зап. ВНО. Çакă ялăн ачисем сăсар пекех чупаççĕ-ĕçке. Ib. Сăсар кайăкĕ шыв ĕçет, икĕ текерле вăй вылять. (Вариант этой загадки: услан кайăкĕ шыв ĕçет...). Мыслец. При охоте на сăсар употребляется веревка, которая называется сăсар тытмалли кантра. Стюх. † Хура вăрман хыçне юр çунă, унта хĕрлĕ сăсар йĕр хывнă. ЧП. Хура сасар. || Назв. ручья, высыхающего летом. Симб.
(сэ̆м), темный. Ск. и пред. чув. 78. Вăрман тĕлне хуп-хурах сĕм пĕлĕтсем капланчĕç. || Дремучий. Чураль-к. Сĕм вăрманта çеклĕлĕх йывăç тупаймăн. (Ут хӳри). Сред Юм. Сĕм вăрман, большие непроходимые леса. Батыр. Тĕлĕкре сĕм вăрманра çӳресен, вăрçа кĕмелле пулат, теççĕ, типĕ япала курсан, ырлăха пулат, теççĕ. Такмак. Утмăл çухрăм сĕм вăрман урлă каçрăмăр. Трхбл. Сĕм вăрманта сĕт вĕрет. (Кăткă тĕми). Регули 896. Сĕм вăрман, сĕм ойпа тохрăмăр. || Совершенно. Регули 895. Сĕм пĕччен порнать. Ib. 877. Сĕм коçне кисе кăтартмарĕ. Ib. 898. Сĕм те пĕлмест. Кильд. Ăна никам та паллайман, вăл сĕм ют çын пулнă. СТИК. Сĕм тăварсăр, совершенно без соли. Изамб. Т. Сĕм пĕлми выртăть (когда крепко спит, или в бессознательном состоянии и пр.). Сĕт-к. Сĕм тĕттĕм, сĕм соккăр. N. Тăпри, шывĕ, чулĕ — пурте хутăшах пулна, йĕри-тавра сĕм тĕттĕм хупăрласа тăнă. Сред. Юм. Сĕм тĕттĕм, совершенно темно, ни зги не видно. N. Сĕм тĕттĕмре хăйсен йышĕсене хăйсем паллаймасăр пĕрне пĕри вĕлере пуçланă. СПВВ. БМ. Сĕм тĕттĕм, сĕн тĕттĕм, тьма. О сохр. здор. Хăшĕ-хăшĕ тата сĕм ватăличчен пурăнаççĕ. Хорачка. Так йорлаччă вăлсам сĕм пĕлми. Сред. Юм. Сĕм те пĕлмес. Ничего не знает. Шарбаш. Сĕм те пĕлмеç. Ничего не знает. Бгт. Сĕм куçсăр, совершенно слепой. (Хăрах куçсăр, кривой). N. Вăл пĕр çулталăк хушши сĕм куçсăр пулса пурăннă. Кан. Кун пек çĕленĕ куçпа пурниччен, ĕлĕкхи пекех сĕм куçсăр пурнам, тесе шухăшлатăп. Ала 92. Анчах унăн (у него) пĕр тăнĕ те пулман, сĕм ухмахах пулнă вăл. ЙФН. † Сĕм арăмсăр сĕм ухмах пак, туссăр йышсăр тунката пак. N. Сĕм ухмаха тухрĕ. Кан. Сĕм шур илнĕ куçлисене те тӳрлетейреççĕ-ши? Якейк. Сĕм хĕлле (тăр хĕлле) пирĕн пӳртре пурăнма япăх. N. Халĕ сĕм кĕркуннене çитрĕмĕр те, килтен те тухас килмест. Ск. и пред. чув. 5. Тухса кайрĕ сĕм çĕрле Акăр ялне хăнана. Сам. 29. Илемсĕр, сĕм тĕксĕм, салху пурнăçра этем тивĕçне те тытса тăрайман. || Самый (для выражения превосходной степени). Якейк. Вăрă пирĕн ялти сĕм лайăх лашая çаклатса карĕ. Собр. Сĕм çук çыннăн та (у самого бедного), вилсессĕн, ним юлмасан, катăк пурттипе, катăк çĕççи юлнă, теççĕ. (Послов.). Собр. Пирĕн пичче сĕм пуян та укçи пур. О сохр. здор. Сĕм ватăличченех, до самой глубокой старости. N. Сĕм авал эпĕр пурнакан Раççей вырăнĕнче те вĕçĕмсĕр тинĕс шавласа выртнă. К.-Кушки. Сĕм хура, чисто черный. Буин. Сĕм хура, полный мрака. ТХКА 48. Çапла пĕрре сĕм тĕттĕм пулсан, вăрмана лашасем яма тухса карĕ пирĕн атте. Ib. 49. Пӳртрен тухрамăр. Сĕм тĕттĕм. N. Эпĕ сĕм ухмах мар.
(сэ̆дэ̆р, сӧ̆дӧ̆р), волочить, тащить. Ст. Чек. Урине аран сĕтĕрсе пырат. Янтик. Маткине çӳçĕнчен тытса, урлă-пирлĕ пĕтĕм пӳртре сĕтĕрсе çӳрет упăшки. ГТТ. Сӳçрен сĕтĕрсе çӳрет. Орау. Урине сĕтĕрсе утать. Ходит и шаршит ногами. Ib. Урине сĕтĕрсе çӳрет. Волочит ногу, когда ходит. Юрк. Сухи-пуçне аран-аран сĕтĕрнĕ, час-часах чарăннă... Ку лаши те ĕлĕкхи пекех начаррине курсан: эх! тет хăй хуйхăрса. К.-Кушки. Иван арăмĕ улăмне хăй йăтайми çыхнă та, çул тăрăх сĕтĕрсе килет (везет вязанку соломы волоком). Никит. Хĕрсем пĕрмаях мана çав ваккала (в прорубь) сĕтĕреççĕ, вакка тĕксе ярасшăн пек. N. Вĕреннĕ çĕр тăрăх мĕшĕн сĕтĕрсе пыран? N. † Астăвăр-ха хăлата, чăх-чĕппине сĕтĕрет. КС. Сĕтĕрекен лашан пуçĕ хытă. N. Хытă пуçлă, чариман лашасене сĕтĕрекен лаша теççĕ. Сĕтĕрекен лашапа çӳреме пĕлес полат, пустуй чох çапма йорамаçт. Т. II. Загадки. Вăкăр виттĕр сысна сӳс сĕтĕрет. (Атă çĕлени). N. Сире пуянсемех хĕсĕрлемеççĕ-и вара? Сута та сире çавсемех сĕтĕре-сĕтĕре каймаççĕ-и? Ск. и пред. чув. 103. Вара хайхи пурăнать, пурăнăç чулне сĕтĕрет. || Таскать, надевать. Сред. Юм. Ман кĕрĕке тек сĕтĕрсе çӳремелле мар ôна (не надевай мою шубу). Ст. Чек. Тухалатне (= туй халатне?) ялан сĕтĕрсе çӳрет ĕнтĕ (постоянно надевает поддевку). || Вытаскивать. В. Ив. Сӳре çиелтен хытнă çĕре çемçетет, муклашкасене ватать, курăксене тымарĕ-мĕнĕпе сĕтĕрсе тухать. N. Ак кăсен такисем лачакана пута-пута лараççĕ, тет. Кăсем наçил (насилу) сĕтĕре-сĕтĕре кăлараççĕ, тет. Альш. Каять вара шултăра шур-ути ӳссе: урана сĕтĕрсе кăлармалла мар (в болоте). || Поднимать (вверх). N. Хай старикки тытăннă карчăкне мачча çине çӳлелле вĕренпе сĕтĕрме. (Из сказки). || В перен. см. НИП. Халĕ питĕ сĕтĕрсе илеççĕ сăмахсене (пишут очень длинно). Çĕнтерче 15. Пуçларĕ ĕнтĕ кирлĕ маррине сĕтĕрме.
поэтому. БАБ. Ĕнтĕ çавăн тума халĕ лашана (лошадей) кӳлсе çӳретпĕр.
(с'авы̆р), вертеть, вращать; перевертывать, навертывать. ЧС. Ашшĕ унăн сăмахне итлесе тараса (колодец) патне пынă та, каткана (бадью) çавăрса улăхтара пуçланă. Ск. и пред. чув. 99. Чупать ав вăл васкаса, урисене çавăрса. Собр. † Кăвак лашасе кӳлер-и, хĕврисене çавăрса тӳлер-и. N. Ăçта выльăх-чĕрлĕхĕн пуçне те çавăрса лартат (ие). Бугульм. † Пĕчĕкçĕ çĕлĕк, çавра çĕлĕк, çавра-çавра ларта пĕлмерĕм (не мог надеть как следует). Кан. Пуслăх пек рычак тытнă та, çавăра тăрать (так и вертит, угрожающе). || Повертывать, размахиваться (чем). Макс. Чăв. К. I, 60. Кĕтĕм эпĕ хура, ай, вăрмана, пуртă çавăрайми йывăç пур (так как лес очень густ, то нельзя размахиваться топором). N. Енне-енне çавăрса тăратса. Образцы. Самар çуни — сарлă çуна, çаврайăттăм пӳрт умне. || Повернуть; завернуть. Тайба-Т. Пĕчĕккеççĕ лаша — турă лаша, çунине çавăрса хуринччĕ (а если бы повернула!). Çутт. 31. Шкула кĕнĕ чух урисене çавра-çавра пăхса тасатать. Изамб. Т. Лашана хапха патне çавăрса кил. Заверни лошадь к воротам. Бур. † Кил-йышĕ килте пулинччĕ, хирĕç тухса илинччĕ; лаши матур пулинччĕ, вăр çавăрса ларинччĕ (надо: лартинччĕ). N. † Çавăрма çук сылтăм хула, ытарма çук савнă сар хĕре. || Перевертывать (настроение; одежду, при перешивании). Баран. 42. Йытă улашни выçă кашкăрăн чĕрине шарах çурать, пĕтĕм ăшчиккине çавăрать. N. Халата çавăрса çĕлетрĕм. || Обращать внимание. N. Псков, Новгород таврашĕнчи юçлĕх çĕрсене типĕтсе çереме çавăрĕç. N. Унăн чирлĕ выртакан вырăнне канмалли вырăна çавăрĕç. Т. VII. Ĕлĕк пĕр арăм чире хывнă тет те, çемйисем хире кайсан: турăçăм ырлăха çавăрччĕ! тесе юрласа çӳрет, тет. || Возвращать назад, привести (о судьбе). N. Хăçан та пулсассăн вăл сана киле çавăртăр (пусть вернет домой). N. Темлерен çавăрăнăп-и анчах. Пазух. Кĕркуннехи уçăма тур ут пусĕ малашне. Ан йĕр-ха, атте-анне, турă çавăрмĕ-и малашне. Н. Карм. † Çӳлĕ тусем çинче çавра кӳлĕ, çил çавăрса кӳртрĕ пĕр çулчă; пирĕн тăвансемех пит аякра, тур çавăрса кӳчĕ пĕр çĕре. Календ. 1907. Çĕре çапла тума, çапла ĕçлеме нумай расхот та, вăй та тухать. Анчах ун вырăнне, тухнă расхота, пĕтнĕ вăя çавăрса, нумай усă кӳрет. Ерех 16. Нимле те алла çавăрма çук, ытла йывăр çул килчĕ. Янтик. † Ах йыснаçăм Якку пур, сана пулас марччĕ, такçтан турă çавăрчĕ. Альш. Пулăçăсене ку ача калат: турă çавăрнипе татах çаврăнтăм çав (опять пришлось здесь пройти), тет. || Кружить, бушевать (о буре). Сред. Юм. Ах тор, паян тăман çаврать (буран кружит). Епле çӳрет çôл çӳрекен çын! Коракыш. Çанталăк пит кансăр пулнă, çил-тăман тем пек çавăрнă (бушевала пурга). N. Айĕн-çийĕн çаврать (буран). Кан. Час-часах çил-тăмăн тухса çавăрать. || Кружить голову. АПП. † Хӳмесем çинчен ан çӳрĕр, çамрăк пуçăра çавăрса. N. Тем хам пуçа хам çавăрса порнап. Янтик. † Çын сăмахĕ хыççăн ан кайăр, çын сăмахĕ пуçа çавăрать. Полтава 14. Çамрăк илем анчах мар хĕрсен пуçне çавăрать. N. Мĕкĕтепе Петĕр, вĕсен пуçне такам çавăрнă пек, карчăк сăмахне итлесе, тумтирсем, çĕлĕксем тăхăнаççĕ те, чупаççĕ хупаха. || Обдумывать. Ск. и пред. чув. 21. Лайăхрах ыйтса пĕлем, ăспа пуçра çавăрам, унтан вара ĕненем. || Проплыть вокруг. N. Ку шӳкке пулат, тет те, кăна хăвалать, тет. Пĕтĕм кӳле çавăраççĕ, тет. || Обернуть. Сборн. по мед. Тутăр татăкĕ илсе, ăна кача-пӳрне çумне çавăрса. N. † Йори илтĕм çут пиçхи, çавра-çавра çыхмашкăн (обернув вокруг), йори килтĕм çак хоçа патне, çавра-çавра поплеме. || Украсть, присвоить. N. Иван: эпир сутăçсем пулă сутма пурсан, пуллине ак çапла çавăратпăр, тет. Хăй сутăç умĕнчен лушкипе çăва йăлт хăй патне пуçтарса илчĕ, тет. || Обойтись (в течение известного времени). Тим. † Алăкран тухми çӳпçи пур, аллă пилĕк сурпанĕ пур, аллăшне парне парсассăн, çул çавăрма çитĕ-ха, пилĕкĕш хăне (= хăйне) юлĕ-ха. || Обходить, подносить. Мусир. Çитмĕл курка çитмесен, çавра куркапа çаврас (обнести), тет; çавра куркапа çавăрăнмасан, тимĕр куркапа тивертес, тет. || Собирать в одно место. Ст. Чек. Хĕрĕм, кĕтĕве çавăрса хăвар-ха. Дочка! собери-ка стадо в одну кучу. || Рыть. В. Буян. Çав шăтăкра патша ывăлĕ çĕр тĕпĕнче хăйăр çавăрнă. || Свить (гнездо). Сред. Юм. Çерçи йăва çавăрнă. Воробей свил гнездо. Баран. 150. Пурте йăва çавăрса чĕпĕ кăларăççĕ. Ib. Тилĕ... вĕçен-кайăксен çĕре çавăрнă йăвисене шыраса тупать. || Строить (дом). Сред. Юм. Ô çын халь çорт пит çаврать. Он теперь строится во всю (строит дом, усиленно занят постройкой дома). Кан. Халĕ вăл пĕр уйăх хушшинче килне çавăрса çитере пуçларĕ (стал достраивать), пӳртне тимĕр витнĕ. N. Пӳртсем лартрăр-и? Кил-çорт çавăртăр-и? Çуртăрă-йĕрĕре çавăртăр-и? Кил-картиш çавăрайрăр-и? Построились ли вы? (Так спрашивают в разных говорах погорельцев). N. Кусем хăйсем пĕр тĕрлĕ ял çавăрса пурнаççĕ. || Городить. Пазух. Тимĕртен анкарти эп çавăртăм, йĕтемиине шăвăçран сартартăм, юпине ылттăнран, ай, ларттартăм. Альш. Кив çурт çинче (на прежнем месте деревни) анкартисем çавăра-çавăра, тыта-тыта пĕтернĕ. N. Пирĕн атте картишне шурă хăвапа çавăрнă. Якейк. Холая чолпа çавăрнă. Город огорожен каменною стеною. || Класть (печь). Изамб. Т. Кăмака çавăрас. || Точить (о токаре). КС. Йĕке çавăр, вытачивать веретено; чашăк çавăр, вытачивать блюдо. || Обойти. Бюрг. † Анкарти тулашĕнче мулкаç вылят, пĕр çавăрса пулма-çке (= пулмаст-çке). N. Эпĕ çĕр çинче çӳрерĕм, пĕтĕм çĕре çавăрса тухрăм (обошел всю землю). || Вышивать. N. Мĕн ĕçлетĕн, тăхлачă? — Йывăр тĕр (тĕрĕ, узор?) çавратăп. || Оторачивать. Алших. † Çипирккене хăнтăрсем эп çавăртăм. || Отделывать. Тим. † Пурçăн пиçиххи ярапине çавăрса пулмарĕ укапа. Пуянăн та сарă ачине çавăрса пулмарĕ çамрăк чух. Бур. † Ука кирлĕ çухана (вар. суха) çавăрма; хайла (уменье, сноровка) кирлĕ юрăсене юрлама. Ib. Тулĕсене пурçăн туртăр-а (у „тарай енчĕк“) ăшĕсене ука çавăрăр-а? Срв. Оп. иссл. чув. синт. I, 177. Лашм. † Улача кĕпе аркине çавра-çавра тыта пĕлмерĕм. || Закруглять. Альш. † Эпир ларас вырăна çавăрса тунă иккен тенкелне. || Увлечь, seduire. N. Ăна час çавăрма пулать. Её легко увлечь. Алешк.-Сапл. † Ылттăн ука çуха çавăрать, маттур ача сар хĕр çавăрать. АПП. † Вăрман хĕрринчи сар-кайăк, сала çаврас сасси пур... Тим. † Пирĕн савнă туссем ялта мар, сире çавăрмашкăн эпир мар. || Расположить к кому-либо; склонить. КС. Ун кăмăлне çавăрсан, тем чул та сăпаççипа калăттăмччĕ сана. N. Халăх кăмăлне çавăрас шухăшпа, вăл комиссияна (= комиççие) халăхран та суйланă çынсене кӳртмелле тунă. Бюрг. † Хамăн тенĕ тантăша пĕр çавăрса пулмарĕ мулпалан. N. Вăл патшалăхра мĕн те пулсан нумай вĕтĕ-вĕтĕ çĕр тытакансем туса, вĕсене хăй енне çавăрасшăн. Кубня. † Ай-хай савнă тусăм, хура куç! çавăрса пулмĕ-ши хам çумма? Юрк. Сирĕнпе пĕрле ĕçсе çиме пире çăкăр-тăвар çавăрчĕ. Ib. † Килес çукчĕ эпĕ çак киле, сирĕн çăкăр-тăвар çавăрчĕ. || Уговорить, убеждать (сильно раздраженного). Сред. Юм. Темле çиленнĕ çынна та хай маййăн çаврать (может уговорить). Альш. Унтан çавăра-çавăра хай хĕре йӳнерех хака килĕшеççĕ те, çураçаççĕ. Орау. Калаçкаласа аран-аран çавăртăм (уговорил). Альш. Карчăк хĕр тупать, карчăк каччă çавăрать. || Привлечь на свою сторону. Кан. Ку ĕçе пĕччен майлама çăмăлах мар, Ортяккова çавăрар. Кан. Ку кооператив халăха çавăрма (привлечь) пĕлменнинчен килет. || Ловко говорить, говорить обстоятельно. N. Халĕ вĕсем вĕсене хирĕç пит аван çавăрса çыпаçтараççĕ (ловко отвечают на выпады их). ТХКА 58. Ăслă, тăнлă çынсем аван, сăмаха çавăрса, ырă кăмăллă калаçнине илтсен, илемлетсе шăнкăл-шăнкăл шыв юхнă пек шăкăлтатса, кăмăла-чĕрене пусарса, лаплантарса, пит ăслă, вырнаçуллă, çыпçуллă çырнине вуласан, калаçнине илтсен, ах, вара, çавра-çил пек, ман шухăш кĕвĕçпе явăнать. КС. Ăна хирĕç лайăх çавăрса хучĕ. Ловко отпалил (ответил) ему. N. Çавăрса калаçаймаçт. Шемшер. † Йори килтĕм çак хоçа патне, çавра-çавра поплеме. Конст. чăв. Çапла сан пек çавра-çавра каласа ăнлантаракан пулнă пулсан, капла пулас çукчĕ эпир, терĕç. Лашм. † Пĕчĕкçĕ çĕлĕк, çавра çĕлĕк, çавра-çавра ларта пĕлмерĕм; çак тусăм килсен, çавра-çавра калаçа пĕлмерĕм те, калаçа пĕлментен сивĕнчĕ. || ЧП. Выртрăм, ăйхăмсене çавăраймастăп (не могу уснуть) || Спеть куплет. Кильд. † Пĕр çавăрса илсе пĕр юрлăтăм, ăшăмра мĕн пуррине калăтăм. Кĕвĕсем. Чĕкеç килет сассипе, çавăрса юрлать юррине. || Уплетать. Кан. Нимрен ытла, кĕселе атте юратсах çавăрать. || Иногда выражает силу, ловкость, законченность действия. СТИК. Çавăрса çырт, укусить.
(с'агы̆н), висеть, повиснуть. Ау 9. Çитмĕл çичĕ çивтĕлĕ, тет, кашии çивтинчен пĕр хĕр çакăнса çӳрет, тет. N. Шу çинче йăвăçран çакăнса тăрать (на дереве). N. Йывăç çинче çакăнса тăнă. N. Ача йăвăç тăринче çакăнса тăрать ни анимаçть, ни кантрисене салтимаçть. Курм. Така турат çинчен мыракипа çакăнса тăрать. Дик. леб. 46. Елиса çыхса тунă кĕпе маччаран çакăнса тăнă. Кама З1. Верук (Иллене çакăнса). Çынсем мăшкăлаççĕ, мăшкăл, ял мăшкăлĕ. Ан пăрахсам мана, савнă Илле, ан ятла мана, эпĕ нимĕн те туман. Н. Карм. † Аннеçĕмех панă йĕтĕн кĕпи çакăна юлчĕ вăта каштара. Ала 56. Эпĕ хурама хăвăлне анса çакăнса тăтăм (висел там). N. Пирĕн кунта ахаль те чун вырăнта мар, кашнăй кунах вилĕм пуç çинче çакăнса тăрать, халĕ талса (= татăлса) анас пекех. || Быть на весу. N. Вăл çавăнтах, машинăна каялла чакмалли пар янă пулсан та, машинă йăнăш çула кĕрсе кайнă; малти вагонсен ураписем çакăнса тăнă. || Повеситься. В. Олг. Каран вăл хорăнтан çакăнса вилчĕ (повесился). N. Тата Макар пиче çакăнса вилчĕ. Атăл хĕрне кайса пиçикипе çакăннă, аттесем пĕр кон хорал тăчĕç. Ст. Чек. Вăрманта усал çакăннă пулĕ. || Приставать, привязаться. О сохр. здор. Çынна çав чир çакăнсан, если пристанет (привяжется) болезнь. Б. Яныши. Мĕнле пулăсем хӳререн нумайăн çакăнса тулнă. Ib. Пулăсем хăйсемех хӳрене çакăнса тулаççĕ. || Тормозить, тянуть назад своею тяжестью. Сред. Юм. Лаша çакăнать. (Говорят, если едущий верхом ведет другую лошадь и она отстает от первой). || Следовать. Альш. Çăмарта сутма каякан çăкăрне хӳне хурат та, вăрăсем каллах урапи хыçĕнченех çакăнса пыраççĕ, тет, юлмасăр. || Попадаться; встречаться. Якейк. Хайхискер тин çакăнчĕ (наконец, попался), нумай кушшуль тăкрĕ, текех ямăç ĕнтĕ (про вора). N. Çул çинче мĕн çакăннă хуласене, ялсене — пурне те тĕпĕ-йĕрĕпе тустарса пынă. || Относиться. Баран. 247. Çурçĕр енчен Пăрлă Океан патне пырса перĕнекен хăш-хăш çĕрсем анчах сивĕ енне çакăнаççĕ (относятся).
здесь. Ал. цв. 3. Халĕ ĕнтĕ çакăнта пăртак выртса кансан та пырĕччĕ, тет.
(с'алан), зацепиться. Сюгал-Яуши. Пусма ман туратран çакланса çурла кайнă. || Приставать, привязаться. N. Мĕн усал килсе çакланасси пур мана? N. Темĕскер пулчĕ мана, эпĕ халччен чирлеменччĕ, пуç ыратат, шăмă-шакă ыратат, темĕскер çакланчĕ, тесе калат, тет. ЧС. Сунас пулман кăна (лошади), пĕр-пĕр урăх чир çакланнă пулĕ, терĕ. Кан. Лаша çумне тепĕр лаша çакланса пынă вĕсемпе. N. Чуна мĕн çакланмас. || Впасть. N. Эпĕ хуйхăпа асапа çаклантăм. || Попасть. N. Çĕркĕ патшанăн туй пулнă та, çавăльте çакланмарăм-и-ха (не попала ли туда), тесе калат, тет, тилли. Баран. 56. Иккĕш анчах шыва çакланайман, çыранран тӳрех лаши-мĕнĕпе чул çине персе аннă. Юрк. Эсĕ кунта мĕн ĕçпе çаклантăн? Ib. Тамăка çакланнă çынсем иккĕн, ĕлĕк пĕрле тус пулса пурăннăскерсем, пĕр-пĕринпе тĕл пулсан, тытăннă савăнса калаçма. Ib. Унта пĕр вырăна (должность) çаклансан, çавăнта слушит тăва пуçлат. Ib. Ăнсăртран мана çакланчĕ те, халĕ те пулин ман çумра кушак çури пек йăпанса пурăнат. Ib. Тутар арăмĕ утилни (удельный) вăрманне вăрттăн каснă чухне ăнсăртран вăрман хуралçине çакланат. Ib. Эпир ниепле те судья камĕрне çакланаймастăпăр, тархашшăн епле çакланмаллине каласа парсамччĕ. N. † Тевет, тевет, тиетĕр, тевет сире çакланмас; сарă хĕр, сарă хĕр, тиетĕр, сарă хĕр сире çакланмас. Дик. леб. 44. Епле эсĕ кунта килсе çаклантăн, чипер хĕрĕм? || Попасться. N. Опана çакланнă. Попался медведю. Якейк. Етменти Йăван çăрккаç плотнă çакланнă (= тытăннă). Орау. Пĕрмай пурнать халĕ, çакланмаçть. Пока ему все сходит с рук. Б. Яуши. † Карăш йăви картара, карăш пычĕ — çакланчĕ. || Чувствоваться. N. Хура вăрман урлă каçнă чух пăчăр тупрăм; пăчăрĕ çуна çине кĕреймерĕ, хул хушшине çакланмарĕ. (Шутка). || Выпасть. Альш. Малтан аслине çакланат, тет, сыхлама. || Заплетаться. Орау. Чĕлхи-çăвар пĕртте çакланмаçть ку çынăн (ловко говорит), кам-ши вăл? || Проникать, вливаться. Юрк. Вырăс чĕлхине çакланнă чăваш сăмахĕсем.
погода. См. çавăнтавлăк. Çамр. Хр. Çуркунне йĕпе çанталăксем пулаççĕ. ТХКА З. Çанталăк пĕр килмест çав. N. Çанталăк уçă та типĕ тăрать. Погода бывает холодной и сухой. N. Ирхине хĕвел тохать — çанталăк ăшăтать, каçхине хĕвел анать — çанталăк сивĕтет. ГТТ. Çанталăк тӳрленнĕ, тӳлек çанталăк. N. Çанталăк йосо халĕ. N. Кунта çăмăр çăвать, çанталăк ирсĕр тăрать (грязь). N. Кунти çанталăксене çырап. N. Çанталăк сивĕ пулчĕ, мана сивĕ ленкрĕ (простудился). Анат-Кушар. Ай-ай, çанталăк темĕскер ăшăтмарĕ-çке. Что-то все стоят холода! Вопр. Смоленск. Хĕвел пĕлĕте ларсан, çанталăк йĕпене каять. Ib. Вĕтĕ çăмăр çусан, çанталăк авана каять. Н. Шинкусы. Çав вăхăтра çанталăк ăшăтнă пек пулнăччĕ. ЧП. Кăçал çанталăксем уяр пулчĕç. Баран. 101. Çанталăк ăшшалла кайсан. N. Калчана кайнă вăрлăха типĕ çĕре аксан та, вăл тикĕс, час шăтса тухĕ тесе, шанма çук, çанталăк уяра кайсан, калчана кайнă вăрлăха акни килĕшмест. В. Олг. Çанталăк сивĕтсерчĕ (= сивĕтсе ячĕ). Пшкрт. Çанталăк ояртат (оярат). М. Сунч. Çанталăк уяр тăрсан, чăвашсем çăмăр учукĕ тунă. Юрк. Вĕт çумăр çусан, çанталăк авана каят. Скотолеч. 19. Сивĕ çанталăкра, ăшă çанталăкра. В холодную, в теплую погоду. СВТ. Лайăх ăшă çанталăкра тула илсе тухса çӳреме юрать (ребенка). К.-Кушки. Çанталăк ĕеленсе кайрĕ, кайса килес, теттĕм. Разыгрался буран (зимою), а то я хотел было съездить. Регули 407. Паян (лайăх, сивĕ) çанталăк. Капк. Тулта çанталăк арçури пекех ахăрать (о вьюге). Орау. Çанталăк ахăрчĕ, настала бурная погода. Шибач. Çанталăк йосаннн. N. Çанталăк пăсăлса çитрĕ. О сохр. здор. Хĕлле пит сивĕ çанталăксенче. Шурăм-п. Çанталăк сухăмланат, становится прохладнее. Ib. Çанталăк ăшăтса кайнă пек пулчĕ. Орау. Çанталăкки çавăрнсах карĕ. Испортилась погода. Якейк. Çанталăк сивĕтсе праххăр ялтах. Стало совсем холодно. Ib. Çанталăк сохăмлатрĕ. Стало прохладно. Ib. Çанталăк мĕлле паян. Какая погода? Тораево. Ухмахăн амăшĕ ухмаха ырçа айне хупăрĕ, тет, çине сĕлĕ тăкăрĕ, тет, унта чăхсам ярчĕ, тет. Чăхсам тĕпĕртеттерсе çияççĕ, тет. Ухмах ырçа айĕнче: çанталăк тĕпĕртетет, тесе шухăшлат, тет. || Климат. Орау. Кунта çанталăк пит типĕ (здесь климат сухой), пĕр нӳрĕк те çук. || Страна. Пшкрт. Онта çанталăк пет йосо. Ib. Чоллă çанталăк, чоллă вырăн. Ib. Йот çанталăкра (на чужбине) çамрăк ăсна ан çухат. Ib. Çанталăкра корса çӳренĕ. N. Кунти çĕр тискер çанталăк. N. Çанталăк вĕçĕ-хĕрринчи халăхсене пурне те салам яратпăр. || Солнце. Шурăм-п. Çаксене пурне те хатĕрличчен çанталăк кăнтăрларан та иртсе каять. || Вселенная, небесное пространство, видимый мир, земной шар. N. Пулине хурана ятăм та, хуран мана çу пачĕ. Çуне çурта çутрăм та (засветил), çанталăк та çутăлчĕ (рассвело). Ал. цв. 6. Малалла кайнă çемĕн çанталăк кун çути пек çутăран çутă пулса пырать. Н. Сунар. Çанталăк, каç пулса, тĕттĕмленех-тĕттĕмленех пынă. Хорачка. (В поминки) çорта çутнă чоня калаччĕ: тĕттĕм çанталăкă çутă полтăр, рая ток! теччĕ. Ib. Çанталăк тытакан торă. Синьял. Икĕ пăт тулă пур, çанталăкпе акса çавăрнăп. (Куç пăхни). С.-Устье. Икĕ пĕрчĕк тулăм пур, çанталăк тавра сапса çавăрăнăп. (Куç). Н. Сунар. Икĕ пăт тулăм пур, çанталăка йĕри-тавра сапса çавăрнăп. (Икĕ куç). Собр. Çăл патне çитсен, хайхи ачасем: илме тухăр! тесе кăшкăрса каланă. Вара хайхи шыври ăстарик тухса илсе, аялти çанталăка илсе кайнă (увел в подземный мнр). Алик. Кайсан-кайсан, çĕлен çури çынна калать, тет: куçна хуп, çăварна кар! çапла каласан, çынпа çĕлен çури аялти çанталăка анса кайнă (в подземный мир). Ib. Çавна каласан, çынпа çĕлен çури çӳлти çанталăка хупарнă (на землю). Синерь. Иван аялта çӳрет, тет: пит аван, тет, çанталăк (под землю). Череп. Çанталăк = çут тĕнче, тĕнче. Янш.-Норв. Çак çутă çанталăк, этот свет, белый свет. Юрк. Çут çанталăк = тĕнче. Сорм-Вар. Корăкран лутра, çанталăкпа тăпă-тан. (Çул). С.-Устье. Курăкран лутра, çанталăка витĕр кайĕ? (Çул). ЧС. Ача çуралсан, унăн ятне эрне иртечченех хурсассăн, вăл ача ку çанталăкра нумаях пурăнаймаç. N. Çанталăка шăнăçами (= шăнăçайми) пусăк салам. Торп-к. Çанталăкра виççĕ çук. (Пĕлĕт çине хăпарма пусма çук, шывăн турат çук, кайăкăн чĕчĕ çук). Янтик. Пирĕн патăрти çын, Ишеке турра пуçапма кайнă чухне, Ишек панчи ялта чӳречерен шыв ĕçме ыйтнă, тет: çыннисем ак çапла каланă, тет, кăна: пуш мар хал), çанталăк сармалла, тĕнче пĕрмелле, лаç лартса чан çапса хĕр хухлетмелле, тесе каланă, тет. (Çанталăк сармалла = пиремеç тумалла; тĕнче пĕрмелле = кукăль тумалла; лаç лартса чан çакса = кӳме лартса хăнкрав çакса). Собр. Çăвăнчен çурта ятăм та, çанталăкĕпе сарăлчĕ. Альш. † Ама хĕрĕ пуличчен, ăмăрт-кайăк пулас мĕн, тăват кĕтеслĕ çанталăка (светлое пространство под землею) сарăлса вĕçсе çӳрес мĕн. N. Çанталăк çĕмĕрлсе анать пулĕ, терĕмĕр. Собр. Çанталăкри уйăхĕ пĕтĕм çĕре çĕр туса тăрат; уйăх çутă пулмарĕ, хĕвел çутă пулайрĕ. Ib. Çанталăкри хĕвел пĕтĕм çĕре кун туса çутатса тарат: çĕр çинчи халăх ăшăнат, çĕр çинчи тырпул пиçет те, тулат. N. Çурçĕр енчен уяр çанталăк килет. Ст. Чек. Çанталăк пĕрĕнсе çитет (собирается дождь). Н. Байгул. Тăваткăл шур тутăр вĕçтернĕ чухне уяр çанталăк пĕлĕт туртрĕ.
(с'абах), все-таки, все же. Изамб. Т. Паян кун çапах ăшăтрĕ. Ĕнер пит сивĕччĕ. Ib. Сирте ун пек пăр çумаст пуль? — Темĕн! стариксем калаçнине илтмен. Тавтапуç, çапах хам ĕмĕрте те курмарăм. А все-таки околел, чорт! Ib. Картипе кăна йăлăхтарсан çапах пырат. Çитменнине тата сăхса куçа-пуçа шыçтарат (паук). Орау. Шуйттан, вилчĕ çапах. Ib. Вăрман çывăх пулсан, çапах вут йӳн пулĕччĕ. Халĕ ĕнтĕ тырă пулманнипе хутма улăмĕ те çук. В. С. Разум. КЧП. Каç пулнă чух тухнă пулсан та, çапах киле çитрĕм. Несмотря на то, что вышла к вечеру, все-таки до дому добралась. || Так и... Сред. Юм. Йăванса каять çапах, арран тытса пырап. См. çавах.
(с'ара), голый. Г. А. Отрыв. Çара ура кĕллипе çӳреме йăлăхтарчĕ мана. Чураль-к. Уйра çара çатма ларĕ. (Йĕтем). Орау. Таçта тупнă (илнĕ) кăсем ку çара сыснасене. СТИК. Эй, çара çăвар, сан суеççӳ хыççăн кайса шыва кайса та вилĕн. Болтун, верь-ка тебе! Ib. Çара çăвар, сан çăмăлкăна кам пĕлмес. || Исключительно, один только, сплошь, в чистом виде; сплошной, чистый. Сĕт-к. Çара чăваш вĕренет. Учатся одни чуваши. Ск. И пред. чув. 59. Салтак картусĕ çара лапра çеç. Баран. 131. Çара хăй кăна тăм пит сайра пулать. Т. II. Загадки. Пĕчĕк пичче çара йĕп витĕннĕ. (Чĕрĕп). N. Вăл ялта çара чăваш пурăнать. N. † Çара порçăнран пиççи турăм, ĕмĕрлĕхе çыхма мар, наччаслăха çыхма. Собр. † Акка, санăн тухью çара кĕмĕл, мĕн тăрассине пĕлетре. КАЯ. Сăхманĕ çара юнлă сĕлеке (весь в кровавой слюне). N. Унăн ăшчикки çара çу. О сохр. здор. Хура-халăх çавăнпа çара çăкăр çинĕ чух вăрахăн çисе-çисе ларать. N. Поçĕ çара йон (чĕп-чĕрĕ йон, поçĕ йонлă). N. Çара сĕт, одно молоко, без примеси воды. Кратк. расск. Пĕтĕм ӳтне-тирне, çанне-çурăмне çара суран анчах туса пăрахнă. N. Лаши тавра çара ярапа çеç. Лаши тавра йĕс тавраш та ярапа çеç. Толст. Эпĕ халĕ ырхан, манăн çара шăмă анчах. Ой-к. Иван лаши çинчен сикрĕ-анчĕ те, курăка утмăл пăт туртакан хĕçпе касмала шăлчĕ те, çара (= пĕтĕмпе) хуп-хура юн пулса юхса карĕ, тĕт. Якейк. Пичĕ-куçĕ çара тосан. Шурăм-п. Хăй çара юн çех, тет. N. Çурăхсем çара тăм кăна киле тавăрăнатьчĕç. N. Çавăнпа çаран çара лачака кăна. Ст. Чек. Ку вăрманта çара юман кăна (состоит сплошь из одного дуба). Орау. Çара чей (без хлеба) хырăма выçтарать. Ск. и пред. чув. 18. Каçхи хĕвел ылттăн пек, йывăç витĕр курăнать; çара вĕçен-кайăк пек, унăн çутти вăйă вылять. Ярмушка-к. Пăхăртан тунă (çара пăхăрах). (Кумган) сделан из чистой меди. N. Çара кĕркунне варринче (в позднюю осень), йĕпе-сапа витĕр, Гай ятлă ял патнелле пĕр ватă çын çывăхарса пынă. || Поляна, луг на возвышенном месте. Пшкрт: тӧβӓрӓ с'ара. Ib. Мăн анаçи мăн çорлине контак çакса хуаратпăр, мăн çарари мăн çавине контак çакса хуаратпăр.
(с’ын, с’ин), человек. См. этем. Вишн. 61. Çын чирлесессĕн, унăн варĕ, тата пыршисем çинĕ апата сывă çыннин пекех çĕртме (переваривать) пултараймаççĕ. N. Çын ăшне кĕрсе тохмалла мар. (Послов.). Н. Карм. † Ай-хай турă çыннисем, хырса çуса каймаççĕ хурисем! Хырса çуса кайсассăн, ман пуçсем ырă курмĕ-ши? Ала 54. Эпĕ çынсем çине тилмĕрсе пăхрăм та, вĕсем мĕнле çынне палларăм (понял, что это за люди). Орау. Унăн иккĕмĕш арăмĕ пит аван çын пулнă, тит. Ib. Çынни аван, умпа çăккăр çима пулать (гов. о женихе, невесте и пр.). N. Çынсенĕн пурин те вилмелле, эсĕ — çын, çавăнпа санăн та вилмелле. Все люди смертны; ты — человек, следовательно, ты смертен. Сред. Юм. Улмерен ôн пик çынпа çыпăçма тор ан хоштăр. Не дай бог вперед с таким человеком связаться. Сред. Юм. Пирĕн пик çынсĕм вилсе пĕтсен, пиртен вара вăниккĕн пĕр така пусакан пĕчик çынсĕм порнмалла, тет. Шорк. Çын латти те çук. Не похож на человека. Альш. † Ах, милиньккăй, Хусанăн кантурĕ, эсир иккен çыннăн матурĕ (вы молодцы из молодцов. Застольн. песня). Ib. † Чун савнине илмесен, ӳсес те мар çын пулса. Регули 1270. Çынсерен (çынтан) пĕрер сом паратпăр. Мы платим по рублю с человека. N. Çын ĕмĕлки те полмĕ. Сред. Юм. Çын сăнĕ тесе пит нăмайччен чирлесе выртса орăх сăнлă полсан, пит хăраса сăнран кайсан, калаççĕ. Якейк. Çын сăнне пĕтернĕ. Дошел до крайней нравственной испорченности. N. Эпир кунта çын сăнĕнчен тухрăмăр. Мы здесь потеряли человеческий образ. (Из письма чувашина, ушедшего на заработки в прежнее время). Ал. цв. 28. Халĕ тата, эпĕ çын сăнлă чухне, юратсам мана. N. Унтан вара аллине çуни (умывший руки) пĕр çынсăр пушă пӳрте кĕрет (входит в пустую избу, где нет никого). N. Эп çынсен умĕнче нихçан та тутарла калаçман. Я никогда не говорил публично по-татарски. (Çын умĕнче — значило бы „при людях“). N. Лайăх пĕлнĕ çынсем — 1) хорошо знакомые люди, 2) близко знакомые люди. Кан. Çынна пăхсан, пĕрне тин юрăхлине тупрĕç. N. Арăмĕ хирĕç тухнă та: ĕçлекен çыннусем ăçта? тенĕ. N. Шурса кăвакарса каяççĕ, вĕсен çын тĕсĕ те юлмасть (так что на них и лица нет). ЧП. Çынна çисе çын пĕтмест. Альш. Пукравччен Пукрав валли хулана кайса тырă сутасчĕ: укçа кирлĕ, теççĕ çынсем. Етрух. Тата сирĕн килшчикки (= кил ăшчикки) таса мар, сире çын пăснă (вас испортили), сирĕн уна тасаттарас пулат, тет. (Чăваш чирĕ). N. Çыннăнни пек, çыннăннĕ пек, похожий на принадлежащий человеку (или другому человеку). || Люди, общество. Ала 27. Кунта пĕр маях çын килет. Сюда все время люди приходят. Ау 10. Эпĕ лере ялан çын хушшинче пурăнтăм (все жила на людях, т. е. в обществе других). N. Çын çинче çын пек пулмасассăн: кам ывăл-хĕрĕ? тесе ыйтаççĕ. Н. Якушк. † Ах аттеçĕм, аннеçĕм, эсир ăçта — килĕрте, ачăр ăçта — çын çинче. Кубня. † Ялта савнă тантăш пулмасан, тухассăм килмест çын çине (не хочется бывать на людях). N. Çын çине тух, водиться, общаться с людьми. || Прочие люди. Собр. † Шухăшламан чух çын пекех (как все), шухăшла пуçласан, пуçсем çавăрнаççĕ. N. Вĕсем те, çынран юлас мар тесе (чтобы не отстать от прочих), тăрăшĕç; çул иртсе çӳрен куçне те çын ĕретлĕ курăнĕç. Емельк. Çынна çитмен çын. || Нередко передается по-русски словами другой, чужой, в смысле другой человек, чужой человек. N. Çынна усал ан сун, хăна йывăр пулĕ. Якейк. Çын çине шанать. Надеется на чужой карман. Çĕнтерчĕ 44. Вăл пур çинче çын айне кĕмĕп-ха, çын хури (= хурри) пулмăпăр. Пока он жив, меня никто не обидит. N. Тапак çынран анчах туртса пурнатăп. Я курю только чужой табак. В. С. Разум. КЧП. Эсĕ çавă сăмаха каламасан, ман çын мар вара (если ты не скажешь этого слова, ты для меня чужой). Г. А. Отрыв. Çын çинчи (вар. Çынти) — йывăç çинчи (т. е. до чужого горя никому нет дела. Послов.). N. Çын çинчи — йывăç çинчи: çыншăн çын кам васкакан пур? Сред. Юм. Çынтан илтнипе йăмахлать. Говорит только по слухам. Ib. Эсĕ шывва (= шыва) кĕме кайсан, эп те пырап, çынтан йолмастăп эп апла. Ib. Тар-чир çынтан çынна сикет. Тиф переходит от одного человека к другому. Ib. Килте ăсĕм те пирн пикех пôрнаççĕ те, çын çине тохсан, ăсĕм çын аллнпе кăвар туртаççĕ (чужими руками жар загребают), ôлпôт-хуçа пик çиç çӳреççĕ. Учите детей. Ачана хăнана та пит илсе çӳрес пулмасть, апла вăл çын тăрăх сĕтĕрнсе çӳреме вĕренет (привыкнет шататься на людях). Чăв.-к. Эпир çын хăюлă пулас çук, савнă сарă хĕре илес çук. N. Çак приккашчăк, ирĕклĕхе кĕрсе ӳкнипе, çынсен вăйĕ тăрăх анчах пурăна пуçланă. Собр. Çынăн (çыннĕ) картара теççĕ. (Послов.). Арçури. Çитмен пурнăç пирки-çке, çын куçĕнчен пăхатпăр. Ведь мы бываем в зависимости от других вследствие недостатков и нужды. Якейк. Çын корнă-корман карта тытса лартрĕ. Никто не заметил, хак поставил загородь. Ib. Çын сисиччен кил çавăрса лартрĕ. Никто не заметил, как он построился. Ib. Йăван çын сисиччен аланса пăрахрĕ (кăларса, вăрласа илни çинчен). Йăван аланнине (= авланнине) çын та сисмер. М. Тув. † Манăн савни ял урлă, калаçасси çын урлă (с ним или с нею приходится сноситься через других лиц). Сред. Юм. Çынна çисе çӳрет. Распространяет дурную славу о других. || Порядочный человек. Пазух. Эпир çынсем ăшне те халь кĕриччен, алăри ачасем те, ай, ар пулĕç. Ib. Кăвак кăвакарчăн, ай, çурчĕ çук, çын пек пулас тесен те, халь телей çук. N. Тавтапуç (сана?) çыру ярса тăнăшăн. Эсĕ çыру янипе эпĕ те çын пек пултăм. Нюш-к. Матки çын турĕ уна, теççĕ. Его сделала человеком (т. е. исправила) жена. Орау. Кăна тăхăнсан, çын манерлех пултăн, ĕнтĕ. Ала 70. † Аттепеле-анне канашлаççĕ, пире çын ĕретне кӳртесшĕн. Лашм. † Хуллен еррипе пурăнса, кĕрсе пулĕ-ши çын çине? С. Тим. Атте-анне пирĕншĕн мĕшĕн йĕрет?! — Çын тĕрлĕ çын çине кӳртесшĕн (хотят оставить нас после себя порядочными людьми). Бур. † Çынсем çинче çын пек пулам тесен, пирĕн турă панă телей çук. N. Хăвăн анкартинче тăватă капан тырру йăтăнса ларат, çапах та çын ĕретне кĕрсе пурăнаймастăн, тесе ларатăп хам ăшăмра. Изамб. Т. Çын евĕрлĕ пул. Веди себя хорошенько, как другие люди, по-людски. Сред. Юм. Çын пик лар! (Ачисĕне: чипер ларăр, тессине калаççĕ). N. Тĕрмене пăхса тăракансем çын евĕрлĕ пулчĕç; япаласем илсе пырсан, кӳртмеççĕ те: хушман! тесе çех кăçкăраççĕ. Собр. † Ай-хай, пуçăм, çамрăк чунăм, ыр çынсем тавра çаврăнать: ыр çын çине кĕрсе пулми? тет. N. Ман ача куккăшсем патне кайнă та, ăна, çын вырăнне хурса, лайăх пăхман, çавăнпа вара ман ачанăн кăмăл хуçăлнă (обиделся). В. С. Разум. КЧП. Хăй ырă çын пек утса çӳрет, хăйĕн ăшĕнче нимĕн те çук. Ходит как будто хороший человек, а у самого внутри пусто. Тим. Çын йĕркелĕ пурнас — жить по-людски. || Взрослый человек. СТИК. Çын кут çӳлĕш ӳсмен, пысăккисене хирĕç кăшкăрат, чĕлĕм туртат. (От горшка два вершка, а большим перечит, курит; говорят малĕньким детям). || Муж. N. Санăн çынну паян ирхине ста карĕ? Куда пошел твой муж сегодня утром? || Иногда обозначает мужчину. || Супруг или супруга. Собр. Ăна вара хăйĕн çынни тăват, тет (овладевает им). См. çĕлен. Ст. Чек. Çынпа çӳрет, знается с чужим мужем или женою. || Супружеская чета. N. Ĕлĕк пĕр вăхăтра пĕр ялта арлă-арăмлă çын пурăннă, вĕсем мĕскĕн çынсем пулнă. || Личность. Янгильд. Çул каякан çын карĕ ăнчах, Микита патне аслати çитрĕ те, калать: ма тăратрăн эсĕ вăл çынна? Вăл этем мар, вăл осал, вăл мантан вăтăр çол мăшкăласа çӳрерĕ. || О членах семьи. N. Исир çырнă: матку посылкă ячĕ, ашшĕ ячĕпе янă пулсан та ил эсĕ уна, тесе çырнă... Мĕле исир пĕлместĕр кам ячĕпе ярасса пĕр килти çын. || Хозяин. К.-Кушки. Айăп лашинче, çыннинче мар. Этому виною лошадь, а не ее хозяин... N. Çавăнпа чăвашсен те çынсеренех (в каждом доме), шкулра вĕренсе тухнă çынсем пулма кирлĕ. || Заказчик; посетитель. ТММ. Тимĕрçĕ çынсăр тăмĕ, арман çынсăр тăмĕ, юмăç çынсăр тăмĕ. (Поговорка). || Народ. Изамб. Т. Унта çын! унта çын! таçтĕлти те пур-тăр. Народу-то там! Со всех, поди, сторон. Юрк. Çăкăрсене, кулаçсене, хăпартусене, хуплусене, куклĕсене, пашалусене чăвашсем ытти çынсем пекех пĕçереççĕ. Толст. Вăл халăх çыннисем (эта народность) хăйсен чĕлхипе анчах калаçаççĕ. || Изображение человека, чучело человека. N. Юртан çынсем тăваççĕ. Сред. Юм. Ĕлĕк çын чирленĕ чухне киреметсĕне (киреметям) чустаран çын туса панă, тет. = Отпечаток человека. Сред. Юм. Çын ӳкерни. Хĕлле ачасĕм (таса йор çине лап выртса хăйсĕне йор çине ӳкереççĕ т. е. получаетс я отпечаток фигуры). || Житель. Хорачка. Перĕн Чикме çыньă первой тохса соха патне, Йӳрйӳрĕн эрне каран (спустя неделю после Юрьева дня). N. Кăшт калаçкаласан эпĕ ыйтрăм: вырăсла калаçма пит ăста-çке, ăçти çын пулатăн капла эсĕ? терĕм.— Чĕмпĕр кĕпĕрни, Пăва уясĕ, ялĕ Пăрăнтăк, терĕ. || Населенная территория. N. Кăрмăш çыньпе (с’ин’бэ) Етĕрне хошшинче. Между Курмышским и Ядринским уездами. || Употребл. в чувашизмах. Орау. Çынну (к нему) патне пырса перĕнеймăн: тумланнă, такăш тийăн. К нему и не подступишься: разодет, подумать, что невесть какое важное лицо. Шибач. Пĕр-ик эрнерен çын полать вара (чĕрĕлет). КС. Унта пурăнсан, çын пулат вăл (оправится). Ib. Эп ăна çын турăм (поставид на ноги). Чăв. й. пур. 35. Ăна кӳмесен çын пулаймĕ, кайран мана асăнăн, тенĕ. Альш. † Çын ăшне кĕрсе çитсессĕн (когда приду в возраст), мана атте уйăрать. (Хĕр йĕрри). N. Пур тăванĕсем те ăна чиртен чĕрĕлсе çын пуласса сунман. Изамб. Т. Мана, ик ачаллĕ çынна, кам илет. Кто возьмет меня (замуж), у меня, ведь, двое детей. Юрк. Арăмĕ, халиччен чей ĕçмен çын, тытăннă савăнса сăмаварне лартма. Янтик. Туйăм, туйăм, туй халăх, киле пырсан, çын пекех. N. Çын айне ан юлăр. Не давайте себя в обиду. ТХКА 82. Кĕçĕн ывăл пур ман, Ваньă ятлăскĕр, шкула каять вăл. Аслисем çын пулаççĕ ĕнтĕ.
дитя человека (гов. о молодежи). ЧП. Çын ачисем пиртен кулаççĕ. Янтик. † Пиреех те çырнă çын ачи, лартăр халĕ çулĕ çитиччен.
(с’ыру, с’иру), scriptio, scriptura, письмо, писание. Шел. П. 63. Тутар çырăвĕ пек çыруллă, пысăк чулсем выртаççĕ (лежат плашмя). С. Айб. Çук, эпĕ çыру вулама пĕлместĕп. Сенчук. Хамăр ялсен, ай, ачисем çыру çыран тиек пек. Юрк. Эпĕ çыру таврашне вулама ӳркенместĕп, çыру кĕнеке мар. Ib. Армана пынă чăвашĕ çыру пĕлекен çын пулнă! N. Çыру ярах тăр. Почаще пиши (из письма). N. Час-час çыру яр. (Из письма). N. Çырап çыру юратса, шурă хута хуратса. N. Ман çырува илетни, çук-и? Çырса яр. Юрк. Мĕншĕн çыру ямасăр тăратăн? Ib. † Хамăр ялăн ачисем çыру çыран тиек пек. Орау. Йăванăн çырăвĕ килнĕ. Пришло пнисьмо от Ивана. N. Ванюкăн çырăвĕ çук (не шлет писем): вилнĕ пулĕ, теççĕ. N. Елекка çырăвĕ (от...) пур-и, çук-и?. N. Çакă çыруран сывă юлатăп. N. Çыру ăшне канверт чиксе яр. КС. Сана çыру килнĕ. На твое имя получено письмо. N. Василийрен çыру илеп, эпĕ те ярап. N. Çыру ямастăр вуç та. Совсем не пишете. N. Апрелĕн 27-мĕшĕнче çырнă çырăвăртан урăх çыру илмен. N. Çыру ячĕ те, хăйне курса калаçнă пекех пулчĕ. ТХКА 25. Кăвак хупăллă çыру. Кан. Çырăва ăста вăл. Он мастер писать. N. Çыру вĕççĕн калаçас вĕçне юлтăмăр. N. Çеркейĕн вилнĕ çыру килчĕ. Пришло письмо о смерти Сергея. || Ученье; грамота. ЧС. Эпĕ ĕнтĕ халĕ çапла, çырува кайман пулсан, киреметсенчен пĕчĕккĕ чунехи пекех хăраса пурнăттăмччĕ, тесе шухăшлатăп. N. Килес çул кай çырува. N. Мана, çыру пĕлмен çынна, тепле çырмалла. N. Çырăва каякан ачасене килĕшӳсĕр ан çӳретĕр. || Буквы, письмена. Юрк. Ку çырусем вырăсли пек мар. Н. Якушк. Шурă хут çине çырнă хура çыру (письмо, буквы). || Записка. N. Çырупа укçа пуçтарса çӳрет (о нищем и пр., на бедность). || Рукопись. N. Ку çырусене (рукописи) эпĕ пит нумай çынсенчен ыйтса çыртăм эсĕ хушнипе. || Чертеж. Баран. 147. Кун пек план çинче çурт вырăнĕ пĕчĕкçеççĕ тăваткал çыру пулса ӳкет. || Обыск (предбрачные документы при церковном браке). Цив. † Пупран çыру илместĕр, хĕрĕр тухса каяс пек (готовится). Собр. † Хапхăр умне шăлма атьăр (идемте), курăк шăтса тухас пек; çыру илсе хумастăр, хĕрĕр тухса килес пек. Богдашк. † Çыру туса памастăр, хĕрĕр тухса каясшăн. || Кон, предел, межа, черта. Изаиб. Т. Малтан çыру çыраççĕ. Унтан кам малтан пемеллине шăпа тытаççĕ (в игре). Ib. Кукăрта (чижик) çырăва кӳртсен. || Судьба. Собр. † Пăхăрсамăр турă патĕнчи çырăва, чун патĕнчи тăвана уйăрат.
переписываться. Юрк. Халĕ ĕнтĕ, хăнтан çыру илсен, атĕрĕсне те чиперех пĕлсе çитсен, час-часах çыру çӳреткелеме шухăшăм пур. N. Яланах хăвăр хушшăрта çыру çӳретĕр. Кан. Тутар кĕнеки уйрăмĕсемпе çыру çӳретсе паллашас.
(с’ырт), кусать; перехватить, схватить зубами. О сохр. здор. Хăшне-хăшне йытă çыртса амантнă. Ib. Унăн сĕлеки çыртса шăтарнă çĕре юлса юнпа хутăшса каять, Толст. Ăна уринчен çыртрĕ-илчĕ. Орау. Лаши пĕр ывăç утă çыртса илнĕ те, ĕшеннĕскер, çимасăрах пырать. Янтик. Йыта ача пӳрнине çыртса илнĕ (откусила). N. Çыртса тат, перекусить. N. Çыртмасăр çырлахмарĕ. N. Кĕпинчен çыртса, çыран хĕррине ишсе тухнă (собака). ТХКА 104. Çăварне карса, шап-шура шăлĕсемпе пĕр çынна пилĕкрĕн çыртса йăтса силлесе пырать (тигр). ЧII. Çитĕннĕ хĕр, каяс вăхăт çитсессĕн, çанни вĕсне çыртса йĕрет-çке. Якейк. И, осалшăн чĕлхея çыртрăм-ăç. Я из-за тебя язык прикусил. К-Кушки. Эп ялан сахăра çыртса ĕçеп. Я всегда пью чай вприкуску. N. Улмуççи кутне тухса выртса, улăм çыртса выртрăмăр. Синьял. † Тантăш сире мĕн пулнă, шăлусене шарт çыртнă. Кан. Ыратнипе шала çыртса, сăмсана тавăрса... || Закусить. Пшкрт. Пĕри калат: Иван, тет, тавай, тет, ларса çăккăр çыртăпăр, тет. Юрк. Арăмĕ çапла балык çук тенине илтсен, хăни те — кирлĕ мар, кунта мĕнпе çыртса çимелли пур халĕ, тет. N. Кăшт çăкăр çыртрăм, шыв ĕçрĕм те, ахаль çĕрех çыварма выртрăм.
(с’иhы̆), связка, пучок, пачка, букет. Изамб. Т. Пĕр çыхă пушăт илтĕм. Дик. леб. З6. Елиса çав тĕксене пуçтарса пĕр çыхха çыхнă. Баран. 75. Ib. Хĕрĕсем аллисенче çыххи-çыххипе чечек тытса тăраççĕ (держат букеты цветов). N. † Хора порçăн пиçиххи пилĕк тавра çавăрнать, воник çыххи — ал çыххи.. алăм тавра çавăрнать. || Узел, завязка. N. Вилнĕ çынна шăтăка антарсанах пĕри шăтăка кĕрсе, вилнĕ çын тупăкне уçса, ун ури çыххисене, пыр-çыххине, пиçиххине, йĕм-кантăрине салтса тухат. || Плетенка (лука). N. Сухана, ыхрана çыххăн (плетенкамн) кухняна çакса хучĕç. || Кандалы, оковы, цепь. N. Эсĕ ăна, халĕ тĕрмере çыхăра лараканскере, пырса пăхмăн-и вара? N. Пĕр кун çыхăра выртрĕ (сумасшедшая). Ала 96. Эпĕ ку таранччен мĕн курмарăм: çыхăра выртăрăм, аллăм-урам хытса ларчĕ, ĕçлимасăр та пурăнтăм, тимĕрлерĕç, тимĕрте лартăм, мăйăм-куçăм суранланса пĕттĕр, ним усси те пулмарĕ. || Пеленка, пеленание. Альш. Пирĕн ача тăхăр уйăх тĕрмере ларчĕ (в утробе матери), çичĕ уйăх çыхăра выртрĕ.
(-с’и), есть, кушать. КС. † Ма çияс мар, ма ĕçес мар, тăван-çи патне килнĕ чух. N. Чирлĕ çын апат çийи-çими пурăннипе пит вăйсăрланать. Альш. † Атте-анне, пирĕншĕн ан йĕрĕр, пирĕн çиес çăкăр кунта çук. Ib. Çими тунă-и мĕн сана? N. Йыт çитăр кам! Чтобы вам пусто было! (Говорит человек, которому все не дают сосредоточиться на работе). Изамб. Т. Кăнтăрла усем уйран çине çăкăр тураса çинĕ. Ib. Хăта çи-ха, çи-ха! Халь те пит хытă çие-тĕп. Хăна аллине тыттарса: çи-ха! курма лартман, çиме лартнă, теççĕ, Ст. Ганьк. † Хура вăрман хухине эп çимесĕр кам çийĕ? (Эп çимесĕр — кроме меня, кто будет есть — эпĕ ĕнтĕ ăна çиекен). N. Эсĕ апат ăçта çиес тетĕн? Где ты будешь столоваться? Эсĕ паян апат çта çиен? Торп-к. Çийин — çийĕ, çимасан — юлăн. Если она сьест тебя, то сьест, а не сьест — так жив останешься. Имен. Сами варне çитсен, кашкăрсем тохрĕç те, лашана çия поçларĕç. Юрк. Малтан, çиес уммĕн эрехне черкки çине тултарнă чухне, кăшт кăна тултараш пек пулса еррипен кăна тултара пуçлат. Ib. Çинĕ çемĕн çиес килсе тăрат. Ib. Анне, эпĕ сана темĕн чухлĕ пăрçа çирĕн-тĕр, тесе шухăшлаттăм. Ib. Çиекен пӳлĕме кĕрсен, ку та сĕтел çинчи çимĕçсене пиллесе илсен, тытăнат ларса ĕçсе çиме. Орау. Апат çимĕш пулса ларать. Притворяется, будто не хочет есть. Ib. Çия-çия чупать, таçта васкать ку. Ib. Çиса тăрансан, нӳхрепе леçтермеллеччĕ, кирлĕ чухне исе килтермеллеччĕ, вара пăсăлмастьчĕ. Регули 560. Манăн çияс килет. Ib. 246. Виç кон çимантан ырханланса кайрĕ. Ib. 802. Çималли пор пирĕн. Ib. 15. Ик кон çимасăр порăннăччĕ. N. Çиес килменçи пулать тата! Букв. 1904. Манăн тата ытларах çиесси килсе кайрĕ. ФТТ. Çинĕ çĕре пырса кĕрсен, хунямăш пуласси ăна юратмасть, усал сунать, теççĕ. N. Çапла çине-çине çие-çие ку тарçи мăй таранчченех çисе тăрансан... N. Çиессĕм килес пулсан та, санран ыйтмăп. ТММ. Çиекенни пĕлмест, тураканни пĕлет! (Çиекенни пĕлмест, укçа тытаканни пĕлет). Янтик. Эс ытла снаях çие тăран (то-и-дело ешь), никçан та хырăм выçмас пуль сан. Ст. Чек. Çиме пире пулăшакан тесен, шуйттан та: мана та чĕнеççĕ, тесе хĕпĕртесе çиме пырать, тет. N. Пĕр эрне çиман пек. Словно неделю не ел. Хăр. Паль,. 30. Кашкăр çиессинччĕ! Сĕт-к. Çийимичченех çирăм. Я наелся до отвала. N. Паян çинĕ, ыран çимен. (Говорят о живущем впроголодь). N. Эп укçа илместĕп, çималах пурăнатăп (из-за хлеба буду жить), кĕлемей. С. Айб. † Шăмак кĕпçи çимелĕх, çăвар тути ямалăх. Сунт. Çимелли кунсем нумай малалла. Çутт. 152. Çапла чип-чипер çӳрекен ача йăт çĕмĕрчĕ çинĕшĕнех вилнĕ. Кан. Çавăн çинчен апат çие-çиех аттесене каласа пама пуçланăччĕ (начал было). Утăм. Çиес пулатьчĕ, ма çимерĕн? (Говорят гостю). Халапсем 14. Ку, выçнăскер, пĕр çăкăрне пĕре çийӳçĕм чысти çисе ярать. ТХКА 5З. Ларса çийĕр-ха пăртак. Ib. 5З. Купăста пурччĕ. Тăварланă купăстапа çитерем-ха сире, тет. || Грызть. К.-Кушки. Шăши çăкăр ăшне çисе кĕрсе кайнă. Мышь въелась в хлеб, т. е. проела в нем такую дыру, что и сама ушла в нее. || Сосать. N. Анне, эпĕ санăн кăкăр сĕтне çисе ӳсрĕм. Трхбл. Ача чĕчĕ çиет. Ребенок сосет грудь. || Промывать (берега). N. Шыв кукăрĕсенче шыв кĕрлесе тăрать те, вара çырана таçта çитех темĕн тăрăшшĕ çисе каять. N. Ванданкă ĕнтĕ тӳрех юхать, çыран мĕн çимест. Епир çур. çĕршыв 26. Вăл çурт, çурхи шыв çырана çисе пынă пирки, ишĕлсе аннă. || Протирать, изнашивать. Самар. † Аслă çул çийĕсем тумхахлă, ырă ут чĕрнисене çав çиет. Бугурус. † Пушмак тĕпне чул çиет. || Раздражать. Шел. 70. Хĕвел шевли... куç çутине çисе тăрать. N. Эсĕ унăн куçне ватпа сĕр, вăл куçне çинине сиссе шăлса илĕ те, шурă илни кайса сана курĕ. Орау. Чӳречене кар халĕ, хĕвел çути куçа çиять (в глаза светит). Кан. Кĕрхи сивĕ çил, курăнмасăр пит-куçа çисе, çурçĕр енчен кăнтăрланалла вĕçет. Кан. Куçа çиекен сарă чечексем ырă кун сунаççĕ пуçсене тайса. КС. Тĕтĕм куçа çиет. || Чесаться. КС. Çан-çорăм çиять, мулча кайса кĕрес-ха. Кан. Таса мар, хура, тарлă кĕпе-йĕм ӳте çиса, паçăр каланă пек, пăсма пултарать. Шибач. Каç выртма çитрĕ (на ночлег) те, хоçи майри калать: санăн, тет, отнă çын, тет, çӳренĕ çын, тет, санăн çан-çорăм çать полĕ, тет. Верно, тет, çать, тет, тем пекчĕ кĕрес, тет, мольчана, тет. || Делать боль сердцу. N. Нумай ман чĕрене çирĕн. || Испытывать, получать побои. N. Ай-хай çамрăк пуçăм, çинçе пӳçĕм, хăш хулара патак çийĕ-ши? КС. Паян чышкăсам çикаларĕ, курăнать, вăл. Сред. Юм. Кашни кон патак çиет. Каждый день получает побои. N. Çын патакне çиесси хырăмра уласа тăнинчен те йывăр, курăнать, çав. N. Ача-пăчаран патак çиме мар, йывăртарах сăмах илтме те пит хĕн. || Какое-то действие в игре касакла. Торп-к. Çичĕ хутчен тытимасан касакне çияççĕ. Çинĕ чухне ун çине сурса пĕтереççĕ (в игре касакла). || Забирать, захватывать, запахивать (межу). Орау. Йăрана çиса, анана пĕтĕмпех ансăрлатса хăварчĕ, çĕр çăхань! Пăх-ха, ун мĕн сарлакĕш те, ман мĕн сарлакĕш? || Пользоваться (чем), получать доход (от чего). N. Шалу çиçе пурăнать. Получает жалованье. N. Пĕччен виçĕ ят çисе порнат. Якейк. Шеремет анине воник çол çиса порăнтăм; тохса карĕ, ним тума та çок. КС. Хăйсем темиçе çĕр теçеттин çĕр çисе пурăнаççĕ. Сред. Юм. Пенçи çисе порнат. N. Çĕр çисе тăракан улпут, помещик. || Уничтожать. О сохр. здор. Çав тĕтĕрни ерекен чирсене унта пĕтĕмпе çисе пĕтерет. N. Пуринчен ытла юра çил çисе ярать. || Точить (о черви). Ст. Ганьк. Сар каччăн шăлне çăварне хăçан та хăçан хурт çирĕ, инкек çирĕ, çавăн чухне инкек çитĕр, хурт çитĕр. || Губить, погубить (человека). N. Пуринчен ытла хресченсене çĕр сахалли, çĕр вакланса пĕтни çиет. Ск. и пред. чув. 96. Ы-ых, Сетнер, астăвăн: манăн хĕре эс çирĕн! БАБ. Ах! хур турăр эсир: мана та пĕтертĕр, хăр пуçăра та çирĕр. N. Хĕрарăмсемпе явăçса çӳресен, ху пуçна та ху çийĕн! N. Вăл хĕрарăмсем хыççăн кайса хăй пуçне çинĕ. || Есть, бранить, ругать. Истор. Çавăнпа Дмитрий ӳтне куçарттарсан та, халăх ăна çиме чарăнман. || Одолевать (о горе). Сред. Юм. N. Ашшĕ-амăшĕ Ванюка урăх хĕре çураçрĕç, ирĕксĕрлесе çураçрĕç... Хуйхă çирĕ Ванюка. || Дышать (чем), вдыхать. Кан. Çĕрĕпе тусанлă сывлăш çисе выртаççĕ (дышат пыльным воздухом). || Жадно глядеть. Алших. † Алших хĕрĕ тиейса, куçпа çисе ан ярăр. ЧП. Хĕрлĕ улма тиейсе, хыпса çăтса ан ярăр; Аксу хĕрĕ тиейсе, куçпа çисе ан ярăр. Тăв. З. Туйипе куçа çисе тăракан сакăр кĕтеслĕ аттине çат-çат! çатăлттарать. || Пастись. Н. Карм. † Кăвак лашасене те çиме ярсан, анкарти пĕр хыçĕнчи çулпа яр. (Çиме яр — также: подпусти к корму). N. Вăкăрусем акараччĕ, ашакусем вăсем патĕнче çисе çӳретчĕç. Регули 682. Утсене çималли корăк пор конта. || Сплетничать, хаять, осуждать. N. † Хĕр çинчен хĕр çиекен хăй те каччă аллинче. N. Çисе çӳрет. Чăв. к. Ай-хай пуççăм, çамрăк пуççăм, çын çименни юлмарĕ. N. Чĕлхене çыртсан, çын çиет, теççĕ. N. Мана çисе мухтанакансем намăса юлса çын кулли пулччăр. Сред. Юм. Мана çиеççĕ. Про меня говорят дурное. Михайлов. † Килхушшинчи ват юман, пур кил кайăк ун çинче; пӳрте кĕтĕм — ман çинче, мана çиман çынĕ çук. Ст. Шаймурз. Çиекен çынсем тек çиччĕр, ӳт пĕтсен те, чун юлĕ. N. Çын çинине, пур хуйăха ура айне таптăпăр.
(с’и), верх, поверхность. ЧП. Çӳлĕ ту çийĕсем кăлканлă. Хурамал. † Аслă улăх çийĕ сарă хăмăшлăх, сарă хăмăшсем çийĕ сарă-кайăк. N. † Хапха юпи — хырă юпа, пĕр хĕвелсĕр йăлтăртатат; ют ялсенĕн ачисене курсан çийĕм чĕтĕрет. (Хĕр йĕрри). Юрк. † Кӳлмешкĕн пар ут пулинччĕ, çуни çийĕ виттк пулинччĕ. Г. А. Отрыв. † Çийĕм тулли кăвак сăхман, çурхи çăнтан тунăскер. Пазух. Леш айккинче выртать-çке пăлан пăруш, курмастăр-им, çийĕсем пасарнă. || Часто встреч. в сложении. ТХКА 55. Сирĕн ялсем вăрманран тӳрĕ вĕренесене, хурамасене, туйрасене касса, урапа çисем (= çийĕсем) тăваççĕ. || Одеяние, одежда. N. Чăн малтан пур çын та, пур халăх та, тутă пулма, çи питĕрме (тумланма), авантарах пӳртре пурăнма тарăшать. БАБ. Çи те пулмасан, пыр та пулмасан, çырлана анчах кайăттăм, тесе каларĕ, тет, ĕлĕк пĕри. (Поговорка). Пухтел. Çишĕн, ради одежды. Тим. † Йăмăк кĕпине тăхăнсан, кĕрӳ кăмăлĕ уçăлчĕ, хурри çийĕ шуралчĕ, çĕтĕк çийĕ питĕрĕнчĕ. Кĕвĕсем. Ĕнтĕ умăр çутă та, çийĕр хĕрлĕ, вăтанатăп куçăртан пăхмашкăн. || Часто употребляется в значенин послелога, переводимого по-русски предлогами на, над. N. Çия çĕнĕ кĕрĕк тăхăнсан. N. Кам пирĕн çира урипе çӳлелле. (Шăна). N. Çире пĕр типĕ вырăн та юлмарĕ. На нас не осталось сухого места. Альш. † Мăкăр-мăкăр çын сăмах, пирĕн çирĕн мар-ши çав. Шурăм-п. Хĕвел пăхать шăратса; çиран тар шăпăр-шăпăр юхать. Альш. Хăнасем килнĕ тумланса. Хĕп-хĕрлĕ те çап-çутă çире. N. Тахăнса яратпăр йĕпелех: çире типет. Н. Сунар. Ма çийăма шу сапрăн. КС. Сăхманна çийăнтан пăрахмасăр çӳретĕн. N. † Çийĕмĕрте шур кĕпе, арки вăр-вăр тăвать-çке. N. Çийĕнтен тар юхаччен ĕçлетĕн. Орау. Ман çия ан вырт эсĕ. N. Ман çира (надо мною) йĕкел ӳкрĕ. N. Пăшал етрисем (пули) хамăр çирен (над нами) уласа ирте-ирте каяççĕ. Регули 1119. Ман çиран мăн çын (ватă çын) каçса кайрĕ. Михайлов. † Урам хушшинчи ват çăки, пур ял кайĕк ун çинче, яла тухрăм — ман çире, пур усал сăмах ман çире, мана çиман çынĕ çук. Шорп-к. Малтан, тохсанах, çил те пирĕн çиялахчĕ (= çиеллехчĕ), кайран яла орлă çавăрнчĕ те, пирĕн паталла пыримарĕ. Янтик. Ун çийĕнче пур. Она беременна. Н. Сунар. Вăл çăла (источнику) каланă: лайăх юхса кай, санăн çина (= çине) çӳпĕ-çапă ан ӳктĕр, тенĕ, тет. Ст. Чек. Ылттăн кашта çийĕне (= çине) ылттăн арча илсе хур. Бес. чув. 9. Эсĕ, Микулай, ман çине питех ан çилен-ха; эпĕ ăна ахаль кăна. N. Çăварĕсене пĕлĕт çинех янă. N. Эсĕ ман çине ан кӳрен. N. Чыстă çĕнĕ атă çинех те подмётка çаптаратпăр. Рак. † Хура вăрман çине пас тытнă. Толст. Унччен те пулмасть, суккăрри йăран çине такăнса та ӳкрĕ, тет. Никит. Тĕттĕм ял çине хупласа илме пуçларĕ. Деревня стала покрываться мраком. Кан. Сунт. Пăкă çине çапнă тимĕр пăта та тухса ӳкет. М.-Чолл. Улăх ман çине (= çие). Влезь на меня. Пазух. Кирек сахăрна пар, ай, пылна пар, кил шухăшĕ ӳкрĕ пуç çине (я задумался о доме). N. Çӳлĕ тăв çине эпĕ хăпартăм, çăмăр шывĕ çине эп ярăнтăм. К.-Кушки. Унтан Манкăлтăкне михĕ çине вырттарнă та, Атăл хĕрне илсе кайнă. Альш. Тăранттас çине улăхса лартăмăр. Истор. Ачасем, яланах чăн малтан тăшмансем çине хăвăр кĕрĕр. Якейк. Эп сана алăк çине çыртарттарăп (дам писать). Кан. Кашни тавар çине хакне кăтартса хут çыпăçтарса хумалла. Сенг. Ана çине çитрĕмĕр те (пришли на загон), выра пуçларăмăр. N. Кайсан-кайсан, çитрĕç пĕр кĕпер çине (пришли на мост). Б. Яныши. Мана юман çине веххă тытса тăрма хушса хăварчĕç. Меня оставили на дубе, велев держать веху (вешку). Малды-Кукшум. Тарсассăн, вăрмана çитсен, вăсам пит лайăх курăк çине çитрĕç (пришли на место с очень хорошею травою), тет. N. Çаран çине (на луга) çитнĕ те, выртса çывăрнă. Чăв. й. пур. 20. Паттăр çине паттăр тата тупăнат. На богатыря найдется другой богатырь. Ск. и пред. чув. 14. Иртрĕç çимĕк вăййисем, тухрĕ халăх ут çине (на сенокос). Ib. 96. Сетнер амăш ахлатса сĕтел çине пуçтарчĕ. Кан. Хаçатсене улăмран тунă хут çине çапма пуçланă. Газеты стали печатать на бумаге из соломы. ТХКА 105. Шăла çыртса, мĕн пур вăйпа ывăтрăм пурта тикăр çине. Орау. Атăл çине ĕçлеме кайнă. N. Пĕрин çине (в одном письме) вунпилĕк пус укçа янă. Кан. Ĕлекçи çине кил-çурт куçараççĕ (переводят). Тораево. Тинĕс çине çитсен... Кан. Укçине тавар çине ярса пĕтернĕ. Деньги истратили на товар. Пазух. Уйрăлнă чух эпир те уйрăлтăмăр, кантăр çине ӳснĕ те пуса пек. Кан. Ункă шывĕ Çалав (= Çавал) шывĕ çине юхса тухать. Ib. Вакун çине кĕртнĕ чухне 9 лаша вырăнне 11 лаша пулать-тăрать. N. Каçа эпĕ ăна стаккана янă шыв çине ярап. Янтик. † Анне мана çуратрĕ, шур пӳспелен чӳркерĕ, сăпка çине вырттарчĕ. Ала 6. Апат çинă чух апат çине пĕр симĕс шăна пырса укрĕ, тет. Юрк. Кĕрпене сивĕ шыв çине ярса пĕçермеççĕ, тӳрех вĕресе тăракан шыв çине ярса пĕçереççĕ. М.-Чолл. Патшан пуçĕ мăй таран çĕр çине кĕрсе карĕ, тет. Альш. Иван çăпата кантри таран кĕмĕл йĕтем çине анса каят, тет. Скотолеч. 6. Пилĕк стаккан йӳçĕ кăвак çине пĕр стаккан тăвар ирĕлтерсе параççĕ (лошади). N. Пир хутаç çине чиксе çĕлесе яр. Зашей в холщевый мешок. Панклеи. Тоххĕр (= тухрĕ) те, кӳме çине ларса карĕ (солдат). Баран. 107. Ват ама (матка) çинех çамрăкки тухас пулсан, иккĕш çапăçа пуçлаççĕ. N. Такмак çине тултар. Микушк. † Пĕччен тăрна вĕçет улăхалла, хăва çине ӳкет (спускается в тальник) — кăшкăрать. Бгтр. Хĕвел тухса пĕлĕт çине (в облако) ларсан, çав кун çăмăр пулать, теççĕ. Кан. Бедуинсем çине (в бедуинов) тупăсемпе пенĕ. N. Усем çине пертермеççĕ. В них стрелять не позволяют. Сĕт-к. Ку çӳпçе пирн сонаска (салазки) çине вырнаçас çок (не уместится). Баран. 20. Пирĕн çие килсе кĕчĕç ушкăнпа. Ib. 36. Сиен çине сиен курса пынă. || Средн. Альш. † Тăхăр ял хĕрĕ пĕр çĕрте, тăхăр ял хĕрĕ çийĕнче пирĕн ял херĕ илемлĕ. || Относительно, о, об. Бур. † Пăшăл-пăшăл сăмахсем, пирĕн çире мар-ши çав. См. çинчен. || На средства (чьи). Якейк. Эп она хам çиран вĕрентрĕм. Я учил его на свой счет. Вăл она хăй çинчен вĕрентрĕ. Он учил его на свой счет. || Выражает повторение. Бес. чув. 6. Çапла унăн ялан ĕç çине ĕç тупăнса пымалла пулнă. Дик. леб. 48. Вăл усал сăмах çине усал сăмах, темĕн те пĕр каласа тăкнă. Кратк. расск. 19. Эсир мана апла хуйхă çине хуйхă (горе за горем) тăватăр-çке (причиняете), тенĕ. СТИК. Унта çынсем питĕ тачă ларса тухнă: ял çине ял, ял çине ял пырат. N. Хĕрарăмсем ватнă çине ватаççĕ. N. Халĕ пĕтĕмпе туй çине туй, пулать. Теперь все играют свадьбы: свадьба за свадьбой. || Выражает непосредственное следование во времени. N. Çав сăмахсем çине (лишь только были сказаны эти слова) тилĕ чупса çитнĕ. Кратк. расск. 27. Ку иккĕмĕш тарçи сăмахĕ çинех тата виççĕмĕш тарçи чупса та çитнĕ. N. Ача çине (на поминках по умершем ребенке) чăхă анчах пусаççĕ, е çăмарта кăна пĕçереççĕ. N. Вилсен, çын çине выльăх пуссан... N. Ĕç çине çитетпĕр. || В придачу к... N. Кĕсри çине 80 тенкĕ панă (придачи?). N. Эпĕ çине икĕ картăчкă илтĕм. Н. Сунар. Хуняшшĕ хĕр çине (в приданное за дочерью) нумай тавар панă. Торп-к. † Пичи мана йоратать, ола кĕсрине парас, тет, çине тьыха парас, тет. || Употребл. в чувашизмах. Чума. Унтан, тăватă кун çине кайсассăн (на четвертый день) вара ăна пăртак çăмăлтарах пулнă. N. Хăна хурлăх пулас çине вăтанăçлă ан пул. Не будь стыдливым во время... Ст. Чек. Аçу çурчĕ çын çине кĕрĕ. Дом твоего отца достанется чужим. Юрк. † Улма йывăç лартрăм çул çине, савнă тусăм юлчĕ çын çине. Ib. Кун чухлĕ ача-пăчасем çине (на такую уйму детей) епле çын сана качча пырас?! Никам та пырас çук-çке! N. Эсĕ этеме чунне çухатас çине пултарман, Эсĕ ăна хăвăн сăмаху тăрăх пурăнса ĕмĕрхи чĕрĕлĕхе кĕмешкĕн пултарнă. N. Кам выçă, вăл килĕнче çитĕр: айăпа кĕрес çине пуçтарăнмалла ан пултăр. N. Сире вăтантарас çине калатăп. N. Эпир пĕтес çине иккĕленекенсен хисепĕнчисем мар. Качал. Хĕре калать кучĕрĕ: манăн çине кала: çакă çăлчĕ, тесе. Кучер говорит девице: скажи на мени, что я тебя спас. ЧП. Сире савмас çине, те, килместĕн. N. Унăн ачи-пăчисем пĕтес çине анчах пулччăр. Яргуньк. Ваньккă çиттĕрĕ-кĕчĕ, тет, çаксем çине. Сред. Юм. Çын çине тохма вăтанать. Стыдится бывать в обществе людей. Яргуньк. Çав кукша карчăкăн упăшки, ула кайăка çапас тесе, карчăк пуçĕ çине çапрĕ, тет. N. Халăх çине тухма пултарать, хутсем çине алă пусма та пĕлет, тенĕ. N. Çитменни çине (вдобавок) куланайĕпе аптăраса çитрĕмĕр. Вомбу-к. Ăснă сăра çине, пиçнĕ яшка çине ĕçме-çиме аван полтăр. (Сăра ĕçме кайнă чохне çапла каласа яраççĕ). Бугульм. † Ял тавра тытнă укăлча ял çине хула пулинччĕ. Кан. Çавăнта вăл çĕре тавлашакан ялсем çине, çĕр çитменлĕхне шута илсе, ятак пуçне валеçмелле туса панă. Ib. Вăл вăрман виçĕ ял çинĕ юлчĕ. Этот лес остался во владении трех деревень. Ск. и пред. чув. 35. Сăмахĕ çине тăчĕ-тăчех (сдержал свое слово) çамрăкрах вăтам çынĕ. Альш. Хай каллах чăваш тумтирĕ çине тавăрăнар-ха. Опять вернемся к вопросу о чувашском костюме.
войти в (пай). N. Çынсам халĕ вăрман илчĕç те, эпĕ те вăрман çине кĕтĕм. || Наступать, наседать, итти без разбора, напролом. Трхбл.
скорее. Вино-яд. Халĕ вăл (вино) саншăн сывлакан сывлăш пек, е çиекен çăкăр пек кирлĕ пулмасан, çинерех пăрахма тăрăш, каярахпа эсе ăна нимĕнле эмелпе те пăрахаймăн. ЧС. Ку сирĕн хĕр-ачăр, çинерех чӳк тусассăн-чĕрĕлĕ; çинерех чӳк тумасассăн — чĕрĕлес çук. О сохр. здор. Пуринчен ытла пирĕн, урас мар тесен, урнă выльăх-чĕрлĕхе, йытă-качкана çинерех вĕлерме тăрăшас пулать. Сборн. по мед. Вăл вара çинерех доктора каламасассăн, йăлтах суккăрланать. К.-Кушки. Çинерехех куçне сивĕ шывпа çунă пусан, вăл пăсăлман та пулнă пулĕччĕ-им тен.
(с’ин’ζ’э, с’ин’џ̌э), вм. çийĕнче— в, на (чем), на поверхности (чего). Качал. Йăвам çинче çăмартам, çăмартам çинче чĕпĕм пур. Регули 1120. Çĕнĕ сăхман он çинче (на нем) паян. Ib. 1117. Йăвăç çинче ларать. Ib. 183. Вăл киле килнĕ çĕрте, çол çинче, окçа топрĕ. Самар. † Ула-чăпар кĕпесенĕн шурри çинче, камăн алли витĕр тухнă-ши, çинче (= çинçе), пĕрти, пилĕклĕ, хура куçлă, камăн арки çинче йăванса ӳснĕ-ши? N. Пăрусем сĕлĕ çинче çӳреççĕ. Орау. Масар çинче унта-кунта анчах пытарнă вилнĕ çын тăпри тĕмисем курнаççĕ. На кладбище видно несколько свежих могильных холмиков. Ib. Масар çинче юр айĕнчен хĕлле пытарнă вилнĕ çын тăпри куписем туха пуçларĕç. На кладбище показались из-под снега свежие могильные холмики. Ib. Атăл çинче кĕпер тунă çĕртре ĕçлеççĕ. Четырлы. † Лаша вăйĕ пӳлмере, кристянсем вăйĕ çĕр çинче. К.-Кушки. Кам унта сăмавар çинче курăнат? Кто это там на поверхности самовара (т. е. отражается) Ib. Кам унта ларат сăмавар çинче? Кто это там отражается на поверхности самовара. N. Вăл (он) хăй сăнин кĕлеткипе куç-кĕски çинче (в зеркале) пăхакан çын евĕрлĕ. Шинар-п. Пӳртĕнче тăта вĕсенĕн алăк панче пĕрене çинче пĕр шăтăк пулнă. О сохр. здор. Вĕсен ырашĕ çинче тата пукра та нумай пулать. Собр. Çĕр çинче çуралать, вăт çинче тĕне кĕрет, шыва курсаннах вилет. (Тăвар). Б. Ильгыши. Йăви çинче çăмарти пур, çăмарти çинче мĕн пур? — Çăмарти çинче чĕпĕ пур.— Чĕппи çинче мĕн пур? — Чĕппи çинче йăпах тьыха пур. Никит. † Виç ял çинче виç варличчĕ, илес тени пĕреччĕ. (Солд. п.). Собр. † Ушкăн-ушкăн тупăлха, ушкăнĕ çинче пĕри шупка. N. Çав хуранта пăта çара çу, сĕт çинче пĕçереççĕ, çăмарта та нуммай яраççĕ. Кан. Укçа шăпах тавар çинче тăрать. Все деньги в товаре. Ib. Ытти заметкусем çинче вак ĕçсем çинчен çырнă. ТХКА 71. Вакун çинчех, тырă илсе тавăрăннă чух, атте вилнĕ, тет. N. Хирте пулă çинче тулли пучахсем те, пушшисем те пур. N. Эс янă пиçмо çинче çирĕм пус окçа илтĕм. Орау. Такана çинче пăрçа кустăраççĕ, те пăрçа куккăли тăвасшăн, темскер. Н. Карм. † Уйрăлнă чух эпир уйрăлтăмăр, кантăр çинче ӳснĕ пуса пек. Юрк. Йĕс кĕлетре шăналăк, шăналăк çинче сарă хĕр. N. Ыраш çинче çӳпĕ нумай... N. Ыраш çинче пукра пур. Ядр. Виçĕ кун халсăр выртрăм та, тăват кун çинче (на четвертый день) чĕрĕлтĕм. N. Икĕ кон çинче. N. Кайран вара ăричаксемпеле çапса аран виçĕ кун çинче (на третий день) вĕлерчĕç, тет, çакна. (Из сказки). СВТ. Шатра таврашĕнчи ӳт тăхăр кун е вунă кун çинче (на 8-ой иди 10-ый день) пит хытă хĕрелме тытăнать. N. Икĕ витре ĕçсен, виçĕ витре çинче (когда выпьют 2 ведра и принимаются за третье). Кан. Малтан шыв çинче ишсе пырать. N. Çăвĕпе сирĕн е хĕвел çинче, е çумăр çинче, е сивĕ çинче çӳрес пулать. || Над. N. Хĕвел: эп ир тохрăм та, каçчен çĕр çинче çӳрерĕм, тет. N. Калакла çăмарта çинă чухне çăмартана чашăк çинче тытса çияççĕ. N. Шу çинче кайăксам вĕçсе çӳреççĕ. N. Сĕтел çинче шăнасам вĕçсе çӳреççĕ. Якейк. Алăк çинче хонар çакăнса тăрать. Над дверью висит фонарь. Сорм-Вар. Хура хĕр сасси ял çинче (раздается над деревней, или по деревне). Торп-к. Ывăлĕсем пырса пăхнă та, алăк çинче шĕшлĕ тăнине курсан, çĕн çĕре витрех тарнă, тет. || При, при наличии. Сала 275. Анне çинче пурăнтăм шурă сĕт çинчи хăйма пек. Али 70°. Патшапала çанат ячĕ çинче аттепеле анне ячĕ пур. N. Эпĕ сан çинче ырă куртăм, халĕ эпĕ кин аллине юлтăм — йĕп çине юлтăм. БАБ. Вилле пăрахса кӳрше кайса çывăраймастăн вĕт. Хăрасан та пулин ун çинче (при покойнике) иккĕшĕ çĕр каçнă, тет. Сред. Юм. Пит чирлĕ выртакан çын выртнă пӳртре хăй сӳнтермесĕр ларсан: çинче ларнă, теççĕ. Сунч. † Атте-анне çинче пурăннă чух тивлетлĕччĕ пирĕи пуçăмăр. Полтава 11. Хамăр пурнăç пур çинче усал çылăх пулас çук. N. Сарă лашам пор çинче, пока у меня есть Савраска. N. Хăвăнта хастарлăх пур çинче ан ӳркен. N. Çак тĕрлĕ пулман пулă çинче унтн çынсем ялан пулă кăна çиетчĕç. Хора-к. † Тунти пасар пор çинче хĕр пăхмасăр илес мар; çак ял хĕрĕ пор çинче пер (= эпир) те арăмсăр порнас çок. || Из. Собр. Шыва витре çинче ĕçсен, çылăх пулат, тет. || Из-за. Ала 16. Çавă хĕр çинче вăсен тавлашу пулнă. Тораево. Кайнă чух вăл виçĕ усал такмак çинче тавлашнине курнă. Ib. Эсĕ пире сут туса пар, эпир çак такмак çинче виçĕ çул тавлашатпăр. Синерь. Вăл вĕсене каланă: ма эсир вăрçатар? — Вăлсем каланă: курăнман калпакпа курăнман атă çинче, тенĕ. || Иногда употребляется при обозначении времени. N. Вилнĕ çыннăн ӳтне ир çинче (на утро) пытармалла пулсан... N. Ир çинче каллах иртерех тăраççĕ те, уя каяççĕ. N. Авăн çинче кайнă (во время молотьбы). N. Данил вилчĕ авăн çинче. Истор. Пĕрре Владимир çывăрнă чух Рогнеда ăна кăшт кăна çĕçĕпе чиксе вĕлереймен, лешĕ çинче (во-время) вăранса çĕççине туртса илсе ĕлкĕрнĕ. || Среди, в. Кан. Çирĕм пилĕк ача çинче начаррисем те пулнă. Ачач 65. Кантуртан килнĕ хута çав кунах халăх çинче вуласа кăтартнă. N. † Ялĕ-ялĕнче хĕрĕсем каччă çинче палăрмасть; хамăр ялсан хĕрĕсем укçа çинче палăрмасть. Ау 269. † Тăват пилĕк пăрат (брат) çинче эпĕ кăна ытлашши. N. † Ах аттеçĕм, аттеçĕм, пилĕк чуну çинче эпĕ пултăм ытлашши. Турх. † Нумай ача çинче, ах, ӳсрĕмĕр, анчах пире ырă кун пулмарĕ. N. Ертел çинче пурте пулат. Альш. Çитмĕл тĕслĕ кун çинче çил-тăвăл кун килĕ. N. Халăх çинчи шута ăста пĕлекен çын сайра анчах. Собр. † Кӳрĕш-арăш çинче пурăнтăм, пĕр йăвари çăмарта пек. (Хĕр йĕрри). Ст. Ганьк. † Куçна шурă илсессĕн, хĕрсем çинче килĕшмест. || При названии городов и пр. на вопрос: где? Н. Сунар. Кам кайма охота çанти купир çинчи чипер Анастаçи ятлă хĕр сăнне исе килмешкĕн, уна çĕр тенкĕ парăпчĕ. (Из сказки). Панклеи. Вăсам çинчен Сорăмра мар, Кăрмăш çинчи чăвашсем, Самартисем те пĕлеççĕ. Ib. Сорăм çинче. Панклеи. Çакăнта мăн хола полнă. Çав хола çинче вăрçă тохса кайнă. Вăрçă тохсанах, холине çĕр çăтнă. (Из сказки). || На обязанности, на ответственности. Актăй. † Ĕçес, çияс хуçа çинче, пупляс, юрлас пирĕн çира. Угощенье на хозяине, а беседы и песни на нас (т. е. как бы составляют нашу обязанность). Ст. Ганьк. † Сакăр пирĕ — сарă сыппи, пилĕке çитми тусан арăм çинче. || О, об, относительно. N. Мĕн пур сăмахĕ — юмахĕ те пăрусем — вăкăрсем çинче анчах.
внешность, наружность, внешний облик, одежда. КС. Çию-пуçу хуп-хура. Ib. Çина-пуçна тирпейлĕ тыт. Ib. Çийăнтан-пуçăнтан пахса пĕлĕç. Чăв. й. пур. 30. Çине-пуçне юрăхлă тумтир тăхăнман. КС. Çию-пуçун ним тирпейĕ те çук. Кратк. расск. 16. Çине-пуçне тирпейлесе, ырăрах тумтир тăхăнтартнă. Ерк. 11. Ашшĕне çеç калать — ыйтнийĕ пулать, çийĕ-пуçĕпе пĕрле кăмăлĕ те тулать. О сохр. здор. Çи-пуçпа урасене пĕр-пĕр япала тăхăнса тухма кирлĕ. М. Тув. Тумкă лаши — тур лаша, çийĕ-пуçĕ çара шуç. ЧС. Пуçра сывлăх пулсан, çи-пуçшĕн çын вилмеçт. Ib. Ырă пурнăçпа пурнаймарăм, çия-пуçа ырă тумтир кĕмерĕ, çын çине нумаях хутшăнаймарăм. || Одежда (то, во что одет). Городище. Ку çи-пуçпа çын куç умне курăнма намăс. Н. Исаково. Пирĕк хуçа майри пит лайăх çын: çи-пуçа та çусах парать. Наша хозяйка славный человек: стирает нам и белье. Ала 88°. Ачи-пăчисене çи-пуç тумлантарма та çук пулнă вĕсен. N. Çи-пуç нумай юлнă. N. Вăл халĕ те, пĕр тăлăха пăхса, çине-пуçне тирпейлесе пăхса усрать. N. † Лайăх çын ачине кам юратмĕ çине-пуçне лайăх тăхăнсан. Шел. II. 59. Çи-пуç та лайăх. Альш. Тумланнă лайăх: çире-пуçра — сукна, карттус, атă. Яргуньк. Çийăмра-пуçăмра татăк çук, ыр çын куç умне тăрăп. (Алшăли). Беседы на м. г. Куланай та, хырăç-марăç та парас пулат, çие-пуçа та питĕрес пулать (одеваться), çурчĕ-йĕрĕ те кирлĕ. Изванк. Çийă-пуçă аван пултăр. Одежда и внешность была бы приличноЙ. Ib. Ай-ай, апай, ай! апай, эсĕ нуммай çи-пуç туса, мана хĕрхенсе нумай усă эсĕ турăн. N. Çине-пуçне çĕтĕк-çатăк çакса çӳрекен. ЧП. Çийăр-пуçăр ыр улпут пак.
заплести косу. N. Çип-тунине çиплесе яр халĕ манăнне. Калашн. 9. Хĕрлĕ çип-тунипе çипленĕ çивĕт хулпуççĕ урлă явăнса выртать. Ст. Шаймурз. † Сарă пурçăн шел марччĕ пуçа çиплеме. См. çитле, çивĕтле.
(с’ип-туνиы), коса. Шарбаш. В. Олг. См. çивĕт, çивĕт туни, çит-туни. Шибач. Çип-тони, коса. Трхбл. Çип-тунине çитле. Зап. ВНО. Çит-туни вĕçĕнче ленти вĕçет вĕл-вĕл-вĕл! Ib. Çип-тунине çиплесе яр халĕ манăние. Заплети-ка мне косу. || Шерстяные нитки, вплетаемые в косу. Чутеево.
(с’ис’), сверкать (о молнии), блистать, сиять. N. Çĕрĕпе çиçĕм çиçрĕ. Всю ночь сверкала молния. N. Çиçĕм йăл-ял çиçсе каять. N. Çап-çутă çутăпа çиçсе тăракан япала. КС. Вут, çапсассăн, çиçсе каять (искры от огнива). N. Аван-ĕçке çулра пĕр çуркунне, çурхи тумпа çиçсе тăнă чух. Турх. Çав кунĕнче (летом) хирте çеçке çиçет. || Пронадать, исчезать, таять. Турх. Мĕн пур хирсенчи юр çиçет, вăрман хĕрри те ешерет. || Сметать метлою с вороха сор, напр., колосья, соломинки и пр., провеять лопатой очищенное зерно вторично. Тюрл. Çиçмелли çолăк (особая метла из сука березы). КС. Тырă кăшăлне сăвăрса пĕтерсен, тасатма ăна тепĕр хут сăвăраççĕ, ăна: çиçес, теççĕ. ТММ. 1) Кăшăл çине çулăкпа шăл, 2) кĕреçепе çиç кăшăл хĕрринчен, З) çупса яр, засветить, 4) çиçсе çӳре, ходить с сияющим лицом; форсить. Изамб. Т. Ыраш кăшăлне сăвăрнă чухне çиçех тăраççĕ. Сверху ворох зерна на току метут метлою (çулăкпа), чтоби отделить падающие колосья и пр. от зерен. Сред. Юм. Итем варĕнчи тырра, арпинчен тасатса, шăпăрпа çиçеççĕ. Ib. Сарăм варĕ çинчи пучахсĕне шăпăрпа пуçтарса илес тессине: çиçес, теççĕ. Ib. Авăн çапнă чôхне кăшăл сурнă (= сăвăрнă) çĕртен пучахсĕне шăпăрпа çиçсе илеççĕ: çав çиçсе илнĕ арпана çиçнĕ арпа теççĕ. Орау. Тыр сăвăрнă чухне, пĕр хут сăвăрса пĕтерсен, тепĕр хут пĕчĕккĕн сăвăраççĕ, çавна: çиçет, теççĕ. Тыр çиçнĕ чухне тырри хăй те тасалса çуталать, теççĕ. Малтан мăннине сăвăрса пĕтерсен, вара малалла (дальше) кăшăл купи пулачченех çиçсе сăвăраççĕ. N. Кĕреçепе çиç кăшăл хĕрринчен. || Засветить, ударить. В. С. Разум. КЧП. Пирĕн атте пăтă çимессерен питрен çиçет. Кан. „Канаш“ пулман пулсан, вăл йĕркене питрен çиçсе ярсан та пĕлес çук. N. Çиçсе ярăп ак! Засвечу вот! || Бегать быстро. Якейк. Ачасам пирн пата çиçсе çитрĕç (васкаса чопса çитрĕç). Орау. Атя, çиç часрах. Ib. Туххăм çиçсе кайса килчĕ (сбегал в один миг). || Форсить, франтить. Турх. Хам çамрăк та халĕ эп, çиçетĕп; ваттăм çинчен епле шухăшлăп? Орау. Мĕн çиçсе çӳретĕн (сивĕре çӳхе япала тăхăнсассăн калаççĕ). Ишь как надел трепёхталку. N. Çиçсе çӳре, ходить с сияющим лицом, форсить.
(с’ит, с’ит’), достигать, доходить, доезжать, добираться, прибывать. М.-Чолл. Кăвак кашкăр калать: ан, çитрĕмĕр (слезай, мы доехали). N. Манăн (или: мана) киле çитесси инçе мар. Мне недалеко до дома. N. Вĕсем хулана пилĕк çухрăм çитсе кĕреймен. Они не дошли до города пяти верст. Сĕт-к. Орапая йăвăр тиярăмăр та, аран лăчăртаттаркаласа çитсе (çитрĕмĕр). N. Çитейместпĕр халĕ. Мы пока еще не доехали (до дома и т. д.), еще довольно далеко. ЧП. Икĕ усламçă килеççĕ, тарăн вара çитеççĕ. Çитин-çитмин мĕн тăвас, тавар илмесĕр юлас мар. Тим-к. Пуп çав вăхăтра киле çитнĕ, Украк часрах тухса тарнипе пупа çитсе çулăнса вара киле тарнă. Регули 1158. Вăл ман пата çитрĕ. Ib. Сан пата çитиччен килтĕм. Ib. 1127. Эп чӳркӳ патне çитрĕм. Чӳркӳ патне çитичченех шу тăрать. В. С. Разум. КЧП. Кĕркури çитнĕшĕн хĕпĕртесе, киле çитрĕç. Дошли до дома, радуясь тому, что Г. прибыл домой (с военной службы). Б. Яныши. Тăррисем хитре йоррисене йорлама çитеççĕ (прилетают). Баран. 86. Эпĕ хам çитес тенĕ çĕре çитсе пыраттăм. Изамб. Т. Пăр (град) карттус çине ӳкет те, пуçĕ патне çитеймест. Хора-к. † Ати кил-хошши çитмĕл отăм, çитмĕл отăма çитсессĕн атин килĕ полĕччĕ. (Свад. п.). Истор. Çар ертсе çӳренĕ чух вăл пĕр çĕртен тепĕр çĕре вĕçен-кайăк пек час çите-çите ӳкнĕ. N. Ыран тăват сехет тĕлнелле, завтра, приблизительно часам к четырем (тăват сехете — значило бы, чтобы в четыре часа быть здесь). || Догонять. Яргуньк. Кайсан-кайсан, çав лашана çите пырать (начал догонять), тет. Чураль-к. Лăпăрлă карчăк çите килет (догоняет, настигает), çӳхеме те çисе ячĕ, хама та çисе ярать. || Заставать, настигать. В. С. Разум. КЧП. Эпир авăн çапнă чух çăмăр çитсе çапрĕ. N. Ăшăмри чĕрем хускалчĕ, вилĕм хăрушăлăхĕ çитрĕ мана: хăраса чĕтĕресе тăратăп. Баран. 22. Вĕсем (гнус, насекомые) выльăха чĕрĕлех çисе ярасса çитеççĕ. || Доходить числом. Çутт. 142. Йăвăç пахчи пысăках мар, вăтăр ӳлмуççие анчах çите пырать (приблизительно доходит до тридцати корней). Чĕр. чун. яп. й-к. пур. 11. Сакăр пине çитсе перĕнет вĕт вĕсен шучĕ. N. Чĕмпĕртн чăваш шкулĕ те, 1862-мĕш çулта пĕр ачаран пуçланса 1870-мĕш çулта 9 ачана çитсе, шкул хисепне кĕнĕ. N. Пилĕк тапхăрччен хĕрĕхшер хут, хĕрĕхе пĕрре çитми суран туса çаптарнă. Арзад. 1908, 54. Инке пĕр купăста йăранĕнчен 15 пуç, тепринчен малтанхине З пуç çитейми каснă. Кратк. расск. 26. Эпĕ çĕр çинче çӳре пуçлани çĕр вăтар çул ĕнтĕ; çапах аттем-аннем çулĕсене нумай çитеймест манăн кун-çулсем, тенĕ. Орау. Вун çичче çитесси манăн тата пĕр уйăх; вунçич çул тултарма манăн пĕр уйăх çитмест. Мне недостает до семнадцати лет одного месяца. Регули 906. Воннă ут патнех çите пыратьчĕ. Было лошадей с десять. || Дожить, „достукаться“. N. Тĕнче тăрăх кайма патнех çитрĕмĕр ĕнтĕ, тенĕ Иван Петрович, хăйĕн юлашки ĕнине хырçăшăн илсе кайсассăн. Дожили (достукались) до того, что пришлось итти по миру, сказал Иван Петрович, после того, как увели у него последнюю корову за подати. N. Ситмĕле çитрĕм. Мне исполнилось 70 лет. Савруши. Çапла ĕнтĕ юлашки кун патне çитеççĕ (наступает...). N. Вилĕм ĕçне çитетпĕр. || Переходить, заражать (о болезни). Трахома. Упăшки чирĕ алшăлли тăрăх арăмне те çитрĕ. || Посетить, побывать. N. Ваçан çав арçын-юмăç патне те çитнĕ (посетил). Курм. Эпĕ Москова та çитнĕ. Я был и в Москве. N. Миçе хулана çитрĕмĕр, хамăр ял этемми курман. Во сколькях городах побывали, а своих деревенских не встретили. N. Халер аллă яла çитнĕ. Холера посетила пятьдесят селений. Кан. Кун пирки ĕç сута та çитсе пăхрĕ. Это дело побывало и в суде. Юрк. Виç-тăват çул хушшинче ку виç-тăват приказа çитет (перебывал в трех-четырех приказах). Ib. Çитнĕ çĕрте çырла темĕн чухлехчĕ. || Исполняться. N. Шухăшланă шухăш та тепĕр чухне (иногда) çитмес. N. Ун урлă калани çитнĕ. Шорк. Эпĕ шухăшлап та, çав авалхи çынсем сомаххи ман тĕлĕн (в отношении меня) çитсех пурать. Б. Яуши. Кушак çул урлă каçсан, ĕмĕтленнĕ ĕмĕт çитмест, теççĕ. (Поверье). Ала 62°. † Сирĕн пиллĕх пире çитес пулсан, ирхи сывлăш шывпе ким юхтăр; сирĕн пиллĕх пире çитмесен, Шурă Атăл çинче ким лартăр. || Доставаться; постигать. Хĕн-хур. Çынна хĕн-хур тăвакана тивлет çитмест (не даруется). Ст. Ганьк. Çав ылттăн хурт пылне хăçан та хăçан йӳçĕ çитерĕ, çавăн чухне çак çынна йӳçĕ çиттĕр. N. Мана мĕн çитсе ларчĕ, çавна эсĕ те асăнтах тытса çӳре. Ман çине çитни сан çине те çитмелле. N. Ĕçе тӳррипе тумасан, сирĕн çине ун çилли çитĕ. N. Сан суту пĕр сехетрех çитрĕ, тийĕç. N. Ăна та мĕн те пулсан çитĕ-ха. N. Кам пире çитнĕ инкекрен хăтарĕ-ши? || Достигать апогея. Орау. Эх, мăнтарăн çанталăкĕ! Пирĕн кун-çул çите пуçларĕ (какая благодать весною). Кан. Ак çитрĕ пурнăç. Альш. Ял çыннисем тиркешмесен, çитнĕ манăн пурăнăç. Ала 103°. † Ати лаши — сар лаша, кӳлтĕм тоххрăм чопмашкăн. Хампа ларттрăм сарă хĕр, сарай тавра çавăрăнтăм, ĕмĕр çитнĕн туйăнчĕ. || Доставать, быть достаточным, хватать. Альш. Пурне те çитнĕ чыс (угощене). Никам кăмăлĕ шăранмасăр юлни çук. Ib. † Улма йывăççине пас тытнă, ан чарăрсем, тăвансем: пире чыс çитнĕ. (Застольная песня). N. Кĕнеке çитмен пирки (от недостатка) сан патна вулама çӳреме тивет. Истор. Эсир мана кашни килĕрен виçшер кăвакарчăн, тата виçшер çерçи тытса парăр та, çитĕ (и довольно). N. Сире сахалпа çитес çук (малого количества вам недостаточно), сахалтан та (самое меньшее) сире пĕр пăт кирлĕ. N. Эх, çитмен пуранăç, мĕн чухлĕ çынна эсĕ тĕттĕме хăвартăн! N. Ачасемпе калаçса пăхасчĕ пирĕн, ун чухне мана ĕмĕр çитнĕн туйăнĕччĕ вара. ССО. Таванăмсем! пытанса выртасси çитĕ ĕнтĕ! О сохр. здор. Тӳшек питне малтан каланă пек вĕри шывпа вĕретсе тасат, вара çатрĕ те (вот и всё). N. Эпĕ мĕн çитменшĕн хамаăн чи çывах çыннăма сирĕн аллăра парăп? Чем люди живы. Симунăн вара пурăнăçĕ çитсе тăра пуçланă. Семен стал жить в достатке. Изамб. Т. Мункунта укçа илни çитмес (недостаточно того, что...), çăмартине те, хăпартуне те пухса çӳреççĕ (попы). Ib. Çитменнипе лашана сутса ятăмăр. N. Çитменнине тата атти (анни) пырса кĕчĕ. Ой-к. † Пус-кил арĕм сӳс тĕвет; эп те тĕвем, терĕм те, кисип çитмеç, терĕ, тет. Кисип илме карăм та, йăтти хăр-хам! терĕ, тет. Регули 247. Окçа çитменрен (scr. çитменирен) çӳремест вăл. Он не путешествует потому, что у него недостает денег. Ст. Шаймурз. † Шур кăвакал чĕпписем кӳл-кӳл урлă, сĕлĕ сапса сĕлĕ çитмерĕ. Н. Сунар. Халĕ ĕнтĕ, ватăлсассăн, ĕçлеме вăй çитейми пуçларĕ те, вăл мана хăваласа ячĕ, тенĕ. Н. Сунар. Вăл ĕлĕк çамрăк чухне аван ĕçленĕ те, халĕ, ватăлсан, унăн ĕçлеме вăйĕ çитейми пулнă. Качал. Патша хĕрĕ курчĕ, тит те, çакна, калать, тит: ма килтĕн, Йăван, тесе каларĕ, тит. Эпĕ пĕтни çитмеçт-и? Кай, атту пĕтетĕн эс те, тесе каларĕ, тит (она). Пазух. Сирĕн пек ырă çын, ай, умĕнче тата тутлă чĕлхем, ай, çитмерĕ. Кожар. Пичĕшин, кахаллипе ĕçлемесĕр пурăнса, çиме те çитми пулнă. Его старший брат стал скудаться едой. Юрк. Чиркĕве кĕрсен, çав аллинчи çуртисене кашни турăш умне çутса ларта пуçлат. Пурин умне те пĕрер çурта лартсан, пĕр турăш умне лартма çурта çитмест. Ib. Сана уйăрса пани çитмен халĕ. Мана мĕн чухлĕ патăр? N. Пурăнăç çитмен пирки выçăллă-тутăллă пурăнса аран ӳскелерĕм. ЧС. Ачасене татах тем çитмес: кушилти çăмартана капăр (вдруг, сразу) тăкса яраççĕ те, пĕри те пĕри илес тесе, сыранса ӳкеççĕ. N. Вăл панипе çитмерĕ. Данного им не хватило. N. Саххăрпа çитет поль. Сахару-то, поди, достаточно (т. е. больше не надо). N. Ĕлĕк пирĕн нихçан та çиме çитместчĕ. Якейк. Эс мана окçа тыр вырнăшăн кĕт çитимирах патăн (не додал). Ib. Çорт лартма Иванăн хатĕр çите пырать. Иван почти что приготовил материал для стройки. Яжутк. Çулталăкне çĕр сумпа çите. Будет достаточно ста (ассигнованных) рублей в год. Юрк. Çĕнĕ-çын чухне хунямăшне пĕр витре шыв карташĕнчи пуссинчен кӳрсе пама ӳркенекен çынна, халĕ тата таçтан аякран та пулин ирĕксĕр тултас пулат. Ахаль те чăлах япалана, наяна, çитнĕ те... тытăнат хуняшшĕне: пус та туса памарĕ, тесе, вăрçма. Собр. Ĕçсе çитнĕ, тек ĕçсе капан тăвас çук, теççĕ. Йӳç. такăнт. 37. Ну, кум, ан ятла çисе те, ĕçсе те çитрĕ. Манăн каяс ĕнтĕ, питĕ ĕçсĕр пултăм. || Касаться. N. Лашине куритене çитмеллех кăкарман. || Сравняться. Янш.-Норв. Тĕр таврашĕнчен вара ăна çитекенни те çук: ăна хуть те мĕнле тĕр пуçласа пар, вăл ăна пĕр самантах тума вĕренет. Собр. Тӳрĕ пурăннине ним те çитмĕ, теççĕ. (Послов.). N. Ача-пăчана ху куç умĕнче тытнине нимĕн те çитмест. N. Вĕсен çулчисене, кăларичченех (до вырытия корнеплодов), татманнине нимĕн те çитмест (лучше всего не рвать). N. Нумай тĕрлĕ суран пур, чĕре суранне çитеймест. N. Эсир ăçта мана çитме! Тăв. 37. Ну-у, кăна уш ан кала та. Ваньккана Кирукăн çитме питĕ инçе. N. Ку Якор патне çитес çок. Ему с Егором не сравняться. С. Айб. † Нумай пĕтет, сахал çитет, пĕрле тăнине мĕн çитет? || Приближаться. N. † Хăят çите пуçласан, хĕр пухăнать урама; Хăят çитсе иртсессĕн, хĕр саланат урамран. СТИК. Эс миçере? — Çирĕмре.— Эй сана салтака кайма вăхăт çите пырат иккен! (Выражает близость солдатчины, не указывая на приближение во времени). || Успевать, подоспевать. С. Айб. † Савнă тусăм аса килнĕ чух çитеймерĕм эпĕ чыспала. БАБ. Ку тукатмăш хĕвел аннă вăхăтра вилчĕ те, çĕрле пулса çитиччен ун вилни çинчен пĕтĕм ял пĕлсе çитрĕ. Собр. † Пире курайман тăшмансенĕн куçĕ ăçтан курса çитет-ши? Орау. Иванĕпе Макарĕ çитнĕ те унта (уж там, везде поспевают шедьмецы)! В. С. Разум. КЧП. Вăл килессе кĕтех тăрса урока çитеймерĕм. || Вернуться, обратиться на... N. Хам тунă йăнăшсем хамах çитрĕç, вĕсем пуçăм çинчи çӳçрей те йышлăланчĕç. Нижар. † Кайăк-хур пырать картипе, кайри мала иртминччĕ: эпир çакăнта ĕçсе çисе юрлани хамăр хыçран çитминччĕ. || Наступать. Юрк. Çитес пин те тăхăрçĕрмĕш çулта. В будущем 1900 году. Орау. Çитес хĕлте (будущею зимою) кĕлетне кăлараймăпăр-и-ха, сыв пулсан! Четырлч. Çитнĕ çулхи (наступившего года) куланай пулат, çак парăмсене тырă пулнă çул пурне те ытаççĕ. Якейк. Пирн те каяс çиттĕр поль. Поди и нам наступила пора уходить. (уезжать). СТИК. Çитес вырсарникун, çитес эрнере, çитес уйăхра. (В этих выражениях „килес“ не употребляют). Ib. Çитес праçникре тата килĕр. Кан. Етĕрнери эрех савăчĕ-çуртне çитес кунсенчех юсаса çитереççĕ (кончат ремонтировать). ТХКА. Тăхти, çитес çул клевĕр лартам-ха, сана вара клевĕр пăтти пĕçерсе парам, клевĕр кукли туса çитерем. Чхĕйп. Вара вăлсам çитес каç, юпа тăвас тенĕ чух, пĕр пĕчĕк сĕтел, тата тепĕр пĕчĕк пукан туса хатĕрленĕ. ГТТ. Ваттисенче вилнĕ. Умер (-ла) в старости. N. Анчах вăл вăхăт çитсех çитмен пулĕ ахăр (видно еще не совсем наступило). N. Ача çурални сакăр кун çитсен (когда исполнится в дней со дня рождения ребенка). ЧС. Манăн асанне вилни пилĕк çул çитет ĕнтĕ. НАК. Киле каяс вăхăт çитерехпеле, когда уже приближалось время отъезда. || В качестве вспомог. гл. N. Новгород пĕтĕмпех пĕтсе çитнĕ. Баран. 107. Тинех вара вĕллере йĕрке килсе çитет (наступает порядок). N. Вĕренсе çитсе кĕнеке вулăр, хытă çĕре кăпăк тăвăр. Ала 62. Пурте ларса çитсен, когда все усядутся. Ib. 80. Ĕçсе-çисе çитсессĕн, вырттарса çывратрĕç старике. Чăвашсем. Çутăлса çитсен, когда рассвело (-ет). Пĕтĕмпе тĕттĕм пулса çитсен, когда совсем потемнело (-ет). Виçĕ пус. 17. Начарланса çитет. В. С. Разум. КЧП. Микулай ӳссе çитнĕ. О сохр. здор. Пирĕн ĕçе çавăн пек: тасалса та çитме çук (т. е. не находишь времени привести себя в порядок). N. Çамрăк ачасем салтака кайиччен нумай вĕренсе çитеççĕ. N. Мĕнле ку чиновниксем, улпутсем пит „кăмăллă“ пулса çитрĕç? N. Килсе çитнĕ. N. Пурăнсан-пурăнсан, хай чир чиперех пусмăрласа çитет. N. Начарланнăçем начарланса çитнĕ. Чума. Вăй-хăвачĕ пĕтĕмпех пĕтсе çитнĕ (у нее). N. Выльăхсем самăрланса çитрĕç. Цив. Çырмана лашасене тытма пырса çитрĕ. Н. Сунар. Вăл ман пата чупса çитсе (подбежав), мана калар. Бес. чув. 4—5. Ун çинчен: ку пуйса çитрĕ, теме те юратьчĕ. N. Кунта халăх пайтах пуçтарăнса çитнĕ иккен. СВТ. Тата ача пĕр-пĕр чирпе чирлĕ пулсассăн та, сывалса çитиччен ăна шатра касма юрамасть, теççĕ. Альш. † Ӳссе пĕвĕм çитсессĕн, эпĕ усал пултăм-и? (Хĕр Йĕрри). N. Вĕсем мана эпĕ аптăраса çитнĕ вăхăтра кклсе тапăнчĕç. N. Курăк ирхине чечеке ларса çитет. N. Сан хаярлă-хунтан хăраса çитрĕмер. N. Сывлăшăм пĕтсе çитрĕ. N. Шăп тăват сехет тĕлне килсе çитрĕ. Пришед ровно в четыре часа (секунда в секунду, без опоздания). || Быть готовым (доходить до того, что...). Юрк. Хăшне пăхнă, ăна, юратлипе ытараймасăр, чуп-туса илессе çитетĕн. Н. Шинкусы. Тем парасса çитнĕ. Был готов отдать не знаю что. См. ахаль ту. БАБ. Юман хăй тĕреклĕ, çирĕп те, кăмпи те хăватлă теççĕ, курăнать; таçтан илессе çитеççĕ сассим (готовы взять откуда бы ни было). || В чувашизмах. Четыре пути. Çитĕнсен евчĕсем ăçтан çитнĕ унтан (отовсюду) пыра пуçларĕç. N. Ăçта çитнĕ унта, куда ни пойдешь — всюду... N. Ăçтан çитнĕ унтан, со всех сторон, отовсюду. ТММ. Ăçтан çитнĕ туйăма, кушак пуç пек хыпама.
понуд. ф. от гл. çит; доставить, довезти. Шурăм-п. Лаши аран утать, Ишеке ултă сехетрен тин çитерчĕ. Регули 81. Ман онта çитерес, онтан вăлсам исе каяççĕ. Б. Ятгильд. † Пичче мана усатса яр, уй-хапхи патне çитерсе яр. Юрк. Часах Карачăмне хыпар çитереççĕ. Кратк. расск. 20. Сывă халлĕн сан патна çитермесессĕн, санăн умăнта эпĕ ĕмĕрех айăплă пулăп, тенĕ. Пазух. Çичĕ тавлăк хушшинче çитмĕл киле çитерчĕ. Альш. † Чĕнтĕрлĕ кĕпер урлă каçарăр, çитес çĕре çитиччен çитерĕр. || Доносить. N. Ман сăмаха итлемесессĕн, сан çинчен уеса сăмах çитерĕп, тенĕ. || Доставлять. Тайба-Т. Кан. Хаçат-шурналсене вăхăтра çитерсе памасть (не доставляет). || Заставлять ходить, отсылать. N. Сĕтел кутĕнчен сĕтел кутне çитерет. Заставляет ходить от стола к столу (в канцелярии, не обьяснив толком, куда надо обратиться). || Удовлетворить. N. Вĕсен кăмăлне мĕнле çитерес-ши? || Сделать так, чтобы было достаточно. Юрк. Хуларан килнĕ тăванĕ укçапа таврăннă-тăр, тесе шухăшласа, хулара пурăнсаттăм, хулари пурăнăç пит кансĕр пулчĕ: куллен укçа кирлĕ, ниепле те укçа çитерсе пулмаст. Ирĕксĕр киле килтĕм. Кунта эсир ялта аван пурăнатăр пулĕ? тет. N. † Сиртен ытла савнă çыннăм çук, çитмен пулсан çитерĕр. Такмак. Çитмен пулсан çитерĕр, ытла пулсан ан айăплăр. || Ск. и пред. чув. З6. Çавăн пек хитре хĕре те тиркесессĕн, çын кулĕ. Çитменнине чĕлхи-çăварĕ тата ытла çитерет. || Истратить до копейки. Кан. Гата ӳсĕрличчен ĕçсе икшер лашапа урам тăрăх чупса çӳреççĕ. Çапла пĕтĕмпе 600 тенкĕ укçана çитереççĕ те, çĕрне кăлармасăрах, киле (домой) пăрахса тараççĕ. || Напастись. N. † Пирĕн аттен виç ывăл, ăстан калош çитерес (где напасешься на них калош!). || Исполнить. N. Вăл санăн ĕмĕтленнĕ ĕмĕтне çитертĕр. N. Халĕ ĕнтĕ вăл сирĕн пӳрнĕ ырăлăхне çитерсе пачĕ. N. Хăй çинчен каланине те туса çитернĕ (quaecumque de ipso praedicta errant implevit). || Доводить до... N. Хăйне хĕнесе суранлантарса пĕтернĕ те, вилес патне çитерсе пăрахса кайнă (избили чуть не до смерти, бросили и ушли). Орау. Ма апла нумайччен тытать-ши вăл? Çур-çĕре çитересех темеçт-и? Зачем он так тянет? Не хочет ли просидеть до двенадцати? N. Алла çамка çине, кăкăр çине, тата хул-пуççисем çине çитерменни аван мар. || Довести до конца (время). Яргуньк. Килте çав ача амăш макăрса çулталăк çитерчĕ (проплакала год), тет. Яжутк. Шăнкрин вара çулталăк çитерсе тухрĕ, тет. Толст. Пĕчĕкçĕскере, ниепле те урана çитерсе пусаймарăм. || Успевать. Изванк. Ĕлĕк пирĕн ялта кунран-кун выльăхсем нумайçем нумай вилсе пыраччĕç. Пытарса çитерме те çукчĕ (не успеваешь хоронить). || В качестве вспомог. гл. К.-Кушки. Епле эсĕ сехете ку кунччен упраса çитертĕн? Как ты сберег до сих пор часы? Кан. Халăх хушшинче ĕçлесси майланса пырать, çулталăк хушшинче таврари хресченсен выльăхне кăтартса çитернĕ. Изамб. Т. Эсĕ ку япалана киле çĕклесе çитереймĕн (не донесешь). ППТ. Шăтăкне çăварĕ патне чавса çитерсен (когда дорыли), тахçан та ан çухалтăр тесе, пĕр патак лартса хунă. Н. Карм. Кашкăр çиленсе çитнĕ те, калать: сана тавлашса çитереймĕн (с тобою не наспоришься). N. Пурне те тӳссе çитерекен (претерпевший) çăлăнĕ. N. Унăн пур йăнăшĕсене те кам пĕлсе çитерĕ. Тораево. Хăнисем тĕлĕннĕ: ку ухмах йăван ăштан тупса çитернĕ (откуда он все это достал). N. Вĕрентет пире вырăсла: пĕтĕмпех пĕлсе çитерейместпĕр (всего-то не познаем). Ала 98°. Кашнă çын килне кĕрсе çитеримастăн полсан (если не имеешь времени заходить в каждый дом), çынсен алăкĕсем патне анчах пырса чĕн.
довольно, достаточно. N. Пире халĕ кунта сахăр çитетлĕ параççе. N. Хресчен халăхĕ пĕтĕм патшалăха çĕр ĕçлесе тытса тăрас пулать, çапах ăна çитетлĕ ĕçлемелĕх çĕр паман ĕлĕк.
близко, недоходя. Ала 100°. † Çимеккасси хĕрĕсем çити-çитми пыраççĕ. Ст. Шаймурз. † Ай-уй мăнтарăн телейĕ, çынна çити-çитми тăрат-çке (никак оно не может сравняться с счастьем других людей). Бижб. † Ай-хай-ах та мăнтарăн пурнăçĕ, çынна çити-çитми тăратат-ĕçке. || Скудный. К.-Шемяк. Ак çаках çити-çитми ĕçкĕ пушшех ăйха пустарат. От этой скудной выпивки (только) пуще ко сну клонит. ЙФН. † Çити-çитми пурнăçпа çичĕ çуркамран пӳрт турăм. N. Çити-çитми пурнăçпа пурăнса çитет, халĕ, ватлăхра, тулăх пурнăçпа пурăнса ыр курас. || Бедняк. Самор. † Çумма ларас инкем пур, лаша тытас тетем пур, çичĕ ютпа каймăп-ха; çичĕ ютпа каймашкăн çити-çитми хĕрĕ мар, пĕр пуянăн хĕрĕ эпĕ, пĕр хуçанăн хĕрĕ эпĕ.
притти и сесть. || Пристать к берегу. Кан. Шупашкар пристăнне пĕр вăхăтрах тăватă прахут çитсе ларнă. См. лар. || Обходиться. ЧС. Халĕ çук çĕртен (ничего не имея) вун-вунпилĕк тенке çитсе ларасси пире те питĕ ансатах мар. Вот и нам не легко, при нашей бедности, израсходовать 10—15 руб. О сохр. здор. Шутласассăн çăпата çулталăкра темиçе мăшăр пĕтет, тата пĕрер-икшер мăшăр тăла (чăлха) пĕтерет, вара хайхи атă хакĕ патнех çитсе ларать.
достаток. [Срв. пĕтти. См. Оп. иссл. чув. синт. I. 18. Ред.]. Чем люди живы. Çитти те çитсе тăра пуçларĕ, халĕ хуçа патĕнче арманта пурăнатпăр. Изамб. Т. Çитти çитсен кин те вăрçмĕччĕ. Çитти çитмест! Çултангул. Çитмĕл çыннăн çиттине çитем-курам терĕн-им? N. Çиттине çитеримасть. Не может свести концов с концами (по неумению и пр.).
(с’у), лето. См. çăв. Н. Сунар. Çапла вара виçĕ çу (кĕтӳ) пăхнă (пас стадо), виçĕ хĕл тарçăра пурăннă. Баран. 161. Кунта хĕлле пулманпа пĕрех. Çу пит вăрăм килет. Юрк. Хĕлле чипер усраса, çăва кăларнăшăн. N. Çу варринче çумăр хыççăн хăвăрт тулса ыткăнать. ЧС. Иртнĕ çура (в прошлое лето), ыраш вырма тухсан... НТЧ. Çăва тухсан (когда наступит лето), пĕр вĕçĕ картара пултăр, пĕр вĕçĕ хирте пултăр. Хĕле кĕрсен, карта тулли тăччăр (скотина. Из молснья „ĕне ырри“) N. Çын калать, тет: халĕ тупас çук уна тепĕр çусăр (до другого лета, раньше другого лета), тесе каларĕ, тет. Якейк. Хăш-хăш çура çак çырма типсе лармасть. О сохр. здор. Кирек кам та вăл ĕçе пĕр-ик-виç çура вĕренсе çитет (может выучиться за два-три лета). Н. Лебеж. † Çăва тухса килнĕ чух (при наступлении лета) эсĕ ачăна уйăран. (Хĕр йĕрри). Шăна чир. сар. 8. Çу иртнĕ çĕрелле (к концу лета), кĕркунне, тепĕр тĕрлĕ шăна тухать. Орау. Çу нумай юлмасть. 1) Лета осталось немного. 2) Мясоеда остается немного. З) Масла остается немного. Кан. Кун йышши ĕçсем çак çура (в это лето) пайтах пулкаланă. N. Çу иртрĕ. Лето прошло. N. Час ĕнтĕ çу иртет, кĕр енне кайрăмăр (дело идет к осени). Кан. Вăл çу вăхăтĕнче çеç кĕме йӳрăхлă, çуркуннепе кĕркунне сивĕ, кĕме юрăхсăр. Сред. Юм. Прахутсĕм, пĕр кĕрконне полсан, çӳреме чăрнаççĕ те, çуран-çăва (с лета до лета) çитеччинех пĕр вырăнта лараççĕ. Ib. Çуран-çу (с каждым летом) çăмăр полми полчĕ, порнан ĕмĕрте те воçех çуми полать ко çăмăр. || Весна. N. Çак çутă çу кунĕ май уйăхĕнче кунта та унта пекех тырăсем аван ешернĕ, мĕн пур вĕçен-кайăкĕ, куккусем те юрлаççĕ.
çол хватать. См. çăл. КС. Çуçĕнчен çулса илтĕм те, лайăх тăпăлтартăм. Пшкрт: хол’џ̌ы̆ чэ̆ппӓ с’олзилчэ̆ т̚ӓ с’э̆клӓзӓ ҕар’ы̆. Ib. с’олзиыл! Хватай! Ерк. 141. Анчах халĕ мĕн куран: йăвама тустарса, чĕппĕме-хĕрĕме çулса илнĕ хурчăка. Яндоби. Уна вара тарçисем çолса тытнă, патша патне илсе кайнă. Ib. Иван ăна çолса тытрĕ, кайăкăн тĕкки тухса юлчĕ, тет. Пус. Пĕр тăмана пычĕ, тет те, çиях пуçларĕ, тет, тырă. Старик çулчĕ-тытрĕ, тет, тăманана. Якейк. Микколай окçи хот окçи, Ямаш çинче вăй выллят, никам çавăрса тытимар! Мари çолса тыттăрĕ. Собр. Сасартăк ун сухалĕнчен пĕр шыври ăстарик çулса тытнă (ухватил). Панклеи. Çолтăм-илтĕм кашкăр хӳрине. Кашкăр тортăнма тапраттĕр. Капк. Труках хыçалтан çулса илчĕ, тет. Якейк. Çолса илсе, тылласа анчах тăкăп. (Угроза избить). Кан. Кăкăртан çулса тытнă та, икĕ хуччен чышнă. М. Тув. † Туми шупăр — шур шупăр, Тумкă çинче вăл вĕçет; никам çулса тытаччен, Терентти çулса тытăрĕ. || Переносно — задевать. N. Тата ăçта-мĕн пĕрле пухăнса ларнă çĕрте пĕр çынна çулса илсен (если за него примутся), ăна вара персе чиксе путарсах антараççĕ. Çав çынна айăплани, çисе калаçни — вăл вĕлерни пулать ĕнтĕ. Собр. Яла килнĕ мур пĕр ĕнешĕн уйăрса каяймĕ, пурне те çулса илĕ, теççĕ. (Послов.) СТИК. Мана çулса илмерĕç-и? (Çулса илес, схватиться за кого-нибудь в разговоре, задеть чью-либо личность, приняться жарко спорить, ругаться.
çол (с’ул, с’ол), год. Альш. Çакă улт-çичĕ çул хушшинче, за последние за эти 6—7 лет. Ст. Чек. Укçипе пĕр çул вăкăр, пĕр çул тына илеççĕ. N. Пин те пилĕкçĕр аллăмĕш çулсенче, приблизительно в 1550 году. Н. Карм. Ефим пичче вилни икĕ çул ытла ĕнтĕ (уже больше двух лет, как...). ТХКА 69. Выçлăх çулне, ытти ачасемпе пĕрле, ман шăллăма та Мускăва илсе кайнăччĕ. Чт. по пчел. № 17. Пĕр сакăр çул пулĕ, лет восемь тому назад. N. Çтена çине кашни çын ячĕпе (во имя), вун çул иртсен вилнĕ çынсен ячĕсемпе пĕрер çурта лартаççĕ. Чăв. й. пур. 5. Пĕр виçĕ çул хушшинче (приблизительно за три года) пирĕн ял пит улшăнчĕ, ĕнтĕ. Изамб. Т. Авланни тăватă çул иртсен, через 4 года после женитьбы. N. Вĕсем икĕшĕ çул сиктермесĕр çуралнă. Они погодки. Ала 25. Иван, эпĕ сана ырăлăх турăм, эсĕ те мана виçĕ çулсăр ан ман. Сред. Юм. Куккук алтнă чохне: эп вилесси миçе çол, çавăн чол алт, теççĕ. (Поверье). Кан. Хусанта, клиникре, 10—12 çулсем куçсăр пурнакансене те тӳрлетсе яраççĕ. Ib. Вăл амана (пчелиную матку) унтан илсе, ик çул çине кайнă ама (матку) ямалла. N. 1850-мĕш çулсем персе çитнĕ: тĕне кĕмен чăвашсем авалхи чăваш тĕнĕпех пурăннă, тĕне кĕнисем пĕтĕмпех тутар енелле сулăна пуçланă. Виçе пус. 6. Пĕр вырăна çул сиктермесĕр тырă хыççăн тырă акса тăрсан, çĕр тăнчах хăрса, начарланса юлать. N. Сыв пул, тăванăм, нумай çула! Шибач. Виç çола кĕрчĕ ĕнтĕ — кайман. Уже третий год, как не ездил. || О возрасте. Орау. Ик çул çурхи ача. Ребенок двух с половнной лет. Ib. Пилĕк çула çитесси тата ик уях-ха. Остается два месяца до пяти лет. Юрк. Çулă авланма çитнĕ. Ты уже жених (тебе пора жениться). N. Ман çак ача виç çолшĕнче (по третьему году) тин отма поçларĕ. N. Вăл çирĕм çул тултарнă. Ему уже двадцать лет. N. Вăл çирĕм çула çитнĕ. Ему двадцать лет. N. Санăн аслаçу сакăрвунă çултан та иртнĕ пулĕ (т. е. ему за восемьдесят). Баран. 158. Час-часах уяр çулсем те килкелеççĕ. N. Ытлашши кунлă (высокосный) çул (ытла кунлă çул). N. Çул — год (возраста), пропускается в выражаниях: çирĕме, çирĕм икке çитсен; эсĕ миçере? — Утмăла çитнĕ, утмăла пуснă (60-ый год , утмăлтан иртнĕ, утмăлсенче пур-тăр (60-ти лет, а м. б. и больше), утмăлсене çитнĕ (лет шестьдесят, но не больше?), утмăлсем патнелле çитсе пырать пуль ĕнтĕ. Янорс. Мана тăхăр çул çитсен, эпĕ вара вăтана пуçларăм. Ивановка. Эпир Хусан кĕпĕрнинчен куçни пĕр пилĕк-улт çул иртсессĕн, пирĕн яла шкул лартса пачĕç. Ib. Çула эпĕ Чĕмпĕре прошени ярса пăхрăм та, мана калла, çул иртнĕ (прошли годы, слишком стар), тесе, çырса ячĕç. Трень-к. Мана аттепе анне, эпĕ çичĕ çул тултарса саккăр çула кĕрсенех (как только мне пошел восьмой год), хут вĕренме пачĕç. Симб. Эпĕ хама хам астума улт-çич çултанпа тапратрăм. Я помню себя лет с шести-семи. Ib. Вĕсем вĕренсе тухсан, эпĕ те тăхăр çултанпа (с девяти лет) шкула çӳре пуçларăм. М. Карач. Эпĕ астăватăп хам пĕчик чухнехине пилĕк çултан. Я помню себя с пяти лет. Альш. Эсĕ ачăна илме тепĕр çулне кил, ун чухне лайăх вĕрентсе кăларăп, тесе, каласа ячĕ, тет. N. Шкулта первейхи çулне вăл шатрапа (чечепе) чирленĕ. ГТТ. Эпĕ астума тытăнатăп пилĕк çулта чухне. СТИК. Манпа пĕр çулта. Мы ровесники. Ib. Хăйпе пĕр çултараххипе, с человеком, который приблизительно того же возраста. Урмай. Вунă çулта чух, вунçич çулти ача пек (он был). Изамб. Т. Пирĕн ялта пĕр сакăрвун пилĕк çулти (лет восьмидесяти пяти) старик пур. Ib. Шăллăмсем: пĕри сакăр çулта, тепĕри пилĕк çулта. Одному из моих братьев (которые моложе меня) восемь, а другому пять лет. Шинар-п. Ун чухне эпĕ пĕр çичĕ çулта анчахчĕ. Тогда мне было лет семь, не больше. Иваново. Ку ачасем нумай çулта пулман: чĕлхесĕрри пулĕ пĕр ултă çулта (лет шести), тепĕри унтан кĕçĕнни (моложе его) пулнă. N. Эпĕ ун çулне çитес çук. N. Çулĕ çав пулчĕ. Нынче такой год. N. † Çарăмсанăн леш енче хĕвелтен те çутă чечек пур. Шанмасса çулĕ килĕнччĕ. Ах, тăванçăм, уйрăлмасса çулĕ килĕнччĕ! Б. Олг. Каран, пер порнсан-порнсан, салтака чĕнчĕç пичия пин те сакăрçĕр вонвиç çолта. ТХКА 71. Шалта Иванĕ, пирĕн Петтяпа пĕр çултаскер: эпĕр шурă пăтă çиетпĕр, тесе мухтанать, тет, вара... Орау. Кăçалхи çулта, çак иртсе пыракан çулта, в текущем году. Ib. Пĕр ватă суккăр анчах: виçĕ çулта пĕре (раз в три года) вунвиçĕ уйăх пулать, тет. Регули 930. Ку çолта çаплах вăл чĕнсе. ТММ. Аллă çултан — паллă. Ялав. Пĕр çулне (как-то в один год) пирĕн атте саппашкă капанĕсене хураллама кĕрĕшнĕччĕ. БАБ. Миттюс, вăл пирĕн ялсем, старик: пĕр утмăл çула çитнĕ. N. Чарăнма йĕрки çук, тепĕр çулсăр чарăнмаç, теççĕ (война). N. Вăл ман çола çитсе вилчĕ. Он умер в моих летах. Ст. Чек. Çул урлă, через год (аlternis annis). || Возраст, достаточный возраст. МПП. † Савнă тусăм, хура куçăм, илеймерĕм çулăм иртиччен. СТИК. Ун çулне çитес çынсем-и вара эпĕр! Нам-ли уж дожить до его лет. Т. Григорьева. † Ĕнтĕ пĕвĕм те пур, çулăм çук. Янтик. † Пиреех те çырнă çын ачи лартăр халĕ çулĕ çитиччен. Подл.-Шигали. Çавă Шăхальсен, ай, хĕрсем, ларччăр халĕ çулăм, ай, киличчен (до моего совершеннолетия).
общее название дороги. ТХКА 4. Çула-йĕре тухсан (если куда-нибудь поедешь), чукун çулпа, прахутпа çӳренĕ чух халĕ чăвашран тăрăхласа кулакансем те çукпа пĕрех ĕнтĕ. СПВВ. МС. Çула-йĕре кайсан, çул çӳреме кайсан. Аттик. Инçе çула-йĕре тухсассăн, ырра хирĕç ту, усала тӳртĕн ту. Шурăм-п. Çула-йĕре, е ĕç патне кайма тухсан.
çаврĕнĕшпе, по-пути. Кĕвĕсем. Çул çаврăнăçпе пĕр килтĕм, ларам халĕ каниччен. Собр. † Тăван килет ясăнса, çул çавăрнăçпе çаврăнса.
лето; летом. Орау. Сыснасем çула пит чирлеççĕ (повышение голоса на „çула“). Свиньи особенно хворают летом. Ib. Çула сивĕ, хĕлле ăшă. (Нӳхреп). N. Çула пулчĕ (как только трава появится). N. Йор кайса пĕтрĕ, çула полчĕ. N. Пĕтет, пĕтет ăшă çула, уяр кунсем иртеççĕ. Юрк. Çула иртсен, кĕркуннепе. Ск. и пред. чув. 52. Вĕреннĕ çĕртен çулана (на лето, т. е. на каникулы) яла килнĕ пурăнма. Альш. Çулана киле кайса килсессĕн, когда я съездил на лето домой. Шурăм-п. Тен (вăл) та çулана ĕç хушса ярĕ. Может быть, и он задаст работу на лето. Альш. Тутарсем унта выртма, çитерме килеççĕ çуласенче (по летам, в летнее время). Календ. 1906. Пирĕн çула чухне Африкара (лучше: Африкре) хĕлле, пирĕн хĕлле чухне вĕсенĕн çула пулать. Альш. Халĕ те унта çуласерен (каждое лето) çăмарта илеççĕ-ха (яичники собирают яйца).
çом (с’ум, с’ом), бок. Яргуньк. Эпĕ çума хыпаларăм та, манăн çумра пĕчĕк çĕçĕ пур. Орау. Хĕççине çумне çакса çӳрет (с боку). || Место, находящееся рядом. Регули 1131. Пирĕн ял çомĕ çулла вырăн. || Употреб. в качестве послелога и обозначает больщую близость к предмету. Для различных лиц: çума (çумма), çумна, çумне, çумăмăра, çумăра, çумне, çумĕсене, çумра (çумăмра), çумăнта, çумĕнче, çумăмра (çумра), çумăрта (çумра), çумĕнче (çумĕсенче). В некот. гов. встреч. сан (хăвăн) çомра, сирĕн çомра. Регули 1139. Вăл ман çома кисе тăчĕ. N. Ку хутне сĕтел çумне çыпăçтарăп (безразлично, к какой части, или с какой стороны стола). N. Хĕрес çумне пăталанă. Изванк. Тата кирек мĕн сиен пултăр тесе, çурт çумне пĕр-пĕр çĕре укçа пырса чикеççĕ. N. † Сартумккаран илтĕм сар лаша, Самар лапки çумне кăкартăм. N. Шкул пӳрчĕ çомне çĕр касса панă. Завражн. Ман çомран пĕр виç аршăн аякра утса пычĕ (шел рядом аршина на три от меня). Толст. Çынсем çунисем çумĕнчен (рядом с..) тумтир çухисене тăратса утса пыраççĕ. N. Тата урапа тул(к)кисене Рамансен çумне çакнăччĕ те, вара Михаил Павлов манăн урапа тул(к)кисене исе кайнă. Кĕвĕсем. Савни, çумна кĕмесен, сăмах ан хуш, куç хĕстер. Тайба-Т. † Чипер ача кулянат савни çумне кĕменрен. N. Вут çумне, сулахай енне сĕтелпе тенкел лартаççĕ. N. Шкул çумне темĕн тĕрлĕ аван анкарти, тата пахча туса хучĕ. Регули 1138. Пирĕн çомра (рядом с нами) порнать; вăл ман патра (у меня) порнать. Ib. 1136. Кăмака çомĕнче (у печи) тăрать (выртать). Ib. 1134. Йăвăç çомĕнче (йăвăç айккинче) çакăнса тăрать. Висит на дереве. Юрк. Юпа çумне ăвăс çурта çутса лартаççĕ. Пазух. Хăйĕ ларать хурăн, ай, тăрринче, çунаттисем пĕлĕт, ай, çумĕнче. МПП. Пыршă çумĕнчи çу. Юрк. Ачана мĕшĕн йĕртетĕн, кӳр-халĕ хама, тесе, хунямăше йĕрекен ачине хăй çумне (хăй аллине) ыйтса илсе йăпата пуçлат: апу, ачам, мĕшĕн йĕрен, ан йĕр! Ачи аван иккен, ашшĕ пекех! тет (упăшки салтакра чухне пулнă ача çинчен). Регули 1140. Орăх утсам çомне кӳлтĕм; орăх утсам патне ятам. Ib. 1132. Йăвăç çомне тăратрăм. Ib. 1133. Ман алă çомне çипĕçрĕ (= çыпăçрĕ). Козм. Пăраххот кантор çомне ларат (пристает). Тăв. 35. Иртнĕ вырсарникун Карук вăйăра ман çума кĕнĕччĕ. Истор. Ун çумне сыпса тата пысăк çурт тутарнă. N. Утă çумне кăкарса таки ан тытăр. N. † Сарă варăм хĕрсене хамăр çомала лартрăм. Шибач. Контине (свое лукошко) йоман çомне çакрĕ те хварчĕ. Регули 1135. Орăх тавраш çомне хотăм. ТХКА 105. Ман пуртă тикăра çурмаран касса татса, пĕр хыр çумне (в сосну) тăрăнса ларчĕ. Хыр çумĕнчен пурта кăларса илтĕм. Рук. календ. Квитанция çумне (к квитанции) пичет пустар. Ст. Шаймурз. Ăйхăран вăраннă çĕре сĕтел çумне çырса хунă. Когда она проснулась, нашла надпись... О сохр. здор. Ерекен чир сывă мар çынăн ӳчĕ çумĕнче анчах пулмасть, унăн кĕпи-йĕмĕ çумне... те çыпçăнса юлать. Юрк. Стена çуммĕнче пĕр кĕсле çакăнса тăнине курсан, пĕр вырăсĕ çав кĕслене аллине илет те, тытăнат кĕсле калама. Ib. Çтена çумĕнче вĕсем тĕлĕнче кĕлетки çакăнса тăрат. Кан. Куславкка урамĕсенче, çтенасем çумĕнче: индустри зайомĕ облигацийĕсене илĕр, тесе, çырса пĕтернĕ. N. Сулахай пĕçĕ çумчен шенеле çĕмĕрсе карĕ, ӳте кăшт анчах лекмен. N. Ман çĕлĕк çумĕнче сан мĕн ĕç пур? N. Уруна хорăн çомне хырса тасат. Хорăн çомĕнче тасат. Кан. Çуртсем çумĕнчи вывĕскăсем çине чăваш чĕлхине темле те кукăртса çырса хунă (написано искаженным чув. языком). N. Çтина çумне çырса хăварсаттăм. N. Арча çумне питĕркĕç тунă. К сундуку приделали запор. N. Урана йăвăç çумĕнче хырса тасатрăм (выскоблил, вычистил). Н. Кожары. Çĕççе кăмака çумăнче хырса çивĕçлерĕм. N. Ман урасем пылчăклăччĕ. Эпĕ карăм та, юпа (хурăн) çумăнче тасатрăм. N. Юпа çумне кайса тасат уруна. N. Хурăн çумăнче уруна тасат. (Это верно). N. Урана картлашка çинче тасатрăм. Н. Лебеж. Çурçĕр тĕлĕнче çумран (с моей постели, буквально „от меня“) тăрса карĕ. Артюшк. Туратне пĕрене çумĕнчен касса пăрах. Очисти бревно от сучьев. Орау. Ах, мур! сан çулăнта çынсен ачисем пурăнăç çумне кунĕн-çĕрĕн ĕçлесе хушаççĕ, эс пуррине салатан. Ах, ты, дрянь, в твои годы другие уж зрарабатывают, а ты все теряешь! || Указывает на нахождение предмета при ком-либо, т. е. за пазухой, в кармане и пр. Ау 13°. Пуртине çумне çакрĕ, тет. Хора-к. Пуртă илтĕм, çумма чикрĕм. Юрк. Кĕрӳшĕ куркинчи сăрине ĕçсен, укçине хăй çумне илет. Регули 1141. Ман çомра (при мне) окçа пор. Юрк. Карчăк, укçана акă эпĕ кунта, ешчĕке, хутăм; хампа пĕрле çумра ярмуккана илсе çӳресен, кăларса-туса илесрен хăратăп. Якейк. Виççĕр тенкĕ окçам çомăмра (при мне). Микушк. Арчи уççи анне çумĕнче (у матери, при ней, напр., в ее кармане и пр.). N. Çомма окçа похасшăн, чтобы собирать деньги. Тяптяева. Эпир сутса (лошадей), сана укçине парса, хамăр çума виçĕ пус хăварас тесе, шухăшларăмăр. Хорачка. Кĕçĕн-кĕрӳ кăчкăрса çӧрет: атьăр тоя! Арăм пор-тăк, арăмне илĕр çома, арăм çок-тăк, волашка илĕр (кĕпе волашки), ачи пор-тăк, ачине илĕр, ача çок-тăк, токмак илĕр. Панклеи. Йолашкине çомне чикет. Остальное взял с собою. N. Вулăсра укçасене пăхса тăракансем укçасене хăйсем çумне илнĕ. Кан. Пĕрин çумĕнче те хĕрес кураймăн. Якейк. Хора шарçа килĕшет, çома (на себя) çаксан килĕшет. || Вместе с..., попутно. Альш. Ăна (их) вăрçтаракансем çумĕнчен пĕр-икĕ ăса кӳртекен те пулат... Ib. Тепĕри татт ун çумĕнчен ача-пăча тăманнипе тертленет. Ib. Каччисем каяççĕ хĕрĕсем патне уллах пăтти çиме. Пăтти çумĕнчен ăна-кăна тупат, сĕтел çине хурат. Ib. Арăм çумĕнчен хĕрĕ те йĕрет вара. Ib. Православный праçник çумĕнчен тата унăн хăйĕн авалхи йăлине хисеплемелле кунĕсем те пур. Чăв. й. пур. 16°. Çапах та кунăн тетĕшĕ пурăннă пулсан, ун çумĕнчен пурăнма ăна çăмăлтарах пулнă пулĕчĕ. N. Ун çумĕнчен ерипе пуп ывăлĕ те тиечукпа улах тăрăх çĕр-хута сĕтĕрĕнсе çӳреççĕ. || В сравнении с... Орау. Ун çумăнче вăл ним те тăмаçть (ним те мар, не стоит). N. Ăвăс вутă юман вутă çумĕнче çур хакпа анчах çӳрет. Чĕр. чун. яп. й.-к. пур. 25. Çав шапасем ытти шапасем çумĕнче пит чипер пулнă. || За. Тайба-Т. † Утма ăçтан кăкарас? Улма-йывăç çумĕнчен. N. Манăн лаша юпа çумăнче кăкарăнса тăратьчĕ.
çомăр (с’умы̆р, с’омы̆р), дождь. См. çăмăр. СТИК. Тен çумăр çăват-и кĕçĕр; пĕлĕтсем хура-хура туха пуçларĕç. Смотри, как бы сегодня дождь не пошел, все собираются черные тучи. N. Икĕ уйăхран (через два месяца) аслă вăйлă çумăр килчĕ. ЧС. Вара аслати авăтăрĕ (= авăтрĕ) те, шултăра çумăр ячĕ, кĕтӳ те кӳртĕрĕ (= кӳртрĕ). N. Çумăр çумаллипе çăвать. Дождь идет все сильнее и сильнее. Янш.-Норв. † Çумăр килет хуралса, вăрман çине шуратса. ТММ. Мана кĕтеççĕ, эпĕ тухатăп та, тарса пытанаççĕ. (Çумăр). Зап. ВНО. Çумăр юхтарса çăвать. Идет сильный дождь. Ib. Çумăр çӳпçерен тăкнă пек тăкать. Шурăм-п. Çумăр çӳпçерен янă пек çурĕ. Ib. Унччен те пулмарĕ, пĕр хĕринчен (с одного края горизонта) çумăр кăвакарса тухрĕ. Изамб. Т. Çумăр çуса иртсе кайсан, когда выпадет (или выпал) дождь. Регули 1367. Çомăр чарăнсанах, кайрĕ. Ib. 1080. Çак çомăрта порте йĕпенчĕç. Этот дождь помочил всех. Ib. 1061. Çомăртан (лапраран) каймарĕç. Не пошли, так как был дождь (была грязь). Ib. 806. Çомăр çуни лайăх мар. Ib. 412. Ыран çомăр полĕ (пожалуй будет). Ib. 410. Ĕнер-çомăрччĕ. Вчера был дождь. Сятра. Çомăр кĕрсе карă, тет, Холă кап çомăр çоат, тет. Ib. Кăнтăрлаки çомăр ниме те йорачас, тет (типсе каят), каçхи çомăр анчак калчая йорат. Ib. Ирек корак кăçкăрсан, çомăр полат, тет. Ib. Ой, чивер çомăр çоат, тӧр çомăр. N. Паян çумăр çĕре витерчĕ пулĕ (промочил небось). N. Çумăр витерчĕ мана паян (дал знать). N. Уяв вăхăтĕнче çумăршăн (чтобы выпал дождь) чӳк тăваççĕ, вăл чӳке ачасем тăваççĕ. Ст. Шаймурз. Иртнĕ çумăра юпах тьыхапа ан хăвала, теççĕ. (Послов.). Череп. Çумăр çапса çăват (хлещет). Ib. Çумăр тĕтет (льёт во всю). Ib. Çумăр çунтарат („жарит“). N. Пĕр карчăкпа пĕр старик пурăннă. Пурăнсан-пурăнсан, вăсен ача çуралнă. Вырăс йăлипе, пачăшкă хушнă тăрăх, вăсем ăна тĕне кӳртме чӳркӳве кума тупимасăрах кайнă; ялĕпе те пĕр çын тупиман, мĕшĕн тесен, кума пулас пулсан, чӳркӳве каймала: чăвашсем унта хăшĕ ĕмĕрĕпе иккĕ анчах кайнă: тĕне кĕме, вилсен. Кусене хирĕç пĕр шап-шур сухаллă пуçтаракан старик тухнă та: ăста каяттăр? тесе ыйтнă. Лешсем: ача тĕне кӳртме каятпăр та, пирĕн кума çук. Эсĕ пулмăн-ши? тенĕ. Старик хавас турĕ, ачана тĕне кӳртрĕç. Ача çитĕнет. Пĕре урамра выллянă чух, унтан пĕри: сан пуск-аçу кам? тесе ыйтнă. Лешĕ: пĕлместĕп, тенĕ. Юлташсем пурте кулса ячĕç. Ача вăтанса пӳрте кĕчĕ; амăшĕнчен: ман пуск-атти кам? тесе ыйтма тапратрĕ. Амăшĕ ăна мĕнле тĕне кӳртнине каласа кăтартнă. Вара ача ашшĕсенчен вăрттăн пуск-ашшĕне шырама кайрĕ. Çулпа утса кайнă чух, вăл пĕр хутаç çакса хирĕç пыракан старика курнă. Старик унтан: ста каян, тесе итсен, вăл: пуск-атти патне каятăп, тенĕ. Пуçтаракан: сан пуск-аçу эпĕ, ман пата пырас тетĕн пулсан, куçна хуп, тенĕ. Ача куçне хупрĕ. Уçсан, пĕр пит кетмер пӳртре тăнине курчĕ, тет. Пыск-ашшĕ ăна хунь пӳлĕмĕсене кăтартса çӳрет. Пĕр пӳлĕмре ача ала çинче такана ларнине курчĕ. Патнерех пырсан ала витĕр пăхрĕ те, халăх хĕрсе тыр вырнине курчĕ. Вăл халĕ пĕлĕт çинче пулнă. Ача тĕлĕнсех карĕ. Астумасăр такана çине пусрĕ те, таканари шу тăкăнчĕ-карĕ, ала витĕр юхса çумăр пулчĕ. Халăх хыпаланса кĕлте йăтма тапратăрĕ. Ак мĕнтен пулать çумăр. Б. Олг. Витререн (каткаран) çунă пак çурĕ çомăр. Ib. Тата вăл çомăр витрех вуртарчĕ. Кроме того, он заставил в дождь жать хлеб. N. Вăрман хыçĕнчен çомăр хăпăрать. Из-за леса идет сюда дождик. КС. Çумăр ӳккеле пуçларĕ (накрапывает), сăрат (кладку) тăвар. Артюшк. Çумăр чарăннччен, кунта кĕтсе ларар-ха! Спшрак. Эпĕр конта ларнă чох (пока мы здесь сидим), каллах çомăр çума поçланă. Сарат. Çумăрăн хӳри кăна çакланчĕ. Дождь задел только краем. Ib. Çумăр çитсе çапрĕ. Нагнал и вымочил дождь. Бюрг. Кураксем кранклата пуçласан, çумăр тухат, теççĕ. N. Çумăра яман накидкă. || В перен. смысле — о плачущем. Сред. Юм. Çумăр çăвать! (Йĕрекен çын çинчен калаççĕ). СТИК. Пĕр ушкăн çумăр çуса карĕ (т. е. он поплакал, пролил слезы. Гов. о маленьких).
назв. раст., officinalis; melilotus albа. Ст. Чек. Çумăр çумасан çумăр хуллине çăл куçне пăрахатчĕç, тет. Вара çумăр çăватчĕ, тет. Çумăр нуммай çусан çумăр хуллине çăл куçĕнчен илетчĕç, тет, вара çумăр çума чарăнатчĕ, тет. Ib. Çумăр хулли. Хăмăлĕ качак пӳрне хулăнăш, çулçи йĕтĕн шăлакан шăппăртан та вăйлă пулат; çырлалă, çырли шултăра, пăрçа пек, тĕсĕ — пĕрлĕхен çырли пек хĕп-хĕрлĕ. Уяра кайсассăн, çумăр хуллине шыва пăрахсан, турă çумăр парат, тет. Н. Шинкусы. Пăттине пĕçернĕ вăхăтра ачасем çаранлăхсенчен çумăр хуллисем татса килсе çырмари шыв çине чиксе лартаççĕ. Вĕсем вăл курăка аслă-ати турри юратакан курăк тенĕ, тет, çавăнпа, ăна йĕпетсессĕн, аслă-ати турри савăнса çĕр çине час-часах çумăр ярат, тесе, ĕненнĕ, тет. Халĕ те пирĕн çав авалхи йăларан курмалăх çапла тăваççĕ. Хурамал. Çумăр хулли; ăна ачасем хуçса килсе, çумăр çутăр тесе, шыва пăрахаççĕ.
çон (с’ун, с’он), гореть. Чураль-к. † Чăл-чăл çунан вут çутти, катаран курнан вут çутти. Ib. Шел-квар çунса выртать, тимер сенĕк лартнă, хура кĕçе сарнă. Регули 315. Çортасам çонаççи? — Эп онта чохне çонатьчĕç. Ib. 354. Эп пыриччен çоннăччĕ. Сгорело до моего прихода. Ib. З55. Эп пырсан, çончĕ (çонниччĕ). ФТТ. Çуннă япалана çисен, упа тытмасть, тет. (Поверье). СТИК. Мĕн шăрпăкĕ илмелле, пирĕн вучахра вут çунах тăрат вĕт (беспрерывно горит). П.-Пинер. Çунайăрçинччĕ вут çинче. Сгореть бы им (врагам) на огне. Форма грамматически неправильна; надо: çунайрĕçинччĕ или çунайĕçинччĕ. N. Ăнсăртран çунса-туса кайман пулсан. N. Пирĕн ял икĕ аяккипех çунчĕ. Вут тухрĕ те, ялĕпе çунса кайрăмăр. N. Кам арки çине вут ӳкет, вăлах çунать, теççĕ ватă çынсем. Альш. Улăм çунса тухат та, кăмаки умне ӳкет. Огонь, перебивается по соломинкам и падает у печки на пол. || О погоредьцах. Земл. Пирĕн ялсем çула çунса çунаççĕ, вĕсем: хăçан вут пулнине астумастăпăр, теççĕ. ЧП. Эпĕ пиччепе çуна туртса килтĕм те, çуннă çĕре кайрăм. Ib. Çынсем, çунсан, тырă пухса çӳреççĕ, эпир те çавсем пекех хутаçсем çакса çӳрĕпĕр çав. Бес. чув. 5. Пĕрре, çула, вĕсен ялĕ çунчĕ-кайрĕ. Изамб. Т. Епле, пирĕн хурăнташсем те çунни? — Павăл пултăру çунчĕ. || О хлебах (в жару). N. Тырăсем çунса карĕçĕ кунта. || О ярком блеске. Сред. Юм. Çôнса тăрать. Так говорят о блестящих предметах (гиперболическое выражение). Ал. цв. 6. Вăл хĕрлĕ хĕвел пек çунса йăлтăртатса ларать. Сред. Юм. Çунса тăрать (очень изящная вещь). || О сердце. С. Айб. † Ĕнтĕ ăшăм çунат, ăшăм çунат, çулăмсăр çунакан та кăмпа пек. N. Манăн чĕре çунса тухать саншăн. N. Ман ăш пĕтĕм çонса ларчĕ. || Употребл. в бранных выражениях. Буин. Çунтăр-и алтуйăву. Ну ее к чорту, твоею тросточку (с’ореть бы ей). Изамб. Т. Çунса каяшшĕ (çунашшĕ çунса кайманă), таçтĕлте чупса çӳрет! Чорт его знает, где он бегает. (Брань). Череп. Эх, çуннă (или: çунса кайнă) япала! (Брань, относящаяся к человеку, или к вещи; говорится когда что-нибудь не ладится, не выходит). КС. Çунса кайтăр! Ну его к чертям! (Гов. о предмете, которому не придают важного значения). Кама 48. Ку çуннă саманипе туйне те тăваймăн ĕретлĕ. Рак. Çунса кайтăр çанталăкки, пĕртте латти çок. Чтобы чорт подрал эту погоду, она никуда не годится! || Пригорать (о кушаньи). N. Пашалу пичĕсем çунаççĕ, || В различных перен. выраженнях. Изамб. Т. Çунса тухнă (бедственную) пурăнăçа кирек мĕн чухлĕ ĕçлесен те çитереймĕн. Ib. Вутсăр çунманă (не сильная брань). Ib. Эпир вутсăр çунса тухнă. Наше положение ухудшилось ни с того ни с сего. N. Мĕн пур пурăнăçăм манăн çунса кайрĕ. N. Юлашкинчен вăл Ольгăнăн çунса кĕтсе тăнă ĕмĕтне (пламенную надежду) çитернĕ. || Топиться (о печке). Орау. Кăмака çунать-и? Топится-ли печка? Ib. Кăмаку çунса пĕтри? Протопилась-ли у тебя печь-то? Ib. Пĕр кăмаки çунса пĕтменччĕ те: хуп еппин ăна, терĕ (сказала). N. † Мулча хĕрсе çунат-çке. Баня топится во всю. || Быть палиму солнцем. Утăм. Çунса выртан хура пусса пуян валли алтать вăл тарăн. || Горевать. ССО. Çавăнпа ĕнтĕ вĕсем малашне çын сăнне ан курайччăр, шăтăкрах выçăхса çунса вилччĕр. N. Вĕсем çунса ирттернĕ. Они уже пережили все свои горести. Ст. Чек. Çунат-ĕçке çак тăлăх хĕр (горюет, терпит разные невзгоды). N. Ну, ачам, мана çунма нумай пулчĕ. N. † Хĕре çамрăкла парайса: хыпса çунтăр, терĕр пуль. ЧП. Выртса ĕçрĕм ăшăм çуннăран. Ib. Ут пыраймасть çумăр та, ай, çунăран, ай, çунăран; эп юрлатăп ăшăм, ай, çуннăран (от тоски). N. Ĕлĕк выçăпа çунса çӳрени те çитĕ. Достаточно того, что и раньше маялись голодные. || Беспокоиться, заботиться. N. Çапла вара арăмĕ килте çунса тăрать, упăшки ăна пĕлмесĕр укçине салатать. Орау. Саншăн çунсах ӳкрĕ ку, кĕт, килсĕн (= килĕсĕн)-килмĕсĕн! Будет он о тебе горевать, жди! Ему всё-равно, придешь ты, или нет, N. Çунса, чупса çӳрерĕç. КС. Эп ун ачи-пăчишĕн ĕçлесе çунса пурăнтăм. N. Мĕнле майпа та пулсан укçа тупса пуясшăн çунаççĕ. Чураль-к. Вĕрене вутти вĕтрен пек, юман вутти хĕлхем пек; çав хĕр ăшчикки çав ачашăн çавăн пекех çунтăр. (Из наговора). Орау. Эпĕ уншăн пит çунмастăп. || Сильно хотеть. N. Çавăн пекех арçыннисем те, хĕрарăмпа пурăнас йĕркене пăрахса, пĕр-пĕрнипе аскăнлăхшăн çунса пурăнчĕç. N. Эпĕ санăн хыпарна питĕ пĕлесшĕн çунса тăратăп. (Из письма). N. Пурне те пĕлесшĕн çунса тăр. Букв. 1886. Ытла курасшăн çунаттăн, еппин хай нушана аранах куртăн пулать-ха. Кан. Ялти хресченсем маневăрта кам парăнтарассине пĕлесшĕн питĕ çунаççĕ. Ала 8. Эпĕ сана питĕ юрататăп, манăн чунăм пит саншăн çунать. || О жажде. Орау. Çунать вăл, çунать ĕçесшĕн. N. Манăн çунса тухас пек ĕçес килет. Меня томит жажда. N. Шывшăн çуннă çын (жаждущий). Ст. Чек. Шывшăн çуннă. || В перен. знач. N. Чунăм шывсăр ĕнтĕ çĕр пек саншăн çунать. Янтик. Ах, çав ухмахсем! иккĕшĕ те пĕр хĕршĕн çунса çӳреççĕ, тепĕр хĕр çук-ши кăсен валли ниçта та? || Стараться. Кан. Халĕ кружок членĕсем вилнĕ поетсен пултарулăхне сăнас тĕлĕшпе çунса ĕçлеççĕ.
çораç (с’урас’; с’орас’), мириться. П. Сорм. Вăрçма килтĕн-и, çураçма килтĕн-и? Болезни. Кама-та-пулин хур тунă пулсан, е хуйхăртнă пулсан, çавсемпе çураçас, килĕшес пулать. || Соглашаться. Шурăм-п. Микки çураçрĕ, хăйпе пĕрле вăрра илсе кайма пулчĕ. N. Иван Сусанин ăсатма çураçсан, поляксем пит хĕпĕртенĕ. || Сватать. N. Мана учитĕле çураçаççĕ (сватают за учителя). N. Анна качча карĕ Туçана, халĕ чирлĕ, хăйне çураçман-ха. N. Ну, патша çураçат, тет, хĕрĕпе Ивана, аптăратнăран. Ск. и пред. чув. 70. Çак ырă çын Михетер хăйĕн херне юратса, аслă çăварни хыççăнах хучĕ ăна çураçса (просватал). N. Пирĕн Укçинене çураçса карĕç. N. Ман валли хĕр çораçма кайнă. N. Аньока хăш ялсене çораçса янă? — Иккассинене (Иккасси ачине). Юрк. Хĕр çураçаççĕ, авлантараççĕ, туй туса илеççĕ. ТХКА 26. Çав çулне Шураçри мăн Тимухха ывăлне авлантарма Штанашран хĕр çураçнăччĕ. Янш.-Норв. Пирти чăвашсем ывăлĕсене авлантарас пулсан, хăшĕ хĕрсене вăрласа илеççĕ, хашĕ хĕр ашшĕпеле чипер килĕшсе, хĕрпе каччине юраттарса илеççĕ, ăна вĕсем çураçса илни теççĕ. Ib. Евчи çапла сăмах çӳретсе темиçе те хутлать, кайран вара чысти килĕшеççĕ те, хĕр ашшĕ патне çураçма каяççĕ. Вĕсем унта пĕр витре сăра ăсаççĕ, тата çурштава яхăн эрех илсе ĕçсе çиеççĕ. Чысти ӳсĕрĕлсе çитсен, хĕр ашшĕсем хĕрне кĕлетрен шур пир илсе кӳрттереççĕ те, парне касса авланас текен ашшĕне пама хушаççĕ. Хĕрĕ ун чухне вара йĕрет, ниепле те касасшăн мар, амăшĕсем ирĕксĕрех кастараççĕ. Хĕрĕ пире ирĕксĕрех касать те, упăшки пулассин ашшĕне парать. Аланас текенин ашшĕ унăн вырăнне хулăм укçи парать. Çапла вара вĕcем çураçаççĕ, унтан турра сăхсăхкалаççĕ те, авланас ашшĕне качалка урапапа киле леçсе хăвараççĕ. Авланаканăн ашшĕ парнине пиçиххи çумне хĕстерет те, урапа çинче кăшкăрса анчах пырать. НАК. Çапла калаçсан-калаçсан, мĕн чухлĕ те пулин çураçаççĕ вара. Е çĕр тенкĕ, е çитмĕл тенке, е аллă тенке, мĕн чухле çураçма май килет, çавăн чухле çураçаççĕ (устраивают сватовство, порешают дело). N. Каччи çураçма çӳремест, каччăсăр çураçаççĕ. Т.-И.-Шем. Пушă пăрахсан, çураçма хатĕрленме тытăнаççĕ, малтан хăçан çураçмаллине канаш туса кун хураççĕ. Кунне пит тиркеççĕ, çуна пăрахнă кун ан пултăр, ытларикун ан пултăр, хăш кун хăш çыннăн килĕшнĕ кунĕ пулат. Юмăç калат: сан çав кун телейлĕ, çав кун телейсĕр. (Больше всего „çураçма“ назначают на эти счастливые дни).
çорта (с’урда, с’орда), свеча. Микушк. Вилнĕ выльăх çăвĕнчен тунă çуртана çутсан, пĕтĕм выльăхсем те, этемсем те пĕртте вăранмаççĕ, тет, пĕр майлах çывăраççĕ, тет. Вил-йăли. Хывнă чухне вилнĕ çын ячĕпе алăк патне пĕрене çине пĕр çурта лартаççĕ. N. Çурта пек, тӳп-тӳрĕ тăрать, ЧП. Йыснаçăм, йыснаçăм, улпут пек, шăратса та янă çурта пек. М. Тув. † Кĕлетки çурта пек. Ст. Янсит. Çав турăш умне кайса ларт çак çуртана. Кĕвĕсем. Йыснаçăм, йыснаçăм, ыр улпут пек, турă умĕнчи сар çурта пек. Пшкрт: мэ̆ри ы̆жалда, учэ̆ толда (с’орда). В. Олг. Йӳç (дерево) çорта пакчĕ. Бюрганский. Уншăн кĕл-тума мар, турра çурта лартма. Ăна пĕтертĕрччĕ ырă турă... СПВВ. Сарă çурта пек сарă çын. Альш. † Тăванăм, тăванăм, улпут пек, халĕ çуртаран (чит. ăстанран) кăларнă çурта пек. ТММ. Çурт çуртасăр пулмаст. („Семья не без урода“). Тюрл. Çил арманĕ çурта пек тӳрĕ çунчĕ (горела). Якейк. † Çуне çорта ятăм та (сделал свечу), çут-çанталăк çутăлчĕ. Сред. Юм. Çорта айне шаккарĕç. (В день поминок к вечеру ходят по всем дворам деревни и говорят: „çорта айне“потом все, кто хочет, приходят на поминик). М. Васильев. Помилккене пыма килĕрен чĕнсе çӳремеç, ăна пĕр лашана шанкăрма çакаç те, ытланса, орам тăрăшпе: çорта айне! тесе çохăрса тохаç. N. Вăл (т. е. ача) вара: çурта айне сăра ĕçме, тесе, кăшкăрса çӳрет. Ст. Яха-к. Çынсем, хĕвел анса каç пулсассăн, харпăр хăй пĕр-ик хурăнташĕсемпеле пĕрлешсе вилнĕ çынсене хываççĕ. Вĕсем алăк патĕнчи пĕрене çумне, унăн килĕнче миçе çын вилнĕ, çавăн чухлĕ çурта лартаççĕ. Чăвашсем патне кирек хăш пӳрте кĕрсен те, паллах алăк патĕнчи пĕрени çуртапа çунса хурални. N. Çурт айне (= çурта айне) сăра ĕçме, теççĕ. (Вилнĕ çынна асăнса ялти çынсене пухнă чухне çапла кăшкăрса чĕнсе çӳрет пĕри). См. Магн. М. 170.
(с’удал), светить, светиться. Кан. Халĕ çуркунне çырми çуталса çеç выртать, патне пымалли те çук (т. к. моста нет). N. Çурта çуталса ларать. Орау. Хусанта пĕр çыннăн пуçне темскерле чиртен тӳрлетме каснă, тит; çынни, кассан, çуталса юлнă вырăна саплантарма пуç тир çутакан çынна шыранă, тит. Баран. 44. Çурам-пуç çуталса килнĕ, ç{{anchor|DdeLink528331564296009}} ăлтăрсем сайра курăна пуçланă. Юрк. Ялти çынсем хулана çаклансан, салтакра чухне çуталса кăна кайнă (отъедались?). N. † Тĕттĕм пула пуçласан ламппă çунат çуталса. (Солд. п.). Шурăм-п. Вĕсен умĕнче каллах эрех çуталса ларать.
, çохрăм, (с’ухры̆м, с’охры̆м), верста. Собр. Ĕçлекен вилмест, теççĕ, çывракан вилĕмĕ çухрăмра тăрат, теççĕ. (Послов.). N. Мишерсем хĕсĕрленипе, чăвашсем пилĕк çухрăма куçнă. N. Ву пирĕн патăртан ик çухрăмра, N. Хусан Чĕмпĕртен икçĕр çухрăм (иначе: Хусанпа Чĕмпĕр хушши икçĕр çухрăм). Изамб. Т. Пиртен вăтăр çухрăмран Хусан кĕпĕрнин Чистай уесĕ пуçланат. Бес. чув. 14. Халĕ пирĕн ял йĕри-тавра, тăват çухрăм каймасăр, йывăç таврашĕ тĕл пулма çук ĕнтĕ. Ib. Унăн лаши паян хĕрĕх çухрăм. килнĕ пулсан та, лава ту çине çăмăллăн хăпартрĕ. Янорс. Шопашкар инче-и? тесе ыйтрăм аттерен.— Вунвиçĕ çухрăм, терĕ. Имен. Киле çитесси виç çохрăм йолсан. Орау. Вăтăр-хĕрĕх çухрăм кайсан та, ун та пĕр çын та тĕл пулаймăн. Там можно пройти целые десятки верст и не встретить ни одного человека. НТЧ. Вăл пасар пиртен вуникĕ çухрăмра. N. Кивĕ çохрăм равна 11/2 версте, от бывшей версты в 700 саж. Амалăк-Кипемей. Пĕр пилĕк çухрăмсем пулĕ. N. Эпĕр халĕ вăрçăра мар, 150 çохрăм кайра выртатпăр. Кан. Утмăл çухрăма çуранах (унăн лаши çук) пура хуçи патне каять. Козм. Çохрăм çорă, çохрăм та çорă. Баран. 147. Çĕр планĕ çине пăхсан, масштаб тăрăх пĕр хуларан тепĕр хула миçе çухрăмĕ паллă. N. Иккех çохрăм. N. Манăн тата виçĕ çухрăм каймалла. N. † Эпир каяс (парас) çулсен çинче çухрăмсерен чул юпа. (Солд. п.).
(с’ӳрэ), ходить, ездить, двигаться. Н. Сунар. Кинĕ ларать, хунямăшĕ çӳрет. (Алăкпа алăк янаххи). Кн. для чт. 6. Урисем унăн çӳремен, куçĕсем курман, хăлхисем илтмен, шăлĕсем пулман. Регули 767. Эсĕр сарлакарах тăвăр, орапапа çӳремелле полтăр. Ib. 609. Эп çӳремелли тояна çохатрăм. Ib. 161. Çавăнта çӳренипе (çӳренипеле) ăвăнтăм. Вомбу-к. Çӳрекен çӳрме тупнă, тет. (Послов.). Сред. Юм. Çӳрен каска якалнă, выртан каска мăкланнă. (Послов.). Ib. Çавăнпа çӳренĕçĕм иксĕмĕр таппа хирĕç полтăмăр. Мы с ним ходили, ходили — встретились... Ib. Çӳренипе пуяс полсан, такçанах пуймалла та эпир, ни пуйни çок, ни чысти çôка ерниех çок. Если судить по нашим трудам, занятиям, хождениям на заработки, давно бы мы разбогатели... ТММ. Хĕр шырама çӳрекен çыннăн картишĕнчи пус валашкине ӳпĕнтерсе хурсан, хĕр час тупаймаст, тет. К.-Кушки. Пасара çӳретне эс? Ходишь-ли ты на базар? N. Çӳрекене шăмă тупăнат. Кан. Çӳресен-çӳресен „Хозсельсклад“ тенĕ лапкана пырса кĕтĕм. N. Хула тăрăх хутпа çӳретĕп. Разношу по городу бумажки. Орау. Асăрханарах çӳрĕр, ачамсем! Будьте осторожнее. АПП. † Ылттăн турпас çуттипе Аçтăрхана çӳрерĕм. Альш. Уттари, чуптари (уттарар-и, чуптарар-и?) çӳремешкĕн пирĕн кӳлнĕ утсем начар мар. Регули 41. Манăн утсам килте пор çӳремеллисем. Ib. 40. Кусам çӳремелли утсам; ку утсам çӳремеллисем. || ТХКА 85. Пысăк кĕтĕве йышсăр кĕтме хĕн. Çавăнпа хампа пĕрле кĕтĕве çӳреме икĕ тутар ачи, икĕ чăваш ачи тытнăччĕ эпĕ. || Приходить (куда). Орау. Эп ăна 8 сахатра килме (çӳреме) хушнăччĕ. N. Мĕн тума çӳретĕн! Ск. и пред. чув. 6. Çĕрле çӳрес хăнам çук, утах хăвăн çулупа! || Плавать. Чураль-к. Сакайĕнче çар иртĕ. (Хĕлле пулă çӳрени). || Вести (общественную работу). Ала 89. Халăх çинче çӳрекен çын. || Ходить (о болезни). Çутт. 85. Чир çӳренĕ вăхăтра чĕрĕ шыв ан ĕçĕр. || Ходить (в картах). Изамб. Т. Санăн çӳремелле. || Обходить дома (с визитом). Альш. Тепĕр кунĕ кунĕпе хăнасем каяççĕ „çӳреме“. N. Пĕтĕм яла çӳресе пĕтерсен. || Гулять, прогуливаться. К.-Кушки. Эпĕ паян аслă улăха çӳреме кайрăм. || Гулять (кутить). Чăв. й. пур. ЗЗ. Тата пĕр вăхăтра салтака каймалла ачасем ялта çӳренĕ чух, çав Прухха пĕр ачанăн пилĕк тенкĕ укçине ĕçсе пĕтернĕ. || Ходить с намерением, хотеть, желать, стараться, норовить. Т. VII. Ĕлĕк пĕр арăм тата упăшкине вĕлересшĕн çӳрет, тет. Рак. Кăчунехи ывăл-хĕр хăй пуç пулма çӳре-çке (= çӳрет-çке). Юрк. Эсĕ кĕнеке кăларнине илтсенех, эпĕ темĕн тĕрлĕ савăнсаттăм, пĕр вăхăтра темĕн пек туянма çӳресе те ниепле те туянаймарăм. Трхбл. † Ĕнтĕ ир те пĕччен, каç та пĕччен, чунăм пĕччен выртма çӳремест. (Солд. п.), С. Тим. Туттăр парса вырнаçсан, хăй те пыма çӳрет-çке (девушка. Пыма çӳрет — хочет итти, илме çӳрет — хочет взять или купить). N. Çакăскер мана вĕтес тесе çӳрет-ха та, темĕн, пултарайĕ-ши! Яргуньк. Мăн хурчка пулса хур акăшĕнчен çӳлерех вĕçсе хăпарчĕ, тет; хăпарсан, çав хур акăшне тапасшăн çӳрет, тет. Хурамал. Çав çынсене шуйттан пит вăрçтарасшăн çӳрет, тет. В. С. Разум. КЧП. Вăл çынна усал тăвасшăн анчаж çӳрет. Кĕвĕсем. Аппа ука тĕртет-çке, çутă пулма çӳрет-çке. С. Тим. † Кӳршĕ хĕрĕ кӳрнеклĕ (полная и с красивыми формами тела), туттăр пама çӳрет-çке. || Находиться, пребывать (о предмете, переходящем с места на место). Н. Седяк. † Кĕмĕл çĕрĕ, мерчен куç, арçын аллинче çӳрет. О сохр. здор. Кайран пĕри сивĕрен пăсăлса чирлесе каять, тепĕри сывах çӳрет. Чеб. † Анне ывăлĕ пуличчен, хĕреслĕ тенкĕ пулас та, анне умĕнче (на груди) çӳрес-мĕн. ЙФН. † Атти ывăлĕ пулаччен, кĕмĕл çĕрĕ пулас-мĕн, ырă хĕр аллинче çӳрес-мĕн. Перев. Çак асаннен лăпкă каласа панă сăмахсем яланах ман асра çӳретчĕç. N. Рента (аренда) укси пит пысăк пулсан, çĕр-хакĕ те çӳлте çӳрет. N. † Порçăн тотăр полăттăм, хĕр поçĕнче çӳрĕттĕм; йолимарăм, çӳримарăм. Кан. Куç хĕррисем нихăçан та типĕ çӳремеççĕ. Ib. Хăш çынăн куçĕсем хĕп-хĕрлех çӳреççĕ. Ядр. † Ати çури пуличчен, ылтăм шăрçа пулас-мĕн, ыр çын хĕр мыйĕнче çӳрес-мĕн. N. Ывăлăмăра мĕншĕн ятăн эсĕ? Вăл хамăр куç умĕнче çӳренĕ чух мĕн пур шанчăкăм çавăччĕ. N. Темĕскер кăшăлĕ вăл, тахçанах кунта çӳрет (валяется, находится здесь). || Находиться в каком-либо положении. N. Мĕскĕн телейсĕр чун йытă тырĕнче çӳрет. N. Пит-куç савăнăçлă çурет. || Бывать. К.-Кушки. Иван патне çӳретне эс? Бываешь-ли ты у Ивана? Ст. Чек. Нумай ахутара çӳренĕ те, кун пек япалана курманччĕ. || Жить. Юрк. Хам пĕр майлă çӳретĕп халĕ. Живу потихоньку. Изамб. Т. Пит çӳрейместпĕр. Ман çак ачана темĕскер пулнă. Не очень-то хорошо живем. Не знаю, что случилось у меня с этим ребенком. Н. Карм. † Шухăшламан чухне, тăван, çӳретĕп, шухăшласан чĕлхем çыхланать. Ib. † Çӳренĕ чух эпир çӳрерĕмĕр, сăртран сăрта юртакан пăлан пек. || Употребляться. Юрк. Пашалу вăл кирек хăçан та çиме çăкăр вырăнне çӳрет. || Заниматься (чем). N. Сутупа çӳресе. || Лезть. N. Ан çухăр! Тухса кай кунтан! Эсĕ — нимĕн пĕлмен çĕр хурчĕ; çапах манпа калаçма çӳрен тата. || Одеваться, наряжаться. N. Çӳрессе те таса çӳреççĕ, вырăсла та пĕлеççĕ. || Хлопотать. Ск. и пред. чув. 43. Прошени те çырнă, хатĕр ĕнтĕ, çӳремелли çынсене те суйланă. N. Шкула хăвăр çӳресе уçăр. N. Вутта илме ĕç пĕлекене суйлас пулать, çӳрес пулать, атто ак нумайăшĕ хутмалли çуккипе аптраççĕ, тет. || Иметь общение, связываться. Изамб. Т. Ӳлмĕрен ул Микуç (Николай) ачисемпе ан çӳре. Вĕсем ахалех хăна хĕнеттерсе пĕтерĕç. Халапсем. Вăрапа вăрă çӳрет, лайăх çынпа лайăх çын çӳрет. || Иногда не переводится. Баран. 131. Çакăн пек (такие) чулсем пит хакла çӳреççĕ. || Употребл. в качестве вспомог. гл. ЧС. Эпир ун чухне пурте хуйхăрса çӳреттĕмĕр. N. Илсе çӳре возить (напр. людей, турттар в этом см. не употр.). Çав çулне, тухтăрсене исе çӳренĕ чухне, эпĕ нумай укçа тупрăм. ЧС. Çынсем, ĕçсе ӳсĕрлсен, таçта выртса ан çӳреччĕр, тесе пăхмашкăн, касак пекки суйласа хураççĕ. (Сĕрен). Юрк. Çавăн пек епле эрехсемпе шалта сут тунине пăхса çӳрекен улпучĕ авалхи пĕр хупаха сасартăк пырса кĕрет те, астăва пуçлат. Ib. Кĕсем патне кайса-туса çӳреместĕп. N. Унтан темскер шăрши кĕрсе çӳрет. N. Хăна ху нуша шыраса çӳретĕн. N. Сĕрем иртернĕ чухне пĕтĕм çынна çăмарта, чăкăт валеçсе çӳреççĕ. Ала 69. † Пиртен Шурă Атăлсем, ай, инçех мар, куллен каçса çӳрес çĕртех мар. Сред. Юм. Ташланă чôхне йохайса çӳрет (очень хорошо пляшет). Трень-к. Манăн виçĕ кон хошши (около З дней) поç (шăл, мăй, пилĕк) ыратса çӳрет (болела). Однако скажут: манăн виçĕ кон хошши çăпан ыратса тăчĕ. ТХКА 129. Тияккăнĕ-мытарник пасар-пасар сайранах кĕсре лаша улштарса улшуç пулса, çӳресскер. Вино-яд. Санăн сăмсу та хĕрелсе çӳремесчĕ. N. Лашасене илме Т. кайса çӳрет. За дошадьми (чтобы их накупать) ездить в Т. ЧС. Манăн ура нумайчченех шыçса çӳремерĕ (не долго пухла), часах тӳрленчĕ. Скотолеч. ЗЗ. Улттăмĕш кунне хăмписем тулса çитеççĕ те, тата З—4 кун хушши тӳрленсе çӳреççĕ. N. Çалтак кайсан, çӳрени анчах полчĕ. Кан. Хырăм вăхăчĕ-вăхăчĕпе çех мар, яланах ыратса çӳреме пуçлать. В. С. Разум. КЧП. Эпир пĕр хуларан тепĕр хулана куçа-куçа çӳрерĕмĕр. Ib. Çынсем пасарта япаласене пăха-пăха çӳреççĕ. N. Халь эсĕр пирĕн пата кайса çӳретри? Хамăр маткасам сирĕн пата пырса çӳреççи? См. Оп. иссл. чув. синт. II, 49.
(с’ы̆вар), рот. N. Ĕçмесĕр тӳсмелли çук пулсан, çăвара сахăр е тăвар шывĕ ĕçмелле. Орау. Çăвартах çĕртсе антарса ярать. Ib. Тăрантăм лайăх, çăвартан курнакан та пулчи тен (наелся до-отвала). Ib. Çăвартан курначченех ĕçсе çирĕм. Я наелся и насытился до-отвала (по-горло). Ib. Çăварта юн тути калать. Во рту чувствуется вкус крови. Ib. Мур ачипчи, кӳпсе пĕтешшĕсем, кун-каçа çăварсене хупмаççĕ (макăраççĕ). Ib. Çăвар чӳхеме каяп. Ib. Эп паян çăвара пĕртте чӳхемен-ха. Ib. Ĕлĕк ваттисем, кĕçĕн çăварни иртсен: паян эпĕр çăвар анчах чӳхетпĕр, тесе ĕçетчĕç, тет. Ст. Чек. Мĕн унта — çăварна курак сысашшĕ — ăнран кайса пăхса тăран! Что ты там зазевался! Ib. Калаçакан çăварне карта тытман. (Послов.). Юрк. Ку та тыттарна черккине, мунча чулĕ çине çапнă пек, çăварне ывăта парать. Имен. Çав ĕçкĕре эп те полтăм, сăра, пыл ĕçрĕм: сохал тăрăх йохрĕ, çăвара кĕмерĕ. Скотолеч. 26. Кантăр çăвĕ ĕçтерсен те анса каймасан, ларнă япалине çăваралла кăларма тăрăшас пулать. Трхбл. Вĕсен çăварĕсем пиçчĕр халĕ. Ib. Ах турă, çăварĕ хăлха таран! N. Сирĕн аçу-апу мана питĕ лайăх ĕçтерчĕç-çитарчĕç: халь те çăварта. Сред. Юм. Çерçи çăмартине çăварта хыпса çӳрет, ай, çăварта ванса каймаччĕ (çăварта ванса кайтăрччĕ, тени пôлать). Якейк. Çăвар типсе ларч (от жары). Ib. Ман Йăван çăккăр çăвартан та татмаçть. Ib. Ма-ка эсĕр мана çăвартан та прахмастăр (говорите постоянно обо мне). Ib. Санпа калаçса çăвар пылакне ярас килмест ман. КС. Çăварпа çапса çĕмĕрĕп. ТММ. Çăварна килсе кĕрессе кĕтетнем? N. Çăварна хуп, замолчи. N. Çăвар вĕççĕн калакан халап. ЧС. Кăшкăра-кăшкăра манăн çăвар та типрĕ (высохло во рту). СПВВ. Пурте пĕр çăвара сурас пулать. (Поговорка, выражающая согласие, единодушие). Собр. Арлă-арăмăн пĕр çăварпа сурас пулать, теççĕ. Б. 1З. Халăх çăварĕ хапха, теççĕ. N. Халăх çăварне кĕрсен, пулать. О чем говорит народ, то сбудется. (Послов.). Питушк. Çăвартан тохсан, хапхаран тохать. (Послов.). Изамб. Т. Çини нумай пулмас-ха (не давно ел), çăвартан пăхсан курăнат (т. е. будто пищу видно из глотки). Сыт по-горло. N. † Çăварĕ вылят, куçĕ курат — епле матур хĕрсем пур. || Глоток. Кан. Кăсинчен (= кăсйинчен) пирусне кăларса чĕртрĕ те, пĕр-икĕ çăвар тĕтĕме пăл-л! пăл! кăларнă хыççăн урăх халапа куçрĕ. Ib. Кашни паломмия ик çăвара кӳртет. Он каждое яблоко сьедает в два приема. Якейк. Прик-виç çăвар çăккăр çыртрăм. Ib. Виç çăвар шу ĕçрĕм. N, Икĕ-виçĕ кон пĕр çăвар çăкăрсăр нăмай порăннă. Орау. Çăмартасене хытă пĕçерес, пĕрер çăвар тумалла пулччăр. БАБ. Çыннисем (собравшиеся при этом) пĕр курка сăра та ĕçмеççĕ, пĕр çăвар çимĕç те çыртмаççĕ. N. Эсĕ килтен пĕçерсе янисене пĕр çăвар та çисе пăхман. N. Виçĕ çăвар, то же, что тат. ӧч кабым. || Рот, т. е. едок, N. Килте ĕç çук, çăвар нумай, тăрантаракан никам та çук, теççĕ. || Отверстие у некоторых предметов. Ст. Чек. Кушук çăварĕ — противоположно кушук тĕпĕ. С. Тим. Кăмака çăвар умне сĕтел лартса, ун çине минтер хураççĕ. ССО. Вара патша ача ашшĕсене (отцов юношей) янă та, хăйĕн тарçисене шăтăк çăварне чул кайса купалама хушнă. N. Шăтăкăн çăварĕ хупăнса тăнă. N. Вăл шăтăк çăварне пысăк чулсем йăвантарса хурăр. N. Хутаçăн çăварĕ пысăк. Н. Сунар. Тилĕ Иван тарçа каланă: эсĕ михĕ çăварне (отверстие мешка) епле çыхрăн? Альш. Çав патаккисене пуç-чиккĕн тытса пынипе леш сĕрекийĕн çăварĕ карăнат та, унта пулăсем кĕрсе пыраççĕ. N. Пĕр тĕле чарăнчĕ, пичĕке çăварĕ аяккинелле пулчĕ. В. Ив. Кашни ама чечекин тĕпĕнче пĕчĕкçеççĕ тĕвĕ пур, тĕвĕ тăрринче çунатланса тăракан çăвар пур. || Употребляется переносно и в др, оборотах. N. Урам тăрăх чупса çӳресе çăвара мĕн килнĕ (quic quid venit in buccam), çавна калаттăр (говорили). Орау. Кам ачи-ши ку, çăварĕнче пĕр тутлă сăмах та çук (все говорит глупости). СТИК. Çаварĕнчи сăмахне те калаймаст. (Гов. про человека стесняющего, про мямлю). Ск. и пред. чув, 75. Пор вырăна пуçтарăнсан, ун çăварĕпе пуплеççĕ. Кама 19. Иллене çапла кала.. Çăварĕ çӳлте-ха унăн. Никама та парăнасшăн мар. N. Виç çул асапланса лартнă вите ахалех Ваççа çăварне кĕрсе ӳкрĕ (досталось легко Василию). КС. Пĕр çăвартан çиса пурăнаççĕ вăсам, т. е. живут очень дружно. N. Пĕр çăвартан пурăнаççĕ усем (дружно, согласно, о супругах и др.). || Горлан. (Так называют одного человека, который в праздники напивается и все время поет). Сред. Юм.
(с’ы̆вы̆р), спать. См. çывăр. Ала 1З. Халĕ çĕр пит вăрăм, ирччен çăвăрмалăх та, калаçмалăх та, пур. Регули 825. Вăл онта çăвăрса, эсĕр шта çăвăрнă? Он там ночевал, а вы где? Ib. 317. Вăл кисессĕн, эп çăвăрса тăраттăмчĕ. || Якейк. Алă çăвăрса ларчĕ. Ора çăвăрса ларчĕ (пересидел или перележал). || Соire. Якейк.
рой (пчел). Толст. Ку вĕллерен малтанхи çăвăр хурт амипе уйăрăлса тухсаччĕ, халĕ ĕнтĕ çамрăк амисем ӳссе çитнĕ.
„паразит“, бранное выражение. Альш. Çăкăр мурĕ („напрасно истребляющий хлеб“), икĕ пăт çăнăх йăтаймас! Юрк. Вулакансем, хăвăрах шухăшлăр халĕ! çапла кăмака çинче ăшăнса ларса, çулă икерчĕсем анчах çиекен çынна патша теççĕ-и-мĕн? çук, ун пек çынна пирĕн чăвашсем: çăкăр мурĕ, анчах теççĕ. Ib. Çăкăр мурĕсем, нимĕн ăс пама та пĕлместĕр. Рак. Эй, çăкăр мурĕ! манпа кĕрешме малтан çăкăр çи-ха!
спасаться. Ала 24°. Халĕ ĕнтĕ çăлăнсан, çăлăнăпăр, çăлăнимасан пĕтетпĕр, тенĕ, тет. Шинар-п. Вара халăх ялĕпех пухăнчĕç те, сӳнтерчĕç, эпир вара çăлăнса юлтăмăр. Бюрг. † Атте картиш çăкалăх, епле çăлăнса тухам-ши? Пир. Ял. Ачи йӳтĕмпех, вăл налог тӳллеменшĕн опиç тума пырсан, çăлăнса юлкалать.
(с’ŏл, с’ы̆л), ключ, родник. N. Çăл тухать, пробивается родник (в реке). ГТТ. Çăл тухнă. Ib. Çăл типнĕ. Актай. Çăл пур тăвайккинче икĕ кăвакал ларат. (Хĕр чĕччи). Сятра: с’ŏлдан шу э̆с’нэ̆ ч’он’а валдан коры̆к чэ̆бэ̆тсэ татса п̚ы̆раҕаччы̆, шу озал’ы̆ с’ын ы̆шн’а кэ̆рэсрэн. ЧС. Вăл çăл пит хаяр, çавăнпа вăл упăшку суха тунă чух çавăнтан шыв ĕçнĕ те, тата шĕлепе (шĕлепкепе?) ана çине юлташсам валли ăсса кайнă, çăл ăна тытнă, халĕ ĕнтĕ ăна çăл чӳклемесен ямаст, чӳклемесен упăшку та вилĕ, тенĕ. Ал. цв. 9. Шыв çăлран тӳрех кĕленче чашăк çине юхса кĕрет. Бес. чув. З. Вăл çырма çула çăл пек кăна юхса выртнă, çуркунне темĕн тĕрлĕ хытă, çырма хĕррисене ише-ише юхса пынă. || Колодец. Изванк. Çăлĕ çине пăхсан, çара çăмарта анчах куратăн, пит йĕрĕнчĕклĕ. Çав çăмартасене, е ĕслĕк ерсен, е кĕсен-çăпан тухсан: çав çăл тытрĕ пулĕ, тесе, кайса яраççĕ. Ib. Чăх ашне пĕçерме çав çăлтан (т. е. Яшутка çăлĕнчен) шыв ăснă чухне: эпир шыв ăснăшăн ан çилен, тесе, пĕр çăмарта ячĕ. (Поминки). Ачач 2З. Анне, кала-ха: эпĕ ăçтан çурăлнă? тесе ыйтсан, амăшĕ çапла тыттарнă ăна.— Сана çăлран туртса кăларнă, тет. Орау. Мĕн пур çăла вĕлерекен амаль ярса тултарнă, тит. Она отравила все колодцы.
желток яйца. Икково. Çăмарта саррине çип пĕçернĕ çĕре яраççĕ. || Назв. раст. (красят яйца и материю). Орау. Ст. Чек. Çăмарта сарри, centaurea scabiosa. Ёково, Череп. Çăмарта сарри (сорриы), растет с синевато-красными цветами, из многих соцветий; из них торчат как бы синеватые иголки. Стебель —коричнево-красноватого цвета. Высокое растенне. Рак. Çăмарта сарри. Serratula L., соrопаtа (?) L. Серпуха венценосная. Çăмарта саратаççĕ (мункуна), çип пĕçернĕ çĕре яраççĕ. Рак., Кайсар. № 58. Çăмарта сарри. Çип таврашне, пир таврашне сарра пĕвемелле пулсан, ĕлĕк, çак çăмарта саррине вĕретсе, япалисене çав шыв[а] чикнĕ. Çăмартасене те мункунта халĕ çак курăка вĕретнĕ çĕре ярса пĕçерсе саратаççĕ. П. И. Орл. Çăмарта сарри; ку курăка çип çамçи янă çĕре яраççĕ.
(с’ŏмŏл, с’ы̆мы̆л), легкий по весу, легкий для выполнения; легко. ТММ. Йăвăр тăпри çăмăл пултăр. (Пожелание покойнику). Н. Синар. Пăхма çăмăл йăтма йăвăр. Ib. Пăхма çăмăл пек, йăтма тытăнсан çĕклеме те çук. Смотреть как будто легко, а поднять (или: нести) трудно. (Вут, огонь). N. Малтан ăна, ватăскере, çынна йăтса пырасси пит йывăр пулнă, кайнăçем вара çăмăлтан çăмăл туянса пынă. Регули. Çăмăл вĕренмелле ачана илеп эп. N. Эсĕ мана пĕр çăмăл çеç ĕç туса параймăн-а! Не сделаешь ли ты для меня одного легонького дельца? Юрк. Куçăсене хуп та, ирĕксĕр ĕç. Пуçна çăмăл пулнине хăвах сисĕн. Орау. Çăмăл юрра юрлама çăмăл. Альш. Хăйне çăмăлшăн (для облегчения себе) тертленет вĕт (старается). || О пище. Эпир çур. çĕршыв 6. Ку пӳлĕмре эпир 12 сехетре çăмăл апат (легкую пищу) çиетпĕр, е чей ĕçетпĕр. || О костюме. Якейк. Паян пасара çăмăл томтирпа (в легком костюме) карăм та, кĕт сивĕ полчĕ (немного озяб). Ёрдово. Çынсем те хĕллехи ăшă тумтирсене пăрахаççĕ те, çуллахи çăмăл тумтирсем тăхăнаççĕ. || О сне. Сятра. Юрă ыйхă (тяжелый сон); çăмăл ыйхă (легкий сон). || Бойкий, ловкий, резвый, легкомысленный. Орау. Ах, çăмăл! ниçта çитсе перĕнессе пĕлместĕн (наскочишь на беду)! В. Олг. Хуаттера исе пырсассăн, корат вăл мана: çăмăлтарах салтак полат ку, ăслă ача полат, терĕ. N. Василий вăл йăвăç тăрне хăпарма майсăр çăмăлччĕ (былловок). Калашн. 27. Сăмăл çынсем ларчĕç вĕсен сулхăнне Регули. 5. Вăл чопма çăмăл. Богдашк. Пĕчĕкçĕ ача кăмрăк çисен, çăмăл пулать, теççĕ. N. Вăл этемĕн ури çăмăлли çине пăхмастĕ. Альш. Хăна çăмăллине пĕлетне, акă вырт çавăнта ăс кĕриччен. Полтава. 9. Ватă чĕре апла мар: унăн шухăш çăмăл мар, вăл васкаса парнас çук. Ск. и пред. чув. 66. Ĕлĕк çăмăлтарахскер, халĕ Утяк тăнлă çын пулса хăй хуçа пулчĕ. N. Çăмăл майрасем анчах тăрса йолнă. Бгтр. Çăмăлтарах карчăксене хăмăт тăхăнтартса. || Легко. Ск. и пред. чув. 14. Халăх çăмăл калаçать, пур çын чунĕ хĕпĕртет. || Легкомысленно. Ст. Чек. Çăмăл хытланат (необдумано, чтобы форсить). || Ветренность.
(с’ŏбт-пат), изредка. Орау. Уравăшра халĕ çăт-пат вир-ялсем те пур, вырăссем те пур. || Реденький. Орау. Ха, çăт-пат юр çукалать, курнать: сăмса тăрне пĕр юр пĕрчи (снежинки) ӳкрĕ!
подр. разнообразному треску или хрусту. Стюх. Ослабы. Хăваласа пынă чух пăр çăтăр-çатăр турĕ. НАК. Эй, хай кĕлте çыххи кайрĕ вăрмана çĕмĕрттерсе, йăвăçсем çăтăр та çатăр (легкий хруст) тесе анчах пыраççĕ. См. кĕлте-çыххи. Сред. Юм. Йоман трук шат туса хуçăлмас, çăтăр-çатăр туса хуçлать. Якейк. Çол çине прахса хăварнă çапă орлă орапапа çăтăр-çатăр тутарса каçса карĕ. Орау. Çăтăр-çатăр вăрманалла кĕрех карĕ (с треском ломая сучья). Альш. Хай кашкăр çăтăр-çатăр тутарса улăхса кайрĕ çырмаран (таща бочку). Ала 4°. Çав вăхăтра манăн ал вĕçĕрĕнсе карĕ те, эпĕ çăтăр-çатăр анчах анса карăм çăка хăвăлне. || Чăв. к. Хăй киле çăтăр-çатăр выляса чупа пачĕ (жеребенок). || Мелкота (о кустарнике). Орау. Вăрманне касса пĕтерчĕç те, халĕ çăтăр-çатăра та ӳстермеççĕ. Хурамал. Çăтăр-çатăр тесе вĕт хулла, çаппа калаççĕ. Ib. † Çăтăр-çатăр çатана хуçкала та, вута чик; çав ялсенĕн хĕрĕсене тапкала та, ĕçе хуш. Бур. † Çăтăр-çатăр çатана, эп авмасан, кам авас. ЙФН. Çăтăр-çатăр (начар çапăран тунă япала) карти пур, карта сикен лаши пур.
(с’ӧ̆к’л’э, с’э̆кл’э), поднимать. Янш.-Норв. Вăл (вутăш) çапла хăйне кашкăрсенчен кăшкăрса хăтарнăшăн çынна çĕклейми укçа парать, тет. Чăв. й. пур. 37°. Ăçтан пыннине хам та сисмерĕм, çитрĕç те, урапа çине çĕклерĕç-пăрахрĕç (меня). N. Пит нумай çĕклерĕн. Çĕнтерчĕ 47. Георгине çĕклесе тăратса лартать (поднимает и ставит на ноги). ТХКА 70. Эпĕ Петтяна çĕклесе тăратрăм. || Носить. В. Олг. N. † Кĕтӳре тимĕр кăвак çук, йĕвен çĕклесе каясси çук. Байгул. Тата хăш чухне йăмăка çĕклесе çӳреттеретчĕ (заставляла носить на руках). || Брать. Бижб. Çынна ытла сăмах каличчен, ытла чĕлĕ çăкăр çĕкле. (Послов.). Собр. Çынна сивĕ сăмах калаччен, пĕр чĕлĕ çăкăр çĕкле. (Послов.). || Выдержать, сдержать. Кильд. † Çĕр çирĕм (вар. çĕр çитмĕл) пĕрене кастартăм, çĕр çĕклейми пӳртсем ларттартăм. Сред. Юм. Кăçал ôлма пит пôлнă та (уродились в изобилии), ôлмăççисĕм çĕклесе те лараймаççĕ. || Поддерживать, помогать. N. Халĕ ăна ывăлĕсем пăртак çĕклесе пурăнаççĕ. N. Патшалăх пухăвĕ тĕрлĕ ĕçре пурăнакан халăхăн нушине çĕклеме (облегчить) тăрăшмастчĕ. ЧП. Хура-халăха çĕклес. N. Усал çын хăй хутне кĕрсе шанчăк илекенĕн камăлне çухатать, хăйне ырăлăх тунине вырăна хуман çын хăйне çĕклекене пăрахать. N. Вара эпир, ун пек çĕклесе тăракан çын тупсан, çынсенчен те хăрами пулатпăр. Альш. † Купăсçăçăм купăсçă, ман сассăма кам çĕклĕ? Ман сассăма эс çĕкле, сан сассăна эп çĕклĕп. || Служить подспорьем. О сохр. здор. Тĕрлĕрен кĕрпе, çĕрулми, ытти пахча çимĕçсем те çăкăра пит нумай çĕклеççĕ. || Поддерживать дух. N. Йăвăрлăх килсен, унăн чунне çĕр ĕçлени çĕклесе тăнă, çавăнпа унăн ӳчĕ-пĕвĕ час çемçелмен. Хора-к. Йывăр хуйăха ĕç çĕклет. (Послов.). Пазух. Ырă аттеçĕм, аннеçĕм. Сирĕн хуйхăра кам çĕклĕ? Турăпа пӳлĕх хăй çĕклĕ. Самар. † Аслă урам хушшисем тумхахлă, тумхахлă та пулин çĕр çĕклĕ; пирĕн пуçсем хуйхăлă, хуйхăлă та пулин турă çĕклĕ. Хĕн-хур. Ай, ăнсăр, хĕн-хур куракан çынна турă хăçан та пулин çĕклет. N. Хăйне хăй çĕклесе çӳрет. || Носить (званне). N. Ĕç мĕнлине тӳрех, уççăн калас пулать. Тӳрех каламан çын халăх шаннă çын ятне çĕклеме тивĕçлĕ мар. Ст. Ганьк. † Урçа ятне çĕкличчен (т. е. чем быть женою вдовца, = тӳсиччен), тулă пăтавкки çĕклейĕп. || N. Эпир халĕ тутăр-сурпан вĕçĕсем те çĕклеместпĕр. || Снимать грязь, очищать. || Принимать (на себя) Альш. † Кĕпе кирĕкне кĕл çĕклĕ, кĕл кирĕкне мĕн çĕклĕ? Кĕл кирĕкне шыв çĕклĕ. Ала 72°. † Ман çылăха кам çĕклĕ, кам çиекен çав çĕклĕ. (Хороводн. п.). || Принимать (в картах). Изамб. Т. Эсĕ миçе карт çĕклерĕн? (У КС. — тытрăн). || Поднять (урожай). N. Кĕр çитрĕ. Çĕр, юрлăхсене шеллесе, тырă çĕклесе пачĕ. || Уносить, украсть. Изамб. Т. Ку, Микуç, хăйсенчен пĕр кил урлинне сурăхне çĕклеме кайнă. || Расплачиваться, poenas luere. N. Алли тунине арки çĕклĕ, теççĕ. (Послов.).
(с’э̆л’э̆к, с’э̆л’э̆к’), шапка. В др. гов. ĕçлĕк, калпак. П. Пинер. † Пĕлтсем юхат, пĕлĕтсем юхат, пирĕн пуçри çавра çĕлĕк пек. С. Айб. Старик мана: кайса ил çĕлĕке, тет. Эпĕ: çĕлĕкӳ пулсан, кайса ил, тетĕп. Собр. Ваттисен сăмахне çĕлĕке пуç айне хурса итлеме каланă, теççĕ. (Послов.). Юрк. Пуçне ĕлĕк чухне тил çĕлĕк тăхăнтарнă, халĕ ĕнтĕ тил çĕлĕк вырăнне тӳнтерле çĕлĕк тăхăнтараççĕ. Ib. Тимĕрçен чăвашĕ чиркӳре, кĕлĕ вăхăтĕнче, çĕлĕкпе тăра парат. Тепри, унпа юнашар тăраканни, ку çапла чиркӳре çĕлĕкпе тăнине курсан: Василий Иванович, эсĕ мĕншĕн чиркӳре çĕлĕк тăханса тăратăн? тесе ыйтат. ЧС. Ăста кирлĕ унта çĕлĕк пек (с шапку) вутла хĕмсем пыра-пыра ӳкеççĕ (во время пожара). N. Пуç çурăлсан — çĕлĕкре, ал хуçăлсан — алсара. (Послов.) Ст. Чек. Вăл пĕр çĕлĕк пек кăна исе килчĕ. N. Как только чӳкне кĕл тăваканни: çырлах, тесе, çĕлĕкне хурса пуççапсан, пĕтĕм çын ӳксе пуççапать. Букв. Пĕр çĕлĕкĕн хĕрĕх саплăк. (Мунча чулĕ). Чертаг. Çĕлĕк, островерхая старинная шапка, уже вышедшая из моды (нынешние шапки зовутся калпак). || Венчальный венец. Максимк. || Хохол. Изамб. Т. || Шишак. Шел. 24. Пуçри чухăн (чугунную) çĕлĕкне васканипе Пӳлере хире, манса хăварчĕ.
разбиться. N. Эпĕ пӳртрен тухса кайнă чухне сĕтел çине чӳлмек лартса хăвартăм, килсе кĕнĕ чухне чӳлмек çĕмĕрĕлсе выртат. ТММ. Чул çине ӳкет — çĕмĕрĕлмест, шыв çине ӳкет — çĕмĕрĕлет. (Хут). Альш. † Приюм алăк — кленче алăк, хытă ан тап — çĕмĕрĕлет. Çĕмĕрĕлмекай, çунса кайтăр, ман çамрăкпуç çухалат! N. Приюм алăк — кĕленче алăк, уçса хупсан çĕмĕрĕлет, çĕмĕрĕлмекей (так встречается дважды), çунса кайтăр, ман çамрăк пуç çухалчĕ. || Ломаться. Орау. Тепĕр, мăнтăртарах çын ларсан кĕç çĕмĕрлсе анас пек çуна пурччĕ (или: çĕмĕрĕлмелле çуна пурччĕ). Ib. Çуни кĕç-вĕç çĕмĕрлес пек пырать. Сани того и гляди развалятся. || О ломоте. Т. IV. Шăм-шак çĕмĕрĕлсен, йĕпе пуласса, теççĕ. Так и у КС. Чума. Пуринчен ытла пилĕк таврашĕ çĕмĕрлес пек ыратать (страшно ломит поясницу). || Изувечиться. N. Вилекен сахал полчĕ, çĕмĕрлекен номай полчĕ. || Шуметь, галдеть и т. п. ППТ. Малтан халĕ, пĕр пилĕк-ултă киле çитеччен, тата пуçа каяччен (пока не опьянеет), пит çĕмĕрĕлмеççĕ. Тип-Сир. Тапраттĕр, тет, çĕмĕрлме хăйĕн пӳлĕмĕнче: юрлат, ташлат, тет. Альш. Ташлаççĕ, çĕмĕрлеççĕ. Мокры. Вăйсам (какие-то зимние игры) пуçлаççĕ те, çĕр хута килрен киле ташласа çĕмĕрлсе çӳреççĕ. ППТ. Йытăсем çĕмĕрĕлсе (ожесточенно) вĕреççĕ. Хурамал. Унта камăн ют ялта хурăнташ пур, çавсене пур килĕрен хăна чĕнеççĕ те, ялĕпе çĕмĕрĕлсе юрласа ĕçкĕ тăваççĕ. ЧС. Ял хушши вара çĕмĕрĕлсе анчах тăрат (от шума и гама). Ала 80°. Çĕмĕрлсе, савăнса анчах лараççĕ, тет (на пиру). Шурăм-п. Ун хыççăн турхантие кĕл-тунине курма кайнă ачасем çĕмĕрĕлсе (шумно) тухрĕç. Ск. и пред. чув. 66. Путăксемпе, варсемпе çĕмĕрĕлсе шыв кĕрлет (бурлит). Полтава 97. Соборсенче, пур çĕрте „анафема“ çĕмĕрлет („гремит“). Бюрг. † Пĕчĕкçĕ çырма пуçĕнче упаленет упанăн çурисем; пĕрин пĕр чӳлмек сăри пулсан, çĕмĕрĕлет тăванăн тăванĕсем. N. Ял хушшинче питĕ çĕмĕрлеççĕ. N. Кунта тĕнче çĕмĕрлет. || Биться. Абаш. † Ик кăвак ут витере, çĕмĕрлеççĕ тохасшăн. Баран. 79. Çĕмĕрĕлсе, шавласа чул çырана пырса çапăнать (волна). || Кочевряжиться („скандалить“). Кан. Пĕртте тӳлесшĕн марччĕ вĕсем кăна, тем пек çĕмĕрĕлчĕç. Беседа. Килне тавăрăнсан çĕмĕрĕлме, вăрçма, шуйăхма тытăнать. || Ругаться, разговаривать громко. Ашшĕ-амăшпе. Кĕркури çĕмĕрĕле пуçланă çапла калаçса. Никама та сăмах чĕнме те паман. Сред. Юм. Çĕмĕрлеç анчах. Ругаются, разговаривают громко. Ib. Çĕмĕрлет паян кунĕпе хăй, çынна сăмахлама та памас. N. Хамăр ялти Петăр мĕн çĕмĕрĕлсе выртатĕ? N. Хĕрсемпе лайăх çĕмĕрлетне? || О сильном росте. Юрк. Хура вăрман хыçĕнче çĕмĕрт пиçет çĕмĕрĕлсе (= вăйлă). АПП. † Çĕмĕрт-йывăççи çĕмрелет, пирĕн çĕмрĕлесси çитрĕ пуль.|| Грохотать (стрелять). N. Артиллери çĕмĕрлет пирĕн урлă. || В перен. знач. Шибач. Халĕ вăл пит хытă çĕмĕрĕлсе (разбит жизнью). N. Хуйхăпа çĕмĕрлнĕскер.
так зовут на первых порах новорожденного. Альш. Сирĕн çĕнĕ кайăк пур-им (сирĕн халĕ çуралнă ача пур-им)? Ст. Чек. Çĕнĕ кайăк, новорожденный, который еще не крещен. Ib. Пирĕн килте çĕнĕ кайăк пур: Миттюк арăмĕ паян ывăл ача çуратрĕ. Ib. Çĕнĕ кайăкăра мĕнле ят парас тетĕр? Сред. Юм. Çĕн кайăк тупнă (херарăм ача тусан калаççĕ).
çĕнĕлле, новым, пока новый, в новом виде. N. Эпĕ çак пӳрте çĕнĕле илтĕм. || В ранний возраст. Туперккульос 10. Çамрăк ачана туперккульос çĕнĕлле ленкет. || В начале. Тăв. 69. Çуксем эпĕр çĕнĕлле совета леçсе пĕтертĕмĕр, халĕ пуянсем леçчĕр.
(с’э̆р, с’ӧ̆р), земля. Юрк. Тетене салтака хырсассăн (когда забрили в солдаты), эпĕ çĕрпе таппа-тан юлтăм, нимĕн тума та пĕлместĕп. Актай. Каçар пĕвĕм, чĕрĕ çĕр аннем (мать земли), пирĕн чуна кайма инçе, çĕклеме йывăр. Юрк. Çĕр витĕр тухнă этемсем, выльăх(сем?). Сред. Юм. Пĕрмай çăмăр çăвах тăрсан, çĕр хăпарать (почва разрыхляется), теççĕ. N. Çĕр сăхать. N. Çак çĕр çинче хам ятлă ята ямастăп (не дам себя в обиду. Шишкин. † Орай шăлма тăнă та, çĕртен сӳле(л)ле ӳкрĕ те вилчĕ (жена моя. Шутка). Ала 14. Унăн тураттисем çĕртенех (до земли) пулнă тет. Ib. 62. † Пирĕн тăванăн çурт хулăм, çĕрне тая лара-çке. (Свад. п.). N. Çĕр айĕнчен тухакан вырăнта (хуралра) тăратпăр (в туннеле). N. Унта каяччен, çĕр айне кайсан луччĕ пулĕччĕ ман шукăшпа. Орау. Çавăншăн халăх ылханса: Макар ывăлĕсем çĕрех пулччăр! тесе, ылханнă, тет. Сунт. Пăрахсах кайрăм-ши сана, мĕн пĕчĕкрен сан çинче суха-пуçпе чакаланса ӳснĕ хура çĕрĕм? Орау. Çынни сăмахĕпе çĕр айнех антарса ярать (т. е. от его слов готов провалиться сквозь землю). ЧП. Çĕрĕсем çурăлчĕç, йăп тухрĕ. Истор. Вилнĕ çынсене пуçтарса, кĕл-туса çĕре чикнĕ. О сохр. здор. Çĕре чавса тунă пӳрт (землянка; далее о том же: „çĕре авăтса тунă пӳрт“). N. Ун (урхамахăн) пуçĕ пĕлĕте тивмест, ури çĕре тивмест. К.-Кушки. Йывăç мĕлки çĕр çине (на землю) ӳкнĕ. Ib. Сысна çĕр çинче выртат. Ib. Çĕр çине лар (на землю). Ib. Çĕре лар (на пол). Расск. 1З. Хуйхăра-хуйхăрах ачам патне çĕр айне кĕрсе выртăп ĕнтĕ! тесе, пĕрмай йĕнĕ вăл. Янтик. Çынна ылханнă чухне çапла калаççĕ: ешлĕ çĕре хураттăр, тикĕс çĕре тĕметтĕр (пусть образует холмик; пожелание смерти). КС. Амаль пулсан (если бы была возможность), çантах çĕре анса кайăттăм (провалился бы сквозь землю. Гов. сильно застыдившийся или опозоренный) Собр. Чи малтан, юр кайса пĕтсессĕн, çĕре е алăпа, е патакпа çапсан, турă çиленет, теççĕ. (Поверье). АПП. † Эпĕр макратпăр, кӳл тăватпăр, тăшманĕсем кĕпе çăваççĕ; кĕписем шурă кĕпе мĕн, çав кĕпепе çĕре кĕтĕр-и? Чăв. й. пур. 2З°. Çынна кӳрентерни çĕре ӳкмест. (Изречение). N. Ашшĕ-амăшне, ырă тăванĕсене хисеплеменшĕн çĕр çăттăр! (Гов. мать о дурном сыне и его жене). Янтик. † Çĕр çĕклейми пӳртсен çивиттине симĕс-кăвак-палан виттертĕм. Ib. Çĕр çôмĕнчен шуса çӳрет. (Пĕчик лôтра çынна калаççĕ). Тогач. Карчăка çавăнтах çĕр çăтса антарса ячĕ (проглотила земля), тит. Йӳç. такăнт. 40. Ах, турă, Кĕркури, çĕр çăттăрах çана! Орау. Çĕр çăтнă, турран кĕлешшĕ (брань). N. И, çĕр çăтасскер! Магн. М. 190. Çичĕ çĕр ними. Ib. Çĕр çăтни. Хурамал. Çĕр çăтманă пуçна! (Брань; заметьте конечное „ă“). Изамб. Т. Çĕр çăтманă (брань). N. Приккашчĕкĕ мишер, питĕ йĕрĕскер хăй, çынсем сисеймен вăхăтсенче, сехетĕн стрелкине кăшт анчах тĕртет, çур сехет сут тăвассине „çĕр çăтат“ те.. Н. Карм. Çĕр кулли пулман, или: çĕр кулли пултăр! (Ругань). Ib. Çĕр çăттăр! || Земля как вещество, почва. N. Çĕр каллех типсе карĕ. N. Çĕре каллех типĕтсе ячĕ (стало совсем сухо). N. Çĕр айне пусар? Ачач 8З. Пуçĕпе шăмарса анчах тăрать ав, урипе çĕр чавса сирпĕтет. Ib. Тôрра асăнса çĕр çыртре (божился). N. Ĕненместĕп, çĕр çыртам! (Также: чирĕк хĕресне пăхап!). СТИК. Çапăп та, çĕр çырттарăп! (Говорит, угрожая сильным ударом). Çапăп та, çĕр çыртăн! (То же самое). Календ. 1906. Тинĕс шывĕ пĕрмай çĕре çиет (размывает). N. Ман ура айĕнчи çĕр кăтăлса кайрĕ те (обрушилась), эпĕ шыва кая патăм (упал). || Земля как планета, tellus. СТИК. Çĕр тăватă кĕтеслĕ, таçта инçе кайсан, вăл çыран пек анса каят, тет. Çĕрĕн хĕррине халиччен никам та çитсе курман, тет; унта сĕм-тĕттĕм, хăрушă çыран таçта çити çĕрĕн тĕпне анса каят, тет. Çĕре темиçе пуçлă çĕлен тĕревлесе тытса тăрат, тет. Сред. Юм. Çĕр вăкăр çинче тăрат (теççĕ. Поверье). Т. VI, З. Çĕре ӳксе пăсăлнă йĕркене кĕл-тулалли. Н. Изамб. † Ĕнтĕ çĕр çаврăнат, çĕр çаврăнать, ман пуçăмри çаврака çĕлĕк пек. (Песня нов. происх.?). Сред. Юм. Ах тôр, ôн чĕлхине тӳсесси! Пĕр вăрçма пуçласан, çĕр çинче каламанни хăвармас пôль. N. Çĕр çинче каламан юмах хăвармарĕ (всячески изругала). || Суша. N. Валала çĕр çинелле утнă (пошла на берег, на сушу, будучи изрыгнута рыбою). Б. Яныши. Вăл (лисица) çинче шăтак тупрĕ, тет те, пулăсене пĕрерĕн-пĕрерĕн çĕрелле пăрахма тапратрĕ, тет. || Участок земли, владение. Т. VI. Ют çĕртен çĕр илсен, телей каять те, тырă пулмас, теççĕ. Бгтр. Пĕр татăк çĕр. N. Орина çĕр валеççĕр. Ытла усал çĕрех кĕмен. N. Саншĕн çĕр панче хам исе çӳрерĕм (при дележе?). Истор. Вăл та, ашшĕ пекех, хăй çĕрне ӳстересшĕн тăрăшнă. Ск. и пред. чув. 50. Кам вăрман çĕрне парать таптама ахалех сире, çĕрĕк çăпата? N. Аçу пурана çĕр валеçмесăр сутасшăн мар: çĕр ахалех каят, тет. Изамб. Т. Анчах усен вырăнне тутарсем çĕрне анчах хăварнă (нимĕн те хăварман). Кан. Хресченсен çĕр те питĕ сахал пулнă, çавăнпа начар пурăнăçпа пурăннă. ТХКА 67. Пилĕк ялăн çĕр пĕрле пулнă пирĕн ĕлĕк. Альш. Çĕлен Ивана калат: çап мана малтан, тет. Иван калат: ху çĕрĕнте малтан ху çап, тет. || Местность. Бгтр. † Шупашкар çĕрне каяс тесе, крымски çĕлĕк илсе тăхăнтăм. Çĕрпӳ çĕрне каяс тесе, сарă кĕрĕк çĕлетсе тăхăнтăм. Юрк. † Патшанăн аслă кӳлĕ (озеро) тăвăр пулĕ, пире çырнă çĕрсем тăвăр пулмĕ. || Место. Пухтел. Кунта ĕнтĕ савăт-сапа çума та, шывсем тыткалама та çĕр çук. Чаду-к. Кусем: майри пĕр çĕреле, кайрĕ, тет, а ывăлĕсем тепĕр çĕреле саланса пĕтрĕç, тет. N. Унта сана ик çĕрелле ĕçлеме май пулать-и, çук-и? N. † Ай-уй, савнă тусăм, хура куçăм, пĕр çĕре пуласси инçе мар. Яргуньк. Икĕш (оба) ик çĕрелле вăрман çĕмĕрсе анчах тарчĕç, тет. Эпир çур. çĕршыв 2З. Анчах халĕ, улахсене пит нумай çĕрте çĕтсе, анасем тунă. N. Эпĕр (я с ним) пĕр çĕртерехрех (почти в одном месте) пурăнатпăр, хошши 25 чалăш анчах. N. Пирĕн ĕнтĕ çитмен çĕрĕмĕр юлмарĕ (мы везде побывали). Çутт. 153. Тикĕчĕ, хăвах пĕлен, урапа сĕрнĕ çĕре каять (уходит на подмазывание телеги). Никит. † Сырăнас çĕре сырăнимарăм (не пришлось повязать сорбан), кайнă çĕре кайимарăм. Сунар. Вăл хăйĕн вутти патне (к дровам) çитнĕ çĕре сĕм-тĕттĕм пулнă. Когда он подьехал к своим дровам, то уже было совсем темно. Кан. Виçĕ ялăн повесткисене пĕр çĕре манса хăварнă. N. Эпир килекен çĕрте. N. Пурин валли те яшка пĕр çĕре пĕçереççĕ. N. Вăл вĕсене нумайччен вăрман тăрăх çавăрса çӳренĕ, вара кайран ĕмĕрне çын пырса кĕмен çĕре илсе пынă. Орау. Кĕпе чӳхеме кайнă çĕртен таçта çухалнă, тет. Пошла полоскать белье и куда-то пропала. N. Киле тавăрăннă чухне вĕсем хирпе тӳрем çĕртен (по ровному месту) иртсе пынă. Альш. † Тапнă çĕртен (где топнете) тар тухтăр, сикнĕ çĕртен сим тухтăр, вылянă çĕртен вăй тухтăр. (Хĕр йĕрри). Ib. Сурăх шăммисене епле те пулсан çын пыман çĕререх (где реже ходит народ) кайса тăкма тăрăш. (Ача ячĕ хуни). БАБ. Хай кунăн çак тукатмăша пытарнă çĕререхрен (близко к могиле) иртсе каймала, тет. Кан. Пур çĕртепе пĕрех шыв тăрать. Почти везде стоит вода. Урож. год. Нумай çĕре çитиччен, кунта лашине кӳртсе (= кӳртрĕмĕр); лаши кунĕ, хăй çӳрен. БАБ. Ку, тесе калат, тет, хăй: çиллентернĕ çĕр пурччĕ, эпĕ ăна хам вилмен пулсан та, туш (тоже) пĕтернĕ пулăттăм. Альш. † Уйрăм-уйрăм çуралса, пĕрле ӳссе, уйăрлмăттăм тенĕ çĕрсем пур. Кĕвĕсем. Хурăн-варта хура та чĕкеçсем пур. Ĕнтĕ çак тăвансемех, ай, килсессĕн, ĕмĕр манмăп тенĕ те çĕрсем пур. Ст. Ганьк. † Калас, калас сăмах пур, кăмăлу юлас çĕрсем пур (боюсь как-бы не обидеть?). Регули 186. Выртнă çĕрте волатăп. Ib. 188. Эп чĕннĕ çĕре килчĕ. Ib. 190. Вăл ĕçленĕ çĕртен килчĕ. Ib. 191. Соха тунă çĕртен (соха туса) килтĕм. Ib. 192. Кăнчала арланă çĕрле выртат. Ib. 195. Вăл пол тытнă çĕртен килчĕ. Ib. 252. Эп эс пĕлмен çĕре кайрăм. Я пошел в незнакомое для тебя место. Ib. 253. Пĕлмен çĕрте илтĕм. Я купил в неизвестном для меня месте. Ib. 294. Вăл пире пол çок çĕре (вырăна) исе кайрĕ. Ib. Ку томтир ĕçленĕ çĕрте лайăх. Ib. 57. Пол тытмалли çĕрте (там, где ловят рыбу) кимĕ тăрать. Ал. цв. 6. Çапла чипер аван пынă çĕртенех, сасартăк вăл хăй умĕнче вут çути йăлтăртатнине курах каять. Ib. Пĕр çулхине чут-чут сысна вилсе каяс çĕртен çĕпре шыв ĕçтертĕмĕр те, чĕрĕлнĕччĕ. ЧС. Анне те хуйхăрнă çĕртен кулса ячĕ. И мама, хотя и была печальна, улыбнулась. N. Кам хăйне, хăй нимĕн те мар çĕртенех (не имея никакого основания), такам вырăнне хурать, вăл хăйне хăй улталать. ЧП. Пĕр юрламан çĕртен юрлатăп-çке. Я не пела, а теперь пою. Регули 274. Парас мар çĕртен патăм. Я не хотел давать, но дал. ЧС. Çав лашана эпĕ пит юрататтăм, мĕшĕн тесен вăл мана пур çĕртен те (во всех отношениях) аванччĕ. Чăв. й. пур. Вăсем çиленнĕ çынна та, хăй умĕнче пит аван, унпала йăпăлтатса калаçаççĕ. Нимĕнпе те çитес çук вăсен кăмăлне, хăй çук çĕрте вара (в его отсутствии) çавăн пек çынна çултен илсе çĕре чикеççĕ (всячески поносят) çĕре. N. Çитнĕ çĕрте пĕр, везде, куда нипопадешь. || В качестве послелогов. Регули 189. Вăл киле килнĕ çĕре апат пĕçерес. К его приходу (домой) надо сварить обед (пищу). Ib. 185. Çăвăрнă çĕрте поплет. Говорит во сне. Ib. 168. Вăл сăмах попленĕ çĕре вăл килчĕ. Ib. 668. Вăл хĕвĕл аннă çĕрелле кайрĕ. Он пошёл по направлению к западу Кан. Вĕсем сăмах панă çĕрте эпĕ те пултăм. Кан. Пилĕк тенки тумланнă çĕре каять (идет на одежду). Тăхăр тенки тăраннă çĕре каять (идет на питание). Якейк. Çăрккаç Мишка эпĕр апат çинă çĕре (когда мы обедали) пыч те, атисам куçĕнчех эп ĕнер олахра ачасампа вылляни (баловала, шалила) çинчен каласа пачĕ. Çантах çĕре анса кайăтăмч, анмала полсан. Юрк. Пĕре çапла, ку чей ĕçме ларсан, кăшт хай хуçи ун патне, чей ĕçме ларнă çĕре, пырса кĕрет. N. Каç пулса килнĕ çĕререх (к вечеру) пăртак чартăмăр (кровь). N. Килне таврăнсан, татах хываççĕ, унтан ĕçсе çиеççĕ. Вĕсем киле таврăннă çĕре (ко времени их возвращения) каç пулат. Вара çавăлтенех тепĕр çĕр пуçланса каят. N. Сӳресе пĕтернĕ çĕре каç пула пуçларĕ. К концу бороньбы стало вечереть. || Употребл. в чувашизмах. О сохр. здор. Вĕсем (пчела) мĕнле ĕçленине курсан, юратас мар çĕртен юратмалла вăсене (невольно полюбишь). Ачач 11. Икĕ çулхи хĕр ачине ыталаса, çывăрас килмен çĕртенех çывăрнă пек выртать. Бур. Пĕр юрламас çĕртен юрларăм çак тăвансем кăмăлĕшĕн. N. Урмак-маки ӳкем тенĕ çĕртен тепĕр йывăçран ярса тытрĕ, теть (чуть не упал, но..). Сунт. Ĕç çук çĕртенех ĕç туса çӳреççĕ. ГТТ. Лешĕ вилес çĕртен вырăс çемйине кĕнĕ. Изамб. Т. Ывăлĕ пилĕк-ултă çавăрăннă çĕре старик акса пĕтерчĕ. Б. Яныши. Унта çитсе, вурăн хатĕрлесе, апат çинĕ çĕре тĕттĕм пулчĕ. N. Çак уйăх пĕтнĕ çĕре (к концу этого месяца), вăл тавăрнмĕ-ши? N. Кĕлĕрен тухнă çĕре (к концу службы) аран-аран пырса çитрĕмĕр. Регули 122. Вăл килес çĕре еп килте полăп. К его приходу я буду дома. Бес. чув. 6. Киле таварăннă çĕре (к его возвращению) унăн ашшĕ вилсе кайнă. || Тема, theme. ГТТ. Çырмаллисем пайтах çĕрсем пур та. || Результат, конец. N. Тата эпир хамăр ĕçе çĕрне çитерейместĕпĕр. Четыре пути. Пуринчен ытла ĕçре вăя шеллес пулмасть, пурне те çĕрне çитерес пулать.
страна, местность. N. Вăл енчи çĕр-шыва пĕлетĕн-и? Юрк. Икĕ лаша тап юртат, каяссине каятпăр та, пуснă çĕр-шыв шел юлат. ЧП. Килмĕттĕм ку çĕр-шыва. N. Кам çĕре-шыва, çут-çанталăка тытса тăрать. N. † Утă çулнă кӳлĕсем, тырă вырнă анисем, эп йĕмен каç йĕрĕ (чит. эп йĕмесен, кам йĕрĕ), юлат ку çĕр-шывĕсем. (Хĕр йĕри). ЧС. Пирĕн ялсем çĕр-шыв типмесĕр (пока не обсохнет земля) кĕтӳ кăлармаççĕ. О сохр. здор. Эсир куна ăнланас та çук, çавăнпа эпĕ кунта ун çинчен каламăп та. Эпĕ сире хамăрăн çĕр-шыв кăтартса тăракан пурăнăç çинчен каласа парам. N. Вăл çĕр-шыва имлĕх-сиплĕх панă, ăнлă-пуçлă имлĕхĕнчен усă курса пурăнать. Сред. Юм. Ôнта çĕр-шыв пит аслă. Там в отношении земли привольно. ГТТ. Чăваш кирек мĕскерте те тĕнчене çĕр тĕлĕшĕпе пăхать: манăн çуралнă çĕр-шыва, вĕреннĕ-килĕшне çĕр-шыва хирĕç пымасть-и вăл (это), тет. Çĕр-шыв килĕшмен вырăн пулсан, унтан тухса та каять: килĕшмест! тет. В. С. Разум. КЧП. Çакăнти çĕр-шыв сана кăмăла килет-и, килмест-и? N. Халĕ эпĕ çухалнă выльăхла (как заблудившаяся скотина) ют çĕр-шывра çӳреп. Чураль-к. † Мамăк тӳшек сармашкăн, пĕчĕк пăлтăр кирлĕччĕ; пĕчĕк пăлтăр лартмашкăн, пĕчĕк çĕр-шыв кирлĕччĕ. N. Çĕр-шывран хăпса (вдали) пурăнатăн та, мĕн туса пынине кураймастăн, ĕлĕк курнисеие манатăн. N. † Эп йĕменне, кам йĕрĕ — юлат ӳснĕ çĕр-шывсем. N. Çĕрне-шывне кайнă (умер). Бел. Гора. † Хамăр çĕртен-шывран тухнă чухне, шăнкăртатса юхать сулхăн шыв. КАХ. (Вăлсем) çĕрсĕр-шывсăр, çуртсăр-йĕрсĕр çын мар, харпăр-хăйĕнне (т. е. каждый свои обязанности по отношению к киремети) кирек те епле туса пыччăр (пусть исполняют). Из моленья киреметьи „пит-тури“ во время „тайăн сăра“). || Назв. божества. (упоминается в молитве чӳклеме кĕлли).
(с’э̆р, с’ӧ̆р), ночь. (Во мн. гов. слова: çĕр „земля“, çĕр „сто“, çĕр „ночь“, произн. одинаково — с’э̆р, в других, сохраняющих старую огласовку, в см. земля произн. с’э̆р, а в остальных зн. — с’ӧ̆р. Повидимому, есть говоры, где, во всех значениях, произносится или с’ӧ̆р, или с’э̆р). ЧП. Кĕркуннехи çĕрсем — тĕттĕм çĕр. Шурăм-п. Раштав каç çĕр пит уяр тăчĕ. Ой.-к. Хай карчăксем çывăрса пĕтсен, ик салтака Иван калать: мана хĕрхенетĕр пулсан, çак çĕрте ан çывăрăр, тет. ТХКА 101. Çĕр чылай пулчĕ, çывăрас пуль. Ачач 56. Лайăх-çке çавăн пек çĕр тулта çӳреме! Изванк. Çапла вара вăсем виçĕ çĕр чӳклерĕç. Сятра. Кайăк çуначĕпе сулса ярнă та, пĕр тĕкĕпех пур тĕнчене витсе лартнă. (Çĕр. Местный говор здесь совсем переделан). Айдар. Хура сурăх пĕтĕмпех çунать. (çĕр). ЧП. Хура лаша панă пулсан, хура çĕрпе тухăттăм. Изамб. Т. Вылясан-вылясан, чылай çĕр иртсен, эпир пурте салантăмăр. Ib. Çав кĕркунне пĕр çĕр эпĕ кĕтĕве пĕр лашана кăна ятăм. Сред. Юм. Лашасĕне çĕр тăмалăх патăм. Я дал лошадям корму на (одну) вочь. Пазух. Çӳлте тĕвик кăшкăрат, çĕр итлесе тăрать пуль. Орау. Тăрăшать çĕр çывăрмасăр. N. Кĕçĕрхи çĕре, в эту ночь. Бур. † Кĕркуннехи çĕрсем тĕттĕм çĕр: уйăх пулмин, çăлтăрсем пур. Пазух. Кĕçĕр çĕрсем ма çутă, уйăх çути çутăран. N. Çурçĕр çитнĕ çĕре тин сурăхсене яла хăваласа çавăрнаттăм. Яла тавăрнсан, мана çапла çĕре юлнăшăн хĕнетчĕç. Ст. Шаймурз. Ĕнтĕ: тĕттĕм, тесе, кĕтмесĕр ан тăр, эпир тĕттĕм çĕрĕн хăнисем (мы гости темной ночи). Ала 22°. Халĕ ĕнтĕ мана çакă çĕрĕ чултан чиркӳ тума хушать, тенĕ, тет. || Канун. Альш. Вăл ӳчӳке Хăят кĕлли çĕре тунă (15 июня). Янш.-Норв. † Чăпар куккук авăтать-çке, Петрав çĕрĕ чарнать-çке. Шурăм-п. Кăçал, тур шыра кĕрес çĕр, çăлтăрсем тĕтрере тăчĕç: ясмăк-пăрçа пит ан акăр. ЧС. Пирĕн пумилкине (поминки по нем) тăвачченех кашни эрне çĕр, кашни тунти çĕр пăтăсем, çăмартасем, икерчĕсем пĕçерсе, ăратнесене чĕнсе асăнса çиетчĕçĕ. Альш. Пӳркелĕн ĕлĕкренпех Хăят çĕрĕ (канун Киятской ярмарки) тăваççĕ. Елшелĕн Хăят виç кун тесен тунă (т. е. ӳчӳк).
(таjаба), назв. нескольких селений, напр., Тайба-Таушевой, б. Б. Тархановской в. Симб. у. Чăвашсем 15. Тата тепĕр киремет Кăнна урлă Таяпа енче тĕме çинче; унта пĕр хурăн ларат халĕ. || Назв. реки в б. Убеевск. в. Буинского у.
понуд. ф. от гл. тавлаш. Конст. чăв. Эпĕ кунта тĕн тавлаштарма (спорить о вере) килмен халĕ пирĕн пата. КС. Эпĕ ăна паян хытă тавлаштартăм. N. Эпĕ пулсан, çав Тарас пеккисене хампа тавлаштарса тăмастăп. Молча-а-ать! тетĕп те, шăп пулаççĕ.
соотв. русск. „будь здоров“. Т. VТ, 61. Ĕçтерекенни ĕçтерсе пĕтерет те: ну, халĕ ĕнтĕ ĕçтерсе пĕтертĕм, тет. Вара кĕл-кĕлекенни: тав сана эппин; ĕçтерсе пĕтернĕ пулсан, юрат, тет. N. Тав сана, тайла пуç. Собр. † Ыр тантăшçăм Ваççа пур, сантан хăтăлса пулмарĕ; Ваççа сана — тав сана, турă, çырчĕ пуль çав сана. N. Вăхăтлăха кăна пурăнăçа юратассинчен хăтарса, мана вăй, тӳсĕмлĕх панăшăн тав сана. Изванк. Унтан вара пурте: кин, ачам, тав сана! теççĕ те, ĕçме тытăнаççĕ. Çĕн-çынĕ вăсене: тавах, тавах! Ĕçĕрех-хе, ĕçкейсем, мучейсем, атте-анне! тет. Çапла вара вăсем пурте, çĕн-çынна тав туса, виçĕ курка ĕçсен, апат çиме тытăнаççĕ. (Çĕн-çын яшки). ЧП. И, тав сана, хуçа, и, тав мана, курки сана — пылĕ мана. ТММ. Тав сана! Сăри мана, курки сана. Слеп. Тав сана (ĕçекенĕ калать); хирĕç: су пол!
(-аш), окружье, окруженье. N. Пĕтĕм тута-сăмса тавраш (область рта и носа) питĕ ирĕлсе карĕ-ха — тӳрленмест. Собр. Уйăх таврашĕ карталансан (если месяц в кругу), йĕпе пулать, теççĕ. Б. Яныши. Çак кĕпер таврашне, çĕртме çинче утсене çитарма ялан курăк çитĕнтереттĕмĕрччĕ. О сохр. здор. Кровате (чит. кравата) тата алăк патне, чӳрече таврашне (около окон) лартма юрамасть. || Окружность. Ск. и пред. чув. 34. Карталанса йĕри-тавра тăнă ташă вырăнĕ, вунă чалăш таврашĕ. || (Приблизительное) время. Альш Миххайла праçникĕ таврашĕнче (около Михайлова дня) юр ӳкет, ӳкнĕ çул (в иной год). || Отношение. N. Наянлăхăмпа çыру яраймасăр тăратăп, тетĕн, вăл тавраша (в этом отношенни) эпĕ хам та çавах, анчах савнă çыннăмран çыру вăл-ку илсен, кирек хăçан та хирĕç часрах çырсă яма тăрăшатăп. || Относящееся до.. Изванк. Пирĕн ялта мур таврашне пĕлекен пĕр Микул карчăк анчах. || То, что относится к известному роду предметов. Юрк. Эрех таврашне пăхса тăма хăйсене уйрăм пысăк тӳресем тытса тăрат. Кама 7. Васса (пуçне пăркаласа). Е-е-е-х! ăс тавраш санăн. Хăнаран укçа ыйтаççĕ-и? Кам вĕрентрĕ сана. Тьфу, йытă пичĕ! N. Кунта япала таврашĕ питĕ хаклă. Баран. 44. Ялта лăпах пулнă, хăйă çути тавраш нимĕн те пулман. N. Выльăхăн ăс тавраш çук, вăл ăçта каяс килнĕ, çавăнта каять. Кан. Пуш урапанах: таврашсене çĕмĕрĕ (лошадь), тесе, калла турттарса килтĕм. ППТ. Çĕрен хуллин таврашин çӳп-çапне (сор от прутьев, обломки) прахтармаççĕ (не позволяют бросать). N. Пахăр-кĕмĕл тавраш(ĕ), çурт-хуралтă тавраш(ĕ). Менча Ч. Вĕсем акана тухаччен малтан ака таврашсене, суха таврашсене, сӳре таврашсене хатĕрлеççĕ. N. Çав вăра таврашĕ мар-и (это не вор-ли какой-нибудь) мĕн пĕшкĕнсе (нагнувшись) пырать вал пирĕн хыçран? Юрк. Начальник таврашĕ вăл тĕлтен сана аса та илме пĕлмест. О сохр. здор. Улпут таврашĕнче нихçан та сăпка кураймăр эсир. Юрк. Сирĕн вара ку çулта ĕне тавраш çук-и мĕн? Разве нынче у вас коров нет? Ib. Пирĕн чăвашăй йĕрĕх таврашĕнче пукане пек япала таврашĕ çук (никаких идолов не бывает). ППТ. Масар çинче кĕлĕ таврашĕ-мĕнĕ тумаççĕ (никаких молений не совершают). Сборн. по мед. Лаша-выльăх таврашĕнчен: ут-выльăха çамрăк чухне чипер пăхас пулать, тетпĕр. Халапсем. Эпĕ халап таврашне пĕртте пĕлместĕп. Я, вообще, совсем не знаю сказок. Баран. 29. Тăван хĕрĕ пек курса, ун валли тавраш хатĕрленĕ. Ib. 162. Пуринчен ытла лаша таврашне çӳререх параççĕ (калмыки). || Принадлежности, приспособления. О сохр. здор. Çавăнпа ача кипкисене, унăн çăтарне, тата ытти таврашĕсене те тасарах тытма тăрăшăр. СПВВ. Тавраш нуммай кирлĕ. Нужно много разных вещей, приспособлений, одежды и пр. (Так понимают в Сред. Юм.). ЧП. Атте салат пачĕ те, анне тавраш пачĕ те. Ходар. Сăрине (для „тайăн сăра“) тунă чухне таврашсене пит тирпейлĕ тыткалаççĕ (наблюдают за чистотой посуды и принадлежностей, которыми пользуются при варке пива). || Одежда (в некоторых выражениях). О сохр. здор. Хамăр тавраша ялан таса тытас пулать. Болезни. Тепĕр çĕрте хĕретнĕ-кăвакартнă таврашпа çӳреççĕ. Букв. Таврашна тасарах тытса усра. Будь опрятен. Янш.-Норв. Епле унăн (девушки) таврашĕсем чечен. Ib. Пасар таврашĕ те унăн питĕ нумай (у девушки, которую думают взять замуж). Орау. Хĕрарăм таврашĕ. Сред. Юм. Хĕрарăмăн кĕпе-йĕм (белье) нăмай пôлсан: тавраш нăмай, теççĕ. Алик. † Çын таврашпе килмен, хам таврашпа хам килтĕм, атийăк та апайăн. (Из песни туй арĕм). || Наряды. Собр. Хĕрĕ (невеста), пасар çитсен, пасара кайса, таврашсем илет. Бур. † Ай-хай, хамăр тантăшсем, кĕмĕллĕ иккен таврашсем. || Приданое (добро). N. Пĕр таврашĕшĕн илни анчах пулчĕ, хăй нимĕн тĕшне те тăмаçть (про жену). Чураль-к. † Ах кинçĕм, Пăраски, час тапранса часах тух; час тапранса тухмасан, хăвăн (= хăйĕн) таврашпе тухмаçть, тет, хăвăн таврашпе тухсассăн, час тапранса тухать, тет. (Свад. п.). || Добро, имущество. Иванова. Çак пушарта нумай тавраш, пĕр хĕр-ача çуннă. Истор. Ытти хаклă йышши таврашсем те нумай парса янă. Изамб. Т. Пуяннисем таврашне (япалине) кура хаклăрах тӳлеççĕ. || Сбруя. N. Урапасем ӳпне çавăрăнса каяççĕ, таварсем пылчăк çинче таптанаççĕ, лашисем ĕрĕхсе, таврашсене таткаласа çӳреççĕ. Ёрдово. Лаша таврашсем вăлсен питĕ япăх, таврашсене пĕртте юсамаççĕ. Лашине хытă кӳлсен: тавраш ванать, теççĕ. Чураль-к. † Ачи шухă, ан тийĕр, ати тавраш шуç тавраш; çав шуç тавраш пĕтмесĕр, пирĕн шухă пĕтес çук. Актай. † Шупашкар хуçи аттим пӳр, шуç таврашсăр тухас çук. Н. Байгул. † Йăлтăр-йăлтăр йĕс тавраш, çутатмасан килĕшмест. || Органы. N. Вал кăшт çех вырăнтан сикме пултарать, хăйĕн пур таврашĕсене те пĕтернĕ, вăл сывламасть те, унăн юн тымарĕсем те çук, çăварĕ те, хырăмĕ те, пыршисем те, хыçалти шăтăкĕсем те çук. || Материал. N. Машиная шухăшласа кăлараканни çавна тума хăй таврашĕпе те çĕр тенкĕ анчах илнĕ. Ал. цв. 20. Çулçăсем, туратсем, чечексем карнă, ылттăи-кĕмĕл ука таврашпа витнĕ хăй юратнă сакă çине ларать. || Род, фамилия. Орау. Çав Кăрнин усрав ывăлĕнчен Ситемен тавраше пуçланса кайнă. Альш. Мăрса йăхĕсем каяççĕ куçса Пӳркелне. Пӳркелĕнче халĕ те пур, Мăрса тавраш, теççĕ. КАЯ. Апрам таврашĕ (пирĕн йăх ячĕ). N. Кам таврашĕ эсĕ? Ты из какого рода (или: фамилии)? N. Тăраль (трал’) тавраш (-аш). Орау. Урлав таврашĕ питĕ ĕрчĕхлĕ ăру вăл. Орау. Вăсен таврашĕнче путлĕ этем пур-им? || Нечто подобное, такое. Дик. леб. 40. Вăл ун пек тавраша унччен нихăçан та курман. N. Нумайĕшĕ çĕнĕрен законсем кăларасшăн пулчĕç. Нумайĕшĕ вăл тавраша кĕтмен, вĕсемшĕн вăл ĕç сисмен çĕртен пулчĕ. СТИК. Пирĕн вăл тавраш мĕн çук? У нас ничего подобного нет. (Возражает, почти что обидевшись, на вопрос: сирĕн им-çам пур темерĕç-и, парăрччĕ, пулсан). || Культ. ЧС. Ку киремет таврашне ан тăвăр. Не совершайте этих идольских обрядов. || Альш. Хирти Кушкă таврашĕ, çĕнĕ Мертлĕ таврашĕ акат вăл анасене: çавсен çĕрĕ, тет вăл. || Обстоятельство (грамм. термин, неолог.). || В смысле послелога. N. Атăл таврашĕнче ун пек хула нуммай. В Поволжье таких городов много. Ib. Хула (ял) таврашĕнче (около города, деревни); çăварни таврашĕнче (около масляницы). N. Пукрав таврашне те таврăнайăп-ха эпĕ. Неизвестно, вернусь ли еще я к Покрову. N. Мункун таврашнелле те тавăрнайăпăр, тем. Неизвестно, воротимся ли мы к пасхе.
до какой степени. N. Халĕ пĕрмай калла чакатпăр, такăш таранччин, хамăр та пĕлместпĕр.
понуд. ф. от тапăртат. Paas. Ан тапăртаттар урăна (в др. гов. урупа). ТХКА 47. Туя кӳлçе кайса, тапăртаттарса, ташлатса, пуçа ывăтса, хӳрине тӳлесе, çилхине хĕрлĕ, симĕс, сарă лентăсемпе çивĕтлесе, туй халăхне тĕлĕнтермелле лашасем пулман та пирĕн. || Скакать. КС. Сутнă лаша киле тапăртаттарса килчĕ (прискакала). Яргуньк. Выртса йăванчĕ те, пĕр хуп-хура, тĕнчере çук лаша пулчĕ те, хула хушшинче тапăртаттарса çӳрет, тет. СТИК. Халĕ авăна харăс-харăс çапмаççĕ, тапăртаттарса çапаççĕ (не враз, а с перебором). || Пробирать (кого). Буин. 155. Тапăртаттарса илчĕ. Пробрал.
(тар), пот, sudor. КС. Тар кăларса ĕçле. Ib. Тар тухиччен ĕçрĕм. (Пил до того, что у меня на лбу выступил пот). N. Тар тухиччен ĕçле. Работай до пота. N. † Тар кăларса ĕçлерĕм. Я работала до пота. Ала 93. Ачанăн кăшт анчах чунĕ тухса кайман, пĕтĕмпе тарĕ тухса килнĕ (его ударило в пот от побоев). Шурăм-п. Çывăрнă чухне пурин те тар тухнă (все вспотели). Яндобы. Тавай хĕвел ăшшине кайса тăрар, тет: хăшин хӳри вĕçне тар тохĕ (у которого вспотеет кончик хвоста)? К.-Кушки. † Кĕмĕлех те çĕрĕсем пысăк пулмаст, унăн куçĕсене тар пусмаст. СТИК. Çула, шăрăхра, пуçа ниăçта чикме çук пулат, чыст тар пусат (прошибает пот). Çутт. 20. Питеенчен тар юхтарса, аннепе иксĕмĕр выратпăр. Утăм. Ĕçлет пур тарçă тарăхса, пуян пами, тесе, тар хакшĕн (за пот, т. в. за труд). Ерк. 88. Тара халăхĕ çулать çара тар (все в поту). N. Хамăр тăрăх (по нас) вĕрене шывĕ пек (как кленовый сок) тар юхать. Г. А. Отрыв. Çула тухман тар хĕлле тухать, теççĕ. (Послов.). || Плата за работу, за труд. Чăв. й. пур. З. Пырăп пырасса, вĕрсе парăп, ну, тарна ан хĕрхен, тет. Унтан вара хак хурать? çур тенкĕ укçа, çур штав эрех пултăр, тет. Унтан, чĕрĕлсен, вара виçĕ пăт çăнăх, пĕр пăт кĕрпе пултăр, тет (вĕрӳçĕ). СПВВ. МС. Тарне хăй илесшĕн, хăй илес пулсан ӳркенет. N. Унтан кайса килнĕ тарне сана тӳлери? Заплатил ли он тебе за поездку туда (или за то: что ты сходил туда)? N. Тарçă тарне тытса юлни — юн тăкни. Чăвашсем 11. Вăсем (т. е. йомзи) вилес çынтан татар илеççĕ; вăтанмаççĕ те, çылăхран та хăрамаççĕ. Пĕрин çинчен эп хам пĕлетĕп, юмăç пăхса мĕн чухлĕ тар илнине. N. Çавна вĕсем нимĕнсĕр ахалех (в рукоп. нимĕн тарсăрах) туса тăмалла. СПВВ. НН. Тар — юмăçа пăхнăшăн паракан çăнăх, кĕрпе (çăнăх). || Яжутк. † Ай, сăка еркĕнĕ, пире çĕрĕ парса ямар. Тухĕç халĕ утсампа, çĕрĕ тарĕ кăларăпăр. (Свад. п.).
отдавать в аренду. N. Ана тара паратпăр. N. Çак анана эпĕ Михаляна тара патăм. N. Халĕ патшалăха тытса тăрса вĕсем тара панă укçине анчах илсе тăраççĕ.
(тары̆х), досадовать, сердиться, возмущаться. N. Темĕн пек (весьма): вĕреннĕ çак усала, тесе тарăхать, анчах туртма (табак) пăрахаймасть. Çĕнтерчĕ 48. Хăш чух эпĕ: мĕншĕн эпир пуян пулнă-ши? тесе, темĕн чул та тарăхатăп. || Чăв. й. пур. 28. Якку вара кайран пит тарăхса йĕнĕ. Яккăва çапла тарăхтараççĕ. Çылăха та, намăса та пĕлмеççĕ. Ib. Ашшĕ вара нимĕн тума та аптранă. Вара пит тарăха-тарăха йĕретчĕ. || О надоедливом человеке. Изамб. Т. Эпĕ кинтен тарăхап. Мне сноха надоедает. || Сердиться, возмущаться. СЧЧ. Пичче (брат) кулнипе Лукка пичче (дядя Лука) пĕтĕмпе тарăхса çитрĕ (осерчал), тет. N. Темшĕн ямаççĕ (письма), питĕ тарăхатăп. N. Хресченсем тавар илеймесĕр шалт тарăхса пĕтеççĕ. Орау. Ах, тархас килет-çке ман (сержусь, меня зло берет). || С послелогом „çи“: сердиться на кого. Панклеи. Йăван патша хĕрĕ çине тарăххĕр (разсердился). Ст. Чек. † Уччаскана кайса, эп çул турăм, аслă çулсем çине, ай, тарăхса; ял-ял урлă кайса, эп тус турăм, ялти хĕрсем çине, ай, тарăхса. || Жаловаться, негодовать, N. Хĕрсем çинчен тарăхса çыру янă (написали, жалуясь). || С тв. пад. БАБ. Тытăнат вара (тут) ачисемпе тарăхма (жаловаться, негодовать). || Выходить из себя. В. Олг. † Перĕн кинеми сак шăлат. Чонтан посса шăлсассăн, сак хăми те авăнат. Чон тарăхса çитсессĕн, сана та (новобрачную) полин ави-ха (поколотит тебя). || Терпеть горести. N. Тепĕри хăй ĕмĕрĕнче пĕр ырă курмасăр тарăхса вилет. N. Мана аттепе анне тарăхма анчах çуратса янă. || Раскаиваться. Орау. Ӳлĕмрен нумай тарăхăн та-ха, халĕ тулĕк ман сăмаха итлеместĕн. || Мучиться. Чăв. й. пур. 15. Леш çынсем каланă: калăпăр, калăпăр; эпир унпа тарăхнă ĕнтĕ, тенĕ. N. Тĕлĕкпе тарăхан. ЧС. Çавăнтан (от того, что умирают лошади) тарăхса ĕнтĕ пĕр лашана пĕлекен çынтан (у знакомогр человека), куккасенченех, илчĕç. Орау. Паян лашана Салапайра (местность) тарăхса шыраса çӳретĕп, а вăл килсе выртнă та, выртать. Ib. Паян ку суха-пуçпе пĕтĕмпе тарăхса пĕтрĕм (замучился), пĕртте путлĕ пымаçть, урăх ларттарас пулĕ, тем, кумпа ака пĕтереймăп. N. Пирĕн ял, çăва тухсан, çавăн пирки (из-за опойцы) çумăрсăр тарăхат. („Питĕркке шăтăкĕ“). N. Чирпе тарăхса порнаççĕ. Ст. Чек. Тарăхаттăм-çке унпа пурăннă чухне! „Живя с ним, я не видала светлого дня“. N. Вăл ыттисем пек вырăн тупаймасăр тарăхса çӳремест. ЧС. Вăл хĕр тарăхнипе тарасана сикмен-ши? Хурамал. Вара кушакки выçă тарăхнă та, хăй хӳринчен пĕр алтăр çакнă та, пĕр çулпа тухса кайнă. || С исх. пад. Истор. Вырăссем тутарсенчен пит тарăхса пурăннă. || Испытывать крайнюю нужду. Ст. Чек. Çукран тарăхап. Испытываю крайнюю нужду во всем. || Заботиться. N. Тимĕрĕç те çавăн пек сунтал кутĕнче тимĕртен пĕр-пĕр япала тăвасси çинче тарăхса ларать. N. Паразитла пурăнакан чунлă япаласем тарăхса ĕçлесе пурăнмаççĕ. || Усердствовать, стараться изо всех сил. N. Аптăранăран, тарăхса (= тăрăшса), сана парне паратпăр (аптăранăран сана парне паратпăр). Орау. Лаши тарăхса туртать, çапах та вырăнтан та тапратимаçть, аллă пăт пулĕ унта, таçта кайма тиянă. Ухмах, вăрманта пĕр йăвăç та хăварасшăн мар курăнать, вăрманти йăвăçа пĕтереймăн унта. Чăв. й. пур. 31. Акă! кам-шăн тарăхса ĕçленĕ ĕнтĕ вăл? Вăл мула, хăй чунне хĕрхенмесĕр, камшăн пухнă ĕнтĕ вăл? Ib. 17. Вăл вара татах юлташĕсене шырама тухса кайнă, татах темĕн пек тарăхса шыраса çӳресе те тупайман. || Всячески добиваться, биться, стараться, лезть из кожи. Орау. Тем тăвать ку унта, тарăхса калаçса ларать (принимая близко к сердцу, желая добиться, выходя из себя). Альш. Малтан вăл териех тарăхса вĕрмес, тет. Виççĕмĕшĕнче-тăваттăмĕшĕнче питĕ хытă тытăнса вĕрчĕ, тет (отчитывала от „ие“). Конст. чăв. Эпĕ ку таранччен тарăха-тарăха шыраман та пулăттăм та, манăн кунта тăван кукка пурăнать. Орау. Тарăхса çын хутне кĕрсе калаçса тăрать ку Кĕркури; тем кирлĕ, хăй хутне такăш кĕрес (а кто за него самого вступится)? || Выходить из себя, уверяя... Чăв. й. пур. 27. Вăл: ĕçместĕп (водки), тесе, пит тарăхнă, çапах хăратса: ĕçмесен, пăрахмастпăр (не отстанем), тесе, ирĕксĕрех ĕçтернĕ. Ib. 6. Вăсем малтан Ваçка сăмахĕпе тунма (отпереться, negare) хăтланнă, тырра илекен вара пит тарăхса каланă: вăсем те пурччĕ, тесе. Унтан вара вăсене хĕсе пуçланă. Хĕсе-хĕсе вара вăсем те каланă (признались): пурччĕ çав (мы были там), тенĕ. Ib. Пăртак йĕркене пĕлекен çын темĕн пек тарăхса каласан та, ăна пĕртте ĕненмеççĕ.
тархасшĕн, тархашшăн, тархашшĕн, пожалуйста, ради бога, Хурамал. Тархасшăн ярăр мана, малашне килмĕп. Н. Карм. Тархасшăн пирĕн пата та çырăр (пишите). Баран. 28. Кала-ха, тархасшăн, епле эсĕ çак тĕрлĕ çутăлса кайрăн? тесе ыйтнă. Сред. Юм. Тархасшĕн, пожалуйста. Юрк. Мĕн илтнине мана та, тархашшăн, систерсем (уведомь). Бес. чув. 9. Эпĕ: тархашшăн, темесен те, парăп, анчах кунта çук халĕ, укçа килте.
(таза), чистый, опрятный. Этем йăх. еп. пуç. кай. 38. Пичĕ, ал-лаппи, ура-лаппи таса, çăмсăр. || Чисто, опрятно. Качал. Кам таса пурăнать, вăл чире те пĕлмеçт, теççĕ. Сборн. По мед. Ăна таса тытсан, йĕркелĕ эмеллесен, вăл час ӳт илет. || Здоровый. Ала 99. Хăва ĕлĕк таса чохне шăрçа пит йорататьчĕ. Н. Карм. Эпĕ халĕ таса, сывă пурăнатăп. (Письмо). N. Аçусам-апусам веçех таса (здоровы). Капк. Таса çыннах ĕçлĕ çынна кĕртес теттĕр-и? N. Эпĕ халь таса мар вуртатăп (болен). Актай. Çак çынăн арăмĕ юрайла(?) таса мар пулнă пак йăнăшса выртнă, тет. Ib. Ăста каян, старик? тет карчăк? — Арăм таса мар пулчĕ те (нездорова), юмăçа каятăп, тет. Юрк. Пăсăлнă куçа шăлнă алă-шăллипе таса куçлă çын шăлсан, унăн та куçĕ пăсăлат. Изамб. Т. Хĕлле ури тап-таса та юн пек хĕрлĕ пулат. О сохр. здор. Вăл лĕкĕ пек шатрасем тепĕр çын пуçĕ çине ларсан, унăн пуçĕ тасах мар пулсан, унăн та çавăн пекех кукшана ерет вара. || Robustus. Кн. для чт. 62. Çĕнĕрен килнĕ ристансенчен пĕри çӳлĕ те тасаскер пулнă. Алших. † Пирĕн пек таса ачасем сайра амаран çуралат. Айдар. † Таса тантăш (çавă) пур. Ядр. † Çак хăтанăн хĕр таса; хĕр таса, çурт таса, тепĕр хĕрне парать-ши. Орау. Мĕн тĕрлĕ таса ачасам юлса пычĕç... пирĕн карĕ! || Невинный. N. Ырă çын лайăх тесе, пит ан калаç, таса чуну çинчен ят ярĕ. || Настоящий. N. Таса тискер-кайăк. Шурăм-п. Тепĕр таса хăлинĕ лешсем кайнине сыхласа пура хыçăнчех чĕтресе пăхкаласа ларнă мĕн. || Святой. М. В. Васильев. Таса мăн турă пуринчен асли (1-го разряда). Т. VI. ЗЗ. Таса турă, учук тăватпăр авалхи йăлапа. Туррăм, ан пăрах, çырлах. (Учук кĕлли). Ib. VI, ЗЗ. Таса учук çырлахтăр. (Моленье). N. Эсĕ чĕрĕлĕх çăкăри, тасасене кăларакан, ырăлăх паракан. Полтава 26. Уншăн таса япала (святыня) ку таранччен пурнăçра çут-тĕнчере çуралман. || Прочный. N. Пуканĕсем пурте таса. || Ясный. Полтава 24. Çынсем ăсне витĕрех, таса куçпа курнă пек, тĕппе-йĕрпе вăл курать. Шурăм-п. Таса, уяр, тӳлек кун. Ск. и пред. чув. 99. Таса çутă тĕнчерен ылхан анчах илтнĕскер. || Здорово. N. Санăн ачусам таса пурăнаççĕ (здоровы). N. Вăрçă таса пырат. || Ясно, чисто, хорошо. N. Вĕсем ĕç тăвас вырăнне нумайрах вăрлама тăрăшаççĕ, мĕшĕн тесен вĕсем, пуйсан, хăйсем мухтава тухассине таса пĕлсе тăраççĕ. || Правильно (произносить). Юрк. Çав сăмаха çапла, тутар пек, таса (чисто, правильно) каласан, эпир сана ретсĕр (вне очереди) çаккăн хыçĕнченех авăрттарăпăр (позволим молоть). || Точь-в-точь, совершенно. Регули 1420. Таса (пĕтĕмпех) ашшĕ пек тунă. || Чистота. N. Тасара пурăнма аван: тасапа таса мар танлаштараймăн. N. Эпĕ тасана юрататăп, тасанăн усси пур? Янорс. Мана аттесем калатьчĕç: тасара лайăх пăхса осранă, тетчĕç. N. Учитĕлсем тасашăн пит хытă çине тăрса тăрăшнă. || Здоровье. N. Кĕрконне корма (повидаться) пыратăп, хам таса пулсан. || Беловик. Слакбаш. Таса çине куçарса çырнă. Переписал набело. || Невинность. Орау. Епле айăплă пулсан та, тасана тухать ĕнтĕ вăл мур, айăпа юлмасть. || В чувашизмах. Сред. Юм. Тасинчен маси = порринчен çôкки (лучше не иметь, чем иметь?). Турх. Сана лашасăр пурăнни — таси. Тебе лучше всего жить без лошади. N. Таси паха „скатертью дорога“.
учащ. ф. от тасаттар. Н. Шинкусы. Халĕ те пулин хăшĕ-хăшĕ, сайра-хутран, тасаттаркалаççĕ (т. е. пăсташ, порчу).
(тат), рвать, срывать, отрывать. Шурăм-п. Мăйăр хăмла пек пулать, эрнере татса пĕтет (в неделю срывается). Кильд. † Çаврăнайса-çаврăнса ут çулнă чух, татса-татса пĕрлĕхен хыпмарăм (здесь „Татса-татса“ — сорвав много раз). Трень-к. Манран ку улма-йывăçĕсене (кам) ватса, олмисене татса карĕ? тесе ыйтрĕ. Арзад. 1908, 13. Пĕчĕк Иванкка пахчаран тăхăр хăяр татса кĕрсе, йăмăкне 4 хăяр, пиччĕшне З хăяр панă. Орау. Мăк пилеч (билеты на право собирания мха) илнĕ çĕртре паян халăх пĕр-пĕрне хĕснипе (в давке) пĕрин уринчи çăпатине татса юлнă (сорвали с ноги). Пир. Ял. Упăшки вăхăтра сиссе татса антарнипе вилмелле пулман. || Разорвать. Сорм-Вар. Унччен те пулмарĕ, карчăк: урлă татса хыпам-ши, тăрăх татса хыпам-ши, тесе калама тапратрĕ, тет (т. е. разорвать ли тебя вдоль или поперек?). Б. Яныши. Хорĕ (гусь): пре татам та, пре хыпам, тет. Чураль-к. Кам-та-кам шарлать, çавна чĕпĕтсе татсах илмелле. В. Олг. Торă татса кайманскер! (Сильная брань). || Порвать. Янтик. † Туртсан тимĕр татас пек. || Перервать. N. Тупă пулькки тивсе, кĕлеткин(е) варăнчен татса пăрахрĕ. Шурăм-п. Юрлакан, ĕретри çынсен аллине татса каяс тесе, вирлĕн (стремительно) чупса пырать. || N. Татса яр, ссадить (напр., кожу). || Разрушать запруду, прорвать. N. Усалсем (черти) арман пĕвине татса яраççĕ. М. Яуши. Эпĕ пĕр армана татса ярса тăратăп, тем чул пĕвелеççĕ те, чараймаççĕ. Мижула. Пĕр урамра темиçе пĕве пĕвелеççĕ, малтанхин пĕви толсан, ярать те, кайрисен пĕвисене татса каять. || В пассивном значении. Якейк. Армансам татса кайнă. Ib. Выл çинче паян пĕр арман та йолман, тит, порте татса кайнă, тит. Коракыш. Вăл каланă тăрăх утмăл лав йĕплĕ-хулă хатĕрлесе пĕвине пĕвеленĕ те, пĕви татса кайман. || Разбередить, сорвать (напр., болячку). Сборн. по мед. Хăш чухне тата кĕсенĕсене ача хăй чавса татнăран та пулать (это происходит). || Пилить, рубить. Регули 197. Вотă татнипе выртать. Дрова лежат нарубленными. Ib. 1. Вăл вотă татма каять. Мусур. † Пирĕн йысна пуласси — авăн вутти муклашки, урайне хурса татас пек. Кан. Татман юман хăмасем. || Нарезать (салму). Ядр. † Сала-кайăк тăриччен салма татса ярсассăн, пирн варлине эс юрăн. || Рвать (шерсть). N. Кунне пĕр тенкĕ паратьчĕç мана, эпĕ çăм татнă çĕрте ĕçлеттĕм. || Ощипывать. С. Алг. Кăçалхи çул ăна (кăрккана) çапнă-антарнă, тытнă-пуснă, туртнă-татнă, каснă-вакланă, пиçнĕ-хуçнă, лармалла та çимелле иккен. (Такмак). || Дергать (конопли), драть (лен). Якейк. Кантăр татмалла полать те ĕнтĕ. Ib. Кантăр татса пĕтертĕмĕр. Изамб. Т. Йĕтĕне татсан, çапса вăррине илеççĕ. N. Кантăрсам та татрăмăр, пăрçасам та çултăмăр. Сред. Юм. Кантăр татас. (Кĕркунне ана çинчен çăлассине калаççĕ). || Прерывать (сон). Орау. Ăйăх: татсан — татăлап, чăссан — чăсăлап, тесе калать, тит. Сон говорит: „Если меня перервут, я перервусь, а если растянут — растянусь“. Сред. Юм. Ыйăх татсах (лишая себя сна) ôнта кирлĕ мар япалашĕнех çӳремесен те йорĕччĕ. || Пересекать. Эпир çур. çĕршыв 15. Урамне (улицу) икĕ çĕрте урлă урамсем (переулки) татса каçаççĕ. || Переграждать. N. Манăн тĕрĕс мар çула тат. || Переходить, перебегать (дорогу). Шурăм-п. Кушак çул татсан, телей пулмасть. || Отводить, отрезать (землю). Альш. Вăл çаранне (луга) ăна вĕсем чăн лайăх тĕле суйласа татса параççĕ (в самом хорошем месте). N. Землемер (мишавай, мешевей) мĕнле татса пачĕ: пурне пĕрле-и? || Подводить, подрезывать; подкузьмить. N. Халĕ тата çак икĕ çул хушши тырă пулманни ытла та татрĕ (здорово подрезало, подвело). || Срезывать, подрезывать. Изамб. Т. Кĕпе пĕвĕ пĕтсен, пусма (ситец) татса пĕреççĕ (сборками). Ib. Ул татса пĕрнин аял хĕррине тата пусма татса пĕреççĕ (оборки). Ib. Кĕпи аркине (у чувашек) икĕ тĕлтен татса сыпаççĕ. || Покидать (надежду). N. Йывăр пирĕн иксĕмĕрĕн хуйхăмăр, юлташăм, тенĕ, çапах эсĕ ĕмĕте татса ан хуйхăр. || Разбивать (надежды). Фин. Çавăнтах: тырă пулĕ-ха ĕнтĕ, тесе, тăнă çĕртрех тăм ӳкет те, санăн пĕтĕм ĕмĕтне та(та)ть пăрахать. N. Ан кул, пит чĕрене татать. N. Ашшĕ-амăшĕ, унăн кăмăлне татас мар тесе, ăна чарса тăман, куç-çулĕпе йĕре-йĕрех хăйсен пĕртен пĕр ывăлне пилленĕ. Конст. чăв. Ку сăмахсене вĕсем мана хăратса анчах каланине эпĕ пĕлтĕм те, анчах хирĕçес мар тесе, шухăшланă шухăшăма çав тĕрлĕ татрĕç пулин те, эпĕ вăсене пĕр самах та хирĕç тавăрса каламарăм. || В дееприч. форме на „са“, „се“ иногда передается наречием: вдоволь, в изобилии. Кратк. расск. 16. Акă ĕнтĕ пĕтĕм Египет çĕрĕнче çичĕ çул тырă-пулă пит татса пулĕ (уродится в изобилии). Капк. Тырри те татсах пулмарĕ те, пĕрлешесси çинчен шарламаççĕ-ха. СПВВ. НВ. Тырă-пулă пит татса пулать (родится отлично). Аттик. Эй, Ел-кӳлли! Çĕртен те, çӳлтен те татса пар; тырă пулмасăр хăварса выçă ан вĕлерсем. (Моленье). Турх. Ĕмĕтленнĕ ĕмĕтне вĕсене татса парĕ-ши (совершенно полно, вдоволь). || Выплатить. Бес. на м. г. Ак сирĕн хошшăрта куланай татни те нумай мар, пурăнăç та çителĕхлĕ мар. || Отбыть обязательный срок. N. Эсĕ çӳресе татман. Ты не отслужил (не отбыл) своего срока (в пастухах). || Лишать. Магн. М. 115. Тырăран татăк ан тăрат, пураран ан тат. (Моленье). ЧС. Эй, ĕнем, ĕнемI Халиччен сĕтрен-çуран татманччĕ, çуллен пăрулаттăнччĕ. Ал. цв. 10. Эсĕ мана мĕн пур телейĕмрен татрăн ĕнтĕ! || Отказывать себе, лишать себя. N. Эсĕ у (= вăл) укçана хăвăнтан татса янă пуль (отказывая себе в самом нужном). Сред. Юм. Хамран татса патăм. И себе нужно было, но я ему дал. N. Хăна ху пиртен пулас ырăлăхран ан тат (сам себя). || Решать (дело). Янш.-Норв. Пĕр çураçса ĕç татсан, вĕсем туй тума анчах хатĕрленсе тăраççĕ. Н. Сунар. Эсĕ пирĕн ĕçе татса пар ĕнтĕ. Ты уж рассуди нас (т. е. рассуди наши дела). N. Ман ĕçе татса парсам. N. Сире вăтантарса калатăп, сирĕн хушшăрта тăванпа тăван хушшинчи ĕçсене татса пама пултаракан ăслă çын пĕрре те çук-и мĕн? Истор. Вечера (на вечере) ĕçе вăрçмасăр, çапăçмасăр сайра (редко) татнă (надо: ĕçе вăрçмасăр... татни сайра пулнă?). Ib. Çапăçса хăшĕ çиеле тухнă, ĕçе те çавăн майлă татнă вара (решали в его пользу). Т. IV, 64. Çав ĕçе татсан, кам юрлас килекенĕн, пурте юрлаççĕ. N. Ĕçе туса тат. Синьял. Тăваттăн сута тăраççĕ, пĕччен сут татать. (Алăк уçса тухни). N. Кам мĕн чухлĕ илсе пырассине татса хуман. N. Кĕске татса калакан сăмах, поговорка. || Окончить, завершить. Кан. Службă татса киле кайма хатĕрленекен хĕрлĕ салтак. || Мстить. Полтава 68. Виççĕмĕш мул — Мазепа хирĕç татса парасси („месть“). || Удерживать. N. Кантор окçине татса йолмарĕç. || Придавать определенность, точность, систематичность. Юрк. Чăнласах та пирĕн чăвашран нумăйĕшĕ çак сăмаха татса калаймасăр „псав“ (вм. тат. бы̆зау) анчах теççĕ. ГТТ. Пурне те (обо всем) татса, уйăрса çырмалла (определенно, систематично). N. Час-часах пур япала çинчен татса çырса пулмасть. Сред. Юм. Тем йăмахласа ларчĕ, пĕрте татса каламарĕ. Не знаю, что говорил, не высказал всего ясно. N. Тĕплĕ ыйтса пĕлмесĕр, татса каламалла мар. Нельзя сказать определенно, не разузнав основательно. N. Татса калани, решительный сказ. || Обрывать (чью-либо речь). Ал. цв. 14. Аслă хĕрĕ ашшĕ сăмахне татсах калать: хăш хĕрӳ валли эсĕ хĕрлĕ чечек илсе килтĕн, çав хĕрӳ хăтартăр сана, тет. N. † Хапха умĕнчи вĕлтĕрене çапĕçĕ те татĕçĕ; ютсем йышлăн, эпĕ пĕччен, калĕçĕ те татĕçĕ. Орау. Çынна пĕр-ик сăмах пат каласа татать. Он обрывает человека сразу, одним или двумя словами. N. Амăшĕ вĕрентем пек тăвать: анчах ачисем ăна: эсĕ ху та нимĕн те пĕлместĕн, тесе, каласа татса хураççĕ. N. Çын сăмахне татса илсе ан калаç. || Сказать резко. N. † Пуян çыннăн ывăлĕ тесе сасартăк каласа ан татăр. Н. Лебеж. † Эсир татса каласан, эпир те татса калăпăр. Кĕвĕсем. Леш кассенĕн хĕрсене каласси пур пĕр сăмах; калăпăр та татăпăр: чĕрисене çурăпăр. Богдашк. † Çав Анаткас хĕрĕсене каласси пур пĕр сăмах, калăпăр та татăпăр, чĕрисене çурăпăр. N. || Выражает усиление. Турх. Авăна татса çапат (здорово, не кое-как). N. Сăмаха татса калаçни (бойко?).
(тады̆к), отрезок, обрез, обрывок, обломок. Тогаево. Онтан вара ашшĕпе амăшĕ пĕр патак татки (= татăкĕ) илеççĕ те, шăпа яраççĕ. Эльбарус. Кашни пĕрер е икшер патак таткисем çĕклесе, пĕрле пыçтарăнса, вăрмана шала кĕрсе каяттăмăр. N. Çулла тулнă шăнасем çавăнтах тăни тепĕре, хăюне пир татăкĕпе туса яни виççĕ. Тогаево. Иван каллах хăвăртрах сиксе тохрĕ, тет те, каска таткисене (обрубки дерева) пыçтарса (= пуçтарса) тохса пăрахрĕ, тет. Дик. леб. 40. Татăк-татăк пĕлĕтсем пĕр çĕре пухăнаççĕ. || Кусок. Сĕт-к. Çăккăр татăкне çĕре ан прахăр, ачасам! Синьял. † Йăпăр-йăпăр пасара, кулачă татки (= татăкĕ) çимешкĕн. || Обломок, осколок. N. Кайсан-кайсан, Иван чол татки илчĕ, тет. НИП. Татăк-татăк юхать (пăр, после полного ледохода). || Клочок (земли). N. Дворовый (улпутăн хăй патĕнче тăракан) хресченсене ирĕке кăларнă чух пĕр татăк çĕрсĕрех кăларса янă. N. Персияпа Турция (= Перçипе Турци) патшалăхĕ хăйсен патшалăхĕсем хушшинче выртакан татăк çĕршĕн пит хытă тавлашаççĕ. || Часть. Чаду-к. Вара çĕлен патши темиçе татăк пулнă. || Статья. Бес. чув. Вĕрентекен ăна пĕр хаçет парса янă. Унта пĕр тĕрĕк (турккă) патшалăхĕ пурăнăçĕ çинчен çырса хунă татăк пулнă. Вăл татăкра турккă хĕрарăмĕсем арçынсенчен хĕн курса пурăнни çинчен, халăх сахалланса пыни çинчен çырни пулнă. || Отрезок времени. Якейк. Тепĕр татăкра (в другое время) пӳклесе парăп-ха, пĕр татăкра (в непродолжительное время) халь виç йĕм ĕçлерĕм. || Употребляется для выражения уменьшительности. N. Ниăçта та пĕр курăк татăкĕ те çук (нет ни травки), йĕри-тавăра пĕр хăйăр (песок) анчах. Собр. Кил енче тип татăк, Вутлан енче вут татăкĕ. (Чĕлĕм туртни). ЧС. Çӳлте пĕр пĕлĕт татки те çук, хĕвел шăратса пăхать. || Небольшая часть поля (2—З хăлаç). К.-Кушки. || Обрубленный, обрезанный. Ишек. Халĕ те татăк хӳрепе (с куцым хвостом) çӳрет, тет. N. Татăк хăлхапа çӳретчĕ. Синьял. Шур татăк кут, татăк кут, хуса-хуса пытăм та, хурама кутне анах карĕ. Альш. Татăк кут Татяна (насмешка над именем). N. † Татăк кутлă (вар. котлă) тимĕрçсем сиксе тимĕр çапаççĕ. Ала 4°. Эпĕ куртăм çавăнта пĕр хăрăк татăк çăкана. Ск. и пред. чув. 77. Каларĕ вăл еррипе, карчăк енне çаврăнса: çамки шăтăк — хупăнмĕ, чĕри татăк — сыпăнмĕ. О заступл. Татăк алăллă хĕре курсан, тарçисем те пит тĕлĕннĕ. ТХКА 40. Пĕр сыснин хăлхи татăк. Ала 4. Усал патши ăна пĕр лаша пачĕ, тет, тата тепĕр татăк хĕç пачĕ, тет. N. Татăк винтовккă, обрез. || Распруженный (о запруде). Н. Мазик. Çитсен, унтан ыйтнă: чăнахах санăн арман пĕви татăк? || Лишенный. КС. Аш-пăшран, сĕт-турăхран татăк тăмастпăр. N. Вĕсем никçан та чытнайран татăк полмаççĕ. Юрк. † Вуникĕ ĕне усрăттăм, ĕне сума тухăттăм, сĕтрен татăк пулмăттăм. || Перерыв. Алик. Туя пынă лашасем умĕнче сĕлĕ татăк ан тăтăр (т. е. чтобы без перерыва лошади ели овес).
(тада), еще, кроме того. Регули 1527. Манăн конта пилĕк ĕне, вăлсамсăр поçне тата тепре атти панче. Ib. 1473. Эпĕ, атти, Онтри, он пичĕш, тата ман йăмăк пырса (эп пырса, атти пырса). Ib. 1488. Вăл пире ĕçтерчĕ те, çитарчĕ те, тата окçа пачĕ те: çавăншăн она ыр сăмах калас мар-и?. Ib. 1476. Атти ман ватă, тата хоравсахрах. N. Мĕн тата кунта çаплах ларас, терĕ, атьăр çанти вар хушшине, унта çырла нумай. Вишн. 66. Тата пĕчĕкçĕ ачасем, упаленекен е утакан пулсан, кăмака тăмĕ, тата кăмрăк пит çиеççĕ. Ib. 69. Тата хăш-хăш шыва усал пулса ĕçмелле те мар пулать. Ib. 60. Тата çавăн пекех çырмасенче, пĕвесенче пулă ярса ĕрчетес пулать. Ib. 73. Тата хăш-хăш çĕртре хĕрӳ кунсенче яланах вĕт кайăк-кĕшĕк (ӳпре) çӳрет. Çавăн пек çĕрте шыв çулĕ пур тесе, шанса алтма та юрать. К.-Кушки. Тата Вăрнар çук-ши? Нет ли еще (других) Вурнар? (или: м. б. есть еще другие Вурнары). Çутт. 56. Çапла, çаплах çав. Ахалех пуян Ваççана тата мăнтăрлататпăр, терĕç. Орау. Çĕрĕпе тем чул вутă çунтарсан та, кашни каç çавăнтах выртсан та, вутă татах пурччĕ (хватало, не изсякали). || Вдобавок. Орау. Ишекре хваттер лайăхчĕ, шалу сахал пулсан та, кунта тата кăçаллăха хваттер çук. N. Çынна вĕлернĕ те, теççĕ, тата ыйтать: мĕншĕн çыхатăр? тет, теççĕ. Алекс. Невск. Тутарсем çĕмĕрсе тăкни çитмен, татах урăх тăшмансем: шведсем, нимĕчсем, литовцăсем, халăх вăйсăрне кура, вĕсене хирĕç тăра пуçланă. Чхĕйп. Тата тепĕр ик туй арĕм пек пулнă. Ала 98. Илья пролокĕ чӳркӳре йопа çинче çорта лартма ытах кансĕр, çорти ӳкет тата. || Еще (энкл.). Указывает на обстоятельство, которое также надо иметь в виду. П. И. Орл. Тулĕк вăл виçĕ сăмах анчах çырать тата, çырнă чухне нуммайрах çыртăр вара. N. Эс тата ма салтса илтĕн-ке? А ты зачем еще сняла с нее (монисто)? Регули 1502. Парать-и тата? Эпĕр итмесĕрех илĕпĕр. О земл. Малашне мĕнле май пулăшать тата. Регули 1424. Вăл халь те килиман. Вăл тата халь те (халь те тата) килмен. Шурăм-п. Вĕсем, вырăсла сăмах тесе, çак кирлĕ сăмаха халăхран туртса илесшĕн. Ку аванах та мар-çке тата, ку халăх чĕлхине чухăнлатни пулать-çке. || Выраж. противоположение, когда к предшествовавшему присоединяется нечто последующее, его отрицающее. Орау. Эп ку пир-тăлласене çума парас, терĕм те, памарăм тата (а потом не отдал). Ib. Эпĕ ăна питĕ хытă çиленсе çитрĕм те, татах каçартăм. N. Ку килте, лешĕ таçта тата (а тот, не знаю где). || В возражениях. Альш. Карчăкĕ каланă: мĕшĕн çимерĕн тетĕп, тенĕ. Старикĕ каланă: çирĕм вĕт тата! Тет. (Смысл такой: ведь я поел, чего же тебе еще надо?). Баран. 79. Çула пурăнма аван-и тата? терĕм. || При сравнениях усиливает перевес качества, как русск. еще более. ЧП. Син-пылтан тăван тата тутлă (еще слаще). Юрк. Улпут картишĕнчи çынсем тата та питрех (еще более) пăсăлнине (испорчены) курсан, ку, Карачăмĕ, унта слушит тума пăрахса, хăне хулана леçтерет. В. С. Разум. КЧП. Сухан пит йӳçĕ, пăрăç тата йӳçĕрех. Регули 1422. Вăл манран тата номай ăста. N. Манăн тата лайăх кĕнеке пур. У меня есть книга еще лучше. Срв. Манăн тата тепĕр лайăх кĕнеке пур. У меня есть еще хорошая книга. ЧС. Аслати тата хытрах авăта пуçларĕ, пирĕн чӳречесем чĕтресе анчах тăраççĕ. ЧС. Акă эпĕ тата питĕ хăра пуçларăм. Я испугалась пуще прежнего. Ала 31. Эпĕ юмах тата нумай пĕлетĕп (т. е. кроме этих). С. Тим. † Пуçа ухса ташлама кĕмĕл-тенкĕ кирлĕччĕ; халь те кĕмĕл кĕмĕлне, тата кĕмĕл кирлĕччĕ (как будто еще серебрянее; срв. пинтен пин). Кан. Малашне татах та нумайтарах (еще больше) чăваш ĕçхалăхĕ Шупашкар пульнитсине эмелленме килессе шансах тăратпăр. Цив. Ку тата пит вăрăм, кулмаллисем пит нумай. Эта сказка еще далеко не вся (много длиннее того, что я рассказал). Шурăм-п. Ачасем тата нумай юрă юрларĕç. Менча Ч. Ку юмах тата вăрăм та (длиннее, чем здесь приведено), эпĕ ăна пĕтĕмпех йĕркерен пĕлейместĕп. Ала 70. † Çӳлĕ-ах та тӳ çикче виçĕ хурăн, çил силлемесĕрех силленет; çил силлесен, тата, ай, силленет. Дик. леб. 31. Патша арăмĕ, çиленсе, ăна татах курайми пулнă. || Выражает иронию. Орау. Çылăх вĕт! — Çылăх тата! (вот еще! с особ. иронической интонацией). Ib. Юрамĕ тата! Вот еще не годится. || Все-таки, опять-таки. Яргейк. † Макăра-макăра сат хураларăм, тата атине юрама пулмарĕ. ЧС. Акă манан пурак та тулчĕ ĕнтĕ, çырла татах (все еще) нумай. || Опять. N. Халь анчах тохса карĕ, тата килчĕ. N. Карĕ вăл татах хулана (опять ушел). Юрк. Лармастăп, тет ку татах. Он опять-таки говорит: „Я не сяду“. СПВВ. БМ. Тата, тăта, еще, опять. || При уступлениях. КС. Ĕçмесен пыратьчĕ тата, хăй пит ĕçет. Как бы он не пьявствовал, так было бы туда-сюда, а (ведь) он больно льёт. N. Хăш (хăть?) эсĕ вырăнтах пурăнсан тата аптăрамăпăрччĕ. N. Хăвăр укçăра пĕтерсен татаччĕ. Анчах эсир харам укçана, эпир тар юхтарса тунă укçана пĕтеретĕр. N. Вăл ахаль иртĕнет пулсан татаччĕ. Орау. Патакки тата, пуши çав, пуши çунтарать. Палка-то еще что, а вот кнут-то, кнут-то больно обижает! (Говорила чувашка о побоях, которые она терпела от мужа). N. Хăй кайни татахчĕ (ладно-бы), ачана вĕлермĕçин юрĕччĕ. || Ну, что же, что... См. Оп. иссл. чув. синт. II. N. Вĕлерсессĕн (лошадь), упăшкине ак çапла элеклесе каланă: санăн аку лашана чиксе вĕлерчĕ. Упăшки уна каланă: вĕлерин, тата мĕн тăвас, тенĕ. || Употр. во многих чувашизмах. Орау. Уярпа (от засухи) пушăт ӳкми пулать (лыки не снимаются) пуль? — Вăл тата мĕлле май апла халь (это еще что, а вот...), ак çĕртме анисем хытса каяççĕ-ха! Красная Горка. Автанĕ тата (а тут еще петух) кĕлет çине хăпарса кайнă та, тек-текех кăшкăрса, улпут пек тăрать. КАЯ. Анне алăк тăрса уçсан, хай килемей: фу! эпĕ килсенех усал сывлăш тухса тарчĕ, терĕ. Эпир аккапа: халĕ пирĕн патра усал (нечистый) çук, тесе, хĕпĕртенĕ-кайнă тата. Чертаг. Сыв пул (Прощай)! — Сыв пул тата! (ответ). К.-Кушки. † Эс савнине эп савсассăн, тата савма юраттăр (т. е. тогда для тебя возлюбленная будет еще дороже, ценнее). N. Эпĕ килте полсан татаччĕ.
2 л. ед. ч. прош. вр. действия, не даром говорится, что... (Обозначает особенность предмета, его главное свойство). Орау. Ярмушки таврашĕ темерĕн (не даром говорят, что...), пăх-халĕ, мĕн хăтланать! СТИК. Çĕвĕç çынни темерĕн, тытнă-тунă-прахнă. (Не даром говорят, что портной: быстро сшил одежду). Ib. Çак Иван та темерĕн, килсен, калаçса, култарса пĕтерет вара.
стать смелым, решительным. Этем йăх. еп. пус. кай. 7. Ĕлĕк вĕсем йăваш кăмăллă пулнă, халĕ теветкеленсе кайнă.
(тэк, т’эк’), все, то-и-дело, assidue. НАК. Хăй тата ниçта каймасăр кулĕ тавра (кругом по озеру) калла-малла тек ишкелесе çӳрет (утка). Перев. Хамăр нимĕн çинчен те шухăшламастăпăр, текех тататпăр (знай себе рвем ягоды). Н. Лебеж. † Выляма тесе, тухрăм урама, тек пăхаççĕ манăн сăн çине (на мое лицо). Сред. Юм. Тек хăраса çӳре онта (все бойся там), арран ирĕке тôхрăмăр. N. Вĕсемпе тек килĕштермесĕр пурăнатпăр (все ссоримся). Изамб. Т. Çапла тек (всё) лашасене çавăрса аштараççĕ. Юрк. Пĕри хăй амăшне, ватă çынна, хире пăрçа вырма илсе каят. Амăшĕ, вырнă чухне пĕр пăрçине, çиме тесе, çăварне хыпсан, шăлсем çук пирки çиеймесĕр, тек çăварĕнче чăмласа тăрат (горох остается у нее во рту не разжеванным). М. Васильев № З, 51. Шор лашапа эпĕ тек (мĕн тăвас тен выльăха?) пĕлĕт çине олăхап пек. Янтик. Пĕрре çаптарас пулать сана кутран, вара тек вырăн çине шăма пăрахатăн эс (перестанешь постоянно мочиться в постели). || Гиперболически. СТИК. Мĕн тек пĕтĕм ачу-пăчупа йăхланса çӳрен? (Говорят про женщину, идущую куда-нибудь со всем семейством, с ребятишками). Ib. Лапăртатса ан тăр тек! Не болтай. Ib. Çывăрса ан вырт ĕнтĕ тек, тăрас пулат! || Плеонастически. Орау. Вăл (она) хăш чухне, хутса ярсан, хупма (скутать печь) тек килекенччĕ. || Всё (в смысле „всюду“). N. Манчжуриара (= Манжурире) тикĕс вырăн пит сахал, тек тусем. || Больше, amplius, ultra. N. Тек ан таврăн! Тек ан таврăн (больше не возвращайся)! тесе, хĕнерĕ, тет те... N. Çăварна тек ан кар. Истор. Новогород çавăнтан кайран тек ирĕке тухайман вара. Альш. Амăшĕ калат, тет; тек çăкăр çук ĕнтĕ (больше хлеба нет), тесе калат, тет. N. Текех тăвассăм çук ун пек (больше не буду делать). N. Иляна вăл текех курайми пулнă (с этого времени возненавидела). Ала 17°. Халĕ ĕнтĕ эпĕ сирĕн патăрта вуникĕ çул пурăнтăм, текех (больше) кунта пурăнма юрамасть, каяс пулать. N. Текех ун çине те шанми пултăм. Я больше на него не надеюсь). Ала. Тек ан калаç, эпĕ хăратăп. Дальше (больше) не рассказывай, я боюсь. Торп-к. † Эпĕ сире текех кисе курас çук (больше не приеду к вам повидаться), сыв полăр та, пор полăр! Яргуньк. Сутнă чух ман пуçăмри йĕвене ан пар; парсан, мана текех кураймăн (больше не увидишь), терĕ, тет. Ой-к. Текех пыман вара. Больше не приходил. N. Килтен хут (письмо) илмесĕр текех хут ямастăп. Лашм. † Пирĕн çак тăвансем тек килес çук (больше не придут); килсессĕн, пăха пĕлес çук (мы не сумеем принять с должным почетом). N. Тек (больше) ним те çырма пĕлместĕп (в письме). СВТ. Нумайĕшĕ: çын шатра чирĕпе пĕрре чирлесессĕн, нихăçан та текех шатра тухмасть, теççĕ. Сĕт-к. Салтака тохса кайнă чоне: сыв полăр та, пор полăр, текех килсе кормăпăр, тесе, макăрса йорлаççĕ. N. Ăна текех хистемен вара. Его больше уж не принуждали. Регули 1301. Тек ан кил. Больше не приходи. Постоянно не приходи. N. Пĕр каланă пулсан та, анчах тек ан калатăр. Если сказал, то пусть не повторит того. || Опять. N. Этем пĕрре вилсен, тек пурăнасси пур-и? Янтик. Халь ĕнтĕ пĕрене хатĕрлесе çитертĕм, тек кайса шырас хуйхи çук. || Еще. N. Ман пек хĕн ĕçсене, ырă ĕçсене пит тĕплĕ туса пурăнакан çын çĕр çинче тек пур-ши вара. || В состоянии бездеятельности. Встреч. в след. обороте. N. Тек тăр-ха, ан вĕлер! Стой, не убивай. Микушк. † Ылттăнах та хачă, кĕмĕл ункă, кăтачĕсем çукран тек тăрат (ножницы лежат так, т. е. без употребления). Пазух. Юрлаймăттăм — юррăм та, ай, тек тăрать (иначе мои песни останутся так, т. е. без приложения). || Лашм. † Ай хаях та миллай, хамăр савни, эп каймантан тек кĕтсе тăрать пулĕ (вар. эп каяймантан тек кĕтет, т. е. всё ждет меня, чтобы взять замуж?). Кама. Эсĕ те кунĕн-çĕрĕн кĕнекепе. Сан пирки мана вăрçаççĕ. Ларасчĕ майланса тек кăна. Пĕтĕм ял сан çинчен калаçать.
(т’эм), неизвестно что. См. темĕн. Регули 510. Тем (темĕнле) полать-ха. Не знаю, что (еще) будет. Синьял. † Вăрман хĕрĕнчи кăвак пĕлĕт, тем çăвасси пур халĕ. Пуç капташки-маклашки, тем курасси пур-халь ун. Сунт. Тем тăвассу пур. Не знаю, что мне сделаешь (т. е. ты со мною ничего не сделаешь. Ответ на угрозы). ТХКА 49. Тем тăватăр ĕнтĕ (не знаю, как вы решите), кайма та хăрамалла, лашасене те шалккă, тет анне. Амăшĕнчен ыйтсан: ашшĕ тем тăвать, тет. СТИК. Тем пулат, тем килет-ха, тен мункунччен вилĕпĕр-кайăпăр! (Погоди, вот доживем до пасхи, там увидим). || Неизвестно какой. Шел. II. 64. Ма ан кăтарттăр (почему не показать), вăл тем япала мар вĕт (не бог-весть что). Истор. Иван Калита аслă княçра чухне вĕсем тем сăлттавпа (по какой-то причине) Радонеж ятлă хулана куçнă. Все, что угодно; весьма многое, разнообразное. || N. Уйăх хушши мар, пĕр эрнере те тем пулас, тем килес. N. Темрен те паха. Дороже всего на свете („дороже не знаю чего“). Ст. Яха-к. Çав кунсенче тем те курăн çавăн пек япаласене (увидишь много подобных вещей и не знаю каких). || Нечто страшное. Шел. 102. Саншăн (из-за тебя), пĕчиккĕскершĕн, пире темех тумĕç-ха (ничего особенного не сделают). || Не знаю. Регули 481. Тем, пĕлместĕп эп. Не знаю, мне это неизвестно. Ib. 486. Тем тес. Не знаю, что сказать (quid dicam nescio). Орау. Час килет-ши вăл? — Тем, пĕлместĕп. Ib. Пырать-ши вăл, çук-ши? — Тем тăвать („не знаю, как он поступит“). Придет ли туда? — Не знаю. Якейк. Виçĕ пус окçа та çок, тем тума пĕлес халь (не знаю, что делать). N. Пирĕн тем тумалла çук япалана. N. Эпĕ орăх хоть те ярирăп-и, тем. || Не знаю, что об этом сказать (затрудняюсь определенно высказаться). Орау. Вăл хăй кăмăллă япшар çын пек туйăнчĕ те, тем тата. Мне показалось он любезный человек, впрочем не знаю... || Иногда только смягчает последующее заявление, или отнимает от него силу полной уверенности. Торп-к. Пичĕшĕсем ыйтаççĕ, тет: макăртăн-и мĕн, Хăрхăн, тесе калаççĕ, тет. Пике калать, тет; тем, макăрман та, йывăç турачĕ çапрĕ те, çавăнпа кушшуль тухрĕ, тесе каларĕ, тет. Регули 843. Тем, каяс çок вăл паян. Ib. 482. Тем, корман эп. Не знаю, я не видал (мне кажется, я не видал). Другой смысл (с иною интонацией): „мне по этому делу ничего не известно, я не видел“. || Должно быть, кажется, как видно, возможно. Панклеи. Попĕ корчĕ те: Макçăм, сан кĕсре окçа кăларать, тем, тет. Орау. Тем, ку Йăван кĕçĕр килмеçт пуль (наверное, не придет; верно, не придет; как видно не придет), кĕтес те мар. Никит. Татнă пек çырлине сутсах килет тем. Видимо, она придет домой тогда, когда продаст набранные ею ягоды. Янтик. Хулана карĕ тем (повышение голоса на „хулана“). Видно он в город поехал. Сред. Юм. Паян çăмăр пôлать тем? Возможно сегодня будет дождь? N. Ĕни сĕтсĕр мар тем те (кажется): çаканĕ нăмай та, çанпа çитмеçт, корнать. Орау. Ирех юрлатăн, ачам, тем сан паян макăрмалла пулать пуль. Регули 485. Вăл тем. Кажется (думаю, что), это он. N. Сахат чарăнса ларчĕ тем вăл çĕрле. Б. Нигыши. Старикки каланă (старухе): çарăкне хăпарса курмасăрах кулатăн тем (кажется), тесе калать, тет. Якейк. † Ай акиçем, йăмăксам, тем ытлашши каларăм поль, кайтăр-поттар! ан тийăр. (Солд. п.). Нюш-к. Эс манран пĕр виç çул аслăрах-ши? Эс манран пĕр виçĕ çул аслăрах тем вара (еще более увеличивается продолжительность). Панклеи. Чăнах тем. Кажется и в самом деле правда. || Как будто, словно будто, quasi is. Регули 480. Эп, тем, каларăм сана. Не знаю, сказал ли я тебе (как-будто я сказал тебе). N. Тем пĕр-пĕрне çиленнĕ пек, тек пĕр-пĕрин патне нимĕн хыпар тумасăрах пурăнатпăр. С. Айб. † Турă утма савса эп ӳстертĕм, тем хам савăнса ларса, ай, çӳрес пек. („Тем“ придает здесь оттенок раскаяния). Сунт. Тем, пуян çынсем пек. Ib. Çанталăкĕ, тем, сулхăнлатрĕ. N. Тем, аван мар пек туйăнать. || Нередко соединяется с другими выражениями или предложениями. Регули 484. Те ярас тем. Не знаю, посылать (послать) ли, или не посылать (послать). Ib. 780. Вăл пирĕнтен инче мар; те килет тем конта, эп она пĕлместĕп (не знаю придет или нет). N. Мĕскерле, чăваш хушшинче пурăнса, чăвашла вĕренейчĕ-ши вара (а удалось ему выучиться)? — Тем, вĕренейчĕ-и вара (или: те вĕреннĕ тем, или; темĕскерле вара). А когда он жил в чувашах, удалось ли ему выучиться по-чувашски? — А не знаю (а не сумею тебе сказать). Бр. п. водку 16. Хамăр ялăн каччисем темĕншĕн тем ыйтмаççĕ (не сватают). N. Тем авланас пулĕ салтака каяччен. || Не знаю почему. Изамб. Т. Тем вăрçаççĕ вара? || Не знаю что; шут знает что. N. Çавăн пек сăмахсем вĕсенĕн урăх та нумай: çавăн пек пулсан, тем курас пулĕ (испытать придется). С. Тим. Курăкран çӳхе, темрен вăрăм (длиннее не знаю чего). || Что-то. Шурăм-п. Тем калас, тет пулмалла. Должно быть, что-то хочет сказать. Сред. Юм. Тем алхастарнă поль сире. (Çынсĕм пит чарăнмасăр вылясан, кôлсан калаççĕ). Уже не... ли (указывает на одну из возможных вероятностей). Ib. Пĕр пит йосав каччă иртсе кайрĕ, хăтана каймарĕ тем (т. е. уж не пошел ли он невесту сватать?). || Что-то (= почему-то). Орау. Пĕр çулнехи пек кахатлăх ан пултăр кăçал (как бы не случиться неурожаю), тем çăмăр çук. СТИК. Тем пуç ырата пуçларĕ, те сĕрĕм çакланчĕ. Что то начала болеть голова, не знаю — угорел. Алгаз. Тем урамалла пăхрăм та, çынсем мăкăр-мăкăр вуласа чупаççĕ. N. Çынни тем чирлĕ, типшĕм, лутра хăйне хăй хавас мар пек кăтартат. || Служит для усиления. НИП. Тем пысăкĕш чăрăшсем (огромные ели). Орау. Вучĕ тем çӳлли çунать. Пламя поднимается на огромную высоту. || Употребл. в чувашизмах. Сред. Юм. Тем çăва ятлăччĕ çав! Не знаю шут знает, как его звали! Ib. Тем çăва патне ярат онта мана! Не знаю (шут знает), зачем посылает он меня туда! N. Тем мурне (также: тем ахратне, тем шуйтанне, тем хăяматне, тем масарне; тем çăвине, почему-то). Сред. Юм. Тем çăвалла çын ô, нимпе те манран йôла пĕлмес. Шут знает, что он за человек — все за мною вяжется. Ib. Паян ô кайни такçанах, тем ĕмĕр пôрăнчĕ ôнта (долго находился или пробыл). Ib. Тем чир пик аса та илмен эп ôна. Не знаю, я как-то не припомнил этого. Ib. Тем çăви полнă. Не знаю, что случилось (шут знает, что случилось). Шурăм-п. Хăйне теме (dat.) хурса, таçти пухура пек, никам ăнланайми сăмах калать. С крайнею гордостью он произносит никому непонятную речь, как будто на каком-то важном собрании. Ск. и пред. чув. 57. Тем хăтланман-ши, темĕскер туман-ши? Не наделал ли он чего? Сĕт-к. Çав пачкалăка тĕкĕ пемелле (надо подпереть подпорой): тем çĕрех солăнса кайнă. || Чорт знает к чему, зачем. Орау. Тем ухмахне палăртать вăл. К чему обнаруживает он свою глупость?
подобно невесть чему; очень, весьма сильно. Истор. Тем пек хытă вăрçнă. Толст. Патша тем пек çиленсе çитре (страшно рассердился), тет. СТИК. Вăл (она) акăшне тем пек чарчĕ, тет те, çав леш (та) нимне те итлемерĕ, тет. (Она всячески уговаривала сестру не убивать брата...). Изамб. Т. Акă, тем пек ĕçлĕттĕм, анчах вăй çук. Коракыш. Çул çинче санран тем пек итсе пĕлĕç (будут настойчиво расспрашивать). N. Тем пек юрасшăн тăрăшать. Янш.-Норв. Хăйсем кассисем ăна (девку) пурте мухтаççĕ, кил-йышĕсеи те тем пекех юратаççĕ (страшно любят). Н. Шинкусы. Хăйĕн халĕ тем пек пăхас шухăши те пур-тăр (самому, чай, очень хочется погадать). Орау. Эпĕ чăвашла кăшт (или: пĕчĕк) хут татăк çине çырнине те тем пек (вулаттăм). Ib. Пуçăм тем пек ыратрĕ (болела). Ib. Хăне хăй тем пекех хитре тесе шутлать пуль. Небось, считает себя за писанную красавицу. Ib. Чĕмпĕрте эпĕ те тем пекех вĕренесшĕнччĕ, анчах атте вăй çукран ниçта та вĕренме яман. N. Анне мана тем пек тинкерсе пăха пуçларĕ. N. Вăл мана вăрçнă чуне тутаран патакпа çапрĕ те, ман тута тем пек шыçса карĕ [страшно распухла, у меня всеё (т. е. всю) губу разворотило]. Сĕт-к. Хĕвел анасса тем пекех кĕтетĕн вара. Çĕнтерчĕ 14. Çуттине парсан, тем пекех аванччĕ те. N. Эпĕ хам сăна (портрет) тем пекех (с удовольствием) ӳкерсе ярăттăм, ӳкерекенех çок конта. КС. Тем пекчĕ те çав (очень желал-бы, но...). || Невыразимо приятно. Якейк. Çав вар вĕçĕнче сив шу ĕçрĕм те, тем пекех туйăнчĕ (или: полчĕ). Ib. Ăна пыл çини тем пекех туйăннă çав. Шел. 166. Тем пек маттур хĕрсем те (первейшие красавицы) пит юратса çиеççĕ. Цив. Лаши çине утланса ларчĕ, тет, тем пек улпут пулса (как невесть какой барин). Т. VII. Лартсассăн, вăл çын çак ямăшкăпа тем пек калаçа пуçларĕ (пустился в разговоры), тет. || Изумительный, великолепный. Каракыш. Ирччен тем пек хула пулса ларнă (возник).
тем чохлĕ, то же, что тем чул. N. Тем чухлĕ çын пĕтрĕ. Якейк. Килтĕмĕр те, тем чохлĕ лартăмăр. Ib. Пасарта тем чохлех тăтăмăр. || Затруднительно сказать, насколько... Ст. Яха-к. Анатри Паллясем Упнерти Маçилке карчăках тасаттарсаччĕç; пирĕн те ăнах тасаттарасчĕ, анчах вăл халĕ пирĕн пата килсе тасатма тем чухлĕ ерçет (не знаю, досужно ли ей).
(тэмэ̆н’, т’эмэ̆н’), неизвестно что, что-то. N. Вăл ăна мĕн каланă? — Темĕн каланă (или: темĕн каланă, пĕлместĕп). Альш. Анчах унăн сăмси тăрринче темĕн шурри пур: кукша (çутă) пуçлă çын пек курăнать (у утки из породы „кукша-кăвакал“). || Невесть что, бог знает что... Юрк. Тĕтĕресси темĕн мар-тăр-çке (т. е. не представляет большой трудности). N. Сĕлĕ вăрлăхĕ çитерни пĕр сехет хушшинче темĕн курмалăх пур. || Употребл. для обобщения. Альш. Унтан лерелле вара Кӳренсем-темĕнсем каяççĕ (и не знаю, какие-то еще селения). Ib. Шапа кĕписем-темĕнсем (и еще какие-то травы), шăтат хăмăш [растет (вырастает) тростник]. || Не знаю(-ем). Сред. Юм. СТИК . Темĕн, кашкăр-ши вара! Не знаю, едва-ли это волк! (Так и в Сред. Юм.). Юрк. Темĕн, курмарăмăр, теççĕ ыттисем те. Не знаем, мы не видели, говорят и остальные. Ст. Чек. Темĕн, астумастăп (с оттенком сожаления, иногда преднамеренного, в том, что сказано другим человеком). || Выражает сомнение. N. Эпĕ сывă юласси темĕн? Не знаю (сомневаюсь), останусь ли я жив. N. Çăмюн вилес пек выртат; çак кунсене ирттерейи темĕн. Шихаз. Ентĕ кун пекех пулсан малалла каясси темĕн. Едва ли при такой обстановки пойдешь дальше. || Как будто. Пазух. Улма йывăç касрăм, темĕн Атăл тăрăшне тухас пек. Ух пек çинçе пӳме ӳстертĕм, темĕн атте-аннене юрас пек. || Пожалуй. М. Васильев. Çывăр, çывăр, тĕлĕк кор, атто тарĕ, темĕн, хор. Чăв.й. пур. 25. Эсĕ, темĕн, çунтарса ярăн, тесе, элек тупса сутниксене йыхăрса пынă та, Яккăва тилкепепе юпа çумне кăкарса пит хытă хĕненĕ. ЧС. Усал сăмахсем калаçса, вăрçса çӳресен, темĕн, начар пулĕ. || Как бы не... Толст. Анчах асту, ан шавла, ан ӳсĕр, темĕн хăратса ярăпăр тата (как бы не спугнуть), терĕ. || Как ни... N. Пристăв аллинче Окунĕв сăнне (фотогр. карточку) тытса тăрса, мĕн тухакан пĕри: Окунĕв мар-и, тесе тăрать. Анчах, темĕн аппалансан та, Окунĕва тытма пултараймаççĕ-халĕ. || В отрицат. предложениях — ничто. N. Ман шухăшпа пулсан, халăх ĕçе тĕрĕс тăвас тесен, çакăнтан ытла темĕн те тума кирлĕ мар. || В чувашизмах. N. Вăрлăхĕ вăл илсе акма темĕн хаклă япала мар (не бог весть какая дорогая вещь). N. Унтан вара вăл каланă: темĕн тесен те (как бы то ни было, а...), пирĕн çĕр çаврака. Букв. 1904. Ача ăсĕ çав: темĕн йĕмелли пур вара çав чĕпĕшĕн (не стоило бы и плакать из-за этого цыпленка)! N. Йĕрин! темĕн вилмĕ халĕ, йĕрĕ-йĕрĕ те, чарăнĕ. Пусть плачет! Не больно умрет (т. е. ведь не умрет же); поплачет, поплачет, да и перестанет. N. Темĕн кунĕпех ĕçлемĕн-халĕ. Ведь не будешь же целый день работать.
неизвестно до чего (до какого предела), очень, долго. N. Аероплан, вĕçсе пырса, хула çинче темĕнччен тăчĕ. Юрк. Çапла темĕнччен кала-кала пырсан, мĕн çырассине каласа пĕтерсен, тиекĕнчен: мĕн çырнине вуласа пар-халĕ, епле, аван çыртăмăр-и? тесе, ыйтат. Чăв. й. пур. 34. Йыхăрма пырсан, çав çын темĕнччен йăлăнса тăрать вара: тарăхашшăн атя, тесе. ЧС. Çапла темĕнччен (scr. темĕччен) темĕскер тепĕр каласа кĕл-тăвать, анчах эпĕ мĕн-мĕн каласа кĕл-тунине астумастăп.
неизвестно что. Бр. п. водку. 5. Çав апайăн вара темĕскер пур манпала (что ей до мени, что она меня не оставляет в покое)? N. Темĕскер тума çыру ямастăр эсир? || Какая-то вещь, что-то. Ст. Чек. Çаксем ялан темĕскер çухатнă пек шыраса çӳреççĕ. Баран. 87. Çавăнтах темĕскер хури курăнса кайрĕ. Регули 198. Эп илтрĕм, эсĕр темĕскер попленĕ. Орау. Кил-ха конта, темскер пур! Иди-ка сюда, здесь что-то естьI N. Тухтăр патне çӳретĕп: те суять, те ахаль лăплантарать: нимех те çук санăн, тет, çапах темĕскерсем (какие-то лекарства) ĕçме хушрĕ. || Что-то особенное. N. Халĕ хĕлле мар, хыт-сухана та яма пулать, вăрмана та. Çарансем çинче те темĕскер çук вĕт (ничего особенного нет). || Шут знает что. ГТТ. Темĕскер туса хĕл иртет. Зима проходит шут знает за какими занятиями (т. е. без видимых результатов работы). N. Эпир ăна: темĕскер пулĕ, тесе, ĕнесене хăварса тартăмăр. || Употребл. для обобщения. Альш. Хăятран лерелле темĕнле-темĕнле ялсем каяççĕ вара унта: Çĕнĕ Хăятсем темĕскерсем. || Какое-то существо. Актай. Каллах кусен сĕтне (их молоко) темĕскер ĕçсе кайнă. Артюшк. Анне, ав лере темĕскер килет, шап-шурă сухаллă, аллинче темĕскер пур. || Какой-то. Шурăм-п. Вĕреннĕ çынсем çĕнĕ лайăх япала тупса кăларсассăн, тĕттĕм халăх ăна ирĕксĕр илнĕ пек анчах илет; малтан: темĕскер усал япала вăл, тесе, хăраса тăрать. || Что-то, почему-то. Болезни. Эсĕ мĕнпе чирлерĕн? тенĕ. Лешĕ каланă: „эпĕ нимĕнпе те мар, çынсем хĕлле, ĕç çук вăхăтра, юмах итлесе, чĕлĕм туртса ларнă çĕре, хурал пӳртне кайкаласах чирлерĕм темĕскер. Шурăм-п. Хĕрарăмсем те урамра темĕскер кумаççĕ (что-то, по какой-то причине снуют туда и сюда). Ib. Темĕскер астумастăп. Темĕскер астуми пултăм. Что-то не помню. Я что-то начал забывать. Ib. Темĕскер çӳрейми пултăм эп. Я что-то, почему-то, начал хворать. || Неизвестно (трудно определенно сказать, так ли это). N. Анчах, тен телейне кура, темĕскер (м. б., на его счастье, что-ли), тăлăх-турата Пахум Унтри арăмĕ усрава илнĕ. N. Краçниккăв, çакна кура темĕскер, хăй çурт-йĕрне 5500 тенкех пама пулнă. || Пожалуй. БАБ. Ку, темĕскер, хамăра вĕлерсе пĕтерĕ, тесе (боясь, что он их убьет), хăраса пурте киле тарса кайрĕçĕ, тет. || Должно быть, что-ли (предположение). Коракыш. Вăн пĕркунне эпĕ сире армана мĕнле чармаллине каларăм-ç-ха, çавна халĕ пĕвеленĕ. Пĕри итленĕ темĕскер, тенĕ. N. Халь вăхăт çук темĕскер. БАБ. Анне те, те хурланчĕ темĕскер те, куç-çулĕ шапăрах юхса тухрĕ.
то же, что тетĕн, ты говоришь. Тăв. 29. Ĕçлемеççи? — Ĕçлеме тен-ха (какое там работать), ĕçе пăсма тăрăшаççĕ. || Изамб. Т. Халĕ шухăшласа илсе хуйхăрат пуль те, мĕн тăвас тен (что поделаешь)!
(тэн’, т’эн’), может быть, возможно; авось. N. Тен, вăл вăхăтра пӳртре никам та пулман. Ал. цв. 15. Мана пӳрсен, тен, эпĕ сан патна каллах та тавăрăнăп. Бес. чув. 9. Лайăх çитерсен, пырĕччĕ те, тен, анчах лайăх çитересси ăçта ĕнтĕ вăл ку çулсенче (где уж хорошо кормить на этих годах)! N. Пăртак шухăшлăса тăркаларăмăр та: тен, курмĕ-ха, тесе, пĕринчен пĕри иртерсе (взапуски), вăрманалла чупса кайрăмăр. Туперккульос 6. Малтан ленксе чирленине çын, тен, ирттерсе те яма пултарĕччĕ. Сунт. Ашшĕ ун, тен, ĕмĕр килмĕ. N. Кăна (это письмо) илсен, тен, мана валли пĕр-ик минут тупăнĕ — мана çырса ярăр часрах. Абаш. Тен, вăл сан патна кĕрĕ (зайдет). Истор. Шведсем, тен, пире темиçе хутчен çĕнтерĕç, анчах эпир вĕсене çĕнтерме хăйсенченех вĕренĕпĕр! Б. Олг. Пăрахма (уступить) полмас ман, паранкă таса (хорошая) ман. Воç леш çынне (у того человека) ил; вăл, тен, йӳнех парат полĕ, онне ил (купи). N. Тен, ăçта пĕлес (кто знает)? Пире хĕрхенсе ачасене те тупса парĕ, тенĕ. Ib. 468. Вăл килĕ, тен. СПВВ. Х. Тен, парĕç-ха. Может быть, еще дадут. С. Дув. † Çакă хăта патне килсессĕн, тен, чыс курмĕ тесе, пĕлетре? Альш. Тен, çапла лара-лара кайнă ĕнтĕ вăл тĕнчи (население этой местности разселилось все так). Ала 94°. Вăсем татах ыйтнă: тен, кунтах пулĕ пирĕн ача, тенĕ. N. Тен, парĕç, теççĕ. (В Якейк.— тетен). Истор. Паян сывă, ыран, тен, тупăка выртăпăр, тесе пурăннă. N. Суйланă çынсене, тен, тĕрлĕ майпа илĕртме, тĕрлĕ майпа хăратма тăрăшĕ. Якейк. Йăван ули, тен, çавăн чух капан тăрринче пулнă. || Пожалуй. Абаш. Тен, çомăр полать паян. Сред. Юм. Паян ôкçа ыйтма ан кай-ха эс ôн патне, килте çôк-и, тен, ô. Ты сегодня не ходи к нему за деньгами, пожалуй, его и дома нет. N. Тен палхав тухса ан кайтăр (как бы, пожалуй, не случилось бунта), тетĕп. || Вероятно. Уганд. || Часто соединяется с вопрос. частицами. Бес. чув. З. Çук, эпĕ ахаль: тен чирлемен-и-вăл, тет; пулать вăл хăш чух çапла. Якейк. Вăл килет-и тен-хе (тетен вăл килĕ-ха). Может быть он еще (энкл.) придет. N. Тен, эсир янă писме те çавăнта карн тен. ТХКА 77. Вырăсла питех пĕлменскер, çырассине хам йăнăш çыртăм-и тен. Ск. и пред. чув. 20. Хăямат енчен-и тен, вĕçет-килет текерлĕк. Абаш. Онăн окçа пор-и тен. Ib. Вăл контах-и тен. Ib. Хăйсемех исе карĕç-и тен. Орау. Каймаçть те-и-ха тен вăл паян. Он сегодня, может быть, еще и не пойдет. Трахома. Илтнĕ пулĕ-ха, е курнă та-и тен, епле хăшĕ-хăшĕ куç пирки тарăхса çӳреççĕ. ППТ. Тен, çулахи пек çĕр типĕ, кун ăша пулсан, вăсене те ытăчĕ-ç-и тен (т. е. рубахи и обувь скинули бы и бросили), анчах халĕ сиврех, те çавăнпа кăна чарăнса тăраççĕ пулас. Регули 467. Çавă вăл-и тен. Ib. 469. Эсир паян каймастăр-и тен. Ib. 470. Çавă вăл полать-и тен. Может быть, это он. Ib. 489. Вăл тури (= турĕ-и) — тен. Ib. 1390. Килет-и тен, тăхта пăрластăк (погоди немного). Чăв. к. Шур Атăлсем урлă каçнă чухне тен шур пулă тытса çирĕр-е? Пĕвĕрех çурта, çӳçĕр ука, тен пан-уммн çисе ӳсрĕр-е? С. Дув. † Пĕвĕрсем çурта, сăнăрсем улма, тен пан-улмн çисе ӳсрĕр-е? Ст. Чек. Тен эс çапла турăн-а? Букв. 1904. Çинчех тухтăр патне кайнă пулсан, чĕрĕлĕччĕ тен-и тен? || Кажется (выраж. сомненне). СТИК. Çавăнта карăн-а тен? Çавă пачи (= пачĕ-и) тен? Ib. Çавă килчи тен. Кажется он пришел. Ib. Тен çавă хĕнери? (Сочувственно говорит взрослый человек ребенку, когда тот плачет). || Соединяется с другими выражениями возможности. Юрк. Ĕнемĕре тен куç ӳкрĕ пули (= пулĕ-и) — пит начарланчĕ-çке, тет. N. Каваш паракантан та сыхланса тăр, малтан ăна мĕн кирлине пĕл, тен вăл хăйшĕн канаш тăвать пулĕ, тен вăл сан çинчен шăпа ярасшăн пулĕ. N. Тен эсир хăвăр пĕлекен улпутсем урлă мана, Хусаналла сĕтĕрме пултараймăр-ши? || Что-ли (выражает недоумение). КАЯ. Çапла çав, килемей! пирĕншĕн таштан инкек тупăнса килет-и тен: ĕнер Тумия урнă йăтă тулланă. || Не знаю. В. Олг. N. Тата чӳречесем шап-шурă шăнса ларнă вăхăтра та вăл урамра çара-уранах (босиком) çӳретчĕ. Темле çӳретчĕ тен, эпĕ шухăшлатăп та, ун тӳсĕмлех нумай пулĕ, тетĕп. Сред. Юм. Тем çăвине памас-и тен. Не знаю, почему он не лает. || Как будто? Капк. Тен, çуна сасси илтĕннĕ пек туйăнса-а кайрĕ. Кан. Тен, чĕрене касса кăлараççĕ-и? Ib. Йӳнĕ таварсем татах илсе килчĕç-и тен? В. С. Разум. КЧП. Илтĕннĕ (надо: илтĕнне?) кура (по слухам), Яппунире çĕмĕрĕлнĕ хуласем вырăнне пĕтĕмпех шыв илсе ларнă-и тен (как будто затопило водой).
(т’эн’и), имя мужч. || Встреч. в песенном припеве. ЙФН. Улпут йытти упа тытать, Тени тус; упа тытин те, юрас çук, тин юрасси пулас çук, Тени тус. См. Тенис. || Назв. дер. Тенеевой, Аликовск. р. ТХКА 84. Халĕ вир-ялта кĕтӳ кĕтетĕп. Кăкшăмра, Нурăсра, Тенире пĕрер çул кĕтӳре çӳрерĕм.
то же, что тепĕрер, еще по одному. N. Тепрер кĕпе пачĕç. Дали еще по одной рубашке. Орау. Тепрер ĕçер-им? Выпьем что-ли еще по одной (т. е. рюмочке). N. Тепрер стаккан ĕçер-ха. Выпьем еще по стакану. Тата тепĕрер кĕнеке илĕр. Купите еще по книге. N. Халĕ каран çолни тепрер вос полать. || Еще один. N. Вунă (десять) кĕрепенкке пулă, тата тепрер витре (по ведру, или: и еще по ведру) паранкă илтĕмĕр. N. Тепрер каç, еще одну ночь. ТХКА 75. Вăрлăх сахал, лаша вăйлă мар, ахаль пулсан, санне татах тепрер ана акмалла та, тет йысна. || Приблизительно через один, другой. N. Тепрер уйăхран. Приблизительно через месяц. N. Ну, ача, иртрĕ полас яш ĕмри, порнаймарăм савăнса пĕрер çол, тепрер çол (с годик, с другой)!
(тэртл’эн’), трудиться, маяться, стараться. Ст. Чек. Тертлен, работать, напрягая все силы; маяться. N. Эсĕ тăрăшса тертленсе тунă пурлăхна шăпа ярса уйăрмĕç-и-мĕн? Ст. Чек. Якур тертленет, тертленет çак аслăкĕ хыçĕнче, халĕ те туса пĕтереймен. N. Йăтса кайма инче пулнă; тертленсе пĕтнĕ те (замаялся), çĕклемне (ношу) çĕре хунă та, калать: вилĕм килинччĕ хăть! N. Йăтса каясси инче пулнă, тертленсе пĕтнĕ. Калашн. 4. Иван хăй çамрăк чухне тертленни те çитĕ. СТИК. Çамрăкла нумай тертленнĕ. Ib. Эй мăнтарăн çынни, тертленет-ĕçке (продолжительно, годами трудится, работает изо всех сил). N. Икĕ çĕр çул хушшинче аслă улпутсем аллинче тăрса сахалах тертленмен. N. Пульнитсă уçăлнăранпа темиçе çĕр чăваш куçпа тертленсе пурăннинчен хăтăлнă. N. Осем те пирĕн пекех тертленеççĕ: тăпра çине выртса çывраççĕ. Альш. Алли шыçат та, тахçанччен тертленсе çӳрет (долго маялся). Н. Седяк. Тертленес = асапланас. Юрк. Чăваш арăмĕ те ăна хирĕç: эсĕ ăнсăртран шыва кайса вилсен, санăн упăшку, çамрăкскер, тата çичĕ тапхăр та авланма пултарат; эпĕ шыва кайса вилсен, манăн упăшкам, хăне юрăххине тупаймасăр, авланмасăр тертленсе пурăнĕ, ăна шеллесе эпĕ малтан каçасшăн мар, тет кулса. || Стараться, домогаться. ГТТ. Чеереххисем авантараха кĕресшĕн тертленнĕ. Более пронырливые старались попасть на лучшие места.
назв. животного, суслик. Микушк. † Шывăн леш енче ешĕл уçăм, курăп-халĕ ăна тыркас çинине. Зап. ВНО. Кăçал хирте тыркас нумай. N. Тыркас, тиркас, йăмран, сăвăр. См. тыр-кас, пичук.
(тыт), держать; брать в руки. Якейк. Порçăн тоттăр йăмăкăм, пуçа çыхса каям-ши, алла тытса каям-ши? Регули 101. Вăл тытса тăчĕ вăлсене ӳкесрен (вăл тытса тăчĕ: ан ӳктер, тесе). Он держал их, чтобы они не упали. N. Онта çулла хорлăхан çырли питĕ нумай полать. Çавна вĕремсĕр татса çисан, алли ним те тытими полать, тенĕ. Ст. Шаймурз. † Пилĕке тытса ташлама çут пиçиххи пусанччĕ! Шурăм-п. Йăван салтак пăтине сулахай аллипе хуран (тамăка хурантан тунă) çумне тытса сылтăм аллинчи мулатакĕпе вăй çитнĕ таран çапрĕ. Ала 93. Ашшĕ утса пырса çӳçĕнчен ярса тытнă та, çӳлелле йăтса тăратнă; хуллен, сак çине çӳçĕнчен тытнипех, уттарса кайса лартнă. N. Вăл ăна (вăрра) аллинчен çатăртаттарса тытнă та, çавăтса пырать. Кан. Татăка аллийĕнчех тытса выртнă. N. Вăкăра пĕри мăйракаран (за рога) пăявпа тытса тăрать. || Поймать, ловить. N. Сат хуçи ман юлташсене пурне те тыта-тыта ватнă. Юрк. Çавăнтан вара ку пуçлăх тытăнат кăсене эрехпе тытма: монахсем шыв ăсма кайсан, калле килелле килнине кĕтсе тăра пуçлат. Баран. 119. Вăрманта темиçе тĕрлĕ кайăк-кĕшĕк пурăнать. Çынсем вĕсене тыта тăраççĕ. Альш. Мана Петĕр тытса ирĕксĕрлерĕ (изнасиловал). Регули 665. Эп тытнă полла исе карĕç. Ib. 440. Çӳресен, кайăкне тытинччĕ. Ib. 441. Кайăкне тытинччĕ; кайăкне полсан тата ярăтăмччĕ. Ib. 437. Эп тытăпин, мĕн тăвас санăн. Ib. Вăл кайсан кайăкне тытсанччĕ. Ib. З28. Вăл ялан онта тытакан. Ib. З27. Вăл онта пол тытакан. Ib. 237. Вăл она тытни лайăхчĕ. Ib. 230. Пол тытса килет. Пол тытса килчĕ. Ст. Шаймурз. † Курайман та çынсем питĕ нумай, тытсах çыхаймĕç-ха хĕрпеле. Ала 60. † Картишĕнче, аттеçĕм, сакăр сар ут, пĕрне ан тыт, атте те, пурне те тыт. ТХКА 49. Ытла тĕттĕм те, çапах кайса тытмалла пуль лашасене, терĕ атте. Ib. Атьăр, эппин, каяр. Шыраса тупар, тытса килес лашасене. Ib. 86. Шураç ачисем кĕтӳрен лашасем пыра-пыра тытаççĕ. || Хватать. Изамб. Т. Ачасем алăран алла тытнисем юпа пулнисен алли витĕр тухаççĕ. Тораево. Вĕсем кайран парнине пурте пырса тытнă. Альш. Авал салтака тытса (силою) панă. Ст. Чек. Аллăма ярса тытмарăм (не сделал, не было желанья, праздно?). Ib. Мана, тарçа тытнă пек: навуса тăк-ха, тет. Аллăма ярса тытмарăм. Орау. Темскер хăямач çине ларнă та, пырать... Теме те тытса кӳлĕç, тăрсан-тăрсан! Регули 700. Тытмала маррине кăтартрăм. Ib. Тытакан мар çынне кăтартрăм. || Переносно — держать (в руках). ЧП. Эпир илес хĕрсене ашшĕ-амăшĕ хытă тыттăр. || Удерживать. Кан. Сулăнса кайса ӳкме тăрсан, ăна тепĕр хăнана пынă çын ӳкесрен тытнă та... || Удержать (деньги). N. Çĕмĕрнĕ алтăршăн çитмĕл пус (20 к.) тытса юлтăм (или: тытрăм, или: катса юлтăм). Кан. Учрежденин кооператива памалли парăма тытса юлмала. || Производить расход, тратить деньги. Урож. год. Халех пин тенкĕ тытать. || Держать (в чем, что). Янтик. Урана ăшăра тытас пулать. О сохр. здор. Тир тумтир çынна пит ăшă тытать. Регули 691. Тытмалли утне кăтартрăм. || Держаться (за кого, за что), хвататься (за что). Орау. Ан юл, тыт ман аркăран. Кан. Йăвăç татăкĕнчен тытса, хумсем тăрăх 24 сехет хушши çӳрерĕм (плавала). Яндобы. Иван тус, хам çине утланса лар, хытă тыт, тесе калать, тет, кашкăрри. ТХКА 50. Атте малтан пырать, Пуртăсем пирĕн сылтăм алра. Сулахай алпа аттене эпĕ сăхман аркинчен тытса пыратăп. Шăллăм та мана çапла тытнă. N. Эсĕ манран (за меня) тыт (держись), эпĕ унтан тытăп. N. Эсĕ мĕшĕн сăмсăна тытса тăран? Юн каять. N. Килти шухăша тытсан, пĕтерес укçуна та пĕтерес килес çук. N. Манран тытатни? Камран тытан? За меня будешь держаться? За кого будешь держаться? (в собств. см.). N. Тытмаллине тытса пар малтанах. || Застигать, заставать на месте преступления. N. Вăрăпа тытнă. N. Çĕнĕ кутăрта кама эрехпе тытнă? Орау. Хĕрӳ çумăнче тыттăрним мана? Арăмупа тыттăрним мана? Ib. Эсĕ апла калама хĕрпе тыттăрним (= тытрăн-им) мана?... Ib. Эп сана, куçу шăтса юхтăр, парам ак, тытсан. Я тебе дам: пусть лопнут глаза, если поймаю. Регули 725. Эп онта кайсан, мана тытĕç. || Держать (экзамен). Курм. Ваçли! Кай Хусана иксамĕн (-н’) тытма. Ib. Е иксамĕн тытимасан (= тытаймасан), мĕн питпе киле каяс? || Городить. Кан. Шкул пахча картине 42 чалăш çĕтрен тытмалла. Юрк. Хапхипе хӳмисене те тытса çаврăнат (загораживает). N. Якур ав чее, вăл хай пайне карта тытса хучĕ. Чим-халĕ, акă эпĕ те тепĕр çул хам пая тытса хурам, теççĕ хăшĕ. Собр. † Çак ялăн укăлчине тытайăттăм шур хĕлĕхпе, уçăшăн мар, илемшĕн. Изамб. Т. Капан йĕри-тавра вĕрлĕк тытнă. Альш. Елшелĕн ун пек халăхран ыйтмасăр пыра-пыра тытнă пахчасем ăçта пăхнă унтах пур. Ib. Хăяр пахчисем нумайĕшĕ çереме туха-туха тытаççĕ те, çавăнта пахчи-пахчипе акса сыхлаççĕ. || Поражать болезнью (о покойниках). Им приносят жертву, состоящую в бросании кусков калача, меда и пр., напр., при возвращении с базара. При этом говорят: „умăнта пултăр!“ То же свойство приписывается и другим предметам. Ст. Чек. и др. Юрк. Вилнĕ çынна çимĕç таврашĕ е ĕçкĕ таврашĕ хывмасан, çав вилнĕ çын тытат пулат. НТЧ. Киремете пуççапаканнисем пĕри чирлесенех: ах! анчах кăçти киремет тытрĕ-ши куна? юмăçа кайса пăхасчĕ, теççĕ. N. Час-часах вилнĕ çын ялти çынсене кама та пулин тытса чирлеттерет. Ала 2. Апла пулсан та вилĕ тытать, вăл тытминччĕ (хорошо, если бы...), теççĕ. Магн. М. 104. Вилнĕ çын тытни. НЭ 118. Мунча вучĕ тытнă. Болезнь причинил банный огонь. Ст. Яха-к. Çук çав, кирик хăш çын та киремет тытмасăр чирлемеçт; тăвассине ăна çинченех тытса туса пăрахас пулат, юмăç мĕн тума хушнине, тесе калаççĕ вара хăйсем. Коракыш. Ати-апай, ан тытах! Çырлах! Килсе, икерчĕ, сăра çийăр-ĕçĕр. (Ваттисене хывнă чухне калаççĕ). Шинар-п. Халĕ те хăш-хăш çын е ӳслĕкпе пулсан: çав çăл тытрĕ, тесе, çăкăр татăксем кайса пăрахаççĕ, вара вĕсен ӳслĕк чарăнать пулать. Могонин. Киремет çывхăнчен пĕр йăвăç кассан, киремет çиленсе çынна тытать те, çимали-ĕçмели парсан, çураçать, теççĕ. || Покрывать (об инее). Çутт. 77. Хĕлле вара вăл шăтăксене шап-шур пас тытса лартать. || Воспитывать, ростить. N. † Ай, инкеçĕм, Алти инке! Эсĕ тытнă ывăл-хĕре эпĕ те тытса пăхам-и? (Хĕр йĕрри). N. Ăна лайăх тыт. || Воспринимать (ребенка, о повитухе, о восприемниках). ГТТ. Эпĕ унăн ачисене тытнă. Я крестный его детям. Якейк. † Ах, кортăм, хĕр кортăм, тăла варрипа тытнăскер,— ĕмĕр иртнĕн туйăнчĕ. N. Çак хăвăр тытнă ачана хăвăрăн тăван ачăра юратнă пек юратăр. || Приниматься (за дело). Ир. Сывл. З4. Тытаччен çех ĕç йывăр. Альш. Алă ĕçĕ тытат: пĕрне кĕпе çĕлет, пĕрне йĕм çĕлет; пĕринне саплат, тепринне аслатат. Якейк. † Инки сакки — шор сакки, шор шопăрсăр тытмарăм, итту инкия йоримарăм (даже, чтобы лавку мыть, надевала „шопăр“). || Пользоваться, употреблять. Нижар. † Хусан витри — шур витре, эп тытмассăн, кам тытĕ? Çав ял ачи — сар ача, эп каймассăн, кам кайтăр? N. Ку чашкăпа чĕресе вара урăх çĕре тытмаççĕ. Вĕсене ăрасна çĕрте тытаççĕ. || Задержать. Пазух. Ах хăтаçăм, хуçаçăм, виçĕ тавлăк тытакан, çичĕ тавлăк вăл тытрĕ. Истор. Эсĕ пирĕн патăртан кай ĕнтĕ, сана тек (больше) тытмастпăр, тенĕ. N. Шап çурта пек пĕвĕме ӳстертĕм, тем атте-анне тытас пек. N. Эсĕ манăн мĕн çамрăкранпах тытакан ĕмĕтĕм. || Содержать. СТИК. Кил-çурта тирпелесе, тирпей тытса тăракан хĕрарăм мар; ял тăрăх, кӳршĕ-арша яньккат. Ib. Тирпей тытса тăрас, быть распорядительным в доме по чистке и уборке. || Точить. Альш. Тимĕрçĕ пуртă, çĕçĕ тытнăшăн (= хăйранăшăн), кĕтӳçĕ „сăвапшăн“ (= ахальтен). КС. Тимĕрç лаççине кайса, пурт тытас-ха (наточить на вертящемся точиле). || Застрелить. N. Тепĕр çул кайăкçă çак мулкача тытнă (застрелил). || Прикладывать, приставлять. О сохр. здор. Сивĕ шывпа йĕпетнĕ туттăра тытсан та, вăл (укус ужа), тӳрленет. Ала 91. Икĕ аллине тути патне тытатьчĕ те, пуçне кăшт çĕрелле чнксе пĕр шарламасăр, пĕр хусканмасăр ларатьчĕ. N. Пӳрнине сăмси çумне тытнă. || Ст. Шаймурз. Çын панче кăвакал çисен, хурăвăн çуначĕнчен тытсах хур. (Послов.). || Загнать чужую скотину (напр., застав ее на озимях). Орау. См. вĕчче. || Направлять. N. Хăв ăсна хăв тыт, ман пек ан пул. || Насытить. О сохр. здор. Хăш-хăш хĕрарăмсем, яшка тутлă, тутă тытакан пултăр тесе, аша юри вăрах вĕретеççĕ. Виçĕ пус. 4. Тырă пĕрчипе хăярăн тути пĕр пек маррине, тата вĕсем пĕр пек тутă тытмаççĕ иккенне пурте пĕлеççĕ. || Кан. Инке çатма аврипе хăмсарнине хирĕç тытать. || Класть. Синерь. Марья хăранипе аллине пуç çине тытнă чух çав хĕçе тиврĕ, тет те, пурни татăлса кăрават айне кĕрсе карĕ, тет. || Обходиться, обращаться. Тайба-Т. † Йыснаçăмах çавă пур, тыта пĕлсен — ĕмĕрлĕх, тыта пĕлмесен — виç кунлăх. Ib. Илсе тытса пăхтăр-ха. Стюх. † Йыснаçăмах Иван! Тыта пĕлсен — ĕмĕрлĕх, тыта пĕлмесен — виç куна. || Брать в руки, употреблять (напр. книгу), заниматься. Юрк. Çырăва (чтение и письмо) тытас тесен те, пушă марччĕ, ялан ĕçпеле пулаттăм. В. Олг. Алă ĕç тытман эп нимĕскер те. Я не занимаюсь рукодельем. ТХКА 75. Йыснапа улмаш хам та суха-пуçĕ тытрăм. Халиччен суха-пуçĕ тытманччĕ эпĕ.— Вунулт çула çит-ха, вара сана суха-пуçĕ тыттаратăп, тетчĕ атте. Изамб. Т. Вуниккĕре чухнех суха-пуç тытнă. Вунтăваттăра авлантарнă. N. Парнисене пăхаççĕ, тет, пирри-аврисене пăхаççĕ, тет, пурте тĕлĕнеççĕ, тет, хĕрсен пирри авринчен, тытни-тунинчен N. Санюк кĕнекине питех тытмас (не очень-то берет в руки). Орау. Ман кĕнекене кам тытнă? Кто брал мою книгу? (напр., если на ней остались следы). В. С. Разум. КЧП. Ку япала алла тытмалла марскер пулнă. Этого предмета, оказывается, не следовало брать в руки. N. Тытса пĕр. || Браться. Никит. Тепĕр пынă çĕре тухатмăш карчăк каллах ал ĕçĕ тытса ларать. N. Тытнă ĕçе тăвас килмест. Торп-к. † Çакă ялăн ачисем ир тăраç те, чĕлĕм тытаç, çавăнпа хĕрсем юратмаç. Ала 92°. Вăсен кĕписене никам та тытса çăвакан пулман, вăл хăех пĕр вунпилĕк çула çитеччен пичĕшийĕн кĕпине, тата хăйĕн кĕпине никама та çутарман. СТИК. Вăл тытнă-тунă-пăрахнă. || Править, управлять. N. † Чул-хулана тытмашкăн, мĕн авалтан пухнă мул кирлĕ. N. Вăл икĕ лапка тытнă. N. Семен ватăла пуçласан, хăш чухне ывăлĕ Иван (сын его Иван) ашшĕ лапкине те тытнă. N. Тыт (ашшĕ-амăш çуртне). || Хранить, беречь. N. Укçана лайăх тыт. N. Çын çинчен сăмах ан вылят, ху ăшунта тыт. || Тратить, расходовать. N. 15 тенкине çурта тыт (на дом? на хозяйство?). || Издерживать. N. Если панă пулсан (пособие), пӳртрех тытăп. || Поддерживать. Орау. Илем тытса, тĕс кӳртсе, хитрелетсе мухтанать. || Править (напр., лошадью). Янорс. Атте мана: тыт лашуна, манран ан юл, терĕ. Ст. Чек. Ялан амăш хыççăн кăна çӳренĕ, лаша тытса курман-ха. СТИК. Лашăна тыт, держи лошадь в сторону. Сред. Юм. Юрк. † Атăл урлă эпĕ каçрăм сулăпа, суллăн пуçне тытрăм хулăпа. || Держать путь. Собр. Анчах лаша тӳрĕ тытса пырать-пырать те, çавăрнкаласа пăхать, вăл: пирĕн хуçа лайăх ларса пырать-ши, тесе, пăхать. || Иметь в наличии (о деньгах). N. Ĕмĕрте окçа тытса корманнисем халĕ виççĕр тенкĕрен кая тытмаççĕ. N. Халех перекетре пин тенкĕ тытать. Регули 647. Он пак окçа номай тытакан лайăх порнма полтарать. || Уличать? N. Эпĕ вăсене пĕрерĕн тытап. N. Аппаратне (самог. аппарат) мĕншĕн тытмастăр? || Подавать (руку). Сĕт-к. Пĕчĕкиççĕ кинĕм пор, килен-каян ал тытат. (Алăк хăлăп). || Нанимать. Изамб. Т. Ул çул кĕлтене тытса кӳртертĕм. Конст. чăв. Кукка тинĕс хĕр(р)инчех пароход çине çитечченех кимĕ тытрĕ. К.-Кушки. Эпĕ вунтăватта тытрăм. Я нанял за 14 р. Чăвашсем 27. Вара çынна (умершего) çума тытăнаççĕ, ăна хăшĕ хăй çемйипех çăват, хăшĕ тытса çутараççĕ. Чăв. й. пур. 26. Сухине тытса сухалаттарать. N. Укçа парса тытма сан укçа çитмĕ. Орау. Пĕр-ик-виç ача тытсан, туххăмах леçсе парĕç (отнесут). || Принимать (в картах). Сред. Юм. || Пришивать, нашивать, оторачивать. Сред. Юм. Кĕпе аркине шараç тытрăм. К подолу рубашки я пришила тесьму. В. Олг. Сăхмана пир тытас (положить подкладку). Собр. † Хранцус кĕпене кам юратмĕ, аркисене лайăх тытсассăн. Н. Тим. † Шур тăваткăл кĕççе кĕтессине пурçăнпала тытса çавăрнă. Ходите во свете. Нихăш халăх тытман йӳнĕ тĕрĕсем. Альш. † Сирĕн çире камсулсем пит килĕшет, те аркине тикĕс те тытнăран. N. Çухана вара темĕн-темĕн, тутар хĕрĕсеннĕ пек, хутлă-хутлă тытса пĕтернĕ: унта хĕрлĕ, кăвак, сарă, симĕс. Аркине каллах ик-виç хутлă тутарла илемлетсе тытнă. Н. Якушк. † Хăранцуски кĕпи сирĕн пулĕ, тытас арки çанни пирĕн пулĕ. ЧП. Аркине пархат тытнă. ЧП. Эпир йĕтĕн кĕпи тăхăнас çук, хул айне хăмачă тытас çук, аркине харанцуски тытас çук. || Бить (о лихорадке). N. Ах, ачана сив чир тытать, эрĕм шывĕ ĕçтерес. [Шу тытнă ăна, ахаль полас çок. Хора тăван киремеч тытнă полĕ]. || Вести (войну). N. Тата ăна вăрçă тытма, вĕсене çĕнтерме панăччĕ. || Рвать. Б. Хирлепы. † Пирĕн патра юманлăх, тăрăнчен йĕкел тататпăр, кутĕнчен тукăн аватпăр. || В чувашизмах. N. Хăна ху çӳле ан тыт (не зазнавайся). Досаево. Тепĕр кĕркунне вĕренме каяс тесе, эпĕ те шут тытрăм (надумал?). N. Паянхи кун çиме пулмасан, епле вара пĕтĕм çулталăкшăн терт тытăп? N. Хан, çавна илтсен, Александр çине тытса çурас пек çиленсе çитнĕ (обозлился как зверь; был готов его разорвать). N. Мĕн тытас-тăвас пулсан та (при всяком предприятии), ху ĕçлессӳ çинчен аса ил. N. Ах, мĕн тăвас, мĕн тытас! Янтик. † Турта тулли турă утна епле тытса кӳлĕн-ши.
(тыды̆н), держаться. N. Эсĕ манран тытăн (держись за меня). || Ловиться. Регули 723. Пол тытăнмаçть. || Попасться. Регули 726. Эп онта тытăнсан, эсĕр мана çăлса кăларас çок. Собр. Вăрăпа пĕрле тытăнсан, хăтăлăп тесе ан ĕмĕтлен, теççĕ. (Послов.). N. Пĕччен вăрланă вăр часах тытăнмаç. || Быть арестованным, схваченным. N. † Катари хулара тытăнтăм, вуникĕ çĕр укçала хăтăлтăм. || Задерживаться. Тытăнса тăтăрччĕ çав вырăнтах. N. Темиçе рас та вăрнас çĕртен тытăнса юлтăм ĕçпе. N. Эс тытăнса тăрсан, пушта ĕлкĕрейместĕн. Если задержишься, то опоздаешь на почту. N. Тытăнса ан тăр. Не медли. || Запинаться (при чтении или разговоре). N. Пĕр тытăнмасăр тĕрĕс вулама, вуланине тĕрĕс каласа кăтартма вĕрентнĕ. || Собраться. N. Киле кайма тытăнчĕ. Собрался домой. N. Эпĕ, эсĕ Хусана тухса каяччен, пĕр кун малтан сан патна пыма тытăнтăм, йăлт хатĕрлентĕм. Альш. Унтан ашшĕ пуçне касма тытăнат, çапах памас. N. Мана вырăнтан кăларма тытăнчĕç (хотели). Изамб. Т. Вут илме тытăнсан, укçи те çук, вутти те пит хаклă. N. Кĕркунне ачасене вĕренме кайма çырнă вăхăтра, эпĕ те кайма тытăнтăм. N. Вăл вуттине тиянă та, килне таврăнма тытăннă. N. Унтан вара эпир киле тавăрăнма тытăнтăмăр. Орау. Пĕрре пирĕн аттесем Шăмата пасара кайма тытăннă. Чăв. й. пур. 20. Вăлсем пĕлнĕ вăл епле çын иккеннине, ăна вара вĕлермех тытăннă. || Вздумать, задумать. Юрк. Килте ĕçлекен çынсем сахаллана пуçласан, тытăнаççĕ кĕçĕн ывăлне, Хĕветкине... авлантарма. || Пробовать, пытаться. Янтик. Вăйĕ сахал çав унăн. Ура çине тăраймас вăл, паян та темиçе хут тытăнчĕ ура çине тăма, анчах çавăнтах персе анатьчĕ вăй çук пирки. || Решаться на..., браться за... Юрк. Чипер пуян çынсенĕн хĕр-ачисене вăрлама тытăнаççĕ. || Приниматься (за дело и т. п.). Н. Шинкусы. Юмăçĕ каларĕ: вăл тавраша пĕлессе пĕлетĕп те эпĕ, анчах манăн халĕ унпалан тытăнса тăрасах килмест, терĕ (т. е. не хочет „пăсташ тасатма“). || Начинать. N. Паянтан тин ĕçлеме тытăнтăм. Ала 1°. Вĕсем патне каçхане кайса ларсан, е хăйсем школа пырсан, вĕсене вĕрентме пуçлатăп. Вĕсем лайăхах тутарла калаçма тытăнаççĕ. Ib. 54. Яла çитсе кĕрсен (когда мы въехали), эпĕ анса кайма тытăнтăм (с телеги). N. Савăт ĕçлеме тытăнчĕ. Изамб. Т. Кĕлте кӳме тытăнни-ха эсир? Юрк. Тытăнаççĕ калаçма. Ib. Виç-тăват кунтан хайхи вилме те тытăнат. Орау. Акă сана калăплă çăпатапа ăшалантарма тытăнсан, ачана çаптарăп! — Ма çыртать тата?.., Ст. Чек. Шăлаварĕ, пĕр çĕтĕлме тытăнин, лăй-лай каят вара. || Начинаться, возникать, oriri? Колыб. п. 6. Çак çĕршыв тытăнса ларнă вăхăтранпала çакăн пек усал ылханлă тавлашу (война) пулман. || Пуститься в рост. Сĕт-к. Хăяр тытăна пуçларĕ. В. Олг. Тытăннă хăяр, пупленок. N. Нӳрлĕ çĕрте хурлăхан та часрах тытăнать. || Собираться наверху (о сметане на молоке). В. Олг. || Закрепиться. Тогач. Малтан кайса пăхсан, шăммисем пĕр-пĕринчен кăть тытăннă. Иккĕмĕш хут кайса пăхсан, пĕтĕмпех тытăнса ларнă, тит. Виççĕмĕш хут кайса пăхсан, пĕр пĕчĕк кайăк пăрт! турĕ, тит те, вĕçсе тухса карĕ, тит. || Появляться. Актай. Пас тытăнни. || Быть в употреблении. Кубово. † Çĕнĕрен илнĕ чĕн йĕвен, пар пичее, тытăнтăр. || Заикаться. Пшкрт. Тытăнса солят. Заикается. || Крепиться, держаться. Толст. Вăл (он) пĕтесшĕн мар пулса, пĕтĕм вăйĕпе тытăнса ларать. || Быть перехвачену (о голосе). К.-Кушки. Ман сасă тытăнчĕ. Пыр халь те тӳрленеймен-ха. Я охрип. Горло все еще не поправилось. N. Ĕслĕкпе (от кашля) сас тытăнса ларчĕ. СТИК. Шăнсан (если простудишься), сасă тытăнат, ӳслĕке ерет çын (у него появляется кашель). Сборн. по мед. Йĕре-йĕре сассисем тытăнаççĕ (у младенцев).
имеюший устойчивость. СТИК. Ку ача ман çуралсанах мăйсăрччĕ, мăйин пĕр тытăнки те çукчĕ, халĕ ĕнтĕ кăшт тытăнкăлăрах пула пуçларĕ. N. Тата сĕртерет, тет те, тата аранчĕ тытăнкăлă тăрат, тет (крыло укрепилось от живой воды). || Хриплый, хрипло (о голосе); заикаясь. Чума. Çын вара сасси пĕтсе тытанкăллă калаçакан пулать (заикается). N. Тытăнкăлă калаçат. Говорит заикаясь. О сохр. здор.. Тытăнкалă, хурлăхла вĕрет (бешеная собака).
скоба (скобка) у двери; перила у крыльца. ЩС. N. † Чăпар куккук пулса, тытма çине килсе ларччăр. N. † Пусма çине пусмастпăр, пустав çине пусатпăр; тытма çине тытатпăр, алă тытмине тытатпăр. ЧП. Йысна тытми — шуç тытма. АПП. † Чăпар куккук пулар-и, тытма çине килсе ларар-и? Н. Лебеж. † Пусса кĕрес пусмине пустав сарса кĕтĕмĕр, тытса кĕрес тытмине шăвăç кустарса кĕтĕмĕр (вар. кĕрĕпĕр). Собр. † Хăта тытми-шуç тытма, пĕр тытмасăр ухрăмăр. Никит. Усенчен хире-хирĕç кайра пĕр тытмапа картланă çĕрте сут тунине курма килнĕ çынсем (зрители) лараççĕ. || Ручка. N. † Лутраях та шĕшкĕн аври кĕске, тытаясчĕ халĕ — тытма çук. || Рукоятка у сохи. Етрух. Ака-пуç тытмине тытать. || N. Тытма тăпăлтарса тохнă (палка какая-то). || Изгородь. Изамб. Т. Эсĕ: улма-йывăç лартмалла, тетĕн. Малтан тытма кирлĕ.
схватить и бросить. || О припадках. Ст. Чек. Ăна халĕ тытса пăрахнă. Сейчас с ним случился припадок падучей. О сохр. здор. Çын ăшĕнче çӳрĕлченсем пулсан, унăн варĕ ыратать, хăй çиессе сахал çиет, ырханланса каять, вăйсăрланать; хăш чухне тата тытса пăрахакан та пулать. КС., Ст. Чек. Тытса пăрахакан çын, человек, страдающий падучей, эпилептик. Кан. Чӳречесем, урайсем тытса пăрахнă çын чĕтренĕ пек чĕтренеççĕ. Ст. Чек. Тытса пăрахакан чир (падучая. Истерия: çăварĕнчен кăпăк тухат; тапкаланат“).
надлежащий. || Тот, кто должен, или кому приличествует (дедать что-либо). N. Мана ĕнтĕ килти пурăнăç çинчен сӳтсе яма те тивĕçлĕ, те тивеçсĕр çын эпĕ. || Приходящий кому (на чью долю), принадлежащий, сделующий (кому). КС. Хăйне тивĕçлине илчĕ вăл. N. Ĕçленĕшĕн тивĕçлине тӳлесех тăнă. Хурамал. Мана тивĕçлĕ укçа. СЧЧ. Хай йĕрĕх пĕрни çакăнса тăракан кĕлет (амбар) пире тивĕçлĕччĕ (приходился при разделе имущества на нашу долю). Курм. Мана тивĕçлĕ. Принадлежит мне. Слеп. Çак япала мана тивĕçлĕ (принадлежит мне; так говорят при споре). КС. Вăл пӳрт хама тивĕçлĕрен эпĕ: ăна турттарас, терĕм. Я вздумал свозить эту избу, потому что она полагалась мне. Ала 82°. Эсир мана тивĕçлĕ хĕре калăр: санăн каччу та çаксем пек аван, ни ухмах мар, ни суккăр мар; ву халĕ амăшне пулăшма юлчĕ, тесе калăр, терĕ, тет. || Должно, следует, приличествует. N. † Сирĕн пата килсессĕн, пĕр çавра юрă юрлама тивĕçлĕ. N. Вăл ахаль каласан та, эсĕ тума тивĕçлĕ. Пир. Ял. Эсĕ Янкăлч ялĕнче çĕрпе усă курма тивĕçлĕ. || Родственный по крови. Сред. Юм. Тивĕçлĕ хорăнташ (родственный по крови). Юрк. Тивĕçлĕ хурăнташĕсем. || То, что следует (о цене, о плате). Хурамал. Мĕн хака парассине тивĕçлине кала. Говори (скажи), сколько стоит, за сколько ты отдашь? || Достойный. N. Унăн пурнăçне эпир те пĕлме тивĕçлĕ пултăмăр. N. Çаксене пурне те парсан тин хресченсем этем е тивĕçлĕ пулĕç (будут жить по-человечески). N. Ман пек аскăн пулнă çын, ирсĕр çын ниепле те курма тивĕçлĕ мар аслăлăха куртăм. || Заслуживающий, подлежащий. N. Эпир çавна тивĕçлĕ. Мы того и стоим. N. Сута тивĕçлĕ. Подлежит суду.
вдвойне понуд. ф. от гл. тилмĕр. N. Ĕмĕтленсе пăхакан куçа тилмĕрттерсе ан тăр. НТЧ. Юмăçĕ юри хăйне тилмĕрттересшĕн: пушă мар халĕ, пĕлессе те пĕлместĕп вĕт эпĕ, текелет.
curare, заботиться, стараться; энергично, упорно настойчиво делать (что). Абаш. Пахча-çимĕçе тимлет. Ib. Апат-çимĕçе тимлесе пĕçерет. СПВВ. Тимлес = тăрăшас. N. Санăн ырă кăмăлна тимлесе йăлăнатăп. N. Юратнă тăванĕн сăмахне вăл хăйĕн чĕрипе савса илсе вырăна кӳме тимлет. N. Чӳлмекçĕ те çавăн пек хăй ĕçне тимлет. Шибач. Вăл ларса та канмаç, тимлесе ĕçлет ӳрĕк-сӳрĕк (противоп: сӳрĕлсе ĕçлет, работает, тихо, плохо). Ерк. 99. Урхапала урса кайса вăрçас чух, йĕри-таври ялти çынна пухас чух, шăла ерсе хĕрĕпеле пуплесе ирттернĕ, тет, эсĕ юратăва тимлесе! N. Вĕсем хăйсене мĕн хушса янине лайăх тимлесе туса пынă. N. Сĕм-тĕттĕм çĕрте тăрăшса (в рукоп. тимлесе) чул шыраса çӳрет. N. Эсĕ мĕн чухлĕ туртăнса тăратăн, çавăн чухлĕ вăл сана тимлесе йыхăрать. N. Вăл пире хăй килне тимлесе кӳртрĕ. || Побуждать. СПВВ. АС. Тимлет — хистет. || Уговаривать, убеждать, настойчиво просить, упрашивать, побуждать. Изамб. Т. Хĕре каччă тупнă чухне тимлеççĕ (уговаривают выйти за него замуж). Ib. Апат çиме ларсан, хăнана тимлеççĕ (угощают). Альш. Чарăн тархасшăн! тесе тимлеççĕ, тет, ку ачана. Толст. Мана тĕртсе ан яр, тесе тимленĕ пекех ман çине пăхса ларать. Ib. Жилин ăна тимле пуçланă. Ib. Мĕн те пулин памĕç-ши? тесе, тимле пуçларĕ. Ерк. 47. Çамрăк хĕрне тимле-тимле ăс вĕрентрĕ Унерпи. N. Кайманнисене те кайма хистĕр (тимлĕр). Ст. Чек. Çав лашана илме тимле-ха (уговори его)! Альш. Сĕтĕре-сĕтĕре, тимле-тимле, ирĕклĕ-ирĕксĕр ĕçтереççĕ (напаивают). N. Эпĕ ăна тăванăмăрсемпе пĕрле сирĕн патăра пыма пит тимлерĕм те, (я настойчиво уговаривал его вместе со всеми родными побывать у вас), анчах вăл халĕ ниепле те пырасшăн пулмарĕ. Ст. Чек. Ăна тимле-тимлех паян ăс карĕ. Я его сегодня уговаривал, уговаривал, и даже устал. Хурамал. Çавăн хĕрне тимлес (= хушас), çав хĕре илтĕр вăл ача, теççĕ. Ib. Ун тимленипе çӳресен, шыва та кайса вилĕн. || Смотреть пристально. Чертаг. Тимлет = пит асархаса пăхать. Ib. Тимлесех пăхать. См. тилмĕр, тимĕр. || Показывать рукой. Панклеи. Хоралçа шыраса топпĕр, тет те, алипе тимлесе кашкăрсам енеле солать, тет. Кашкăрсане хăвалаттарса ярасшăн, тет (медведь).
(тирбэj, т’ирбэj), порядок, благоустройство. СТИК. Ман карташĕнче пĕр тирпей те çук. У меня нет во дворе никакого порядка. Альш. † Вак касрăм та, шыв ĕçрĕм, шыв тирпейне пĕлмерĕм; каччă пултăм, авлантăм, арăм тирпеqне пĕлмерĕм (не умел обращаться). Т. Григорьева. † Хăмăш касса пӳрт турăм, пӳрт тирпейне пĕлмерĕм. Ир. Сывл. 25. Ĕçхалăх вăй-халĕ... кунта вут пулса тирпей шăранать. N. Кил-çурт тирпейĕ тума тытăнать. Начинает приводить дом в порядок? || Экономия.
делаться диким, дичать. Чĕр. чун. яп. й.-к. пур. 11. Çакна майлах Çелантийĕн хăш вырăнĕсене килти сыснасем тискерленсе йышлăланнă. || Сделаться страшным. Шел. II. 13. Тискерленчĕ çут тĕнче. Сред. Юм. Çак чиртен тăрсан (после этой болезни), тискерленсе кайнă ô. N. Çыннăн ĕлĕк илемлĕ сăнĕ халĕ тискерленсе кайнă. ЧС. Сасартăк кăнтăрла енчен çил вĕре пуçларĕ те, ун хыççăнах çумăр пĕлĕчĕ тухрĕ, çанталăк темле тискерленсе çитрĕ. || Делаться злым. КС. Ма эсĕ пит тискерленсе çӳретĕн? N. Тырă пулнă çул халăх тем тискерленсе çитет, пĕр-пĕрин çине пăхмасть. Çĕнтерчĕ 59. Турăш кĕтессине тискерленсе пăхса. || Взбеситься. N. Сулă (плот) çинче унăн лашисем тискерленсе кайса, хăй çине сике пуçланă.
назв. улицы. Алших., Ст. Ганьк. и др. Янш.-Норв. Ту кас тата пĕчĕк касăсене уйăрлатьчĕ; халĕ вăл касăсем çук, урăх çĕре куçнă. || Назв. дер. Турасовой, Шумерл. р.
делать, сделать. См. тăв. Регули 1439. Паян те тăвас, те тăвас мар. ГТТ. Хăйне хай нимĕн тăваймас. КС. Эпир иксĕмĕр тем те тăвăттамăрччĕ-çке те. Еще бы, мы с тобой чего бы не сделали. Кан. Конюхне кӳлтерсе лаша çине лармасăр хăй ĕçĕпе те вăл çĕр утăм тумасть. N. Ун пек çынсем, хам тӳрĕ пулсан та: туса паман-и? пулăшман-и? теççĕ. N. Мана мухтамалла турĕç. Вишн. 72. Çав шыв çулĕ пĕр-пĕр çырмаран, е туран юхса тухĕччĕ, анчах эпир пусă алтса унăн çулне татса, шывне алтнă пусă ăшне пухăнакан тăватпăр. Кан. 3840 кублă метр туса пĕтермен япала (полуфабрикат). Регули 1049. Эп она поян турăм, вăл поян полчĕ. Чăв. й. пур. 26°. Вăл каланă: мĕн тăваççĕ манпа? тенĕ. Вишн. 68. Çапла ĕнтĕ пирĕн кунсерен хамăр ăша е сакăр, е вунă кĕрепенке шыв кӳртмелле. Апла тумасан, пирĕн ӳт туртăнса каять. N. Кĕлеткенне куçне лайăх туман. Глаза у портрета не вышли. Сред. Юм. Ырлăх туни шырлăх туниех мар-ха ô. Если добро сделал — это не то, что худо сделал. Изванк. Мĕн тăвас? Нимĕн тума та çук, хайхи Микул карчăкне (йомзе) пуççапас пулчĕ (пришлось ее просить). N. Мĕн тăва пĕлес манăн? В. С. Разум. КЧП. Ма ута каç яратăр, çухалсан мĕн тăвăр-ха вара (что будете делать)? Регули 49. Хам тумаллине сана патăм. N. Конта мĕн туса тăратăн. || Работать, делать, производить. Орау. Эпĕ аттене сакăр çул кăмака çинче вырттартăм. Кăмака çинче выртнă çĕрте: туни ман, туманни сирĕн, тетчĕ. Регули 580. Тусан порте пулать. Ib. 1258. Ашшĕ пек тумасть, япалана ялан орăх тĕслĕ тăвать. Ib. 670. Çак çын, çакне тăваканĕ вилсе; çакна тăвакан çын вилсе. Ib. 217. Сирĕн тăвакан пор. Ib. 328. Çав çын конта корăнмасть, çак япалана тăваканĕ. Ib. 829. Эп пĕлетĕп çав çынна, çак япалана тăвакан çынна эп пĕлетĕп. Ib. З2. Тумалла пулсан килĕ вăл. Ib. 52. Ĕç тумаллинчен окçа исе поли? Ib. 1503. Эп сана çĕмĕрме (çемĕрмешкĕн) туса патăм-и? Ib. 341. Кăна эп туса. Ib. 1543. Эп тусаттăмччĕ те, йорал полмарĕ. СТИК. Туса-туса, авантарах ту. Раз принялся, сделай как следует. || Альш. † Пятам-пянам килне хăна пулăр: тунă хурçă пулмин те, çăкăрĕ пур. Ib. † Кĕтнĕ хăни эпир-мĕн! пиçнĕ яшки пире-мĕн! тунă хурçи сире-мĕн! || Строить. Юрк. Пурăнма çурт туса хурат. Ib. Çĕнĕ çурт туса пама та шухăшлат. Ib. Чул çуртсем тума пĕлнĕ (умели). Ib. Ялсем, хуласем туса (aedificando). || Выращивать. Ашшĕ-амăшне. Вăл темĕн чухлĕ çĕр тара илсе тырă акса, тĕрлĕ пахча çимĕçĕсем туса пурăннă. О сохр. здор. Халĕ кирек ăçта кайсан та, купăста пит тăваççĕ. Альш. Темĕн чухлĕ хăяр туса, темĕн чухлĕ хăяр сутнă. || Выделывать. Сред. Юм. Покан орине çавăрса тунă (о точеных ножках стула). Чем люди живы. Туман тиртен пулсан та, кĕрĕк — кĕрĕкех. || Мочь, быть в состоянни. Регули 701. Тумалла çын вăл; вăл кона тумалла. Ib. 35. Тумалли çынĕ пур унта. Ib. Кона тумалли çын кайса. Ib. 689. Тăвасси çын çавă. || Трогать, задевать. N. Мĕн тăватăн эс унпа? Что ты там трогаешь? || Творить, создавать. К.-Кушки. Эпĕ вĕçен-кайăк (хут çĕлен) тăвап та, çӳлелле вĕçтерсе ярап. Я устрою птицу (бумажный змей) и пущу ее по воздуху. Юрк. Туса пĕтерсен: епле пур япалине те аван турăм-ши, тесе, шухăшласа пăхкала пуçланă. || Сшить, связать. Янш.-Норв. Кăçал хăй валли виçĕ кĕпе, арçын кĕпи виççĕ, тата хĕрлĕ йĕм иккĕ турĕ (сшила). Дик. леб 43. Вăл çипрен çиелтен тăхăнмалли вăрăм çанăлă вунпĕр кĕпе çыхса ту. || Обрабатывать, производить. В. Олг. Онăн çĕр пор: тырă туат, вутă туат. || Скосить и убрать (сено). N. Утă турăр-а? N. Утă мĕл(л)е турăн? Как ты убрал сено? Календ. Тепĕр çулне çулчĕç, тет те, темĕн чухлĕ утă турĕç, тет. || Сбивать (масло). Урмаево. Хăш куршак сĕтне чăкăт турĕ, тет, хăш куршак сĕтне услам çу турĕ. || Устраивать. К.-Кушки. Пирĕн апата кунта çимелле тумалла. Нам надо устроить так, чтобы обедать здесь. Альш. Ваттисем хăнана кайсан, килте çамрăксем уллах тăваççĕ. Юрк. Пус та туса памарĕ! И колодца не устроил (не нанял вырыть). N. Аннене аван пурăнмалла тăвăр, вăл пире ӳстерчĕ аван. N. Ука тăвăр (складчина?). Нижар. Çак хăтан ĕçкине, такçан та туман ĕçке, килсе курас терĕмĕр. || Совершать. N. Кĕл-туса çӳреççи вĕсем? — йăли анчах. || Составлять. N. Тата сире чăвашла словар тунă теççĕ. Çав словаре, тата ытти хăвăр тунă кĕнекесене мана ярсан, эпĕ уншăн калама çук савăнăттăмччĕ. || Производить. N. Унтан провăд сыпнă тĕлсене изоляци туса тухрĕç. || Варить (пиво и пр.). N. Сăра турăмăр, ака яшки тăватпăр. || Гнать (самогонку). N. Кăмăшка тунă. || Печь, приготовлять. N. Çимĕк иртсенех вырăс эрни кунĕ ирхине теçетниксем кашни килĕрен: ӳчӳк пашалăвĕ тăвăр! тесе, хăваласа çӳреççĕ. || Родить. ГТТ. Ача тăваймасăр вилекен те пур (случается, что и умирают). Буин. Ача туман арăм (чирпе пăсăлнă арăм) хурланать. Упăшки пит пăшăрханать. N. Тата йинке ача турĕ. N. Ача тума тытăннă. У нее приблизились роды. Ст. Чек. Хĕр туни, ывăл туни? || О животных: отелиться, ожеребиться и пр. Скотолеч. 28. Ĕне темĕн чухлĕ лайăх пулсан та, пĕтĕ чухне начар çитерсен, тĕреклĕ пăру тăваймĕ. Чаду-к. Сысна тăвать вуникĕ çура, сутатăп, укçипе пĕр кĕсре илетĕп, вăл кĕсре кашнă çул тьыха тăвать. НТЧ. Çакă ĕнене сĕтлĕ-çуллă ту, кашни çул пăру тумалăхне пар. (Моленье ĕне ырри). || Приносить плод. Баран. 102. Çапла (например), шĕшкĕ çулсерен чечеке ларса темиçе çулччен мăйăр туса тăрăть (приносит орехи). ПВЧ 123. Укушка умĕнчи улмаççи, улма тумасть-мĕн усси? N. Картара омлаççисем омла туса-и, туман-и? Якейк. † Ати карти пилешлĕх, пилеш туман торат çок. Ib. † Ати карти — сат карти, оммине тумаçть — мĕн осси? Шинар-п. Вăрманта çулла шĕшкĕсем мыйăр тăваççĕ, тата юмансем йĕкел тăваççĕ. В. Олг. Омла ту (о яблоке), тьыха ту, пăру ту, потяк ту и т. д. || О новом месяце. N. Çĕнĕ уйăх тунă. Нюш-к. Пирĕн уйăх туни виç кун çитрĕ, уйăх туни ик эрне ĕнтĕ, уйăх тусан çăмăр çăвмалла, теççĕ. || Coire cum fem. Буин. и др. || Совершить что-либо. Тораево. Карчăк тухнă, тет те, хăвалама (преследовать) тапратнă, тет; курчĕ, тет те, кăшкăрма тапратăрĕ, тет: турăн мана, çука юлмала турăн пĕтертĕн (погубила ты меня?) тесе кăшкăрат, тет. || Справлять, праздновать. Юрк. Атьăр халĕ паян, аслă уяв туса, пĕрер курка ĕçсе пăхар, тесе чĕнет. N. Сорхори контах турăмăр. N. Эпĕ килтех çăварни турăм. ЧС. Пирĕн таврара сĕрене мункун икĕ кун тусассăн виççĕмĕш кунĕнче, кăнтăрла иртсен, каяççĕ те, тепĕр ирччен çаплах çӳреççĕ. Абаш. Ачасене çимĕк тума (çăварни, сорхори тума) яраççĕ. || Почитать. N. Аттене атте тăвас, хунчăкама хунчăка тăвас. Лайăхрах пăхса ярас. || Приносить в жертву. N. Сан ачу йĕрĕхрен, сана вăл пĕр така тумасăр та каçарас çук, тет. || Наговорить, заговорить. Альш. Çын туса панинчен вĕрес. N. Тухатмăш тума пĕлекен çын курайман çынна час-часах пĕтерсе хурать. Май килсен е хăйне, е лашине, тата ытти япаласене те туса парат. Кан. Ну, карчăк, ан куллян! Куç турăмăр! тесе çухăрса ятăм. || Совершать обряд. N. Пирĕн ялта кашни çул чӳк тăватчĕç (совершали „чӳк“). || Уговаривать. Ала 2. Çапла туса-туса çӳреме вĕрентсе пулĕ-и, тесе, ĕмĕтленетĕп (надеюсь, но не знаю, удастся ли). || Выдвигать. Альш. Çынна мĕн тăвин — чĕлхе тăват. Главное для человека — уменье говорить. || Выставлять, выхвалять. Альш. Ялан та хăйсенне авантарах туса калаçаççĕ (выставляют с хорошей стороны). || Приставлять (к чему). Янтик. Хăлхине çтена çумне турĕ те, тем илтелерĕ. || Превратить, привести. Орау. Эпĕ ăна питне-куçне чĕп-чĕрĕ юн тăвăп.— Турăн, вилним вăл, сана чĕп-чĕр юн пуличченех хĕнеттерме, ай кăшкăрма çăварĕ çук-и? ТХКА 94. Тытса чарми лашине çапса утми турăмăр. Регули 1056. Шорăран хора полчĕ, пусăкран пĕчĕккĕ турăм. Ала 12. Эпĕ сана хĕпĕртемĕлле тăвăп, а лешне, асту, хурланмалла тăвăп. || Повернуть (к чему). Емелкке-Т. Хăлхăна ман енне туса тăр. Стой ко мне ухом. Ib. Питне ман енне ту. Повернись лицом ко мне. Ib. Çурăмна ман енне ту. Çĕнтерчĕ. Çурăмне кантăк патнелле туса сĕтел хушшине чăлха çыхма кĕрсе ларать. ТХКА 49. Ачасем, ак çапла. Кашкăрсем тапăнсан, виçсĕмĕр те пĕрле, çурăма, ĕнсене пĕр-пĕрин енелле туса тăмалла. Кашкăрсем пире хыçалтан, ĕнсерен ярса илсе туламалла ан пултăр. || Уложить. N. Пырсассăн, пурттине е кусарне юхакан шыв çине çивĕччине çырма пуçнелле туса пăрахаççĕ. || Наладить, устроить. N. Вĕсене куçнă чух пулăшас пулать, вĕсем хăйсем вăйĕпе анчах пурăнăç тăваймĕç! Кан. Мĕнле те пулин пирĕн пата та кино уйăхра пĕрре çитсе тăракан тăвасчĕ. || Изменить что-либо. N. Килнисене кӳрт, нимĕн те тума памăпăр вĕсене, тенĕ. || Решить, принять решение, присудить. В. С. Разум. КЧП. Шемекке (Шемяка) чула курать те: укçа пулĕ, тесе, хĕпĕртет. Çавăнпа Шемекке чухăн енелле тăвать, утне чухăна парать, хӳри ӳссе çитиччен; курпуна кĕпер çинчен чухăн çине сикмелле тăвать. К.-Кушки. Хулана кайма турĕç. Решили итти в город. Альш. Канаш туса хатĕрленеççĕ. Юрк. Пама тумаççĕ. Не решаются выдать (замуж). Ib. Апла пулсан, сирĕн сăмахра итлесе, унта кĕме (поступить) тăвам. Ib. Ĕлĕк тепĕрне илесшĕнччĕ; вăл пымарĕ, тепĕр çынна качча кайма тунă иккен, эпĕ ăна пĕлмесеттĕм. N. Вĕсемпе вăрçма туман. С ними не решили сразиться. Орау. Эпир паян пурсăмăр та киле кайма турăмăр. Якейк. Паянтан малашне ун пек калаçмалла мар турăмăр. Демид. Кăсем кунта ларма тумаççĕ: кунта пысăк шыв, ачасем шыва кайса пĕтĕç, теççĕ. Юрк. Унтан ĕлĕктерех тепĕрне çураçма тусаттăм, вăл тата ĕлĕк хăй савнине сăмах пĕтернĕ пирки пыма тумарĕ. Ала З. Çавна каласан, хĕрне кăлармалла тунă, тет. N. Çавăншăн вĕсем ăна пухăва хăйне чĕнтерме тунă. N. Кӳртме турĕç. N. Ăна сут пилĕк тенкĕ штрав турĕ. || Предназначать. N. Мĕншĕн çак куна курмалла тунă-ши? || Наживать (имущество, деньги). Орау. Эпĕ турăм, вăсам та манран ан юлччăр, çавăн пекех туччăр. Юрк. Каскалама кайса çӳресе укçа тăват. Б. Олг. Пасара антарнă япалая сотас полат, окçа туас полат. Ст. Ганьк. † Ик сар-кайăк эпĕ тытрăм, ик-çĕр манит тумашкăн. Юрк. Ку, пĕр çав ĕçе пĕлсен, ыттисем кĕрешме хăранине курсан, çынсем умĕнче; эпĕ кĕрешетĕп, тет те, 25 тенкĕ, лаша сутса тунă укçине, çĕре кăларса пăрахат. Ib. Çав пуçтарса тунă укçасенчен... N. Хăш чухне юрлă арăмĕн юлашки тенкисене саклата хурать те, пуян валли эрех илме укçа туса каять. || Сделать наклад. N. Хусана килсе хама таккулăхах пилĕк тенкĕ туса каяп (израсходовал без пользы). || Относить к чему. ГТТ. Кунтисем çинчен çырнă çырăвăмра эпĕ кунтисене вир-ялсенчен пайтах уйрăм халăх туса çыртăм. || Капк. А мĕн тăватпăр мĕншĕн хупнипе? А зачем вам знать, почему она закрыта. Регули 53. Он каймалипе мĕн тăвас пирĕн. || С подражательными словами — издавать, производить. Альш. † Чĕнтерлĕ те кĕперсем чăлт та тумасть, йĕс таканлă утсем каçмасан. N. † Виç кĕпер те хут кĕпер, епир каçса килнĕ чух, кăптăр-каптăр тăва юлчĕ.|| С предшествующей частицей „пек“ — делать вид, притворяться. N. Çул çинче тилĕ вилнĕ пек туса выртать, тет. Бес. чув. 2. Лаша унта кăшт çăмăлтарах пулмĕ-ши, тесе, çул аяккинелле туртса пăхам пек турĕ. Юрк. Вĕсенĕн килĕ-çурчĕсене хăне сутнă туса хут çыртаратчĕ. Альш. Юратат ăна (его) вăл, сăмах шанат, пĕрлĕ ĕçнĕ-çинĕ те тăват унпа. N. Азов хулине иртсе кайнă пек туса (притворившись), тӳрем çĕрелле пынă. Юрк. Вăл каллех, тусĕ хăйĕнчен кулат пулĕ тесе шухăшласа: эй, пире юрат-çке, тет, хăйĕнчен хăй ирĕксĕр кулăш пек туса. || Быть принятым. N. Сат картинчи сарă омлине ме татмала тунă-ши (принято срывать)? || Употребл. в соедин. с причастием наст.-прош. времени: ӳкекен ту, ыратакан ту. || Употребл. в чувашизмах. Альш. Вăл епле пурăннине те, калаçнине те итлесе тусах ларман çав эпир. Янтик. † Чатăр картăм улăха, типтĕр, терĕм, хĕвелте, типмерĕ те тумарĕ. ЧС. Вăл вилес-тусан, епле пурăнăпăр-ши, тенĕ амăшĕ чирлĕ чух. N. Ку хирте тырра лайăх ӳстерекен çемçе тăпрана юхтарса кайнă анасем çаралса юлчĕç.— Мĕн тăвассу пур, теççĕ, тыррăна çапах акас пулать. N. Тунăлăху-мĕнӳ!.. Ты ничего не можешь делать (не способен). ГТТ. Куçарас-тăвас тĕлĕшрен ниçтах та юрăхсăрах тунă-хунă мана (нашли меня плохим переводчиком). П. И. Орл. Çапла... Çакăн чул-ха пĕлни-туни (пока узнал только это). Альш. Сĕтел çитти сарăлмас та, тумас та, тет. Торп-к. † Ытармалла мар сана, тытрăм-турăм тотине. || Выращивать. Эпир çур. çĕршыв 14. Эсир çимĕç пахчинче мĕн лартса тăватăр. N. Акса ту, лартса ту. || Ачач. 83. Пилĕкне явса тунă пиçиххи çыхнă.
тина, ил. Альш. Ĕлĕк кӳлĕ пулнă вырăнта халĕ çуллен туйăн ларат. Истор. Ăшăк çĕрсенче киммисем туйăн çине кĕре-кĕре ларнă. Тюрл. Кăмака тĕпне туйăн хураççĕ (ил). Баран. 116. Хăйăрпа туйăна пĕсехе тулли тултарать.
(туjмы̆кка), долг (от русск. недоимка). КС. Шăши (имя человека) халĕ перет-ха вăл (здорово живет), леш çулсам туймăккасам пурччĕ курнать те, халь татса пĕтерчĕ. Сред. Юм. Пĕлтĕрхи туймăкках пор-ха онта ман, халь те парса татмас-ха.
назв. одного из околотков (касă) д. Каменного Врага, Сарат. губ., Кузнецкого у. (Тукай). Кам. Враг. Тукайкасси ялĕпех Тукайран куçнă. Вăл ял вырăнĕнче халĕ хир, ăна Тукай хирĕ теççĕ.
(тулдар), наполнять. Орау. Туллиях тултартăн-и? — Çурри ытларах.— Туллиях тултарас пулать. СТИК. Ĕне мĕн пурăннăçем сĕтне хăпартат, малтанах куркана та тултараймасчĕ, халĕ çак витрене тултарса пырать (чуть не полно дает в это ведро). Сунт. Кун каçиччен çĕр çын ытла кĕрсе тухать те, урайне пĕтĕмпех тултарса хăвараççĕ (сорят). N. † Аттен пӳрчĕ пусăк пӳрт, хамăр килсе толтартăмăр. Ст. Чек. Сĕтел тулли ĕçкĕ-çикĕ тултарса лартнă. N. Темскерпе тултарнах паян ман пуç (тяжесть в голове). || В перен. знач. ПВЧ 90. Атти пӳрчĕ, ай, аслă пӳрт, тултариччен, ай, юрлам-и, тулса çитсен, тухам-и? N. Ати пӳрчĕ шурă пӳрт, янрать, янрать, янримасть, эпĕ юрлам янрамала, тултариччен юрлам-и? Ачач 68. Таврăнасса каллех ăшчиккине тултарса таврăнчĕ. || Насыпать полно, доверху. Кан. Авăртма пынă çынсен çăнăхне вăрттăн тултарать. || Довесить. Толст. Ашне начаррине панă, тет, çитменнине тата виçине те тултарман, тет. || Завалить. ТХКА 41. Хура кĕсрене шăтăка йăвантарса ятăмăр. Çăхансем кăранклатса вĕçсе çӳреççĕ. Кĕсре çине тăпра тултартăмăр. || Набивать. О сохр. здор. Пысăк шăтăк алтса, тĕпне те, пур аяккисене те тăм тултарса, питĕ хытă таптаса пирчетес пулать. || Наливать. Альш. Лешĕ пĕр çăпала сĕт илет тултарса, сапат кăна хырăмĕнчен. СТИК. Стайккари шыва тултарах тăратпăр (никогда пустой не стоит). Ib. Çула пирĕн, пахчари çимĕçсене сапма тесе, пусăри шыва стайккапа тултарса хĕвел çинче ăшăтаççĕ, çав шыва вара кирек ăста та тыткалатăн, мĕн чакнă, ăна çĕнĕрен тултаратăн, çавна вара çапла калаççĕ. || Надувать (о снеге). N. Пирĕн кил-карти çумне юр пит тултарчĕ-и? Тултарнă пулсан, лепе уçкалăр-ши? N. Ĕнер питĕ нумай юр тултарса хунă. N. Юп хушшине юр тултарнă. || Выплатить сполна. Сред. Юм. Аллă тенкĕ холăм толтарнă. Пятьдесят рублей калыму сполна выплатили. Юрк. Вăл укçисене хулăн укçи тултарма тесе параççĕ. || Вымнеть (близка к растелу). N. Кĕсрӳ пит тултарчĕ ĕнтĕ. К.-Кушки. Пирĕн ĕне тапратса тултарчĕ ĕнтĕ, час пăрулат пулмалла. || Удовлетворять. КАЯ. Эпир, айван ывăл-хĕрсем, ним пĕлмесĕр ĕлĕк сурăм киремĕтне тултармасăр çапла пултăмăр пулĕ. (Из моленья киремети). || Выложить (о дровах). N. Вутă тултараймарĕç виçĕ аршăна. || Исполниться (о возрасте). N. Хĕнпе ӳссе хĕр пултăм, вунçич çула тултартăм. Ачач 22. Тимуш пуçĕнче тата, ӳссе пысăклансассăн та манмалла марскер, çав хăй вуниккĕ тултарачченхи вăхăтран тепĕр самант пит çирĕппĕн ларса юлнă. N. Виçĕ çул тултарсан, килĕп курмашкăн. || В качестве вспомогательного глагола. Алик. † Эпир сӳрес сӳрине чăхсам айне лартрĕç те, чăхсам сысса тултарчĕç. (Солд. п.). N. Халĕ те ярса тултарман-и-ха? Панклеи. Потран татса толтарсан (когда нарвали борщовник), арăмсам киле тавăрнчĕç. Изванк. Тул çутăлсан, икĕ урапа кӳлчĕç те, лашасем тавра пĕтĕмпех пирсем çакса тултарчĕç, килкеписене те пирсенченех турĕç. (Похороны). Б. Яныши. Старик пулă нумай тытса тултарчĕ, тет те, киле таврăнать, тет. Чураль-к. † Эпир каяс çул çине йĕтĕн акса тултарнă; эпир илес сар хĕрсене елек парса пĕтернĕ. N. Касса кĕрсе пӳрте йĕри-тавра йывăçсем лартса тултаратпăр. Унтан çулса кĕрсе урайне пĕтĕмпе курăк сарса тултаратпăр. N. Ĕçсе тултараççĕ те, çапăçма тытăнаççĕ.
(тул'э̆к'), только. Орау. Халĕ тулĕк вăл кайнă, тет-ха, ун панчен. М. Яуши. Старик калать, тет: каям тулĕк, ку тăмана мана улталарĕ-ç, тесе каларĕ, тет. N. Халь вăрçă тавраш çок, тулĕк вĕренетпĕр те ĕçе кайса килетпĕр.
(тул'к'к'э̆), только. N. Халĕ сывлăхлă пурăнатăп-ха, тулккĕ питĕ начарлантăм.
(тумра), балалайка. СПВВ. Тумра = тăмра. N. † Çак ялăн укалчине тыттарар-и тумра хĕлĕхпе. Утăм 27. Çанталăк та паян çĕнĕ тумра, ашкăнмасть сивĕ çил паян кун; аякри вăрман халĕ ман умра: ытла та савăнат çамрăк чун.
(тумhу), чад, угар. Уганд. Туй тумхăвĕ (чад) халĕ те иртсе пĕтмен-ха.
топ, подр. топоту ног. Б. Олг. Яш ача ташлат, орине уткалат, он чухне, яш чохне топ, топ, топ ташлат. Пазух. Туп-туп чупса çӳренĕ чух (когда я бегала), тăп-тăп тытса савнă чух, ытараймарăн, аттеçĕм, халĕ епле ытарăн-ши? || Подр. стуку. Чураль-к. Çӳлте шăкăлти-макăлчи, аялта топ-топ. (Сӳс тӳни). || Сразу. Бгтр. Лаша топах тăчĕ. Туплаттар, топать. КС. Туплаттарса килет (громко топает по земле при ходьбе).
(тубы̆ш), топăш (тобы̆ш), божиться, клясться. Сред. Юм. Иккĕш пĕрне пĕри хошса топăшса пĕтрĕç. Всячески божились, сваливая вину один на другого. Бгтр. Вăл каллях тупăшма тапратрĕ, тет: мана çакăнта ларнă чухнех начарлат (сделай худым), тесе калать, тет. || Спорить. N. Кам малтан çитĕ, тесе, тупăшаççĕ. N. Эпир унпа пĕр кĕренке мыйăрла тупăшрăмăр. В. Олг. Топăшса эреке ĕçни (на спор). КС. Ваттисем тупăшса тавлашма хушмаççĕ. Капк. Хветĕр ятлă ача, пĕр атăçăпа тупăшса, 2 кĕренке пыл çисе янă. || Соревноваться. Шурăм-п. Тырă выракансем тупашса вырнă пек выраççĕ. N. Вар хушшине çитсен тупăшса çырла пуçтарма тытăнтăмăр. N. Пĕтĕм тĕнчипех халĕ кун пек ероплансене тем тĕрлĕ улăштарса тăваççĕ, тата кунĕн-çĕрĕн тупăшса вĕçеççĕ.
, торă, (туры̆, торы̆), бог, божество. Магн. М. 62. Çорт çоратакан торă, ывăл-хĕр çоратакан торă, тырă-пол çоратакан торă, выльăх-чĕрлĕх çоратакан торă, мол çоратакан торă, хорт çоратакан торă, хорç антаран торă, çут кӳлте выртакан торă, торта торри, çут-çанталăк çоратан торă, чун çуратакан торă и мн. др. Качал. Кăвак сухаллă старик, çакă турă пулнă, тит. Шурăм-п. Тыр акакан турра хăтарни. Ĕлĕк пĕр çын уйра (хирте) тырă акнă, тет. Ун патне турă чупса пырса пытанмалли вырăн ыйтнă. Тыр акакан турра вăрлăх пурки айне пытарнă. Вăрлăх пурки çине тăпра муклашки хунă. Турă тырă акакана вăрлăх пурки айне кĕрсе ларас умĕн: эсĕ ку тырра вырма ыранах кил, тенĕ. Тепĕр кунне, турă каланă пек, вăл ани çине çурлапа тырă вырма пынă. Ĕнер çеç акна тырă турă каланă пек пулса çитсе хумханса çеç ларнă. Çавă тырра вырма пуçласан ана çине усал чупса çитсе тырă выракантан: эсĕ çакăнтан турă иртсе кайнине курмарăн-а? тенĕ. Тыр выракан: çакна акнă чух курнăччĕ, тенĕ. Вара усал: эй, ĕнтĕ уна халĕ хăваласси те çук, питĕ аякка кайнă ĕнтĕ вăл, хăвса çитесси пулмарĕ-çке ĕнте ăна, тенĕ. Турă вăрлăх пурки айне пытаннине асăнса хăшпĕр чăвашсем тăпра муклашки хуркаланă. П. Федотов. Ĕçлекен алли çине турă сысман, тет. (Послов.). Ивановка. Вĕсем тата шухăшланă: кашни япалана пăхса тăран хăйĕн турăсем пур, тенĕ. Вăт-кăвартан пăхса тăраканни, выльăх-чĕрлĕхе пăхса усраканни, тата урăххисем те, çак турăсене пăхса тăраканни атте турă, тенĕ. Тата кашни кил-çурта пăхса сыхласа тăраканни пĕр турă пур, тенĕ, ăна хĕрт-сурт тенĕ. Çак турра, çиме тесе, сайра-хутра кăмака умне пăтă лартнă. Пăтă лартнă чухне пурт-çурта пит лайăх тасатнă, кил-хуçисем шур кĕпе-йĕм тăхăннă. Çакна хĕрт-сурт пăтти тенĕ. Собр. † Аслати аватать, çиçĕм çиçет, туррăн турă лаши (вар. тьыхисем) кĕçенет. Ib. Турра ан асăн, сăмсунтан юн юхĕ, теççĕ. (Послов.). Альш. Темшĕн чăвашсем турра ĕмĕрне те пуян тесе, мĕн тесе туман; ялан мĕскĕн, ыйтса-пуçтарса çӳрекен ватă старик пек туса ĕненнĕ. Ст. Чек. Усал: юратнă йывăçна, юратнă çуртна, юратнă çыннăна, юратнă выльăхна кĕрĕп, тесе калат, тет. Турă: кĕрĕсĕн, нимĕн те шеллемĕп, пурне те çапăп, манăн пурте хамăн, çапсан та, пурне те хам илеп, тесе калат, тет. (Из сказки). Орау. Тăрсан-тăрсан, туррине те çӳлтен сĕтĕрсе антарĕç (т. е. люди стали очень хитроумны). КС. Турă пăр çине анни (на лед). Собр. Йăлхавăн турри çывăхра. (Послов.). N. Турă пит çӳлте, патша пит аякра. „До бога высоко, до царя далеко“. (Старин. поговорка). || Святой М. В. Васильев. Илья пророка пирĕн енче папай алттарса çиçĕм çиçтерекен торă, тенĕ. Тăта çăмăр шывне те пĕлĕт çине çавах лашапа торттарать. Илья пророкăн çăвĕпе шыв торттарнăран лаши час ватлать, тенĕ. Çавăнпа ăна çăмăр чӳк тунă чух ĕлĕк лаша панă. || Выражается восхищение или возмущение. Трхбл. Эй турă-турă, хырăм ай шурă. (Присловье, говорят ни к селу, ни к городу, когда нечего говорить). Бюрг. Ах турă кусене (ах чтобы их)! Хырăмĕсене тăрантараймаççĕ, вĕт, çаксем? Часрах ăсатса ярăр (шептание старух при входе священника). || В чувашизмах КС. Турă куртăр, брань. КС. Турă куртăр — проклятие („пусть бог принесет чувствительный вред“). Слеп. Торă пĕтермен; торă татман пуçна; торă татса кайман. Цив. Торăран килешшĕ; торăран килмен пуçна, торăран килтĕр, торран килменскер! (брань). Тюрл. Ах тора çапашшĕ, тĕнкене хăртрĕ, тет (тертленсе калать). N. Торă çапманскер! Хăççан торă пуçна çапса кайĕ-ши? Хорачка. Торă чоклатăрай сана хăнча полин та. Ядр. Торă çапаш, торă таташ, торă чохлаш (пусть припомнит). || Икона. Коракыш. Ха, пирĕн паян çĕн турă илнĕ нихак, тет. Сред. Юм. Турăпа çӳренĕ чухне ватти-вĕтти мĕнĕпех хыçалтан çӳреççĕ. Абаш. Пăхăр торă топнă (медную икону). Янтик. Турăпа çӳреме тухнă (ход с иконой).
(турhан’д’и), назв. духа. (Ему варят пивов маленьких кадочках, бросают свечи, яйца, хмель, солод, в лесу и оврагах. Он будто бы появился после киремети). Шарбаш. Б. Яныши. Çав вăрман патĕнче Торханти ятлă киремет. Около того леса находятся киремет по имени „Торханти“ || Назв. обряда. Шурăм-п. Çуркунне юр кайса пĕтрĕ. Сăртсем симĕсленчĕç. Хура вăрман та симĕсленет. Ачасем сурăхсампа (çитерме) çӳреççĕ. Ах унта питĕ аван-çке! Ачасем выляççĕ, кулаççĕ. Эпĕ те унта пĕчĕкçĕ чухне çӳреттĕмччĕ. Пĕре кив улича вырăнче çитерсе çӳренĕ чухне, пĕр ватă карчăк вăрмана кайнине куртăмăр. Аллинче унăн темĕскер пур. Çта каять-ши вăл капла? Пысăкрах ачасем ăна та пĕлчĕç: турханти пăрахма каять, терĕç. Ачасенчен нумайĕшĕ ун хыççăн вăрттăн чупрĕç. Эпир пилĕк-улттăн анчах юлтăмăр. Пире пĕчĕккĕрен сурăх пăхма хăварчĕç. Карчăк вăрманта пĕр тĕмĕ кутне чăрпуçланса ларчĕ, тет те, аллинчи тутăрне салтма пуçларĕ, тет. Ун ăшĕнчен хулен çăмарта, чан пек япала, хăмла, салат, çурта тухрĕç, тет. Салачĕпе хăмлинчен чан пек япалишĕнче сăра тунă пек пулчĕ, тет. Çуртине лартса кĕл-тăва пуçларĕ, тет. Кĕл-тусан, кĕл-тусан, ку япаласене пурне те пăрахса килелле уттарчĕ, тет. Вăл вăрмантан тухнине эпир те куртăмăр. Ун хыççăн турхантие кĕл-тунине курма кайнă ачасем çĕмĕрĕлсе тухрĕç. Пĕри çăмарта йăтнă, тепĕри çурта. Ачасем карчăка: çта кайса? тесе кăшкăраççĕ. Карчăк нимĕн те чĕнмест. Чĕнсен, турханти çырлахмаçть пулмалла. Турханти тутрисем пирĕн патра çырмасенче, вăрмансенче халĕ те курăнкалаççĕ. Вĕсем пурте кивĕ. Унтан эпир Турхантие халĕ кĕл-тумаççĕ теме пултаратпăр. Ĕлĕкрех эпĕ те çырмара çуртасем куркаланаччĕ. Халĕ çук. Хăш чухне ачасем ĕлĕк укçасем те тупкаланă, тет. Кукаçи: чиркĕве кайнă чухне пĕрер уçă турханти çурти илсе каяттăмччĕ, тет. Турхантие халĕ пуççапмаççĕ. || Имя человека, который выдумал культ „торганди“. Шарбаш.
тота (туда, тода), губы. Орау. Унăн тути пăрăннă халĕ (т. е. сердится. Насмешка). N. Кулнă чухне тути путать. Когда он(а) смеется; у него(нее) появляются ямки на щеках. Якейк. Хайхи шуйттанăн хĕпĕртенипе тоти хопăнма та пĕлмеçт, сиккелесе анчах çӳрет. N. Тута кучченеç çиессе кĕçтет. Юрк. Хĕрсем уява тухсассăн, арăмсенĕн тути усăнат; хĕрсем урамран (уявран) кĕрсессĕн, арăмсенĕн тути тӳрленет. Альш. Тияккăнĕ калат: тута мана та пĕр уçмине навус турĕ çав, тет. Ib. Тутине чĕркенĕ явлăкпа тытат-хуплат. Ст. Чек. Тута кĕçсен, вăтанаççĕ. Ib. Шăлна туту витеймес. Ты вечно смеешься. Ib. Чĕлхĕне туту витеймес. Не можешь не сплетничать. Шурăм-п. Йăтнă чухне кулаççĕ, пуплеççĕ: тута хупăнса тăмасть. В. Олг. Тота оçăлат серĕн. Вы решаетесь сказать. Альш. † Хĕр чуп-туса пăхманччĕ: тути тутлă, тиеççĕ. Орау. Кунĕпе ача ик тутине ĕмсе çӳрет, тем пур унта. Ала 106°. † Тытрăм-турăм тотине, тотине, çамăрăк чона вăй килет, вăй килет. Б. Хирлепы. † Урлă-пирлĕ çул каять, хĕрлĕ питлĕ хĕр килет, тытрăм-турăм тутине. Сред. Юм. Тутана тăсса çӳрет тесе çиленсе çӳрекен çынна калаççĕ. КС. Тутана пăсарттар. ГТТ. Тутине усрĕ. Тюрл. Тутине епле, сысна тути пек тăснă. СТИК. Тутине пăрса çӳрет. Губы кусает (сердится). Юрк. Ку çулта кăна мар, хĕр паракансенĕн тахçан авалтан тутисем сиснĕ. Альш. Çарансене çулса пĕтерсен, малта кĕтӳ çӳрет вара Елшелин. Кĕркуннеччен тута пусма (ткнуться мордой) вырăн юлмас. || Отверстие. Хорачка: пєчкӓ тоδиы, отверстие. Якейк. Ченĕк тоти, чăм тоти.
, тотă, (туды̆, тоды̆), сытый, сытный; сыто, сытно. Панклеи. Карчăк шу хĕрне пырчĕ те, тотă хырăмпа шу ĕçме тапраттĕр (на сытый желудок). N. Эпĕ халĕ тутă, лайăх пурăнатăп. Ст. Чек. Аллă тăххăрăшĕ тутă çулпа каяççĕ, чи кĕçĕнни, утмăлмăшĕ, Иван ятли, выçлăх çулпа каят (из сказки). || Вкус. Альш. Çăвар тути пит кайнă, епле ăçти çук чуп-тунă. Чăв. й. пур. 30°. Пĕрре пиçнĕ ашпа икшер яшка пĕçерттернĕ, пĕр яшкара ашне çинĕ, тепĕр яшкара: тути тухсан юрать, тесе, шăммине вĕреттернĕ. Собр. Сыпрăм-пăхрăм шерпет шыв, виçĕ кунсăр тути каймарĕ. Сборн. по мед. Чей çине, е сивĕтнĕ шыв çине тутăшăн лимон шывĕ е шур-çырли шывĕ хушма та юрать. Синъял. † Ĕçмен куркан тути çук, юрламан хĕрсен усси çук. Менча Ч. Аш тути кĕрсессĕн (= пиçсессĕн. КС.). См. така чӳкĕ. N. Тути (вишни) йӳçенкĕ тути калать. О сохр. здор. Çавăнпа пирĕн шăммисене вĕретес пулать; вĕсенчен чăнах та яшка çине тутă тухать. Юрк. Тутине пĕлсе çиекен çын, теççĕ. Ст. Чек. Аша тутă кĕнĕ (немного протухло); кунăн шăрши капла та, тути епле-ши? Изамб. Т. Тутине пĕлсе ĕçес-ха. Надо пить так, чтобы узнать вкус. Хора-к. Пĕрне (= пĕр хĕрне) исе каятпăр, теппĕрне пăхса хăваратпăр, тути тутлă пулсассăн, виç контанах килĕпĕр; тути юçĕ полсассăн, виçĕ çолтан та килмĕпĕр. Баран. 133. Минералĕ (упомянутый) шывра ирĕлет те, шывĕнчен çав минерал шăрши кĕрекен пулать; тути те çав тутах калать. N. Муççи, чĕлĕмĕн мĕн тути пур? N. Выльăхсем апат тутине илчĕç. Сред. Юм. Тутине сисрĕ, узнал, что хорошо или нет. Çутт. 49. Çĕнĕ пурăнăç тутине те эпĕ Хĕрлĕ çарта анчах илтĕм. || Полный. ХЛБ. Кирек камăн та вăрлăх валли епле те пулсан аван, таса, тутă тырă суйлас пулать. Изамб. Т. Капан тунă чухне вăта çĕрне нуммай хурсассăн, капан тутă пулат (в середине много снопов). || Сытость. Чув. календ. 1911. Хăш-хăш апат выльăха тутă тытать, хăшĕ тутă тытмасть. См. вăрах. N. Тутта сисни. ПВЧ 126. Унтан кĕçĕн вăта пус пур, хырăм пĕр тутти çав пулмĕ-ши? Регули 426. Пĕр ластăк сĕт тутине кĕрет.
, тох, выходить, выезжать. N. Краснов алкумĕнчен тухнă, тет; мĕнпе çывăрнă, çавăнпа анчах тухнă, тет, пĕр япала та кăларман, тет. N. Уçланка тухрамăр. В. С. Разум. КЧП. Эпĕ пĕр пашалу илтĕм те тухрăм. Я взял одну лепешку и вышел (но: илсе тухрăм — вынес). Кан. Аçтăрхантан юлашки прахут октябĕрĕн 14—15-мĕш числинче тухмалла. N. Ачасем, ăрамра шыв тухсанах, тула тухаççĕ те, каçчен те пӳрте кĕресшĕн мар. СТИК. Ыран ута тухмалла çынсем çависене туптаççĕ. Люди, которые должны завтра выйти косить сено, заправляют косы. ПТТ. Ваттисем ахаль каламан пулĕ çав: çын тухиччен туха пĕлмест, тухсан кĕре пĕлмес, тесе. Токшик. Тула тухасран тухас килет. Истор. Ольгă çыннисем тухакана пĕр вĕлерсе тăнă. N. Çула тухсан тин мана калаçма ирĕк пулчĕ. Шел. 101. Тухман чун, сӳнмен вут, тенĕ пек, халĕ эп. N. Тух тула, сыс пӳрте. (Шутка). Яжутк. Тухĕç халĕ утсампа, çуха тарне кăларапăр. В. С. Разум. † Пусма умĕнчи вĕрене тухмассерен вĕрентет; ăна пĕлнĕ пулсассăн, тата саккăр лартăттăмччĕ. N. Вăл унта тухнă та, сасси тухнă таран: мĕн тăватăр эсир кунта? тесе питĕ хытă кăшкăрчĕ. Изамб. Т. Акă çул ялтан тухать, çавăнпа тӳрех каймалла. Çутт. 62. Хăйăр тухакан вырăн. N. Эсир ман ăшран та тохмастăр. Чув. пр. о пог. 275. Çĕлен-калта хĕвеле ăшăнма пит нумай тухнă пулсан, çăмăр час пулать. Если очень много змей и ящериц выходит греться на солнце, скоро будет дождь. Янтик. Çуркунне тула тухнăçеммĕн тухас килет (кунсем пит ăшăран). Ib. Тухман çын, человек ни разу не выезжавший в период какого-нибудь времени; говорят, если он выедет, то обязательно будет буран или дождь. N. Тухман çын утсем патне тухсан, çумăр пулать. Сред. Алг. Эпир ялтан тухас çук, ăс кĕмесĕр ан илĕр. || Т. VI. Вилнĕ çын куçне уçса выртсан, çуртран тата тухасса, теççĕ. || N. Пасара тырă тухми пулчĕ (тухма чарăнчĕ, привоз прекратился). || Выходить по счету, оказываться в должном количестве. N. Кĕлте тухмарĕ. Толст. Апат çиес умĕн амăшĕ çливисене суса пăхнă та, пĕр çырли тухман. N. Ну вăкăрри те (и бык-то...) питĕ мăнтăр пулнă, тет. Ашĕ хĕрĕх пăт тухрĕ, тет, çăвĕ вăтăр пăт тухрĕ, тет. N. Вара мĕн пур пухнине пурне те çапнă та, унăн çĕр пăта яхăн урпа тухнă (оказалось, вышло). N. Пĕр пилĕк-олтă пăт тохатьчĕ полĕ. || Причитаться. N. Халĕ кăштă укçа пур-ха, Праскура ĕкесем хуса кайнипе 1 т. 50 п. тухать. Вишн. 59. Эсир: ĕçленĕ чух пиртен нумай япаласем тухаççĕ те, çавăнта эпир туртăнатпăр, тенине илтнĕччĕ. || Расходоваться. N. Вара санан уччитлĕри шалу тухмас пулĕ. || Вылетать. ПВЧ 120. Атте килĕ, ай, сала пак, сала-кайăк, ай, тухас çук. || Выплывать. Орау. Çурхи шыв тулăх пулмарĕ кăçал, çавăнпа шывсем ăшăххипе сулăсем Атăла тухиман. || Вытекать. ПВЧ 95. Юман касрăм, ай, пыл тухрĕ, çăка касрăм, ай, çу тухрĕ. Альш. Шăнкăр-шăнкăр шыв юхат, шăнкăртăм хирĕнче çăл тухат. || Истекать (о сроке). N. Çав ката (вăрман татăк) патĕнчи çĕрĕн пĕлтĕр, 1916 ç. срукĕ тухрĕ. || Впадать (о реке). N. Онкă çавала тохать. Онга впадает в р. Цивиль. Альш. Вăл кĕтесре Сĕвене Кăнла шывĕ юхса кĕрет. Кăнла шывĕ пысăк шывах мар. Шывĕ тухнă çĕртех, лапра, ялĕ ларат: Кăнла теççĕ. N. Вăл шыв Сăрра тухат. || Обнаруживаться, распространяться. Панклеи. Нумай та порнмарăмăр, пĕр икĕ эрнерен хай кам вăрлани тоххĕр (обнаружилось). || Образоваться. Ст. Шаймурз. † Хурамаран пĕкĕ аврăм, хĕвелпеле хушăк тухминччĕ. || Восходить (о солнце). Янтик. Эй, хĕвел, хĕвел! Юлашки кун сана пăхса юлатăп. Ĕнтĕ, эпĕ кайсан, эсĕ мансар пуçнех туха-туха (или: тухса) анса тăр. || Уродиться. N. Вăрлăхĕ те тухас çук. Чув. пр. о пог. 468. Çулла тĕтре пулах тăрсан, кăрăç нумай тухать. Если летом часто бывал туман, грибов уродится много. || Всходить (о хлебах). N. Калчасем тĕ ешĕл тухрĕçĕ. N. Тырăсам мĕле туххăрç? || О колосе. N. Ырашсем тата поç тохса тикĕсленчи вара? || Выйти замуж (украдкой). Юрк. Куç умĕнче сарă каччă, тухăп кайăп, мĕн тăвăн? Альш. Тимĕрсел чăвашне качча тухса (т. е. вăрттăн) килет, тет. || Выигрываться. N. Патша хĕрпе окçалла выляса окçа тохмарĕ — çилентĕм, тет Йăван. || Проходить. О земл. Çапла акнă хыççăн вăрлăх витĕнтĕр тесе, çийĕнчен сӳрепе анчах тухаççĕ. || Проходить (в дверь). || Приниматься. N. Çамрăкла ĕçрен юлакан ватăлла (ĕçе) тухать, тет. (Послов.). || Случаться (о пожаре). Шинар-п. Çавăн пек эпĕ астăвасса пирĕя ялта тăватă хут тухрĕ (пожар). N. Çа вăхăтра лапах манăн пиçмо тоххăрĕ. || Выгорать (о деле). Кан. Ну мĕнле? теççĕ пашелсем.— Мĕн мĕнли, ĕç тухмарĕ. N. Ăна тилмĕрсе мĕн тухасси пур. N. Эпĕ шухăшланипе ĕç тухмас ĕнтĕ. || Орау. Вăрман кăçан тухать сирĕн? Когда получите разрешение возить. Альш. Сирĕн кăçал вăрман тухат-и? Удастся вам нынче выхлопотать лес? || Скинуться. Панклеи. Попляканă çĕртех çак арçурин хĕреç тохнă-ӳкнĕ. || Выгружаться. Тайба. Т. † Атăлтан арпус тухат-ĕçке, тулса тухнă уйăх пек. || Выйти из употребления. N. † Порçăн тотăр полăтăм, эп хĕр поçĕнчен тохмăтăм. N. Пирĕн... юрамисĕре тухрĕç, улăштараççĕ çак хушăра. N. Арман тухрĕ, ун вырăнне пĕр çӳпĕ-çапă кăна тăрса юлчĕ. || Появляться. N. Вăл (корь) ачана анчах тухать. N. Çула ача чирĕ тухрĕ, тухтăра шыраса Ишеке çитрĕмĕр, Покровскине те çитрĕмĕр, хулана та çитрĕмĕр. || Проходить (о болезни). Нюш-к. Чир çыпăçнă чухне купи-капанĕпе килет, тухнă чухне йĕп çăрти витĕр тухать, теççĕ. Шурăм-п. Чир тухса кайрĕ. || Окончить. Иваново. Эпĕр хамăр ялтан тухсан, манăн двухклассный школа каяс килетчĕ. || Кончиться, заканчиваться, оканчиваться. Изамб. Т. Час-часах хĕлле, раштав типпи тухсан, ĕçкĕ ĕçеççĕ. Альш. Çĕнĕ-кассăн вĕçĕнче çӳлти эрет тухнă çĕрте. Ст. Письмерь, Ставр. Кăнтăрлахи кĕлĕ мункун кунĕ хĕвел тухас умĕн тухать. Альш. Хăят кунĕ (16 июня) каçпа тин хай кĕвĕ каласси чарăнат: уяв тухат вара. Ib. Михайла эрни тухсан, тепĕр эрне хушшинче. Ст. Яха-к. Çăварни тухса кайнă чухне çынсем пурте çăварния ăсатса яраççĕ. Бюрг. Мункун эрни тухсан ытларикун. Календ. 1904. Вара çăварни тухиччен эрнипех сĕт, çу, çăмарта, пулă анчах çиеççĕ. N. Эпĕ санăн çыруна илтĕм мункуя эрни тухнă кун. || Настаиваться (о чае). Альш. Чейĕ тухаймарĕ-ха. Чай еще не настоялся. || Проходить, проезжать по более узкому месту, напр., по лесной дороге, по улице, по засеянному полю и пр. Трень-к. Пирĕн Чăкăртан киле таврăннă чух пĕр вĕтĕ вăрман витĕр тухмалла. Разум. Пĕр çĕрте çĕнĕ çул (дорога) икĕ халăх çĕрĕнчен пĕрин витĕр тухса каймалла полнă (должна была). Богдашк. † Урамăрсем вăрăм, тухма çук. N. Эпĕ пĕр чăрăш тĕлĕнчеччĕ те, чăрăш витĕр тохса тивĕрĕ мана. || Прибыть, приехать. Сред. Юм. Кăш прахутпа тохрăн? На котором пароходе приехал? || Быть изобретенным. Шурăм-п. Пăрахутсем тухсан (были изобретены) та, çавăн пекех пулчĕ. || Подниматься. N. Мăрьесенчен паян кунĕпе тĕтĕм тухать? || Достаться. Бгтр. † Ой тутри, хĕр тутри, тутри хĕрĕн пулсассăн та, укçи хамра тухнăскер. N. Халăх çине тухрĕç (анасем). Ала 6. Шăпа ячĕç, тет: çав çĕлен урлă каçма кама тухать, тесе. Изамб. Т. Эпир, аван çаран тухнисем, пăсма памарăмăр (не позволили переделять). N. Сана та ним те тухас çук. || Явиться. Синъял. † Турă çырни тухаччен атте патĕнче пурăнтăмăр. || Появляться (об облаках, зверях и пр.). Кн. для чт. I, 15. Каçхине çумăр пĕлĕчĕсем тухнă та, çумăр çăва пуçланă. Синерь. Мĕн пирĕн палумия тухрĕ (что это такое появилось, что ест наши яблоки), тесе калать, тет, ывăлĕсене. || Скипеть. Орау. Вуник минут анчах юлчĕ, сăмаварне лартмастăп та ĕнтĕ, унччен тухаймасть вăл. || Вернуться. Орау. Хам укçа та тухмарĕ. Ib. Пушмака кĕркунне тенкĕ те вунă пус панăччĕ. Хакĕ тухрĕ-ши унтанпа? || Набираться для продажи. N. Сĕлĕ тохмас сотмалăх. Орау. Ку шăмата пĕр пилĕкçĕр хăяр тухĕ-ши? — Мĕн пилĕкçĕрĕ, пĕр икĕçĕр тухĕ. Наберется ли к субботе 500 огурцов? — Где пятьсот, ладно если наберется двести. || Спориться (о деле). Юрк. Ĕçĕ (у него) кĕсем урлă та тухмаст (не выходит, т. е. они ему ни в чем не помогли). Ib. Вĕсенчен кăна ыйтнипе нимĕн те тухманниие курсан, ку татах урах май шыра пуçлат. || В. С. Разум. КЧП. Пьесси те вĕсен кулăшлăрахскер, çавăнпа лайăх тухрĕ. || Чхĕйп. Тата тупăк тунă чух тухнă турпаса пурне те пуçтарса илнĕ те... (собирали). || Стать, сделаться (кем либо). Шорк. Олпута тохнă, попа тохнă. N. Асла тух, мухтава тух. Сред. Юм. Учитĕле тухнă. Доучился до учителя и служит учителем. Рукоп. календ. Прокоп. Начара тух, вĕте тух, вака тух. N. Эмелçĕ хăй пĕлĕвĕ тăрăх асла тухать. N. Санăн варлă çынну, санăн тусу тăшмана тухсассăн, сана вилес пек хуйха ӳкермест-и? N. Вĕсем типсе пĕтсе кайнă хăравçа тухнă, ялан айăплă çын пек тăраççĕ. N. Эсĕ мĕнле чина тухан? || Превращаться, обращаться. N. Аскăнланса çӳрекен çын çемйине тĕрлĕ усалтан сыхлас вырăнне хăй тăшмана тухать. N. Навуса тухнă, обратилось в навоз (о железе). || СРОВ. 11. Ухмаха тухнă-и-мĕн ку çын? Она сошла с ума? || Увольняться, оставить службу. N. Вăл вырăнтан тухатех, теççĕ. N. Халĕ эпĕ вырăнтан тухрăм, ĕçлеме юрамаçть. || N. Пĕр министр ĕçĕпе айăпа тухнă пулсан, вăл айăп ытти министрсем çине те ӳкет. || Потерять образ. N. Ну тулĕк эс этемлĕхрен тухрăн, саншăн кулянап. Микушк. † Çын хурланă пуçăма эс хурласан (обракует, обидит), тухать çамрăк пуç çынлăхран („теряет всякое достоинство и выходит из числа людей“). || Дожить. || Быть в обращении (о деньгах). К.-Кушки. Ку укçа тухнăранпа çичĕ патша улăшăннă. С тех пор, как эти деньги были в обращении, сменилось семь царей. || Ослушаться, перечить. N. Эпĕ хушнинчен ан тухăр. СЧЧ. Çемьесем кирек хăççан та аслин сăмахĕнчен тухни çук. N. Эпĕ каланă сăмахран ан тух. N. Вĕсем сăмахĕнчен тухас мар. || Происходить, образоваться. N. Çак вĕрӳçĕ сăмах тухнă вĕр тенĕ сăмахран. || Вылезать, выпадать. Орау. Пакшан пырши тухнă, тет, хăй çапах тепĕр турат çине сиксе ларасшăн, тет. Чураль-к. Çӳçрен ярса тытсассăн, çӳç тухмасăр ямаççĕ (парни). N. Ăйхинчен вăраничченех ăна пĕтĕм ăшĕ-чикки тухса ӳкнĕ пек туйăннă. Орау. Темскер мăккăли шалтан мăкăрлса тухать (выходит изнутри тела наружу). || Встречать. Сунт. Лисука илме тухакан пулман. || N. Эпĕ кăçал тыр вырма тухаймарăм, икĕ эрне питĕ йывăр выртрăм (лежала, хворала). || Собраться. Альш. N. Вăл хайĕн начар çара-çунине, начар кĕсрине кӳлнĕ те, кайма тухнă. N. Эсĕ каймаллах тухнă-и? Ты совсем собрался? || Приводить. ТХКА 51. Çак çул хамăр яла тухать пулас. Çак çулпа киле каяр. || Начинаться. Ачач 4. Нимĕç вăрçи тухиччен пĕр çирĕм çул малтан. || Употребляется в качестве вспомогательного глагола. Альш. Чăнах та ачи уйăрăлса тухат, е тухса качча каят. N. Ишсе тух, переплыви. Юрк. Тăрахтире кĕрсе лайăх яшкасем çисе тухат. О сохр. здор. Çапла вара пĕр чирпе хăш чухне ялĕпех чирлесе тухаççĕ. Артюшк. Вăл ту патне пынă та, лумпа çĕмĕрсе тухнă (пробил насквозь). Баран. 237. Çанталăк лайăх тăнă чух, çак çула ик-виç кун хушшинче ишсе тухаççĕ (проплывают). N. Кунта мĕн çырнине каласа тух. Произнеси (по порядку все те числа, которые здесь обозначены цифрами). N. Пухăва тухсан-тусан, хайхине пуянсем хутлăхне сĕтел хушшине кĕрсе ларма вырăн та пара пуçларĕç, тет. Орау. Пасар майĕпе кĕрсе тухсан-тусан тем пулĕ-ши: те парĕ, те памĕ ĕнтĕ ку вир-ял (деньги). N. Унта çапăçса кам мухтава тухин, ĕç халăхĕ мухтава тухать. Якейк. Кăк кăларнă чох, чакалтасан-чакалтасан, калаççĕ: халь кăк тоха пырать та-ха (корень при корчевании начал выходить). СТИК. Эп унпа кăшт калаçасшăнччĕ, темле тĕпелелле пăрăнтăм та, кайран пăхап — вăл туха кайнă. Микушк. Эпир пуснă вырăна тивлет пусса тухтăр-и? (Из свад. такмак’а). Изамб. Т. Эпĕ кĕмен! Вĕсем хăйсем вăрласа тухрĕçĕ. Кив-Ял. Емелкке кукăр туя илсе йыхăрса тухрĕ пухăва. Альш. Тепĕр тĕслĕ халăх: тутар, мăкшă, вырăс, хăйне ушкăн лара-лара тухнит (расселились). В. С. Разум. КЧП. Иртсе кайнă чух пирĕн пата кĕрсе тух. N. Пĕçерсе тухаççĕ. ТХКА 5. Аттерен уйăрлса тухнăччĕ. Янтик. Тăваткăл минтер, хăмаç пит, сарса тухăр сак тулли; çак Тимешĕн хĕрĕсене курса тухăр (е: юлăр) куç тулли. ЧС. Вара чӳклекен ăстарик пӳртри çынсене пурне те пĕрер курка сăра ĕçтерсе тухрĕ. (Ача ячĕ хуни). Ильмово. Вырăна çитсен, ăрам пек тăрса тухаççĕ те, такмаксем, сăвăсем калаççĕ. Юрк. Малтан çуна пуçланă çурт çунса пĕтиччен аллă-утмăл килле пĕтерсе те пăрахат (тухат). Истор. Пилĕк сахат хушшинче вĕсен мĕн пур карапне пĕтерсе тухнă. || Так гонят собаку. N. Тох, мар-тох (на собаку кричат). Тюрл. Тох! Пошла вон, цыма, тубо! (отгоняют собаку).
выпасть, вылететь. Никит. Икĕ малти шăл тухса ӳкес пек лăканаççĕ. N. Ман сылтăм алăн шĕвĕр порне шыçса пĕр сыппи тохса ӳкрĕ. Собр. Икĕ алăмра икĕ сулăм, пĕри тухса ӳксен, пĕри пур. || Быть выброшену. N. Эпир пĕр-пĕр тинĕс утти çине тухса ӳкмелле. || Вперен. см. N. Эпĕ сирĕн хота исен, воласа пăхрăм та, ăш-чик тохсах ӳкрĕ: çаратса карĕç, тесе çырнă та. N. Хамăн халĕ ĕнтĕ ман, кантур тесен, пĕтĕмпех сехрем хăпса тухса ӳкет. || Износиться. N. Унăн атти чыстах тохса ӳкнĕ, çара-оран пекех çӳрет. Пазух. Лăпсăр-лăпсăр çăпати кăçалхи çул тухса ӳкрĕ. || Исхудать. Яргуньк. Лаши анчах мăнтăрччĕ, тухса та ӳкнĕ (исхудала). || Дожить. N. Хамăр ялсам лайăх пурнăçа тухса ӳкрĕç. Юрк. Вăл çапах та пулин ĕçе паттăр çын, çуллен-çул çĕнĕ тырра тухса ӳкнĕ (у него хлеба хватало всегда до нового). Пухтел. Унпа тухса ӳкеççĕ вĕсем. С этим (хлебом) они смогут прожить до нового урожая. || Забыться. N. Кунта килсен, килти тухса ӳкрĕ. (Письмо). || НИП. Çĕркĕ лартăм та, пĕр сăвă тухса укрĕ. Вчера я сел и у меня написалось одно стихотворение.
невыясн. сл. Т. Григорьева. Вара шывпа пĕрĕхеççĕ (от сглаза); пĕрĕхнĕ чухне ак çапла каласа пĕрĕхеççĕ: халанакан халĕ кайса виç кун вырттăр, тӳшейменĕн туш шăттăр, курайманĕн куçĕ шăттăр, теççĕ.
(тӳл’эк’), тихий, спокойный, смирный. Аттик. Тӳлек çăмăрна пар. (Моленье). Абаш. Тӳлек лаша, тихая лошадь. N. Тӳлек çанталăкра аслати авăтнă пек, топă сасси илтĕнет. N. Тӳлек çын. Собр. † Йăлтăр-йăлтăр пуçĕсем, тӳлекçеççĕ сассисем. N. Тĕлĕнмелле! Çак кайăк сассисем пĕртте сасă пек те туйăнмаççĕ, çанталăк çапах пĕр сасăсăр, тӳлек пек туйăнать. Альш. Темĕн сарлакăшĕ выртат сарăлса кăн-кăвак шыв, тӳлек шыв. N. Кронштадт халĕ лăпланса çитрĕ. Пристăнь çинче те пурăнăç тӳлек. Полтава 73. Çамрăк кăкри пит тӳлек, хуллен сывлать еррипе. Ib. Манăн тӳлек кăмăла юратмасăр йышăнан. „Любовь смиренная моя встречает хладную суровость“. Сĕт-к. Çанталăк ку туруçăн пит тӳлек тăрать (тихая погода). СПВВ. ИА. Çанталăк тӳлек чух шыв хумханмасть. СПВВ. МА. Тӳлек е лĕп çиç — çил çук чухнехине калаççĕ. N. Çанталăк пит тӳлек. Çӳлтен кайăк сассисем илтĕнеççĕ. Ib. Ырă сиплĕхлĕ, тӳлек çăмăр пултăр. N. Паян тӳлек çумăр çăвать те, хăш чухне йăс-йăс-йăс туни илтĕнет, çавăнтах тата тимĕр (крыша) çинче шанкăр-шанкăр туни илтĕнет (звон), тата шапăр-шапăр та тăвать (стук падающих капель без звона), йывăç çулçисем лăстăр-лăстăр туса лараççĕ. НЧ. Кимсем чарăнса тăракан тӳлек вырăн. N. Çак каланă сăмахсем ытла та тӳлек тухаççĕ. Пурне те калас пулсан, ялсенче ун пек кăна калаçмаççĕ. N. Кăçал пĕре çула кун пит тӳлек пулчĕ. Çу уйăхĕ. Хĕвел пĕçерет. Ск. и пред. чув. 39. Ăвăс çулçи майĕпе чĕтренкелет тӳлекре. || Смирно, тихо, спокойно. ПВЧ 95. Тем чол тӳлек çӳресен те, пиртен ыр ят тохас çок (мы не дождемся доброго имени). || Покой, тишина.
первоначально — предмет посвящения, потом — назв. духа. Юрк. Пĕр лаçăра шурă сурпан çакăнса тăрат. Унта укçа хутаççи çакнă, çавна тӳре теççĕ. Çав тӳре хутаççине пĕр чӳк хыçĕнчен килĕшпе выльăх-чĕрлĕхшĕн: сывлăх пар, тесе, укçа хумасан, тытат, теççĕ. Кĕсен-çăпан, юханлă чир çулăхат, теççĕ. Çавăнпала ăна кĕркунне, кĕрхи сăра иртсессĕн, пĕр çур яла яхăн пулĕ, укçа пырса хураççĕ. Ĕлĕк вăл хутаçра укçа пулсассăн, вĕсем ăна пĕтĕм ăратнипе пĕр çĕре пуçтарăнса çав укçапа пыл илсе йӳçĕтсе, çавна аçăнса темĕн чухлĕ юсман, вĕт йăвача пĕçерсе, каçхĕне çавна асăнса, чӳк туса çĕрле çĕр хута ĕçнĕ, теççĕ. Халĕ ĕнтĕ эпĕ астăвасса вăл хутаççа укçа нихăçан та тулман. Кам унтан хăраманни, çын курман чухне кĕрсе, эрех ĕçме илсе тухаççĕ, е ачасем выляма илсе каяççĕ. Пирĕн асатте, çунсан та, çав тӳрене пăрахман. Унăн укçисене йĕре-йĕре пухса каллех пĕр кĕлете хунă. Çавăн чухне вĕсем шухăшланă: салтакран çав тӳре çавăрса килчĕ, халĕ те çурт тума пулăшĕ, тенĕ. Çавăнпала ăна ун чухне вĕсем пĕтĕм ăратнипеле пуçтарса пĕр аван, икĕ хутлă (алçилĕ) кĕлет туса, çав кĕлете сурпанпа укçа хутаççине çакса хунă. Çав хутаççа укçине хунă. Пурăнсан-пурăнсан, импичче салтакран килсен, пирĕн аттесем вăл кĕлетрен сурпанпа укçа хутаççине урăх начар çăнăх лаççине çакса хунă. Халь те çав лаçра çакăнса тăрат.
очень прямо, кратчайшим путем; напрямки. Панклеи. Тилĕ тӳрĕрен тӳрĕ карĕ те, каяллах (опять) опа омне тоххăр. Рак. Чăнлă ĕлĕк кукăр-макăр тĕрлĕ çĕртен юхнă, унтан ăна тӳрĕрен тӳрĕ алтса янă та, çав вырăнпа халĕ вăл пысăк çырмах туса кайнă (образовала). Якейк. Арăмĕ тӳрĕрен тӳрĕ кайса çол тваткалне йомăç полса ларнă. (Из сказки).
(тӳрлэн), выпрямляться, сглаживаться. || Поправляться, вылечиваться, выздоравливать. Ачач 69. Ан хăра. Ытла хăрасан, ухмаха ерет, теççĕ. Ыранччен тӳрленĕ-ха аçу. Çывăр. ЧС. Апла тусан, сикнĕ алă тӳрленекенччĕ, терĕ. N. † Хĕрсем уявран кĕрсессĕн, айлюлли, арăмсен тути тӳрленет. Ау 270°. Хай кукшанăн кукши веç тӳрленет, тет. Регули 127. Тӳрленесскере кайлах ыраттартăм. Ib. 128. Тӳрленесскере, ку амала исе кайлах пăсса прахрăм. || Улучшаться. Чăв. й. пур. 21. Унта кĕрсен вара пăртак пурнăçĕ тӳрленнĕ. || Помириться, примириться. Сред. Юм. Ĕлĕк пит вăрçса порнатьчĕç те, халь тӳрленнĕ ĕнтĕ (помирились). ЧС. Каллах хайхисем çавăнтах тӳрленеççĕ те, пĕрле ытамлашса юрласа çех кĕреççĕ. Янш.-Норв. Хунĕ патĕнчен ăшă хыпар килсен, ку арăмĕпе (с украденной женой) пĕр четвĕрт эрех илет, тата пĕр-ик витре кĕрекен пичĕкепе сăра илеççĕ те, хунĕ патне тӳрленме каяççĕ. (Хĕре вăрласа илни). Истор. Выçă аптараса çите пуçласан, лешсем хăйсемех Иван патне: тӳрленер, тесе ярса калаттарнă. || Перестать. Орау. Халĕ вăрламасть ĕнтĕ, халĕ тӳрленнĕ (перестал).
во время делания. Альш. Халĕ тăвуçăн пилĕк ялпа анчах тунă.
(ты̆ван), родной (брат, сестра и пр.); родственник вообще. ПВЧ 101. Тăван тоти — пыл тути (йот çын тути — йон тути. Вомбу-к). N. † Çӳлĕ кĕлет умĕнче шăнтăм, тăван, кĕрĕкне пар. Автан авăтать, тул çутăлать, каяп, савни, аллăна пар. Пазух. Эп килмĕттĕм, тăван, ай, çак киле, анчах пĕрле ӳснĕ те тантăшсем. Изамб. Т. Тăван çичĕ ютран усал тенине илтмен-им? Алешк. † Шурă тăван кăвак куçлă пултăр, куçран куçа пăхсан йăл култăр. Толст. Вăрманта икĕ пĕр тăван пур. Бреняш. учит. Ама-çурин валĕ валеçнĕ чух ютран тăваншăн алли кĕске, хăйĕнчен тăваншăн алли вăрăм. N. Ютă тăвантан хытă çыртать. (Послов.). Бел. Гора. Эпир сана, Маруçинка, тăвантан йăхăрăпăр. Собр. † Уçрăм-пăхрăм алкине, тăватă тăвансем лараççĕ. Ib. † Эпир килетпĕр çак килле, тăвантан тăвана шыраса. ПВЧ. † Эс таçтаччĕ, тăван, эп таçтаччĕ, явăçтарчĕ телей пĕр çĕре. Хора-к. Тăван тăвар тути калать. Юрк. Чӳнтертен тăван Иван çуралнă. Унтан тăван виçĕ ывăл пулнă. В. С. Разум. КЧП. Эх, тăванăм, эсĕ те çав ĕçе тунă пулмалла. Юрк. † Кайăк хурсем пыраççĕ картипе, кукăртан кукăра шыраса; эпир те килетпĕр çак киле, тăвантан тăвана шыраса. Ib. Ютран тăван, чужой человек; хамăртан тăван, свой человек. Ib. † Хамăртан тăван килсен, кукку çунатне сарса ярат. Ib. Çĕрккĕ тăван çĕр çулта, паян тăван пин çулта; çуллĕн вĕçен, çĕрĕн кусан, кутăн шăван, уранăн утан — пурсăмăр та çак хăта патне сăра ĕçме туя килтĕмĕр. (Такмак). Ст. Шаймурз. Эпир тăхăррăн пĕр тăван-тăр, теççĕ. Ib. † Эпирех те килтĕмĕр çак киле, тăванăн тăвана шыраса. Ib. Кăсене илме килнĕ кĕçĕн тăванĕ пилĕк тĕле пиллĕк сурат. Алешк.-Сапл. † Аппа, шăл урайне тасарах, пăхсан шур кĕленчен курăнтăр; тăван тусан, ту юлташна матурне, куçран куçа пăхсан йăл култăр. Сред. Юм. Тăван атте-анне, родные отец и мать. Ib. Тăван пиччĕш, родной старший брат. Якейк. † Йот çын тăвань (чужие) пырсассăн, яшка çупа пĕçереç; хамăр тăван пырсассăн, сив çупала пĕçереç. N. Вĕсем пĕр тăван, они сестры. N. Сысман пăх кута çыпçăнмасть; хăвăнтан тăван мар ача пĕрле пурăнмасть. (Послов.). Городище Б. Санпа пĕр тăвансем миçе? Сколько у тебя братьев и сестер? ЧС. Эпир хам тăванпа, Хветĕрпе, асаттене пĕрте юратмастпăрччĕ. БАБ. Ытти тăвансем пек çулталăк çурăра утакан пулас вырăнне, çичĕ çултан тин утакан пултăм. Юрк. Вăл халĕ сирĕн тăванăр мар, сирĕнпе те, пирĕнпĕ тĕ чăвашла калаçмаст. N. Атте хапхи тăпсине шăтрĕ-тухрĕ пĕр хурăн; çав хурăна кăçалхи çул касмасан: ĕмĕр ларĕ, тетĕр пуль; пирĕн атте-анне тăван хĕрне паянхи кун памасан: ĕмĕр ларĕ, терĕр пуль. (Хĕр йĕри). ЙФН. Пурçăн туттăр айĕ çине ылтăн кукку килсе ларчĕ. Хамран тăван килчĕ те, саркаланса авăттăрĕ; ютран тăван килчĕ те, пăчăрăна-пăчăрăна авăтрĕ. ЧП. Пирĕн аттен тăван хĕрĕ. КС. Юратнă тăванăм! Мĕншĕн эсĕ мана кăçал питĕ тунсăхлаттартăн? Эпĕ санăн çыруна кăçал хĕлĕпех чунтан кĕтрĕм. (Письмо к брату). Альш. † Эсĕ чĕнтĕн, тăванăм, эп чĕнмерĕм, çиленсе мар, тăванăм, вăтанса. Ib. Ĕнтĕ пĕр тăванăмăрсем, çунатăмсем, килĕре те килсессĕн, чысăр пур. N. † Тăван курки тăваткăл. || Рожденный. N. Ай-ай, куккук, чăпар куккук! Хамăртан тăван килсессĕн, мăйне пăрса лараят; ютран тăван килсессĕн, мăйне тăсса авăтать. ЧС. Ялан сутăн илнисем вилетчĕç, килте тăванĕсем вилместчĕç (лошади). СТИК. Ун ачи хăнтен тăван мар вĕт. Его сын не родной. Собр. Пирĕн аттерен тăван хĕрĕ. Ib. † Çӳлте вылят хурт амĕш, хăйĕнчен тăван çӳрисене уйрасшăн мар-и у? Ай пиччеçĕм, пичче, хăвăнтан тăван хĕруна епле уйăрса ярăн-ши? МД. Тăван атте, тăван аппа. N. Вĕсем икĕшĕ (медведь и попадья) пурăннă, тет, упаран тăван ача пулнă (у нее), тет. (Из сказки). Юрк. † Савнă тăванăм, хура куç, асăнат-ши, асăнмаст-ши асне килнĕ вăхăтра.
подр. неравномерному клеванию. N. Тăрна вăрăм сăмсипе пăтта тăк-так, тăк-так тутаркаларĕ, тет те, çăварне нимĕн те кĕмерĕ, тет. || Подр. неравномерному постукиванию палкой по земле. Трахома. Халĕ ĕнтĕ вăл туясăр çуреймест те, çул хыттине патаккипе тăк-так чышкаласа анчах çул тупса пырать. || Подр. неравномерному стуку топором. Шорк. Пурттипеле тăк-так каскаласа çӳрет.
учащ. ф. от гл. тăк. Сред. Юм. Халччин тыр вырса корман çын пит тăккаласа вырать. Ib. Пит тăккаласа ан выр, сан тăккаланчăка кам пуçтарса пымалла. Не сори ты, когда жнешь, кто за тобой должен собирать. БАБ. Халĕ пулсан апла юмăçа çӳресе пуш укçа тăккаласа çӳремен те пулĕччĕçĕ те вĕт. Ун чухней (!) хай киреметсене пуççапса пурăннă та, юмăçсем мĕн каланнне ĕненнĕ.
(ты̆лы̆х), сирота. N. Пĕр пӳрт тăлăх юлчĕ ĕнтĕ усен, инке хăй пĕр тĕреклĕ мар. Б. Олг. Эп аттирен йолтăм тăлăх, атти-апия астумастăп, пичепе иккĕн тăлăх çитĕнсе мочи панче. Орау. Вăл тăлăх. Он сирота. Т. Григорьева. Тăлăхăн хырăмĕ пысăк, теççĕ. (Послов.). N. Тăлăхăн алли вăрăм, теççĕ (т. е. все его считают виновным. (Послов.). N. † Аслă улăх витĕр эп çӳрерĕм, пĕр çул ӳснĕ хулла хуçмарăм; хура халăх витер эп çӳрерĕм, тăлăх ача çӳçне туртмарăм. || Сиротство. N. Халĕ ĕнтĕ тăлăхран çитĕннĕ çын сăпаççипе калать: тав-та-пуç ăна пире тасатса, пыйтă-шăркана пăхса янăшăн, тет. N. Анчах пирĕн те ача-пăчана çапла тăлăха прахса хăварас марччĕ. || Сиротливый. N. Тăлăх чунăмсем. N. Эпир тăлăх пурăнăçа хирĕç. || Орау. Тăлăх пушăт начар, урлă пушăт тума юрас çук.
стать понятливым, понять, притти в сознание, очнуться. N. Тăна кĕменскерсем (непонятливые). Кильд. † Ах тăвансем, пирĕн хушăмăрти тантăшсем-пĕлĕшсем (scr. етĕшсем-мĕлĕши) кам çуратса чун панă-ши вăлсене, пĕре те тăна кĕмеççĕ. N. Эпĕ сире акă мĕн каларăм: пирвай шухăшласа пăхăр, терĕм, мĕн çинчен шухăшлама каларăм эпĕ сире, тăна кĕтĕр-и, ырă тăвансем? Ал.цв. 18—19. Çак тĕлĕнмелле япаласене курса, эпĕ халĕ те тăна кĕрейместĕп. Юрк. † Пусма кĕпе пусат вăл, хăмаç кĕпе хуçат вăл; тантăш тăна килмесен, ĕмĕр хуйха пусат вăл. Б. Яныши. Ларсан-ларсан, тăна кĕрчĕ, тет те, атти килне кăларса яртăм, тет.
память, ум, сознание, рассудок, понятие. N. Тăну-пуçу çук халĕ, ĕлĕкхи пек мар. N. Ăна ырă тăн-пуç пар, тенĕ. КС. Хамăн тăн-пуç пур чухне çын куçĕнченех пăхмăп-çке те çав. О сохр. здор. Тăнĕ-пуçĕ çухалса ним пĕлейми пулать (бешеный).
подр. утиханию, смирному (неподвижному) стоянию или лежанию. КАЯ. Акка тутине сăхманпа тытса тăп выртрĕ вара (закрыв губы кафтаном). Ст. Яха-к. Ачасем каç, килĕсене тавăрăнса пĕтсессĕн, урамра-мĕнте кăнтăрлахи пек пĕр сасă та çук, тăпах (т. е. не как днем). Орау. Амăшĕ пĕре кăшкăрса ячĕ те, ачисем тăп пулчĕç (перестали бегать, прыгать). Ала 73. † Эпир вăй(ă)ран кĕрсессĕн, аслă урам тăп пулать. Ib. † Куккук сиксе авăтать, йĕлме йывăç янăрать; куккук сиксе тăрсассăн, йĕлме йывăç тăп пулать. СПВВ. ПВ. Тăп чарăнчĕ. П. Патт. Ним тăваймасăр тăп чарăнса тăчĕ. Шел. 104. Эх пĕтрĕм иккен эп кунта! тесе тăп чарăнтăм та, кĕтсе тăратăп. Т. VII. Сухаласан-сухаласан, çаккăн сухине çĕр айĕнчен темскерле пĕр хуран хăлăпĕ çаклана пачĕ, тет те, лаши тăпах чарăнчĕ, тет. Альш. Тукмакĕ тап чарăнат, тет. N. Лешсем тĕлĕнсе кайнă та, тăпах чарăнса тăнă. Орау. Лаши хыт уткăнса пынă çĕтрех тăпах чарăнчĕ. Чебокс. Пынă çĕртех юлташ тăпах тăчĕ. Баран. 87. Лашасем аран утаççĕ, кăшт кайсан, тăпах чарăнчĕç. || Смирно, тихо. Якейк. Тăп тăр! Стой смирно (не шевелясь). Ib. Тăп лар! Сиди смирно. Хурамал. Тăп тăр, айван. N. Хăй тăп ларать те, акăш-макăш йывăр ыйтать. СТИК. Лашасем тăп тăраççĕ (остановилнсь). Нюш-к. Пур çĕрте те тăп тăрать (или: типтерлĕ тăрат). Все в порядке. || Благополучно. N. Тăп тăнăшăн тав-та-пуç. || Аккуратно. Букв. Аллу-уруна тăп тыткала. (Смотри, чтобы ноги были аккуратно обуты. Сред. Юм.). Ib. Тотуна-çăварна тăп тыткала. Придай рту аккуратную позу. Ib. Ута пĕртте тăккаламасăр, пит тăп тытса кайрĕ. N. Юсман пек çӳхе тутине тăп тытрĕ. Кĕвĕсем. Сире, тантăшсем, мĕн пулнă, тутăрсене тăп тытнă (тихо стоите, закрыв губы). Сред. Юм. Тотуна мĕн тем сарлакăш сарса тăран, тăпрах тытма йорамас-и д. || Скромно. N. Аван ăспа тăп çӳрени. || Полно. Изамб. Т. Çĕрулми çисен, хырăм тăп пулат (в животе делается полно, твердо и тяжело). || Как раз, впору. Собр. † Тăвансем патне кайсассăн, тăват ан кĕпи те тăп пулчĕ; ютсем патне кайсассăн, виçĕ ан кĕпи те пушă пулчĕ. Рак. Çӳле ывăтрăм, тăп тытрăм; тепре ывăтрăм, май ӳкрĕ. (Шакăлла выляни). || Довольно много, порядочно, более чем мало. СПВВ. Тăпах, весьма много. N. Малтан пĕр вăхăта чĕрĕ пулнă ӳт пайĕсем халĕ пурте тăпах пулнă.
подр. стуку копыт. N. † Тăп-тăп тăвать халĕ çак турă ут, сарăлнă-тăр çавăн чĕрнисем (стук копыт, мягкий, на месте, а не на ходу). Альш. † Тăп-тăп кăна тăп-тăп турă ут: сарăлнă-тăр унăн чĕрнисем. Чураль-к. † Тап-тăп тăпиçăм, тăпи ура хуçăкçăм, пиçен-таçан курăкçăм, курăк çине пусимăп. (Пыл хурчĕ). || Удобно. N. Халĕ кĕнекесене тыткалама тăп-тăп, вĕсем нумай чăрмантармаççĕ. Ун чухне уйрăм-уйрăм тир татăкĕсем çине çырнă, хальхи пек хут çине пуçтарса ӳкерме пĕлмен. || Нежно, осторожно, бережно. Сборн. по мед. Ача вилĕ пек çуралсассăн, ăна кăкăрĕ çине, хырăмĕ çине сивĕ шыв пĕрĕхсе, е алăпа тăп-тăп пускаласа чĕртеççĕ. Букв. 1904. Лашисене пырса аллипе тăп-тăп савса ачашласа каланă. Альш. † Тăп-тăп тытса савнă чух (когда ты меня ласкал, бережно держа в руках), ытараймарăн, аттеçĕм. (Хĕр йĕрри). Ib. † Чупса-чупса çӳренĕ чух, тăп-тăп тытса çӳренĕ чух, тăп-тăп тытса савнă чух, ытарасла марччĕ, аттеçĕм: халĕ епле ытарăн-ши? (Хĕр йĕрри). Сред. Юм. Ашшĕ ачине тăп-тăп савать (тихий удар руками). || Крепко. N. Пĕр йĕрке кирпĕч сарлакарах хурса тухса, ун çине пĕрене хурас пулать, вăл вара кирпĕчсене тăп-тăп тытса тăрать. || Аккуратно; бережно. Сред. Юм. Ута хол айĕнче пит тăп-тăп тытса кайрĕ (собрал хорошо и не сорил). Ачач 49. Хăйне таса та, тăп-тăп тытнăшăн ытараймасть ăна. Кан. Шур çип кĕпи çĕлетрĕм, клетке тăп-тăп тăмашкăн. N. Окçа-тенке тăп-тăпрах тытса осрăр. Деньги держите поаккуратнее. Слеп. Тыткалама тăп-тăпрах тăп-тăп япала (çĕмĕрĕлмест). Çутт. 19. Анне кĕлтисем тăп-тăп, пурте пĕр пек, илемлĕ. N. Апла-капла — саррине, уна-куна — хурине, тăп-тăп яшă пĕвлине. НИП. Тăп-тăп çын, аккуратный. N. Пурăнăçа тăп-тăп тытаççĕ. КС. Вĕсем тăп-тăп пурăнаççĕ (без лишних расходов и пр.). N. Тăп-тăп пурăнма тăрăшăр. Ачач 90. Елĕк ялан шухăшлăрах, тăп-тăпрах çӳрекен ача халь хăйне валли сасартăк урăх çул суйласа илет. || Аккуратный, опрятный, стройный. Пазух. Çак ялăн хĕрĕсем, тем чул тăп-тăп пулсан та, Тăрăн хĕрне çитес çук. Тюрл. Тăп-тăп = пĕчĕкĕрех. Ib. Тăп-тăп-тыткалама лайăх.
(ты̆бы̆), тихо. КС. Халĕ тулта тăпă. N. Лайăхрах тăпă тăракан шывсенче те ӳсет. N. Çанталăк лайăх тăпă, кăмăллă тăркаласан, пари (= парĕ-и) алла, теççĕ. Чăрс. 20. Йăлли те питĕ аван: тăпă, кунĕ (лаша). N. Пĕр-ик кон тăлă тăчĕ.
(ты̆пра), земля, почва, грунт. Юрк. Пĕр килте ăна пĕр çăкăр парса яраççĕ. Çав çăкăра вăл: эпĕ сан хыçăнтан нумай çӳрерĕм, атя, эсĕ те ман хыçран çӳресе пăх-халĕ, тесе, пиçиххийĕн пĕр вĕçне çыхса, çĕре пăрахса, пĕчĕкçĕ урапана туртса пынă пек, хăй хыçĕнчен тăпра çинчен сĕтĕрсе пыра пуçлат. Сред. Юм. Пит хора çынна: тăпра пик, теççĕ. N. Кĕрӳшпе хунĕшĕ пĕр тăпра. ГТТ. Хунĕ тăприпе кĕрӳшĕ тăпри пĕр, тесе калаççĕ. N. Сухви ӳсет-и ĕнтĕ, тăпра çиекен пулчĕ-и ĕнтĕ? Чхĕйп. Вара вилнĕ çын ӳтне как-нибудь хăракаласа тăпра айне тунă (зарыли в землю). ХЛБ. Хĕрлĕ тăпра çине тирĕслĕке иртерех хурсан та пырат. ЧП. Хура халăх мĕшĕн сикет? Хура тăпра сиктерет. || Сор, грязь. О сохр. здор. Урай тăприне пӳртре тытма кирлĕ мар, унăн вырăнĕ çинĕкре. N. Тăпра пусрĕ. || Намогильная насыпь. СТИК. Иван тăпри çине ем-ешĕл тупăлха шăтса тухнă, тет. Альш. Йывăр тăпри çăмăл пултăр. N. Ну, ман атте тăпри çине таптамала пуласчĕ вилсен. ТХКА. 74. Анне мана хăй çинчи тăприне пырса купалама хушнăччĕ. Курм. Ати вилнине пĕлтĕм, она турă çӳлти патшалăха илтĕр, лайăх вырăн патăр, йăвăр тăпри çăмăл полтăр. N. Эсĕ пирĕн тăпрасене таптама, пире пытарма килейĕн-ши, таврăнăн-ши, тесе кĕтсе тăратпăр. N. Сана ман тăпра çине таптама турă çавăртăр (пишет мать). N. Пире иксĕмĕре аннен тăприне таптама пӳрмен пулĕ (мать умерла, пишет с чужбины брату, находящемуся тоже не на родине). N. Тăпри çăмăл пултăр. Сиктер. † Йывăр тăпру айĕнчен хура çĕлен пулса тух, аттеçĕм! N. Масар çинче унта-кунта тинрех пытарнă вилнĕ çынсенĕн тăприсем те пурччĕ. В. Олг. Тăпра ăшне анса кай (сильная брань). Пшкрт. Тăпра ăшня кайман (брань). Ала 90. Çавă ачасене ашшĕ те хăйĕн малтанхи арăмне тăпрашне кайса праххăрĕ те, урăх арăм илсе, унăн хыççăн кайрĕ. С. Алг. Юпи çумне çурта çутса çыпăçтараççĕ, йĕри-тавра виççĕ çаврăнаççĕ: пехиллесе юл, йывăр тăпру çăмăл пултăр, тесе тăпрана çӳлелле сăтăраççĕ. Вил-йăли. Вилнĕ çынна шăтăка ярсан, пурте пĕрер ывçă тăпра яраççĕ, теççĕ. N. Вилнĕ çынна илсе пынă чух хирĕç пулакан çынсем: йывăр тăпри çăмăл путăр, тесе иртеççĕ. || Руда. Ск. и пред. чув. 66. Унта, ылттăн тăпри чавнă çĕрте (на золотых приисках), çĕр айне пулса вилнĕ. N. Вĕсем ылттăн тăпри кăларма кайнă.
(ты̆р, тŏр), вставать; стоять. N. Икĕ ура çине тăрса ӳкерттер. Çутт. 70. Икĕ ура тăрне тăрса йĕри-тавра пăхкалать. N. Хăвăр аппусампа портăпа тăрса вăрçнă. N. Чĕнмесĕр тăрать-тăрать те, мĕн те пулсан каласа хурать (вдруг скажет о том, что уже было). Могонин. Çавăн пек йĕрĕх те çынна тытать; йĕрĕх тĕлне тăрсан, е таптасан, е сурсан, вăл вара çав çынна кĕсен-çăпан чирĕпе асаплантарать. Чуратч. Ц. Вăл хапха патне тăчĕ те, каçчен те ниçта та каймарĕ, çантах тăчĕ. Якейк. Ĕçлен, мана кориччен, чăмăртанса выртнăччĕ; мана корсан, тăрса шăтăкне тарса кĕч. || Вставать с постели. N. Пуринчен иртерех тăратăп. Мы встаем с постели раньше всех. N. Вăл халь те çывăрса тăман. Орау. Эсир тăнă-и? Эсир тăтăр-и? Вы встали? Ib. Эсĕ тăнă иккен. Ты, оказывается, встал. Ib. Эс тăним? Разве ты встал уже? Оринино. Çывăрса тăрчĕ, кайса тăрчĕ. Орау. Хăна тăн(ă)-и? Встал ли гость? Регули З57. Эп килнĕ чох вăлсам порте тăнăччĕ. || Стоять (напр., о войске). N. Кайра тăратпăр. Мы стоим в тылу. || Задерживаться; воздерживаться. Шибач. † Лайăх арăм илес терĕм, хак хаклă. Хак хаклăшăн тăрмастăм(ччĕ), яшкĕрĕмрен хăрарăм. Б. Олг. Виç тенкĕшĕн ан тăр. Не спорь из-за трех рублей, не стой, не задерживай. Кореньков. Трапхим пуçĕ ĕçленĕ саплăкшăнах пит тăман (произн. тăмон), толькă онăн сăкмонĕ пиншак майлă чут полман. Яргейк. † Чемей çулĕ лакăмлă, çул усалтан тăрмастпăр, хĕр лайăхшăн тăрмастпăр; Чемей хĕрĕ пур çинче эпир арăмсăр пурăнас çук. N. Килте хĕрсем: питĕ мар-и(?) мĕн çамрăк, тесе, тармасчĕ полмала. || Стоять за кого (за что), заступаться, защищать. КС. Сутра маншăн пит хытă тăчĕ (заступался, защищал). || Происходить. N. Халĕ конта вăрçă выйлах тăрмаç. N. Вăрçă халĕ вуйлах тăрмаст. || Находиться где-либо; находиться в известном состоянии. N. Пĕр эрнерен ачанăн акăшĕ хăмăшлăха кайса пăхат та, шăмăсем çапла тăнинех курат. N. Унта кăкшăмпа (в кувшине) шыв ларнă (или: тăнă). N. Эпĕр вăрçăра ик уйăх тăтăмăр. Альш. Çуркунне шыв тăрат, çула та типмес (в болоте). Бес. чув. 14. Халĕ вăл вырăнта пĕр лачака анчах тăрать. N. Вăрçи-вăрçми тăратпăр. N. Вăл унта яланах пĕр пек, пĕр чарăнмасăр тăрать (холера). Календ. 1906. Унта ир пулнă чухне пирĕн çĕрле тăрать. О сохр. здор. Вара шыв тăми пулса курăксем çĕрмен те, тин сивĕ чир пĕтнĕ. Бугульм. † Хранцусски тутăр виç панулми, эрне тăчĕ арчара. Н. Карм. † Сĕтел çинче тăракан, ай, хăпарту, пăрирен мар-ĕçке, тулăран. Регули 20. Ĕçлемесĕр виç кон тăрать çак кĕпе. || Висеть (о кнуте). || Храниться. N. Клетре тырсем мĕле тăраççĕ? О сохр. здор. Кĕççе (войлок) таса тăтăр тесе, ăна пиртен çĕленĕ пит тăхăнтарас пулать. || Сидеть (об одежде, белье). Якейк. Ман кĕпе лайăх тăрать-и, пăх-ха. || Служить, находиться, состоять в должности. Альш. Вĕсем пĕр çул кăна тăнă. Бес. чув. 4. Малтан вăрман улпучĕ патĕнче виçĕ çул тăрса ирттернĕ. N. Хăшĕ халĕ вĕрентекен пулса тăраççĕ, хăшĕ тата урăх ĕçре тăраççĕ. N. Чиркӳ старастинче тăрасси темĕнех мар. || Быть в ожидании чего-либо. Тюрл. Пирĕн атте аппăшин хĕрне çураçнăччĕ те, туй тăвасшăн тăратьчĕç. || Держаться (в памяти). N. † Ах аттеçĕм, аннеçĕм, нуммай чĕркĕр çинче вылятрăр, халь те тăрат чĕре варринче. || Находиться в чем. ЧП. Мĕн пур кил ун пуçĕнче тăрат. N. Çав кӳкĕрт шăршипе пӳрт ăш-чиккинчи пĕрене çурăксенче тăракан чирсем пĕтеççĕ. || Стоить. N. Унта кайма тенкĕ тăрать. N. Вĕсен пĕр тумтирĕ те хăшшĕн пирĕн çурт хакне тăракан пур. N. Сирĕнпе пĕр сехет курса калаçни пĕр ĕмĕре тăратьчĕ. N. Эсĕ çăкăрăн пĕр пĕрчине тăмастăн, вĕт, теççĕ. N. Укçа пĕр тенки пĕр пуса тăман вăхăт килĕ. N. Пĕр-икĕ сăмах çырсан та, çĕр сăмаха тăрать. N. Ку япала нимĕне те тăмас (ничего не стоит). N. Мĕн чухлĕ тăрат? Перев. Мансăр пуçне эсир ниме те тăмастăр. Регули 104. Çав кĕпе ĕçлесси те пĕр сом тăрать. Ib. 133. Çав кĕпе ĕçлеме пĕр сом тăрать. Хурамал. Кунта этем ячĕ мĕн пурĕ иккĕ, а эсир виççĕн, виçĕ этем те манăн пĕр чурама тăмаç, тет. Чĕр. чун. яп. й.-к. пур. 11. Анчах шыраса вăхăт ирттерме тăрать-и? — Тăмасть. N. Эсир пурсăр та нимĕне тăмастăр. Чинер. Манăн 25 тенкĕ укçа 25 пуса та тамарĕ пулас (не оценили посылки). N. Мана кĕнеке вуласси те мĕн тăрать (= паха). Юрк. Старасти те ăна хирĕç, аллипе умĕнчи çуртисем çине тăсса кăтартса: кăсем акă икшер пус тăраççĕ, кăсем виçшер пус, кăсем пилĕкшер пус, аккусем тата, шултăрараххисем, вуншар пус тăраççĕ, тесе каласа парат. N. Хамăр ăслă, ыттисенчен кая пулмасан, çын мăшкăланни мĕне тăрать вăл? N. Нумаях та пулмаст, вăл 50 миллион кивсен илчĕ. Анчах вăл укçа нимĕн те тăмаст: 2З кĕпĕрне çыннине выçă вилесрен хăтарас тесен, темиçе миллион тенкĕ кирлĕ. ТХКА 48. Пирĕн лаши виççĕ, хăлхи улттă, хӳри виççĕ, виç лаша чунĕ пулин те, пĕр лайăх лашана тăмаççĕ вĕсем, тесе пуплетчĕ пирĕн атте. || Стоять в цене. Кан. Тыр-пул, апат-çимĕç хаксем çапла тăчĕç. || Стоять твердо, настаивать. N. Вăл туртма пăрахас тесен те, час пăрахаймасть. Хăй сăмахĕ çине тăракан çын анчах пăрахма пултарать. N. Эппин сăмахăр çине тăма тăрăшăр (держите слово). || Стоять (о погоде. Здесь „тăр“ иногда не переводится). N. Кун сивĕ тăрат. День холодный. N. Кунсем пĕр май сивĕ тăраççĕ. N. Çанталăк мĕнле тăрат? Какова погода? Якейк. Ай, халь авăн илме çанталăк уяр тăрать (ясная погода). Букв. 1908. Çанталăк ăшă тăнă. Толст. Çĕр çинче çанталăк пур тĕлте те пĕр пек тăмасть (не везде одинаковая погода). || Продолжаться. Панклеи. Тĕтре тăрчĕ (продолжался) тăватă кун. Кан. Çĕр чĕтрени 30 çекунлă тăнине пĕлетпĕр. Ib. Выставккă сентябĕрĕн 29-мĕшĕнче уçăлса октябĕрĕн 1-мĕшĕччен тăрать. Толст. Вăл вырăнта çу виçĕ уйăх анчах пулать, ытти вăхăтра пĕр маях хĕл тăрать. || Держаться на чем. Орау. Пӳрт çийĕ юпасам çинче тăрать те, пит начар, кĕç-вĕç ӳкес пек туйăнать. Крыша держится на столбах плохо. || Удержаться. Бгтр. Пылчăкĕ тăмарĕ, тет те, шыв киле çитиччен пĕтĕмпех юхса тухрĕ, тет. Грязь не удержалась (в решете), и вся вода вытекла. ЙФН. † Ырă çурт çинче юр выртмасть, пирĕн пуç çинче çӳç тăмасть. (Салтак юрри). N. Хăвăнта тăман сăмах çынта тăмасть. (Послов.). Якейк. Эпĕр туйя кайнă чох хĕр аллинче çĕрĕ тăмаçть (т. е. на время отдают парням ехать на свадьбу). || Приниматься, начинать. Скотолеч. 17. Анчах пĕрре сĕрме тăрсанах, пĕтĕм лашана сĕрме юрамасть (нельзя в один прием, сразу протирать всю лошадь). N. Килте хут пĕлекен те çук; писме çыртарма тăрсан та, виçĕ-тăватă киле çитес пулать. N. Письмо çырма тăрсан та, темиçе начальник чĕнеççĕ (зовут, т. е. не дают покоя): Гурянăв та Гурянăв, тесе. N. Çам пек çырма лараччин, çырмали питĕ нăмай пекчĕ, çырма тăрсан.. пурне те манса пĕтрăм. Ачач 25. Кунĕ уяр, ăшă. Хĕвел пăхать Тумла юхма тăрасшăн. Ib. 53. Алăкран кĕнĕ чух такăнма тăчĕ. N. Çисен, пуçах пуçтарма тăнă вăл. || Собираться. Толст. Çуртана сӳнтерес тесе тăраттăм ĕнтĕ, сасартăках темĕскер çыртнине сисех кайрăм. Б. Олг. Эп онтан кайма тăртăм, вăл каларĕ: çарăн-çарăн, паратăп, паратăп, ик кĕренке вонçиччех, тет. Турх. Вĕлерме тăнă вăхăтра... Чăв. й. пур. 9. Хăй çынна япала парса пулăшса тăрсан та, çапах çынсене нимĕнпе те кӳрентермен. || Пытаться (сделать что-либо), намереваться.N. Пурăнма йывăр пирки çак хĕрача темиçе хутчен те çакăнма, çăла сиксе вилме тăнă. Пир. Ял. Çакăнса вилме тăнă. Ст. Шаймурз. Катма тăтăм, шăл витмерĕ (орехи). В. Олг. Салтакне касса пăрахма тăрчĕç: чăсатăн, тесе. Кан. Хăйĕн малтанхи арăмĕ патне револьвĕрпе пырса кĕрсе, арăмĕнчен япаласем илсе тухма тăнă. || Задерживаться. N. Анчах нуммаях ан тăр, часрах тупса кил вăлсене! — Юрĕ, нуммай тăратмăп, тупса килĕп эпĕ. ЧП. Нуммай тăмăпăр, час кайăпăр. Юрк. Нуммай та тăмаст, калле çаврăнса тухат та: кĕтсе тăрăр, час тухĕ, тет. N. Нумай тăмастăп калах яратăп (письмо). О земл. Сӳрене пăртак тăрарах тепĕр хут тусан, эпир усă куратпăр. || Ждать, подождать, потерпеть. N. Тархасшăн пăртак тăр, чăт. N. Вăл ĕлĕкхи пекех, нимĕн те тăваймĕ тесе, тăрса пулмаст. ЧП. Çичĕ кун та ан тăр, килсе тăр. Альш. † Эрнен хушши ултă кун. Эрне ан тăр, тăванăм, пырах тăр. || Относиться к кому. N. Бюрократия тесе чиновниксене пурне те, вĕсем халăха мĕнле тăнине калаççĕ. || Считаться за кем. Капк. Хут çинче унăн хваттерĕ Сĕнтĕр-вăрринче учитĕлницăра пурнакан акăшĕ çийĕнче тăрать. || Иметь желание. О сохр. здор. Унăн ĕçлесси килмест, яланах выртасшăнах тăрать (при лихорадке). N. Нихăçан та ӳпкелешмеççĕ, çынна хирĕç усал сăмах калаçмаççĕ, никама та усал тăвасшăн тăмаççĕ. || Быть готовым. N. Парас пек тăр. Н. Седяк. Тилĕ çăхана тытрĕ, тет те, çиме тăрат, тет. || Побывать. ЧС. Эпĕ пиччесем патĕнче пăртак тăтăм-тăтăм та, ăйхă киле пуçларĕ. || Бывать, находиться. N. Çавăнпа ăсен укçисем темĕн чухлĕ çĕлесен те, алра тăмас, тет. О сохр. здор. Çĕр нӳрлĕ тăмасть (не бывает сырою, на горе). Ст. Ганьк. Çĕлен сăхсан, выльăх та, этем те шыçăнса каят, ун шыççи хытă тăрат. Ходар. Хурал пӳртĕнче хай кăнтăрла çын питех тăмаçть. || Оставаться целым, находиться в целости и сохранности. Пухтел. Çăнăх та тăмас. ЧС. Лаша умĕнчи çиме çаплах тăрат: пĕртте иксĕлмен. N. Хăйсем сывă-и, çӳреççĕ-и, выльăх-чĕрлĕхсем тĕрĕс-тĕкĕл тăраççĕ-и? || Принадлежать. Кан. Эсеккасси ялăн çĕрĕ çинче тăватă ял çинче тăракан халăх вăрманĕ пур. || Взлетать. || Следовать. N. Манăн сăмах çине тăр. || Восстать. N. Хирĕç тăр. || Жить, обитать, здравствовать. N. Вăл ман патра тăрать. Календ. 1904 Праçшкре те кӳрше кайса килетĕп те, вара кунĕпе килте тăратăп, тет. N. Нумаях та тăмăн, çуркунне пулĕ, унтан çу та çитĕ. Алешк.-Сапл. Сыва тăратна? тесе салам яр. Альш. Унтан тата: ят улăштармасан ача тăмас, тенĕ. Çавăнпа улăштарнă (прежние чуваши). Хăшĕ-хăшĕ ачи начар ӳссессĕн: ятне улăштарас, теççĕ. N. Епле шухăшпа тăратăр, мĕн шухăшлатăр, мĕн калаçаççĕ сирĕн ялта? тетĕп. Альш. Çăммисем: ĕлĕк пит аван тăраттăмăр, тет. Бес. чув. З. Сывă тăратăн-и, ачусем мĕнле пурăнаççĕ, выльăхусем мĕнле тăраççĕ, тесе ыйта пуçларĕ. Сборн. по мед. Ачасене туртса илтĕн пиртен, киле пымаççĕ, кунтах тăрасшăн. С. Айб. † Нумай пĕтет, сахал çитет, пĕрле тăнине мĕн çитет. N. Акă нумаях та тăмăпăр — салтак пулăпăр. Кан. Пĕр çынпа. Çавнашкал ĕçпе тăнăскерпе, лав çине ларса тухса вĕçтерет. N. Санран çыру илмесĕр пилĕк уйăх тăтăмăр. || Не переводится при „пек“ N. Тăвансем тăраççĕ йĕрес пек. N. Çăмăр çăвасшăн. Ун чухне çăмăр çăвас пекех тăратьчĕ (собирается дождь). || Употребляется в качестве вспомогат. глагола. N. Кайса тăратпăр, укçа çук. Мы ходили туда, но там (всё) нет денег. N. Эсĕ пирĕн пата кайкаласа тăр. N. Каймасăр-килмесĕр ан тăрăр. Захаживайте почаще. N. Пичче, ан çилен, эпир ярсах тăнă, çитмеç апла сан пата. N. Хĕветĕре эрнере пĕре курах тăрап. В. Олг. Халь çисе тăримест вăл, каймалла. ЧС. Кăнтăрлачченех киле кайса тăраймăпăр-ха, çак керемет çеремне кăшт та пулш сухалар. N. Вăл çапла каласа тăнă чухнех... СЧЧ. Ну, кусем чăнах та пăрахса тăраççĕ ĕнтĕ (совсем вот кажется готовы бросить языческие молитвы). Пĕри-пĕри чирлесенех, хай-ĕскерсем нуккă чӳк тума тапратаççĕ, чăтса кăна тăр. Трень-к. Вĕсем уя тухса тăратьчĕç те, пире кĕтетчĕç. N. Шăтăк алтса тăчĕ те, алтса çитерсен, хатĕрленĕ шăтăкне хăех кĕрсе ӳкрĕ. N. Аттеçĕм, аннеçĕм, хуран тулли аш çакса: пиçе тăтăр, терĕр пуль; хĕрĕре аякка парса: йĕре тăтăр, терĕр пулĕ. Юрк. Эпĕ килте ĕçлемесен те, кашни уйăхра эпĕ сире укçа ярса тăтăм. Истор. Ăна хирĕç янă çар чарса тăрайман, пĕр май чакса пынă. N. Ман короле çын ирĕкне тивес çук, юсах тăрсан, нихăçан та вилес çук. N. Камăн та пулса сасартăк сиен пулса тăрсан анчах хăй тума пулнă ĕçе тăваймасть. N. Ăна курасшăн çĕмĕрт йывăççи çине улăхса тăнă. N. Унччен те пулман, сут тавраш çитсе те тăнă. N. Çав вилнĕ çын ӳчĕ типсе хытса тăнă, ун пек кĕлеткене мумия теççĕ. N. Çак йĕрке тăрăх акă мĕн пулса тăнă. Юрк. Çав сăмаха илтсен, хай çыннăн вăтантарас вырăнне, ирĕксĕрех ăна мулпа пулăшас пулса тăнă. Ивановка. Шкулта эпир пынă çĕре урăх ачасем те нумай пухăнса тăнă. Сред. Юм. Нăмай шохăшласа тăрса полмас. Долго раздумывать нечего (нельзя). Изамб. Т. Салтака кайсан, килтен укçа ыйтас вырăнне, хăй ярса тăчĕ. Алших. И, Сĕве-тĕр, Сĕве-тĕр, Сĕве тăрăх хӳме-тĕр; аршăн-аршăн пĕвĕм-тĕр, ылттăн ука çӳçĕм-тĕр, кĕмĕл черкке куçăм-тăр, йăлтăраса тăрат-тăр; ай-хай чунçăм, вăйçăм, янăраса тăрат-тăр. Чăв. юм. 1919 ç. 11. Ука çӳç тыткаламалла та мар: хускаланса, ваткаланса çеç тăрать. Шăна чир. сар. 18. Çимелли япалисене пĕр маях витсе тăрать. Чураль-к. † Çинçе урама хыпар яртăм, хĕрсем тухса тăрмалла; хĕрсем тухнă, ачисем тухман, ачисем тухнă, эпир мар. Орау. Пĕр-пĕринпе тавлашса тăмастăр-и? Истор. Час-часах тата монахсем тăвас ĕçе вĕсене хушса тăриччен хăй тăва-тăва пăрахнă. N. Çынсемпе çапăçса алли-урисене амантса пăрахаççĕ. || Употребляется в чувашизмах. Букв. 1904. Савăннипе пĕртте туйман, хĕвел каçалана кайнă-тăнă. Ib. Инкек çине инкекех тата: çав вăхăтрах ун ури салтăннă-тăнă. Ib. Унтан хайхи вăрăм-туна эрешмен картине çакланать-тăрать. Альш. Пĕр-пĕр улпут тавраш виç-тăватă лашапа кӳме кӳлсе, хăнкăртаттарса иртсе каят-и, вăкăр кĕтĕвĕсем хăваласа каяççĕ-и, унта мĕн те пулсан курах-тăран: ахаль иртмес пĕртте вăхăт. Ib. Вăрманта çул такăр, тӳрем. Ниçта çырмана-мĕне анса-туса тăмалла мар пирти пек. Сред. Юм. Калах тăран-ха эс она, пăртак тăрсан каллах манса каять. Все ему сказываешь, а он немного погодя опять все забывает. N. Унăн тавлашасси, чĕлхепе çĕнтересси анчах киле тăрать. Собр. Хăни килех тăрат, кĕççи сарлах тăрат. (Пӳрт улăхтарни). N. Каç выртсатăма питĕ кансĕр: çанталăк сивĕ. Яжутк. Пирĕншĕн аттен ма макăрас, тăрас-кӳлес лаши пур. Скотолеч. 27. Тăнă çемĕн хытăрах кӳпĕнсе пырать.
немного спустя, через некоторое время. Юрк. Халĕ çав çыруна чăвашла çырнă пирки савăнса, тăрсан-тăрсан, пĕр ытараймасăр вуласа тухатăп.
отстояться, устояться, очиститься, стать чистым, прозрачным. N. Сĕвере шыв тăрăлман халĕ? Чаду-к. Эпир пĕре ачасемпе çуркунне, шыв тăрăлсан, вăлтапа пулă тытма кайрăмăр. Б. Крышки. Кĕл тăрăлайман-ха. Щелок еще не устоялся.
вонзать, втыкать. Ст. Чек. КС. Пĕренене йĕп тăрăнтарса лартрăм. || Стукнуть, ударить; тыкать, втыкать. КС. Чышкипе çурăмĕнчен пĕрре тăрăнтарчĕ (ткнул). Ib. Аяккинчен тăрăнтартăм (ударил по боку). N. Ăна çопкăран çопкă анчах тăрăнтараççĕ. Букв. 1904. Унтан ку нăйлатса янă та, тытăннă арăслана çара çĕртен, питĕнчен, сăмсинчен, тăрăнтарма. N. Чăваш çакна майласа-майласа кăна пычĕ те, пит аван кăна тăрăнтарса хучĕ. ТХКА 70. Лаша хамăр тĕлте çунана çавăрчĕ те, хамăр хапхана турта пуçĕпе тăрăнтарса уçса, картишне кĕрех карĕ. Юрк. Доктор унăн сăмси çине куçлăх пырса тăрăнтарсан татах: вуласа пăх-халĕ! тет. ЧС. Йĕлтĕре юр çине тăрăнтарса лартрăм. Хурамал. Сенĕке салма тăрăнтарнă. || Сделать так, чтобы на одной чашке был перевес. Курм.
толковый, обстоятельный. Шарбаш. Яргуньк. Вăл тăрлавлă çын: калаçнă чухне те лайăх калаçать, ĕç пуçласан та йĕркеллĕ тăвать. || Безалаберно, бесшабашно N. Тăрлавлă çӳремен. || Основательно, обстоятельно, толково; без изьяна. N. Ĕç тăрлавлă пулать; вăл тăрлавлă калаçать. М. Бикшихи. Халĕ пирĕн ялта начар уччитлĕ: пĕрте тăрлавлă вĕрентеймест (не может учить основательно). || Точно, ясно. Кан. Урай хăмине сăрлани тăрлавлă палăрмасть. Ib. Тăрлавлă пĕлмеççĕ.
(ха), частица, соответствующая русскому: разве, неужели. Абаш. Миколай, эс киле пымăн-им-ха? (Так сказал дед внуку, который не жал хлеба). СТИК. Сана тивей-мен-им-ха? Тебе не попало разве еще? Ib. Эп унтан хăраппи-ха! Вот еше, я разве боюсь его! N. Рăтиван хăта вилни-ха эппин? Ала б. Иван Суволов шухăшлать, тет, ăшĕнче: Эп-и-ха ку? (неужели это я?) — тесе. || Может быть, возможно. Изамб. Т. Хăйĕн асапĕ пĕтрĕ, арăмне шел.— Шел те, мĕн тăвас тен? Качча кайĕ-ха. N. Кунта илсе парĕç-и-ха, пит васкаса ан ил. || Вероятно. Букв. Вăл лашине тăратнă та, кунта мĕн те пулин пур-тăр-ха тесе, пăхма пынă. Чаду-к. Пĕрре тилĕ çын пулчĕ, тет те, калать: Тилĕ тус пур-и, кума пулма пырать-ши? Упи каланă: Пырать пулĕ-ха, тултаччĕ. || Наверное. N. Вăл килсен çитерет те-ха мана, килмен, мур. Если придет, то накормит. || Еще. N. Кăна тунипех сахал-ха. N. Ăçтан тупăн-ха хаçатне, ăна илме киоск та çук-ха. N. Халĕ те килмен-и-ха вĕсем? ЧС. Киле кĕтĕм те, мана анне: Тата мĕншен йĕретĕн-ха? терĕ. Тим. † Ӳссе кăна ӳссе çитĕнетĕр, пур-и-ха кассăрта тусăрсем? ЧС. Ăçта кайрăн-ха? СТИК. Пĕр-пĕр ют çын авăн çапакан çемье çапнă çĕре пырат та: Кăсем авăн çапаççĕ иккен-ха,— тет. N. Эпĕ çак чашкăсене çăвап-ха, эс кăшт кĕтсе тăр, унтан вара кайăпăр. Оп. ис. ч. II. Эпĕ тухаймарăм-ха. Я еще не удосужилась выйти. || Вот. СТИК. Авăн çапма тытăнтăмăр-ха. Ib. Вăрмана кайса килтĕм-ха. В лес сходил вот. (Говорит, положим, человек, только что возвратившийся из десу, постороннему человеку; говорит слегка). || Вот именно. Микушк. Татах тухса ларнă пухăва, çапла ларакан-ха вăл. || Ну что... Яжутк. Мучĕшĕ каларĕ, тет, турăн-и-ха? тесе каларĕ, тет. || Выражает сомнение. Альш. Эй, кукша, санран пулас-ха патша хĕрне илме. Ib. Пĕри калать, тет: Эй, эсĕ илме-ха ăна. || Соответствует русской частице ка. N. Кĕнекине ывăт-ха ман патма. Кинь-ка книгу ко мне. В. С. Разум. КЧП. Ан тат-ха çырлине, кĕт пиçерех патăр. Н. Байгул. Çи-ха, çи. Ст. Чек. Курам-ха, курам-халь. Ib. Ту-ха, ĕçле-ха; сывă пулăр-ха. Орау. Ыран виç сахатра килеп, эсĕр килте пулăр-ха, кирлĕ. Оп. ис. ч. II. Ан перĕр-ха, чарăнăр. Погодите-ка стрелять, перестаньте. Ib. Çимелли кӳрĕр-ха! Дайте-ка мне поесть! Ib. Анне, шыв пар-ха! Мама, дай-ка водицы! || Служит для смягчения приказания. Оп. ис. ч. II. Мейĕр, çийĕр Иван татăкне, вăл кĕтесре йăлăнтарса лартăр-ха! — терĕ. „Нате, ешьте Иванов кусок,— сказал он,— пусть он сидит в углу и капризничает“. Ib. Пит ывăннă пулĕ вăл; ан тив кантăр, вара хăех уçăлĕ-ха. Он, чай, устал; пусть отдохнет, тогда сам и приободрится. Ib. Атя, килех, ирт кунталла, калаçса ларапăр-ха. Иди, проходи сюда; поговорим. || Соответствует русской частице же. С. Айб. Халь те пулсан манăн çав лаша-ха. Бес. чув. З0. Мĕнле-ха вăл апла? Как же это так? || В качестве вопросительной частицы. Чем люди живы. Хăшĕ-ха сирĕн атă ăсти? — Эпĕ те-ха. Бес. чув. Сан ывăлу кампа пасара кайнăччĕ-ха? Ал. цв. 12. Эпĕ вĕсене ури-аллисене çыхса ирĕксĕр яраймăп. Тата епле, мĕнле çулпа çитмелле-ха кунта? Эпĕ çитиччен икĕ çул шăпах иртрĕ, мĕнле çулпа килнине пĕртте пĕлместĕп, тенĕ. О сохр. здор. Мĕнле сарăлать-ха çак чир? Вăл ак мĕнле сарăлать. || Соответствует русской частице ли. N. Тăванăм, эсĕ кăçал киле тавăрнайни-ха? Сенчук. † Пилĕкĕрте пурçын пиçихи, ялăрта сутакан пур-и-ха? N. Эс вăрантăн-и-ха ? Меня занимает, встал ли ты? || В качестве вставного замечания. Альш. Пирĕн ăвăслăх теççĕ-ха. БАБ. Учуке-ха ăна хирти тырă-пулăшăнах тăваççĕ, çавăнпа ăна ялта тумаççĕ, пĕр-пĕр уллах çĕрте, хирте, тăваççĕ. Альш. Малтанхи кунех хĕрсем хваттире кĕрпесем, çусем, тăвар илсе пыраççĕ-ха. Нюш-к. Вара çавăнтах куç курми пулчĕ (потерял зрение), тет. Ку мана юрамас-çке, ку ырă укçа мар-ха, тесе, хуранне хыпаласа тупса, талĕрсене каялла ятăм, тет. N. Кĕçĕр эпĕр час çывăрмăпăр-ха (т. е. займемся каким-нибудь нужным делом). N. Аçу ăçта? тесен, эпĕ: вăрмана кайнă-ха (ожидается его возвращение) вăл, теттĕм. Чем люди живы. Ăçтисем пулатăн-ха эсĕ? Могонин. А! вот сана, ман анана сухаланăшăн вăл мĕле асаплантарать-ха, терĕ. Орау. Пăркун каларăм вĕт-ха. Оп. ис. ч. II. Лашасем шывшăн пулĕ-ха. Лошади, небось, хотят пить (воды). СТИК. Вăл ик аллипе сăхсăхса илчĕ пуль-ха! Не токмо что, наверное, еще обеими руками перекрестился! Ib. Çавăнта кайса килес пуль-ха. (Говорит, готовясь уже итти, куда хочет). N. Вĕсем калаççĕ: Сирĕн Йевкен вăйăра пулĕ-ха, вăл çавăнтан килеймерĕ пулĕ-ха,— теççĕ.
(хаjч’ы̆, хаjџ̌ы̆), ножницы. Пазух. † Пăхăр-халĕ чĕкеç йăвине, йĕс арчари хайчă унки пек. || Изамб. Т. Урам енчи хайчă хушшине хăмапа çапаççĕ. См. сысна. Ib. Пурана улăхтарса пĕтерсен, икĕ пуçне пĕрер сысна хураççĕ те, ун çине хайчă тăхăнтараççĕ.
настроение. Альш. Мĕн хавалпа килтĕн эсĕ унтан? С каким настроением воротился ты оттуда? Ib. Йепле хавалпа çӳретĕн-ха ку чухне? В каком настроении? || Повадка, дух, обычай. Альш. Ял хавалĕпе тăваççĕ (по своим местным обычаям). Ib. Хĕр-сăрине çӳреме ял хавалĕпе, тет. Ст. Чек. Мĕн тăвас тен? Ял хавалĕ. Что по-делаешь, такова повадка в деревне. Шел. II. 57. Вăрман çывăх пулмин те, вăл таврари ялсем начар мар: те чукун çул таврашĕнчерен, те ял хавалĕпе. N. Сирĕн карташĕнче мăклă вите пур, унăн ăшĕнче пĕр вăкăр пур, уна çитернĕ ултă çул, ултă çул мар вуникĕ çул, вуник çулччен ăна пусма çӳренĕ, тыттарман, пустарман, халĕ туй хавалĕпе тытнă, пуснă, пĕçернĕ, хуçнă, сĕтел çине хунă, çурхахĕпе витнĕ. N. Çук ĕнтĕ, вĕсенĕн хавалне нихăçан та мухтамалăх çук. || Радость(?). Пазух. † Эпир вăйя тухсассăн, ваттисем те тухрĕçĕ. Ваттисенĕн мĕн ĕç пур, çамрăксене мĕн хавал. || В соединении со словом чун = душевный подьем. Карм. Вăрăмтуна чун хавалĕпе каларĕ, тет: Тискер-кайăк арăслана çĕнтертĕм, халĕ çак ăçтиçук имшер ерешментен пĕтетĕп, терĕ, тет. N. Пĕтĕм чун хавалĕпе вăл савăт-сапине кӳрнеклĕ пĕтересшĕн тăрăшать, мĕн пур шухăшĕ унăн савăт кăмакине тасарах тытасси çинче. N. Вăл чун хавалĕпе: Ачам, эсĕ сыввине пĕлтĕм ĕнтĕ, хăна та куртăм! — тенĕ. СПВВ. ПВ. Хавал, халал, халалас, халаллă пултăр, не то же ли, что хапăл? СПВВ. Ватта хывмана хавал тухман, тет. (Послов.).
(хал), сила, мощь, крепость. Дик. леб 39. Пирĕнпе пĕрле вĕçсе пыма санăн хăвăн халу çитĕ-ши? Сред. Юм. Мунчара ларса чысти халран карăм (выбился из сил). Ib. Мунчара хал пĕтет. В бане теряется сила. Якейк. Ман тем хал çок пак (мочи нет). Что-то мне нездоровится. N. Хал çитес çук. Сил не хватит. N. Вăл халпа ăçта унта тырă вырма каймалла. Сунч. Çичĕ ютран сăмах илтсессĕн, ура çине тăма хал çук. N. Ку асапа тӳсесси мана пит хĕн пулĕ, ăна тӳсме манăн халăм та çитес çук. СТИК. Ытла ывăнса çитсен: хал пĕтрĕ, теççĕ. Шел. 106. Ун чухне сан пек çăпаталлă çын кĕнеке çырма хал çитернĕ-ши? N. Халу пулмасан (если не можешь), ан яр. Альш. Микулайăн халĕ çук. Сборн. по мед. Унтан вара çын час вĕрилене пуçлать, халĕ каять, хăш чухне пуçĕ те ыратать. N. Ашшĕ ватăлса супнă халĕпе сĕтел умĕнче ĕçсе юрласа ларать. || Материальное средство, богатство. N. Сутăн илме халăм çук. Самар. Лешсем мĕн хал çитнĕ таран пуççапнăшăн куркисем çине укçа яраççĕ. Альш. † Çакă ялта савни çук, ют ялтан илмесен халăм çук. Ст. Шаймурз. † Манăн ялта савни çук, ют яла каймасан халăм çук. N. Хал çитерейместпĕр. Ст. Чек. Пама (укçа) хал çук-им? Ст. Ганьк. Вăйăр çитмест, халăр çитмест. Ст. Чек. Авалхи халпа пурăнат. || Состояние духа, настроение. Н. Карм. † Çыннăн халне, тăван, ай, çын пĕлмеç, вут пек çунат манăн чĕресем. || Дела. Трхбл. Халсем мĕнле? Как идут дела? Ст. Чек. Мĕн халпа килтĕн? По каким делам пришел? N. Килти хала пĕлместĕп. (Из письма). N. Килти хала пĕлсен, пĕре макăран, тепĕре савăнатăп. || Случай. Хĕн. хур. Пӳртре мĕн патне кăна пырса перĕн — пуринчен те варланмасăр хал пулман. || Событие. Шел. II. 40. Нумай халсем иртмесĕр çĕрĕн тавра çаврăнме. || Желание, намерение. Альш. Хам пулам-и юмăçи? — тесе калать, тет.— Халăнтан килсен пул, тесе калат, тет старикки. N. Калаçас халăм та пĕтрĕ. СТИК. Вăл мана ӳкерес халпа хытланат та-ха... Он подкапывается под меня. (Он действует мыслью как-нибудь уронить меня). Юрк. Хăвала пуçласан, ирĕксĕр юлма хал çук, тухатăн та утатăн. || Возможность. N. Ăна тӳлемесĕр границаран пĕр тавар та иртерме хал çук. N. Çавăн пек калаçакан çынсенĕн сăмахĕсене калаçнă чухне уйрăм итлесе тăранма хал çук. || Встречается в сложении: вăй-хал, ăс-хал. Вишн. 59. Вĕсен, ĕçлеме тытăнсан, вăй-хал кайса вăй пĕтет. Собр. Çынна ăсне-халне (ума и силы. КС.) пĕлмесĕр, ан хурла, теççĕ. (Послов.).
халалла, делать подарок, дарить, завещать. Ала 10°. Ватă хуçа чул лапкана ун ăшĕнчи таварĕ-мĕнĕпех çамрăк хуçана халаланă. Якейк. Вилнĕ чух ати мана пĕр лаша анчах халаласа хăварчĕ (завещал). Ib. Хĕр ашшĕ килĕнчен тохса кайнă чох ашшĕ ăна ĕне, лаша тата орăх япала та халалать (дарит). N. Пурăнас кунçул пĕтсе килсессĕн, вилес вилĕмӳ çитсессĕн, пурлăхна халалласа хăвар вара. Сам. 55. Хĕрӳ хĕвел — ыр пехил çĕре савса халаллать (ырă сунса парать). Панклеи. Макара халаласа парчĕç çĕре. N. Хăна халалланă сăмаха ăшăнта тыт та, киревсĕрлĕхрен сыхланса тăр. || Дать обещание, обещать. Яжутк. Пĕрре атте тавар тиама (за товаром) кайрĕ те, прохота темскер чарнă та, мана çанта халаланă (обещал меня отдать) та, халĕ ĕнтĕ çанта каятăп. Хорачка. Вăл мана çав çынна халаларĕ (обещал, назначил). Бгтр. Ху пĕлменнине халалла мана. || Пожелать. Шемшер. † Йĕри-тавра йыснасем хаяр сонсах ан ярăр, ырă кон-çольне халалăр. (Плач невесты). N. Анчах пĕр-ик куркаранах çитет тесе тав тăвать, халалласа Петĕре куркине вăл тавăрать.
(хал’эх, халĕ + ех). См. халĕ. Сейчас же. N. Халех апатне çисе тăранминччĕ. || Пока. N. Халех пысăка ан хапсăн-ха. Пока за большим не гонись. || То же, что ахалех. N. Айванăн кучченеçĕ (подарок йомзе) халех пĕтет, хăй те суккăр ларать.
(хал’э̆), теперь, сейчас, нынче, в настоящее время. См. халех. Орау. Халĕ ăрамра типĕ. Сейчас на улицах сухо. Сунч. Хĕвелпе пиçнĕ чие пек, халĕ татса çиес çырла пек (девушка). Вишн. Халĕ мĕн калани чăнах. || Вот-вот. N. Халĕ килсе ӳкет, тесе ларатпăр. N. Вара халĕ пĕр виçĕ кон полчĕ ояр кон. СТИК. Ку капан халĕ-вара ишĕлсе анас пек ларат (вот-вот развалится). Ib. Халĕ килĕ, вара килĕ тесе кĕтсе ларап, çук. || Употребляется в качестве вставного замечания. См. ха. Оп. ис. ч. II. Ачасем çăкăршăн пулĕ халĕ. Дети, небось, хотят хлеба. Тайба. Кĕрепенки мĕн хак-ши, пур-тăр халĕ аллă пус (возможно стоит копеек пятьдесят). Чăв.-к. Çаврăнат пăхат сар ача, мана килет тиейсе, пымăп халĕ эпĕ сана (не пойду я за тебя замуж). N. † Леш аяккинче ешĕл курăк, курăп халĕ утăра (вашу лошадь) янине. Тим. Хура вăрмансенче юр тарăн, иштерĕпĕр халĕ утпалан. Тăван, эпир кунтан уйăрăлсан, хыпар пĕлĕпĕр халĕ хутпалан. Пазух. † Савнă туссем кайса, ай, пĕтеççĕ, ӳсекенсем тата пур халĕ. N. Кашкăр хăй тирне шелле пуçлать, анчах тарĕччĕ, хӳри вакăра (в проруби) шăнса кайнă та халĕ, тытса тăрать. Юрк. Нумай пулат-и халĕ, эпĕ сирĕн патра çĕр тенкĕ ятăм? Янтик. Пиреех те çырнă çын ачи лартăр халĕ çул çитиччен. || Соответствует русской частице ка. См. ха. Оп. ис. ч. II. Кус, кайса пăх-халĕ. Ступай-ка, посмотри. Юрк. Атте, пăх-халĕ, чыкан епле ташла пуçларĕ. Ib. Лашасене кӳл-халĕ. Ib. Кала-халĕ.
теперь. N. Халĕ ĕнтĕ эрех ĕçмелли пĕр кун анчах юлчĕ, ырантан малашне никама та эреке ĕçме юрамасть, тенĕ. || Пока. А.-п. й. 99. Халĕ ĕнтĕ сывă пул!
недавно, в ближайшее время. N. Халĕ çинерех аттене Хусана чĕнсен мая килмĕ-ши?
и так. См. халь те. N. Пайтахчен кĕсем çапла иккĕш темиçе тапхăр ĕçкелесен, кӳрши: çитĕ ĕнтĕ, ан ĕçтер, халĕ те пит хытă ĕçрĕмĕр,— тет. || Хорошо что... Юрк. Халĕ те вăсем пырса кĕчĕç? вăсем пырса кĕмен пулсан, чаршав хыçĕнче пире каçчен тытнă пулĕччĕ. Ib. Вăсенчен çапла иртсе кайсан, атте тепле шикленнĕ пек пулса: вăл шуйтансем халĕ те кунта, ял патĕнче, ирĕк çĕрте тĕл пулчĕç, атту тем тăвĕччĕç, тет. || И до сих пор, и ДО настоящего времени, и теперь, и сейчас, даже теперь. N. Эсĕ халĕ те çырса пĕтермен-и-ха ăна? А.-п. й. 28. Автанпа кайăк халĕ те çав пӳртрех пурăнаççĕ, тет,
(халĕ + ĕр, притяж. афф. 2 л. мн. ч.), встреч. в чувашиэмах. Шурăм-п. Чупсам-халĕр, сбегай-ка.
на настоящее время, пока. N. Кунта пурнăç халлĕхе пымалла-ха. N. Халлĕхе сывă тăрап-халĕ. Пока здоров.
(хал’), то же, что халĕ, теперь, сейчас. Ачач 84. Куç хупанкисем ак халь хупăнаççĕ, ак халь уçăлаççĕ, халь хупăнаççĕ, халь çĕнĕрен уçăлаççĕ... А.-п. й. 99. Халь ман киле каймалла. Б.-Крышки. Халь, пока, теперь. Регули 547. Халь мана хаман, çӳреме полтаратăп. || N. Эсĕ сар шерепи яни-ха? — Халь яма мар, шерепине те çыхса пĕтермен. || Вот-вот... Хайхи тулă ани çинче тытнă кăвак лаша халь утланса каймалла килсе тăчĕ, тет. || Быстро, скоро. Пазух. † Халь килĕпĕр, тăвансем, халь кайăпăр, тек-тек килет тесе ан калăр. || Употребляется в смысле частицы. Охотников. Каятпăр-халь. Едем вот (неопределенный ответ спрашивающему: куда едете?). Хурамал. И кайĕçин кайĕç-халь, кайĕç-халь. || Соответствует русской частице ка. Регули 511. Тив-халь (тив-ха) эс мана, эп аттиа каламăп-и. || Слушай-ка, смотри-ка. В. Олг. Ай-ай çĕçĕ мока, пăсса пăрахат полла, халь! || Употребляется в качестве песенной вставки. Пазух. † Чӳрече умĕнче, ай, лăс хурăн, çил силлемесĕрех те хăй силленет, çил силлесен пушшех те халь силленет. Ай-хай пĕр пуçăмçăм та, ай, çамрăк пуç, çын хурламасăрах та хăй хурланать, çын хурласан пушшех те халь хурланать. Ib. † Кăвак кăвакарчăнăн, ай, çурчĕ çук, çын пек пулас тесен халь телей çук. Н. Седяк. † Хура пекĕ хура çăрха, халь уткăнма тăрать эпĕ ларнăран; пĕчĕкçеççĕ пуçăр, хура куçăр, халь шывланма тăрать эп кайсан.
то же, что халĕ те, до сих пор, до настоящего времени. СТИК. Каллах пухаççĕ, пухаççĕ (ягоды), тет; хĕрсен пуракĕсем халь те тулмаççĕ, ывăл ачин каллах тулса кайнă, тет. || И так. N. Çийĕр, çийĕр! — Халь теI Кушайте, кушайте! — И так уж ем! Регули 543. Эс ан пар она.— Эп халь те памастăп она. Ib. 541. Халь те манăн номай выртать! Ib. 544. Пĕрне халь те исе кайнă, тепĕрне памастăп. КАЯ. Çапла пирĕн акка чĕрĕлчĕ, атте-анне уншăн тем пек хĕпĕртерĕç. Халь те ку таранччен аккашăн тем пек хуйхăрса йĕрсе пурăнчĕç. Изамб. Т. Халь те пит хытă тăранах çирĕм. || Хорошо что. Изамб. Т. Халь те пурин те лашисем вăйлă. Стюх. Çакă Стюха ял хĕрсене халь те хаяр куç ӳкмест. Шурăм-п. Хăшĕ-пĕри чупса ӳксе варланса пĕтрĕç. Халь те пуçтарса пĕтертĕмĕр,— тесе пурте калаççĕ. ЧС. Халь те çил ял енелле пулмарĕ, ял енелле пулнă пулсан пĕтĕм ял çунса каятчĕ (пожар). Ib. Эпĕ утлана пуçларăм та, пĕрре лаша малалла утать, тепре хам утланнă чух йăванса каятăп, ниепле утланаймастăп, хам йĕретĕп, халь те Иван эпĕ утланиччен кĕтсе тăчĕ, вăл кĕтсе тăман пулсан, мана пăрахса кайнă пулĕччĕ. БАБ. Ялтан халь те инçе Юлман. Вăл ăраспуй кăшкăрнине ялта илтнĕ, чупса пырса аран хăтарчĕç, тет, старике. N. Пĕрре çапла эпир аккупра ларатпăр, каç пулнă чуне тупă печĕ те нире аккупа хупласах хучĕ, халь те хамăра лекеймерĕ. || И в самом деле, так. N. Халь те || Как же! N. Халь те памаллах сана: сана валлиях хатĕрлесе хонăччĕ-ха. || Ага! Сĕт-к. Кĕпе ӳкнĕ авă.— Халь те!
(я) сам себя. Регули 874. Эпĕ хама хам тыттарам. N. Эпĕ халĕ чылай ватăлса карăм, ватă сăн çапрĕ, хама хам пичиран ватă пак туйăнатăп. Изамб. Т. Халĕ хама хам çӳретĕп. Пăртак ĕçлесен, йăлт çӳрейми пулатăп, тет. N. Эпĕ хама хам шухăшлап: кунтах юлап пулĕ, тесе. ТХКА 6. Хама хам ĕнтĕ сĕм-суккăр пулса лартăм. А.-п. й. 46. Тар чирĕ калаçтармасть-и! Хампа хам сӳпĕлтетеп-çке,— тет тилĕ. Да так, опять от горячки, сама с собой разговариваю,— отвечает лиса.
(харзы̆р), старательный, прилежный; решительный, энергичный; озорной (о маленьких). Шурăм-п. Ĕç пуçлама кайнă чух харсăр çынна тĕл пулсан, ĕç хăвăрт пĕтет, ăнса пырать, теççĕ. Чăв. й. пур. 17°. Çав Пайтукан хăй пит харсăр пулнă, çула пулсан, пахча çимĕçĕ пит нумай тунă. СПВВ. Харсăр, ĕçре харсăр вăл. Ib. Вăл ĕç патĕнче пит харсăр. Вĕлле хурчĕ 7. Вĕлле хурчĕ пек харсăр, ăслă япала тĕнчере питĕ сахал. Изамб. Т. Ул халсăр (работящий) та, çула ĕçлерĕ, халĕ ĕнтĕ аптрамасть. Юрк. Ĕçе пит харсăр пулнă (они). Ст. Чек. Харсăр = ĕçчен. Тюрл. Харсăр çын = пит ĕçлекен çын. Трхбл. Харсăр, трудолюбивый, работящий (в других говорах ĕçчен). || Лентяй, лодырь, бездельник. || Непослушный. Цив. р. Ядр. Ачисем пит харсăр çавăн. Шорк. Харсăр, непослушный, дерзкий. || Отважный, дерзкий. Якейк. Эс онашкал харсăр нихçан та полас çук. Ib. Сорăх пытяккисам харсăр полимаç. СПВВ. ЛП. Харсăр = сăмаха кĕрĕшмен. КС. Харсăр, упорный, непослушный. Хорачка. Харсăр çын = осал çын. Начерт. 181. Харсăр, забияка, резвый. N. Харсăр, неустрашимый, устойчивый, самостоятельный. N. Вăл ĕçе тытăнсан арăслан пек харсăр пулнă, кĕç туртса çурас пек мĕкĕрекен арăслан евĕрлĕ хăрушă пулнă. || Смело, отважно. Баран. 218. Халăха харсăр вĕрентсе çӳрекен çынсем.
(хаз’ат), сейчас, только что, вот-вот. Чертаг. Хаçат çак вырăнта порчĕ. СТИК. Хаçат (вот сейчас) çакăнтаччĕ, ăçта кайса кĕчĕ. (Япалана шыраса тупаймасăр аптраса çитсен, çиленнипе çын вара çапла каласа вăрçса çӳрет). || Быстро, скоро. Орау. Эпĕ улма йăвăçĕсене акса турăм, çавăнпа час пулмарĕç ман улмасем. Халĕ хаçат тăваççĕ; ик-виç çултан улма çиеççĕ. || Доподлинно. Орау. Вăл килмессине эпĕ хаçатах пĕлсе тăратăп (доподлинно знаю). N. † Нар пак хĕрлĕ чĕрем тата пулĕ, хаçат (çывăх) хамăр тăван пек пулмĕ.
(хажар), немного устать. Сюрл. Лаша ыра пуçласан, хашарать. Ib. Лаша хашарчĕ халĕ, пăртак канма парап-ха, тăратăп пăртак. || Лениться. Сред. Юм. Пĕр хашарнă та, темле çăмăл ĕçе те тумас. Ib. Мĕн хашарса выртан паян, тăр, ĕçлемелле мар-и мĕн пĕртте? Ib. Пĕр ĕçлеме пуçласан пит ĕçлет о, пĕр хашарать те (заленится) вара, вырăнтан та тапранмас.
то же, что халĕ (вместо частицы ха). Якейк. Алăк питĕрни? — Алăкне питĕртĕм те хелĕ.
неизв. сл. N. Халĕ хентер çутлачченех илсе тухаççĕ.
(хыбар, Пшкрт: хыβар), весть, известие, весточка, сообщение, уведомление. N. Килти хыпара илтессĕм килет. (Из письма). Макка 130. Хам та çырман та ĕнтĕ, сирĕн хыпара та эпĕ пĕртте пĕлместĕп. N. Эпĕ халĕ вĕсен хыпарне пĕлместĕп. Известий о них я не получал. N. Вĕсем çинчен ниçтан та хыпар тавраш, илтĕнмен. N. Çав пулнă хыпара илтсен, пурте тĕлĕнсе анчах тăнă. Ib. Арăмĕ килте çук хыпара илтсен, çавăнтах ача пек макăрса янă. Ib. Вăл ашшĕнчен арăмĕ ача çуратнă хыпара кĕтнĕ. СК. Санăн хыпара (известие от тебя) илтсен, манăн чунăм савăнать. N. Хыпар ил, получить известие. N. Вăрçă çинчен ним хыпар та пĕлмесп çырма, чарнас хыпарĕ çук. Янш.-Норв. Хамăр илес хăнасе хыпар малтан ятăмăр. N. Сирĕн хыпара (о вас) илтес килет. (Из письма). Пазух. † Хыпар ятăм ют яла, килтĕр терĕм выляма. N. Килти хыпара час пĕлес çук. || Новость. А.-п. й. 48. Мĕнле çĕнĕ хыпарсем? Какие там новости? Ib. 96. Тепĕр икĕ уйăхран, ыраш шăркана ларсан, Сахар илтет çĕн хыпар. Абыз. Кунта ним хыпар та çук-и? N. Килти хыпара пĕлсе килем, тет. N. Кунта çĕнĕ хыпар ним хыпар та çук. Ачач 54. Мĕн çĕнĕ хыпар тавраш илтĕнет-ха Раççей çĕрĕнче? тесе ыйтрĕ ак кайран кĕнĕ пĕр арçынĕ. Самар. Эпĕ сирĕн пата килтĕм ăшă хыпара, тутлă чĕлхене, сирĕн хĕр пур, пирĕн каччă пур, хăталлă пулма пулмĕ-ши? N. Хусанта хыпар епле илтĕнет? Ăшă хыпар пур-и, çук-и? (Из письма). N. Ăçтан пĕлтĕр вăл хыпара? Баран. 62. Хрантсус хыпарĕ пур çĕре те час сарăлса çитет. N. Эсĕ çавăнта кайса пăхса, пиччусенĕн хыпарне пĕлсе килччĕ. N. Хайхи ача тӳре патне хыпар пĕлме пынă, тет. Юрк. Мускавра мĕн ăшă (благоприятную, хорошую) хыпар илтĕн, мана çырса ярса пĕлтерме тăрăш. N. Мĕн хыпар? (Говорят пришедшему).
назв. деса. Разум. Хырлă шор — вăрман, ĕлĕк вăрман (хырлăх) пулнă, халĕ ĕнтĕ шор та, пăртак çеç вăрман пор.
(хыды̆), твердый, жесткий. N. Хытă çĕр, жесткая земля. Ст. Чек. Хытă (о железе). Чув. пр. о пог. 167. Хытă, хыт тăрать (о твердом облаке, с резкими очертаниями). Эпир çур. çĕршыв 10. Пирĕн тырă та курăк та ĕлĕк хытă пулнă вырăнтах питĕ селĕм пулать. || Жесткий (о воде). Вишн. 67. Хытă шыв та аван мар, ун ăшĕнче пăрçа та лайăх сарăлмасть, чей те пиçмест, ĕçме те хытă вăл. || Твердое, жесткое. С. Дув. Хытă юман хыттине касса турпас тухмарĕ; хытă пуян ывăлне ытса укçа памарĕ. N. Мĕн çирĕн? — Хыттипе çемçи. Череп. Чĕре анине хытă кĕрет (подваливает под сердце). || Тяжелый, трудный. Собр. Ĕç хытă та, çавах та чикмест, теççĕ. (Послов.). N. Сан çăварăнтан тухнă сăмахсемшĕн хытă çулсенче те пăрахмарăм. N. Хытă чирпе чирленĕ çын час вилсе кайма та пултарать. N. Питĕ хытă вăрçă варçать. || Тягость, трудность. N. Вăл пурăнăç хыттине те курнă. N. Пурăнăç хытти чак хытă. Жизнь очень трудна. || Скупой, скуповат, скупость. N. Эй, хытă та! ГФФ. † Пирĕн аттейĕн хытти пор, четвĕрт тĕппе ыр полчĕ. Скуповат наш батюшка — прослыл хлебосолом, поставивши гостям подонки, оставшиеся на дне четверти ГФФ. † Пирĕн аннен те хытти пор, кокăль тĕппех ыр полчĕ. Скуповата наша матушка — прослыла гостеприимной, поставивши гостям остатки пирога. Якейк. † Хоячкам четвĕрт пуçлас тет, хĕрпе кĕрӳ кайччăр тет; пирĕн хончкамăн та хытти пор. Регули 1065. Хытăран никама та памасть. N. Майсăр пуянскер пулсан та, хăйĕн хыттипех. || Устойчивый, соблюдающий себя. Шорк. Хытă хĕр. (Употребляется в смысле хорошего поведения). || Жестокий. N. Хытă чĕреллĕ, жестокий. || Тугой (об ухе). Кама 68. Эсĕ, Митьтя, кунтарах лар, сан хăлху хытăрах. См. хытă холхаллă. || Туго. Тимĕр. Хурама та пĕкĕ кӳлме хытă, чӳлĕкне туртсан авăнмас. Альш. † Пилĕкме хытă çыхайрăм, ăсма хытă татайрăм. Ёрдово. Лашине хытă кӳлсен, тавраш ванать, теççĕ. Пухтел. Хытă уçăлать (о туго отворяющейся двери). || Строгий. N. Закон хытă пулнă. N. Ну, кĕрӳ, питĕ хытă алăра пуль-çке, тепле çăлăнса килен. || Твердо, строго. || N. Ăсна хытă тыт, укçуна хĕсĕкрех тыт. || Строго, сурово. || N. Вăл итлемен çынна эпĕ пит хытă тытăп. N. Ăна тата хытăрах тыта пуçланă. ЧП. Арăму хытă тытсан, эс те çӳремĕттĕн çĕр хута. N. Хĕрарăм пулсан та, хăвăн ачусене хытăрах тыт, вĕсем усала ан вĕренччĕр. Сред. Юм. Ачусĕне хытăрах тыт, ôнсăрăн çын пахчине пит кĕреççĕ. N. Ху ăсна хытă тыт. N. Хытă тăр, сурово, строго жить. Истор. Вăл унта хăйне хăй пит хытă тытса усранă. N. Çынна усал ĕç тума хĕтĕртнĕшĕн хытă сут тăваççĕ. || Грубый, грубо, резко. Баран 58. Хытă сăмах каланăшăн каçар мар. (Может быть надо: „Хытă сăмах каланине каçар“?). N. Вĕсем хытă сăмахсем çĕкле-çĕкле калаççĕ. N. Аннене хытă каларăм, эпĕ сума сумарăм. || Крепко. N. † И вĕçес çук, вĕçес çук, çатан карта хытă тытать. N. Халĕ нимех те тумастпăр, Атăлĕ хытă ларман та. Орау. Çывăрса юлăр.— Ăйăхне хытă çывăратпăр-çке те ăна. Баран. 125. Çанталăк сивĕтнĕçемĕн упанăн ăйхи йывăрланса килет, хытăран хытă (все крепче и крепче) çывăра пуçлать. Кан. Çĕршыва сыхлас ĕçе хытăран та хытăрах вăйлатма кирлĕ. N. Хытă çыврать. Спит крепко. || Плотно. N. Куçусене хытăрах хуп. || Громко. Янтик. † Тата хытăрах каласан, хамăра вăй килмĕ-ши? (Вăйă кĕввисем). N. Хытă кала 1) громко, 2) строго. Альш. Пӳртре хăнасем ĕçеççĕ: шавлаççĕ, калаçаççĕ. Сас-чĕвĕ хытах пӳртре. || Терпеливо. N. Вăл çав асапсене пит хытă тӳссе тăнă. || Быстро. N. Эс хытă отатăн! Ты ходишь быстро. Регули 1401. Эп кортăм, пит хытă чопса кайрĕ. || Много. Вишн. 60. Хытă, час çисен: ку çын çиессе те сатур çиет, ĕçлеме те сатур ĕçлет пулĕ, теççĕ. О сохр. здор. 98. Çиессе те хытă çиеççĕ, ĕçлессе те лайăх ĕçлеççĕ. Синерь. Хваттер хуçисем калаç, тет: пирĕн пĕр стряпкă пурччĕ, çав юмаха (сказки) хытă пĕлетчĕ, тесе калаççĕ, тет. Регули 1402. Хытă çият, ĕçлет. Якейк. Эс онпа хытăрах калаç-ха, вăл сана тем те кăтартĕ. А ты говори с ним больше, еще не то будет. Ib. Эс хытăрах шыва кĕр-хе (к этому можно прибавить: пĕтĕмпех те полăн, т. е. еще утонешь). || Здорово. N. Хытă лартать вăл тĕлĕк, шуйттан. || Сильно. Çутт. 62. Кĕркуннехи тăм хытах укнĕ пулмалла. N. Çумăр хытах çуман. Капк. Сывалĕ-ха. Хытах ӳсĕрмест. А.-п. й. 70. Пӳрнески хытăран хытă шăхăрать. N. Вăрçă питĕ хытă вăрçать. N. Патак ил те, хытă ишсе кăларса яр. ЧС. Алă тата хытăрах ырата пуçларĕ. Юрк. Улпут пĕре çапла эрех ĕçсе пит хытă ӳсĕрĕлнĕ. Капк. Эп сире питĕ хытă кĕтрĕм. КВИ. Чул çумĕнче пĕр этем ларать хытă йăнăшса. N. Йăвăçсем хытăран хытă кашла пуçларĕç. А.-п. й. 15. Йытă тус, ытла хытă ан вĕр-ха, атту кашкăр килсе иксĕмĕре те çисе ярĕ,— тет. Ib. 4. Анне пăхса тăман та, яшка хытă вĕренĕ, мулкач хытă вĕренипе хурантан тухнă та ӳкнĕ. || Очень. N. Сана Верук хытă кĕттĕр ( = кĕтрĕ): килет пулĕ, тесе. Альш. Чĕнтĕм хытă, тет: килес, терĕç. Ib. Хăйсене пыма питĕ хытă каларĕçĕ. Чхĕйп. Пит хытă хăранă. Очень боялись. Регули 1403. Хытă çиленчĕ он çине. N. Арăма кĕркунне укçа хытă кирлĕ пулнă (пока добились). Изамб. Т. Пурсăмăр та пит хытă ӳсĕрĕлтĕмĕр. N. Питĕ хытă тав-тăватăп вăлсене. || Очень хорошо. N. Хотла хытă пĕлетĕп. тетчĕ. || Настойчиво, смело. N. Унта халăхшăн хытă тăракана суйлас пулать. || Крутой (о каше, о яйцах). Чураль-к. Хытă пăтă çимĕттĕм, çăвне кура çиетĕп. Череп. Хытă пиçнĕ çăмарта. О сохр. здор. Çăмарта чĕрĕлле те, калеклĕ пĕçернине те, хытă пĕçернине те çиме юрать. || Назв. болезни. N. Эпĕ хасĕр пăртак сымартарах выртап больницара, хысанаран ăш хытти туртать, и пилĕк ыратать (б. Чист. у.). Ст. Чек. Ăша хытă кĕни. Чăв.-к. Эпĕ ăша хытă кĕнипе ни йĕре пĕлместĕп, ни тăра пĕлместĕп. N. Вилĕм хытти туртнипе (предсмертные судороги). N. Юмăç карчăкки аллине кĕпе айĕнчен хырăм çинелле (мне) чиксе ячĕ те, хырăма аллипе пуса-пуса калать: ак кунта Ишек хытти, ак тата Кипĕт хытти. Ишеке çурта кайса памалла, Кипĕте хур пусса чӳклемеллĕ, тет (от боли в животе). Моя автобиограф. Будучи лет 9 или 10, я заболел какой-то внутренней болезнью. Мать повезла меня к Семеновой старухе. Меня положили вверх лицом. Йомзя подсунула свою руку под мою рубашку и щупала мой живот, при чем говорила: а вот это Ишек хытти (т. е. это жесткое место от Ишаковского бога), а это вот Кипĕт хытти (от киремети Кипĕт) и т. д. Альш. Шыв хытти; ăншăрт хытти; сивĕ хытти; çын çилли хытти; кĕлĕ хытти; вилĕ хытти; вилĕм хытти. Ib. Мананкăкăр айне сивĕ хытти кĕрсе каять та, сывлама йывăр пулать. N. Çын çилли хытти = çын çилли чирĕ. См. çын çилли чирĕ. (вып. ХII, стр. 154). || Назв. поля. Тайба Б.
(хир), приподнимать рычагом, гнуть, разгибать, выдергивать с корнем. См. хаяр. КС. Тункатана рычакпа хирсе кăларчĕç. Капк. Качака сиксе тухрĕ те, рычак йăтнă хăй, хирет кăна, пичкесене ураран рычакпа яра пуçларĕ. Ала 55. Кĕлетĕн пĕр кĕтессине хирсе йăтрĕç çын кĕмелĕх. Кан. Тимĕр лумпа хирсе 250 хăма кăларчĕç (изо льда). Ib. Эпĕр сан çекрет арчуна шĕшлĕпе хирсе уçрăмăр. Çĕнтерчĕ 35. Малтан хăрах хăлхине эмеле ярĕклĕн яртараççĕ, кайран, ыраттарма пуçласан, çыхса пăрахмасăр, çăварне шĕшлĕпе хирмесĕр ĕç те тухмасть. || Срубать или срывать. Альш. Миккул шĕшкĕ каснă чухне шĕшке хирет кăна. Ib. Ачасем вĕт шĕшкĕсене алăпалан хирчĕç кăна (ломали). Сред. Юм. Такам пахчинчен хирсе тохнă ĕнтĕ кô олмана ăсĕм, хăйсĕн пахча çôк ĕнтĕ кăсĕн. КС. Паян вăрманта пушăта хирнĕ вăсам (много нарубили, без счета). Шинер-п. Пӳртӳм хăмисене пуртăсемпе хирсе тăкрăç. Хурамал. Йывăçа нумай кассассăн, хирсе тăкнă, теççĕ. || Натягивать Изамб. Т. Вĕрен лăнчă пулсан, ăна хиреççĕ (натягивают). Ст. Чек. Хивсене пăрт-йывăççипе хиреççĕ (пăраççĕ). || Вертеть. N. Ан хир. Не верти. || В. Олг. Патакпа хирсе кăлар (выгнать побоями). || Бить, разбиваться. Кама 21. Эсĕ çапла вĕт. Санран сиен тумасăр пулать-и. Сан аллусем çын аллисем пек мар вĕт. Хиретĕн вара чашăк-çăпалана. || Истреблять. Изванк. Таках выльăхсене хирсе пурăнать (мур). Ст. Яха-к. Маçилке каларĕ (погадав): вăт ĕнтĕ вăл чӳк сиксе тухрĕ, анчах сирĕн куçăра те курнат, темĕн, вăл епле сире хăвăра выльăх-чĕрлĕхĕрĕ мĕнпех хирсе тăрат (губит). (Туй тавраш тасаттарни). Ib. Эсĕ выльăх-чĕрлĕхе те хирсе ан тăк, çултан çула хутшăнтарса пыр. Не истребляй скота, но приумножай его с года на год. (Из моленья). Истор. Азияра çавăн чух пĕр Тамерлан ятлă хан пур халăхсене хирсе тухнă. КС. Кăçал мур лашасене хирсе карĕ (истребил). Баран. 110. Е вĕсене чир килсе хирсе тухать, е тата усал çанталăкпа пĕтеççĕ (погибают). N. Мур хирĕшшĕ! || Разрушать. Сĕт-к. Хватлă çомăр çуса Мочкаш çинчи, Выл çинчи армансене йăлт хирсе кайнă (армансем татса кайнă). || Пробирать, бранить. N. Хăшĕ-пĕрисем халĕ те ачисене тертлентерсе пĕтереççĕ, ĕçсе килсен хиреççĕ анчах. N. Сăмсуна тасатаймастăн, тесе хирет хайхи ачана. N. Тапратрĕ вăл ачасене хирмешкĕн. || Усиленно работать. || Сред. Юм. Эс туса хирен пôль ĕнтĕ тăта, эп тăваймарăм ĕнтĕ... (с иронией. Смысл: где тебе сделать). Ib. Хирет ĕнтĕ ô. Ну уж он сделает! (Говорят иронически о человеке, не могущем сделать). Ib. Эпир пĕрре иксĕмĕр калемпĕре кайрăмăр та ôнпа, хирет вит ôхмах калĕмпĕре, эп ик çых татнă çĕре виçшер, тватшар çых татать. N. Вăкăр пек (вăпăр пек, вупăр пек) хирет. Усиленно работает. Якейк. Вăсам тырра хиреççĕ анчах. Альш. Темĕн чухлĕ хир хирсе пăрахнă (большое количество поля сжали). Ир. сывл. 34. Килех, илех çавуна, хирсе тăках çаранна.
считать. Ау 21. Акă вĕсем укçа хисеплеççĕ, тет. || Причислять, относить. Юрк. Пире, чăвашсене, юнăшпа финсенĕн йăхне хисепленĕ. || Почитать. N. Тата хама хисеплесе салам янăшăн Аннана питĕ пысăк салам яратăп. Ачач 35. Çукка ăçтан хисеплетчĕр ара вĕсем? N. Вăл çырса хăварнă кĕнекесене вулакансем халĕ те пит хисеплесе пурăнаççĕ. N. Вăл вĕсене каланă: тавта-пуç сире мана хисеплесе килнĕшĕн, тенĕ. || Ухаживать. ТХКА 85. Ман атти те выльăха хисепленĕ. Ăна та, ман пекех, пурте юратнă. || Благодарить. Никит. Эпĕ мĕнле хисеплемеллине те пĕлместĕп. Маншăн сана çынсем хисеплетчĕр.
(х’ит’рэ), красивый. Ураскилт. Ах çав хĕр хитре-çке; вăл лайăх арăм пулмалла, хитре хĕр. N. Хитре — чипер = илемлĕ. N. Пурăнăç хитре, жизнь красна. ЧС. Пĕр хитре хура тумтирлĕ çын. А.-п. й. бб. Кайсан-кайсан, Йăвана хирĕç пĕр хитре хăмăр тилĕ сиксе тухать. Ib. 60. Ай сан юрру хитре-çке. N. Хитре инке. N. Витĕр хитре. N. Чипер порăн. Хосанта тесе, он пек, кон пек ан шотла. Онта хитре яшсам нумай поль; хитре яша ытаримасăр, хувăн ĕмĕрна ан иртер. КВИ. Тӳрриперех каласан, хитрех те мар мухтама, начар та мар хурлама. СПВВ. ГЕ. Чип-чипер е пит хитре — тăпăлкки япалана калаççĕ. Ал. цв. 5. Ку чечекрен хитри çук. ГФФ. † Эп савнирен хитререх те, çавах савни йоратмасть. Я красивее своего милого, а все-таки он меня не любит. || Хороший. || Пышный. КВИ. Хура куçлă хĕр инçе хăйĕн хитре пӳртĕнче. Черноокая далеко в пышном тереме своем. || Якейк. Кон чĕлхи-çăварĕ пит хитре (очень красноречив). || Худой (о человеке). Календ. 1904. || Красиво, мелодично. Шурăм-п. Туй ачисем ун хыççăн питĕ хитре юрлаççĕ. || Красавец (-ица). N. Халĕ те кĕтет пулĕ пĕр хитре. || Красота. Шетмĕ. Он хитринчен тĕллĕннĕ. || Хитрость. Ала 28°. Çавă Йевкене вăл хăй хитрея вĕрентнĕ (научил хитростям), тет.
ты сам, себя. КВИ. Эпĕ асап курнишĕн ху айăплă, эпĕ мар. N. Эсĕ ху, ты сам. Юрк. Ху пĕлетĕн, эпĕ уншăн хĕрĕх тенкĕ тӳлерĕм. КС. Ху патна, ху пек. N. Ху пĕлсе ху пурăн, тенĕ. А.-п. й. 16. Илсе кай мана та хупа. СТИК. Ху каланă сăмахă хăна çаврăнса çиттĕр. (Ылханнă çынна хирĕç тавăрса калаççĕ). || Твой, свой. N. Хăвăнтан ан кăлар. Не расходуй своих денег. N. Эсĕ ху укçуна çухатрăн. А.-п. й. 45. Ларт хăвăн çурăму çине утлантарса, вара çул кăтартăп. Посади на свою спину, тогда покажу дорогу. Альш. Ялта ырă çын кирлĕ, ху тенĕ çин кирлĕ: ялпа ял пĕр тăрат. N. Эсĕ уншăн кулянса, çунса ан пурăн, санăн ĕнтĕ хăвăн хăвна çитрĕ пулĕ. N. Ху чĕлхӳне пĕлекене нумай çăмăл пулать тĕнчере пурăнма. Юрк. Йытă пӳрт çине пăхса улани çын вилессе пулат. Ху пуçна пултăр, тесен çынна сиен пулмаст. Тип-Сир. Пичĕшĕ ăна каланă: халĕ мĕнле кайса илес ĕнтĕ ăна, тенĕ. Шăллĕ каланă: эй, ухмах! ăçтан кайса илен ăна, кайсассăн та ху пуçна çиме кайни анчах пулат, тенĕ. Эльгер. Чăваш çынни, паттăрлан; ху ĕмĕрне ан çывăр.
хойхă (хуjhы̆, хоjhы̆), горе, печаль. ГФФ. † Эпĕр ĕлĕк сарăччĕ, вăрăмччĕ, кăçалхи (1891 ç.) йăвăр хойхăпа посăнтăмăр. В молодости мы были высокими и красивыми, но тяжелое горе этого года (1891 г.) принизило нас. Изванк. † Хула хушшинче хуйхă çӳрет, эпир хуйхăрас хуйхă мар-ши. (Солд. пес.). Ск. и пред. чув. 33. Виле çинчи хуйхă. Нюш-к. Пиçмен çăкăрăн хуйхи виç кунлăх, тырпул хуйхи çулталăк, ача-пăча хуйхи ĕмĕрлĕх. КВИ. Шăнтать ĕнтĕ кунсерен, çитрĕ ĕнтĕ кĕркунне. Вĕçен кайăк сассинчен хуйхă кĕрет чĕрене. Тогач. Старик, çавна илтсен, хуйха ерсе кайрĕ, тет. Арçури. Йыт урипе çӳриччен лаша кӳлсе ларас та, ним хуйхă та курмасăр. Ерех 23. Хуйхăпа пĕрре ĕçем-ха. N. Вара ытарайми ывăлĕ Константин вилнĕ хуйхăпа Иван ĕçнине асăрхаман та. N. Чир вырăнне вăй кĕрет, хуйхă вырăнне вăй кĕмест. (Поговорка). Е. Орлова. Хуйха ӳкрĕ. Расстроился. Сет-к. Вăл хуйха тӳннĕ. Он впал в горе. || Бедствие, несчастье. Пшкрт. N. Мана кăçал хуйхă та хуйхă пулчĕ. || Тоска. Ст. Шаймурз. Унăн чĕринче хĕр хуйхи (тоска по девушке). || Забота, беспокойство, хлопоты. Ала 24°. Халĕ ĕнтĕ хуйхă пĕтрĕ, текех хăвалас-тăвас хуйхи çук тенĕ, тет. Ib. 69°. Юрламасăр ĕçин и мĕн усă, çак тăвансем килнĕ — çав хуйхă. Собр. Çынна ĕç типĕтмест. хуйхă типĕтет. Не работа сушит человека, а забота. (Послов.). С. Тим. Çӳлĕ тусем çинче çуртăм пур, вуник вĕлле хуртăм пур, çăвăр яманран хуйхăм пур. ЧП. Вуникĕ кушак пур çинче хуран çăвас хуйхи çук. N. Унтан арамĕ: сан хуйхă, ман ĕç, тесе калат, тет.
хор, класть, ставить, положить, поставить, строить. Ст. Чек. Кĕнекене минтер айне хутăм. Я положил книгу под подушку. А.-п. й. 4. Асаттепе иккĕн çĕклесе хума тăратпăр — хураймастпăр. Ib. П. Ваçлей нушана епле лектернине, ăçта хунине, епле çавăнтан вара пурнăçĕ малалла кайнине хунĕне тĕпĕ-йĕрĕпе каласа пачĕ. Василий рассказал тестю обо всем подробно: как он поймал нужду, куда положил, и как с того времени жизнь у него пошла хорошая. Ib. 71. Илсе хурас ăна кӳме çине, тет вăл ямшăкне. Ib. 71. Вилнĕ кашкăра кӳме çине илсе хураççĕ те малалла вĕçтереççĕ. Ib. 54. Йăви хăвăртрах сивĕнтĕр тесе, чӳрече çине пырса хучĕ. Ib. 94. Шурă халат тăхăнса, тухтăр пекех тумланса, сарă чăматан йăтса, тĕрлĕ кĕленче хурса, ĕне хӳрине чиксе, хуллен утать хулана. Ib. 77. Каçхине Ваçлей лаша кӳлчĕ те, нушана тытса хупнă арчана урапа çине хурса, вăрмана тухса кайрĕ. Вечером Василий заложил телегу, поставил сундук, взял железную лопату и отправился в лес для похорон нужды. Ib. 68. Çăнăхпа пĕрле вăл Пӳрнескене те илсе кĕчĕ, тет те, çăнăхне аламасăрах кăвас хурса лартрĕ, тет. КВИ. Анчах шăлнĕ укçине хăйĕн айне хурса ларнă. ГФФ. † Кăвак сăхман илемсĕр сак çинче хорса каснăран. Серый кафтан некрасив потому, что его кроили на лавке. Регули 854. Ман тырă (тыр) питĕ нумай, ташта хома вырăн топас. Н. Седяк. Вăя пуçланă чух шăпа тытса çăпатасене хурала хураççĕ (кладут под охрану). N. Кĕлте çыхнă чухне çурлана хулпуççи çине хураççĕ. ЧП. Атьăр тутăр кумар-и, варрине хура хурар-и? Янтик. Есир япалусене çакăнта хурайрăр. Ib. Килсен кала вĕсене, япалисене çакăнта хурайччăр. Ib. Эс, Хветĕр, çурлуна çакăнта хурайăр, никам та илес çук ăна. N. Урăх çĕрелле кайса хуман-и? Не положила-ли куда-нибудь в другое место? А.-п. й. 66. Пĕр карчăк кăмака умĕнчи кашта çине типĕтме вутă хунă, тет. Ib. 106. Çавăнта сарайне кайса хур, теççĕ хуçисем. Якейк. Тепĕр рет хорса каяс. Надо начать класть новый ряд (напр. кннг). N. Тăхлаччи пиçнĕ хура пĕр-пĕр савăтпа сĕтел çине пырса хурать. N. Эсĕ лашăна юпа çумне хур, ху тăрăх сак çине лар. N. † Айăм, айăм темесен ая минтер хумĕçĕ. НР. † Çырма орлă каçă хотăм. Мостки устроил через речку. Султангул. † Эсĕ леш енче, тăван та, эп ку енче, кил иксĕмĕр хурар та ай каçмине. Хуратсăн хур каçмине ай çӳçерен, пусмассерен вăль-вăль та ай авăнтăр. Н. Карм. Каçмăрсене хурсан çирĕкрен хурăр, каçмассерен каçмăр авăнтăр. || Прикладывать, приложить. N. Вăл хăлхине ĕçчена çумне хунă та итлет. Он приложил ухо к стене и слушает. О земл. Кĕнеке тăрăх мĕн пĕлнине ĕçе хума тăрăшаççĕ. N. Çитмĕл çула çитрĕм, çын çине алă хурса курман. || Ударить. Альш. Çакă çĕлен Ивана пырса хучĕ, тет (ударил). || Класть больного в больницу. Кан. Кусене эпĕ хамăр Пеловолшск пульнитсине хутăм. Сборн. по мед. Дифтеритпа чирленĕ çынна часрах больницăна хумалла, е ун патне доктора чĕнсе килмелле. || Привернуть (оглобли). Торп-к. Старик вăрмантан килсе торта хочĕ, тет (привернул). N. Кĕркури турта касса тухса хурать те, урапи çине хăпарса ларса, татах малтанхи юррах юрлать. || Пришить. N. Кĕрĕк çине хур. Пришить к шубе (о воротнике). ТХКА. 71. Çăварнире лаша ĕрĕхсе çурна кĕрĕкĕн çаннине çĕнĕ тир татăкĕпе анне пит лайăх сапланăччĕ, йăллисене çĕнĕрен хунăччĕ. || Заплатать. N. Йĕм çине тăхăрвун пилĕк саплак хунă пулнă. || Натягивать (о струнах). Якейк. Кĕслея çĕнĕ хĕлĕхсем хочĕç (натянули). || Набираться. Урож. год. Нӳрĕпе хăват хурса çитĕнеççĕ хумханса (травы). N. Самана лăпкă тăрсан, эпĕ хăват хурăттăм. || Ставить (самовар). Янтик. Кĕпер пенчи сăрлă юпа ут кăкарни пирĕн у ( = вăл), сăмавар хурса сахăр катни шур явлăкли пирĕн у. || Поставить (охрану). N. Халĕ (1906 ç.) вырăнĕ-вырăнĕпе хурал хунă, е салтаксем тăраççĕ, е казаксем çӳреççĕ. || Ставить в банк (в игре в карты). Орау. Малтан пĕрер тенкĕ хурса вылярĕç. Унтан икшер тенкĕ хура пуçларĕç. || Закладывать, заложить. Альш. 15 тенкĕ парса ятăм та, тăлăпне хăварчĕ хурса. Юрк. Хупаха хур. Заложить в кабаке (вещь). Ib. Хупаха хурса эрех ĕçеççĕ. || Начислять. N. Ун чухне банк укçана пит пысăк процента хурса пама пуçланă. || Творить (ставить) тесто, замесить. Юрк. Кăвас хур. N. Кӳптĕрме хур. Сред. Юм. Колаç хорса лартрăм. (Колаç пĕçерме чоста хорса лартсан çапла калаççĕ). Хурамал. Сăрана хатĕрлесен тепĕр кун ирхине икерчĕ хураççĕ те, каç икерчине пĕçереççĕ. || Назначать на место, на должность. Пухтел. N. Сана каллех ĕлĕкхи вырăна хурĕç. Альш. Унта вĕсем хăйсен хутлăхне пĕр хĕрне касначчея хураççĕ. Истор. Аслă княçа иккĕшинчен пĕрне хурасшăн пулнă. N. Пирĕн ялта шкул уçнă, унта çав Волкăва хăйне тиректăра хунă. Чăв. й. пур. 26. Сана куланай пухма хуратпăр. Ib. 26°. Сана куланай пухма хурасшăн, тенĕ. || Определить, установить. N. Вĕсем пĕтĕм халăх çырăва вĕрентĕр тесе çĕнĕ йĕрке хунă. Орау. Атăсене икĕ мăшăрне те кайса парас: хăшне тӳрлетет, вара пĕр мăшăрне хăй илсе тӳрлетнĕшĕн укçа хури (хурĕ-и)? N. Вут тупăнмарĕ, ыттине ĕçе хунă. || Решать. N. Йышăнмасан укçа пама пăрахăç тума хунă. || Накинуть. П. Патт. 13. Темĕскерле çын кĕрĕкне хулпуççи çине хурса тухрĕ. || Прикрытый. И. Тукт. Кайсан-кайсан, Ульянасене пĕр чăптапа витсе хунă лав тĕл пулчĕ. || Приказать, велеть. N. Çаврăнма хуратна, анма хуратна юланут çинчен? (Такмак). || Подать в суд. Чăв. й. пур. 210. Эпĕ каçармастăп, манăн ача вилет, эпĕ сута хуратăп, тенĕ. СПВВ. Сута хучĕç. || Чув. пр. о пог. 278. Хĕлле юр сакăн-сакăн пусма пек картлашкаллă пит нумай хурсан, çулла тырă-пулă пит лайăх пулать. Если зимою очень много насядет снегу ступеньками, как у лесенки, летом хлеб будет очень хороший. || Уродиться, родиться в кого. Юрк. Такам шуйттана эсĕ хунă! Ib. Митукăн амăшĕ те шарт тĕлĕнет: „Ачу масарĕ ку Митук, кама шуйттана хучĕ-ши? Пирĕн йăхра никам та ун пекки çукчĕ-çке“. N. Вăл амăшне те, пиччĕшне те хуман, пит çемçе çын пулнă. Регули 923. Пĕтĕмпех хама хунă. ÇМ. вăт. || Значит, надо полагать (?). Рукоп. календ. 1908. Шикланаççĕ хур.|| Почитать, ставить во что. N. Илтмĕтĕм сирĕн сăмахăра, чунăм чухлĕ хуратăп кăмăлăра. ÇМ. Этем чунне — выльăх чунĕ вырăнне ан хурăр. N. Эсĕ ман сумаха сумах вырне хумарăн. N. Пирĕн ватăсене чыса хураççĕ. Дик. леб. Çакна хăнăрсене чысламалли тĕслĕрен ĕçме-çиме вырăнне хурса выльăр. N. Кăмăл хурса, хĕрхенсе ман айăпа каçарсам. || Составить, сложить. N. Микула геройсене мухтаса юрламалли çĕнĕ юрă хучĕ. || Сравнивать. N. Петĕр çын чĕрине çăлкуçĕ майлă хурат.|| Зачесть. N. Эсир мана ку ĕçшĕн айăпа ан хурăр, тенĕ. N. Мана винавата хуран. N. Çавна та ĕнтĕ айăпа хуратна? || Давать (имя). Яжутк. Пирĕн ялта пĕтĕмпех (все) Шăнкрин ятлă, ахаль пуп çавнашкал хунă. || Девать. Хĕн-хур. Ачасене ăçта хурас! Вĕсене те пăрахас-и-мĕн? Толст. Çиллĕме ăçта хурам-ши? Юрк. Ай-хай, арăмçăм, сарă арăм, çта хурĕç-ши манăн чунăма? Чем люди живы. Кала эсĕ, укçăна ăçта хутăн? тет Матрӳне. Альш. Килĕнче хăйĕн пурлăхне ниçта хура пĕлмен. Ib. Сирĕн пек лайăх çынсем умĕнче ырă сăмахăма ăçта хурам-ши? Ал. цв. Каялла çаврăнса пăхать те, ниçта алă хума та вырăн çук. || Наливать. N. Сăра хур, наливать. || Пить. КС. Сăра ĕçтернĕ чухне: хур, хур, тесе сĕнеççĕ. || Оценивать. N. Хамăрне 50 тенке хутăмăр. Орау. Сурăха пĕр тенкĕ хучĕç. Оценили овцу в рубль. || N. Эсир канаш тăватăр пулсан, эпир ăна пĕтерĕпĕр; эсир пĕр-пĕр сăмах хурсан, вăл сирĕн пулмасăр юлĕ. N. Хампала иксĕмĕр хушăмăра эпĕ сăмах хуратăп. || Быть принятым. П.-Пинер. Пасара кайсан çын вали кулаç илме хуман. N. Уяра хирĕç юпăнчă илме хунă. N. Ывăла шаннă — хуран çеккĕлинчен тытма хунă тет, хĕре шаннă — алăк хăлăпĕнчен тытма хунă тет. || Потратить. Календ. 1907. Çĕре тухăçлăрах тăвас тесен, ăна ĕçлеме вай нумайтарах хурас пулат. || Пожертвовать. N. Вĕсем халăха ирĕке кăларасшăн хăйсен пуçĕсене хучĕç. || Развести (огонь). НР. † Уй варрине вут хуртăм. Среди поля я огонь развела. А.-п. й. 21. Такасем, пĕр-пĕринпе тĕкĕшессине шанса, шăнасран çапă пуçтарса вут хунă. || В чувашизмах. ЧС. Вăл (лошадь) е хирте е картăшĕнче ирĕк çӳренĕ чухне, ун патне тытас тесе ют çын ан пыра хур (и не думай подходить), хăна пĕр систермесĕр шартлаттарса тапса яратчĕ. N. Эпир çав ӳсĕр пекех пулас мар, хамăр ăса çухатсах хурас мар. Халапсем 27. Тархасшăн ан кая хур (не уходи), эсĕ пире тĕрмере çĕртсе пĕтеретĕн. Юрк. Ан кая хур. Не вздумай пойти! Чем люди живы. Çимун Михала ĕçне пырса пăхнă та, шартах сикнĕ: Михала улпут таварĕнчен вилнĕ çын пушмакки çĕленĕ хунă. Конст. чав. Инке каллех: ан ухмахланса çӳре хур эсĕ, ачам, апла, терĕ. См. Магн. М. 263. || В качестве вспомогательного глагола. Оп. ис. ч. II. Виçтерсе хур, эп пырăп. Вели взвесить, я приду (и возьму). Ib. Вăл çаран çине кĕре ан хур — пĕтрĕн вара. Не вздумай пойти на эти луга — погибнешь. ГФФ. † Мана савнă сар ача шотласа хонă ылтăн пек. Мой размиленький красавчик — ровно считанное золото. Оп. ис. ч. II. Лашине витине хупса хурат. Ставит дошадь в конюшню. Ib. Çил тухиччен акса хурас. Надо (заранее) отсеяться, пока нет ветра. Ib. Тĕтĕрсе пĕтерсен, шăналăка карчĕ те хучĕ. Окурив, она задернула полог. А.-п. й. 53. Кашкăр йăпăр-япăр тĕпсакайне анса кайрĕ. Йытти сакай алăкне шăнкăрт хупса хучĕ те, пас кăларса вĕрме тытăнчĕ. Когда волк забрался туда, собака захлопнула крышку, а потом принялась лаять. Ib. 90. Мĕн пур йăвăç купинче мачча кашти курăнмасть. Тупса хурсан кашталăх, тытăнăп тин ĕçлеме. Ib. 91. Çав вăхăтра Сахарĕ çыхать хурать улпута. Ib. 82. Хайхисем килĕшрĕç те, сумккăпа кив капансене улăштарса та хучĕç. Альш. Унтан (она) кукша качакине илет те, хăй качакине çыхса хурат, тет. N. Çапла вара илемлĕ чĕлхене пăсса хураççĕ. Чăв. й. пур. 33°. Ивана хăне ĕçтерсе ӳсĕртнĕ те, пылне вăрттăн илсе хурса сута-сута янă. N. Ухмах çынна ан хирĕçтере хур, вăл тем те туса хума пултарать. Янш.-Норв. Çапла вĕсем вара çураçса хураççĕ те, туй тума япаласем хатĕрлесе хураççĕ. Регули 958. Ĕнер туса хорас мĕн сирĕн. N. Сухи пуçпе сӳрине сухаласа пĕтернĕ ана çинчен тепĕр ана çине кайса хучĕ. Халапсем 15. Хай упанăн икĕ хăлхинчен ярса тытса часах урапине кӳлсе те хурать. N. Агаша йĕре-йĕре Корней пичĕ çине таса тумтир витсе хунă. N. Палач вĕрене хăвăрт туртса илнĕ те юпа çумне çыхса хунă. N. Çитсен (по прибытии) мĕн тăвассине вăл малтанах вĕрентсе хунă. Истор. Ывăлĕсене вăл хăй сывă чухнех пĕрер хула парса хунă. Шăна чир. сар. 19. Шăнасене пистерттерет, нумайĕшĕ тата вырăнтах шăнасене вĕлерсе хурать. N. Пĕр кулак çапла каларĕ, тет: „Пире пĕтĕмпех пĕтерсе хурасшăн“, терĕ, тет. N. Ӳсечен (?) çăнăх исе хурайтăн-а? N. Авал пĕр пысăк пуçлăхран ыйтнă, тет: „ Эсĕ тĕрмене лартакан çынсем хушшинче пит лайăх çынсем те пур-тăр-çке? — тесе. Пуçлăх пăртак шухăшларĕ, тет те, каласа хучĕ, тет. N. Тепĕр çын тата. „Чăн пирĕн çарансем питĕ начар, анчах вăл выльăх çӳренĕрен мар, çулсем çапла килчĕç“, тесе хучĕ. N. „Çапла вăл, Микулай, çапла; Ваçлей пурне те пĕлет вăл“, тесе хучĕ Ерхип. Кн. для чт. 65. Хăйне ниçта кайса хума пĕлмен. N. Каç пулсан пулла кайăпăр тесе ăман чакалтаса хутăмăр. Имен. Ашшĕ ăна хирĕç илме тохать. Алăк оçса хочĕ. Хора-Çирма. Эсир уншăн ятласах хумăр, тесе шутларăм. Думаю (думал), что вы меня не будете за это слишком бранить. (Из письма). Орау. Йăтăнса анса пусса хурĕ (придавит). N. Алтса хур (вырыть). ЧС. Çапла тетен (у брата) сулахай алли типе пуçласан хай этем: „Акă ку керемет çеремĕ хай Михелене мĕн туса хунă, тетчĕ (т. е. что сделал ему киреметь за распахивание киреметевой земли). N. Иле хăйне ырăлăх тунăшăн Якку çапла туса хунă. КВИ. Пиччĕш хăйĕн шăлнĕне чиксе хучĕ укçашăн. N. Хула хапхине хупса хунă. N. Вĕсене епле пĕтерсе хунине (как истребили) илтсеттĕмĕр эпир. N. Чӳрече çумне хĕрлĕ вĕрен çыхса хур.
хора тот, веснушки. Ст. Чек., Тюрл., СПВВ. ФН. Хура тут çын пичĕ çинĕ тухат. Н. Карм. Хура тут пуснă (веснушки). Хура тут = чĕкеç шатри. || Чернота. КС. Изамб. Т. Сантăр ĕлĕк сарăччĕ. Халĕ хура тут пуснă. Шорк. Питне хора тот илнĕ. Лицо почернело. || Родинка. См. тут.
хорал, охрана, стража, караул; ночной обход или дозор. N. Ял хоралне те тăмастчĕç. Юрк. Эпĕ çапах та хуралла кайса çӳреме юратмастăп. СТИК. Пирĕн атте пит чухăн, акă ĕнтĕ вăл виç çул хуралра çӳрет. N. Тата хăлĕ виç эрне ытла ĕнтĕ хуралта пурăнатпăр. N. Укçа хуралинче тăратăп. N. Эпĕ халĕ ку çырăва хуралра çыратăп. N. Эпĕ çӳреп хулара хуралра (в карауле). Орау. Ăна хурала тытрĕç. Ib. Ăна хурала хушрĕç (назначили). Актай. Хурала хăвар, оставить в качестве караульщика. Беседа. Хурала тух. N. Хурала кĕме ан шухăшлăр. N. Вăл кунта (т. е. в Чебоксарах) хуралта пурăнать. N. Куçăм хурал йĕркисем улăшăннине курсах тăратчĕ.
караульшик, сторож. Ск. и пред. чув. 43. Халĕ вăл ял хуралçинче тăрать (служит деревенским караульщиком). N. Хуралçа кĕтĕм. Поступил в сторожа. Орау. Ăна хăяр хуралçине тытрĕç. Ib. Хăяр хуралçи çăккăра тĕрет анчах, леçсе те çитерме çук. Юрк. Сирĕн сухăрсем пит илемлĕ, сухăр хуралçисем мунчала. N. Хуралçă = хуралăç. || Часовой. КВИ. Алăк хыçĕнче анчах ура сасси илтĕнет: унта хуралçă - салтак утса вăхăт ирттерет. Только слышно: — за дверями звучномерными шагами ходит в тишине ночной безответный часовой.
хосах (хузах, хозах), холостяк, холостой. Хвалынск. Çамрăк-çамрăк хусахсем утсем хатĕрлеççĕ. Илебар. † Çак уллахра мĕн йĕрри пур, ют хусахăн йĕрри пур. Бугульм. Самарпа Сакмар хушшинче куян выртать парĕпе; хусахсем тытмарĕç хурласа (т, е. считая негодными, плохою дичью), пурсуйсем тытрĕç мухтаса. Шибач. Хосах, аланман ача. Тогаево. Вара авланнă çынсем çывăрма выртаççĕ, хосахсем, хĕрсем пыçтарăнса тортмалла копăспа йорласа тепĕр çĕрте çăлакансем патне корма каяççĕ. Юрк. Эпĕ çул хĕррине тухрăм та, мана хирĕç хусах пырать. „Эсĕ мана пыратна?“ — тет. N. Лучше хусах пуçăн ĕмĕр ирттĕр, тетчĕç авал. || Парень. ЧП. Пирĕн ял витĕр хусах çулĕ. Синьял. Çак ял виттĕр Хусан çулĕ, Хусан çулĕ мар, хусах çулĕ. Юрк. Пирĕн пӳрт çумĕ хусах çулĕ, хусах çулĕ мар, уллах çулĕ, çĕрĕн-кунĕн айăх çук. Шел. 104. Ак пирĕн хыçран ик хусах килет. Панклеи. N. Такмакран икĕ хосах сиксе тохаççĕ те, Кокшана пуçран шакка пуçлаççĕ. Тогаево. Вара амĕш вилсен хосах ачи сывалнă, тет. Ib. Çавăн пек пĕр ялта пĕр арăмăн хосах ачи чирленĕ, тет. Сред. Юм. Хôсах ачапча, парни. || Вдовец, вдова. Сред. Юм. Хôсах арçын, вдовец или совсем неженатый старик. N. Хусаххăн пурнакан, вдовец. N. Хусах арăм, вдова. Сред. Юм. Хôсах матка, вдова. Якейк. Хосах арăм тесе опăшки вилнĕ хĕрарăма калаççĕ. Ib. Арçынна та арăмĕ вилнĕ пулсан, хосах теççĕ. N. Ача-пăчаллă хусах арăмсене пулăшса тăмалла. Анчах хăш-хăш ялти çынсем çавăн пек хусахсене пулăшса, пăхса пурăнас вырăнне пушшех хĕссе аптăратса пурăннă. Сред. Юм. Хôсаххăн порнать, живет вдовцом или вдовою. N. Эпĕ хусахăн пурнаймăп ĕмĕрех. || Птица без самки или самца. Орл. Хусах хур (не имеющий гусыни) пек çӳрет (как в воду опущенный, печальный). Юрк. Эпĕ халĕ те пулин, хусах хур пек, пĕр пĕчченçи пĕркеленсе пурăнатăп, авланман. || Пухтел. Хусах хур = чĕпĕ кăларман хур. Чертаг. Хусах хур, чĕппи вилсе пĕтсен. Б. Хирлепы. † Пĕччен юрă юрласан (если спеть), хусах тăрна сасси пек.
(хуз’ы̆к), обломок. Тюрл. Тата хăшĕ-хăшĕ йĕп хуçăккисем пăрахса пыраççĕ (бросают на ходу). (Хĕр сухи). Собр. Вуник хуçăк пĕр пашалу. Собр. Вуникĕ хуçăк пĕр çӳхӳ. (Тенкел). || Изгиб. Ск. и пред. чув. 100. Вуник хуçăк хуçăлать. Всячески изворачивается. Кан. Хăйсене тĕл пулас тăвас пулсан ĕлĕк хресчене З çухрăмран кăшкăрса пăрăнтаратчĕç. Халĕ ĕнтĕ хăйсем 13 хуçăк пулса, çĕлĕкĕсене малтан илсе лапчăна-лапчăна лараççĕ. || Загиб, складка. Г. А. Отрыв. Тата аякка та, ик енне пĕрер туттăр ĕçлесе янă. Аяксенчисене виç хуçăк туса хутласа ĕçленĕ. || Кусок. N. Первей пĕр савăл çăкăр касрăм та, тата пĕр хуçăк полă илтĕм те, кăсия чикрĕм. || Изуродованный. N. Ман ура хуçăк, витĕр хуçăк мар. А.-п. й. 62. Мĕскĕн кайăк каллех малала каят, йăкăлт-йăкăлт сикет хуçăк çунатне тăратса. || Дешево. N. Хоçăкрах сот мана (дешевле продай).
хоçа (хуз’а, хоз'а), хозяин, владелец; купец. Орау. Ку çăпатан хуçи çта? Юрк. Хуçисем паллă кăна пысăк хăнине тытăнаççĕ мĕн пурĕпе силлеме. Ib. Хуми çӳллĕрен ниепле те тушне (тушу овцы) тепĕр енне ывăтса каçараймасть; хуçи хăй патне пынине курмасăр тек асапланать. ЧП. Пĕр икĕ çавра юрă юрласшăн хаварас мар хуçин кăмăлне. Хуçи хуçа ятлă мĕн, сăрисем пыл пек тутлă мĕн. N. Эсĕ, Марье, нумай пулать-и хуçана кĕни? Кам хушрĕ сана манран иртсе пурăнма? N. Ĕлĕкхи хоçи (мой) тĕл полчĕ. Якейк. Ĕçес-çияс хуçаран, калаçас-колас хамăртан. Кильд. Вара вăл хăй те хуçана ӳкнĕ. N. Хуçанăн сылтăм енче çĕнĕ пӳрчĕ пур, тултан сакăр кĕтеслĕ, шалтан тăватă кĕтеслĕ, çине шатрун виттернĕ, ăшне калтир турттарнă. Çав çĕнĕ пӳрчийĕн сакăрвунă сакăр сакки пур, пĕр саккине пире выляса кулса ирттерме памĕ-ши? Тата унăн çичĕ çулхи вăкăрĕ (вăкăри) пур, мăйраки кĕмĕл, чĕрни ылттăн, мăйракипе çĕр чавать, чĕрнипе çул хывать. Çак хуçанăн аслăк тăрринче пĕр кăркки пур, унăн-кунăн кускаласа çӳрет, уна икĕ çулччен тытайман пусман, халĕ туй халăхĕшĕн тытнă пуснă, сĕтел çине лартнă, çуначĕпе витнĕ. Курм. Хуçа апачĕпе: чăкăтпа, çӳкӳпе. П. Пинерь. Килмĕттĕм эпĕ çак киле, илемлĕ иккен хуçан ĕçкисем. ГФФ. † Эпир контан кайсассăн, хоçи йолать хорланса. Когда отсюда мы уедем, хозяину станет грустно. ГФФ. † Хоçи тохрĕ те курмашкĕн те. Вышел поглядеть хозяин. ГФФ. † Хоçи çӳрет савăнса. Хозяин ходит и радуется. А.-п. й. 18. Утар хуçи илтсессĕн, иксĕмĕрĕнне те тирсене сӳсе кайĕ,— тет. ГФФ. † Порнеллĕ те перчаткă тахнас мар, хоçасен чонне хорлантарас мар. Уж не будем надевать перчаток, чтобы не огорчить этим купцов. ГФФ. † Самар алстоль сар алстоль, Самар хоçи йышăнмасть. Самарский купец не признал за свои самарских желтых толиц. ГФФ. † Номай окçапа мĕн тăвас? Эпĕр хоçа полас çок та, хоçа ятне илтес çок. На что нам много денег? Купцами нам не быть, не нам носить имя купца. А.-п. й. 71. Çав вăхăтра çулпала пĕр хуçа вĕçтерсе килет, тет. || Хозяйство. О землед. Кил-хуçара сухапуçĕсем анчах пулсан, навуслă анасене плуксемпе сухаланă пекех сухаламалла. || Ходар. Пире тата кайăкран-хуçаран, вăрăран-хурахран, вутран-кăвартан, шывран-шуртан, тĕрлĕ хуйхăран, тĕрлĕ чиртен, тĕрлĕ асапран — хăтар пире.
хот, бумага. N. Эпир пӳрт ăшчиккине хут çыпăçтартăмăр. ТХКА 4. Эпĕ профессăр мар, ăслăлăха нумай вĕренмен, пăртак шурă хут çине хуратса çыркалама, алă пусма çеç пĕлетĕп. Артюшк. Хăй хут пек, йĕп чиксе кĕмес, туп. (Вăл пулĕ келенче). Собр. Хусан çинче хут вылять, Хусан илемне çав кӳрет. N. Хăят чиркĕвĕ хут çинче. ГФФ. † Кĕтмел аври хот полчĕ те, манăн савни йот полчĕ. Брусничиая трава стала бумагой, моя милая стала чужой. || Письмо. N. Пичче вилнĕ хот килчĕ. N. Икĕ хот хяль ола-хыçлах кисе (пришли). N. Эсир хот ма питĕ сахал çыртăр? N. Тата нумай çырмалли, тулĕк хут çине кĕмест. N. Эпĕ сан хута пĕр маях алла илтĕм. N. Халĕ хăвăн хоту çинче те килчĕ атрĕсу. N. Ман упăшка хут яман-ши? N. Эпĕ пыракансенчен хотсам парса ярсаччĕ. N. Пирĕн пата хот ямасăр ан тăр. Якейк. Çак хота хирĕç эп хот ярас темесп. Я не хочу ответить на это письмо. Ib. Эп он хотне уçса воларăм та, кальлях çыпăçтарса лартрăм. Н. Сунар. Ун патне хут ӳкерсе яр. N. Çак хотран йолап сив чирпе. || Деловая бумага, документ. N. Пĕр-пĕр ĕç хучĕ çырнă чухне. Турх. Чавкасем саккун хучĕпе виçĕ çерçие чĕннĕ, тет. (Авалхи юмахран). Юрк. Пĕр ерне яхăн çапла ют хулара пĕр хутсăр-мĕнсĕр граф Игнатьев ячĕпе пурăнсан, хайхисем хăйсен хулине тавăрнаççĕ. Çĕнтерчĕ 46. Комсомол яччейккипе пионер отречĕн клупĕ тесе çырнă хут çапнă. || Грамота. N. Эпĕ сире çырăва (хута) вĕренесси çинчен каласа кăтартас тетĕп. ЧС. Эпĕ хут вĕрене пуçласан, кирĕметрен хăрави ахалех пулнине кăшт туя пуçларăм. Байг. Кушкăра хут вĕренсе килсен, эпĕ пĕрмай кĕнеке вулаттăм. N. Хута вĕрен. N. Хута вĕрент. Трень-к. Эпĕ ача чухне хĕлле хут вĕренме çӳреттĕм. ТХКА 14. Хут вĕреннĕ çын. Абыз. Çитĕнтернĕ, хут вĕрентнĕ. Курм. Авал чăвашсене хут вĕренме питĕ йăвăрччĕ. Сред. Юм. Хôт патне ятăмăр. Послали учиться. N. Ачасам хот патне карĕç-и? Б. Янгильд. Эпир хĕлле хут патне кайнă чух ялан мулкачă йĕрлеттĕмĕр. Сред. Юм. Эс хота пĕлет-не? Знаешь ли ты грамоту? Якейк. Тияк мари полччăр-и, хот воласа ларччăр-и, шор пĕремĕк çиччĕр-и. N. Хусан тиекĕ мĕн ĕçлет? Çыру çырать те хут çапать. || Бумажный. Чăв. й. п. ЗЗ. Вăл укçасем пурте хут пулнă иккен. А.-п. й. 99. Унтан улпут кăсйинчен пĕр кирпĕç пек хут укçа кăларса илсе шутларĕ.
раз. Кан. Виççĕ çурă хут ытларах. Янтик. Пирвайхи хут эпĕ çварнире карăм, иккĕмĕш хут хрен эрнинче карăм. А.-п. й. 15. Питех те вăйлă япала-им вăл апла? — тесе ыйтать йытти, кашкăр çинчен пĕрремĕш хут (первый раз, впервые) илтекенскер. Орау. Иккĕ кайса ик хутчен те чей ĕçрĕм (оба раза). Чув. кален. 1911. Апата кунне виç-тăватă хутчен парас пулать. Орау. Эп ун патне виçшер хут кайăп (буду ходить по З раза), Якейк. Виç хут сан пата килтĕм, итто сана коримарăм. Кн. для чт. 102. Пăртак ларсан, тарăн юр çинче пĕр-ик хут малалла сикнĕ те, каллах кайри урисем çине ларса ун-кун пăхма пуçланă. Ой-к. А мĕн çĕр хут каласси пур ăна? Эпĕ сана тахçанах пĕрре каланă вĕт, терĕ, тет, старик. Зачем же повторять это сто раз? — сказал старик,— ведь я уже говорил тебе однажды об этом раньше. А.-п. й. 35. Тăрна тата тепĕр хут ыйтать: Тилĕ тус, сан ăсу миçе, манăн пĕрре те юлмарĕ ĕнтĕ?–тет. Ib. 81. Виççĕмĕш хут каять. Ib. Пăрçине ку хутра та тăм илсе каять. Регули 1044. Пĕрер хут анчах текен. Ib. Икшер хут килтĕмĕр сан пата. N. Пĕр конта темиçе хут килет. Завражн. Пĕрре килсе кайсан, тепĕр Хут часах килчи? Баран. 105. Шăнкăрчă çу каçиччен икĕ хут чĕпĕ кăларать. Иккĕмĕш хутне кăларсан, ватă шăнкăрчисем çамрăккисене пухса кĕтĕвĕпе вĕçсе çӳреççĕ. КВИ. Вилнисене юрăпа шăтăк ăшне антарчĕç. Ĕречĕпе вырттарса виççĕ ӳксе пуççапрĕç, ури çине тăчĕç те виçĕ хутчен пуç тайрĕç. || Шурăм-п. Пирĕн пĕр хут çине аксан та, ик хут çине аксан та пĕр пекех пулать, теççĕ. Ib. Нăрваш енелле пĕр хут çине çеç акнăран акана пĕтере пыраççĕ. Сред. Юм. Хытти хутне тумалла. Нужно вспахать землю, лежавшую под паром, в первый раз. Баран. 100. Пĕлсе ĕçлекен хуçа малтанхи хутне кĕркунне сухаласа хăварать. N. Пĕр хутпа та пулин акса хăварăр. || Изамб. Т. Чӳречесем пĕчĕккĕрех те, тăватта-пиллĕкрен ытла пулмасть. Усем те пĕр хут кăна пулаççĕ. Орау. Сĕтне ик хут чӳрече хушшине лартнă. Поставили молоко на окно, между двух рам. Ib. Хĕлле эпĕр сĕте шалти хут чӳрече хушшине лартатпăр. Ала 6°. Çичĕ хут тимĕр алăк. || N. Арçынсем пĕр хут кĕпепех урапа çине кĕлте тияса киле турттарса каяççĕ. Изамб. Т. Чăвашсем çула кайнă чухне темиçе хут тăхăнаççĕ. Ст. Айб. Пĕчиккĕç пукане пур, пин хут кĕпе тăхăнать. (Купăста). N. Виç хутăн явнă шăрçаланса тăракан кантăра. N. Хитон — вăл çавнăллă кĕпе пек, пĕр хутăн та, икĕ хутăн та тăхăнма юракан тумтир. Регули 1045. Ик хучĕпех тăхăнса кайрĕ вăл, кĕрĕк-сăхманĕпех. Якейк. Эп паян сивĕрен виç хут кĕпе тăхăнтăм. || Этаж. Панклеи. Çӳлти хут, вăталăх хут, аялти хут. N. 6 хут тăринче пурнатпăр. Кан. Виççĕмĕш хута шыв хăпартать. || Слой. Орау. Чĕлхен пĕр хут тирĕ сĕвĕнчĕ юлчĕ. || Складки. N. Виç хут аркăллă шур кĕпе. || Выçăхакансем: Ламппă пулсан, çутчăрччĕç пĕр хутчен. Халапсем 31. Карчăкĕ те кăна шеллесе: пĕр хут кĕр эппин, тет (ну ладно, переночуй что ли). N. Апла халăх хĕн курнине куриччен, вăрçăра вилер пĕрех хут, тесе çырнă леш салтакĕ. || Помощь. N. Вĕренме ан пăрах. Итак халĕ алă хутне пынă пек те, çапах та ăна пăхас пулмас, ӳссен пит кирлĕ япала.
прибывать, прибавляться. N. Çырмара шусам хушăнма пуçлаççĕ. N. Чон хошăнса пырать (прибывает). Кан. Атăл пăрĕ кайма пуçларĕ. Шыв хушăнсах пырать. В. С. Разум. КЧП. Малтан сахалăн ташларĕçĕ; кайран ташлакан хушăна пуçларĕ, ку вырăнта тăвăр пула пуçларĕ. N. Халĕ пирĕн йыш хошăнчĕ, Павăл ятлă турăмăр; порнать-ха, сывă.
забор, ограда. Череп. Хӳме, забор из бревен или досок. N. З çынна хуме хӳтерчĕ, 6 сыпă кăларттарчĕ. ТХКА 92. Туй лашисене лупас айне, хӳме тăрăх тăратаççĕ. Кан. Кун пеккине: хӳми тĕреклĕ те, юпи çĕрĕк теççĕ. Шел. II. 55. Мăнастирне йĕри-таврах çӳлĕ чул хӳмепе çавăрнă. Юрк. Вуникĕ хӳме сыппине утса тухса пулмас-çке. Ау 389. Хӳмелли хӳмене çыпçăнать, çатанли çатана çыпçăнать. (Послов.). ЧП. Хӳмĕр сыппи. Рук. календ. Халĕ хӳме çавăрса хире пахча тунă. || Стена. Оп. ис. ч. II. Ăна та хӳмепе çавăрса хунă. И он (Китай-город) окружен стеной. Истор. Кремль тавра чултан çӳлĕ хӳме хӳсе çавăрттарнă. КВИ. Çӳлĕ хӳме ман тавра. Стены голые кругом. Якейк. Пирĕн пӳрт хӳми пит холăм. || Свод. В. Олг. Кăмака хӳми. Ib. Хӳме, свод (в церкви).
смелость, решительность, отвага. И. Тукт. Ан ӳпкелеш, тусăм... Чĕрĕ чух ман сана чуптума хăюлăх çитмерĕ, а халĕ, хăюлăх çитнĕ чух, сана манран ĕмĕрлĕхех уйăрчĕç. N. Эпĕ хамăн хăрами хăюлăхăма кăтартма шухăшласа тăратăп.
гнать, пригнать, гнаться, преследовать. КВИ. Çӳрет тукмак (волк) кăнтăрла, çӳрет тукмак çĕрĕпе, пырса кĕрет ялалла, çын хăвалать йыттипе. С. Айб. Шур кăвакал чĕппи кӳлĕ урлă, х(ă)валаса каçасчĕ кӳл урлă. А.-п. й. 3. Хăвалама тытăнтăмăр. Ib. 39. Пуян Сахар кайăка хăваларĕ-хăваларĕ те, нимĕнсĕрех килне тавăрăнса кайрĕ. Ib. 31. Тытăнчĕç хайхисене ĕсĕрлентерсе хăваламашкăн. Ib. 31. Эх хăвалаççĕ, эх хăвалаççĕ, хыçалтан тусан кăна мăкăрланать. Ib. 34. Пуçланă хăвалама. Хăваласан-хăваласан, аякрах та мар пыракан тилĕ вăшт! анчах чăмать пĕр шăтăка. Ib. 36. Трашка ачисем, икĕ кайăка хăваласа, пĕр кайăк-сăрах килне таврăннă. Ib. 25. Темĕн-темĕн калать вăл, ăçтан хăваласа кăларăн ăна? — тесе калать тет вăл. Ib. 97. Хушрĕ улпут тарçине пĕр лашине тăварса хавалама çав çынна. Ib. 84. Иванĕ аран-аран сумккине хăваласа кĕртрĕ салтакĕсене. Никит. Çав хура пусăрах Сеппер кĕтӳç те, вăрăм чăпăркка тăсса, кĕтӳ хăваласа çӳрет. Иванова. Вара вĕсем мана хăвала пуçларĕç. N. Çил хăваласа çӳрет. Аттиково. Пĕр кĕркунне авăн çапнă вăхăтра, манăн пичче, уя лаша (лошадей) хăвалама кайсан, (т. е. ловить их, пригнать домой) пуç ыратать, тесе килчĕ. ЧС. Чирлĕ çын пулсан, чирне хăваласа кăларатпăр. Г. А. Отрыв. Кантур çурчĕ тума (Ассакассине) халăха пĕрене кӳме хăваланă (погнали). Орау. Эп килелле хăвалап (ухожу). N. Хăвала! Валяй! (т. е. иди). N. Вăл çын хыçĕнчен хытă чупса хăвала пуçланă (погнался). Утăм. Унта йыт çури тухса ман хыççăн хăваларĕ (преследовал меня).— Мана та унта йытă хăваларĕ. N. Ыттисем унăн сăмахне итлерĕç, тет те, тавай хайхи çынна хăвалама. Шинар-п. Унта ăна полицейскисем палланă та, хăвала пуçланă. N. Вăл çулпа пынă чухне ăна хирĕç икĕ кайăка çӳрекен çынсем кашкăр хăваласа пыраççĕ мĕн. || Охотиться. Хурамал. † Хура пусă такăр пулсан, кил хăвалар тилĕ юр çусан. || Шугать. Орау. Лашан хăй çине ларакан шăна-пăвансене хăвалама хӳре пур. ХЬ. Хăвала = хуйхат, шугать. Ib. Такăш хăваласа кайнă тийăн, ăрамра пĕр çын та çук. С.-Устье. Çак охотник çӳресен-çӳресен пĕр кайăк хăваласа ячĕ тет. || Собирать. Николаев. Вăйă хăвалама пĕр çын юлмичченех çак йĕркепе пырать. Чаду-к. Унта вăл упа курнă. Яла килнĕ те, халăх хăвала пуçланă. Çынсем вăрмана карĕç те, упана пирĕн яла хăваласа килчĕç. Сиктер. Каяс кун пĕр кун малтан теçетниксем пĕтĕм яла килĕрен пĕрер пашалу пĕçерме кĕлĕ тума каяссине пĕлтерсе хăвалаççĕ. || О землед. Чĕри юн хăвалать. || Юрк. Тытăнат урам тăрăх икĕ енĕпе те хăваласа пыма (пожар). || СТИК. Тьыха та çав ача пекех амăшнех хăвалат (= амăшне хурат). || Альш. Çулла ĕç çинчех вĕсене ашшĕ-амăшĕсем: пукрава илсе кайăпăр тесе, йăпата-йăпата ача пăхтараç, ăна-кăна ĕçлеттерĕç. Çавна халĕ хăвалаççĕ вĕсем: хăшне çĕнĕ çĕлĕк илмелле, хăшне çĕнĕ явлăк илмелле, хăшне атă, хăшне пушмак туянмалла. Учите детей. Кирек мĕнле çын та çамрăкранпа ашшĕ-амăшĕ килĕнче мĕне курса ӳсет, çавна юратать, çавна хăвалать.
квартира. Юрк. Хăваттирĕм халĕ хакĕ уйăхне вуникĕ тенкĕ, хама уйрăм пĕр пӳлĕм. Ib. Улпут патĕнче вырăнта пурăнакан çын, хăваттир пурăнма авантан, авланма шухăшлатăп тесе калама хăяймаст. N. Эпир ир çитеймерĕмĕр (приехади поздно), çĕрле пулчĕ, вара хăваттирте выртрăмăр.
рамочный улей. Эпир çур. çĕршыв 13. Халĕ эпир хуртсене хăма вĕллесенче усратпăр.
сделаться дряблым, исхудать, изнуриться. N. Халĕ шыв тулса çитеймен те, çапах та пăр куллен кун хăмшăлса пырать, шывĕ нумай хăпарнă.
гость. НАК. Туй çыннисем хăшĕ киле каяççĕ, хăшĕ пĕр-пĕр яла хăнисем патне ĕçме каяççĕ. А.-п. й. 84. Хăнасем пухăнса çитсен, Иван пиччĕшĕ ылттăн сумкка тытать те, сĕтел çине силлет. Ib. 84. Хăнисем тепĕр кунне Иван пиччĕшĕ çинчен сута параççĕ. Ст. Айб. Килен хăнанăн кайни илемлĕ теççĕ. (Послов). Регули 1306. Эп вăлсам хăнине хирĕç полтăм. N. Епле Кĕркури пичче пит час хăна пулса (из гостей) каятăн? Юрк. Сыв пулсан çулла ман патма хăнана килĕр? Ib. Пĕр-ик-виç кун ывăлĕ патĕнче хăна пулаççĕ. Ib. Эпĕ Тимĕрçен ялĕнче пĕр пуян чăваш патне çăварнире хăнана пырса кĕтĕм. ГТТ. Икĕ çăкăр татăкĕ пулсан, хăна килет, тет. Ст. Чек. Митьтя, эсĕ хăнана пыратна? Дмитрий, ты пойдешь в гости? А.-п. й. 7. Кашкăрĕ калать: „Тавай кушака хăнана илсе килер, атту пире пĕтĕмпех тытса пĕтерĕ“,– тет. Ib. Т. Кушак тус! Айта хăнана! ГФФ. Хăна юрри. Гостевая песня. ГФФ. † Чĕннĕ хăнисем килсессĕн... Когда придут званые гости. Пшкрт. Хăна пăк, угощай гостя. В. Тим. † Ăрамăрпа иртсе эп пынă чух, кĕрсе хăна пултăм эп сире. N. Хăна пула пуçлаççĕ. Начинают угощаться (в гостях). Çутт. 46. Халĕ хăнара çӳресе пулмасть. N. Хăнасене ĕçтерме атте З путылкаран ытла эрех илместчĕ. Альш. Хăнара çини шыв урлă каçиччен анчах. N. † Эпир килтĕмĕр хăнана, хăнан кĕрнекне кӳртĕмĕр. N. Хуçи тăмасан, хăни тăмаст. Шинар-п. Кăшт тăрсан пĕр чĕкеç вĕçсе пырса кайнă. Вăл унта хăна ларнине курсан каялла вĕçсе кайнă. || Орау. Хăнасем килчĕç. Наступили регулы.
(хы̆п, хŏп), отстать, отойти, отпасть, отделиться. Кĕвĕсем. Ĕнтĕ ут пыраймас, ут пыраймас, йĕс таканĕ хăпнă та пусаймас. N. Пысăк тĕме, вăл тĕмене улăп çăпати тĕпĕнчен хăпса юлнă теççĕ. ЧП. Хуйри хăпса ӳксессĕн (у вяза). Цив. Çӳлĕ ту çинчи çӳрен ут, тахан хăпнă утаймасть. Янтик. Пушмак кĕлли хăпнине атă кĕлли мĕн тăвас? О сохр. здор. Тата хăш-хăш çынсем чечеклĕ ачана кĕсенсем хăпса пĕтмесĕр çумаççĕ. Ib. Пирĕн тир пит хĕрнĕ, тарланă пулсан, е вĕри шывпа йĕпетсен, вара унтан тин кирĕк хăпса тухать. Юрк. Унччен те пулмаст, хай чăваш арăмĕ, алăк янаххи çумĕнчен хăпса кайса, кĕсле калаканни умне пырса тăрат те, лайăхах кĕсле калама пултараймантан, унăн аллинчи кĕслине: кӳр-халĕ хам каласа кăтартам, тесе илет, тытăнат хăй кĕсле калама. Ашшĕ-амăшне. Эпĕ ĕмĕр санпала пĕрле пурăнтăм, халĕ санăн пуçна ниçта чикме вырăн çук чухне епле сантан хăпăп вара? Демид. Лешĕ хăваласа ярать кăна, хăпах эппин (ну ладно, отстань), тесе. Орау. Хăни-вĕрлисем аран-аран хăпрĕç (убрались). Ib. Ан хăвалăр-ха, апат çисанах хăпăпăр. КС. Аран-аран хăпрĕ. Насилу ушел (о навязчивом госте). Халапсем. Апла каласан, ку карчăк пӳрт чӳречи умĕнчен хăпса каять. N. Карчăк Еккĕмрен хăпас çук. || Оторваться. N. Манăн пĕвĕм çумĕнчен хулпуççийĕм хăпса ӳктĕр. Тюрл. Атă кĕли хăпса ӳкрĕ. Шурăм-п. Унтан хăпма та пĕлмеççĕ. Не могут от него оторваться (от приятедя своего). Ачач 49. Вĕренекен ача алăк çумĕнчен хăпса малалла пĕр утăм ярса пуссассăн тин... || Ускользнуть. N. Кунтан хăпасси кăна. Только бы ускользнуть отсюда. || Отвязаться. Сред. Юм. Такçан та хăпса каяс çок. Ст. Ганьк. † Ах, аттеçĕм, аннеçĕм, кăçалхи çул памасан, ĕмĕр хăпмĕ, терĕр пуль. || Расставаться. Кильд. Çичĕ ют хушшине эпĕ пымăттăм, савнă ырă тусăмран хăпмăттăм. || Подняться массой, чтобы сделать что-нибудь. КС. Халăх хăпса тухнă. Народ вышел массой (напр. из деревни). Орау. Акă ĕнтĕ, мурсем, каллех хăпса килчĕç (пришли во множестве, привалили). Изамб. Т. Исампальсем ана туса валеçме çаран çине каçсан, пĕтĕм Исеккел хăпса (гурьбою) тухрĕ. Юрк. Ку шуйтансем ăçтан хăпса килеççĕ-ши? N. Пăр пек хăпаççĕ, Толпами уходят. КС. Паян пасара халăх хôппăрĕ, çул та палăрмасть пыраççĕ (много народу двинулось на базар). || Сунт. Çуртырри çĕр çумĕнчен хăпаймасăр кукша пуçлă çын çӳç пĕрчийĕсем пекех вĕлтĕртетсе ларнă. || Употр. в сочетании со словом сехре (сехĕр). См. сехре хăппи (вып. ХI).
назв. обряда. Череп. Чăваш йăли тăрăх хăрăк хываççĕ шăрт-шарт сиксе вăраннăран. Вăл шăрт-шарт сиксе вăранакана калаççĕ, вăл питĕ хытă хăранă, ăна хăрăк хывас пулать, тесе. Вăл хăрăка хывас пулсан, амăшĕ хывас пулмасть. Хăрăк хывнă чух пӳртрен никама та кăлармаççĕ. Хăрăк хывнă тĕле çын кĕрсен, çав çынран хăранă теççĕ. Хăрăк хывма тытăнсан илеççĕ шывлă чашкă, пилĕк-улт хăйă. Пĕр хăййи çине хураççĕ шурă тăхлан, айĕнчен вут тивертсе хăйă тытаççĕ. Унтан сăмахне кала пуçлать. Çичĕ тинĕс урлă Ашапатман карчăк килет тет, вăл вĕрет тет, сурать тет, çак ачана (ятне калать) хăрăк хывать тет. Тух, хăрăк, тух, хăрăк! Путек макăрнинчен хăранă пулсан, йытă вĕрнинчен, автан авăтнинчен, аннӳ, аçу кăшкăрнинчен, ют çын кăшкăрнинчен хăранă пулсан та, тух, хăрăк, тух, хăрăк! Тьфу, тьфу, тьфу! Тăхлан ирĕлсе çитсен, шывлă чашкă çине пăрахать. Чашкă çинчен илет те, çавăркаласа пăхать те, калат: халĕ хăрăк хывни тухман, автан кĕлетки ӳкмен. Татах çав сăмахсене калать. Татах ирĕлсе çитсен шыва пăрахать. Ĕнтĕ автан кĕлетки ӳкрĕ, хăрăк хывни сипе килĕ. Шывне вара амăшнех саптарать çын ури тивмен çĕре. Хăрăк хывнăшăн ачи тăрăшшĕ пир ыйтать. Унтан хăй тăрăшшĕ пир параççĕ. (Сообщила Раиса Волкова).
чищоба. Панклеи. Çав хăртнă хĕрипах çол пырать. СПВВ. Сĕм вăрмана хăртнă турăм, утма çул пули тесе. ЧП. Хăртнă урлă каçрăмăр. Б. Олг. Вăрмана кăкласа тăксан, хăртнă полать. N. Урпа тума хăртнă çук, хăртнă тума шĕшкĕ çук. Нюш-к. Хăртнă тĕпле = корчевать. Яргуньк. Пĕрре упапа çын хăртнă хăртса çарăк акнă. Чотай. Хăртнă хăртрăм хăрмарĕ, çĕртме çĕртрĕм çĕрмерĕ. N. Халĕ ĕнтĕ ăна пĕтĕмпех пĕтереççĕ пулĕ, хăртаççĕ те, хăртнă тăваççĕ. Поляна. Шибач., Шорк. Панклеи. Матьпи Онтри хăртни. Мăн хăртнă. Йĕтĕн акнă хăртнă. Тăватă капан хăртни. Вуслă хăртнă. Паранкă хăртни. Качал. Кайсан-кайсан пĕр хăртнă тухрĕ, тет. Çав хăртнăра пĕр пӳрт ларать, тет. Шибач. Çитрĕç вара вăрмана вăлсам пĕр хăртна. Ала 6. Вăрманта пĕр хăртнă пулнă, тет. Вăлсем хăртна выртрĕç тет çывăрма.
бояться, пугаться, страшиться. Якейк. А! хăрарăн-и? Ага! испугался? ГФФ. † Çак çырма орлă каçмăттăм та, çĕлентенех хăратăп. Эп çĕлентен хăрамастăп та, Петĕртенех хăратăп. Не перешел бы я через этот овраг, да боюсь змеи. Собственно, змеи-то я не боюсь, а боюсь Петра. ГФФ. † Хора калпакран хăраса ăсторовă тумасăр ан иртĕр. Не пугайтесь черной шапки, не проходите мимо, не поздоровавшись. А.-п. й. 7. Кушакран хăраса упи йăваç тăрне улăхса ларнă. Ib. 19. Никам килесрен те хăрамасть пăшаллă этем. Ib. 24. Кăмака çине тахăшĕ улăхса выртнă та, пӳрте кĕме хăратăп, тесе калать, тет, кайăкĕ. Ib. 41. Юрĕ, тилĕ тус, хăрасах килет пулсан, атя хам хыççăн,— тет ула-такка. Ib. 42. Эсир мĕнле килтĕр: хăраса-и хăрамасăр-и? — тет. N. Вăт ухмахсем, кăшт шăхăрсанах хăраса ӳкеççĕ (сильно пугаются). А.-п. й. 59. Санран хам та хăратăп та, ачам пушшех хăраса кайĕ,— тет пукани. Ib. 90. Юрĕ. Ĕçрен хăрамăп. N. Мулкачи курсан хăраса кайса тарса кĕчĕ вăрмана. N. Çуннине çисен упаран хăрамасть, тет. Хора-к. Хăрама вĕреннĕ йытă виç кон малтан вĕрнĕ, тет. Регули 834. Вăл çавăнпа хăрарĕ, тĕттĕм полнăран. Ib. З. Эп хăратăп калама. Ib. 684. Хăрамалли вăрман çок конта. Ib. 685. Хăрамалли çын çок конта пирĕн. Ib. 705. Вăл çынтан хăрамăлла. Ib. 1404. Вăл питĕ хытă хăраса чĕтĕресе тăчĕ. N. Манăн халăхран хăрамалăх çук мĕн, тесе шухăшла пуçланă. N. Çапла вăл хăрамасăр-тумасăр пурăннă. Юрк. Килте хăраса-туса ан тăрăр. Ала 94°. Хайхи арăм тата ыйтнă вĕсенчен: „Апла хăрассăр пур, мĕншĕн тата ачăр çинчен кĕпине-йĕмне те хывса илтĕр“,— тенĕ. Сбор. по мед. Унтан хăрасах та хăрамалла çав. Шурăм-п. Мĕскĕн Иванĕ çĕрĕк шалт хăраса пĕтнĕ. СПВВ. Хăрас-тăвас пулсан. Кан. Малтан лашапа каçма та хăрамаллаччĕ. Прежде и ездить (по мосту) было опасно. Ib. Халĕ каçса çӳреме хăрамалли çук. Ib. Хам тытса усрама хăрарах патăм-çке. Ib. Пĕр çынсем çеç вĕсен пӳрчĕ ларнă вырăнтан хăра-хăра иртеççĕ. N. Чун пит хăратчĕ, тет, ТХКА 113. Йысна, эс ишме пĕлен, сан хăрас çук. Ib. 114. Атăл, Çавал, Кĕтне, Сĕве шывĕ пулсан, шыва кĕме хăрас çук. N. Хăраса тăманçи пулĕ ву. Курм. Хăра-хăрах эпĕ хут вĕренме карăм. Ачач 22. Пысăклансан мĕн пулĕ... Аçунтанах хăрамăпăр ун чух. Ib. 109. Ун майăн вара Санккапала тепĕр хĕрача та вилес пек хăраса янă. Шорк. Вал мана тем те пĕр каласа пĕтерчĕ те тухса карĕ, эпĕ хăра юлтăм, нимĕн тума та пĕлместĕп. Насказал он всякой всячины и ушел, я же пришел в ужас и ничего не могу предпринять, ничего не успел спросить (недоумение, растерянность по поводу неожиданности). Оп. ис. ч. II. Вăл, çынсем килеççĕ тенине илтсессĕн, хăра юлнă. Когда он услыхал о том, что идут люди, на него нашел страх. N. † Çак поçнелле ухаплă, эпир ухапран хăрас çук. Собр. † Туратлă йăвăç касас, терĕм, иртессинчен хăрарăм. Капк. Мĕнле ача пулать вăл, хăрама пĕлмест.
то же, что хăрпăк. Хурамал. Юр хăрпăх кăна çурĕ халĕ (= çӳхе, сахал).
хăçан та пулса, хăçан та пулсан, когда-нибудь. Юрк. Итле-халĕ, Петĕр. Эсĕ хăçан та пулин сăхсăхни? N. Унтан тата вĕсем хăçан та пулса калаçнă хака чакарассине шанаççĕ.
красота. Ядр. Хăт = нĕр. Кильд. Пуçăм çинче сарă тутăр, пуçăм хăтне вăл кӳрет. Шурăм-п. Урам хăчĕ килчĕ. Халĕ ĕнтĕ выльăх та, çын та урамра пур. На улице нет прежней пустоты. Сред. Юм. Ху хăтна ху ярса çӳрен çав, темĕнскерле тôмтир тăхăнса. Могонин. Хăт мĕн-ши вăл? Ак мĕн вăл. Если арлă-арăмлă çын лайăх пурнать-тĕк, хăтлă пурнать теççĕ. Если арĕм вилет, упăшки юлать, вара вăл пӳртре хăт çук теççĕ. Мĕншĕн-ха вăл? Мĕншĕн тесен вăл пӳртре тискер пурăнма, лайăх мар, çакна калаççĕ хăт тесе. Якейк., Хора-к. † Пĕр хораскер-лотраскер, çак ял хăтне ярнăскер, пирн ял хăтне кӳрес çок. В. Олг. Эпĕр тоя каймасан, тойă хачĕ килес çок. Ой-к. Уя тухсан уй хăтне пар, анкартне кĕрсен анкарти хăтне пар, киле кĕрсен кил хăтне пар. Пшкрт. † Кирех те пӳрчĕ пысăк пултăр, ултантăш çук-тăк, хăчĕ çук.
избавиться, спастись. Регули. 816. Вăл шу орлă каçнăпа (каçса) анчах хăтăлчĕ. N. Пĕр эпĕ анчах хăтăлса юлтăм. М. Сунчел. Муртан хăтăлса юлас тесе, пилеш йăвăççисене çурса ун витĕр тухатчĕçĕ. А.-п. й. 55. Чӳречерен сикрĕм те, вĕлтех тарса хăтăлтăм. Ib. 23. Çапла икĕ така кăвак кашкăрпа хăмăр упаран хăтăлнă. Бес. чув. З. Микулай эрех ĕçмен çын пулнă, халĕ те вăл кулса хăтăлчĕ: „Çук, çур путылкапах хăтăлаймăр, пĕрнех те лартăр-ха“,— терĕ. А.-п. й. 49. Вăл аран-аран юман юппинчен хăтăлса тухрĕ, тет. Он кое-как вырвался из западни. Капк. Эй, инкесем, аппасем, хĕрсем, хутла вĕренме тытăнар, унсăрăн эпир тĕттĕмлĕхрен хăтăлма пултараймастпăр. || Уйти целым. Самар. Хура вăрман айĕ такăр пулсан, хăтăлаймĕ тилĕ пур пулсан. Когда в большом лесу станет гладко, лисице, если она будет там, не уйти целой. Толст. Хирпе пынă чух вăл хăтăлса-хăтăлса пыратчĕ, тет (олень). || Выздороветь. N. Папай сымар, питĕ начар (плох), те хăтăлать?
корăк (-ы̆к), трава; растение. Разг. С.Мих. 5. Çорт(ă)ри та корăк полса, тăм тиврĕ. N. Унччен шăмă витĕр курăк шăтĕ. Сред. Юм. Корăк хыта пуçланă ĕнтĕ, утă çăлма каяс полать. Ib. Корăк ешли çыпăçнă. (Корăк çине ларсан кĕпе çомне корăк тĕсĕ çыпăçсан калаççĕ). Чураль-к. Тăп-тăп тапиçăм, тăпи ура (-и?) хуçăкçăм, пиçен-таçан курăкçăм, курăк çине пусимăп. (Пыл хурчĕ). Сĕт-к. Акнă корăк, посеянная трава. N. Курăкчен — до начала роста травы. || Комнатный цветок. ПВЧ. 110. Кантăк çинче сар курăк, сарлать-и те, сарлмасть-и? (распустится он или нет?). Сред. Юм. Чӳрече омне корăк (цветок) лартнă. || Незрелый. В. Олг. Орпа полса çитиман-хальă, ĕнер те корăкскерех вуртăмăр, (жали траву травой). КС. Халь тырă курăк-ха, вырма юрас çук. Ib. Пушăту ытла курăк, чатас çук çăпатара. || Неопытный, молодой. ЧС. Халĕ (эсĕ) курăк-ха (ты еще зелен), мĕн илтессе пĕлместĕн. Сред. Юм. Пĕчик ачасене: корăк-ха çав, мĕн чолах ĕç ĕçлеччĕр ăсĕм! теççĕ. КС. Курăк мар-и вăл халь, сухара ăçтан чăтать (гов. про лошадь). || См. корăк полă.
(куслав), сначала насмешливое прозвище человека, а потом— назв. киремети. ЧС. Пирĕн ялта виçĕ çын пит аслă киремет тытса тăраççĕ, вĕсенчен чăн аслине Куслав кĕлли. Тав кĕлли теççĕ. Çав кĕлĕсене тытса тăракан çынне те, Куслав тесе виртлесе каланă, вара хушамачĕ тăрăх кĕллине те çаплах калана. Аслă кĕлĕсене çулталăкне тăтăшах парне кӳнĕ те, пит нумай тăкăннă. Çавăнпа пуян çынсем анчах тытса тăнă, начартарах çынсем тытса тăма вăй çитеймен. Куслав кĕлли ĕлĕктерех пит пуян та кӳмесемпе кăна çĕмĕрттерсе çӳренĕ, халĕ начарланса çитнĕ те, çара çунапа кăна тĕкĕртеттерсе çӳрет, теççĕ. Кайран кĕллине чӳклеме вăй çитеймен. Вара вăл: манăн турра çынсем те пуçапса тăччăр, тесе, пĕтĕм халăх çине сулса янă, теççĕ. Çавăнтан кайран пур çын та пуççапса пурăна пуçланă. Куславпа пĕр çын та вăрçмаççĕ. Унта пĕр-пĕр çын вăрçсан, вăл ăна хăй кĕллине сулать, теççĕ. Сана, Куслав, асăнатпăр, витĕнеппĕр ашпа, пăтăпа, пашалупа чӳклеппĕр...
(кус), коç (кос), глаз. N. † Хĕп-хĕрлĕ чĕремшĕн йĕре-йĕре, икĕ улма пек куçма пĕтертĕм. N. Вилнĕ çын, вилсен куçне уçса выртать пулсан: вăл çилленчĕ пулĕ, теççĕ. N. Куçпа килчĕ. Вернулся с военной службы по причине болезни глаз (срв.: куçпа яраççĕ, куçпа выртать). N. укçан куçĕ çук. (Послов.). Сред. Юм. Паян тола тохман та, тола тохсаннах, куç кашарса каять. Ib. Куçпа пăхсан (на глаз), пĕр виç-тăват çохрăмран та ытла пик мар; кайма тăрсан, вăн çохрăм та полĕ. Ib. Куçа пĕтерсе ятăм, глаза заболели, и я никак не могу их вылечить. Ib. Куçа çисе тăрать. Режет глаза (говорят о светлых, блестящих предметах). Ib. Куçа çисе тăрать вит! (Говорят о красивом предмете, на который любо глядеть) Ib. Куçа хĕретнĕ, тесе, йĕнĕ çынна калаççĕ. Ib. Куçран тĕртсен те, корăнмас. Очень темно, хоть глаз выколи. Никит. Çĕр (ночь) тĕттĕм пулнă, куçран тĕртсен те, курăнмаçть (не видно ни зги). Альш. Куçпа çӳлелле пăх та, унтан курăн мана, тенĕ. Якейк. Çолахай куç тортсан (если бьется живчик): çын çиять, теççĕ; Сылтăм куç тортсан: çын мохтать, теççĕ. СТИК. Ватăла-киле куç вăйĕ пĕтет те, куç тĕтĕрелĕ кăтартакан пулат. [Куç темĕскерле уççăн, рас (ясно) кăтартмас]. Кильд. † Куçна хуп та, ална сул. Янтик. † Пушмак питне пит пăхăр, куçăр тухса ӳкес пек; кĕçĕр хĕрсе(не) пит пăхăр, хĕрсем тухса каяс пек. N. Акă çил-тăвăл калама çук, куçпа пăхма çук, тусан вĕçтерсе те çитрĕ. КС. Куç шăтса тухас пек ыратать (ужасно болят). Истор. Александр пыриччен, вăл хăй ушкăнĕпе Финский залив хĕрринче çĕрĕпе, пĕр куç хупмасăр, шведсем килессе сыхласа тăнă. Ск. и пред. 69. Икĕ куçĕ хуп-хура, икĕ хура шăрçа пек. Изамб. Т. Çĕр тĕттĕмленчĕ, куçăран (= куçран) тĕртсен те, курăнмасть (не видно ни зги). N. Куçне вĕçĕртмест. Не сводит глаз? Ядр. † Ах, эсрел карчăксем, шăтарас пек пăхаççĕ, вилнĕ шапа куçĕпе! N. Арăш-пирĕш куç ик майнелле пăхать, арăш-пирĕш пăхать. ЧП. Ăçта каян, тантăш, икĕ куç куççульсене юхтарса? N. Çапла хаш чухне куç, шăтса, хуплансах ларать, Юрк. Унта куç курĕ-халĕ (увидим) — разрешить туччĕр (только, бы разрешили издание газеты). Ib. Куç витĕр пăха пуçлат. Кан. Кĕрхи тĕттĕм каçсенче куçран тĕксен те курăнмасть (хоть глаз выколи). Орау. Кала эсĕ ăна, вăл манăн куçа ан курăнтăр (пусть он не показывается мне на глаза). Ст. Чек. Куçран кăшт айвантарах. Слабоват глазами. Орау. Куçĕсем куçлăх тăхăннăран ыратаççĕ унăн. Глаза у него болят от очков. Ib. Куç алчăрхарĕ (не разбирают). Ib. Çиса ярас ку çăмартана, куçа ан курăнтăр! (чтобы оно не мозолило глаза). Кив-Ял. Куçех вăрă. По глазам видно, что вор. Чебокс. Кори коçа корми тăвать (притворяется, что не видит). N. Куç курать те, ал çитмест. Видит око, да зуб неймет. Н. Седяк. Куç кĕçĕтсен: вăтанатăп пулĕ, теççĕ. (Примета). Ib. Куç курнине çимесен, куç суккăр пулать теççĕ. СТИК. Хăçан куçă хупăнĕ-ши? (= хăçан эс вилĕн-ши? — Ачипе тарăхса çитнĕ амăшĕ чун хавалĕпе калат). Ib. Куçĕсем чыст (чит. ц'ист) хуралса кайнă (говорят о больном, у которого около глаз образовались синие круги). Ib. Куç юнăхнă (= хĕрлĕленсе кайнă). Ib. Куç тула юлчĕ. (Говорят, когда в сумерки, входят со двора в избу; тогда глаза ничего не видят вследствие смены света тьмой). КС. Тăватă куçлă (человек в очках). В. Олг. Толта коçлă çын (лупоглазый; так и у КС.). Хорачка. Çиелте коçлă çын (то же). Ст. Чек. Хӳри куçĕ айне пулах карĕ, тет (тут же увидал). Ib. Сан ача пур-и? — Çук, хырăм ӳкрĕ (или: куçа валли пур та, алла валли çук. Говорят о выкидыше). Н. Лебеж. † Камăн кинĕ, тийĕçĕ, унăн кинĕ, тийĕçĕ, куçран вăйсăр (больна глазами), тийĕçĕ. N. Пирĕн умра, мĕн куç курнă таранчченех, çилпе хумханса выртакан аслă тинĕс пек, тырă-пулă пуссисем симĕсленсе, сарăлса выртаççĕ. Якейк. Пĕр стаккан сĕт куç пак толтарса патăм (= полнёхонек). N. Куçу пăч пултăр! Чтобы тебе ослепнуть! Ст. Шаймурз. Ача хăй куç курнă çĕре (= куда глаза глядят) кайнă. Ст. Чек. Куçĕсем сӳннĕ. Глаза не видят. (Так говорят: 1) о рассеянном человеке, когда он не видит искомого предмета: 2) о человеке, лежащем при смерти и ничего не видящем). Альш. Куçĕ сӳннĕ= куçĕ çути пĕтнĕ (вилсен). Сĕт-к. Куçĕ шăтса йохтăр! (ругань). Ал. цв. 6. Унăн тавра, куçран чиксен те, нимĕн те курăнмасть. Шибач. Апай, мана, тет, паян йоман торачĕ çапрĕ, коç кормаç, тет. N. Пĕр каска урлă икĕ алтан вăрçаççĕ. (Куçсам). Изамб. Т. † Пĕвĕмĕр ырă çын умĕнче, шур куçăмăр атте-анне умĕнче. ЧП. Кĕрсеех те ăсăм çитмерĕ, çамрăк пуçăм юлчĕ çын куçне. Изванк. Пуп куç — нӳхреп куç, теççĕ. (Послов.). Собр. Куçа хирĕç куç, чĕлхене хирĕç чĕлхе, теççĕ. (Послов.). Якейк. † Вăрман орлă каçрăмăр, вĕрене çинчен куç каймар (все смотрели, интересовались листьями клена). Собр. † Куçкĕски пек аккана куçран кăларса ятăмăр (т. е. лишились её). || Сглаз. Т. VI. 33. Хăмăр куç, кăвак куç, чакăр куç, чалăрнă куç, йăв куç, çыр куç, чан (так!) куç, арăм куç, арçын куç, килти куç, тулти куç, ял-йыш куç, килен-каян куç, вырăс куç, тутар куç, чăваш куç те пулсан, тухса кайтăр Плаки çинчен (заклинание). ЧС. Усал куçа тавăрни (или: шăтарни — поверье, когда ставился лошадиный череп на кол в огородах от сглаза). || Ямочка для масла (в каше). Юрк. Пĕрер кашăк пăтă ăсса, куçне пуçса çийеççĕ. КС. Кашни хуран çине куç туса, виçшер кашăк çу хурать. || Глазок (у картофеля). N. Кашни çĕрулмин, пысăккин те, пĕчĕккин те, темиçе куç пулать. || Стежок (при вышивании). N. Коç хăварса тĕрленĕ (род узора). || Петля (при вязаньи, напр. чулка). Кăмак-к. Куç йолнă. Пропущена петля. || Узел (основы). Сред. Юм. Пир тĕртнĕ чохне куç ярса тĕртеççĕ («распускают одно звено»). Шевле. Коç — комнă çиппĕн пĕр йăлăмĕ. || Каждый из кварталов, на которые разделено поле. Альш. Вăл пулуссасем (полосы поля) аслă çула маййăннисем аслă çула маййăн тӳп-тӳрĕ каяççĕ, урлисем кунталла май тӳп-тӳрĕ анаççĕ. Хирте вара çапла куç-куç пулса тăрать акмалли çĕр. || Квадратная сажень. N. Теçеттини кунта, хысна хисеплекен теçеттин пекех, 2400 куç хисепленет. || Стекло (звено) в окне. Шибач. Богдашк. Пупин чӳречисене чулпала веç персе çĕмĕрсе пĕтерчĕ (разбил); вуникĕ куç шăтăк ларат халь те. Тим. † Вуникĕ куçлă шура курнитса, ял илемне çав кӳрет. || Пузырь (водяной). КС. || Ячея, macula (сети). || Ячейка (сота). || Устье? N. Çавал куçĕ. || Водяная жила. N. † Кăвак юман, шур юман сивĕ çăлăн куçĕнче. || Глубокое место (сомн.); полынья? Слеп. Атăл куç — тарăн вырăн. Ib. Атăл куçсем питĕрĕнсе лариман-ха (шăтăк полать куç пак).
употр. в чувашизмах. N. Хай савнă ывăлăм халĕ те пурăнать иккен-ха! Часрах каям та, курам çавна куçăм туллиех (нагляжусь-ка на него)! тенĕ савăннипе. N. Кĕçĕн ывăлне хăй патне хăварса, куç тулли курса тăранасшăн пулнă. СПВВ. Куç тулли курас, наглядеться. Альш. † Ĕнтĕ, тăванăмсем, çунатăмсем, курсан-курмасан та, куç тулли (т. е, вы — одно загляденье?). Трхбл. † Хрантсус явлăк, çӳçи мамăк, çыхсан çыхмасан та пуç тулли; ĕнтĕ, тантăшçăм, савнă тантăш, курсан-курмасан та, куç тулли. N. † Ăйхăм килет куç тулли (мои глаза полны дремотой), ăçта выртса çывăрам-ши? N. † Пирĕн аттесем куç тулли, пирĕн мĕншĕн кулянас? Янтик. † Çак Тимешĕн хĕрĕсене курса тухăр (е: юлăр) куç тулли. Якейк. Куçăм толли= пăхса савăнмалăх.
кот (кут, кот), nates; зад, круп (лошади); cunnus. N. Кĕркуннеччен кунтах пурăнатăп-халĕ, хăнк та тумастăп (и усом не веду): кутра шăлавар пур. Якейк. Паян кот хыçма ерçмесĕр ĕçлерĕм (работал без единой минуты отдыха), вăл тата: ним те туман, тит, (а он говорит, что я ничего не делал). СТИК. Кутне куршанкă çыпçăннă, тесе выляса чупса çӳрекен ачана ĕç кутне (к делу) тăратсан калаççĕ: кутне куршанкă çыпăçрĕ ĕнтĕ, ĕнтĕ тек янкаса çӳреймĕ. Вăл, ĕмĕрлĕхе ача вăййине (детские забавы) хăварса, ĕçе тытăнни пулат. Сред. Юм. Халь хĕлле пôлнă та, пĕчик ачасĕн кочĕсем хĕсĕннĕ (им прижало хвосты-то!), пĕри те орама тохаймаççĕ. Шибач. Онта пычĕ пĕр пăлатньăк, кот хыçне портине чикнĕ (с топором за спиной). Якейк. Шойттанăн сехри хопса тохрĕ. Кота хорт кĕнĕ пек коскалат анчах. Ib. Вăл чĕлĕм тортать-и? — Тортма мар, котран кăларать! (очень много курит). || Основание. Ала 29. Пат-пат-парапан, парапан кучĕ çурăлчĕ. N. Хуран кучĕ. Дно котла. || Пень. Ой-к. † Йăвăç кассан, кут юлать. М. Васильев. О хорама кончен (= котĕнчен) те ыраттара пуçланă çынсене (киреметь). Абыз. † Тăхăр юман пĕр кутра, тураттисем пĕр майлă, çулçисем çил майлă, эпир хамăр çул майлă. Якейк. † Ик шмат-кĕпçи пĕр котран, татрăм çирĕм — тути çок. || Комель. Тайба. † Шыв хĕрринчи кĕпçене кутне кас та, шыва яр. Изамб. Т. Кантăр ĕлкĕрсен, ăна татаççĕ те, кутне касаççĕ. Яргуньк. Çынĕ каланă: кăçăл та тулă акăпăр, эсĕ кутне ил, эпĕ тăррине илетĕп, тенĕ. Чураль-к. Эпир вуниккĕн пĕр тăван, вуник ана тул акрăмăр; кучĕ (хăмăлĕ) пулчĕ хумăш пек, тăрри пулчĕ пăрçа пек. Ала 14°. Çавă йăвăç кутне виçĕ чалăш чавсассăн, унта выртать пĕр тимĕр. || Корень (числительное слово). КС. Çĕр кут палумми йывăççи лартрăмăр. || Употребляется в качестве послелога. Альш. Этемсем вут кутĕнчен (с пожара) тарнă. N. † Çĕнĕ çăпата, шур чăлха, çырма кутне (на речку) ансассăн, йĕпенессĕн туйăнать. N. Çырма кутĕнче (у речки) пĕр тĕлте, нумай пулмас, çерем пурччĕ. N. Çав кӳлĕ кутне (у озера) Сахрун ятлă чăваш йывăç пахчи тунă. Образцы. Кăвак-кăвак кăна кăвакарчăн, йăви кутне (к гнезду) пырсан, савăнать: Ib. Эпир кĕр кайас çук, çур килес çук, атте çумне кил-çурт хушас çук, кĕреки кутне (за его стол) ларса юрлас çук. Т. VI. 46. Шыв кутĕнче ытла сăмах-юмах пулмарĕ-и? Çырлах! Ст. Дув. † Сарă хĕр сана ăçтан курам, кил чӳрече кутнерех. ЩС. Çăл кутне ма пытăн? N. Пĕтĕм ăш çӳле çĕкленсе ухаççĕ те, вара апат кутĕнчен те апат çимесĕрех тухса каятăп. Кан. Пĕр сĕтел кутĕнчен тепĕр сĕтел кутне çӳрерĕм (в присутственном месте). Альш. Эпир хамăр пусă кутнерех пурăнатпăр. СТИК. Вут кутне (к огню) пыма хăрушă. Сред. Юм. Пос котне йолаччин çапах ĕçлеççĕ (кончают полевую работу после других). Ст. Чек. Витре пус кутĕнче ларат. Ib. Алăк питĕркĕччи кĕçналăк кутĕнче выртат. Г. А. Отрыв. † Савни каланă сăмаххи халь те чĕре кутĕнче.
взад и вперед, туда и сюда, шиворот на выворот, вверх тормашкой. Уравăш 2. Халĕ вĕсем, йышланса... Уравăш çырми тăррине... çичĕ çырма юппине, усал çĕре пăхмасăр, кутăн-пуçăн тиркемен: саркаланса пĕр ларнă. Теперь они размножились и широко расселились по семи отвершкам Ораушинского оврага, не глядя на то, что тут неудобное место, ничего не разбирая, как попало. ЧС. Ак эпĕ сана каçчен çиме парам мар! терĕ те, пӳртрен, кутăн-пуçăн тĕртсе, кăларса ячĕ (вытолкала взашей, не дала ему спокойно выйти). КС. Кутăн-пуçăн йăвалан, кувыркаться на разные лады. Тогаево. Хайхи çармăс котăн-пуçăн пăхкаларĕ те: ом шинчĕ (не знаю), терĕ. СПВВ. Х. Кутăн-пуçăн шухăшла. N. Котăн-поçăн халапсем поплесе лараççĕ (несут похабщину). Хăр. Паль. 3. Амăшĕ хайхи, тин куçне уçрĕ курăнать, ача чирĕ кутăн-пуçăн шутлаттара пуçларĕ. Ib. 23. Уринчен урине хуллен çеç иртеркелесе кутăн-пуçăн пăхкаласа пырать. Якейк. Пĕрре анчах çапрĕ — котăн-пуçăн йăванса кайса, тăнтан кайса выртрăм нумайччен. Орау. Ачине урапа çине лартнă та, кутăн-пуçăн кустарать (двигает взад и вперед). Илебар. Ачи, ни кутăн ни пуçăн (ни вперед, ни назад) тухма аптраса, çавăнтах вилчĕ, тет. || Нерешительно, неопределенно. N. Котăн-пуçăн поплет.
назв. игры (игра с двумя палками: одна палка — короткая, другая длинная). Зап. ВНО. Орау. Кучикле вăйă. Кучикле вылянă чухне мăшăрлăнне пăхса вылямаççĕ. Кучикле иккĕн те, виççĕн те, тăваттăн-пиллĕкĕн те, улттăн-çиччĕн те выляççĕ. Алтуйилле вылянă чухнехи пекех, кашнин пĕр алтуйи, мĕн пурне пĕр кучик пулать. Выляма тытăниччен камăн малтан çапмаллине, черечĕпе кам хыççăн кам çапмаллине пĕр-пĕр вăрăмрах патакпа е хăйсен алтуйипе (патакки тăрăх аялтан çӳлелле ал тытса хапарса) шăпа яраççĕ. Патак çӳл вĕçне ал тытса тухсан, камăн шăпи чăн вĕçне тухать, çавăн малтан çапмалла пулать; ыттисем черечĕпе, шăпине кура, пĕрин хыççăн тепри çапаççĕ. Анчах чăн вĕçĕнчин алли çумĕнчи, хăй уммĕнчипе тавлашма та пултарать. Хăй умĕнчи (çияла тухни) аллине патак вĕçĕ кăшт анчах кĕнĕ пулсан, вăл аллинчен çаннине кăларать те, кĕпи çаннипе çав патака виçĕ хут çапать. Çапса ӳкерсен, ку малтан çапать, малтан шăпи çиала тухни кун хыççăн çапать. Вăййи ак çапла пуçланать. Малтан пĕр-пĕр такăртарах çĕре ăрам варрине, урлăшне те, тăршшине те аршăн çурă туса, алтуйипе çырса, тăваткал чикĕ тăваççĕ, чикки варри(не) пĕр çу лупашки пек шăтăк тăваççĕ. Çав чикĕрен çапма тытăнаççĕ. Çапасса, кирлипе, темиçе тĕрлĕ те çапаççĕ: кустарса çапаççĕ, чиксе çапаççĕ, кустарса утаççĕ, тата чиксе те утаççĕ. Кустарса çапни виççĕ пулать, чиксе çапни иккĕ шутланать, кустарса утни те иккĕ шутланать, чиксе утсан пĕреççех пулать. Чиксе çапнипе тата кустарса утнипе чиксе утнисем кашни выляса тухнă чухне (при последнем ударе) анчах пулаççĕ. Чăн малтан çапаканни чиккинчен (из квадрата) кустарса çапса ярать; ун хыççăн çапасси кучик хыççăн чупать. Кучикки ăçта ӳкнĕ, çав вырăнтан кучиккине утса, чикке кӳртме тăрăшать; кӳртсен хăй çапать те, ун хыççăнхи сыхлама каять; кӳртимасан, хай çапаканни каллех чикĕ тулашĕнченех кустарса çапса ярать. Çапла хăçан та хăçан кучиккине чикке кӳртет, çавăнчченех кучик хыççăн чупать. Вăййи хисепĕ вăтăра çитиччен шутланать (хисепленет). Çапаканни лайăх çапать пулсан, вара сыхлаканнин кучик хыççăн чупса пĕтĕмпех тĕнки тухать. Хăш-хăш çĕрте миçе çапнине шутламасăрах выляççĕ. Пирĕн шутланисĕр пуçне тата «шăтнисем», «çуннисем» пур. Çапаканнин шучĕ тăххăртан иртнĕ пулсан, сыхлаканни кучиккине уткăнса пынă çĕртен çапса ӳкерсен, çапаканнин вара юлашки хут çапни «шăтать» (шутланмаçть). Чикĕ тулашĕнчен çапса янă чухне, ăнсăртран калле чикке кĕрсе ӳксен, «çунать», пĕртте юлмаçть; шучĕ тăххăртан иртнĕ пулсан, тăххăра анчах юлать, тăххăртан иртмен пулсан, пĕтĕмпех çунать. Вылянă чухне яланах кустарса çапаççĕ, анчах выляса тухас чухне пĕре çитмеçт-и, унта вăтăра иккĕ çитмеçт-и, çавна кура: е кустарса утаççĕ, е чиксе çапаççĕ, е чиксе утаççĕ. Кучик сыхлаканнине çапаканни питех юратмаçт пулсан, тата ун хыççăн çапассине юратарах парать пулсан, кустарса утас вырăнне чиксе çапать, мĕншĕн тесен хăй тухсан, кучикĕ инче уткăнса кайнипе сыхлаканни кучиккине чикке кӳртимаçть те, вара кучик сыхлакан хыççăн çапмалли тухнин вырăнне тăрса, çапса хăй шутне тултарать. Чăн малтан выляса тухаканни ыттисене выляса тухма (шута çитерме) виçĕ тапхăр (т. е. три очереди) çапма парать. Виçĕ тапхăрччен те выляса тухмасан вара, чăн малтан тухни вăсене хăрах уран сиктерет. Вăл кучиккине илет те, ăна е ал вĕççĕн (подбросив рукою, которою и бьет), е алран (держа в левой руке, бьет правою) çапса ярать, епле те пулсан кучиккине инчерех çапса яма тăрăшать. Вара чикĕпе кучик кайса ӳкнĕ хушша выляса тухайманнисене виçĕ хутчен каллĕ-маллĕ хăрах уран сиксе кайса килтерет. Кучикки ытла инче утăнса кайнă пулсан, пĕр хут анчах сиктерет. Выляса тухас уммĕн вăтăра çитесси пĕреççех пулсан, чиксе утас вырăнне е чиксе çапсан, е кустарса утсан, мĕн пурĕ пурте çунать; иккĕ çи тмен пулсан, кустарса утас вырăнне, е чиксе çапас вырăнне кустарса çапсан та, пĕтĕмпех çунать. Çапла выляттăмăр эпĕр ĕлĕк кучикле, халĕ вăл вăйя вылямаççĕ ĕнтĕ.
коштан, коштан, мироед, нахальный заправила. N. Куштан — держащий себя важно, горделиво и относящийся презрительно к другим. Бур. † Урам тăрăх çӳрес мар, куштан йыттисене вĕртес мар. Лашм. † Умра тăшман, хыçра куштан, — епле ӳстерем-ши çинçе пӳçĕме? Собр. Куштан çăварĕ пысăк пулать. (Послов.). Якейк. Коштан — хаяр, осал, пор ĕçе те хăй тăвас тенĕ пек тутаракан çын. Коштансам ялта яланах ялпуç полаççĕ. ГРМ. Астăвăр-ха чипертерех: халĕ чăваш хушшинче çырăва вĕренмен куштансем те нумай-çке? Вĕсем çырăва пĕлмесĕрех çынсене пусмăрласа пурăнаççĕ, çынсенчен вырăнсăрах, хăратса, эрех те ĕçеççĕ, укçа та илеççĕ. Истор. Салтаксем пит куштантараххисене тыта-тыта вĕлернĕ. Юрк. † Çул хĕрринчи куршанкă куштана тухас сасси пур. Шорк. Коштан — придирчивый человек, от которого трудно отвязаться, если он сердит. || Форсун, щеголь. К.-Кушки. || Альш. Куштан хĕр, куштан каччă (пур япалине те илемлĕ тăвасшăн тăрăшать: унăн калаçни, кулни, тум тумланни пурте ыттисенчен авантарах пулас тенĕ пек пулать). Череп. Куштан, бойкий, который стоит во главе. || Форсисто. Юрк. † Çĕлĕксене куштан лартас мар, куштан чĕрине çурас мар. Бур. Тутăрсене куштан лартас мар, атте-анне ячĕсене ярас мар. || Свойство того, кто назыв. «куштан»: N. † Карта çумĕнчи, куршанкă, куштан пулас сасси пур. Эй атте-анне! пирте куштан çук. Сенчук. † Арçынсенĕн куштанĕ килĕшет тӳре умĕнче (перед начальством). || Мотыга. Абаш.
(к'ӳл'эбэ), форма, отпечаток; корпус, тело, организм. Шурăм-п. № 10. Таса юр çине кайса выртса, хăйсен кӳлепине (отпечаток) хăвараççĕ. (Гаданье). Сред. Юм. Пăркон чирлесе выртнăранпа ôн çын кӳлепи çиç тăрса йолнă, сăнĕ-пуçĕ çыннăнни пик те мар. || Труп. Шурăм-п. Халĕ иккешĕн кӳлеписем те (их трупы) вилнĕ çĕртех выртаççĕ. || Портрет. N. Малта пысăк майра кӳлепи çакăнса тăрать.
юг? Иерк. 36. Кăнтăр кунĕ лайăхчĕ, пĕтем тĕнче уярччĕ, анчах халĕ кӳлĕм ен тĕттĕмленчĕ çур тĕнчен.
(кӳбэл'эк), особая, неширокая, кумачная обшивка, образующая четырехугольник и идущая (ambiens) сзади и спереди вокруг ворота женской рубахи. Ст. Чек. СПВВ. N. Кӳпелек — хĕрарăмсем кĕпе умне хăмачăпа тĕрĕ çĕлесе хураççĕ. Альш. Унтан тата кăкăр умĕнче кӳпелек тенĕ: тĕрлесе тунă çумне хăмаç тытса çавăрнине каланă вара: «кӳпелеклĕ кĕпе» тенĕ, тата «хăмаç çĕвĕлĕ кĕпе» тенĕ (у женщин). Кӳпелексене улача кĕпене, кăвак кĕпене тунă; хĕрлĕ кĕпене туман. Халĕ ĕнтĕ вăл кӳпелексене тума та пăрахаççĕ.
подавать, приносить, возвращать. Бгтр. † Алăк патĕнче алтăр пурччĕ, илсе кай та, кӳрсе пар. Тет. Алана кӳрсе паратăр пулĕ. N. Кӳрсе параймарĕç. Не возвратили мне. Янтик. Исе каясса, исе кай та, анчах пĕр-ик кунтан кӳрсе пар, мана кирлĕ пулать. Орау. Паянах кӳрсе парăп. Сегодня же принесу вам обратно. Янтик. Иван, эс хăв кӳрсе пар ку кĕнекесене! Ib. Илсе каять те, кӳрсе памас у! || Подавать. Юрк. Пире çакна (это кушанье) кӳрсе пар халĕ тетпĕр (оффицианту).
(кӳрт, к'ӳрт', Пшкрт: кӧрт), вводить, впускать; вносить. Изамб. Т. Эпĕ, ирхине тăрсан, вут хутап; ĕнене кӳртсе сăватăп. С. Дув. Ку, Яхути, упăтине кӳртет (в избу); кӳртсен: хăнана çиме лартас, карчăксем! тет. || Занести, внестн. Тогаево. Онтан лашасене шăвартăмăр та, витрине кӳртсе патăмăр (отнесли в избу и отдали). N. Çăкăрне калла кӳртсе хума хушнă. || Свозить в помещение. Сред. Юм. Кĕлтене çын итемне кӳртрĕмĕр. Снопы ввезли на чужое гумно. N. Пĕркунтарах паранкă кăларса пĕçерсе çиеттĕмĕрччĕ, халĕ паранкăсене кӳртсе пĕтернĕ. || Поместить. ГТТ. Ун çинчен (об этом) ӳлмĕрен çырăп-и-ха сире, е хам «описание» çине кӳртĕп-и. Юрк. Çак кĕнекене кӳртнĕ такмака каларăм (произнёс). Орау. Вуттине (дрова) ик çĕклеме кӳртне (принесла за два раза, разделив на двое). Ib. Ута (сено) ик çунанах кӳртсе килтĕмĕр (поместив всего навсего на два воза). Богдашк. Ку çынни: катки пысăкчĕ те, çирĕм пăта вунпилĕк пăта кӳртсе килтĕм, тесе каларĕ, тет. || Прибавлять (при тканье). Альш. Хĕрлĕ çине е кăвак, е шурă, е сарă çип кӳртнĕ (о штанах, йĕм). || Взять в услужение, принять на службу и т. п. Панклеи. Тавтапуç сана, хоçа, мана кӳртнĕшĕн (говорит работник. Сказка). Юрк. Чыканĕ, пĕр шухăшласа тăмасăрах: мана патшана кӳртсен (если бы меня сделали царем), эпĕ пĕр çĕр тенкĕ укçине вăрлăттăм та, тарăттăм, тесе кăларĕ, тет. || Вывести (в люди). Баран. 30. Хуçа Пракахвие каланă: хăвар ачана ман патма, эпĕ ăна тумлантарăп, вĕрентсе, çын çине кӳртĕп; кайран, май килсен хăй те хуçана тухĕ, тенĕ. || Принять. N. Атя школа, мана ӳччиттĕл кӳртес мар, тет. Изамб. Т. Хĕрпе кĕрӳ кӳртме пуçлаççĕ. || Зачитывать (в уплату). N. Ун тăхăр тенки çинчен тăватă тенкĕ кӳртетĕп. N. Çав укçана кӳртсе хăвартăм эп (или: тытса юлтăм). Я зачел эти деньги в счет долга. || Внести в уплату за... N. Сан икĕ тенкĕ укçана куланай çине ямарĕç. Çаран пачĕç те, эпĕ çаран илтĕм те, çанта кӳртрĕм. || Выигрывать (в игре). N. Эпĕ пилĕк мĕтеç кӳртрĕм. N. Эпир укçалла выляса (играя в орлянку) виç тенкĕ кӳртрĕмĕр.
(кӳржэ̆), сосед. N. Илья кӳршĕсем панче чей ĕçсе ларат. || Соседство. Юрк. Санăн хурăнташна юрăхлă вырăн çук халĕ, кӳршĕре те илтĕнмес. Ib. † Виççĕн пĕр кӳршĕре (у одного соседа) пултăмăр, виççĕн пĕр йĕкĕте саврăмăр. N. Илья (Илче) кӳршĕре ларат. Илья сидит в шабрах. N. Çав каç чăнах та вĕсен кӳршинче (у них в шабрах) пĕр çын вилнĕ, тет. Сутт. 48. Çынсем маяка кӳршĕ-кӳршĕпе тухса лартрĕç. Альш. Кӳршĕ ларакан çыннисем. || Соседний. Хĕн-хур. Çав çын кӳршĕ ялта пурăннă. БАБ. Кӳршĕри яла кайнă (в соседнюю деревню). Юрк. Вĕсенчен тăван (natae) хĕри-пăраçсем, кӳршĕ ялсене качча кайнисем, çавсем пек çынсене çуратса, кӳршĕ ялсенче те пĕтес çук хăйсем сăнарлă çынсем тултарнă. Ib. Иккĕмĕш ывăлне... кӳршĕ ялти шкула çырăва вĕренме панă (отдали). Ib. Кӳршĕри вулăса, прикаса вырăна кĕрет. N. Кӳршĕ пӳлĕм. Альш. Кӳршĕрех пӳртĕн тӳпине (крышу) сирсе ывăтнă (раскрыли, во время пожара, чтобы не дать попасть огню). См. поскил.
кӳршĕ-кӳпĕ, соседи, шабры. Тюрл. Кӳршĕм-кӳппĕм лайăх полсассăн, ял-йыш лайăх полсассăн, самана хошши лайăх полать. Альш. Тепĕр кунне ял-йышпа, кӳршĕ-кӳпĕпе ĕçме тытăнатпăр. Ib. Ӳчӳкре (халĕ пулмаст та Ӳчӳкĕ, ĕçки пулать) ĕçет кӳрши-кӳппипе. Ib. Карташ енне, тăрăх сак çине, арçынсене лартаççĕ чăвашсем, хăнана-мĕне пырсан, кӳршĕ-кӳппе тухсан.
(к'ӳшт'э), то же, что кӳте. Шурăм-п. № 1. Чăваш арăмин, чее ĕçнĕçем, ĕçнипе ăшĕ кӳштесе каять, тет. || Злобиться, быть в злобном настроении. Альш. Эпĕ ăна пĕр кун туя илсе каймарăм, вăл халĕ çавăншăн кӳштесе çӳрет. || Желать того, в чем после может раскаяться. КС. Арăмĕ ачисене ылханать: ма мур илмест-ши ку ачасене! тет. Упăшки калать: мĕн кӳштен, ачам! тет. || Завражн. Кӳштесе çӳрет. Ib. Эс кӳштетĕн-ха. Тебе нечего бога гневить! (ты недоволен своим счастьем). Чебокс. Ырра кӳштетĕн. Накликаешь беду. КС. Çавă та кӳштет-çке! (имеет все, а недоволен). || Ст. Чек. Кӳштесе çӳрет. (Человек) плачет, не может никак остановиться. Ib. Ан кӳште ĕнтĕ, çитĕ йĕме! || Притворяться, представляться. А. Турх. СПВВ. Мĕн кӳштетĕн? (из шалости представляешь, напр. хромого, нищего, пастуха и т. п.). . СПВВ. МС. Ку ача мĕн вырăнсăр макăрать, кӳштет-и-мĕн? теççĕ. СПВВ. ФИ. Ыратман çинчен ыраттарасси килнĕ пек: ыратать, тиекене: кӳштет [теççĕ]. Ильк. Кӳштет. Притворяется больным. (В оригинале: куштет). || Сятра. Мĕн кӳштесе (кӳштэзэ) ларатăн! Что несешь чепуху! Ib. Ан кӳштесе лар, çĕнĕ ойăк полсаç! Кăмак-к. Килĕнче кинĕпе улĕ, ашшĕне картмасăр, ашшĕ килтен тухса кайса, çапкаланса е ыйткаласа çӳрет-и, вара килĕнчисем ăна: кӳштетĕн! теççĕ (çын шутĕнчен тухса кайни).
(кы̆вак, квак, коак), синий; сизый; серый; голубой. Ск. и пред. Пасар кăвак йĕмĕ. Ачач. 82. Чӳречисене кăвакпа сăрланă (у дома), карнисĕсене пит капăр эрешлесе пĕтернĕ. Синьял. Вăрман хĕрĕнчи кăвак пĕлĕт, тем çăвасси пур халĕ. Ib. † Вăрман хĕрĕнчи кăвак тĕтри, карĕ вăрман тăршшĕпе. С.-Устье. Кайăр кунтан, кăвак кĕреçесем! Ядр. † Кăвак-кăвак кăвакарчăн, йăви тавра çавăрнат, икĕ çунатне шарт çапать: пĕр çăмарти çук, тиет. Образцы. Кăвак кăвакарчăнăн кăвакĕ çук, шурă кăвакалăн тĕпекĕ çук. Ала 60°. Кăваках канторне те кĕрсе тăрсан, авкалантăм хура та çĕлен пек. Ст. Ганьк. † Çӳл ту çинчи кăвак юман. Собр. Кавак хирте кĕмĕл выртать (пĕлĕтсем). Чăв.-к. † Вăрман хĕррисенче кăвак пылчăк, кĕпер хывса каçса пулмарĕ. М. Чолл. Иван çавăрăнса пăхать — кăвак кашкăр (серый волк). ЧП. Аслă çул хĕррисем кăвак чечек, çулаймарăм кăвакки (синие лепестки) тăкăниччен. Микушк. † Кăвакарчăн кăвак, чĕкеç хура. Эсир (= ты) лайăх, эпир (= я) начар — эпĕ тăраймăп сирĕн умăнта (так!). N. Кăвак сурăх кĕрте ларĕ. (Сĕрĕм тини, т. е. тивни). || Сивый. Образцы 40. Кăвак-кăвак лаша та, кăтра çилхе, тураса йĕс тура витмерĕ. Ала 65. † Кăвакран кушма пустартăм, витеймерĕм кăвак утма. Альш. Вăл чӳке ялан кăвак лаша пусаççĕ. || Седой. N. Пĕр кăвак сухаллă ватă ăстарик. Ск. и пред. Кăвак ватă карчăк. М. Тув. † Кăвак пуçлă атийăм кăвакарнă укçипа кăвак лаша илсе пач (= пачĕ) пире туя парса яч, туй илемне кӳресшĕн. Кĕвĕсем. Шурти, шурта шур лаша та, шурă та пулсан, кăвак юртат. (Смысл м. б такой: «хоть и белая, а рысит по-сиврму», т. е. как сивая). С. Тим. † Хапха умĕнче кăвак пăр, ирĕлмессĕн сунатрам? || Зеленый (в перен. см.). Иштерек. Эсĕ кăвак-ха, ним те корман. Ты еще зелен (т. е. молод), ничего не видал. (Так обыкновенно говорят взрослые молодым, желая подчеркнуть их молодость и неопытность. В остальных случаях употребление «кăвак» в зн. «зеленый» неизв.).
(кы̆ваба), пуп, пупок. Макка 212. Вăл (бабка) йăра, ачине çуратсан, тирпейлет; тутăрпа чăрканă чухне ачин кăвапине шăлĕпе çыртса, шатăртаттарса татса илет; унтан вара ачи енелле пăхать те, ун çине сурса, калать: çапла ятлă пултăр, тет. Шел. 22. Улăхсенче утисем кăвапаран (по пуп) ӳсетчĕç. N. Ачи кăвапипе явăннă, пăвăннă, чăрканнă (при родах). Ст. Чек. Çыннăн чунĕ кăвапара. Анне пирĕн ача тăвакан арăм патне кайнă. Арăмăн ачи виле çуралнă. Анне калат: ан йĕрĕр-ха, тет; турă çырнă пулсан, сывлăш кĕрĕ-ха ăна, тет. Вара, — ачанăн кĕпи пулат вĕт-ха ак, ача кăвапи унтан тытăнат, çавăнта кĕпипе ача хушшинче кăвапара темĕскер пăрçа пек калла-малла çӳрет. Анне çав пăрçа пеккине ача ăш енне аллипе пусса сăтăрса ярат та, ача кăшкăрса та ярат; ачи халĕ те пусан пурăнат. Ib. Ача çумне пĕр шит ытларах хăвараççĕ (кăвапине), вĕçне çиппе çыхаççĕ. Кĕске кассан ача çумне, ача час-час тăракан пулат, тет. Хĕрарăм çумĕнчен кăвапи ӳкет, ăна кункăра айне тăваççĕ: лайăх пултăр; ĕмĕрлĕ пултăр, тесе, лартаççĕ, йăт-качка çийесрен. Ib Тум хайар= ăш чирĕ, кăвапана пăрса ыраттарат. Ир. сывл. 25. Кунта халь çĕршывăн тереклĕ ăс-пуçĕ, тĕнче кăвапи. || Ямочка иа печеве. Менча Ч. Варрине (т. е. хăпарту варрине) пĕр чĕрĕ çăмарта кӳртсе лартаççĕ те, ăна кавапа теççĕ. Апат çисе тăрансассăн, çăмарта хупписене, хăпарту сăмсине, кăвапине çав куннех ака кăларнă ана çине кайса çĕре алтса хураççĕ. (Ака пăтти). ДФФ. Пашалу (жертв.) варрĕне (так!) йĕтĕр пуçĕпе пусса тутаратчĕç, ăна «кăвапи» тетчĕç. См. кăлапа.
(кы̆лар, клар), вынимать, вытаскивать, вырывать, выносить, вывозить, добывать. Альш. Хăшĕ (иные) хапхисене кăлара-кăлара ывăтнă (во время пожара). N. Хаçатне урама кăларса çаксанах (вывесили), Чавка Ваççи хăй çинчен çырнине чĕрсе тăкрĕ (изорвал). Икково. † Шор тоттăрăн çӳçи çок; кăларсан (если выпустить?) çӳçи полмĕ-ши? Изамб. Т. Ул вара пур хĕрсене укçа парат та, йапалисене урапа çине кăларат (выносит). || Моштауш. Тата хăшĕ пӳртлĕх кăлараççĕ (вывозят на определенное место, но не домой) те, пураттараççĕ те, сутаççĕ илекенсене. Бес. чув. Унăн аслă ывăлĕ, хай лашине хĕнекен Хайрулла, çав лашипех вăрмантан пĕрене кăларма (вывозить на определенное место, но пока не домой) кайнă. N. Вăрман парас пулсассăн (если дадут), çывăхарах кăларма тăрăшăр. См. тух. Ск. и пред. 102. Хĕлле пулсан, йăлăмра халăх пӳртлĕх кăларать. N. Пĕчик пичче пӳрт пĕрени кăларать. Собр. † Аллăм тулли кĕмĕл çĕрĕ, кама кăларса (снявши) парам-ши? Якейк. Ĕнер аран сӳс кăларса пĕтертĕмĕр. Ib. Ата, Мари, сӳс кăларма? — Çок, ман сӳс халях полимаçть-ха; эп сантан каран хотса (помочила). N. Вĕсен хăйсен кашнийĕн пахча çимĕç пур; çиес килсен, кăларать-татать-çиет. N. Çамрăк йывăçа кăларасси йывăр мар. Орау. Çул çинчи (на мостовой) юра тасатса, чулнех мар, тесе, кăна хăй хăранине кăларса каламасть пулмалла. || Оправдывать, наверстывать (расход). ||Обьявлять, заявлять; кăларнă та (доскребли до камня), çуна тупань шынисем чула перĕнсенех, лашасам тапах (сразу) тăраççĕ. Латыш. Пĕр вăхăтра турă шаланкăпа (канюку) ула-курака шыв кăларма (добыть из земли) хушнă. (Из сказки). Орау. Хĕрарăм пĕр пĕрчĕ кăларсач [тайком продает из дому имущество], пин пĕрчĕ тухать, тет. (Нечто в роде послов.). Сред. Юм. Килтен япала кăларать. [Так говорят, если у кого-либо один из членов семьи имеет любовника (resp. любовницу) и тайком передает (таскает) ему (resp. ей) вещи из дома]. Орау. Микула арăме тыр кăларса сутать (тайком от мужа), теççĕ. ТММ. Вăрлăх кăлар, çурла кăлар, начать сеять, жать. || Вычитать (в арифметике). || Насчитать. N. Хӳмине этем виçипе виçсе тухса, çĕр хĕрĕх тăватă чике (локтей) кăларчĕ. || Лишить (напр. голоса, земли). Кан. Кăларас ăна сасăран, кăларас! тесе, кăшкăра пуçларĕç. || Пропустить, продеть. Бгтр. Çак йĕп виттĕр канат кăлар, вара, кăларсан, икĕ пин тенкĕ парăп. || Снять. Юрк. Кĕрӳшийĕн (у жениха) аттине уринчен хĕрĕ (невеста) туртса кăларса хыват. || Согнать. N. Ман йăвана (в мое гнездо) темĕскерле кайăк кĕрсе выртнă. Атя-ха, кăлараймăпăр-и ăна? || Низложить. N. Патшана кăларчĕç. || Выводить. N. Вăсам (голуби) çав çура (в это лето) икĕ хутчен чĕпĕ кăларса карĕç. N. Вăл çăмартасене чăха айне хурса кăларсан, вара пĕр çăмартинчен йытă, тепĕринчен çĕлен, тепĕринчен куйкăрăш пулат, тет. || В. Ив. Аван вăрлăха килте кăларнине нимĕн те çитмест (т. е. всего лучше засевать своими семенами). || Выпускать. N. Хама хулана кăлармаççĕ. Учите детей. (Ачана) çын патне пит каларас пулмасть. || Взыскать, вытянуть, extorquere. Кан. Ку пилĕк тенке паянах кăларăп сантан (т. е. отомщу тебе за пятирублевый штраф, наложенный на меня из-за тебя). || N. Хăва (ты сам) курăс кăларатни. || Увезти невесту увозом. Ск. и пред. 63. Петĕр ĕнер сана хĕнерĕ те, кĕçĕр йăмăкна каларса каяс тет. || Выхлопотать. N. Пенççи кăлар, выхлопотать пенсию. Альш. Кăçал манăн Шăмăршă вăрманĕнчен пӳртлĕх вăрман кăларасчĕ (выхлопотать бы). N. Халĕ халăхсем хушшинче халап нумай çӳрет: çĕр кăларса валеçес, теççĕ. || Обнаруживать, выказывать. N. Ял-йышĕсем укçине кăларасса кĕтеççĕ, анчах çук укçа, тухмастех, укçа илсе килни ниçтан паллă мар (совсем не видно, чтобы он приехал с деньгами, нажитыми на стороне). || ТХКА 108. Мана хăратас. Разглашать. N. Çын çине сăмах ан кăлар. Чăв-к. Тăвансем, тантăшсем! Эпĕ усал каланă пулсан, кăларăр çакăнта. || Издавать. N. Çапла туни малашне те халăхсăр пуçне çĕнĕрен закон-мĕн кăлармасса сăмах пани пулать. N. Бюрократия, халĕ хăй майлă çынсене Думăна кӳртме суйлас умĕн, тĕрлĕ çĕнĕ йĕркесем кăларан пек турĕ. || Исполнять (напр. музыкальную пьесу, декламацию и т. п.). || Взорвать. В. Олг. Каран çортая вот тивертсе кăлармашкăн ярнă салтака (в подкоп). || Лить, источать. Ст. Яха-к. Тата унта хăшĕ, тепле çуна айне пулнисем, халăхран катанарах кайса, сăмсисенчен юн кăларса тăраççĕ. || Выдумать, ввести в употребление и т. п. БАБ. Унччен пирĕн ялсенĕн нимĕскерле киремет таврашĕ те çукчĕ, тет; вара çак чăваш, пирĕн ялта пурăна пуçласассăн, пирĕн ялти киреметсене пурне те кăларнă, тет. || N. Çав сăмахран вăлсем, ухмахсем, халап кăларнă. || Сделать, создать. Задонский. Шуйттана та çылăх шуйттана кăларнă (сделал диаволом). N. Асла кăлар. || Создать. ПВЧ. 104. Пирн пуç çĕнчи (= çинчи) йăвăр хуйха курайман тăшман кăларчĕ. || Добывать. N. Ăçтан кăна кăларат! || Устроить (дело). N. Ĕç кăлараймарĕ. Дело сделать, дело устроить не смог (напр., ходатайство не удалось). || Выделать. С. Тим. † Пирĕн хĕр пит маттур: виçĕ çурăм йĕтĕнтен кĕрӳ кĕпи кăларчĕ. Качал. Пĕр юмана касăп та, икĕ такана кăларăп икĕ пулене тăвăп. (Йĕкел). Якейк. Ку крешрен çичĕ хăма кăларас, теп (хочу). N. Виçĕ тĕрке пушăтран хăрах (на одну ногу) çăпата кăларчĕ. || Делать выступом. Альш. Елшелин урамалла крилтса кăлараççĕ (так, что оно выступает на улицу) пурин те. Ib. Пӳрт умĕнчен урама кĕрилтса кăлараççĕ. || Амалăх-Кипеней. Хытă кăларакан чул, хорошо мелющий жернов. || Выкашивать (о косе). Альш. † Ман çаваçăм вырăсла: вăр çавăрса сулăнса, çĕклем утă кăларать. || Уговорить девушку выйти замуж за себя. Юрк. Ачăрсем те маттур, йĕкĕт, теççĕ, мĕшĕн кăлараймастăр савнине. || Разобрать. N. Анчах вĕсем вăл çырăва (надпись) пĕри те кăларайман (не сумели разобрать). || Орау. Вырăсла пĕр сăмах та кăлармасть (говорит по-чувашски чисто). || Произносить. Альш. Калаçма та тутарсем манерлĕрех кăларса калаçатчĕç калаçнă сăмахĕсене (они). ТХКА 62. Ман арăм пăртак çармăсларах кăларать сăмаха, мĕншĕн тесен эпĕ арăма Атăл хĕринчи Шамал патĕнчен илнĕ. || В качестве вспомог. гл. N. Пĕр-икĕ станция (= стантсă) та иртмерĕ пулĕ, эпĕ хай хаçетĕме часах вуласа кăлартăм (прочитал). Альш. Авă пирĕн паян хыçалти пӳртрĕ çăкăр пĕçерсе кăларнă (испекли) — ăшă; çавăнта тухса выртар. Цив. Лаши кутне çавăрчĕ те, тапса, пуçне шăтарса (пробив), мимминех сиктерсе кăларчĕ (вышибла мозг). Юрк. Тепĕр ырă памĕтник умне чарăнсан, ун çинчи çыруне вуласа кăларчĕ (прочел).
(кŏлŏх, кы̆лы̆х, Хорачка: кы̆лы̆к), напрасно, попусту ни с того, ни с сего. Регули. Кăлăх (кăлăх хисепе) ан попле ытлашши! Чертаг. Кăлăх сăмах (= ытлашки) ан калаç. Ст. Шаймурз. Çулпа пынă чух çул урлă сан умăнтан кам та пулсан пушă витрепе каçсассăн, çул кăлăх (неудачлива) пулат, тет. N. Кăлăхах йĕркесĕр ĕç тăвакансем пулччăр. Юрк. Çыру ярассу пулмасан (если не хочешь посылать письмо), мĕн тума кăлахах çынна апла каласа кĕттерсе тарас?! Ib. Ху çумна илес пулатчĕ, эсĕ кăлăхах унта хутăн. Ib. Вал çапла кăлăхах кулса янине ывăлĕ курсан: анне, мĕшĕн эсĕ кулатăн? тесе ыйтат, тет. Ib. Мĕшĕн çыру ямасăр тăратăн? Калăхах çынна ан тарăхтарса тăр. Ib. Упăшки, чăнахах шăтăк сăмавар тыттарса ячĕç (всучили) пулĕ, тесе, хăраса: çĕнĕ сăмавар кăлăхах юхса тăмĕ ĕнтĕ, ан калаçса тăр! тесе, шанмасăр, сăмавар ăçтан юхнине курасшăн пырса пăхат. Альш. Кăлăхах укçа патăн эс ăна. Изамб. Т. Кăлăх чупса çӳретĕн! А. Турх. Ăна кăлăхах айăпларĕç (обвинили понапрасну). Хорачка: пустоj кы̆лы̆к соjалат. Ib. накы̆лы̆к соjалары̆, jэ̆ргэ̆ с'ок н'имэ̆скэ̆рдэ̆ || Чăв. й. пур. 37. Çимун, вăрман хĕррине илсе кайса, кăлăх çĕрех кăтартнă вара [указал на первое попавшееся (?) место]. N. Халĕ ĕнтĕ кăлăхах савнă ывăлĕ ăна, ватăскере, пăрахса, юта тухса каясшăн. ППТ. Хăш-хăш чухне е хамăр кас марри, е ăратне марри хам çумри ачана паратчĕ (çимĕç) те, темшĕн мана памасчĕ, манăн çавăнпа кăлăх кăмăл хуçăлатчĕ. || Напраслина, тщета. Бел. Гора. † Ан ятлăрсем, аттепе анне, ялти çамрăксем кăлăха калаçнăран. Хĕн-хур. Кăлăха (без дела) вăхăт ирттерес мар, тесе, вăл яшка-çăкăр çиессе те ура çинчен анчах çинĕ. || Довольно, очень частенько. Янтик. Малтан кăлăх пит аван калаçкаласа тăратчĕç, унтан, темшĕн, вăрçрĕç-карĕç. Ib. Кăлăх хытă утса пыраттăмăр: ман тутăр ӳксе юлнă! тесе, кăшкăрчĕ-ячĕ Пăлаки. N. Вăл холана кăлăхăх кайать (часто). Изамб. Т. Кăлăх кирлĕ япала (довольно нужная вещь), эсир ăна çĕмĕрнĕ! А. Турх. Кăлăх аванччĕ. Был довольно хороший. Ib. Кăлăх аван пынă çĕртен темĕскер пулчĕ! Так все хорошо шло, и (вдруг) что-то стряслось... || Ашнĕ-амăшне. Куми (= его кума) çапла калани Кĕркури кăмăлне кăлăх кайнă. Тюрл. Кăлăх лайăх çын, хороший. Чертаг. Кăлăх нумаях мар, не очень много, не зря много. || Хороший (лайăх)? N. Кунта кăлăх хыпар пур.
по-видимому описка. вм. «кальча». N. Уçăмăн кăльчи те вăрăм та ĕнтĕ, çапах та пуç кăларман халĕ.
(кŏмŏл, кы̆мы̆л), сердце (в переносном смысле), средоточие человеческих чувствований. N. Уçă кăмăлпа савăнса пурăннă. БАБ. Аттен кăмăлĕ вара çав сăмахсемпе çаврăнчĕ те, кĕпене тăхăнса ячĕ (т. е. он поддался убеждениям). N. † Чĕнтĕрлĕ кĕпер — юман кашта, унăн айĕсенче кăвакал; кăвакал та лартăр, хур та лартăр, ан юлтăр-и кĕперĕн кăмăлĕ! ЧП. Сарă кăтра çӳçĕме ӳстертĕм лавккари йăс (= йĕс) тура кăмăльшăн. Ал. цв. 1. Кăмăлăр мĕнле кученеçе савать, эпĕ сирĕн валли çав кучченеçе илсе килĕп. ЧП. Çамрăках та кăмăлпа кулса яр, манăнах та кăмăлма уçса яр. N. Вĕсем ачи-пăчине: эсир чӳкленĕ вăхăтра пĕр-пĕринпе ан вăрçăр, епле те пулса çемçе кăмăлпа çӳресе ирттерĕр, тесе, вĕренте хураççĕ. N. Ăшĕсенче усăл кăмăл тытакан тĕрĕс мар çынсем. N. † Сан кăмăлă епле-тĕр, ман кăмăлăм сана туртатĕ-çке. N. Кăмăла çын çумне çыпăçтар (влюбиться). Образцы 102. Савап, тесе, мĕшĕн улталан, кăмăлăнта пулмасан? N. Çакă çамăрк хуçа арăмне пурте пит кăмăлтан (искренно) савса юратнă. N. † Çак ыр хоçа кăмăлне йори килтĕм йорама. Сĕт-к. † Эпĕр çиччĕн пĕр тăван, çич çил армань лартрăмăр; çич çил армань хошшине йĕсрен кĕпер хурăмăр (= хыврăмăр); йĕс кĕперĕн варрине кĕмĕл йопа лартрăмăр, кĕмĕл йопа кăмăльне çичĕ пăчăр пырса лар(ч); çичĕ пăчăр пыршинчен чĕн тилкепе хотăмăр. Чĕн тилкепе шартлатать, хора лаши хортлатать. Кайăр контан, хора, хĕрсем, килĕр конта, сар хĕрсем! ай, мочай, хватьяр яр, хватьяр яр та, хĕрне пар. Якейк. Кăмăлна йăвăр илнĕ полсан та, паянхи кон çавăр! Хотя ты и сердита, но забудь это на сегодняшний день! N. Вăл чашка ак епле кăмăлĕсемпе тăваççĕ. ТХКА 58. Çапах кăмăл выçă вара ман. Пурне те ярса илесшĕн эпĕ. || Желание, сердечное предрасположение. РЖСК 2. Ватă (старик) вĕсенĕн кăмăлне тунă (исполнил). Кĕвĕсем. Хăта ярса хăтапа килмесен, вăрласа илес кăмăлăм пур. Собр. Çула çӳрес кăмăлă пулсан, хăнтан вунă хут лайăхрах юлташ тупса кай, теççĕ. (Послов.). Тоскаево. Кăмăл килен пĕр турам, кăмăл юлан çĕр турам, теççĕ. (Послов.). Собр. Кăмăл турам — пĕр турам, теççĕ. (Послов.), ГТТ. Ман кăмăлпа вăл кунта пĕртте ан килтĕрччĕ. Я совсем не хотел бы, чтобы он приехал сюда. Ск. и пред. 95. Мĕншĕн манăн камăла, çав юлашки кăмăла, тумарăн-ши, аттеçĕм? СРОВ 5. Ашшĕ унăн (ее) кăмăлне хирĕç пыман (не препятствозал). Юрк. [Пихампар] чун-мĕн çуралсанах, ăна ăс панă, кăмăл, хастар паyă. И. Е. Ефим. Ку çыру хыççăн тата ярас (послать) кăмăл пур, N. Мĕн чухлĕ пама кăмăлĕ пур? За сколько хочет он отдать? N. Хăй кăмăлĕ хыççăн кай. ЧС. Ĕнтĕ хăй кăмăлĕ: вилет-и, юлат-и — кайса пăрахас перех хутчен (т. е. если он сам хочет, так все равно, пожалуй, отвезти что-ли его в больницу — умрет ли он там, или выздоровеет). Пир. Йал. Вăл ял халăхĕ кăмăлпа памасан, районри çĕр комиççи урлă ыйт. N. Кăмăлпа тунă ĕçре хăвалани вырăна килмест. N. Пурте ку ĕç кăмăлпах (добром) иртсе каять пулĕ, тесе, шухăшланă. N. Парсан, ырă тăвас кăмăл пур; памасан, усал тăвас кăмăл пур. (Сĕрен). Альш. Кăмăлĕсем пурин те уччилнире. Конст. чăв. Эпĕ вăсене пĕтĕм ялтан-йышран салам калăп; вăсем те, кăмăлĕсенче пулсан, салам каласа ярĕç хурăнташĕ-ăрăвĕсене. Якейк. Кăмăлне кирлĕ таран вăл паломми толтарчĕ (сколько ему угодно было, столько нарвал). Трхбл. Ĕнтĕ кăмăлăр пысăк, кăмăлăр пысăк (ваши сердечные запросы, требования велики); кăмăлăр юлсан епле тупам-ши? Юрк. † Сарă хĕр, сирĕн кăмăлăр пит пысăк, кама каяссине пĕлетре? Хурамал. † Çынсен кăмăль (запросы) пит пысăк; эпир уна кӳрес çук, кӳрсен, кӳрĕ ырă çын. ЧП. Кăмăлăрсем пысăк (вы горды) — юраймăп. Тим. † Ай-уй, савнă тусăм, хура куçăм! кăмăлăрсем пысăк пулсассăн, пирĕн, тус тусассăн, урăх та пур (найдем другого друга). || Свойство характера. N. † Манăн кăмăлăма эсĕ ху та чухларăн пулĕ, апла çынсене эпĕ питех мухтамастăп. N. Кăмăлĕ аслă унăн. ЧП. Йăвăр сăмахăра ан калăр: кăмăлăм çемçелчĕ, чăтаймăп. Собр. † Акка, санăн кăмăлу пит аван, мĕн курассисене пĕлетре? Юрк. Вĕсем те ăна, усал кăмăлне пĕлсе, кахала, нимĕн те памаççĕ. Хора-к. Кăмăла кора тор парать; (Поверье). Н. Пинер. Кăмăла пысăк тытсассăн, кăмăла çилпе хуса çитес çук. (Послов.). Юрк. † Кăмăлăр лайăх — юрлаймăп. Якейк. † Кĕмĕл çĕрĕ кăмăлăм; тохса, ӳксе çохаласран ыр хĕр илсе тăхăнинч. (Солд. п). Н. Карм. † Манăн кăмăлăмсем пит хытă мар, часах юлĕ, сиввĕн пăхсассăн. || Настроение. Иревли. Халĕ ĕнтĕ куратăпах (непременно увижусь), тесе, хуларан тухса кайрăм, кăмăла çĕклентерсе. Е. Орлова. Манăн паян кăмăл лайăх. У меня сегодня хорошее настроение. N. Ачасен кăмăлне (кăмăлĕсене) ан пăс. Не расстраивай (не обижай) детей. || Удовольствие. ТХКА 23. Этем ӳтпе тăрăнса ларап та эпĕ, юн сăхатăп; ман мĕн пур кăмăл çавăнта, тет сăвăсĕ (клещ). || В зн. послелога. ЧП. Юрлассăм килсе юрламастăп, пĕр сирĕн кăмăлшăн (ради вас) юрлатăп. Якейк. Эп çакăнта ма килтĕм? — Пичипа инки кăмăлне.
добрый; симпатичный, приятный. Юрк. † Урпанăн сăрисем, ай, кăпăклă, пирĕн çак тăвансем кăмăллă (добрые). Ib. † Сирĕн сăрăрсем хăмлалă, килĕре килнĕ хăнăрсем кăмаллă. Скотолеч. 3. Кăмăллă (смирная и пр.) лаша пынă çĕртех чарăнсан... СТИК. Пĕр те çын кăмăллă çын мар (человек не возбуждающий к себе симпатии, недобрый), кашкăрла пăхат (нелюдим, дик). || Ласковый, любезный. Пшкрт. и др. || Каша. Кăмăллă кун, приятная погода. || Пшкрт. Кăмăллă çын, любезный, любящий человек. || Довольный. Юрк. Митюк, тепле ĕçлеме ӳркенсен те, пăрачĕ (брат) пулăшнипе пăртак кăмăллăрах çӳрет. || Приятно. Ст. Шаймурз. † Юрла-юрла ĕçме кăмăллă (приятно). С. Алг. † Урайăрсем тикĕс пулсассăн, çӳпписене шăлма кăмăллă. N. Вара çăварăмри сăмахăмсем, ăшăмри шухăшăмсем ялан санăн умăнта кăмăллă пулĕччĕç. N. Манăн юррăм ăна кăмăллă пултăр. N. Халĕ эпĕ хам та, чипер йĕркеллĕ пурăнсан, питĕ кăмăллă пурăнатăп (т. е. мне всего хватает, я не тужу). || Сердечно. N. Пĕр хăй шухăшланă кун, ирхине ирех, кăмăллă асăнса, пĕр чукунпа пăтă пĕçереççĕ. || Ласково. Сред. Юм. Хăй патне хăнана кайсан, пит кăмăллă пăхать. N. Кăмăллă поплет. Говорит ласково.
вызывать тошноту. Юрк. Пирĕн ун чухне çинни (= çини) çинни пулмарĕ, кăмăла пăтратни анчах пулчĕ... Ăша та, чуна та кантараймарăмăр. Ib. Ăна епле ĕçетĕн халĕ? Ĕçме мар, манăн унăн тĕсне те курассăм килмес, темле пĕтĕмпе кăмăла та пăтратса тăрат (тошнит), тет.
пожелать, исполнить желание; соблаговолить. N. Мана хăтарма кăмăл тусам. N. Этем умĕнче чĕрĕлĕхпе вилĕм тăраççĕ; хăшне илме хăй кăмăл тăвать, çавă пулать ăна. Шел. 36. Кăмăл турăм эп халĕ сана качча пымашкăн. N. Санăн ăшна ниçта шăнăçтарма çук... вырăнаçма кăмăл тунă. N. Çавăнпа тарăхса çитнĕ чăвашсем тутар муллисене кăмăл туса итле пуçланă. N. Кам мĕн чухлĕ вăй çитнипе, е мĕн чухлĕ кăмăл тунипе... ЧС. Ваттисем авалхи йăлапа пире çăмăр учӳк тума кĕрпе, сĕт, çу, тăвар, çăмарта пӳçтарма ячĕç, пире кăмăл туса парса ярăр-ха, теççĕ. N. † Ятарсах килтĕмĕр, кăмăл тумасăр каяс мар. Капк. Кăмăл çине кăмăл турĕç (автанпа чăхă), кĕлеткене çăмăллатрĕç.
удовлетворение, довольство. См. сăптăр. Емельк. † Лартăм атте-анне килĕнче, атте-анне кăмăлĕ туличчен те, хам (надо: хамăн) кăмăл тулмарĕ. Пазух. Ай-хай пĕр аттеçĕм, пĕр аннеçĕм, куçпа курса кăмăлăм, ай, тулмарĕ! ТММ. Пулчĕ! кăмăл тулчĕ. Янтик. † Эпирех килтĕмĕр — кил тулчĕ, çак хăтанăн кăмăл тин тулчĕ. ЧП. Утăн юлнă кăмăлĕ тулмĕ-шин? Туй. Ей хăта, тулчи кăмăлăр? тет. Кунтан (ытла) сăмахăм çук, тет. N. † Сирĕн юлнă кăмăл тулмĕ-шин? Не заглажу-ли я свою вину против вас? Альш. † Калас сăмаха калаймарăм çамрăк кăмăл тулнăран. Бугульм. † Такçан килмен тăван(çăм) халĕ килчĕ, тахçан юлнă кăмăлçăм тин тулчĕ. N. Хур курнă чух, инкекре чух, хăваланă, хĕсĕрленĕ чух, манăн кăмăлăм тулса тăрать; мĕншĕн тесен эпĕ хăçан халсăр, çавăн чухне хăватлă. N. Унпала кăмăл тулса тăрать, пит-куç савăнăçлă çӳрет.
влечение, желание. Иревли. Эпĕ халĕ кăмăл туртман çĕртре пурăнатăп. N. † Çĕнĕ çăпата, шур чăлха — мĕшĕн сыртăм пылчăкра? Кăмăл туртмасть, чун савмасть — мĕшĕн турăм тусăма? N. Ăçта кăмăл туртат, çавăнта кайтăр. N. Унта каяс килмес, кăмăл туртмас (чун туртмас, нет расположения). Дик. леб. 38. Пирĕн пĕтĕм кăмăл çакăнталла туртать пире. N. Çавăнпа эпĕ вĕсене хăйсен кăмăлĕ туртнă хыççăн çӳреме ирĕк патăм. N. Ĕçкĕ-çикĕре унпа пĕрле эрех ан ĕç, санăн кăмăлу унăн еннелле ан турттăр. Чума. Апат-çимĕç енелле пĕрте кăмăл туртман. Ib. Нимĕне те кăмăл туртман. N. Сире кунта темскер хăвăр пĕлмен кăмăл туртать. Алекс. Невск. Çавна кура темĕн тĕрлĕ ĕçлеме тăрăшакан çынсенĕн те ĕç енне кăмăл туртми пулнă.
прялка. КС. Хир-б. Наçтуç кăнчала урапи илтерчĕ, халĕ урапапа арлат; тепĕр тĕслĕ: кăнчала арламалли машшин. N. Упăшки ăна пасартан кăнчала урапи илсе килчĕ.
( -ζ'ир), то же, что кăрмачин. Юрк. † Ан йĕр халĕ тăван, ан пĕт халĕ, кăрначир пустав çийĕнте!
эти. ЧС. N. Мĕншĕн кăсем халĕ те çывăрмаççĕ-ши? || Мы, я. Орау. Лешин аллинчен (из рук того, кто брал его за космы) ĕçĕрĕнсен, сулăмпа (lapsu gravi) пылчăка çатлатса ӳкрĕ, тит. Унтан сиксе тăчĕ, тит те: акă мĕн тăваççĕ кăсем! куртăна?! (вот как наши-то делают! Здесь могут сказать и: «çапла тăваççим кăсем?», без «куртăн-а»), тесе каларĕ, тит.
(кы̆дарт, ктарт), показывать. Альш. Иванкка Петĕрĕ, авланнă чухне хальхи арăмне йыснăшне кăтартнă, тет. Регули 686. Хăшне тытмаллине кăтартам. Ib. Хăш утне тытассине кăтартрăм. Ст. Чек. Кăтартса пăхам (покажу) çак çынна, илмĕ-и (илми); пурĕ-пĕр (всĕ равно) сутмалла вĕт. Ib. Кăтартса парам-ха вăсене! Проучу-ка их! К.-Кушки. Куçĕ ылмаш кăтартат. У него косые глаза. Срв. Кăмак-к. Куçĕсем пĕр пек кормаççĕ. У него глаза видят не одинаково. N. Çак кинĕ хунямăшне, хуняшшĕне хисеплет, вĕсем умĕнче урине кăтартмасть, пуçне те кăтартмасть. Тогаево. Пĕр чĕлхесĕр старик тăчĕ те, мана пĕрре аллипе темскер туса кăтартрĕ (показал жестом), тепре чĕлхиçне кăтартрĕ. Сятра. Коç шоррине кăтартса (вылупив зенки, напр. — браниться). Юрк. Епле çӳретĕн, кăтарт халĕ! тет. N. Ăна ачасем, нихçан çимесĕр антăхнăскерсем, кăтартса та хăвармаççĕ (съедают все до чиста), пĕр наччасрах пуçтарса çисе пĕтереççĕ. Ала 54°. Çуртсем енне (в сторону строений) кăтартса... Альш. Тĕттĕм кăтартакан кĕленче (о стекле: закопченное, залежавшееся, принявшее мутную окраску). Орау. Тытсан (если поймаю), аçа çапман пуçна, кăтартăп ак (задам тебе), пит вĕрсе тăр-ха! (= полай-ка еще!) || Казаться. Торп-к. Çын аллинчи япала пит пысăкăн кăтартать, теççĕ. Ачач 39. Те хăй лутраран, кĕлетки сарлакарах кăтартать. N. Эсĕ çамрăк кăтартатăн, теççĕ. || Предвещать, обьяснять. Кратк. расск. Санăн тĕлĕкӳсем икĕш те пĕр япаланах кăтартаççĕ. Юрк. Пĕрев хăй хуçине укçисене ăçта-ăçта салатнине хисеп (отчет) панă. Çав хисепĕнче вăрттăн хăне (= хăйне) илнĕ укçисене ялан хама валли атă илтĕм, тесе, кăтартнă. || «Привести». Юрк. Анӳ вилнине пĕлсен, пит шеллерĕм; ун пек вилĕм таврашне турă ан кăтарттăр. || Оказывать, причинять. N. Эсĕ темĕн чухлĕ ырăлăх кăтартнине асăнса калаçĕç. Истор. 143. Эсĕ пире халиччен курман асапсене кăтартатăн. N. Ют халăхсене йывăрлăх кăтартса, хăваласа янă. N. Кушака ан хурлăх кăтарт. Не мучь кошку. Ачач 78. Çавăн пек кăтартрĕ (проучил, показал кузькину мать) мана Ишек юрри! (см. Ib. 76). БАБ. Халăхсем вара: темĕн кăтартса тăрĕ (от колдуна бог знает что увидишь), тесе, хăй вилсен виçĕ эрнерен, пĕр çĕре пуçтарăнчĕçĕ те, масар çине кайрĕçĕ. Кан. Кам çурт вырăнĕ йышăннисене, çурт лартмасăр, пахчапа усă кăтартмастпăр (не позволяем пользоваться), теççĕ пухăра. || В качестве вспомог. гл. Ачач 19. Униççе аппа! Ярса кăтарт-ха юмах. Ib. 18. Ĕмĕрлĕхе çывăрма выртнăскере, сăмахсем те каласа чĕнет вăл. Анчах сӳннĕ куçсем урăх никама та курмаççĕ çав. Тепĕр хут уçăлса кăтартмаççĕ вĕсем. Ib. 100. Çамрăк ывăлĕ те, итлекен ача пек пулса, амăшне савăнтармалла кулса кăтартнă вара. В. С. Разум. КЧП. Эпĕ шкула килсессĕн, хам пурăнăç çинчен кала-кала кăтартрăм. N. Хамăр хуларах выртрăм, ну только киле ярса кăтартмарĕç (не пустили свидеться с родными). N. Ӳсĕрĕлсе кăтартмарăм. Я ни разу не показался пьяным. Кан. Пĕрер пăт патне хăмли пулса кăтартрĕ (уродилось с пуд). Ib. Пĕлтĕр Волынь хăмли пулса кăтартайманччĕ. Кăçал лайăх пулса кăтартрĕ, пиçсе те çитрĕ. N. Лайăхрах ĕнентересшĕн (чтобы убедить), пĕтĕм çынсем умĕнче Хритун урхамах та, хурчăка та, ăмăрткайăк та пулса кăтартрĕ, тет.
(кы̆ды̆р), бесноваться (с тат.). Изамб. Т. Пухура çилски «кăтăрса» карĕ (рассердился). Н. Седяк. Тилпĕрен вăррине çисен, этем тилĕрет (т. е. аташать, кăтарать, ухмахланать). Ск. и пред. 7. Карчăк хапхи умĕнче кĕтет-кĕтет тыллине — çук, кăтăрнă пулмалла: тылли халĕ те таврăнмасть. Ib. Ахăр тылă кăтăрнă: темĕн унта çĕмĕрет. Ib. А. Пит хăрушă япала, пĕр кăтăрса кайсассăн.
немножко (в разное время или в разных местах). П. Патт. 25. Вăл кăшт-кăшт куркаланă. О сохр. здор. 56. Купăстана ăна: тĕрлĕрен апат, тесе, анчах (для. разнообразия), кăшт-кăшт сайра-хутран (изредка) çиес пулать. Толст. Пур улмисене те кăшт-кăшт (понемножку). çыртса тухрĕ, тет (надкусил). Сред. Юм. Кăшт-кашт тыткалама тесе, илтĕм халĕ кô чӳлмеке.
ревнивый, завистливый, завистник, зависть. Янтик. Упăшки хăй маткине: çынпа çӳрет, тесе, шухăшласан, ăна, ĕçкĕре-мĕнте урăх арçынпа пит кулкаласа смахласан, вăрçат пулсан, вара çав арçынна: ну, пит кĕвĕç у! теççĕ. Турх. Мĕншĕн кĕвĕç куçупа шуйттан хыççăн каятăн? N. Кĕвĕç куç çиес çăкăр çине те кĕвĕçсе пăхать, хăй ĕçми-çими тĕлĕшĕнчен те хăрăнса (= скупиться) пурăнать. ТХКА 112. Тăхти, вăрă-хурах — кĕвĕç-тикăр таçта пулĕ вăл. Чăв. йум. 1924. Кĕвĕç чунлă амаçури хăй пиравăрне пĕтернĕшĕн халĕ те куллянать. А. Турх. Кĕвĕç çын, человек, который завидует или ревнует. || Вред? ТХКА. 109. Труках çиес мар ку çырлана. Темле кĕвĕç çырли пулĕ, вĕлерекен çырла пулĕ, тет йысна.
(к'ӧ̆л'эт'к'э, ӧ̆ совсем мало заметно; кэ̆л'эткэ), тело. КС. N. Е тата, лĕп (тепловатую) шыв туса, пуçĕсене те, кĕлеткисене те çăва-çăва янă вăл. || Туловище. Панклеи. Кĕлеткине (её) алăк солли çомне тăраттĕрç. (Сказка). ЧП. Кӳмме çинче кĕлетки, ларкăч çинче купарчи. Н. Карм. Юлхав çынна калаççĕ: кĕлеткипе кăна усăнса çӳрет! теççĕ. Чураль-к. Кĕлеткинчен хӳри вăрăм. (Чакак). || Внешний вид, внешность. Панклеи. † Чипер кĕлетке (туловище) томтир тиркет; пирн чипер мар, тиркемест— йорать пире хора постав. N. Калама та çук çакă хĕрсене, пит чипер сăнĕсем те, кĕлетки-çурăм(ĕ)сем те пит илемлĕ пулнă, тет. Шибач. † Вăрманта вăрăм йăвăçне шулчинченех палатпăр; хамăрпа варлă хĕрсене кĕлеткинчен палатпăр. Сĕт-к. Кĕлетки хӳхĕм (стройный высокий). Орау. Лашин кĕлетки пур та (корпусом ничего, но...), хăй питĕ хавшак (çемçе). N. † Çит хĕврилĕ хĕр куртăм; çит хĕврийĕ çитмĕл сум, алли-ури утмăл сум, хĕр кĕлетки хĕрĕх сум. СТИК. Кĕлеткине курас килмест. Мне и смотреть на него противно. Ib. Сĕтел кĕлетки тукаласа хунă. Сделал нечто похожее на стол. Сĕт-к. † Çын хорланă кĕлетки тин мохтава тохас çок. Кан. Çĕр çăтман кĕлеткӳне! (Бранит лошадь, которая испугалась пеньков). М. Тув. Кĕлетки-çурăм çурта пек. || Вид, фигура, изображение, статуя, отпечаток, идол. Изамб. Т. Эй, кĕлетке (идол), çавна та пĕлместĕн! Истор. Вăрманта кĕлеткесем патĕнче вĕсем пĕр сӳнтермесĕр вут çунтарса тăнă. N. Этем ăсталаса кĕлеткене кӳнĕ (обделанный в виде...) чул. ДФФ. Амăшĕ, чирлĕ ачине вилĕмрен хăтарасшĕн, юмăçсем вĕрентнĕ тăрăх, чирлĕ ачи вырăнне чустаран ача кĕлетки туса, ăна вилнĕ çынна тумлантарнă пек тумлантарса, шăтăка кайса пытаратьчĕ. Орау. Леш енче, шыв çине йăвăç кĕлетки (тени, фигуры) ӳкнĕ таран, кимĕпе çӳрени курăнмаçть. Альш. † Шурти шурă тунката — чисти этем кĕлетки. Т. VI. Кĕшерни каç салтака каяс ачасем шыв çине тăхлан шăратса яраççĕ те, пăшал (ружье) кĕлетки пек пулсассăн, салтака каяс пулат, теççĕ. Бгтр. Ĕлĕкрех, апат çисен, кĕлетке тума каятьчĕç. Юр таса çĕре каятьчĕç те, унта месерле выртса, кĕлетке (отпечаток) туса хăваратьчĕç; тепĕр кунне, ирех кайса, пăхатьчĕç. Камăн кĕлеткине йытă, е кĕрĕк (= кирек) мĕн таптанă, вараланă пулсан, çав вилет, тетчĕç. Халĕ пирĕн апла тума пăрахнă. (Вечером, в день рождества). Якейк. Кам та полин пăсăлсан, ора йохма ерсе кайсан, çăпан тохсан, тата ытти чирсем çынна тапăнсан, чостаран çын клеткисам, е поканя туса, чостаранах лашасам туса, вăлсене кӳлсе, пиçнĕ хăмлапа салатпа, тăварпа, салакайăк çăмартипа çăл котсене, вар вĕçсене кайса: çак тĕлтрен иртсе кайнă чох çакăнти шу, çакăнти киремет тытрĕ полĕ, тесе, прахаççĕ. Зап. ВНО. Алсăр, урасăр, кĕлеткесем ӳкерет. (Сивĕ). N. Эп те кĕлеткене (портрет, фотографию) ӳкерттерсе ярăп. Ск. и пред. 103. Илемсĕр пӳрт кĕлеткинчен пăрăнтарать сăн-пуçа, N. Ун çинчен (об этом) кунта алă кĕлетки (рисунок руки) те укерсе кăтартнă. || Привидение. Изванк. Çул çинче вилнĕ çынсем кĕлеткен он курăнччăр, тесе, хăшĕ пуçĕсене тутăрсемпе чăркарĕç. (Поминки). Срв. мĕлкĕ. || Портрет, фотографический снимок. N. Манăн çӳл енчи (верховых) чăвашсенĕн кĕлеткине (фотографию) илес килет. Юрк. Унтан тата кĕлеткесем (портрет, картины) тума тытăнсан, вĕсене те темĕн тĕрлĕ (замечательно) çырат, пит аван художник.
место, где совершались моленья. Альш. Халĕ те, чăвашсем вăл Чапăрлă тăвĕнчен хăраса кăна улăхаççĕ-анаççĕ. Кĕлĕлĕ çĕр кунта, теççĕ; такăнсан та, хăрушă, теççĕ (раньше здесь совершалось «тăхăр ял чӳкĕ»).
замучиться, замаяться. Ст. Чек. Кĕлккĕ пулса пĕтрĕм. Я замаялся (на работе и пр.). Ib. Ăна çырăва вĕрентсе, кĕлккĕ пулаймăн! (= пулăн, т. е. лишишься в нем работника (будут недостатки в хозяйстве). Юрк. Куллен çавăн пек çырусем, хыпарсем илтсе, кĕлккĕ пултăм. Халапсем. Ута-ута, халĕ те чисти кĕлккĕ пултăм (измаялся).
(к'э̆бэр, Пшкрт: кэ̆βӓр), мост. (В Сред. Юм. это слово произносится двояко: кпэр, или кэ̃бэр; в первом случае гласная э̃ совсем не слышится). Зап. ВНО. Алсăр-урасăр шывсем урлă кĕперсем хывать. (Сивĕ). N. Вĕсем кĕпер кутне шыва кĕме анаç. Шемшер. † Пуян çынăн пурăнăçĕ кĕпер урлă каçнă пек; начар çынăн пурнăçĕ тăвайккирен хăпарнă пек. Янорс. Кайсан-кайсан, икĕ çырма урлă каçрăмăр; икĕ çырминче те кĕпер пур. Моштауш. Çав çырмара кĕпер тунă. Çав кĕпер урлă çынсам çоран та, лашапа та каçса çӳреççĕ. Бес. чув. Вăл халĕ, ыттисем пекех, кĕпер урлă чипер каçса кайрĕ; ту çине, çуррине çитиччен, хăпарчĕ те, чарăнчĕ. N. † Вăрман патне кĕпер хурăм (= хыврăм) çырла çеçки нăмайран. Яргуньк. Ир тăчĕç, тит те, ылтăн карлăклă, йĕс кĕперлĕ кĕпер курчĕç, тит. Юрк. Çав вăхăтра Мертлĕ айĕнчи вăрман витĕр çич-сакăр ăлав чикансем тухса, Сĕве кĕпер урлă каçа пуçларĕç. Ib. Кĕпер урлă каçас чухне çав кĕпер умне кăшт пĕр çын пырса тăрат. Якейк. Паянхи çиллĕ çăмăр тырăсене кĕпер пек выртарнă (= çĕр çомнех). Эльборус. Унччен те пулмин, çак кĕпер патне икĕ çын анчĕç. Кан. Кив кĕперĕнне те айккисене (землю с боков) шыв çура (рязмывать) пуçланă. Сюгал-Яуш. Айта леш енне, кĕперпе кайса çавăрăнар, терĕ. || Мостки. Кан. Çыран куçасран кĕпер (мостки) тума тытăннăччĕ. || Помост. В. Олг., Чебокс. † Шыв ăсакан кĕперĕн (у мостков) хăми пуçнех тăтăмăр. Ст. Чек. Урапа çумĕнче кĕпер (у колеса обдирки). || К.-Кушки. Кĕпер панчи ырăсем.
(к'э̆р, кэ̆р), выйти, зайти, вьехать, заехать. N. Санăн ăçта кĕмелле? тесе ыйтрĕ ăлавçă. N. Ăçта кĕрĕпĕр çĕр выртма (на ночлег)? Альш. Хулана кĕнĕ çĕртех (при самом въезде в город) пĕр пĕчĕкĕ çурт пулнă. Етрух. Пӳрте кĕре-кĕре тухаççĕ («çынна пытарни»). Орау. Мĕн пур пӳлĕме (во все комнаты) кĕре-кĕре тухрăм. N. Пӳрте кĕнĕ-кĕмен (не успел войти, а...) ятлаçма тапратрĕ. Чуратч. Ц. Усал тарçи пӳрте кĕнĕ-кĕмен ыйтрĕ, тет: куртăн-и? тесе. N. Сарă сĕтел кутĕнчен, мăйлă стаккан патĕнчен, ĕçсе-çисе кӳпĕнсе, кĕре-туха пĕлмеççĕ. N. Вĕреннĕ те (привык) унта çӳреме, халь те хăш чухне астумасăр (невзначай) кĕрех каяп. N. † Ай-хай, хамăр тантăшсем халех кĕрсе кайăпăр. Орау. Эп леш пӳлĕмрен тухнă çĕре вăл кĕнĕ-тăнă (вошел). ГТТ. Кĕриччен малтан, тухассине тавçарса ил. (Перевод тат. пословицы). N. Вара хĕрпе арăм, пĕркенчĕк ăшне кĕрсе ларса арăмĕ виçĕ çавра (3 куплета) йĕрсе кăтартать N. Вăл вăрманта çӳрекелерĕ-çӳрекелерĕ, тет те, темскерле пĕр упа капкăнĕ çине кĕчĕ кайрĕ (наткнулся), тет. Пазух. Хĕрсем вăйăран кĕрсессĕн, каять урам илемĕ. Сĕнтерчĕ 37. Ниçта кĕре-кая пĕлмесĕр, кускаласа çӳрет. Могонин. Пĕр пусăк çын пĕчĕк çынăнне уй анине пĕр утăм пек кĕрсе сухаланă (запахал лишку). || Тайба-Т., К-Кушки. Калуш атта кĕмес. Капоши не лезут на сапоги (калоши малы для этих сапог). || Попадать, проникать. ЧС. Тăла çăпатисене пĕри те пал(л)аса сырман: хăшĕ алла кĕнĕ, çавна сырнă. N. Çав йывăçсем пĕтĕмпех пиçсе кайнăчĕ, хăшĕ çурри таран çунса кĕрсе кайнăчĕ (обгорели). Альш. Ялăн тулашне тухса, çĕре алтса кĕреççĕ те икĕ енчен, хапха пекки тăваççĕ. («Çĕнĕ вут кăларни»). Сюгал-Яуш. Кайран пĕр мăн полă кĕчĕ (поймалась). N. † Çинçе вăлтана кĕрекен, хăй те кăртăш чĕппи вăл. Цив. Пулă çавăн пекех кĕрет (ловится). О сохр. здор. Çапах та хăш-хăш таса мар япала тӳшек çитти витĕр те çапать: пысăк çынсен тарĕ, ача-пăчан шăкĕ кĕрсен, тӳшекрен вара пит шăршă кĕрекен пулать (пахнет). Сред. Юм. Ôра айне кĕрен вит! Ведь лезешь под ноги. N. Тĕтĕм коçа кĕрет, ят коçа кĕмест. (Послов.). Толст. Çамрăк турачĕсем пĕрĕнсе кĕнĕ (сморщились). Альш. Хай Утил (Удел) çинчен калаçса кĕрсе кайрăмăр (разговорились об...) эпир. Ib. † Çамрăк хĕрсене илем кĕмес, кĕмĕл тенкĕ çакмасан. || Подгонять друг друга. Шел. 80. Харăс çĕкленсе йĕрки-йĕркипе, пĕр-пĕрин çине кĕрсе пыраççĕ (косцы). || Напасть. Истор. Тутарсем çине пырса кĕрсе, кам алла лекнине йăлт вĕлерсе тухнă (они). Ib. Вăл тăшман вырăссенчен темиçе хут вăйлине курса, унăн çине кĕме хăраса тăнă. Алекс. Нев. Нимĕчсем тĕрлĕ енчен вĕсем çине пыра-пыра кĕнĕ. || Поселиться, поместиться, занять. Изамб. Т. Халĕ кам патĕнче пурăнат? Якур патне кĕнĕ (погорелец). Изванк. Унăн мĕн каланисене хут çине çырсан, виç-тăват листа çине те кĕрес çук. Орау. Ăçта кĕрет-ши ман?! (о еде: «куда это только у меня помещается?!» — т. е. я много ем). || Идти, уходить. Изамб. Т. Тума (на одежду) пилĕк аршăн пустав кĕрет (идет). N. П. С. ани çинче урапана кĕмерĕ. || Наняться, поступить на место, на работу. N. Кĕр хам пата тарçа, мĕн чул илетĕн укçа, тенĕ вăл. Истор. Годунов патшана кĕрсе-кĕрсе пит тĕплĕ кĕрсе ларасшăн пулнă. Регули 1216. Кĕрсенех (малтан, кĕрсенех; первей, кĕрсенех) йăвăрччĕ, кайран çăмăлланчĕ. || Коракыш. Кусем татах парăма кĕнĕ (вошли в долги). || Капк. Те лупас айĕнчи тин туса хунă чĕрĕ кирпĕçсем çинче йăваланнипе айăпа кĕнĕ (провинился). || N. Суйланă çынсем причака кĕмелле пулнă (должны были принять присягу). || Войти в употребление. Сред. Юм. Ĕлĕк çĕре ахаль виçнĕ, унтан вара сăнчăр кĕнĕ, пôрнан ĕмĕрте кĕççе кĕрет. Якейк. † Çынсам çинче порçăн тоттăр, пирĕн пуçа кĕрес çок, — кĕрес çок мар, тохас çок. || Войти в силу. N. Патшалăх Канашĕ тунă ĕç канашра ларакансенчен виç пайĕнчен икĕ пайĕ килĕштерсен тин (саккун) йĕркине кĕмелле пулнă. || Выйти в люди. С. Тим. † Эпир çук çын ывăлĕ-хĕрĕ, хăçан кĕрĕпĕр-ши çын çине? («çын çине кĕрес» означало «стать порядочным, состоятельным»). Девлизерк. † Атте-анненĕн пиллĕхĕ çитсен, пулмăпăр-ши эпĕр çынсем, кĕмĕпĕр-ши эпир çын çине? || Дожить до той или иной поры. Беседа 18. Микулай çапла мункуна кĕчĕ. N. Çуркунне иртсе кайрĕ, çăва кĕтĕмĕр. Альш. Йĕпе-сапана кĕриччен (пока не началось ненастное время). || Çăварни. Çакна илтсен, ĕнтĕ ăса кĕрес пулать (надо образумиться). N. Вĕсем куçĕсемпе курасшăн мар, кăмăлĕсемпе ăна кĕресшĕн мар (в ум прийти). || О запахе. Толст. Йытă хир чăххи йĕрĕпе малалла мĕн чухлĕ кайнă, çавăн чухлĕ ăна чăхă шăрши кĕререх парса пырать (пахло сильнее). СТИК. Ахтар, хăнчен тар шăрши кĕрет! || О купаньи. Ст. Чек. Пике те, шыва кĕрсен-кĕрсен, тухат. N. Çырма патне çитсен, ачасем пĕри те кĕресшĕн мар, пурте хăраççĕ. || О крещении. Истор. Çапла 988-мĕш çулта Киеври халăх пĕр кунтах тĕне кĕрсе пĕтнĕ. || Кан. Ĕлĕк хурал пӳрчĕ тĕттĕм, таса марччĕ, халь ĕнтĕ илемĕ кĕчĕ (стала опрятной). || Садиться (о ткани). См. тăла тĕртни. || В качестве вспомогательного гл. БАБ. Тултан пĕр чăхă тытса кĕрсе, пӳрт урайне яраççĕ. Ib. Вара хăй ман çăвартан ăша вĕрчĕ те, таçта кайса кĕчĕ (исчез). Альш. Акам, эсĕ ман хыçран питĕрсех кĕр (запри за мною) хапхана. N. Çта кайса кĕресех! Куда же бы это укрыться! N. Чопкаласа çӳрет, ниçта кайса кĕримаçть. Çта кайса кĕчĕ ку шăрши? Шурăм-п. Хăмла татса пĕтерсе кĕнĕ чухне, пĕр шалча лартса хăвараççĕ. Чăв.-к. Кăшт выляса кĕрем-ха! Ходар. Ачасем: вирĕм, тесен, савăнса, таçта та кайса кĕрĕç (несказанно обрадуются). Юрк. Пырса кĕтĕмĕр (взъехали) пĕр кĕпер çине.
на осень. Кутема. Пирĕн кĕркуннелĕхе вутă (дрова) пур халĕ.
(к'ӧ̆рбэ, кэ̆рбэ, Пшкрт: кэ̆рβӓ), крупа. Чăв. й. пур. 35. Ĕнтĕ халĕ кĕрпе кӳреймерĕм, тунă кĕрпе çук халĕ; кĕрпе тутарсанах, кӳрсе парăп, тенĕ. Хурамал. † Тĕттĕрпи арман айĕнче виç пăталкка тулă çурать. Унăн кĕрпине мĕн çиять? — Шур кăвакал, çав çиять. N. † Çӳлĕ тусем çинче, ай, çил арман, çăнăх, кĕрпи тухни курăнмасть. || Мелкий град (крупа). Якейк. Кĕрпе çăвать. В. Олг. Кĕрпе çуат (мелкий град). || Фамильное прозвище в Кăшаркасси, Цив. р. N. Кĕрпе Ваççи.
(к'ӧ̆рт', кэ̆рт), сугроб. Шатра-к. Кассăн-кассăн кĕрт хунă (хуны̆). Дорогу передуло, надуло ряды сугробов. Собр. Пӳрт айккинче кӳпĕннĕ сурăх выртĕ. (Кĕрт тултарни). N. Ĕлĕк пирĕн карташсене, анкартисене хăйăртан кĕрт хыватчĕ. Тогач. Кăвак така кĕрте ларĕ. (Шăрт). Орау. Пӳрт хыçне кĕрт хывнă. Ib. Ăрам хушшине кĕçĕр тем пысăкăш кĕрт хыва-хыва лартнă (нанесло), лаша аран-аран ишсе тухать. Ib. Нӳхрепе юр хывнă чухне, юра кĕрчĕпех (купипех) кӳртсе выртартăмар («будто целый сугроб»). Кн. для чт. 5. Акă çуна пăрăнса кайрĕ те, эпĕ кĕрт çине (в сугроб) кĕрсе ӳкрĕм. Йӳç. такăнт. 18. Мишша кĕрт çине тĕксе ячĕ те (меня), халĕ те çӳçентерет. N. Хăшĕ-хăшĕ кĕрт пуснăран (под тяжестью сугроба) хуçăлнă картисене çирĕплетет. Янтик. † Хура вăрман хыçне кĕрт хӳнĕ (нанесло), хĕрлĕ сăсар тухнă, йĕр тунă. Н. Карм. Пӳрт хыçĕнче кӳтнĕ (у др. кӳпĕннĕ) сурăх выртат. (Кĕрт).
лежать и ждать. || N. Халĕ ĕнтĕ уна кĕтсе кăна выртап.
молиться на божницу. Т. VI, 53. Хуçи калат: халĕ эпир кĕтесселле пăхаканччĕ, тет. Хуçи арăмĕ калат: ей, авалхи йăлана пăрахас мар, алăк патнелле кĕлĕ тутарас! тет.
отталкиваться. N. Патаккипе тĕккеленсе пырать (на лыжах). || Орау. Пулас çын çав вăл, халĕ çичĕ çулта анчах, ĕç панче тĕккеленсе те çӳрет (занимается работой, постепенно привыкает к работе). N. Ку таранччен пурнап тĕккеленсе, валалла тем курмалла. (Авалхи калаçуран).
определенное место. Баран. 121. Хирсенче хура тĕлсем нумайланнăçем нумайланса пыраççĕ. N. Ялан вырăнтан вырăна куçса çӳретпĕр, татах тĕлĕ çук. N. Хветĕрĕн хăйĕн атрĕс çырма тĕлĕ çук. Ст. Чек. Кайсан-кайсан кайнă тĕле çитеççĕ. Скотолеч. 15. Хăш чухне пĕр тĕлте анчах, хăш чухне ик-виç тĕлте шыçать. Шыçнă тĕлти вĕриленсе тăнăçемĕн пысăкланса пырать. Регули 1200. Çавă тĕле (çавăн тĕлне) кил. Ib. 744. Пĕр тĕлтех çавăрăнса вĕçсе çӳрерĕç. Сред. Юм. Тохса çӳрес-ха çола, килте ларса полмас пĕрмай, эрне кăçта каймаллин тĕлĕ çок та, топимăпа шырасан кăçта та полса майлă вырн. Чăв. й. пур. 35. Икĕ ывăлĕ икĕ тĕлте уйрăм пурăнаççĕ. Скотолеч. 23. Тавăрăнса кайнă тĕлтине çивĕчĕ çĕçĕпе касса пăрахас пулать. Изамб. Т. Пирĕн çарансем пур тĕлти те аван. Юрк. Ик-виç тĕлте имени пулнă, темиçешер çĕр теçетине çĕр пулнă. Чебокс. Урăх тĕлелле каяр. N. Виçсĕмĕр виç тĕлте çӳретпĕр. Календ. 1904. Укçа янă тĕле çитсен çав купона укçа илекен çынна касса параççĕ. Кан. Анӳ тĕлне пĕлетĕн-и вара? Нюш-к. Пăшала персе ярсассăн хайхи çын тĕлĕ тĕтĕм пек пулса куçран çĕтет. N. Тислĕк купи тĕлĕнче (тырă) лайăх пулать, ытти тĕлте начар пулать. Скотолеч. 21. Суран (рана) тĕлне пăр е юр хурас пулать. Вишн. 73. Тата хăш-хăш çĕрте тăм чумлексем ӳпĕнтерсе хураççĕ; вара хăшин ăшĕ ытларах йĕпенет, çавăн тĕлне пусă алтаççĕ вара. Б. Яуши. Пирĕн тĕле пĕлмесессĕн, анат касра кĕтесре, улма сатне пăхса пыр. Хурамал. Вăл сасă салтак пурăнакан тĕле çитсен чарăннă. О сохр. здор. Хăш чухне лаша тăлхарса кăларсан е ĕçнĕ чух шыва юлсан, çав манка çыннăн ӳтне суран тĕлне лекет те, çын та вара çав чирпех чирлет. N. Эсĕ çул тĕлне пĕлетĕн-и? Пиччу хăни тĕлне пĕлетĕн-и? Ала 81. Кăтартăр-ха мана унăн тĕлне (где он живет). Холера З. Каснă тĕлĕнче ыратни, пăртак вĕриленни, вăйсăрлăх часах иртсе каять (при прививке). Изамб. Т. Ют ялтан ывăнса килнисем ларнă тĕлтех çывăрса каяççĕ. Нюш-к. Ашшĕ курнă укçа тĕлĕ кăçта у тесе ыйтрăм (где видел его отец деньги). N. Ик-виç çеккунт та иртмен-тĕр, шыв юхăмĕ ăна çирĕм чалăш тарăнăш тĕлне юхтарса илсе кайнă. N. Эпир çапла пĕр тарăн тĕлте пысăк пулă тытрăмăр. Скотолеч. 12. Шыçнă тĕле тутăр татăкне ăшăтса е ăшă шывпа йĕпетсе çыхас пулать. Ib. Тачка ӳт тĕлне сĕрме юрамасть, хул çумĕнчи аяк пĕрчисем тĕлне сĕрес пулать. Дик. леб 30. Çав пӳрт тĕлĕнчен иртсе пынă чух, çурăм-пуç тин шуралса килнĕ. Ядр. Сасартăк манăн пĕр чĕпĕ пĕр шăтăк тĕлне пулчĕ те анчĕ кайрĕ. N. Вилсен ăна масара пытарнă. Вăл масара чăваш масарĕ теççĕ. Унăн шăтăкĕ тĕлĕ халĕ те пур. Кан. Вĕсем ялти кулаксем тĕлне пĕлмен çынсем. || Иногда переводится как дом. ГФФ. † Йăван лаши хора лаша, Татьян тĕлне çитсессĕн... Ивана вороная лошадь как поверстается с домом Татьяны... ГФФ. † Татьян сăхмань хора сăхман Йăван тĕлне çитсессĕн... Полы Татьянина черного кафтана, как дойдет она (Татьяна) до Иванова дома... ГФФ. † Йăш-яшти яш ачи, олах тĕлне пĕлмесĕр, пӳрт кĕтессинче çĕр каçнă. Пригожий парень, не найдя дома, где были посиделки, провел ночь за углом избы. А.-п. й. 89. Улпут тĕлне çитсессĕн, ларчĕ пĕрене çине. || Местность. Ала 14. Нимĕн тĕлне те пĕлмен вăл (не знала местности), каç та пулма пуçланă. || Случай. N. Ĕмĕр тăршшинче ĕçес килнĕ çынсене шыв парса ăшне кантарса ярас тĕл сахал килет. Регули 1478. Пирĕн çок полчĕ, лапкара та пĕтнĕ тĕл полчĕ. N. Икшер-виçшер кун çăкăр курман тĕлсем те пулчĕç. Баран. 127. Пĕтес тĕл килсен, упа тем пек хаярланса çитет. || N. Сиртен мана çыру илме тĕлĕ çук. || Толк. Орау. Эпĕ уйăхсем çинчен пайтах çынтан ыйткаларăм та, çапах та тĕлнех тупимарăмăр. N. Çывăрни тĕлли çук: пĕр куç хупăнса выртать, тепри уçăлса тăрать тенĕ пек анчах вырткаласа тăратпăр. Юрк. Ыттисем вĕрентем тĕлĕ пулмарĕ. N. Ним тĕлне пĕлместĕп. N. Çапла эпир нимĕн тĕлне пĕлмесĕр шухăша вылятса тăратпăр. Сборн. по мед. Кирек епле ĕçе те тĕлне пĕлсе шухăшласа тума кирлĕ. N. Ĕçе тĕлне пĕлсе ĕçле. || Специальность. Альш. Пĕлетне мĕн эсĕ вăл тĕле. Разве ты знаешь и это дело, и эту специальность. || Признак. N. Мир полас тĕлĕ çок халĕ. || Время. N. Пĕр тĕлте, одно время. Баран. 167. Хĕлле тайкара хăрушă сивĕсем, кутсăр-пуçсăр тăмансем пулаççĕ. Çул кайма тухнă тĕл килсен, вилмесĕр юлакан нит сахал. || Цель. N. Çавăрса хур пĕр сăмах та пулсан, тен тĕле килĕ! Изрыгни что-нибудь, авось в цель попадешь. N. Тĕл тиверт, попадать. ЧК. Тĕл пеме вĕренес килет. Ib. Шкулти тĕл перекенсен кружокне (стрелковый кружок) Михайлов юлташ ертсе пырать. || Ашшĕ амăшне. Ăна вара çывăрнă тĕллипех (сонного) тăлăпсемпе, чаппансемпе лайăх хупăрласа çуна çине вырттарнă та, Лисахви килне илсе тавăрăннă. || Во-время. N. Сасартăк килсе эсир çывăрнă тĕле ан пултăр. Урож. год. Апат тĕлнех пултăмăр. || Как раз. Кан. 1929. Хăш-пĕр чухне чăхăмçă этемсемпе те тĕлех килсе тухаççĕ. N. Эпĕ çавăнпа сан пата пиçмо ятăм: эсĕ унтан кайнă тĕлех пулнă. К.-Кушка. Çатан урлă сикрĕм те, ура пылчăк çине тĕлех пулчĕ. Перепрыгнул через забор и попал ногой в грязь. Кан. Унта пĕр питĕ тĕлех кăларакан карчăк пур тет те... Панклеи. Ялта пĕр пӳрте кĕрет те, олах тĕлнех полать (попадает как раз на посиделки). N. Пирĕн тĕлех пулчĕ. || В отношении. N. Эпĕ ку авланнă тĕлтен тата телейлĕрех пулмаллаччĕ-ши? Юрк. Эсĕ пур япала çинчен те пĕлетĕн? Çавна мана çынсем умĕнче каласа парсам. Эпĕ сана çав тĕлтен пулăшăп. Альш. Кунта харпĕр килне ăрасна касмăк-пичĕке çук. Ӳретниксем пире вăл тĕле хĕсмеççĕ. || Около (места). Ярмушка-к. Кункал виçĕ шыт çӳлĕшĕ, сарлакăшĕ хырăмĕ тĕлĕнчепе 7 вершук пур пач тӳрĕ (в диаметре), тĕпĕ пенчинче сарлакăшĕ — пăймаклинче 5 вершук анчах (в диаметре). N. Çич çул юппи тĕлĕнче тăват аршăн юр çунă. Кан. Çу савăчĕ тĕлĕпе Етĕрненелле мăн çул анса каять. Регули 1163. Эп çол çинче вăлсам ялĕ тĕлĕнче топрăм. Ib. 1159. Вĕç çав йăвăç тĕлĕнче тăракан çын. Ib. 1162. Пирĕн тĕлте хыçалта тăчĕ. Эпир. çур. çĕршыв. 11. Улçа юпи тĕлĕнче, кăмака ани патĕнче, вучах пур. Ск. и пред. чув. 64. Кăкăрĕ çинче, чĕри тĕлĕнче сенĕкпе чикнĕ вырăн çара юн. Якейк. Чӳркӳ тĕлĕнчен айăккала пăрăнса каймалла. Капк. Ваçуксене: эсĕр пирĕн тĕлти мулкачсем, тесе хăлхинчен туртса хăратнă. N. Пĕр-кун сана вăйлă вăрçă çук пирĕн тĕлте тесе çырнăччĕ. Кан. Пăшалпа хырăм тĕлĕнчен перет. Альш. Тимĕрçĕ хытăрах итлет те, ача сасси тĕлне сирсе пăхат, тет. Кан. Канавне тата карта тĕлĕнченех ямалла тунă. Скотолеч. 26. Улма е чĕкĕнтĕр тавăрашĕ хăш чухне карланкине ларат, хăш чухне кăкăрĕ тĕлне ларать (застревает). || Около, приблизительно (во времени). N. Эпĕ праçник тĕлĕнче польнитьсара выртрăм ик эрне. Кан. Ачана кăнтăрла иртсен пĕр сехет тĕлне çуратса пăрахрĕç. Ib. Шупашкара каç пулттипе пĕр пилĕк сехет тĕлнелле çитеççĕ. Ib. Хут пĕлменнисемпе сахал вĕреннисене шкулта улт сехет тĕлнелле ямалла. N. Улттăмĕш сехет тĕлĕнче. N. Иван! Пыр ман патна паян пĕр виç сехет тĕлнелле. N. Ыран воник сахат тĕлĕнче килеп. Хот илмелле. N. Кăнтăрла иртсен, пĕр виç сехет тĕлĕнче. Ачач 23. Çимĕк тĕлĕнче вăрманта çуралнă тесен, Тимуш ялан хавасланнă пек пулнă. Ск. и пред. чув. 19. Чи çурçĕрĕн тĕлĕнче çичĕ юлан тухаççĕ, Хура шăрчăк уйĕнче каллĕ-маллĕ чупаççĕ. || Напротив. Çутт. 82. Ăна эпĕ куç тĕлне турăм. Пирĕн ял. Ламппă çути тĕлне шăп килмелле кăшкара çăмартаран пĕчĕкрех шăтарса шăтăк тăваççĕ. ДФФ. Вăрăм сак тĕлне çӳлерех пĕрене çумне пĕр пуччушши çапса çыпăçтаратчĕç. Шибач. Çав вăрман виттĕр виç кĕтеслĕ пӳрт тĕлнех полмалла полчĕ. Мăн çол. || Дик. леб З2. Эсĕ унăн чĕри тĕлне лар: вăл усал кăмăллă пултăр та, çавăнпа асаплантăр. || По. Юрк. Вăл тĕлтен вулăр. По этому предмету читайте. || По направленню. Орау. Çурт тĕлнелле пăхсан çăмăр çуни лайăхах курăнать. Регули 1160. Çав йăвăç тĕлĕпе пăх. || К. Кан. Октяпĕр револютси вунă çул тултарнă тĕле пулас çурт; каснă лартнă тепĕр уяв — Чăваш автономи вунă çул тултарнă тĕле тăватчĕç. ЧК. Паян кун тĕлне районĕпе 200 кектар çинче çĕрулми лартнă. Конст. чăв. Унтан хулара çӳренĕ чухне вăл вырăн тĕлне çитсен эпĕ: кунта пĕр Мирса Салих Керимов ятла хуçа пур, эсĕ çав хуçана тупса парайрăна мана? терĕм. Регули 1339. Той тĕлнех килчĕ. N. Ку енчи ял тĕлне илсе пыр. Кума-к. Кил тĕлне çитсессĕн (когда подьехали к дому), пысăк алăкпа кĕреймарĕ (муха). Кан. Советăн 5-мĕш çурчĕ тĕлне çитнĕ. Ib. Вăл каç пулнă тĕле вилсе те кайнă. ТХКА 53. Вăрманял тĕлне çитиччен хамах лартса кайăп сире, тет нăврашсем. А.-п. й. 71. Хай хуçа кашкăр тĕлне çитет те, ямшăкне лашисене чарма хушать. Çутт. 71. Кĕсре кашкăр тĕлнелле çите пуçласанах хăр-харт туса илчĕ. N. Кайсан-кайсан çак пĕр тырă акакан çын тĕлне çитрĕ, тет. СПВВ. Çак сăмах тĕлнех килсе кĕчĕ. N. Эпĕ хам хурланă тĕле пултăм та, çампа çампек çыртăм. N. Пирĕн сăмахсене итлемесĕр пурăнса çамрăк пуçупала таçта кайса, темĕн тĕлне пулса темĕн çапса вĕлерес, темĕн персе вĕлерес. Урож. год. Çын куç тĕлне пулнăран шыва кĕме пăрахнă. || До. НР. † Шопашкар тĕлне çитсессĕн... Как дошел до Чебоксар. Ib. † Хĕрсен тĕлне çитсессĕн... Как дошел до девушек... || Над. Изамб. Т. Пăр пуçне килсе çапсан, вăл вара карттусне пуç тĕлĕнче çӳлерех тытса тăнă. N. Туттăрĕ çине, çамки тĕлне виçĕ кĕмĕл укçа çĕлесе хураççĕ (покойнице). N. Малалла чупса пынă чух ялан пуç тĕлне кĕреçе тытса чупăр. Дик. леб 39—40. Вăл хăйĕн пуçĕ тĕлĕнчен вĕçсе пырса, ăна хĕвел çуттинчен сарлака çуначĕсемпе хӳтĕлесе пыраканни те çав кĕçĕн пиччĕшех пулнине пĕлнĕ. Она догадалась, что это он летел над ней и защищал ее от солнца своими крыльями. Орау. Çӳлте, ял тĕлĕнчех, тусем кĕç-вĕç йăтăнса анас пек ял çинелле тайăлса усăнса тăраççĕ. N. Сĕтел тĕлĕнче ламппă çакăнса тăрать. 93 çул 15. Çӳлте штик тăррисем тĕлĕнче кайăксем юрланă. ЧС. Çавăнпа вырăн тĕлне пиçихе çыхса хучĕç; тăрас пулсан çав пиçихие тытса ларатчĕ. Ск. и пред. чув. 10. Çӳлĕ тăвăн тĕлĕпе çăхан карать çăварне. || Под (прикрытием). ЧП. Йăвăç тĕлĕпелен вăл сулхăн. Собр. Выртнă упана йăвăç тăрĕнчен пăхса тăратимăн, йăвăç тĕллипе хуллен пырсан тытăн теççĕ. Толст. Хăйсем йывăç тĕлĕпе ачисенчен вăрттăн тара пачĕç, тет. Н. Якушк. Ырă аппаçăм (ятне кала), санан тĕлӳпе хумханатпăр. (Свад. п.). Полтава. Халăх пуçĕ тĕлĕнче хĕпĕртесе силлерĕ. N. Мăшăр витре йăтрăм та, шыва антăм, тăван шу пуç тĕлĕнче ай пыратчĕ. 93 çул 78. Çав виç кĕтеслĕ япала (предмет) ирхи кăвак пĕлĕт тĕлĕнче хуран курăннă. || За. Регули 1161. Эп йăвăç тĕлне тăтăм, çавăнпа вăл мана коримарĕ. Янтик. Сан тĕлӳпе мана ним те курăнмас, кай унтан (из-за тебя мне ничего не видно). N. Паян çăмăр пĕлĕчĕ тĕллипе хĕвел çутти курăнмасть. Сред. Юм. Тĕттĕм лавка хӳтипе, пурçăн хăмаç çутипе, пурçăн тутăр тĕллипе çиçпе ачи куç хыврĕ. N. † Вуник кашкăр иртнĕ чух юман тĕлне тăрса юлайрăм. || При. N. Словарь çырнă тĕлте сире эпĕ кирлĕ мар-и? || Ст. Юрк. Малашне авланас тĕлтен турă сыхлатăр ĕнтĕ (говорит один вдовец). || Для. N. Ку япала пирĕн тĕлĕмĕртен килсе тухрĕ. N. Ман тĕлтен ялта сар хĕр пулмарĕ куран. Чув. календ. 1911. Çапла тусан, русско-чувашский словарь вырăс чĕлхине вĕренес тĕлтен пире пит нумай усă парĕ. Ст. Чек. Ун тĕлĕнчен унăн пур, ман тĕлĕмрен çук. Для него он готов сделать все, а для меня ничего. Б. Олг. Тепĕр молкачă кортăм ора, карсак, тĕллерех пертĕм, ман тĕлне полимерĕ, тытимерĕм. Утăм. Ырлăх иртет ак часах ун тĕлтен. N. Унта вилнĕ çынăн кил йышĕсем калатчĕç: эй турă, мĕшĕн ялан пирĕн тĕле кăна пулать-ши, мĕшĕн пире ялан хурланса хурлăхпа пурăнмалла тунă-ши ку турă. N. Пирĕн тĕлтен пурне те пуçтарнă. Сред. Юм. Он тĕлĕнчен тем те топнать. У него всегда бывает несчастье. Ему всегда попадаются дешевые вещи хорошего качества. || О, об. КАЯ. Атте-анне уратех ĕнтĕ (сестра) тесе пит хуйхăра пуçларĕç; эпĕ, ухмахскер, хуйхăрас тĕлне пĕлместĕмч. Юрк. Янă çырăвăнта вăл тĕлтен нимĕн те асăнмастăн. || С. N. Скиф патши ывăлĕсем ашшĕ хушнине те итленĕ, те итлемен, эпир пĕлместпĕр. Çапах кил-çуртра килĕшӳ çукки усал иккенне эпир тепĕр тĕлтен куратпăр. N. Токмак тĕлне пол, встретиться с волком. А.-п. й. 40. Ула-таккапа тилĕ, çаксем тĕлне çитсен, темĕн пăшăлтатса илчĕç те, чарăнчĕç. || Иногда не переводится. ГФФ. † Кăтик-кăтик сар чăххи, кашти тĕлне пĕлмесĕр, посма çинче çĕр каçнă. Желтая курочка, не найдя своего насеста, ночевала под крыльцом.
для (тебя), на (твой) взгляд. N. Ман тĕлĕн чир те çуккă. N. Ман тĕлĕн (к моему счастью). ЧС. Аннене: темĕскер пулчĕ, пуç ыратать, терĕм. Анне: сирĕн тĕлĕн ăçта пырсан та çав-ĕçке (у вас, куда ни пойдете, вечно одна история), мĕн пулчĕ-ши тата? – терĕ. N. Пирĕн тĕлĕн пурăнăç çавăн таран пулĕ. N. Ман тĕлĕн вăрçă та тухрĕ, апай та вилчĕ. N. Теме пирĕн тĕлĕн полчĕ ку вăрçă. || Сами по себе. N. Хай витресем йăтмасăрах хăйсем тĕлĕн çитрĕç, тет. Кан. Уйрăм çынсем хăйсем тĕлĕн унашкал çĕрпе усă курма пултараймаççĕ. О сохр. здор. Халĕ ĕнтĕ эпир малалла тĕслĕрен апата кашнине хăй тĕлĕн пăхса тухар. || N. Çак хута çырнă чух этем тĕлĕн çырмарăм, чуна хытарса çыримарăм, пĕр кун кунĕпе çыртăм, тетен куçшулĕ пĕр витре юххăр пулĕ.
сон. КВИ. Çамрăк кунсем, ыр кунсем иртсе кайрĕç тĕлĕк пек. N. Ашшĕ-амăш вилнине тĕлĕкри пек астунă. Ст. Чек. Тĕлĕкре камăнне те пулсан çĕнĕ пӳрт курсан, ун çемйинче çын вилет, терĕ. Сред. Юм. Тĕлĕк çинех полчĕ. Çывăрса тĕлĕк тĕлленсе выртнă çĕртен кам та полса пырса тăратсан калатчĕç; вара çав тĕлĕк пырса тăратакан çынна полать, тетчĕç. Артюшк. Ăстарик арăмне каланă, тет: тавай ачасене мунча кӳртсе тĕлĕк кăтартма выртарар, мĕн пуйтарĕç тет; кусем мунча кӳртсе ачисене тĕлĕк кăтартма выртараççĕ, тет. N. Сан тĕлĕкӳ акă мĕн пуласса курăннă. Орау. Тĕлĕкре мар пек, будто наяву, а не во сне. N. Ирхи тĕлĕк çынна пулать, терĕ. Утренний сон, говорит, относится к чужому человеку, пришедшему в этот дом. Сятра. Тĕлĕкре тора çисен, е çĕтсен, ĕнет е кайăк полмас, тетчĕç карчăксем. N. Сире тĕлĕкре питĕ курап. N. Эсĕ чирленине эпĕ пиçмо илечченех пĕлнĕ тĕлĕкпе. N. Мĕне пулĕ вăл тĕлĕк. Моркар. Тĕлĕкре хорăна касса ярсан, килте хĕрарăм вилессе, йоман кассан, арçынна полать, тетчĕç. N. Ман тĕлĕк те вилмеле катартмас-ха. Сятра. Çапла калатчĕ: çырмара аташсан, тохимесен — чиртен соалмас, тохирсен — соалирет; тĕлĕкре ут тарсан, арçына лайăк мар; тĕлĕкре вĕçсе çӧресен, çитĕнет; тĕлĕкре орапапа чопсан – соя, халăк сойи – лайăк мар. ДФФ. Чăвашсем тата юмăçсене тĕлĕк курма калатчĕç. Юмăçа тĕлĕк курма пиçиххи е урăх япала кайса паратчĕç те, çывăрнă чух ăна пуç айне хурса çывăрма калатчĕç. Ирхине вара юмăç тĕлĕк тăрăх чир мĕнтен пулнине, ăна епле тасатма кирлине „каласа кăтартатчĕ“. Ĕлĕк чăвашсем тĕлĕке пит ĕнететчĕç. Пирĕн анне калатчĕ: эпĕ тĕлĕкре тутар улпутне курсан, вăл кипĕт киремет пулать, вырăс улпутне курсан, вăл çĕн-ыр киремет пулать, Чăрăшри Микулай вăртахлăма курсан, вăл Ишекри Микул турă пулать, тетчĕ. СЧУШ. Тĕлĕкре арман авăрсан, вăрçă пулать. Рак. Вир тайăттăм, тăванăм, çырайăттăм, ман тĕлĕке мĕскер кĕрĕ-ши. ЧП. Ăйăхра курнă тĕлĕк. Расск. Çасран вăл юри çывăрмасăр тӳссе пурăннă. Сунчел. Эпĕ ăна (его) халĕ тĕлĕкри пек анчах аçтăватăп. Изамб. Т. Тĕлĕк каласа пар, рассказывать сон. || Ой-к. Вăл тĕлĕкре чухне акă мĕн курнă. || Орау. Тĕлĕк кайса патăм та-ха, ыран тата, кайса пăхсан, мĕн калĕ. Сред. Юм. Тĕлĕк патăм. Кирек мĕн пысăк ĕç тума тытăнас оммĕн йот çын пуç айне хăй япалине кайса хоратчĕ, вара çав пуçелĕк çинче çывăрнă çын корнă тĕлĕк пуçайне япала пырса хонă çыннăн полать, тетчĕ. || N. Ман ятпатĕлĕк асăнса пăхăр-ха. (Из письма). N. Çак тĕлĕке уйласа ярăр çыру. || Сред. Юм. Тем тĕлĕк хыптарнă, хам тин пасартан тавăрнтăм, чашăк илме астуман та (память отшибло). N. Тем тĕлĕк хыптарнă. (Говорят, когда забыл). || N. Эп кона тĕлĕке те илмен. И не думал, и не предполагал. Чума. Докторсем пирваях вăл чума икенне тĕлĕке те илмен. || Призрак навязчивый. N. Каç выртсан та, тĕлĕке кĕретĕн. N. Тĕлĕк комат тĕслĕ. || Несметливый, ротозей. КС. Сред. Юм. Эй тĕлĕк, эс те тĕлĕкпе çиç çӳрен çав. Так называют того, кто сделал что-нибудь не так, как следует. Орау. Е-е тĕлĕк, хăй аллинчи алсине шыраса çӳрет.
кочка. N. Тĕме, тĕмеке, тĕмеске, тĕмешке, кочка. Ст. Чек. Тĕмеске — йĕпе çĕрте сиксе тухнă çĕр. Сĕт-к. Тĕммĕн-тĕммĕн тĕмески, хора кăткăсам ерчĕç поль. N. † Пирн хăтайăн кил хошши тĕмеске те лопашка. || Бугор, возвышенность, холмик. БАБ. Пулат киремечĕ çинче пĕр тĕмеске пур. N. Тĕмеске çине вир акрăм, унăн вăрри халĕ те пур. N. Уйра тĕмескерех çĕртре юр хуралма пуçлать. N. Чупрăм чупрăм та пĕр тĕмеске хыçне кĕрсе выртрăм. || Курган. N. Авалхи вилнĕ çын çинчи çӳлĕ тĕмеске. ÇМ. Хирте пĕр тĕмеске пĕр пĕччен. || Трахома. Кăвак ялхах карсан каярахпа куç çине малтан сăрă тĕмеске пухăна пуçлать. || Муравейник. N. Виле кăткă тĕмески пек выртса пырать. || Кочкистый. Тайба Т. Тĕмеске çулсене тĕпретсе...
застыть, озябнуть. Çутт. 62. Пĕр шăтăкра хытă хуртсем тĕл пултăмăр! Кусем те çуркуннехинчен шутласан ыйхăпа тĕнсе ларнă пекех лараççĕ. СПВВ. Сурăх тĕнсе тăрат. Шел. 26. Тĕнсе, кӳтсе, шапарса... пырать сĕнксе Ессепе. Ст. Чек. Тĕннĕ — япăхнă. Орасам тĕнсе ларчĕç (от стояния). СТИК. Тĕннĕ, озяб (говорят детям). Ib. Наяна тĕннĕ. Совсем изленился, не может приняться за труд, чувствует какую-то истому, из которой не может выйти. Сходство между озябшим и лентяем следующее: озябший как-то скорчивается, жмется, лентяй тоже жмется в своей лени, не хочет выйти на свежий воздух. См. ĕç кутне. Сред. Юм. Тĕннĕ — говорят, когда озябший человек принимает синеватый цвет. НИП. Тĕн, обморозиться (о руках). Стюх. Тĕннĕ, бесчувственный. КС. Ӳсĕрскер пасартан тавăрнашшăн пĕр анкарти çумне выртнă та çавăнтах тĕннĕ. (Тĕн, притти в бесчувственное состояние). N. Пирĕн ялта начар çынна: эй тĕннĕ чăхă, теççĕ. N. Тĕннĕ! çывăрса çӳретĕн. || Орау. Сурăхсен çăмĕсем тĕннĕ — каснă хыççăн ӳсме тытăннă. Ib. Сурăхсен çăнне иртнĕ ернере касса ятăм та, халĕ тĕне пуçланă (= ӳсе пуçланă, çăмĕ тапраннă).
остаться на коренном (старом) жительстве. Юрк. Вĕсем иккĕшĕ пурăнсан-пурăнсан уйăрăлнă. Илтерĕ тĕпе юлнă. Вăл çапла тĕпе юлнăран, çав çурт йышине халĕ те пирĕн ăратнесем тĕприсем тесе калаççĕ. Икково. Тĕпе йол, остаться наследником дома.
до дна. Кив-Ял. Пачĕç эрех куркапа, астивсе пăх терĕçĕ, савни каялла килсессĕн, тĕппипе ĕçĕттĕм терĕм. Изванк. Тĕппипе ĕçсе яричченех. Юрк. Çук, умлă-хыçлă пĕр канмасăр пĕр-ик тапхăр тĕппипе ĕçнĕ хыççăн, пăртак çăкăр татăкĕ çисе пăхмасан, виççĕмĕшне эпĕ ниепле те ĕçейместĕп, тет. Якейк. Ытла тĕппипех ĕçес мар, хамăра намăс кӳрес мар. || До основания, совершенно. N. Эпир вĕсене тĕппипех пĕтерĕпĕр тесе каларĕ. || Подробно. КС. Ни пушарĕ çинчен çырман, ни ху хăрани çинчен тĕппиперех çырман. || Точно. N. Çапла ĕнтĕ вăрçă пулассине халĕ никам та тĕппипе пĕлеймест.
до основания, окончательно. Сам. Н. Ун тĕнчине ак тĕппĕн аркатап. Кан. Пĕрлешер те тĕппĕн аркатар (межи и пр.). N. Ĕçĕ тĕппĕн уçăлсан, когда дело выяснится окончательно. || Все дно. Абаш. † Манăн çинчи шор чаршав та, манăн çинчи шор чаршав, Атăл тĕппĕн çавăрăнтăр, Атăл çине витьĕнтĕр. || Икково. Çанталăк тĕппĕн çавăрнать. || (Он сам) по себе. О сохр. здор. 47. Акă ĕнтĕ халĕ эпир сăнаса пăхма пĕр кĕрепенке аш илер-ха, вăл хăй тĕппĕнех çынна çитет-и?
коренной. Рак. Анне тĕпри тетесем патĕнчен халĕ те килмен.
правый, правильный, истинный, верный. N. Сирĕн сăмахсем пире тĕрĕс пек туйăнаççĕ. Чăв. й. пур. 6. Унтан вара старăстанăн тĕрĕс пулнă (оказался правым). Полтава 38. Тĕрĕс алла хĕç тытса, пĕрре кассах ĕç тăвас. || Целый, сохранный. КС. Эпир халь пурте тĕрĕс пурăнатпăр (все целы и здоровы). N. Халĕ чипер куç-пуç тĕрĕс чухне çырас, тет. || В целости, в сохранности. N. Çурт тĕрĕс тăрать-и? Тĕрĕс тăрать. В целости. N. Ял йышсем пурте тĕрĕс пурнаççĕ. КС. Эпир халь пурте тĕрĕс пурнатпăр. БАБ. Çак выльăхсем инче çула кайсан, унтан тĕрĕс таврăнма пар. Пшкрт. Шатак тĕрĕс порнатăр-и? Живы ли. Ib. Сорăксам тĕрĕс-и? Целы ли? Б. Олг. Вольăх та килте, шăпах, тĕп-тĕрĕсех порăнатпăр. || Нормальный, здоровый. Шурăм-п. Çыннисем пĕри те тĕрĕс пулман: пĕри кукша, тепĕри кĕçĕллĕ, тата тепĕри сăмса юха пулнă. N. Манăн алă-орасем тĕрĕсех. О сохр. здор. Çакăнта мĕн каланине пурне те лайăхрах ăнласа илсе, кирĕк хăçан та тĕрĕс туса тăма тăрăшас пулать. || Правильно, верно. Сунт. Çапла çав, çапла! Эсĕ калани тĕрĕс питĕ. СТИК. Эй тĕрĕс! Верно, верно, я ошибся. Яжушк. Халь укçу тĕрĕсех (в должном количестве, верно по счету). Кан. Склатран тĕрĕс мар çĕре кăларса янă чăптасене тĕрĕс вырăна кайнă, тесе, çырса хӳнă. СПВВ. Ку ĕç сăмах çинче тĕрĕс тăмалла пултăр. Изванк. Çав кукша майра çĕр тавраш тума пит тĕрĕс пĕлет. Янш.-Норв. Вăл старике пирĕн ялсем пур чӳк кĕллисене те питĕ тĕрĕс пĕлсе тăрат, тетчĕç. N. Эсĕ кăларнă йăлана пурне те тĕрĕс туса тытса тăратпăр. Изамб. Т. Укçа тавăрса парсассăн, тĕрĕс патăм, теççĕ. || В четном количестве. Ст. Чек. Тĕрĕс çимеççĕ (хур вăрри): тĕрĕс çисессĕн пурăнмасть. || Налицо. Яргуньк. Карчăк лашасам килнĕ çĕре алăка тухса сăвать, тет, пурте тĕрĕс, тет. || Ровно, точно. Собр. Тĕрĕс çĕррĕн килтĕмĕр, çĕр те пĕррĕн каятпăр. ПТТ. Вăл тĕрĕс хĕрĕх витре яни мĕне те пулин пĕлтерет пулĕ. ЧП. Эпĕ хам савнине курманнн тĕрĕс уйăх тулать ирхине. || Правда. || Здоровье. N. Сире турă тĕрĕсне патăр, тесе çырнă.
различный, различно. Изамб. Т. Тĕрлĕ-мерлĕ ан калаç (без толку, со странными переходами от одного предмета к другому). Н. Уз. Тĕрлĕ-мерлĕ йĕркесем (порядки). N. Çапах та вĕсем халĕ те ĕлĕкхи тĕрлĕ-мерлĕ йăласене нумайăшне туса тытса пыраççĕ, тет. СПВВ. Х. Тĕрлĕ-мерлĕ шухăшсем кĕрсессĕн, тĕрĕнтĕмĕр хурăн хуппи пек.
цвет. || Масть. Вишн. 72. Тĕсĕ те унăн е хăмăр, е хĕрлĕ, е симĕс, е кăвак пулать. N. Лаши тĕсĕ торă. Сред. Юм. Ине хĕрли илме юрамас пире, тĕс килĕшмес; мĕн чол хĕрлĕ ине ôсран ĕнтĕ, порте вилсе пĕтеç. || Внешний облик, образ, вид. Альш. Ай-хай, тăванăмсем-чунăмсем, тĕсĕрсене курса тăранмарăм. N. Вăл çамрăк тĕсĕпе ваттăн курăнать пулсан та, 21 çулта çеç. N. Тĕсĕ хĕрлĕ, тути сахăр тути калать. Янтик. Çав вăрра эп тĕспе тытрăм (поймал по облику). Суждение. Ĕçкĕ этем е этем тĕсĕнчен кăларса пăрахса выльăх тĕслĕ тăвать. N. Пĕрте канăç çук ку ачасемпе, этем тĕсĕ юлмарĕ. N. Тĕс ӳкерни, сняться в фотографии. || N. Тĕс кайнă. Облинял, полинял. || Чĕр. чун. яп. й.-к. пур. 26. Вырăнти тĕс çапнă. || Юрк. Пурийĕн те ăна тĕсне курассисем килмест, юратмаççĕ. Ib. Эй пархатарсăр япала! Ху ачу (т. е. мой) пулсан та, çавна тĕсне курассăм килмест. Хĕн-хур. Тĕсне унăнне ан курам! Орау. Манăн ун тĕсне те курас килмест. Регули 1257. Тĕсне те кисе кăтартмасть. || Красота. N. Тĕсĕ те пур, ăсĕ те пур пурăнмаллăх (у жены). Ст. Чек. Вăсен тĕсĕ пур та, ăсĕ çук. Вăсен тĕсĕсем пур та, ăсăсем çук. Ск. и пред. чув. 69. Сивĕ шывпа çăвăнсан, питне-куçна тĕс кĕтĕр. Бугульм. Кăвак çупăнь пире тĕс памасть, авалхи тус пире халь пăхмасть. Н. Лебеж. Ял çинелле тухсан ячĕ каят, çил çинелле тухсан тĕсĕ каят. || Знак, улика. СПВВ. Тĕс шыра, искать знаков, улик. N. Тĕс топмасăр (не найдя улик) тĕллесе каламалла мар-ĕçке. Тюрл. Тĕс кормасăр епле палаç çынна. || Подобие, род. Изамб. Т. Кунĕпе çумăр пĕлĕчĕ тĕсĕ те курăнмаст. Тулта сивĕ тĕсĕ çук пек те. Кан. 1928. Хаçат-шурнал тĕсне курас çук. N. Нимĕн хыпар тĕсĕ çук (и в помине нет). N. Икĕ талăк çăкăр тĕсĕ курман. N. Юрăн тĕсĕ çук, çула сурăх кĕтӳ (= кĕтĕвĕ) çӳрет. Кан. 1929. Сарайĕнче (в пожарном сарае) пĕр витре тĕсĕ те çук, пичкесем шывсăр типсе лараççĕ. Турх. Лаша тавраш санăн тĕсӳ мар вăл. Куда уж тебе лошадей держать. ТХКА 41. Амăшĕ вилнĕ, ку та вилет пуль лаша тĕсĕ пĕтет пуль, тесе килйышпех кулянатпăр хамăр. || Т. VI. Малтан тĕспе кĕл тăврăмăр, унтан пиçнипе кĕл тăврăмăр, халĕ алă валлипе кĕл тăватăп, çырлах. (Из моленья). || N. Янкорассен виç-тăват ĕни вĕсен пĕр ĕни тĕсне тăмасть. || N. Мана юрăхлă атă, тĕс. || Начерт. 177. Тĕс, вид, род, разбор. Поличное.
различный. N. Куркасене сăрлама вуник тĕслĕ сăр кирлĕ. Ильмово. Пур-пур тĕслĕ шăрçам пурте пур, ылттăн тĕсли анчах çук. Юрк. Кӳр укçăна! Эпĕ сана çӳреннине те, кăваккине те илсе парăп. Епле тĕсли кирлĕ, ун пеккине шыраса тупса илсе парăп. || Похожий цветом (видом) на... ЧП. Мăк тĕслĕ. Богдашк. Йăлтăр тĕслĕ шăрçана çипе тирни мĕн илем. О сохр. здор. Хăш чухне çан-çурăма пĕтĕмпе пăхăр тĕслĕ вĕтĕ шатра тухать (сыпь). Якейк. Мара тĕслĕ хĕр кирлĕ. Регули 1259. Манăн тĕслĕ ку япала. Образцы. 79. † Хуçа тĕслĕ аттене хăта туса лартрăмăр. Пике тĕслĕ аннене тăхлачă туса лартрăмăр. || Тим. Тĕслĕ шăрçасем пурте пур (целы), ахах шăрçам анчах çук. N. Халĕ конта пор тĕслинченех хаçет волаççĕ. || N. Тĕттĕм пуличчен ачасем темиçе тĕслĕ те вылярĕç. СТИК. Çитмĕл çичĕ тĕслĕ. || Лад. ГФФ. † Кăçал пирн çинчен ят тохни, отмăл тĕслĕ кăларчĕç, çитмĕл çĕре çитерчĕç. Много нынче про нас судачили – на шестьдесят ладов выдумали, на семидесяти местах расславили.
бесцветный; бледный, некрасивый. N. Уйăх çутти йăлтăртатмасть, вылянса тăмасть, тĕссĕр, шупка. N. Тĕссĕр шурнă купăста пек кăн-кăвак пулаççĕ. Ал. цв. 22. Анчах мана, курас килми тĕссĕрскере курсан, эсĕ мана, телейсĕрскере, курайми пулса, куçу умĕнчен хăваласах ярăн. Якейк. Вăл тĕссĕр япалая ма илтĕн. Зачем купил ты эту некрасивую вещь (напр., о материн). N. Тĕссĕр пусма сарă пусма, лавкка илемне çав ярать. Тĕслĕ пусма сарă пусма лавкка илемне çав кӳрет. О сохр. здор. Витрере шыв тăрăлсан, витре тĕпне ним те юлмасань тĕссĕр пулсан... Юрк. Халĕ ĕнтĕ хамăртан та çапла, ватăлса тĕссĕр пулнине курсан, айван ача-пăчасем, пирĕн пек пулса калаçса тĕлĕнеççĕ-тĕр. Изамб. Т. Тĕссĕр кĕпе, полинявшая рубашка.
назв. селений. N. † Чака пуçăн çарана хĕр тап-таса пĕтерчĕ. Синьял. † Пырăр халĕ Чак çул çне.
убавляться, уменьшаться. Торх. Иур та куленех чакса пĕтсе пырать. || Убывать (о воде). Аттик. Шыв тулса чаксассăн улăхсем çинче, çарансем çинче курăксем ешерсе хăпарса тухаççĕ. N. Атăлта шыв чака пырат (все убывает). Календ. 1906. Шыв чака пуçласанах рис ака пулаççĕ. Шел. 75. Сĕнче чакса çитиччен кĕтсе тăма вăхăт çук. N. Каçпа шыв чакса çитрĕ. СТИК. Çырмари шыв чаксах пырат (вода все убывает). Ib. Пирĕн пусăра шыв чака пырат (убывает медленно, незаметно, но безвозвратно). Ib. Пусăри шыв кашни кун чакса пырат (каждый день убывает). Чув. прим. о пог. 296. Хĕлле тан шывĕ тухсассăн, çула йĕпе пулат, шыв чаксассăн, çула уяр пулат. Если зимою образуется наледь, наслуда, летом будет ненастье, если же вода убудет, летом будет ясно. || Убывать (о силе). N. Эсир уйăрăлсан, сирĕн вăйăр чакĕ. N. Хамăр ваттине кура вăй чакрĕ. || Сет-к. Пирĕн ĕнейĕй çилли чакнă. || Укорачиваться. N. Кашни кун ĕмĕр кунĕ чакса пырать. || Ухудшаться. N. Хуйхăпа сывлăхăм та чакрĕ. || Опадать (опухоль). В. Олг. ЧС. Шыççи (у лошади) çапах пĕрте чакмаст, тет. Скотолеч. 12. Ăна шыçни чакиччен кунне тăватшар хут улăштарса çыхас пулать. N. Сылтăм пит шыçĕнчĕ; çав чаксан кăларттарас тен, шыçăнни чакмасăр кăлармаççĕ. Череп. Чак, опадать (о толстом животе). || Уступать. Халапсем. Апла каласан ку та пăртакçĕ лăпланам пек пулать, калле те чакать. || Падать (о цене). Сĕт-к. Похра номай полсассăн, ыр сĕлĕнех хак чакать. || Отступать, пятиться назад. Юрк. Тăрсан-тăрсан, йӳнерехе те парăп, тет калле чакса. Сĕт-к. Нимле мар полч: ни каялла чакмалла мар, ни валалла каймалла мар. СТИК. Чăмăçă лашана хĕнен-хĕнен, вăл мĕн çапнăçемĕн чаках пырат (сколько не бьешь, а она все назад и назад). Ib. Ман лаша вăл пит ăслă, хăш-хăш чухне хам иртсе пынă чух: стой! теп те, вăл чака тăрат (выражается изумление). || Ск. и пред. чув. 42. Ман вăхăт çук халĕ, ерĕшместĕп, тесе чакма пуçларĕ.
понуд. ф. от гл. чантлат. Завражн. Ĕлĕк вĕсем шăпăр калатчĕç, халĕ тумра хол хошшине хорса, ял тăрăх чантлаттарса çӳреççĕ. Сĕт-к. Чотайсене чантлаттар, Коснарсене натлаттар. (Çивĕч сăмах. Шутка).
назв. горы около Криуш, где по преданию Иван Грозный хотел построить город, но отказался, ибо гора высока, и трудно доставить воду. N. Чарту айĕ çинчен пур йăмах. Никит. Пирĕн ял патĕнче (Атăл хĕрĕнче) пĕр пысăк ту пур. Çав ту çинче ĕлĕк Хусана тытсилме кайнă чухне патша салтакисем тăнă. Çавăнпа ĕнтĕ çав туа Чарту тесе ят хунă. Вĕсем валли чăвашсем апат тăратнă (доставляли). Халĕ ĕнтĕ çав салтаксем пурăннă çемлянккă вырăнĕсем анчах юлнă, тата туне ку таринчченех Чарту тесе калаççĕ.
остановить, задержать. А.-п. й. 85. „Чар, Иван, салтаксене, нимĕскер те тумастпăр сана“. Анчах Иван салтаксене юриех чармарĕ, тет. Ib. 71. Хай хуçа кашкăр тĕлне çитет те, ямшăкне лашисене чарма хушать. Ib. 19. Никам килесрен те хăрамасть пăшаллă этем, çавăнпа та йыттине нихăçан та вĕрме чармасть. Собр. Тухнă чухне кинин (у молодушки) урине виçĕ хутчен тытса чараççĕ. Регули 85. Эп паян каясса вăл кисе чарчĕ. N. Ку упа тусăн ĕçне пĕрене кăна чарса тăрать. Юрк. Чăвашĕ те хăне çапла чыкан арăмĕ аркинчен тытса чарнине курсан: сана мĕн кирлĕ, тесе чăвашла ыйтса пĕлет. Кĕвĕсем. Çĕр сумлăх хĕр илсессĕн, тытса чарма вăйăр çук. И. Тукт. Лаша аяккалла сиксе ӳкрĕ, анчах старик ăна çавăнтах тилхепинчен туртса чарчĕ. || Ставить (лошадей). Альш. Унта ытти тырă тиесе пынă çынсемпе пĕр тĕлелле чараççĕ лашисене. Изамб. Т. Лашине анин аял пуçне чарчĕçĕ. Поставили лошадь на нижнем конце загона. || Мешать. Букв. Чĕмпĕре çитсен анса çуртсене пăхса пыма чарĕ тесе, эпĕ çыхтармарăм. Юрк. Чĕмпĕре куçнăранпа нимĕн япала çырман халĕ, те масар тытăнаймастăп, паллă килте ача-пăчасем те чараççĕ. N. Сире укçа чарать-им? N. Мана çыру çырас тĕлĕшĕнчен чарас япала та пулман. Кн. для чт. 31. Карташĕнчи курăк çинче япала кустарсан та чараканĕ çук. Кама 8. Пирĕн чĕлхе çук-им? Ма чаран калаçма. || Унимать. Юрк. Кĕсем çапла çапăçнине тепĕр çын курсан, вĕсем патне чупса пырса тытăнать вĕсене чарма: пĕрне те, тепĕрне те çапма ирĕк памаст. ГФФ. † Качаки тохрĕ чармашкĕн. А коза ее (собаку) унимает. || Запрещать, воспрещать. N. Апла пулсан та, лашасене кантарарах тытма шухăшламаççĕ. Кирлĕ-кирлĕ мар ĕçсемшĕнех ăçта килчĕ унта хăвалаççĕ. Кун пирки Андроновпа сăмах хускатсан вăл тӳрех: „Эпĕ чараймастăп!..“ — тесе ответлет. N. Çын чĕлхине чарас çок. Ст. Шаймурз. Çав вăрмана каснăшăн никама та чармастчĕç. N. Курăк-çаран чарса (когда запретили пускать скот на луга) икĕ эрнерен килсе пăхнă чухне питĕ лайăх, тикĕс, çăра ӳсетчĕ. Эльбарус. Ун чохне çарансене чарман, анчах чарасси патне çитсе пынăччĕ. N. Эрехрен, сăраран чарса та чарăнмастпăр. || Прекратить. Ой-к. Ман пата пĕр вилнĕ çын килет те, çавна темле чарас килессе, тенĕ. || Отказать. Букв. 1904. Вăл хăйĕнчен япала ыйтакана пĕртте чарман, çук çынсене пит пулăшнă. || Защищать. О сохр. здор. Тата вĕсем (деревья) вут-кăвартан та пăртак чараççĕ. Ib. Сивĕпе пăсăлас мар тесен, çуркунне çăпата та тăхăнас пулмасть, вăл нихçан та шыва чараймасть.
скоро, живо, быстро. Шорк. Ай-уй! Эсĕ çитрĕн те-и конта? Йепле пит час килтĕн? Как, ты уже здесь? Как это ты пришел так скоро? Ал. цв. 9. Юмаха ăна час калатăн та, анчах ĕçĕ ун пек час пулмасть. N. Халлап час тăвать, ĕçĕ час пулмасть. N. Вăрçа час чарăнас çук, теççĕ. Юрк. Хăйсенĕн пуссине халĕ алтман, ăна алтас тесен те час пулмаст: укçа кирлĕ алтнăшăн тӳлеме. N. Çынсем ытла вĕрипе сивĕ шыва переççĕ, ачисем час кӳрсе килмесен кайран çаптарса та илеççĕ. Юç. такăнт. 29. Карчăк, час-и çак эсĕ? А.-п. й. 77. Епле ку пит час пуйса кайрĕ? Каким образом он быстро поправился? Сĕт-к. Ыраш тĕшши толса çитнĕ те, хыта пуçланă, час вырма тохмалла. ЧС. Час ан унтан. Слезь оттуда скорее. Йӳç. такăнт. 12. Ну, час пул. N. Урăна çурăн-и? Ытла час тата! Больно скоро. СЧЧ. Эсир епле час кайса килтĕр. Как это вы так скоро вернулись. Букв. 1900. Улача час хуралмасть. Такмак. Мĕншĕн час килмерĕр? Что долго не приезжали? Регули 266. Вăл час килмесен эсĕр çăвăрма выртăр. Ib. 90. Час поласси çок. Ib. 1235. Вăл час килимарĕ, эпĕр çĕрччен кĕтрĕмĕр. Орбаш. Ма час килмерĕн. Курм. Час корман. Давно не видались, редко видались. || Часто. Изамб. Т. Çуркунне автансем те час авăтаççĕ. N. Тата хут час яр. || Легко. Регули 704. Час (çăмăл) çĕмĕрĕлмелле япала. || Час. В. Олг. Сакăр час çитсе, саккăр пĕтерсе тăххăра кĕрчĕ, вон часа кĕрни пилĕк минут полчĕ, 9 ч. 5 м., вонă часа (сахата) пилĕк минутсăр. Богдашк. Ку çĕрле вунă часра пырат пупĕ патне укçа ыйтма тесе.
часăрах, скорее. Тюрл. Эпĕ часрах аялти кĕлете кĕрсе шур кĕпе тăхăна пуçларăм. Я поскорее пошла в нижний этаж клети и стала надевать белую рубашку. Ск. и пред. чув. 45. Михали, кил-ха часрах кунтарах. Дик. леб. 37. Çавăнпа хĕвел аниччен пирĕн часрах типĕ çĕр çине анса ларма ĕлкĕрмелле. В. С. Разум. КПЧ. Часрах кайса кил эппин. Юрк. Аслă улпучĕ умĕнче тăракан салтакĕ-деньщикĕ те, лешсем çапла кăшкăрнине илтсен, хăй улпутне вăрата пуçлат: часрах тăрăр халĕ, лешсем çитрĕç ахăр салтаксем чупа пуçларĕç, тет. Ib. Часрах пулăр. Будьте живее. || Почаще. N. Мĕшĕн часрах пĕçерме (чтобы всегда иметь мягкий хлеб, а не черствый) тăрăшас марччĕ-ши? N. † Ах инкеçĕм, инкеçĕм, часăрах пул инкеçĕм!
часы. Якейк. Чассине кантăк (стекло) ларттартăм. Ирч-к. Часси сăвотит тăвас полать. Ib. Пĕчик часси (сахат), карманные часы. Сеçмер. Часси торт, заводить часы. Г. А. Отрыв. † Шур чăланти шур часси, шаккас вăхăт çитрĕ пуль. N. Шур чăланта шур часси, çапма вăхăт çитет пуль. N. Ик тăнлав çинче икшер часси. СТИК. Часси: часси муклашки — гири, шаккакань — маятник, хаччи — стрелка. СТИК. Куккуклă часси — часы с кукушкой, чанлă часси – часы с боем. Шурăм-п. Халĕ тата санăн чассуна илтĕм. N. Часси — сехет кăтартаканни; часси ăшĕ, часси кирĕ, сăнчăр, сулланаканни, куккуллă часси. Сл. Кузьм. 7З. Кăкăр çинче часси пăчăри йăлтăртатса тăрать. || Время. Эсĕ часси пĕлетне? Время умеешь узнавать? Пухтел. Кама кирлĕ вăл часси (знать время)? Вуннăмĕш çурри,– терĕ Натташшă.
частица для образования превосходной степени: самый, очень, весьма. N. Чи пысăк, самый большой. Чи малтан, с самого начала, прежде всего. Дик. леб 44. Чи кĕçĕн пиччĕшĕ йĕрсе янă. Ib. 46. Ташă ăстисене чи илемлисене чĕнсе пуçтарма хушать. Ib. 43. Чĕлхӳ çинчен ĕçĕрĕннĕ чи малтанхи сăмахăвах пиччӳсен чĕрине хĕç пек витĕр касса тухĕ. Ib. З8. Çавăнтан вĕçсе каçса килме халĕ те пирĕн çулталăкра икĕ чи вăрăм кун суйласа илмелле. Ib. 37. Чи варринче анчах шывран пĕр шĕвĕр чул тухса тăрать. Ib. 34. Хăй вăрманти чи чăтлăх çĕре кĕрсе кайнă. Скоро она зашла в самую чащу леса. А.-п. й. 76. Эсĕ чи пысăк арчуна пушат-ха. Ты опростай самый большой сундук. Ал. цв. 16. Юратнă кĕçĕн хĕрин сылтăм аллин чи кача пӳрнине тăхăнтарать. Юрк. Армана чи кайран пынă çын, çав сăмаха калама пĕлнĕ пирки, чи малтан ырашне авăртса кайнă. А.-п. й. 114. Тепĕр çултан Кĕркури чи лайăх тракторист пулса тăчĕ. Хумма Ç. Чи юлашкинчен вăл хăй сăмахне çапла пĕтерчĕ. Изамб. Т. Чи кайран хуратулпа кантăр акаççĕ. Вишн. 74. Чи çиеле каллех пĕр вершук кăмрăк, ун çине тепĕр вершук хăйăр сарас пулать. ПТТ. Арçын ачасем чи аван тумтирсене тăхăнаççĕ. Етрух. Чи малтан пуçланă чухне пур ачасемпе уя тухса вут пит вăйлă хураççĕ. Регули 1419. Чи вăхăтрах килтĕм. Ск. и пред. чув. 108. Кĕтет ялти Тимккана чи çур-çĕрĕн тĕлĕнче. СПВВ. БМ. Чи = чăн, самый (для выражения превосходной степени): чи малтан, прежде всего, чи лайăххи, самый лучший. N. Тăвăн чи тӳпинче, чи шăрăх вăхăтра. Эпир çур. çĕршыв 25. Чи хули кăнтăр вĕçĕнче мăн çулпа пырса кĕнĕ çĕрте. N. Чи тӳпери çич çăлтăр, çиччĕ çавăрса каласан сăвап пулать, тет.
постой, погоди, подожди. N. Чимĕр-ха, погодите-ка. Завражн. Чим, ан кай-ха. Ск. и пред. чув. 96. Аçу килне, чим-халĕ, хăвах чупса пырăн-ха. КВИ. Чим-ха, кăна калама вăхăтсăрах юрамасть. Сред. Юм. Чим или чим-ха, погоди, погоди еще. N. Чим-ха, кăштă лар-ха çакăнта. Юрк. Чимĕр-халĕ, кунăн пуçне шăтарнă иккен, пуç мимине сиен туман-ши? Ib. Чим-халĕ, пĕр-пĕр чухне эпĕ çав тĕлтен сăлтав тупса унпа калаçса пăхăп. Ib. Чим-халĕ, тата каласа пăхам, куратăн авă ташлама хатĕрленсе тăрат, тет. Бюрг. Чим-ха, хăйсем ют яла кайнă. эпĕ унăн ачине чĕнсе килем, тет. Череп. Чим-ха, погоди, не говори. КС. Чимăрсамăр, чимĕрсемĕр, пожалуйста, подождите. Бес. чув. Çук! Чим-ха эсĕ, Мустафа. Эсĕ итле-ха, акă эпĕ тата мĕн калам. Çутт. Чим, алати мари кун. Регули 889. Чим, ай пырăпăр. Ала 16. Чимăр-ха, тăхтăр-ха. КС. Чимăрсам, подождите.
красивый, хороший. N. Чипер= хитре= илемлĕ. Дик. леб 44. Епле эсĕ кунта килсе çаклантăн, чипер хĕрĕм? Как ты попала сюда, прелестное дитя? Ск. и пред. чув. 14. Вĕсен чипер хĕрĕсем е çӳренĕ вăрмана. КВИ. Чипер ача Сетнерĕн пĕр урхамах лаши пур. Пазух. 25. † Чипер ача, сар ача, выляясчĕ, кунта çук. N. Ачи чипер те, сăмси пылчăклă. Мальчик-то хорош, только нос в грязи. Сăрнай 2. † Эс чипер, эп чипер, чăн чиперри çак ачи... Ib. 6. † Эс чипер те, эп чипер, санран чипер тата пур, сик тух, чиперри! Ib. † Эс те чипер, эп те чипер, тавай виççĕн чуп тăвар, тавай иккĕн чуп тăвар. Ib. † Эс чипер, эп чипер, чăн чиперри кунта çук, сик тух! Ib. 8. † И эс чипер, эп чипер, чăн чиперри çак ачи. Ib. 13. † Чуп! чуп! чуп тума чипер ача кирлĕ. Халь те чипер, тата чипер, тата чипер кирлĕ. Пазух. 25. † Эс те чипер, эп те чипер, тимĕр туя каяр-и? Ib. 14. † Эпир чипер теетĕр, сиртен чипер тата пур. Образцы 13. † Питре писев сĕретĕр, эпир чипер тиетĕр. Якейк. Ай, чипер-çке ку! Ах, как она красива! Образцы З. † И, ту чипер, ту чипер, ту аякки çул чипер. Вылямашкăн-кулмашкăн тухя пуçлă хĕр чипер. Якейк. Ытла чипер уш, калама çук чипер, пит чипер, тĕлĕнмелле чипер. СТИК. Ку хĕр пит чиперскер (без недостатков в форме тела и красива, а илемлĕ — красива лицом). Ст. Чек. Чипер çын: 1) красивый, 2) хорошего нрава. Шурăм-п. Хĕрсем пуринчен те ытла. Пурте чиперпе пĕрех (почти все красивы). Ала 28. Эпĕ çавă урамра пĕр чипер хĕр куртăм та, унăн чиперне ытаримасăр çавă хĕр патне кайрăм. Юрк. Чипер, чипер тиеççĕ, чипер епле пулат-ши? Якейк. Вĕт вăрманта вĕт пошчи, сулля-сулля касрăмăр чипер çăпата тумашкăн. Трхбл. Эй мăнтарăн чиперри, вут-шыва ӳкерет. (Чиперри подразум. илемлĕ хĕр, вута-шыва ӳкерет= темĕскер те тутарат, пĕтĕм халпа хыпалантарат). Ст. Айб. Чипер çын килен-каян чуп тăвать. (Шыв курки). || Нормальный, здоровый. Альш. Чип-чипер çынах пулчĕç хай çынсем. Они оправились от похмелья. Ib. Халĕ те пулин чипер алă мар. И до сих пор рука не как следует, не поправилась. N. Чĕре те ыратать, ӳпке-пĕвер те чиперех мар. Сборн. по мед. Ку кĕнекене чипер тăн-пуçпа йĕркипе вуласа тухсан... || Полный. Етрух. Чипер выйлă ĕçкĕре хăнисем вунпилĕкшер, е çирĕмшер çуна пулать. || Целый. П. Патт. 6. Сан автан пек пĕремĕк чиперех-и-ха? (цел ли?). || Порядочный. Юрк. Хăш та хăшĕ (иной) чипер çын ачи-пăчинех хурлама тытăнăт. || Кан. Ха, чиперех çынна ӳкесрен çăлтăм (не дал упасть), ахалĕ ӳкетчĕ. || Спокойный. Сред. Юм. Чипер вилĕмпе вилмен çын (называют сгоревшего, утопившегося, удавленного, задавленного и т. д.). Арçури. Йӳсмер панчен иртрĕмĕр, чипер çула тухрăмăр. || Удачный. Арçури. Çулĕ чипер пулинччĕ, чун шикленми пулинччĕ. || Благополучно, удачно, счастливо. КВИ. Чипер кайăр. N. Чипер çитĕр! Желаю счастливо доехать (возвратиться). Я. Турх. Чипер кайăр! Счастливого пути, досвиданья (уходящему). N. Савса янă салама чипер илĕр. N. Кайнă чухне хуçине ак çапла каласа хăвараççĕ: çитĕ, чипер тăрăр, хуйхăр харама кайтăр, вилни чипер вырттăр, теççĕ те, килĕсене саланаççĕ. Янш.-Норв. Кăçал чипер качча парсан, ашшĕ (девушки) юратса пĕр тынапа икĕ сурăх парас, тет (в приданное). Ала 15. Пулăçăсем вара арăма тархасласа лартса чипер каçарса ăсатса янă, тет. Юрк. Сыв-и? Чипер пурăнатра? – Сывă-халĕ, чипер пурăнатпăр. Ib. Хăта-тăхлачă, сыв-и-халĕ? Чипер çӳретре? – Сыв çӳретпĕр-халĕ, турра шĕкĕр, хăр чипер çӳретре? N. Чипер пурăн, ан кулян. Ск. и пред. чув. 30. Чипер пурăнăпăр. ТХКА 41. Йĕрсе те ним тума та çук ĕнтĕ, ан йĕрĕр, йăхĕ юлнă-ха, тьыхи пур-халĕ, чипер пурăнсан, тьыхаран лаша пулĕ. Сятра. Чипер тат! Пили хорошенько. Юрк. Чипер кăна, хорошенько. N. Халĕ ошкăнĕпех (все) су, чипер, лайăх порнатпăр. Бес. чув. Сыв пул, чипер юл, терĕ те, килне тухса кайрĕ. Орау. Чипер авăртса килме пар. Чем люди живы. Сывă пулăр ĕнтĕ, чипер юлăр. В. Олг. Чипер йол! – Чипер кай! Шибач. Чипер кайса килĕр! (Пожелание уезжающим). Б. Олг. Чипер тăрăр, тет (хорошенько стойте). N. Ĕнтĕ чипер тăрăр (= аван тăрăр). Хывсан ют çынсем çапла каласа саланнă. Изванк. Ай шăлăмсем, шăлăмсем, ай йăмăксем, чипер пурнăр, ай чипер пурнăр. Сл. Кузьм. 60. Выльăхсене чипер кĕтме. Орау. Чипер кайса килмелле пултăр! Счастливого пути! N. Ыр каç полтăр.— Чипер кай. Сред. Юм. Чипер çаврăнса кил! Альш. Чипер юл, шкулăм, юратнă çĕрĕм. || Спокойно. Чăв. юм. 1919. 2З. Чипер çывракан хĕре вăратрĕ. Йӳç. такăнт. 24. Чипер выртас та çывăрас! Ала 67. Çĕнĕ çынна çул çинче çамрăксем чипер пыма памаççĕ, ялан çĕнĕ çыннăн шывне тăкма шухăшласа пыраççĕ. Скотолеч. 10. Чипер пурăннă çĕртех сасартăк чирлет. Орау. Чипер ларнă çĕртренех сиксе тăчĕ те лешне çупрĕ ячĕ. Ib. Чипер выртнă çĕртренех ачана исе тухса кайса шăмăшкă кăтартрĕç (беду причинили ему, всадили в серьезную вину). Ал. цв. 6. Çапла чипер аван пынă çĕртенех, сасартăк вăл хăй умĕнче вут çути ялтăртатнине курах каять. Ст. Айб. Чипер пурăннине мĕн çитĕ, теççĕ. (Послов.). ЧС. Эй ачамсем, чипер çӳрĕр, пит ĕçсе ан ӳсĕрĕлĕр. N. Унăн ури пушмакпа чипер утакан пулчĕ. N. Шкултан чипер вĕренсе тухнă пулсан вăл ача ун пек пулмастчĕ. || Осторожно. ЧС. Ачам, шыва кайса вилĕн, чипер хытланăр, шывăн турат çук. ТХКА 49. Чипер, хăвăра хăвăр астуса çӳрĕр вара,— терĕ анне. || Прилично, вежливо. N. Чипер калаç, чипер çӳре. Хорошо веди себя. Ашшĕ-амăшне. Чипер калаç. Не говори вздора. N. Чипер çӳрĕр; чипер калаçкаласа тăр; чипер çывăр; чипертерех хор. Сред. Юм. Чипер çӳре. (На прощаньи наставление). Изамб. Т. Сана миçе каланă: чипер пул, ан ашкăн, çын евĕрлĕ пул, тесе. Б. Олг. Ну, тет, хĕрĕм, чипер лар, ан ӳк, тет (с лошади). Кан. Чипер калаçăр. Мĕнле пуçпа калаçатăр эсĕр. || Довольно. Изамб. Т. Ул çĕр чипер тĕттĕм пулчĕ. N. Кăçал тырă чипер полнă. || Как следует. Изамб. Т. Тытнă пулсан (если бы поймали), чипер хĕртнĕ пулĕччĕ. Кан. Чипер шутласа пăхсассăн, кунти çынсен касма панă вăрмана питĕ тирпейлĕ тытмалла пек. Янш.-Норв. Вăл çывăрса кайсассăн, малтанах хăрлатма тытăнатчĕ те, унтан вара çывăрса кайсан, чиперех йынăшма тытăнатчĕ. Микушк. Чулĕ чиперех авăрса ларать, тет (молол как следует). Капк. Хырăмне те чиперех ӳстерчĕ ĕнтĕ. Чăв. й. пур. 20. Кĕрккине вара тытса юлса хĕнесе вĕлернĕ; вĕлернĕ чухне Кĕркка кăшкăрни Иванĕ патне чиперех илтĕннĕ. Трхбл. Тарăн çырма пуçĕнче хăмăш чипер хумханат. Перев. Çав асăрхаман пирки (из-за неосторожносги) пĕрре кăна пит чиперех хуйхăрмаллиех инкек килнĕ кăна. Трхбл. Вăйçи маттур каласан, тантăш чипер хумханат. Юрк. Ун чухлĕ çăвĕ пур чухне хăнине чипертерех çуласа çитереймерĕ. Ib. Юрĕ, тет ку та, юлашки çуртине кама памаллине чипертерех ăнласа илеймесĕрех. ЧС. Пĕрре праçникре эпир ачасем выляса тăнă çĕрте хамăртан инçех те мар, урамра ӳсĕр çынсем çапăçнине чипертерех курас тесе, патнерех кайса тăтăмăр. N. Чиперех кăнтăрла. || Крепко, зажиточно. N. Чипертерех тăракан çынсем. N. Апат-çимĕç чипер пурăнакан хресченĕнчен нимрен те уйрăм пулман. Ст. Чек. Чипер пурăнаççĕ= пуян пурăнаççĕ. || Действительно, вправду. СТИК. Чиперех хайхи мăн шухăш тытрĕ те, кая пачĕ (и вправду, взял да ушел). Коракыш. Эй-эй-эй, çирĕм пилĕк тенкĕлĕх япалана чиперех сая ячĕç (ячĕ+ĕç), эпĕ ăслăскер пулĕ терĕм те, ухмах пулчĕ. || Ст. Айб. Чипере курсан тăхăнас килет. (Çĕрĕ). || Красота. Тайба Т. Сан чиперпе ман чипер кăвак чечек тăрринче. Якейк. Пирĕн кинĕн чиперри вăрмая орлă корăнчĕ.
то же, что чир-чĕр, всякая болезнь (в собират. смысле). КАХ. Чиртен-чăртан хăтар. (Моленье). Ходар. Вăлсене ак мĕншĕн хываççĕ: вăлсем ĕлĕк халăха пăхса тăнă пек, халĕ те харпăр хăй ялне чир-чăра ямасть, теççĕ, такирек ăçта та хăйсен ялне-йышне пулăшать, теççĕ. (Вирĕм). N. Унта чир-чăр та вăйлă пулман.
совершенно, совсем, вчистую. Капк. Мана халĕ, чăнах та, сивĕ душ кирлĕ, чисти пăр пеккиех! N. Пĕр вăхăтра чисти авланаттăм, илес тенĕ хĕр кăçал çăв уйăхĕнче вилсе кайрĕ. Янш.-Норв. Кирлĕ япаласене чисти хатĕрлесе çитерсен... Юрк. Чисти хатĕр пулсан (все готово), Митукне çемйипе уйăрса кăларат. Сред. Юм. Пĕрмай ман хыçран çакăнса çӳресе чисти аптăрарăм эп онпа (про маленьких детей). || Настоящий. Сред. Юм. Чисти çорах полчĕ ĕнтĕ. Теперь настала настоящая весна. N. Чисти (как есть) аçуах ес! ЧП. Çул хĕрĕнчи тĕмеске чисти çăхан кĕлетки. N. Кам май пĕлмест, кам айван, çав çын чисти çак автан. Юрк. Вăл чăнласах та чисти вилнĕ çын пек пулнă. || Уж очень. N. Аппăшсем чисти савăнчĕç, тет. Альш. Патша хĕрĕ чисти ĕсĕкле-ĕсĕкле, йĕрет, тет.
чон, душа. К.-Кушки. Чĕнтерлĕ кĕпер айĕнче шăнкăлтатат кăвакалăн чĕпписем, кăвакалăн чĕппи мар-тăр вăл, пирĕн пек мĕскĕн ачасен чунĕ-тĕр. И. Тукт. † И, çилсем вĕрет, вичкĕн çил вĕрет, вăйлă çăмăрсем капланса килет. Ултавах тĕнчи, йăвăр самани пирĕн чунсене тыткăна илет. (Ĕлĕкхи юрă). Образцы 48. † Çак тăвансем патне килсессĕн, килмессерен чунăм савăнать. Ib. 48. † Хампа пĕрле тăрса юрлакана çур чунăма çурса парăттăм. Пазух. 28. † Сăрисем те пыл пек, хуçи чун пек, мĕншĕн тăван тесе калас мар. Образцы 13. † Пăхсан ĕçĕм юлать-çке, пăхмасан чун чăтаймасть-çке. Ib. 5. † Мĕншĕн вăйя тухмастăр чунăрсене йăпатма. N. Сасси те çав шăнкра пек каччă чунне çемçетет. Ск. и пред. чув. 37. Çутăлать Мăн-шыв, чуна хăпартать. N. Çамрăк чунăм çĕкленет. Капк. Кинĕ каланă ăшă сăмахсене илтсен, карчăк чунĕ тин лăш карĕ. Ст. Шаймурз. Çак шухăш аса килсен, вара чун питĕ хурланатчĕ, питĕ пăшăрханатчĕ. N. Чун хĕпĕртенипе ниçта та кайса кĕрейместĕп. Арçури. Чон шикленет, ăш вăркать. Çĕнтерчĕ 18. Ан калаçтар, анне-е-е! Чун тарăхать. N. Чун вирелле тăрат саççим çавсемпе айкашсан. Пухтел. Чунĕ пӳлĕнет (у человека умирающего, если кто-нибудь громко заплачет). Н. Карм. Пире хаяр сунакан çынсем, çипрен çинче чунĕ татăлтăр. N. Чун татăлас пек уласа макăр. Пшкрт. Чонă татăлтăрай. (Ругань). В. Олг. Торă татса кайтăр сан чонна. (Сидьная ругань). N. Пĕр-ик-виç кунтан ача чунĕ, чĕкеç пулса, ашшĕ пӳрчĕ тăррине тăрса юрлат. (Из сказки). Дик. леб 52. Чăн аслă пиччĕшĕ каланă: çапла çав, вăл айăпсăр чун! тенĕ. Ib. 50. Тимĕр решеткелĕ чӳрече тулашĕнче çирĕх-тăрри (юрлакан кайăк) ларнă, вăл та хăйĕн савăнтаракан юррипе унăн чунне пусарнă. А дрозд, сидевший за решетчатым окном, утешал ее своей веселой песенкой. Букв. 1900. Ӳчĕ пур та, чунĕ çук. (Çурта). Зап. ВНО. Чунĕ пур, юнĕ çук. (Тараккан). N. Чун пулсан чул хушшинче те усрăпăр. Ст. Шаймурз. Çын урлă сăмах илтсен, çулçă пек çамрăк чуна питрех хĕн. КВИ. Çамрăк чун та пĕчĕк чун, чунĕ ытла çемçе çав. Ентĕрел. Хальхи ачасен, хăйсем çураличчен, чунĕсем çуралнă. (Говорят старики, дивясь детям, напр., тому, что они катаются на коньках, которых чуваши прежде не видали). Тайба Т. Тăвансем аякра, чун çывăхра, килсе кураймастпăр çеçен хир урлă. Орау. Çăмăлланасси пит хăрушă.— Чунтан чун уйăрлать те, хăрушă пулмасăр. Якейк. Çын пăсăлсан поканя, е чостаран çын кĕлетки туса, салакайăк çăмарти илсе, пĕр-пĕр çĕре кайса пăрахнă чох: чон вырăнне чон паратăп, кĕлетке вырăнне кĕлетке паратăп,— тенĕ ĕлĕк тĕттĕм чăвашсем. Питушк. Пит лайăх лашасам, чон тăма çĕр çук. Изамб. Т. Епле унăн чунĕ чăтат-ши? (без работы). N. Çывăхра персен так чон топаннех сиксе анать. || КС. Чуну пур-и? Жив ли? || Жизнь. N. Чĕкеçĕсем чие хушшинче, çуначĕсем пĕлĕт хушшинче; сан чунупа ман чунăм ылтăн ука хушшинче (наша жизнь течет радостно). Якейк. Чол-холара чол хаклă, кăçалхи çола çитрĕм те, чол хаклă мар, чон хаклă. (Солд п.). N. Сан чунупа, тăван, ман чунăм тĕнче çине тухнă хĕвел пек. || Существование. N. Апат начарланчĕ, но чон осрама (поддерживать существование) полать, терĕ. || Человек. N. Этем чунĕ вали нихăçан та çурхи пек савăнăç çук. Собр. Мачча пĕрени шартлатсан, чун катăлать, теççĕ. (Поверье). Орау. Пирĕн кĕçĕр пĕр чун хутшăнчĕ. Мĕн ача тата? – Ывăл. СПВВ. Киле чун хутшăнсан... (В Сред. Юм., напр., если возьмут в дом сноху или если родится ребенок). Дик. леб 41. Вăл çурта акăшсене пĕр çын чунĕ те илсе кĕме юраман. || Душа населения, едок. N. Арçын чунĕ, мужчина (как одна душа населения), хĕрарăм чунĕ, женская душа (когда считают по душам). КС. Эсир пире çĕрсене чунтан мĕн тивнине улпучĕсене те пур хура туналлă халăхсене тан туса уйăрса парăр, тенĕ. || Живое существо. СТИК. Ку та вĕт чун! (Питĕ начар, нишлĕ путексене шеллесе калаççĕ). Ib. Пĕр чунтан икĕ чун пулчĕ. (Сурăх пăруласан калаççĕ). Ст. Шаймурз. Кунта мĕн тума килтĕм? (пришла я?). Пĕр чун та çук. Стюх. Ай-хай-ах-та, манăн тантăшăм, санпала манăн сăмах килĕшет. Ĕлĕкрен пĕрле пурăнса, пĕр чун пулса, санпала пĕрле ӳснĕрен. С. Тим. Атте, савнă чуну пулăттăм, ăшăнта мĕн пуррине пĕлĕттĕм. Ау 2°. Хулара пĕр чун та çук, тет. Сред. Юм. Мĕн тума кайрăм эп онта, исмалин пĕр чон та çок-çке ĕнтĕ (ни души нет). N. Тыр вырнă чухне ял хушшинче пĕр чĕрĕ чун та çук. N. † Ларсамăр вырăнăра, тытăр куркăра, эпĕр тайăлса тăрар сирĕн умăрта; эпир тайăлнă чух ĕçмесессĕн, турă хурланă чун пулăпăр, эпир тайăлнă чух ĕçсессĕн, турă савса çуратни пулăпăр. N. Эпир, мĕскĕн чунсем, çынсем пек çӳреймерĕмĕр. Юрк. Унтан ĕлĕктерех тепĕрне çураçма тусаттăм, вăл тата, ырă чун, ĕлĕк хăй савнипе сăмах пĕтернĕ пирки пыма тумарĕ. Орау. Чунтан пĕр курка ĕçмелле. Каждый должен выпить по ковшу. Ала 86. Ах, ву парасси парать те, анчах унăн хĕрĕ чун нумай илет, тата тепĕр пилĕк юпа анчах юлнă, çав юпасем çине сирĕн пуçăрсене касса хурĕ вăл, терĕ тет, карчăк. || Животное (скотина, птицы). НТЧ. Аслă кĕлĕ, аслă ырă, çак сан ятна илнĕ (купленных) чунсене (животных) юратса паратпăр, юратса ил. (Моленье киремети). Г. А. Отрыв. Тĕрлĕ выльăх чунне пусаç. Колют разных животных (на моленьи). Ал. цв. З4. Вăл чăтлăха пĕр кайăк чунĕ те вĕçсе кĕрсе курман. || Дыхание, дух. ЧС. Ун патĕнчен иртсе çӳренĕ чуне чуна хытарса сехĕрленсе аран иртсе каяттăм. N. Чунна ан çăт. || Сердце, настроенне. N. Манăн сăмахăма итлесе кĕнекемсене эпĕ ыйтнă çĕре яракан çынсене пурне те ăшă чунтан тав тăватăп. Çĕнтерчĕ 12. Хыпар илтсен чун тапать. В. Тим. Эсир те саватăр, те савмастăр, савнă пек туйăнать чунсене. N. Ан тухăр, хĕрсем, тумланса, ай люльи, йĕкĕт чунне çунтарса. Чебокс. Манăн питĕ чунтан юратакан Александра ятлă йăмăк пурччĕ. Я. Турх. Чунтан юратнă манăн савнă ырă çыннăм. ЧП. Чунран савнă тăван. N. Пĕтĕм чунтан юрат. N. Манăн чон сан çинче тăрать (я тебя обожаю). Бгтр. Ку кайнă чох, хваттер хоçин ачи, онпа пĕрле пырасшăн, чонтанах макрать, тет. Пазух. 12. † Кунтан вăйă иртсессĕн, арăмсенĕн чун кантăр. Калашн. 6. Анчах халĕ, арăмĕ мăшкăл курса чунĕ витнĕскер, вăл кĕрлесе тăракан тинĕс пек. Курм. Чонсем-варсем варлă хĕр, епле чонпа выртать-ши, чонсем-варсем варлă хĕр, епле чонпа тăрать-ши? Якейк. † Уя тохсан чон уçăлать, киле кĕрсен чон тăвăрланать (становится тяжело на душе). N. Çулла тулалла (вăрманалла, хирелле) чун туртать. N. Чон тарăхать. Досада берет. || Мысль. N. Чунна аскăн хĕрарăмсем хыççăн ан яр. N. Эпир халĕ тин чунпа пурăнма пуçлакан халăх вĕт. N. Ман хăлхамри кĕмĕл алка çутти ӳкет пит çине; çиекен çынсем тек çиччĕр, пирĕн чунсем аякра. || Милый сердцу. Çатра Марка. Ах тăвансам чонсам, тантăшсам. К.-Кушки. Ĕçсем куркусене пыл тесе, ыткаласа илсемĕр чун тесе. С. Дув. Ĕçкĕ ĕçер, тăван, пĕрле пурăнар чун тесе. Юрк. Савнă чунпа ĕмĕр иртерсен çамрăк чĕре çăвĕ ирĕлмес-çке. Каша. Вуниккĕн явса пĕтменне кил, савнă чун, явар-и? N. Хуйхăр сан та ан йĕр, чун, сан пурнасси малалла! N. Аннем, юратнă чунăм, пĕлсем хĕрхенме. Хĕр йĕрри. Утмăл хăма тăрăшне утса тухса пулмарĕ, çитмĕл хăма тăрăшне çитсе курса пулмарĕ, чунăм савман ачаран пуçма хăтарса пулмарĕ. ЧП. Ай-хай тăванĕсем ай чунĕсем. || Полтава 70. Уй-хир тулли пур халăх чунтан ячĕ ахлатса! Ib. 72. Халь пуç каснă вырăна чунтан чупса пыраççĕ. Сред. Юм. Çын вĕлернĕ тенине илтсен ман чôн сӳлетсе кайрĕ. СПВВ. ИФ. Чун сӳ тăват: пит хăранипе ăшăра темскерле сиввĕн туйăнса каят, çӳлтен ярăнса аннă чух, е таханка сикнĕ чух чи малтан хăнăхаччен сӳлелле аялалла аннă чух сӳ тăват, теççĕ. Букв. 1886. Манăн тнн чун кĕчĕ (= тин лăплантăм). || СТИК. Пысăк çăпан чуна кайса тивсе ыратат. (Выраженне сильной боли). Сред. Юм. Ах тôр, чонах кайса тиврĕ. (Говорят, когда нечаянно задели чем-нибудь чирий, я когда он очень болит). || N. Молкач ашне çиме манăн чон çĕкленмест. || Ст. Шаймурз. Чун тус чуна илет, тет. (Послов.). Пазух. 87. † Уяр çул çăмăр çусассăн, пĕтĕм тĕнче хĕпĕртет. Савнисем, сире курсассăн, чунпа чĕре хĕпĕртет. Истор. Хуйхă куракан çынсем чунĕсене пусарма пынă. N. Чун систернипе. Лашм. Çеçен хир варрине тухрăм хĕвел ăшăне, лартăм йывăç сулхăнне, çулçисем пĕр ешĕл, ан пăрах, тăванçăм, чун çамрăк. N. Çынсем уласа макăрни çын чĕрине çурас пек чуна тăвăлтарать. N. Чунĕсем хавшаса çитнĕ. Полтава 12. Чунтан-вартан куллянса. Юрк. Пĕрне-пĕри чунтан чуна юратса тăранаймаççĕ.
душевная боль. Чăвашсем 8. Халĕ ĕнтĕ эсир пире нимĕн вырăнне те хумастăр, сире ӳстериччен пирĕн аллăмăрсем пĕри вутра, пĕри шывра пулчĕ, теççĕ, ай-ай çавсем аса килсен пирĕн чун ыратат, теççĕ. Альш. Çапла пайтах асаплансан (от болезни), чун ыратнă енне, тет, каятчĕ вара юмăçа (ĕлĕкхи пурăнăçра).
без души, неживой, неодушевденный. Ала 93. Ача чунсăрах пулса кайса ӳкнĕ (от удара). || НТЧ. Юмăçĕ: ку маларах пĕлнĕ пулсан çемçе çимĕçпе те каçарнă пулĕччĕ, халĕ ĕнтĕ чунсăр (без кровавой жертвы не помилует, не простит киреметь) каçарас çук терĕ, тет. || Кровопийца, изверг, бездушный. Ст. Чек. Ку ĕçе туса, чунсăр, эс мĕн тăван ĕнтĕ! N. Пĕр енче — тĕрлĕ нумай аптăраса, хĕсĕнсе çитнĕ халăх, тепĕр енче чунсăр казаксем, черносотенецсем, полицейскийсем, стражниксем, жандармсем, тата ыттисем те пур. || Непослушный. Сред. Юм. Каласа итлемен çынна чонсăр теççĕ. Ib. Пит чонсăр ача ô, ĕç ту-ха тесен, кирлĕ мар, ху ту, теейрет. || Вотлан. Майрух, Майрух, шалт ĕçмелле, шаклатмалла, чунсăр мăрат шав сала. || N. Эпир чуна чунсăр парса анчах пурăннă. Сказки 1919. Мĕскĕн ача пит хăранипе чунне чунсăр пулса ларать. Кищаки. Чуна чунсăр парса тухрăм вăрман витĕр (со страхом, „не считая душу за душу“).
целовать, целоваться. N. Чуп ту, атте! Ск. и пред. чув. З0. Чуп тăвăпăр. Ib. З0. Тăванпа тăван чуп тумасассăн, паянхи куна епле ирттерес. Ал. цв. 13. Кĕçĕн хĕрĕ хĕрлĕ чечеке ирĕксĕр илнĕ пекех илсе, ашшĕ аллисене чуп-тăва чуп-тăва, вĕри куççулĕпе йĕрет. Дик. леб 37. Унтан чупса пынă та, пурне те ятран чĕнсе, ытала ытала чуп-тунă. И. Тукт. Ульяна хăйĕн савнийĕн юнланса пĕтнĕ çӳçĕсене ик аллипе те шăла-шăла якатрĕ те, ăна сивĕнсе кайнă тутинчен чуп туса илчĕ. Ib. Ан ӳпкелеш, тусăм... Чĕрĕ чух ман сана чуп тума хăюлăх çитмерĕ, а халĕ, хăюлăх çитнĕ чух, сана манран ĕмĕрлĕхех уйăрчĕç. N. Чуп туса пĕтер, зацеловать. Зап. ВНО. Пĕчĕкĕçĕ кинĕм пур, килен-каян чуп тăвать. (Алăк хăлăпĕ). Имен. Онпа чуп тума лайăх поль, шăлĕсем çокă. Ау 2. Унтан ашшĕ-амăшĕсемпе чуп туса тухса кайрĕç, тет. N. Пĕре ытамласа илсе виçĕ хут чуп тăвăттăм. Капк. Иккĕшĕ хуть те чуп туса каçарччăр. ТХКА 125. Купарчипе маччана çитсе лексе чуп тăвать. Н. Лебеж. Чипер, чипер инкесен чуп тăва тăрас йăла пур. || Прикладываться к иконе.
чох, пора, время. Конст. чăв. Вара эпĕ: ĕнтĕ кăнтăрла çитет пулĕ, мана ăсатăр, пăрахут çине çиткелесе лараччен чух пулĕ, терĕм. Курм. Атьăр киле, ачасам, киле кайма чох полнă, хĕрсем кĕтсе тăраççĕ полĕ. Б. Хирлепы. Атьăр киле, ачасем, киле кайма чух вăхăт. Бур. Ĕнтĕ ир те пулат, каç та пулат, пире киле кайма чух пулат. Сред. Юм. Сана кайма та чох çиç (пора идти). || ЧС. Ун пек чух нимĕн туни те малалла каймасть. Ib. Çилĕ тата çавнашкал чух таçтан тухат-и тен, улăмпа витнĕ çурт тăррисене çавăрать анчах. Б. Олг. Су пол-ха тепре кориччен. Ста тата тепĕр чох корăпăр çапла, корăпăр. || Впору, как раз. N. Ку пиншак мана чухах. Этот пиджак мне впору. N. Ку мана чу-хах. N. Чох ларать темпир (впору, плотно). Сĕт-к. Ку сăхман мана чохах йорать. Орау. Пăх-ха, ку сăхман мана чухахç? Яжутк. Сăхманне тăхăнса пăхрĕ тет те, чухах пулнă, тет. Регули 1919. Чохах полчĕ сана (чох сана), чох килчĕ. Тайба Т. Кăçал хĕрсем вак кăна, пире выляма чух кăна. ГФФ. † Чух сарлака чĕн пиççи çинçе пилке чох полчĕ. || Во время, как раз. Янтик. Ирхипе тухса кайрăмăр та, чох çитрĕмĕр (= вăхăтлă). || Как раз. КС. Эсĕ Ыраша нумай пулать терĕн, мĕн нумаййи, чух анчах (только хватило). || Точь-в-точь. Изамб. Т. Кĕнеке арчана чухах кĕрсе выртăрĕ. Регули 1314. Ман сăмахпа чох тунă. Ib. 1277. Чох шотлă çӳрерĕмĕр. || Едва, чуть-чуть, кое-как, с трудом. N. Чух йăтса килтĕм. С трудом притащил. N. Салтак хутаçне чух йăтса пĕр çын патне пырса, хăна килĕ ыйтрĕ, тет. Paas. Чух-чух çӳрет (едва). N. Япаласем, çĕклемеллисем питĕ нумай, чух çĕклесе пыратпăр. N. Чох сӳсмен çĕклекенни. N. Чух тарса хăтăлтăмăр. Чув. календ. 1911. Шкулта кĕнекесем сахал пулаççĕ, вăл кĕнекесем ачасене те чух çитеççĕ. || Полный. Çутт. 55. Кĕрет те, арăмпе пĕр карçын чух çăмарта йăтса тухать. || Так! N. Чух кирлĕ сана! Так тебе и надо! Ст. Чек. Ку япала сана чух (гов., напр., избитому). КС. Чухах-ха ăна! Так ему и надо! Орау. Чухах-ха ăна, тек куштанланса çуреччĕ-ха (придирался. Гов. после того, как побили кого-нибудь или что-нибудь потерпел озорник, заслуживший наказание). Ib. Паян Яшка Елекçине хĕненĕ, тит, пасарта.– Чух кирлĕ, çавна шыраса çӳренĕ вăл. Ст. Чек. Ку эсĕр хĕнени ăна чух-ха. Так его и надо. Ib. Сана ку чух-ха! Так тебе и надо. N. Тăшмана çак чух, терĕм. || Посредственный, посредственно. N. Сан ачасем епле вĕренеççĕ? — Чух мар-и. В. Олг. Пĕр чох касат (коса). N. Учĕсем чухрах, çулсем хура. ЧП. Арăм пулсан чух кирлĕ. || Средний, средне. Шибач. Тырă-полă чох полчĕ – ни осал мар, ни лайăх мар. N. Чох вăтам хресчен, средняк. Васильев. Чăххи кĕмĕл сăхсассăн, чăх тытса кĕрекен хôрĕн опăшки питĕ пуян полать, теç, тырă сăхсан — чôх пôрнакан полать, кăмрăк сăхсан – пит чохăн çын полать, теç. СПВВ. Ни ватă мар, ни яшă мар, чи чух! Юрк. Вĕсем пит лутрах та пулман, чух кăна çынсем пулнă. Пролей-Каша. Чух çын, человек умеренного, не очень высокого роста. N. Чух лайăххи тури урам, чăн лайăххи сăрт касси. || Умеренный, умеренно. ХЛБ. Ыраша-и, урпана-и чух акас тетĕн пулсассăн, пĕр ана çине вăрлăхĕ сакăр пăталкка анчах кирлĕ. N. Пирĕн тантăш пит чипер, пирĕн йысна чух чипер. || Количество, мера. N. Нумай чух, много раз. || Достаточно. Юрк. Пӳлĕмĕм икĕ çынна пурăнма пит те чух, пысăк. || Немного. Орау. Чух пирĕн ĕнерен çӳлĕрех те ĕни, çапах та хаклă ĕнтĕ, алă тенкĕ тăмасть. N. Чух çĕрпӳрен иртсессĕн, Йĕпреç вăрманĕ патне çитсессĕн, çамрăк шулĕк калать ваттине. N. Унтан анне мана япаласем парса, ачашласа чух чарчĕ. Имень-к. † Саттин саппан чух кĕске, чух кĕске те, вăхăтлă. || Плохой, плохо. Сĕт-к. Ĕлĕк Ваçок калатчĕ: сарă вăрăм хĕрсене сарай кашти твас, титчĕ; халĕ хуне чох килчĕ, сарай кашти тăвĕ-ши, ыталаса çӳрĕ-ши? N. Хирти акăш çуначĕ чăпар пулĕ пуласси; мана çырнă çын ачи чухрах пулĕ пуласси. Алик. Эй чух акисам, пирĕн куçран ма пăхас, çӳлте çăлтăр курман-и? Тораево. Ĕлĕк Иван калатчĕ: хура вăрăм хĕрсене хуран хăлăп тăвас тетчĕ, ех пулчи чух пулчи. || Смирно, кротко. Якейк. Ай кин Мари пор, чох çӳрени (вести себя как люди) килĕшет. || Когда, пока, раз. N. Эп сухал хырнă чох эсĕ вырт. Артюшк. Тупăннă чух илсе таврăнас, тет. Раз нашлась, так ее взять надо. Регули 121. Вăл килес чох эп килте çок полăп. Ib. 174. Эпĕр килнĕ чох çиçĕм çиçрĕ. Такмак 1. Çитмĕл çухрăм çеçен хир урлă килнĕ чух куртăмăр эпир çил çунатлă урхамах. N. Çĕрелле те çӳлелле куçĕ пăхать утнă чух. N. Урампала пынă чух çĕр чĕтренет лайăххăн. Образцы 19. † Вăрман витĕр тухнă чух çĕмĕрт çинче пирĕн куç, урам витĕр тухнă чух хĕрсем çинче пирĕн куç. Калашн. 8. Хĕпĕртеççĕ çăлтăрсем уйăх тухнă чух, çутăра выляма лайăх тесе. Когда всходит месяц – звезды радуются, что светлей им гулять по поднебесью. Ib. 6. Çил-тăвăл çук чух тинĕс лăпкă тăрать, унăн кĕленче пек кăкăрĕ хускалмасть те. Бес. чув. 7. Пушăрах чух, чĕри ыратнăрах чух вăл вĕрентекентен тата кайкаласа ыйтнă, вĕрентекен кала-кала панă. Янш.-Норв. Пирĕн килте тепри пур чух вăйçăран ирттерет. Регули 291. Ĕç çок чох чĕнмерĕ, ĕç пор чох халь чĕнет. Ib. 292. Эп килте çок чох никама та кӳртмĕç. || В то время, когда. Регули 60. Тумалла чох (чохне) нимĕскер те каламарĕ. Ib. 250. Эпĕр ĕçлемен чох, çын нумай килет. Ib. 61. Çав вăхăтран çӳремелле чох пилĕк хут кайрăм эп онта. Ib. 278. Эп сумар чох вăл коленех килетчĕ. Ib. 283. Эп сумар мар чох онта кайса. Ib. 252. Эп пурмисра мар чох порте ман пата килетчĕç. А.-п. й. 73. Çынсем ĕçнĕ чух пирĕн те ĕçес килет,– тет Ваçлей. Когда люди пьют, нам тоже не мешало бы попраздновать. || Вместо того, чтобы... Четырлы. Çапла ĕнтĕ патшалăха тырă хăйсем сутса пульсă твас чух патшалăхран хăйсем ытаççĕ. || Во время. N. Эх, аван-çке ача чух. Образцы 41. † Атте-анне чĕрки çинче кĕçĕн чух таптанă йĕрсем пур. Регули 1186. Çимĕк чох килĕр; монкон чох кайрĕ. Абаш. Алтаккин чох килсе карĕ (корнăччĕ, встретил, килнĕччĕ). Регули 882. Эп килтĕм çакна тунă чох. Ib. 176. Ĕçленĕ чох ку томтир лайăх. || Букв. 1886. Выльăхсене пăхнă чух пăхатпăр, пăхман чух ахалех çӳреççĕ. || Чураль-к. Пирĕн ял ачи мулатси, шыв тĕпĕнчен чух илет. || Наобум.
сделать так, чтобы было как раз. Ст. Чек. Чухласа яр (сыпь, напр., муку). || Определить. ТХКА 54. Утатпăр, шыратпăр, алра пуртăсем. Туратсем çăт-çат çапаççĕ. Ăçта çӳренине атте чухлайми пулчĕ. Ib. Кăнтăрла пулсан, аташас та çук эпĕ кунта. Халь çĕрле те, тĕттĕм те, чухламалла мар çав ăçталла каяссине. Шишкин. Ырăпала осала пĕре корса чохлатпăр. ЧП. Хушрĕç айвансене юрлама, ăслипеле ухмахне чухлама. Сред. Юм. Талăкра сирĕн валли мĕн чол çăкăр кирлине чохлаймастăп. Ib. Çак татăк мĕн чол тайнине чохлаймастăп. || Понимать, уразуметь, смекать, соображать, соразмерять. N. Ху чухласа ху пар. Хора-к. Чухлама пуç тăнĕ çук, утса тухма халăм çук. Н. Карм. Чухла = ăнла. Кан. Апла пулсан приккашчĕкĕпе те чухларах (обдуманно) калаçас пулать. Юрк. Ку кам çапнине чухласа илеймесĕр карташĕнче ют çынсем пур-тăр тесе хăраса, килти пӳртри çыннисене: арăм, Матрӳне, часрах тухăр халĕ! тесе питĕ хытă кăшкăрса ярат. Чув. календ. 1911. Кĕлти кучĕсем çапă çине пулмалла чухласа сарас пулать. N. Чухлакан çын чухлатах çав. Уж кто соображает, понимает, так понимает, || Оценивать. Юрк. † Манăн пуçăмра хура шаль тутăр, витсен витĕнĕ йывăç çулçине, çавăнтан пĕлĕр йывăç тăррине, çавăнтан чухлăр Алăм кĕрĕвĕре. || N. Атрисне çухатрăм, чухласа çырса яратăп. || Беречь. Чăв. й. пур. З2. Укçана та чухлама кирлĕ. || Догадываться. Регули 1073. Эп он попленинченех чохларăм. Ib. 54. Эп она вăл попленинчен (вăлсам поплени çинчен) чохларăм. Альш. Кам илтес тиекен вула-вула ку енчине мĕн çырнипе (с тем, что написано об этой стороне) хăй енче мĕн пулнине чухлатăр. || Знать. НР. † Кам осалне, кам чиперне пĕрре корсах чохлатпăр. || Подмечать, наблюдать ГТТ. || Замечать. Альш. Пуçран кăна аран чухлатăн вĕрениччен. || Иметь опыт; испытать. РЖС 2. Вĕсем епле хуйхăрнине хăй ача-пăча ӳстерсе чухланă çын анчах ăнлать. N. Хытă чĕреллĕ çын темĕн курса чухласан та тӳрленмест. || Уметь. N. Унтан ялта пĕр каскалама чухлакан Илье ятлă çын каларĕ... || Наказать.
посредственный, средний. Собр. Чухрах кинĕм Альтук пур, мĕн чул парне парĕ-ха. Альш. Халĕ хăмăш çук тĕл, варринче кăна чухрах кӳлĕ пек: ытти тĕлте пĕтемпе пуснă хăмăш. Собр. Йыснаçăм чухрах Ваççа пур, пысăк çĕлĕк айĕнчен чух курăнать. Бур. Пире çырнă ачи чухрах пулĕ пуласса. Сред. Юм. Чухрах порнать, живет в среднем. N. Чухрах, среднего роста (о человеке). || Бедновато, бедноватый. N. Чухрахран та чунăм хурланать. || Поменьше. КС. Чухрах пар. Дай поменьше.
чăнахах, чăнах та, действительно, на самом деле, взаправду. Ск. и пред. чув. 44. Чăнах çапла çав. Дик. леб З5. Тĕлĕкре пулчĕ-ши ку, е чăнахах-ши, тесе тĕлĕнет. Ст. Чек. Ай-ай, аван, чăнах та! Ах, как, в самом деле, хорошо! Капк. Мана халĕ, чăнах та, сивĕ душ кирлĕ, чисти пăр пеккиех! N. Чăнах та çавă чăн сăмах, чăн самахăн суййи çук, тӳр сăмахăн кукри çук.
чаща; дремучий лес; заросль. Дик. леб З4. Елиса ун пек чăтлăха унччен нихăçан та кĕрсе курман. Ib. 34. Хăй вăрманти чи чăтлăх çĕре кĕрсе кайнă. Скоро она зашла в самую чащу леса. А.-п. й. 15. Ак пырать хайхискер чăтлăх вăрман хушшипе. Альш. Сĕве кукăрĕнчен инçех мар, вăрмана кастарнă та ĕлĕкрех, халĕ чăтлăх çăкалăх, ăвăслăх шăтса ӳснĕ.
город Симбирск (ныне Ульяновск). N. Ĕлĕк Чĕмпĕр тетчĕç, халĕ Ульянăвск.
живой, одушевленный, здоровый, свежий, бодрий. И. Тукт. Ан ӳпкелеш, тусăм... Чĕрĕ чух ман сана чуптума хăюлăх çитмерĕ, халĕ, хăюлăх çитнĕ чух, сана манран ĕмĕрлĕхех уйăрчĕç. Ал. цв. 15. Эсĕ маншăн чĕрĕ чухнех вилнĕ çиншăн йĕнĕ пек ан йĕр. Ск. и пред. чув. 110. Ун çилĕллĕ чĕринче вĕрет, сикет чĕрĕ юн. Ib. 52. Куçĕ анчах пит чĕрĕ. Ib. 41. Анчах майĕпе пурин те кĕре чĕрĕ кӳртесси килет выльăха. || Сырой. N. Тăпра чĕрĕ. Земля сырая. Дик. леб. 49. Патшанăн ытарма çук илемлĕ пӳлĕмĕсенчен Елисана чĕрĕ çĕр пӳрте кайса хупнă. Элизу посадили в темное, сырое подземелье. || Поворотливый, проворный, вострый. Капк. Хăлхасене чĕрĕ тытас пулать.
ноготь. N. Тыткала пĕлмен ал-уран чĕрни вĕçне шăрпăк кĕнĕ, тет. Человеку (неумелому) попадает под ногти заноза. N. Чунăм чĕрне вĕçнех çитрĕ. Душа ушла в пятки. || Копыто. Образцы 46. † Тăп-тăп тăвать халĕ çак турă ут, сарăлнă-тăр çавăн чĕрнисем. Такмак 1. Утмăл çухрăм хура вăрман урлă каçнă чухне пĕр пăлан куртăмăр: унăн мăйраки вĕçĕ ылттăн иккен, чĕрни вĕçĕ кĕмĕл иккен, мăйракипе шăйăрать те йĕр тăвать, чĕрнипе пусат те çул тăвать. || Коготь.
солнце. солнышко. Ск. и пред. чув. 88. Вут пек хĕвел выляса çул тӳпене хăпарать. Пазух. 92. Хĕвел хĕрлĕ хĕрĕсем, Турай хĕрсем тиейсе, суйламасăр илес мар. Дик. леб 43. Хĕвел анса çитеспе Елисан пиччĕшĕсем вĕçсе таврăннă. Когда зашло солнце, в пещеру прилетели братья. Ib. 36. Хĕвел анса килет. Солнце близилось к закату. Ib. 41. Хĕвел чылай çӳле кайсан... Когда солнце поднялось выше... КВИ. Çутă юхăм унăн айĕнче, çӳлтен ылттăн хĕвел çутатать. Под ним струя светлей лазури, над ним луч солнца золотой. N. Хĕвел анчĕ ту айне. N. Хĕвел кулать сайрарах, шăрши пĕтнĕ чечексен. N. Пĕр пĕлĕт çук, хĕвел çунать. А.-п. й. 42. Хĕвел анса ларчĕ. Тимухха лашине шăварма тухса кайрĕ. НР. Чупрăм-тухрăм ту çине хĕвелпе пиçнĕ çырлашăн. Взбежала я на горку за созревшей на солнце ягодой. ГФФ. Ашшăн-ăшшăн хĕвел пăхсан... Если солнце будет припекать. Ib. Ушшăн-ушшăн хĕвел пăхсан та, хорĕн те тăрăх сохăр йохать. Когда солнце сильно припекает, по дереву (березе) течет смола. Абыз. Çĕр çăввинче çĕр-çырли, çĕр-çырли, çĕр çăввине хĕвел пăхсан, тата пиçес кăмăл пур. Оп. ис. ч. II. Сывлăх пулсан таврăнăпăр, хĕвел пекех çаврăнса. Если будем живы, то вернемся подобно тому, как обращается солнце. N. Хĕрлĕ хĕвел сан умăнта йăлтăртатса тăрать, аялта тен çак пĕлĕтрен витрелетсе çумăр çăвать. Перед тобою блещет красное солнышко, а внизу из этого облака, может быть, льет проливной дождь. Баран. 28. Шĕшкĕ юмана хупласа хĕвел ямасăр тăнă. Орешник глушил его и не пропускал солнечных лучей. ТХКА. 108. Хĕвел тухас пек, çанталăк çуталать. Ib. Хĕвел чылай çӳле улахрĕ, хĕртсе пăхать. Шурăм-п. № 19. Хĕвел анса ларчĕ. Халĕ апат çиет пулĕ, ăна амăшĕ пăтă пĕçерсе çитерет, тет. N. Сивĕ кун виçĕ хĕвел пулать. N. Вĕсен пичĕсем хĕвелре çунса кайнă. N. Хĕвелпе тăрса, мĕн хĕвел аничченех кĕтӳре çӳрет. Чув. пр. о пог. 51. Виçĕ хĕвел курăнсан, сивĕ пулать. Если появятся три солнца, будет холодио. Ib. 42. Хĕвел хĕртсе пăхсан... Если солнце печет... N. Хĕвел витĕр (пăхвă чухне) çăмăр çусан, тата тепĕр çăмăр пулать. Если сквозь солнце (когда оно светит) идет дождь, еще дождь будет. Вопр-Смоленск. Хĕвел тухсанах пĕлĕт айне кĕрсен, çамăр пулать. Панклеи. Хĕвел те пĕлĕт айнех полчĕ (зашло за облако). С. Алг. Кирек ăçта кайсан та пĕр хĕвел, çуратнă çĕр-шывсем шел юлать. N. Хĕвел каялла кайса пăхсан, çăмăр пулать, теççĕ. Якейк. Эс çанашкал покан тусан, хĕвел тепĕр çĕртен тохĕ. Ib. Эс çав окçая парсан хĕвел тепĕр енчен тохĕ. Ib. Ĕнер конăпех хĕвел пăхрĕ. N. Ма мана хĕвеле кăтартмастăн? Почему ты мне не даешь смотреть на солнце? N. Пӳртре хĕвел çутипе çап-çута. В комнате светло от солнца. N. Хĕвел пĕлĕт айĕнчен тохрĕ; хĕвел пĕлĕт айне кĕрсе карĕ. Пĕлĕтсем хĕвел тĕлĕнчен сирĕлсе карĕç. N. Эпĕр хĕвелте ларатпăр. N. Мана хĕвеле тохма йорамасть. N. Хĕвелте çӳреççĕ. N. Старик хĕвеле ларчĕ. N. Ача макăрнă чохне ăна чарас тесе: хĕвел пăхать, ай, хĕвел пăхать, тесе калаççĕ, ача вара чăнахах макăрма прахать те, колма тапратать. Вăт хĕвел пăхса ячĕ, тесе каран колаççĕ. N. Пирĕн ăрам хĕвеле хирĕç пăхса ларать. N. Сар хĕвелте (в солнечные дни) çырла часах пиçет. N. Олăх толли сар хĕвел, кайăк вĕçни корăнать. N. Эпĕр паян кĕлтесене хĕвеле сартăмăр (на солнышко). N. Тĕкĕрпе хĕвеле ак вылят (не пускай зайчиков). N. Эпĕ пулсассăн, çакă уя пĕтĕмпе хĕвел аксан тапратса хĕвел тохаччен сухине туса, тыррине акса çитĕнтерсе, вырса, авăн çапса, тыррине йăлтах ампарсене тултарса хурап, тесе калать тийĕр, тенĕ, тет. N. Хĕвеле пăх та уйăха пăх, хĕвел çути сап-сарă, уйăх çути çап-çутă. Мусирма. Хĕрлĕ-хĕрлĕ, теççĕ ăна, хĕвел çинче ӳснĕ вăл. N. Пĕлĕт çинче илемлĕ хĕр çӳрет. (Хĕвел). N. Пăх-пăх, хĕвел, пăх, хĕвел, çу чашкипе çу парам, пыл чашкипе пыл парам, ачу шыва кайсассăн, кĕвенте пуçĕпе туртса илĕп, сана хĕрли, мана шурри. (Сăвă). Н. Карм. Сирĕн пĕвĕр çинçе, сăнăр хитре, питĕр çинче хĕвел çутти пур. Ст. Чек. Хĕвел хĕлле çулахинчен аялта тăрат. Тюрл. Хĕвел аякка сулăнсан... Когда прошел полдень... Хурамал. Хĕвел аннă чух хулăм пĕлĕт тĕлне ансан, йĕпе пулать, теççĕ. N. Эсĕ апла тусассăн, хĕвел кай енчен тухĕ. ЧП. Пулă çакрăм хĕвел. Изамб. Т. Хĕвел йывăç пĕввине яхăн çĕкленчĕ. N. Хĕвел йăлт (кăшт — если дольше) пăхрĕ те пĕлĕт айне кĕрсе кайрĕ. Солнце проглянуло и опять скрылось. N. Хĕвел яраймăн ху тĕлне (невозможного не сделаешь). Унта аннӳ хĕвел пăхса çӳренĕ (об этом заботилась я). Юрк. Хĕвел ануçăм çанталăк пит хĕрелет. N. Хĕвел майĕ (майнелле) çаврăнса-çаврăнса, каллех пӳрте йăтса кĕрет. N. Хĕвел тĕтреленсен, уяр пулать, теççĕ. N. Хĕвел кутăн, каялла пăхсан çумăр пулать, теççĕ. N. Хĕвел юпа пек тухсан, çумăр пулать. N. Пирĕн тĕлтен Хĕвел анчĕ пулас (наше счастье закатилось). N. Тăвану килнине курсассăн, хĕвел пулса чупса тух. N. Кирек çта кайсан та пĕр хĕвел. N. Вара отсан-отсан хĕвел анса карĕ. Н. Лебеж. Тăвайкки тăрăх хĕвел ӳкет, пиçмен çырласене пĕçерет. N. Чӳречесĕр çӳртра пĕчĕк шăтăкран хĕвел кĕрсен... N. Хĕвел инçе карĕ. N. Курнитсара çыру çырнă чух, хĕвел ӳкрĕ пит çине. Кан. 1929, 178. Шăршлă, нӳрлĕ, хĕвел кĕмен пӳрт. N. Хĕвел виттĕр пăхни. N. Хĕвел тохсан тин... Микушк. Ирхине Хĕвел ӳкет пичĕ çине (на лицо его падает). Торп-к. Карăнтăк виттĕр ылтăм туя кĕрĕ. (Хĕвел). N. Вăл хапха çил хĕвелне шалтăртатать, хĕрӳ хĕвелпе ялтăртать. N. Хĕвел (-е, -ĕн) анма вăхăт ĕнтĕ. N. Çĕн çул кунĕ ырă хĕрлĕ хĕвел пулчĕ. N. Хĕвел ăшă пăхать. N. Хĕвел анарахпа пурте киле таврăнаççĕ (с поля). ГТТ. Мана пĕлĕт çаврака хуран тĕпĕ евĕрлĕ, хĕвелĕ лапка туйăннă. N. Çак кунсенче хĕвел пулмарĕ. Хĕвел ларнă вăхăтра анчах çитрĕмĕр. N. Йĕрекен ачана култарас тесе: „Хĕвел пăхать“, теççĕ. N. Пăхман хĕвеле ирĕксĕр пăхтараймăн (ӳпкелекен çинчен калаççĕ). Никит. Хĕвелпе юр кайсассăн, тулăпа урпа пулать, тенĕ ĕлĕк. N. Эсĕ хĕвел анса лариччен çит (или: килсе ĕлкĕр, или: килме тăрăш). Ты приходи до захода солнца. Сред. Юм. Пăх пăх, хĕвел, ачу шыва кайрĕ вит, квенте пуçĕпе туртса илтĕм, ачуна хĕрлĕ çăмарта парăп, хуна шурă çăмарта парăп. (Поют дети, когда солнце скрывается за облаками). N. Эп сана çавăншăн олталап полсан, ман çине хĕвел ан пăхтăр (пусть помру). N. Хĕвеле май çаврăн. Иди по солнцу с востока на запад. N. Хĕвеле хирĕç, против солнца, с запада на восток. N. Онăн куç пит начарланнă, хĕвел курмас вит олă. N. Хĕвел куçа çиет. Солнце глаза ест. N. Хĕвеле питĕн пӳрт çутă полать. Изба, обращенная к югу, бывает светла. N. Хĕвеле тӳртĕн пӳрт тĕттĕм полать. Изба, обращенная на север, бывает темна. N. Хĕвелпе пĕрле тохса кайрăм. Выехал при восходе солнца. N. Хĕвелпе пĕрле киле кĕтĕм. Приехал при заходе солнца. N. Эс те çавна тусан, хĕвел те тепĕр енчен тохĕ. (Говорят, когда уверены, что он не может этого сделать). N. Хĕвел анса лара пырать. Хĕвел анса пырать. Первое показывает, что до заката близко, а второе дольше, чем первое. N. Хĕвел кăнтăрлаччин вăкăрпа чупать, тет, кăнтăрла иртсен, карсакпа чупать, тет. N. Хăш чухне хĕвел çӳл енчен карталанса тата тепĕр хĕвел пулать. Вăл хĕвел тавраллах çавăрăнать пулсан, „хĕвел карталаннă“ теççĕ. N. Хĕвел каçалана сулăнсан, çĕрте йăвăç мĕлкисем вăрăмлана пуçларĕç (от деревьев протянулись длинные тени). N. Хĕвел ансан пуçласа тепре хĕвел аничченех. N. Хĕвел тухсан пуçласа тепĕр хĕвел тухичченех. N. Хĕвел хĕртнĕ — солнце палило. N. Хĕвеле хирĕç пăркăç пĕренене ман ним кăмăл туртмасть ăна, ан тив юлтăр вăл, тен маччаран çӳлелле хурăпăр, халь маччаналла пураса çитиччен пĕрене çитет-ха. N. Ытти пĕчĕккĕн курăнакан çăлтăрсем, хĕвелтен шутласан пирĕн çĕртен темиçе мĕлюн хут та ытла аякра тăраççĕ, çавăнпа вĕсем хĕвелрен пĕчĕккĕ пек куранаççĕ. СТИК. Хĕвел çинче типĕтнĕ (о копченном на солнце). Ib. Хĕвел тӳпере чух, в полдень. Ib. Паçăр çăмăр çурĕ, халĕ хĕвел пăхат ĕнтĕ епле (говорят о маленьких, если они только что поплакали и смеются). N. Пĕчĕк ачасем хĕвел пĕлĕт айне кĕрсе сулхăнлатсан ак çапла калаççĕ: „Хĕвел! Ача кĕпи шыва карĕ, туртмаллипе туртса ил“. N. Хĕвел апатчен вăкăр çинче пырать, тет; апатран варалаша çинче, кантăрларан вара — кайăк çинче. N. Хĕвел кунран-кун иртерех тухса пырать (ир тухнăçеммĕн ир тухса пырать, кая юлнăçеммĕн кая юлса анса пырать). Янтик. Эп вăхата хĕвеле пăхса пĕлеп. N. Хĕвел хĕлле çӳле каймас. Изамб. Т. Пăхăр-ха, ачасем, епле хĕвел выляса тухать. N. Пăртак кăна хĕвел хĕрри курăна пуçларĕ (утром). N. Хĕвел йывăç пӳ (пĕвĕ) хăпарнă çĕре эпир киле çитрĕмĕр. N. Хĕвел анас патне çитнĕ, тет. Артюшк. Ачамсене пĕр пичĕ хĕвел, тепĕр пичĕ уйăх тавăттăм. Собр. Виçĕ хĕвел тухсан, уйăхĕпех йĕпе пулать, теççĕ. Н. Карм. Хĕрлĕ хĕр пĕлĕт тăрăх çӳрет. (Хĕвел). N. Ача, ку çумăр хĕвелĕ пулĕ, ытла пит хĕртет. ЧП. Хĕвел пăхрĕ — типĕтрĕ. N. Виç хĕвелпе кайман шурă юрсем. N. Кирек ăçта кайсан та пĕр хĕвел N. Вăл вăхăтра хĕвел выляса тухрĕ вăрман çинчен пĕлĕт çине, кун та хитреленсе карĕ. Лобашк. Вăрман урлă сар каччă курăнĕ. (Хĕвел). N. Чипер хĕр пысăк уйпа çӳрет. (Хĕвел). Синьял. Хĕвел витĕ, çу витмĕ. (Кантак). Сятра. Вутсăрах çунать, çунатсарах вĕçет, урасăрах чупать. (Хĕвел). Альш. Çула хăшĕ-хăшĕ куç ыратнипе хĕвел çине тухаймасăр лараççĕ. N. Хĕвел анса пырать (скоро закатится). N. Хĕвел карталаннă (круг вокруг солнца к непогоде). N. Хĕвел тухса сарăлнă (совсем уже взошло). N. Хĕвел кулать, хĕртсе хĕвел пăхать. N. Пăх, хĕвел, пăх, хĕвел, этемсене савăнтар. N. Хĕвел шăвать. Кив-Ял. Хĕвел тухать хĕрелсе çут тĕнчене çутатса. (Вăй юрри). Нюш-к. Иртсе пыракан çын пичĕ çине тĕкĕрпе хĕвел çуттине ӳкерес. N. Хĕвел кашни кун ир тухнăçемĕн ир тухать (ир анса ларнăçемĕн ир анса ларать). Курм. Вăрмана çитсен, хĕвел анса та ларчĕ. Аттик. Хĕвел кашни кун пĕçернĕçем пĕçерет. N. Хĕвел ир хĕрелсе тухсан йĕпе пулать (вăл кун çăмăр е юр çăвать), теççĕ. КС. Ура питне хĕвел çапрĕ (насквозь, сильно прожгло). Трхбл. Хĕвел пирĕн йĕтем пысăккăш, тетчĕç ваттисем. N. Хĕвел пит хĕртет. N. Хĕвел тухнă çĕрелле çитрĕмĕр (ко времени восхода солнца). N. Паян эп тăрсассанах хĕвел тухрĕ. Красн. Горка. Хĕвел питĕ хытă пахать. Сĕт-к. Хĕвелин пăхасси номаях мар та-ха; час кĕлет айне хопланмалла. || Назв. божества. Магн. М. 63, 64. Хĕвел ашшĕ, амăшĕ, хăлхи, çоначĕ, ори. || Клятва. Ст. Чек. Хĕвел, илмен эп ăна. Сред. Юм. Хĕвел пôр! (Тôпа туни). Орау. Мĕн эсĕ çын çинчен çука калаçса çӳрен: эпир хĕрсемпе ун-кун, апла та капла çӳренĕ, тесе калаçса çӳрен? — Çук, Якку. Ак, хĕвел, калаçман. Ăна сăмах вĕçертнине (что болтают зря) ху та пĕлен-çке.
хĕвел анăçе, хĕвел анĕç, запад. закат. Б. Шемяк. ГТТ. Хĕвел анăçĕ çутă-ха. Вечерняя заря еще не догорела. N. Хĕвел анăçĕнчи çутă та пĕтрĕ ĕнтĕ, лайăх тĕттĕмленчĕ. N. Çуласенче хĕвел анăç çутти нихçан та пĕтсе лармас: вăл хĕвел анаçĕнчен мĕн хĕвел тухăçне çитичченех йĕркипе çутă пулса ирттерет. НИП. Кĕçĕр хĕвел анĕç питĕ хĕрелчĕ. N. Хĕвел анĕç хĕрли халĕ те çухалман-ха. N. Хĕвел анăç хĕрелсе тăрать. N. Хĕвел анăç хĕрелсен пĕлĕте ларсасан, уяр пулать (çил пулать). Юрк. Хĕвел анăç енче пулакан хĕрлĕ чисти пĕтмерĕ.
здоровый. См. хăватлă. КАЯ. Çавах та вăл час чĕрĕлмерĕ (не скоро поправился); халĕ те вăл питех хĕветӳллĕ мар.
торопиться, беспокоиться, суетиться. N. Ахаль кунсенче халĕ эпĕ вут хутса сӳнтериччен çывăраттăм, çак калăм кунĕ çуталнă-çутăлманах тăраттăм та, урана сырса, пите çуса, шăллăмăран (= шăллăмран) ăмартмалла: çынсем каймаççĕ-ши, çырмара тĕтĕм тухни курăнмас-ши, тесе, хĕвĕшеттĕм. || Бегать взад-вперед. Орау. Мĕн хĕвĕшетĕр ĕнтĕ паян: тухатăр-кĕретĕр, таккулăх пӳрте сивĕтетĕр. СПВВ. ИФ. Хĕвĕшес — пĕрмай çӳрес: кĕрес те тухас. Акă сивĕре: мĕн хĕвĕшетĕр, пӳрт сивĕнет, теççĕ.
зима. N. Хĕл, хĕлле. Орау. Пĕр вăтăр улт çул хушшинче хĕл кун пек час ларман. N. Кăçал хĕл ир ларчĕ. N. Хĕл иртрĕ (также: çитрĕ). N. Хĕл нумай юлмаст (осталось немного до весны). N. Хĕл ларчĕ. Установилась зима. N. Кăçалхи (или: ку) хĕл — хĕл пек те мар. N. Хĕл килет (или: пулать) пуль! Видно, хочет быть зима. N. Хĕлӳ анчах ларать халь, эс çулахине шухăшлатăн! Еще только зима наступает, а ты уже думаешь о лете (о летнем). А.-п. й. 65. Çук, апла юрамасть, пĕчĕк кайăка усрава илнĕ йăвăçсен çулçисене пĕрне те ан тивнĕ пултăр, вĕсем хĕлĕпех симĕс тăччăр, тенĕ. ГФФ. Хомăш котне пăр шăнсан, хĕл полнине тин пĕлчĕç. Только тогда узнали, что наступила зима, когда обледенели комли камышей. Рак. Хĕл уйăхĕ улт уйăх, çу уйăхĕ çич уйăх. В. С. Разум. КЧП. Хĕле хирĕç, к зиме. Изамб. Т. Халĕ хĕле хирĕç. N. Хĕл ларас уммĕн, перед наступлением зимы. N. Хĕлччен инçе-ха. Туперккульос 36. Çывăрасса та хĕл хушшинчех чӳречесене уçса ярса çывăрма пултарать. Кан. 1927, № 212. Хуртсем хĕле аван каçсан, вăсене çуркунне пăхма аван. Баран. 161. Çула пит шăрăх пулать, хĕл сивĕ килет. Е. Орлова. Хĕл айне полаттăр. Вас застанет зима. N. Кăçал хĕл час ларĕ. N. Хĕл хырăмĕ аслă, теççĕ. (Послов). N. Хĕл хырăмĕ пысăк, теççĕ. Регули 1205. Ку хĕл иртнĕ çĕрте çĕр сом илтĕм. Ib. 392. Хĕл полĕ (или: полать) ĕнтĕ. N. Хĕле кĕриччен (до зимы) эсĕ килме тăрăш. Т. VI. Эпĕ хĕле кĕриччен качча каймалла (должна выйти замуж). Унтан хĕлĕ пулчĕ, тет те, хĕрĕ те качча каяймарĕ, тет, карчăкĕ те вилеймерĕ, тет. Изамб. Т. Çапла вĕсем ĕçлесе хĕле кĕрсе каяççĕ. Ала 96. Пурăнсассăн-пурансассăн, çакă мĕскĕнсем тата хĕле кĕрсе кайнă. N. Хĕле кĕретпĕр, начинается зима. Орау. Хĕле кĕни нумай пулмасть халь. Зима наступила недавно. N. Хĕле кĕрет, наступает зима. N. Хĕле кĕретпĕр ĕнтĕ. Истор. Киле каяс тесен, хĕле кĕтĕмĕр; капла пĕр усăсăрах киле кайсан, пире никам та ырă сăмах калас çук, хамăртанах кулĕç. Изамб. Т. Халĕ хĕле хирĕç (к зиме). N. Ул хĕлте те атă ĕçлесе нумай укçа тупрĕ. N. Унтан хĕл иртрĕ, çуркунне çитрĕ. КС. Выçлăх чухне çур хĕлтен çуркуннене çитичченех йăтса тăратса пурантăмăр (больных животных, которые ве могли сами подниматься). Ст. Шаймурз. Петрав иртсен тăри юрласан, хĕл час ларать, тет. Кан. Çак савăта иртнĕ хĕлте юсама тытăнчĕç. Якейк. Хĕле хирĕç чӳречесене питĕртĕмĕр. N. Хĕл пĕтеспе (или: иртеспе) карĕ. Уехал в конце зимы. СТИК. Хĕл лараспа (к зиме) çанталăк пит сивĕтсе çитет. Сред. Юм. Нӳхрепе пăр хĕрсан, хĕлтен хĕле çитечченех пырать. N. Арман пĕвинчи пулла хĕл пĕтерет. || В переносном смысле. N. Нихăçан та çынна сăмахпа кӳрентермест, йытă çурине те хĕл кăтартмасть.
зима. См. хĕлле. N. Сирĕн епле халĕ: хĕле-и, çула-и? У вас теперь лето или зима? N. Хĕле иртсе кайрĕ. N. Хĕле çитрĕ. Настала зима.
зима, зимнее время; зимой. N. Хĕлле = хĕл. Кан. Хурт-хăмăршăн чи йăвăр вăхăт вăл — хĕлле. N. Хĕллене кĕриччеи пур хваттер те хатĕр пулать. Орау. Ун чухне хĕллеччĕ (была зима), çанталăк пит сивĕччĕ. N. Кунта çанталăк питĕ ăшă, хĕлле пулман-халĕ. Çутт. 53. Хĕлле пуларахпа аш, чăх-чĕп, тир килет. Баран. 118. Вĕсен çулçи хĕллене пĕтĕмпе тăканса пĕтет. Якейк. Халь хĕлле пек пĕре те туйăнмасть. N. Вăрман çук çĕрте хĕлле пулин пур юр та çырмасене кайса тулать. N. Пилĕк теçеттине çарантан пухнă утă хĕллене çитмерĕ. N. Чӳклемене тĕрлĕ вăхăтра тăваç. Хăшĕ хĕлле тăваç, хăшĕ çăварнира туса иртереç. N. Тата хĕллен те, çулан та хăйсенĕн арасна тĕсли пит нумай. У зимы и лета много разнообразаого (различного, разницы). ХЛБ. Тирĕслĕке хĕллесĕр турттарма юрамасть пулсассăн (хуларан), ăна турттар та ана çине лавĕ-лавĕпе, вун утăмран-и, вуникĕ утăмран-и, тăк. Юрк. Хĕллешĕн (на зиму) хатĕрлесе хучĕç. Кан. 1929, 184. Такам тунă çав хĕллене, тесе вăрçаççĕ вара пирĕн пек тумтирсĕр чухăнсем. Ib. 1929, 175. Тивĕшри 8 çул вĕренмелли шкулта иртнĕ хĕллеренпе турăсăрсен ячейкки ĕçлет. N. Хĕллепе çула. N. Тырă вырма тухрĕç, хĕлле те пулчĕ. Изамб. Т. Хĕлле хăшĕ вăрмана каяççĕ, хăшĕ çăпата туса тутарсене сутаççĕ. Юрк. Хĕлле çӳрекен çул юртан çӳлĕ пулсан, тырă пулать. Н. Тим. Хĕлле сивĕ пулсан, çăвла ăшă пулат. N. Хĕлле тота, çула вуçă. (Аркăпли). Зап. ВНО. Хĕлле мăнтăрланать, çула начарланать. (Арпа лаççи). Янтик. Хĕлле — çулла, çулла — хĕлле. (Нӳхреп). А.-п. й. 65. Вĕсем çавăнпа кутаранчченех хĕлле те, çулла та, ĕмĕр-ĕмĕрех симĕс юлнă, тет. Оп. ис. и. II. Йытă çулла калать, тет: ай, хĕлле пăртан пӳрт туса хăварас-мĕн! — тесе калать, тет; хĕлле калать, тет: ма шăмăран çулла пӳрт туса хăвармарăм! — тесе ӳкĕнет, тет. Собака раскаивается летом, что не построила зимою дома изо льда, а зимою - что не выстроила летом дома из костей.
зимний. Красн. Горка. Халĕ ĕнтĕ хĕллехи мар. Орау. Хĕллехи япала (так как дело происходит зимою) алли шăнасран алса тулпе тӳртĕшне ывăç еннелле тытса сиктерет пăх катăкне (в игре „йытăлла“).
нужда, несчастье, страдание, мученье. КВИ. Асап килсен, хĕн килсен, шухăшласа ларатăп. N. Сан чĕрӳ анчах хĕн витĕр савăнаç пĕлместчĕ. Изамб. Т. Халĕ ĕнтĕ çуклăхĕ пĕр хĕн, ывăлĕсем суккăрри тата ытларах хĕн. N. Сасартăк хĕн килсен, икĕ çивĕчĕллĕ çĕççе час туртса кăларма пулать, тесе, эпĕ ăна кăларса пăхрăм. Турх. Ман савăнăç эс пулатăн. Хĕнре сана манмарăм. О сохр. здор. Çавăнпа вăл ĕçлекенсем яланах хĕне ереççĕ. || Трудность. N. Анчах ăна вырăна кĕресси хĕнсĕрех пулман (было не без трудностей). Т. IV. Çуркунне шыв хĕнпе кайсан, çăв йăвăр пулать, теççĕ. Янтик. Шăнкăр-шăнкăр туй килет, пирĕн аппана хĕн килет. (Свад. п.). || Трудные обстоятельства. Баран. 99. Хĕн килнĕ хутра хуçи хутне кĕрет (собака). В Трудный, тяжелый. N. Эпĕр питĕ хĕн çĕрте тăратпăр. N. Эсĕ ĕçлекен ĕçсенчен тата хĕнтерех тата аслăрах ĕçсем пур. Бгтр. Трудно, тяжело. N. Пире ку вăхăтра хĕнтерех килчĕ. N. Епле хĕн пулсан та, çыру ямасăр ан тăрăр. Пухтел. Кусартан пуçне хĕнччĕ-ха. Изамб. Т. Ун чухне тата хĕнтерех пулĕ (труднее). N. Питĕ хĕн килĕ. Пирĕн тăшман пит усал. N. Авалхи саманара çӳреме те пит хĕн пулнă.
дочь. КВИ. Хăйĕн аслă хĕрĕнчен ашшĕ ыйтать: мĕн мăнтăр? На свете что всего жирней? — спросил однажды так отец у старшей дочери своей... Ib. Унтан кĕçĕн хĕрĕнчен ашшĕ ыйтать: мĕн мăнтăр? Затем спросил он: что жирней? — у младшей дочери своей. А.-п. й. 103. Чухăн хуйхăрса килне таврăнчĕ те хĕрне каласа пачĕ. Бедняк с горечью понес (кудель) домой и рассказал о своем горе дочери. ГФФ. Пире пуян çын хĕр памасть. Богатые люди не выдают за нас дочерей. N. Пуян хĕрĕ теейсе те, пуç ывăтса ан тăрăр; чухăн хĕрĕ теейсе те, пуçа усса ан тăрăр. N. Пирĕн атте хĕрĕ. Изамб. Т. Хальхисем (дети) виççĕш те хĕр. Ст. Чек. Хĕрме (= хĕрĕме) калап, кинĕм илт. (Послов.). Мусир. Пирĕн аттен пĕр хĕре Вĕренер кулли пулайчĕ. Городище. Санпа пĕр тăван хĕр миçен тата? А сколько у тебя сестер? Абыз. Манпа пĕр тăван пилĕк хĕрччĕ. К. Кушки. Пирĕн пилĕк хĕр, у наших родителей пять дочерей. Ib. Эпир çемьере пилĕк хĕр, нас в семье пять сестер. || Девица, девушка, девка. ГФФ. Коçăма ятăм хĕр çине те сар хĕрсене солляма. Я дал волю своим глазам выбирать красных девиц. N. Йăштин-яштин яш ачи, хĕрсем тавра коскалать. Высокий красивый парень вертится вокруг девушек. N. Хальхи те хĕрсем яш майлă. Нынешние девицы похожи на парней. N. Ĕнтĕ савни кĕтет, сарă хĕре кĕтсе илеймест. N. Вылямашкăн, кулмашкăн та кăвак куçлă хĕр чипер. Богдашк. И уччанна, уччана, юр çăват-çке пахчана; юр çунипе юр пĕтмест, хĕр кайнипе хĕр пĕтмест. Чертаг. Ентри пичи калатчĕ: сарă вăрăм хĕрсене сарай кашти тăвап, тетчĕ. ГФФ. Çакă та ялăн хĕрĕсем, çул юсама тухсамăр. Девушки этой деревни, выходите чинить дорогу. N. Пĕр Петĕре çитмест-çке те, çĕр çитмест мар, хĕр çитмест. Только одному Петру нехватает — не земли нехватает, а девушек нехватает. N. Çак ял хĕрсен ячĕ аслă. Велика слава у девушек этой деревни. N. Ай, ачи лайăхчĕ, хĕрсем патне каймаст-чĕ. Ах и хороший был парень (жених)! К девушкам, бывало, не ходит. N. Ял-ялĕнче яш малта, хамăр ялта хам малта, çакă ялта хĕр малта. В других деревнях на первом месте парни, в нашей деревне я сам на первом месте, а в этой деревне на первом месте девушки. Пазух. Çакă ялăн хĕрĕсем ялан шăлан чечек пек, ялан мăкăнь çеçки пек, йĕркипе ларнă чĕкеç пек, суса çакнă нухрат пек, йĕп куçĕнчи пурçăн пек, кача-пӳрне çĕрри пек. СТИК. Кĕрхи сăрара пирĕн пит хытă ĕçеççĕ. Ваттисем хăйсем хурăнташ-ăрусемпе ĕçкĕ тăваççĕ, çамрăксем (бивают и женатые молодые люди и замужние) хĕрсем кĕрхи сăра ларнă çĕрте ĕçеççĕ. Унта пĕр вăйçă пулат купăспа, ташлаççĕ, юрлаççĕ. Хĕрсен сăрине тунă çĕре кашни хĕр хăй килĕнчен салат и хăмла илсе пырат. Каччăсем вăл сăрана ĕçнĕшĕн укçа тӳлесе хăвараççĕ. Çавăнта ларнă хĕрсем вăл каç килĕсене таврăнмаççĕ, çавăнтах выртса çывăраççĕ. Якейк. Хĕрĕх тантăш хĕр тантăш, хĕрсе олах ларас чох хĕр тантăшран уйăрăлтăм. Чăв. юм. 24, 55. Хĕр пиррине хутаç çине чикет те пасара илсе каять. Юрк. Пире хĕртен арăм тумалли кирлĕ. Ib. Çирĕм çула çитсе хĕр пулса, ялăрта пур-и савакан? Торп-к. Юхин хĕр юхтарĕ, çеклеттер хĕр çаклатĕ. (Шыв юхни). Ала 65°. Ах, йыснаçăм Иван пур, хĕр Курмасăр ватăлнă. Ст. Чек. Хĕр йĕке урлă каçсан, упăшки кукша пулать, тет. Сред. Юм. Хĕр хôран хысми çисессĕн, качча кайнă чôх çăмăр пôлать, тет. (Народ. поговорка). Норус. Ати ани мăн ана (загон отца велик), хĕрсен çурли çук пулсан, унта аса килĕ-ха. (Туй юрри). Собр. Пушă хирте хĕрлĕ хĕр çӳрет. (уйăх). Шорк. Çамрăк хĕр — лет 14—18-ти; яш хĕр — лет 18—19-ти; пĕве çитнĕ хĕр — лет 17—18. ПУ. Çитĕннĕ хĕр, девушка. N. Тĕрлемес хĕрĕ, уроженка с. Тюрлемы (независимо от возраста и семейного состояния). N. Тепри — ватта юлнă хĕр. К.-Кушки. Миçе çул ман хĕрте лармалла-ши? Сколько лет быть мне в девушках. N. Хĕр чухнехи иртрĕ поль, сорхори тăвасси иртрĕ поль. (Хĕр йĕрри). Ядр. Сат картинче сар-кайăк, юрлăни те килĕшет хĕрĕн арăм полнă чох (хĕртен арăм полнă чох) макăрни те килĕшет. Нюш-к. Хĕр тупаччин хĕр тăв (хĕр çураçса тупса параччин хĕр тăв). ГФФ. Улаха та кĕтĕм те — хĕр сăмахĕ. Зашел (я) на посиденки — девичьи пересуды. || Невеста. Изамб. Т. Хĕр леçме (провожать невесту) хĕрсем каймаççĕ. N. Хĕр шыв тăкма кайни. СТИК. Вăл ĕнтĕ хĕр çулне çитнĕ: час качча парас тетпĕр. Козм. Хĕр парăп хĕл каçайми. (Шăпăр). Юрк. Авланма шухăш пур та, хĕр çук халĕ. ТХКА. Çынсем: хĕр тупса парас сана, теççĕ. N. Хĕрĕн тетĕшĕ туйра туй килнĕ чухне е кайнă чухне хĕрне хулпуççи çине хурса йăтса кӳртсе, йăтса тухса тăрантас çине лартат. Зап. ВНО. Каякан хĕртен шăпăр пытаннă. Сред. Юм. Хĕр полнă ĕнтĕ, тек выляса çиç çӳремелле мар. Невеста уже, нечего тут все играть. Пазух. Хĕр çӳретмелле выляс уммĕн юрлакан юрă. Çак юрра юрланă чух арçын ачасемпе хĕр ачасем уйрăм тăраççĕ: пĕр енне хĕр ачасем пулаççĕ. Пĕрисем юрланă чух тепĕрисем пăхса тăраççĕ. Пшкрт. Ĕçнĕ хĕр, невеста. || Назв. родства по мужу. Юрк. Родство: 1) сарă хĕр, 2) чипер хĕр, З) хĕрсем. Ib. Чипер хĕр, сарă хĕр, вăталăх хĕр, кĕçĕн хĕр. Якейк. Мăн хĕр, çамрăк хĕр. Альш. Хĕрсем, вăталăх хĕр, кĕçĕн хĕр, пĕчĕкçĕ хĕр, сарă хĕр, чипер хĕр, шурă хĕр. Ст. Чек. Вăталăх хĕр, кĕçĕн хĕр, пĕчĕкçĕ хĕр, шурă хĕр, сарă хĕр. N. Сестры старше мужа — аппа, аппай, акай, моложе — хĕрсем, чипер хĕр, сарă хĕр, кĕçĕн хĕр, пĕчĕк хĕр. Н. Карм. Упăшкинĕн йăмăкĕ: асли — хĕрсем, тепри — вăталăх хĕр, тата — чипер хĕр, сарă хĕр, кĕçĕн хĕр. || Назв. речки в б. Ядр. У. (о ней есть предание, иначе хĕр шывĕ.) КС.
женщина, женщины вообще. N. Иртнĕ çулсенче çаплаччĕ хĕр-арăм кунçулĕ. N. Хĕр-арăм тус. N. Чăн ĕлĕкрех арçын хĕр-арăма качча илмен, хĕр-арăм илнĕ арçына качча. N. Атте вилчĕ. Эпĕр халĕ çара хĕр-арăм юлтăмăр. Вишн. 65. Çапла ĕнтĕ эсир, хĕр-арăмсем, хăвăр ачăрсене кăкăр сĕчĕ, е ĕне сĕчĕ çитерес пулсан та, вĕсене час-час çитерме юраманнине асăрта тытса тăрăр: вĕсем час-часах çитернĕрен пит хĕн кураççĕ. N. Темчоль ĕçлесен те, хĕр-арăм ĕçĕ куçа курăнмасть. Ib. Хĕрĕн-хĕрарăмăнах калаççĕ она. Шел. П. 69. Хăш ана çинче виç-тăват хĕр-арăм та пĕр арçын курăнать. СЧУШ. Сурăх путек тунă çын патне пуринчен малтан арçын пырсан, сурăх тепĕринче така тăвать, хĕр-арăм пырсан путек тăвать, тет. Юрк. Пĕр хĕр-арăм, одна баба, женщина. || Прозвище мужчины, Орау. Хĕр-арăм Петров (все торчал около женщин). ГТТ. Хĕр-арăм Ванькка.
назв. обряда, девичий пир. Ст. Чек. Хĕр-сăри. Вăл Кĕрешченкере пулат. Сăрине хĕрсем хăйсем асапланса тунăран çапла калаççĕ. Хĕрсем, кам ларас тиекенĕ кашнийĕ, салат, çăнăх, хăмла, вутă илсе пыраççĕ пĕрин патне те, хăйсем сăра тăваççĕ. Вара Кĕрешченке кунĕ каçпа хĕр, сăри лараççĕ. Хĕр-сăри ларма пĕринчен пӳрт илеççĕ, аллă пус е пĕр тенкĕ парса. Хĕрсем пурте тĕпеле пуçтарăнаççĕ. Унта хăшĕ-хăшĕ каччăсем те пулаççĕ. Вăйçа купăс калама тытаççĕ. Ватти-вĕтти хĕр-сăри курма пырат. Каччăсем хĕр-сăри ларакан хĕрсене ташлатаççĕ. Курма пыракансем хăшĕ сĕтел хушшине сăра ĕçме лараççĕ. Сăрана пĕр-ик хĕр ĕçтереççĕ. Ĕçсе ларакансем хĕр-сăри ларакан хĕрсене ташлама хушаççĕ. Пĕр тăват-пилĕк курка ĕçтерсен, хĕрсем сĕтел хушшинчисене: „Ут пĕшкĕнет ешĕл курăкшăн, эп пуççапап кĕмел укçашăн“; е сĕтел хушшинче йĕкĕтсем пулсассăн: „Тăрантас та ларса авăнмасан, тăрантас та тесе ан калăр; пуççапса та укçа памасан, маттур йĕкĕт тесе ан калăр“. Йĕкĕтсем е салтак ачисем, сăра ĕçме ларсан, юрлаççĕ, хĕрсем те ун чухне юрлаççĕ. Сĕтел хушшинче лараканĕсем пĕр-икĕ пус парса сĕтел хушшинчен тухаççĕ. Параканĕ кĕмĕл те парат: вунă пус, вунпилĕк пус. Йĕкĕтсем те, ачасем те ташлаççĕ. Çур-çĕрте саланса пĕтсен, хĕрсем çывăраççĕ. Хĕр-сăри тепĕр кун апатчен лараççĕ. Хĕрсем вара пӳрте тасатса, укçисене пысăккисене пĕр пек, кĕçĕнреххисене каярах уйăрса, килĕсене каяççĕ. Бывает „кăкшăм сăри“, резница — кăкшим сăри ларнă чух хĕрсем сăрасене килтен исе пыраççĕ. Альш. Унтан хай хĕр-сăри хĕрĕсем тепĕр кунне ирех мĕн пур илемлĕ тумне тумланса хваттирне пуçтарăнаççĕ. Ib. Хĕр хĕр-сăри турăмăр, хĕрĕх чăхă пусрăмăр. Ib. Тепĕрне (другую) тата хĕрсем хĕр-сăрн пуçлăхĕ тăваççĕ. Юрк. Хĕр-сăри ташлакан, тапăрах та сикĕрех. Ib. Халĕ тил çĕлĕкне туйра анчах тăхăнаççĕ, хĕрсем хĕр-сăрире. Алших. Тыр вырайман хĕрсене хĕр-сарине кам ярат. Ib. Атте салат пачĕ те, хĕр-сăрисем лартăмăр. С. Дув. Ай-хай хавас хĕр-сăри! Çулне иккĕ пулинччĕ. Ах, какое веселье этот девичий пир! Хорошо бы быть ему два раза в год. См. Магн. М. 235, Золотн. 227, Разгов. С. Мих. 15. || Назв. свадебного обычая. Янгорас. Качча кайнă хĕр пĕр-ик-виç кунран çĕнĕ хурăнташĕсемпе пĕрле ашшĕсем патне сăрапа килет. Çавна пирĕн: хĕр-сăри килчĕ, теççĕ.
подр. шуму. ЧП. Шав-шав (шум воды и пр.). Ib. Шав-шав çăмăр çăват. Ib. Шав-шав вăрман, шав вăрман, шав вăрманра шав икел, татрăм-илтĕм пĕр икел. КВИ. Сĕм-сĕм вăрман, сĕм вăрман, мĕншĕн хытă шав шавлан? Альш. Иртеех те шав-шав, каç та шав-шав, яланах та хамăр тăван патĕнче (шум пира?). Кĕвĕсем. Ĕнтĕ ир те шав-шав, каç та шав-шав, ялан пуян ĕçки — çикинче. Ст. Ганьк. Шав-шав хăмăш, шав хăмăш, çиллĕ кун та шавлатăн, çилсĕр кун та шавлатăн. Ib. Шав-шав халăх, шав халăх, мĕншĕн шавлать çав халăх? Суя çинчен те шавларĕ. Чăнĕпеле шавламан, суя çинчен шавларĕç. (Хĕр йĕрри). Ск. и пред. чув. 8. Вăрçă шав-шав кĕрлет, таврашри çĕр кисренет. Хурамал. Шав туса тăраççĕ (шумят). || Подр. выплескиванию полного ведра. СТИК. Шыва шав! тăкрĕç. || Подр. громкому разговору, смеху. Турх. Хăйсем шав-шав калаçса пĕр-пĕринпе кулаççĕ. ЧС. Çавăнта пăхса тăракан çынсем пурте шав кулса ячĕç. N. Çӳрекелерĕç, çӳрекелерĕç, тутар вăрттăн ура хучĕ те, чăваша ӳкерчĕ. Хай тутарсем савăннипе шав тăва пуçларĕç. || Шум, гул. Сам. 74. Сĕм вăрманăн мăн шавне тăвланмасăр хăварчĕ. Калашник. Ib. Çил-тăвăл шавĕнче канлĕх пур пек, тăвăл вăл ыйтать. N. Пĕр самантра утаман шава чарса шăпланать. Кан. 1929, № 154. Ĕç шавĕ хăлхана çурать (на заводе). Пир. ял 1929, № 49. 26 пуш четвĕрт (из-под водки) урнă халăх шавĕпе янтраса выртаççĕ (во время выпивки). || Шумный. Т. VI, 22. Çеçен хирте çавра кӳл, çавра кӳлте шав хăмăш; шав хăмăш епле шавласа ларать, çавăн пек шавласа тухса кайтăр. (Куç чĕлхи). || Постоянно, всегда, все время, бесперерывно. О сохр. здор. Темĕн пек çăмăл ĕç тунă чухне те пирĕн ӳтрен шавах япаласем тухаççĕ. Ск. и пред. чув. 39. Ĕçсенче вăрçу-ятлаçу шавах хальхи пек ун чухне нумайччĕ-и? Календ. 1910. Пирĕн пурăнăçра пĕр çул та пушă иртмест, шавах епле те пулсан çĕнĕ япала тупаççĕ. О Японии. Çил сасартăк вĕрет те, чечексем çӳлтен йывăçсем çинчен аяла çынсем çине шав тăкăнса анаççĕ. Сред. Юм. Шав çапла — пĕрмай çапла, все время так. Ст. Чек. Шав = тек. Ib. Шав çавна калаçать, постоянно. N. Ырашсем аван пулĕ, шав çумăр çурĕ. Истор. Вăл малтан шав ача чухнехи пек, çарпа, карапсемпе аппаланнă. Сборн. по мед. Урайне, пӳрт пĕренисене, маччине, тĕп-сакайне шав шăлах, çăвах тăрас пулать. Н. Тим. Хĕлле шав пас тытсан, çăвла шав сылăм пулать. Кан. Çав йăлана вăл халĕ те пăрахмасть. Ăна шавах сахал, çитмест. N. Тĕлĕкĕнче те шав ун çинчен тĕлленнĕ вăл. Утăм. Ыранах яла эс каян — чăваш та шав пулмĕ тăлăхра. Собр. Пăр тивнĕ ыраша аксассăн, çичĕ çулччен шав ыраша мĕн те пулин пулать, тет. || Только, исключительно. Юрк. Савса турăм савнă туса шав çичĕ ют çинчен суйласа. Бугульм. Вуникĕ çула çитсен тус турăм шав çичĕ ют çинчен суйласа. Такмак. Тата виççĕмĕш чыса хатĕрленĕ виçĕ çулхи кăрăкки пулнă, виçĕ çулта виççĕ çĕре анман, шав хуралтă тăрринче шулап тăрăх çунатланса вĕçсе çӳренĕ. N. Çул çинче шав чул кăна. || Совершенно, совсем. Турх. Шав тăлăха юлтăм-çке! Пуçа ăçта хурас-ши? Истор. Владимир шав аслăлана пуçланă. ППТ. Кăна та вара пуçлаччен каллех шав тенкĕсем тухаççĕ. (Сĕрен). || Сплошь. N. Вара шав шыран. Юрк. Вĕлли пулчĕ шав карас. СПВВ. Шав вĕрман, сплошь леса. Ib. Шав çапла. || Всё. Утăм № 4. Пире çиме кӳрекен шав (всё) курăнмасть. БАБ. Туртса кăларат (деревья), тет те, шав çырмана тултарат, тет. Базл. Шав = мĕн пурĕ. Ib. Ĕçе шав туса пĕтернĕ. Ib. Хăваран шав тухса кайрĕç (никам та юлмарĕ).
писцы и помощники волостного писаря. Орау. Пирĕн кантурта халĕ тăват тияк шакăрчи. Ядр. Тĕяк шакăрчи.
жалко ли (русск.). Янш.-Норв. Хĕр вăррине вунă тенкĕ шалкили (разве жалко), ăна часрах матка тупса пултăр халĕ.
кол. Н. Уз. Изамб. Т. Виçĕм çул лашине илсе кайрĕç (украли), халĕ тата шалçасăр тăрса юлчĕ (погорел). || Бюрг. Шалçа кĕрешшĕ! Так ругают человека. N. Шалçу тултăр сан! Чтобы тебе напороться! Йӳç. такăнт. 63. У-у, шалçу тулашшĕ. СТИК. Эй, шалçи тулашшĕ! Брань безразличная, вроде: ах ты, чорт возьми! Ib. Çынна йĕртнĕшĕн шалçу тулĕ те-ха хăçан та пулсан (говорят вредному человеку). N. Анчах Наполеонăн шалçи тулнă. Изамб. Т. Шалçи тулнă, добезобразничался (домошенничался и пр.).
стать совершенно белым. Дик. леб 34. Елиса шывра хăй сăнне курать те пĕтĕмпе хăрасах ӳкет: унăн сăнĕ, ĕлĕк илемлĕскер, халĕ хуп-хура, пĕр илемсĕр. Вăл ывăçĕпе шыв ăсса илет те, питне-куçне, çамкине çăвать; çавăнтах унăн ӳчĕ-тирĕ шап-шурăланса, çемçелсе, ĕлĕкхи пекех çуталса каять. Элиза увидела в воде свое лицо и очень испугалась: такое оно было черное и безобразное. Но вот она зачерпнула рукой воды, потерла щеки и лоб, и лицо у нее опять стало белым, как прежде.
стучать, тикать (о часах); шелкать; трещать. Б. Олг. Часси шатлатать. Ib. Халĕ лешне семек тытма пуçларĕ, шăлпала тапратрĕ шатлатма. Ск. и пред. чув. 81. Хапха тăрри шатлатать саламатпа çапупа. N. Чĕрнепе пуссан шатлатса саланса каяççĕ (семена шелковичных червей). КС. Шăрçа шучĕ шатлатать. Ib. Йывăç сивĕпе (от холода) шатлатать. (В Шорк.— звук более короткий и слабый, чем шартлатать). Бгтр. Чĕн тилкепе шатлатать.
заставить трещать (ломать с треском), производить шум. Орау. Каç килеççĕ те, хăмасене шатăртаттара-шатăртаттара (звук отдираемой доски) хăйпăтса хуçса каяççĕ. ЧС. Каллах анкартне вĕрлĕксем урлă шатăртаттарса кĕрсе кайнă та (вломился), çӳлĕ тытнă вĕрлĕксем урлă сике панă çырманалла. КС. Эп пӳрнесемпе шатăртаттартăм (треск нескольких пальцев). Орау. Ăйăхран вăранса карăм та, кăмака çинче хĕрт-сурт кăнчалине шатăртаттарса арласа ларать. N. Вара кӳлнĕ хĕрсем тата ытларах шатăртаттарса исе каяççĕ (при опахивании). Етрух. Унтан вара яла тавăрнаççĕ те, килĕрен юрласа, шатăртаттарса сĕрене çӳреççĕ. || В деепричастной форме на „са“-крепко да сильно. Бгтр. Вара такмакне хытă шатăртаттарса çыхса хочĕ, тет. Ск. и пред. чув. 58. Малтанах ăна шатăртаттарса, шăнăр татăлас пек, каялла çыхнă. Орау. Кĕпине аллипе шатăртаттарса тытнă та, нимпе те ĕçермеллĕ мар. N. Хăлхинчен шатăртаттарса тытса. || Скрежетать (зубами). А.-п. й. 30. Вут умĕнче хĕртĕнсе ларакан качака такипе сурăх такине курать те вăл, кусене халех çисе яратĕп тесе, шăлĕсене шатăртаттарса пырать. || КС. Çав çын вопăла йăлт пуçĕ-мĕнĕпе шатăртаттарса (с хрустом) çиса ячĕ. N. Шатăртаттар, уминать, уплетать (пищу). Шурăм-п. Сурăхсем çĕнĕ курăка шатăртаттарма (в Ячейк. çатăртаттарма) пуçларĕç. || Орау. Юра-шыва йĕп вĕç пек шĕвĕртсе шăнтать (весенний сильный мороз), çăпатана шатăртаттарать анчах (дерет). || Истребить. N. Хĕлле çак йывĕçсем те юлмĕç-халĕ. Хĕлле шатăртаттараççĕ. || Орау. Çыруне пĕр туххамра шатăртаттарса хучĕ (быстро написал).
особый способ покрытия крыши (от русск. шатром?). Сала З63. Çине шатрун виттернĕ, ăшне калтир турттарнă. || Пятистенный (дом). Юрк. Карачăм мана валли шатрун çурт лартса парĕ-халĕ.
жаль, жалко. Изамб. Т. Чăнах-и? Шел мĕскĕне. СТИК. Шел шеремете, тĕсĕ мĕскĕне! Жалко его, так и надо ему. (Говорят плаксе). Епле шел пулас çук. ЧС. Ун çине пăхма та шелччĕ (жалко). N. Хĕр-ипăраç — шел ача, пĕр кайсассăн килме халĕ çук. Ст. Шаймурз. Савни савнине илет, пирĕн савни шел юлать. Ib. Икĕ савнă тусăм тан ӳсет, пĕрнеех те кайсан пĕри шел юлать. Янтик. Б. Пирĕн хыçра кӳл кăна, хур-кăвакал хăй кăна, кăвакал-хурĕ юлчĕ, пирĕн савни шел юлчĕ. Образцы 54. Çыхма пурçăн явлăксем шелтерех, пăхсан атте-анне тата шел пек. Пазух. ЗЗ. Сарă кăна утçăм, сар çилхеçĕм, ылттăн ука шел мар та çитлеме. Ай-хай, тăванăмсем, ай чунăмсем, сирĕн пек ыр çынсем те умĕнче чĕлхе-çăвар шел мар та юрлама. Юрк. Çухалин, тепĕр енчен, темĕн питех шелех мар-халĕ. Чăв. й. пур. 18°. Ăна пыл шел пулман, ăлава каясси хĕн пулнă. Ал. цв. 11. Пуян, чаплă, пурне те пултаракан хуçана шел мар-тăр-ха ку, тесе, татса илтĕм ăна. Ау 251°. Чӳречĕрсем çинче икĕ кĕмĕл çĕрĕ, пĕрне илсен пĕри шел юлать.
поправляться. Хурамал. Çав çын чĕрĕлет-и? — тесе ыйтсан, тепри калать: шепленеймест-халĕ, тет (еще не поправляется).
яз. имя. Рысайк. || В. Олг. Шеремет — осалăн акăшĕ. || Нарицательно —жалкий, бедный, бедненький, достойный сожалення, бедняжка. Стюх. Шеремет, бедняга, горемыка. Сред. Юм. Шеремет, начар çынна хĕрхенсе калакан сăмах. СПВВ. ИА. Çынна хĕрхеннĕ чух шеремет теççĕ. СПВВ. ФВ. Шеремет = мĕскĕн. СПВВ. ФН. Шеремет — апăрша. Зап. ВНО. Эх, шеремет, шеремет! епле пурăнатăн-ха эсĕ? Ib. Эх, шеремет, юлашки ануна та сутса ятăн-çке! Пшкрт. Эй, шеремет, чут вилесрен порăнат. Тюрл. Э, шеремет, асапланать, шеремет! Аттик. Халĕ вăл, шеремет, тен леш тĕнчере çын çăмне çыпçаймасть пулĕ, ни кунта пĕччен çӳрет пулĕ. Пумелкке туса ăна ырă вилĕсем хушшине кӳртер, тет. Изванк. Çынсем çул хĕррипе иртсе кайнă чух кураççĕ те (т. е. видят колдовством испорченный хлеб); эй, ку çынна, шеремете, пĕтерсе хунăç, теççĕ. (Из сказки). || Кан. Чĕлхисем çĕтрĕç вĕт шеремет пуçлăхĕсен! Пир. ял. Çӳрерĕç шеремет лавçисем вăрман тăрăх пилĕк таран юр ăшшĕн ашса. Елкер. Шеремет пуçсем пĕтнĕ ахалех. И. Тукт. Ав çав сăлтавпала пăшал лушипе пуçне çапса ватнă шеремете. || Употребляется в качестве вводного слова. Пазух. 109. Уй варринчи ватă çăки, апи тесе чĕнтĕм те, килех, ывăлăм, ай, темерĕ; ай, шеремет, яш ĕмĕр! N. Эх, шеремет, яш ĕмĕрĕ! Кăна пĕлнĕ полсан, çут çанталăк та корас мар-мĕн. Якейк. Ан, шеремет, яш ĕмĕр, çитнĕ çитмен иртсе кар. Зап. ВНО. Ох, шеремет, яш ĕмĕр, иртсе кайрĕ-мĕн тăвас! Сĕт-к. Ай, шеремет, ĕмĕрĕ карĕ. В. Олг. Эх, шеремет, она та исе килмерĕн-ĕç! Ib. Эх, шеремет, она та исе каймарăн-ĕç! НР. Пĕлтĕр хуçнă çăпатине, тор-тор! кăçал туса пĕтертĕм, шеремет! Тата мана кахал тиç, тор-тор! Ма шотласа калаç-ши, шеремет. Лапоть, начатый в прошлом году, в этом году доплел я. А еще меня называют лентяем! За что же так называют? N. Эх, шеремет. Хĕр тантăшсен! Лепле порнатăр-ши, пĕре корасчĕ. || N. Шеремет ачи. Ала 93. Ку мĕскĕн ача, шеремет, ăна-кăна нимĕн те пĕлмен, ашшĕ мĕн каланă, çапла тунă. N. Ай, шеремет этем ĕ! Хорачка. Е, çыньă та лайăх, шеремет: ĕçтерчĕ, çитерчĕ. Орау. Эй, шеремет çынни, мĕн хурлăх курать çав ĕç вăхăтĕнче! (как мучается). Пшкрт. Эй, шеремет çынĕ (хвалят). Ib. Эй шеремет порнăçĕ! Вот хорошая жизнь! Ир. сывл. 35. Илемлĕрен илемлĕ шереметĕн сăввисем. Кан. Ашшĕ, шеремечĕ, темĕн чухлĕ вăйлă усламăç пулсан та, Сĕнтĕрвăрринчех тăрса юлчĕ.
стать водянистым, намокнуть, взмокнуть, замочиться; сыреть, отсыреть; прослезиться (о глазах). Альш. Аранçĕ çумăр çусассăн каят вара пĕтĕм çерем шывланса. Бгтр. Тăвар шывлансан, çăмăр полать. Микушк. Сарă хăмăшсем шывлансассăн, çуркунне пулнине çавăнтан пĕлĕн. Тăван куç хупаххи шывлансассăн, тăван уйрăлнине çавăнтан пĕлĕн. Букв. 1904. Халĕ те çав сăмахсене асăнсан куçăмсем шывланаççĕ. Н. Седяк. Пĕчĕкçеççĕ пуçăр, хура куçăр, халь шывланма тăрать эп кайсан. Н. Карм. Сирĕн куçăрсемех йĕпкĕн хура, шывланĕ халĕ, тăван, эп кайсан. ТХКА 5. Малтан куç шывланса çӳрерĕ ман: вара чикекен пулчĕ; куç-тĕк таттартăм. N. Хăшин куçĕсем куççулĕ юхнипе яланах шывланса çӳреççĕ. О сохр. здор. Ача хĕрлĕ шатрапа чирлесессĕн, унăн куçĕсем хĕрелсе, шывланса каяççĕ. N. Унăн йăваш куçĕнче тек шывланать куç-харши. N. Кĕсен шывланса ларнă. СПВВ. Т. Шатра чирлĕ çыннăн ӳтне-тирне пĕтĕмпех хупласа сырса илет те, вара шатра хупписем шывланса, пĕвĕрленсе, тула-тула лараççĕ.
(шыра), искать, разыскивать. КВИ. Мĕн инçе ют çĕрте вăл шырать? Что ищет он в стране далекой? Ib. Анчах парăс телей шырамасть, телейрен те тарса вăл каймасть! Увы, он счастия не ищет и не от счастия бежит! ТХКА 73. Пур çĕре те шыраса пĕтертем, ниçта та çук. ГФФ. Çак çи яла килтĕмĕр юратнă çынсене шыраса. Мы приехали в эту деревню, отыскивая любимых людей. НР. Сăр-Сăр тăрăх хам карăм та, сăртри çырла шыраса. По Суре реке я ходил, искал ягоды на пригорке. ГФФ. Карăм шырама сĕм вăрмана. Пошел в дремучий лес искать (песню). Ib. Кăвакал ишет шыв тăрăх, çут поллине шыраса. Утка плывет по реке, отыскивая светлую рыбку. Букв. 1900. Çăкăр хырăма шырамасть. N. Айта халĕ вăрмана мачча кашти шырама. А.-п. й. 14. Пĕччен пурнăç ăна питĕ йăлăхтарса çитернĕ те, вăл хăй валли тус шырама шут тытнă. Ib. 16. Яла сурăх шырама, тет кашкăрĕ. Регули 1471. Эп шырарăм — топрăм. Ib. 1472. Эп шыраса топимарăм, шырарăм (шырарăм та), топимарăм. Ib. 818. Эп топимарăм мĕн шыранине. Сред. Юм. Çăварти чĕлĕме виç сехет шыранă, айĕнчи лашине виç талăк шыранă, тет. (Послов.). Бел. Гора. Вырăн пур та, мăшăр (супруга) çук; мăшăр шыра (так!) килтĕмĕр. Сятра. Ăста каян, тăлăк арăм? тет.— Опăшка шыраса каятăп, тет. N. Эс она шыраса топса ил (разыщи и возьми). Кама 56. Акă пăшалне ӳкерсе хăварнă. Хăйне тупаймарăм. Çырма тăрăх тарнă, теççĕ. Çĕр тĕттĕм, анкартисене, улăмсем айне шырас пулать. ЧС. Вара ăстарастапа сутниксем халăх пухса, ăна пур çĕрте те шыраса пĕтернĕ, анчах ниçтан та тупайман. N. Çак ĕçе епле пулнине Зайцев ятлă пысăк ĕçсене шыракан следователь тĕпчет. НР. Йори карăм улаха чун савнине шыраса; чон савнине тĕл полтăм сарă хĕрпе йонашар. Нарочно пошла на посиделки, чтобы встретиться там со своим милым, но увидела его сидящим рядом с русой девушкой. || Искать в смысле „иска“. Юрк. Эсĕ кунта мĕн шыратăн? — Мĕн шырасси-мĕнĕ, эпĕ прикăвăрсăр уйăрăлнă. Прикăвăрсăр уйăрăлнисем халĕ, çĕнĕ саккунпа, уйăрăлманпа пĕрех, тет.— Эсĕ çавна шанса тата шыратна-ха? — Вара, тет. || Взыскивать (с кого). Кратк. расск. 20. Эсĕ, атте илсе килмесессĕн, хамран шыра ăна, эпĕ хам çине шантарса илсе каятăп ĕнтĕ. N. Укçине каялла шырăр. Кан. Кивçен панă вăрлăхсене шыраса илесси. Пирĕн ял. Выçлăх çулта Унтри Тимуххине кил вырăнĕсем улăштарнине халь каялла шырама çук. N. Если эсĕ илеймесен те, килтен шыраса илмелле яратăп.
вопросительная частица, выражающая колебание говорящего, иногда соответствует русской частице „ли“. N. Хăçан ку вăрçăн вĕçĕ полĕ-ши? N. Апаша хăçан çитсе корăп-ши? А.-п. й. 31. Ĕнер пĕр кашкăр тытса çинĕччĕ, паян тепрер упа тытса çисе пулмĕ-ши? — тет кăна хирĕç сурăх таки. Абыз. Атăл çинче алă лаша, çилкисем виттĕр çил вĕрет! Пирĕн çӳçсем пулмĕç-ши? Дик. леб 35. Тĕлĕкре пулчĕ-ши ку, е чăнахах-ши? N. Утсем ырхан, çулсем хура, юртаймĕ-ши çулсене пĕр тикĕс? Ай-хай ĕмĕрсем çамрăк ĕмĕр, иртеймĕ-ши ĕмĕрсем пĕр тикĕс. ЧП. Хура вăрман çинчи хура пĕлĕт юхаймĕ-ши вăрманăн хыçнелле? Эпирех те ĕлĕк выляни-кулни каяймĕ-ши ĕмĕрĕн тăршшĕне. А.-п. й. 61. Çав вăрмана кайса пăхам-ха, йăвăçсем мана ăшăтмĕç-ши? — тет пĕчĕк кайăк, вăрăммăн сывласа илсе. Образцы 68. Пĕтĕ-ши ку нуша манăн, пĕтмĕ-ши? Каймĕ-ши вăл ман ĕмĕре? N. Паранкă-ши? Это картофель что ли? N. Çийĕ пархат, пуçĕ калпак — пирĕн аппа мар-ши çав. А.-п. й. 66. Сан пек ухмах тĕнчере пур-ши? тет. Образцы 111. Хам пĕлмесĕр пулчĕ-ши? N. Ялан çамрăк ăспа çӳресен, ыра çын ачи-пăчи темĕç-ши? Ала 59°. Пилĕкри пиçиххисем салтăнмасть-ши, пирĕн çамрăк ĕмĕрсем иртмест-ши? (Солд. п.). Сала 347. Эпĕ ӳкмĕп-ши тесе хăра пуçларăм, мĕншĕн тесен эпĕ унччен чăнкă çĕртен ярăнман. N. Эсир мана пĕр-икĕ листа хут памăр-ши? Якейк. Эс мана Кăрмăша еçмĕн-ши? (не отвезешь-ли?). Ib. Эс мана Кăрмăша еçимăн-ши? А.-п. й. 37. Мана та алтса памăн-ши? — тет улатакка. Ib. 81. Пăрçа çĕрне сухаласа акмашкăн лаша памăн-ши? — тет. Ib. 73. Хуньăм, пире пĕрер пăт салат памăр-ши? — тет Ваçлей. Он говорит: „Тестюшка, не отпустишь ли нам для праздника пудовку солода? Ib. 57. Сăмса çине хăпарса ларса юрласа кăтартмăн-ши? тет тилли, тата ытларах йăпăлтатса. Ир. сывл. 21. Ах! Ăшшăн-ши, сиввĕн-ши? Альш. Кайсан-кайсан, темиçе çĕр çухрăмах кайсан-ши ĕнтĕ, сахалтарах кайсан-ши, Атăла юхса кĕрет, теççĕ. Шурăм-п. Хĕрне качча панă, тет, виççĕр алă çухрăма. Пĕр-ши çул-ши пурнать, тет, ик-ши çул-ши пурнать, тет, виççĕмĕшĕ çулĕнче курма каяс терĕ, тет. Орау. Пуçĕ (у него) чăнах та ыратать-ши? Но: пуçу (у тебя) чăнах та ыратать-и? СТИК. Час килет-ши ĕнтĕ? Ib. Унтан кайран кирек ăçта та кайма юрать-ши вара? Ib. Çавăнта карĕ-ши ман ачам, те унта мар? || Изамб. Т. Эпир те çапла ӳстернĕ-ши? N. Ужель и мы так растили? Ib. Вăл мана улталарĕ-ши? Неужели он меня обманул? || А.-п. й. Кĕрӳ нуши ăçта-ши? Кĕрӳ нуши ăçта ши?! тесе кăшкăрать. Где же нужда зятя? Где же нужда зятя? — кричит он. Ib. 109. Ман çак качакана ăçта ярас-ши? — тесе ыйтать хуçисенчен. Изамб. Т. Елчĕк çуннă иккен.— Миçе кил çуннă-ши (сколько же дворов сгорело)? Образцы 60. Пĕртте ырапа усала, ай, курмасассăн, епле пулса ӳсет-ши арăн ывăлĕсем. Орау. Ах, тур-тур-тур, камах турĕ-ши капла? Пĕтерчĕ пурнăçа пĕтĕмпех! (Так говорила женщнна, когда горел их дом от поджога). Тим. Тăхăр тиртен кĕрĕк çĕлетекен, унăн сăвăр тирĕ епле ши? Ачаранпа туслă пурăнаканăн, унăн чĕлхи-çăварĕ епле-ши? N. Мĕн-ши ку? Мĕн тумалли-ши ку? Букв. 1900. Çула çырмари шыв ăшă, пусăри (тарасари, çăлри) сивĕ,— мĕншĕн-ши вăл? || Часто соединяется с частицей мĕн. Альш. Тĕрлĕ çĕрте тĕрлĕ-ши-мĕн ку чăвашсем те? Сред. Юм. Анне парса ячĕ-ши-мĕн кона ман валли? || Часто соединяется с частицей ха. Зап. ВНО. Миçе сехет ши-ха халь? Б. Илгыши. Хулхи каланă (лисице): эпĕ халĕ, йăтăсем карĕç-ши-ха тесе, итлесе выртатăп, тенĕ. Бес. чув. 13. Ку Микулай мĕн тума кун çинчен калаçать-ши-ха? Мĕн кирлĕ ăна?
назв. свадебного обряда. См. шильăк. СПВВ. Т. Шилĕке туй чухне хăмаран карта ăш (= карташ) варрине тăваткăл майпе тăваççĕ; ун ăшĕнче ташлаççĕ вара. СПВВ. ТА. Шилĕке ак çапла тăваççĕ: ултă тунката çине пилĕк хăма хурса, алăк вырăнне кăшт кĕмелли хăвараççĕ. ЧС. Пирĕн туй пулас кун ирех хĕр килне икĕ хĕрçум апат тума пулăшма пыраççĕ. Арçынĕсем (= арçыннисем) туй çыннисене ларма шилĕк тăваççĕ. Шилĕке ак çапла тăваççĕ: ултă тунката çине пилĕк сарлака, вăрăм хăма хураççĕ те, шилĕке кĕмелли кăшт вырăн хăвараççĕ. Тĕпеле икĕ кĕтессине икĕ сĕтел лартаççĕ, сĕтелсем çине икĕ пуçламан çăкăр, икĕ витре сăра, тата сĕтелсем варне икĕ кĕççĕ сараççĕ. Çулла пулсан, каччă ларакан сĕтел кĕтессине пĕр чĕрĕ хурăн касса лартаççĕ. Ăна те сулхăншăн, те пĕр-пĕр йăла тăрăх лартаççĕ,— пĕлместĕн. Халĕ ĕнтĕ ăна тумаççĕ. Н. Бурнаши. Шилĕк, сиденье из досок для „туй халăх“. Собр. Пăртак тăрсан кĕрӳшне хĕрин инкĕшĕ нӳхрепе илсе кайса пичке пуçлаттарать. Çав пуçласа илнĕ сăрана кĕрӳшĕ шилĕке илсе пырать. Ib. Туйĕ кĕрсессĕн чи малтан шилĕк тавралла çавăрăнаççĕ, унтан вара сарай патне каяççĕ, кĕрӳш урапи шилĕк умне юлать. Унтан хĕрĕ амăшĕ кĕççе илсе пырса урапа умне сарать те, пĕр тенкĕ укçа хурать. Кĕрӳшĕ вара çав укçа çине сиксе анса укçине илет. Ib. Унтан пӳртрен шилĕке тухаççĕ те, ачи ашшĕпе амăшне пуççапать, ашшĕсем ăна укçа параççĕ. Вара шилĕк патне виçшер лашаллă, икшер лашаллă кӳлнĕ кӳмесене илсе пыраççĕ те, туй халăхсем кӳмесем ăшне кĕрсе лараççĕ. N. Хĕр енчен пынă туй халăхĕсене ăсатас уммĕн яшка çитерсен, карташ варрине тăватă каска пăрахса, вĕсем çине тăватă кĕтеслĕ туса, хăмасем сарса шилĕк тăваççĕ, „пӳлемĕк чӳклеççĕ“. Унăн ăшне пĕр касмăк сăра тултарса лартаççĕ. Унтан тата пĕр сĕтел, сĕтел çине тĕрлĕ çимесем пырса лартаççĕ. Ĕçтереççĕ, çитереççĕ. Çав вăхăтра çĕнĕ çынни пур хурăнташĕсене те асăнса ăсатать: „Кайăк хур каять картипе, йăви юлать пăрăнса“... N. Ирхине тăрсан (у невесты) кил карти варринче виç хăмаран саксем тăваççĕ, çавăн варрине сĕтел лартаççĕ те, сĕтел çине пĕр витре сăра лартаççĕ, тата çăккăр хураççĕ, тата сĕтел умне пĕр йăвăç касса лартаççĕ, ăна вара шилĕк теççĕ. Т. VI, 15. Карташне мĕн шилĕк тума пар. (Чӳклеме).
шельма. КС. || Брань. Торп-к. Орау. Шилмă старикки, шельмец — старик. Ib. Шилмă карчăкки, шельма — старуха. Ib. Ах, шилмă карчăкки! Пăх-халĕ эс ăна, ватăла та пĕлмест! (Не чувствует старости, шутит и пр.).
понуд. ф. от шинле, шиновать. Изамб. Т. Сутта каймалла пулсан халĕ хĕле хирĕç шинлетмесен те юратчĕ.
шойтан, чорт, дьявол, нечистый дух. См. шуйттан. N. Чĕрĕ шуйтан çав. Настоящий чорт. N. Чăн малтан шуйтан çурисем тухрĕç, тет те, çисе карĕç, тет. Яргуньк. Хăйсен ачисем шыва кĕреççĕ те, ишме пĕлмесĕр шывах путаççĕ. Кайран хĕрарăмсем пыраççĕ те: шуйтан туртса кĕртрĕ пуль, тесе калаççĕ вара. Альш. В общем шуйтансем шывра пуранаççĕ. Тип çĕрте сахалтарах, но за то вăл хаяртарах. (Авалхи çынсем çапла тĕшмĕшленнĕ). Коракыш. Сикĕн, сикĕн, шуйтан пак, симĕс курăк сухан пак. (Кантăр). Н. Лебеж. Чиркӳ тăрăллă, шуйтан чĕрнеллĕ. (Пяçен). || Брань. Орау. Шуйтан! — так обзывают человека. N. Шуйтан çуратнăскер! Чĕлкаш 13. Шуйтан патне кай! — терĕ. N. Шуйтан аслашшĕ, шуйтан хунешшĕ, шуйтан кинемĕш, шуйтан хунемĕш! (бранные выражения). N. Шуйтан питеки! Ваçăхакансем 27. Тата мĕн шуйтан пуçĕ çитмест сире! Н. Чукалы. Илсе пырсан, Якурка пит савăннипе кăшкăрать: Эй, арăм, шуйтан пуçĕ тутлă пулас, кас халĕ часрах. Ачач 77. Хĕрарăм-манах вăрă пулнă епнин. Ах, шуйтанĕ! тесе çухăрса ярать çĕвĕ сасă. Ib. Мĕн шуйтанне вăл териех пысăк çылăх тунă пулĕ эпĕр? Юрк. Ун чухне те пĕр шуйтанĕ хĕтĕртнипе анчах авланса ямарăм-и! Регули 1323. Шойтанран илес çок! Хорачка. Е, шойтан! Шу шойтанĕ!
шойттан, чорт. Сред. Юм. Шуйттан качака полса çӳрет, тет. (Народное поверье). N. Чипер вилĕмпе вилмен çыннăн чонĕ шуйттана каять, тет. N. Шуйтан çури ачана кĕмĕл çĕрĕ парса янă, тет. Орау. Шуйттана ăна пĕлеймĕн! Ib. Унта упа мар, шуйттанĕ те пуль. Там не только медведь, а наверное, и всякое зверье есть. ГТТ. Шуйттан та пĕр калаçаççĕ. Чорт знает, чего не говорят! Ст. Чек. Таçта шуйттана кайса кĕчĕ. Куда-то запропал. N. Вара матроссем шиклене пуçланă, хăра пуçланă. Таçта шуйттана илсе килчĕ, нимĕнпе те киле тавăрнса кураймăпăр ĕнтĕ, тесе шухăшла пуçланă. N. Шуйттан тума килет вăл. За чортом она пришла, т. е. так, зря. Шорк. Такам шойттанĕ (какой чорт) хошрĕ мана он çомне çыпăçма. || Употребляегся в бранных выражениях. Сред. Юм. Вăрăм çынна çиленнĕ чохне шуйттан кĕвенти тесе вăрçаççĕ. Йӳç такăнт. 24. Кай кунтан, шуйттан кĕвенти! Орау. Шуйттан кĕвенти вăл, пĕре çапсан лапчăтсах хурĕ. N. Ăх, шуйттан калти, çавă та путлĕ çын пулсан! (Говорят про третье лицо). N. Е, шуйтан чĕри! Те çакна çырнăран, те урăх япаларан — халĕ эпĕ лăплансах карăм пек. Якейк. Йăван шуйттанĕ хăйма çинă поль-хе! Çĕнтерчĕ 57. Шуйттан этемми, Якур! Орау. Тем шуйттан шăтăк алтса хунă кунта. Трхбл. Шуйттан чухне туса пĕтеретнем ăна! || Прозвище мужч. СТИК. Шуйттан Микити.
журчать, течь с шуном (о воде). Хорачка. Шорласах шу йохса токрĕ чолтан. Шорк. Çомăр шывĕ халĕ те шорласа йохса выртать.
назв. материи, белый миткаль. Альш. Кĕрсен асламăшне калать: асанне, патшанăн пӳрчĕ çине халĕ тата шурă пӳс витнĕ, тет.
стать бледныи, побледнеть. К.-Кушки. Шурăхнă (недолго), щурса кайнă (на момент). N. Скамье çинче çамрăк, шурăхса кайнă çын ларнă. О заступл. Халĕ ахал те тек пӳртре ларса шурăхса кайрăн. Туперккулёс. 25. Начар ӳсет, шурăхса каять. Чĕр. чун. яп. й.-к. пур. 9. Теприсем пурăнма кирлĕ япаласене вăрçса илеймесĕр шурăхса типсе ларĕç. Юрк. Тарăн çырма тăрăх хурлăхан ирхи сывлăмпа шурăхрĕ. Ib. Хирти курăк шурăхсан, каят хирĕн илемĕ. || Линять. Яргуньк. Шурăхса кайнă пустав. N. Хамăр ялсен хĕрĕсем шур укçалла шурăхнă.
шохă, резвый, бойкий, шаловливый; легкомысленный, ветреный. Изамб. Т. Арçын ача шуххине хĕр ачасем мĕн туччăр. И. Тукт. Вăй пуçласа вăй калап та,— шухăрах тесе ан калăр. N. Юр пуçласа юр юрларăм, шухă тесе ан калăр. Пазух. 19. Аттен-аннен пĕр хĕрĕ, çавăнпа шухă пулнă эпир. Кильд. Пире шухă тиетĕр, пиртен шуххи тата пур. Алешк.-Сапл. Шурă пултăм, шухă пултăм, килеймерĕм атте-анне кăмăлне. Тайба-Б. Хĕр чух шухă çӳресен, кайран йывăр пулмĕ-ши. Орау. Унăн хĕрĕ шухăрах (слишком бойкая). Утăм. Çамрăкла вăхăтăм пулнă шухă, халĕ те алчăрать хăмăр куç. N. Вĕсем хăшĕ пит хăравçă, хăшĕ пит шухă, хăшĕ йăпăлтатакан пулаççĕ. ЧП. Хамăрăн пуçа йăвăр килнĕрен ялта ытла шухă çӳрерĕм, çынна усал сунмарăм. || N. Шухă, шалун. || N. Шухă, воришка, плутишка. || Легкомысленность. N. Ытлашши ĕçсе-çини пире тепĕр майлă тăвать, шухă енне ярать.
шохăш, мысль, дума, намеренне, мнение, убеждение. Капк. Ăш вăркать. Пĕр шухăш пуçран тухма пĕлмест. Юрк. Вăл шухăшна эсĕ пăрах, пуху таврашĕ ан пуçтар. В. С. Разум. КЧП. Манăн шухăш килелле те, вăрманалла та, унталла та, кунталла та. Ал. цв. 17. Хĕре ашшĕ патне çыру çырма, хăй çинчен хыпар яма шухăш кĕрет. НИП. Кĕçĕр темĕскер шухăшсемпе ăйхă вĕçрĕ, çĕрĕпех канăçлă çывăраймарăм. N. Унталла-кунталла пăхкаласассăн, нумай шухăш кĕрет. N. Шухăша вылятса тăрас пулмасть. N. Унта мĕн каласа çырнă, çавна чипер шухăша унталла-кунталла ямасăр итлесе тăрас пулать. ГФФ. Порнтăм-порнтăм порнăçне, кĕрсе карăм шохăша. Жил я, жил и нажил себе (тяжелую) думу. Хош-Çырми. Вуникĕ те чĕкеç — пĕр кашта, йорласа йоррисем пĕтмерĕç; тăванпала тăван тĕл полсан, калаçса сăмахсем пĕтмерĕç: шохăшĕсем чĕре çомĕнче, сăмахĕсем чĕлхе вĕçĕнче. Двенадцать ласточек, сидевших на одном шесте, пели нескончаемые песни; когда встретились двое родных, у них пошли нескончаемые разговоры: их думы в сердце, а их речи на языке. Пазух. 74. Ĕлĕк вылянисем, ай, кулнисем халĕ тăрса юлчĕç шухăша. ГФФ. Пирĕн ĕмĕр иртсе кать (= каять) шохăшпа хойăх хошшипе. Весь век ваш проходит в думах и заботах. (Иэ старивной песни). Ашшĕ-амăшне. Пăртак тăр-ха, Кĕркури пичче, хĕрӳсем урăх шухăш тытĕçĕ (передумают), вĕсенĕн те чĕрисем чулах мар-тăр-ĕçке. БАБ. Çавăн çинчен шухăша килсе кĕрсенех (когда я об этом вздумала), манăн та тепле юмăçа вĕренессĕм килчĕ, терĕ, тет. Сборн. по мед. 77. Ахаль пулсан, вăл шыв ăшĕнче çавăн пек япаласем пур тесе нихăçан та шухăша та кĕрес çук. N. Çӳресен-çӳресен, темĕскер шухăша килчĕ курăнать. Лашм. Çамрăк пуççу ватта, ай, юлсассăн, юрă сĕви кать (= каять) шухăша. Юрк. Паллă, малтан эпĕ ялан хам çырăва хирĕç санран хыпар кĕтсе тăрсаттăм; кĕтсе-кĕтсе те илмесен, темĕн пысăкĕш шухăша юлтăм. ЧП. Вăрăм шухăш, йăвăр хуйхă. N. Ман шухăшпа, по-моему мнению. || Желание. N. Вăсен шухăшне тăваймăн. Их желаний выполнить нельзя. N. Унăн шухăшĕсем çитмен. Янтик. Хуть çуна пар, хăта, хуть пылна пар, кил шухăшĕ ӳкрĕ пил çине (хочется домой). Завражн. Манăн халь сăра (ерех) шохăш мар. || Решение. Собр. Ларсан-ларсан, пурте пĕр шухăш шухăшласа илетпĕр (принимаем общее решение). N. Вăл ун çинчен куççулĕпе йĕрсе ыйтнă пулин те, ашшĕ шухăшне çавăрайман. || Забота. Ст. Шаймурз. Хамăр пуçа шухăш ӳксессĕн, авăнтăмăр хура çĕлен пек. || В. Ив. Ăна таçтан шухăш кĕнĕ (образумился).
шохăшла, думать, обдумывать, мыслить, помышлять, размышлять, намереваться. Букв. 1900. Сăмаха шухăшласа кала. А.-п. й. 105. Хĕрĕ — шухăшлать те, çапла калать... Дочь подумала и так ответила... ГФФ. Калла-малла шохăшласан, калла та малла шохăшласан, икĕ те коçран коççоль йохать. Как подумаешь хорошенько да подумаешь обо всем из глаз льются слезы. Хурамал. Шухăшламан чухне çав çӳретĕн, шухăшласан чĕлхи çыхланать. Когда я не думаю, то хожу себе спокойно, а как стану думать, немеет (путается) у меня язык. Сорм-Вар. Эсĕ ăна ху шухăшласа тупас çук. Тебе этого не выдумать. А.-п. й. 80. Пĕрре вăл шухăша каять: „эпĕ вĕт нихăçан та пăрçа акса курман, çавăнпа манăн тырă пулмасть-тĕр“, — тесе шухăшлать. N. Апла пулсан та, лашасене кантарарах тытма шухăшламаççĕ. Кирлĕ-кирлĕ мар ĕçсемшĕнех ăçта килчĕ унта хăвалаççĕ. КВИ. Этем çапла шухăшлать, хăй ăшĕнче савăнса. Ib. Асап килсен, хĕн килсен шухăшласа ларатăп. А.-п. й. 83. Ĕлĕкхи пек кăçал та пăрçа акса пăхмалла мар-ши манăн тесе шухăшлать вăл. Шухăшлать те, çуркунне каллех пăрçа акса хăварать. Ib. 93. Пĕр-ик эрне иртсессĕн, куланайне татсассăн, каллех Сахар шухăшлать. Ib. 61. Пуçне чикнĕ те, çакăнтах шăнса вилмелле пулать пуль ĕнтĕ, тесе шухăшласа ларнă. Ib. 31. Ну кусене çисе яратăп ĕнтĕ, тесе шухăшласа пырать. Юрк. Уткаласа çӳресен-çӳресен, тата çапла пилĕк-улт сăмах каласан, тата мĕн çырассине шухăшласа çӳрет. СТИК. Шыв кайнă вăхăтра çула тухса кайма ан шухăшла вара. N. Мĕн каламаллине малтанах шухăшласа хурас пулать. Ала 4. Çав вăл шухăшланă тĕлĕнчех вăрман пулнă, тет. N. Хайхийĕн шухăшланă ăсĕ сая кайрĕ, тет. В. Олг. Качака шохашлат: тӳрĕ çынсам çок, тесе. Н. Сунар. Ăсли шухăшличчен ухмаххи çапса ӳкерет. (Послов.). С. Айб. Шухăшлайман чухне шухăшăм çук, шухăшласан пуçăмсем çаврăнаççĕ. Альш. Шухăшламан чухне шухăшăм çук; шухăшласан çамрăк пуç çаврăнать. Ст. Чек. Шухăшлаççĕ пуль ăшĕсенче (про себя). С. Тим. Эпир шухăшлатпăр малалла, пирĕн шухăш юлат каялла. N. Шухăшлах пуçларĕ. Виçĕ пус. 19. Юсас теме шухăшламалли те пулман унăн. Ала 11. Выртсассăн-выртсассăн, хайхи ватă хуçа каллех çамрăк хуçа арăмĕ патнелле шухăшла пуçларĕ, тет. Изамб. Т. Ун пек ача-пăчапа пурăнаç тума шухăшла. Вот и поживи с такими оболтусами. || Соображать. А.-п. й. 71. Пӳрнеске кашкăр хăлхинчен тухса, шухăшлама тытăнать. Юрк. Ăна-кăна пĕрте хам тĕллĕн шухăшласа пĕлейместĕп. К.-Кушки. Ăна-кăна шухăшлакан çын мар. Он бесшабашный человек. || Сравнивать. N. Халĕ те вăл, ĕлĕкхинчен шухăшласан, пит начар хула.
подр, журчанию воды. КС. Вăл çырмара шыв шăкăр-шăкăр-шăкăр юхса выртать. Качалово. Шăкăр-шăкăр шыв юхать, шыв юхать те çĕр юлать, эпĕр юлас иртрĕ пулĕ. Якейк. Шăкăр-шăкăр шу йохать, çĕр çинчен мар, чол çинчен. Ib. Шăкăр-шăкăр томла йохать. || Подр. звону монет. А.-п. й. 60. Шăкăр-шăкăр тенкисем, чăнкăр-чăнкăр тенкисем,— тесе юрлать тилли йăпăлтатса. || Подр. стуку. Толст. Пӳрт патне çитсен, вĕсем унăн алăкне шăкăр-шăкăр шаккарĕç, тет. || Подр. шумному разговору. ЧС. Ахаль чухне çинĕ çĕрте шăкăр-шăкăр шакăртаттарса çиекенччĕ, халĕ пурте чĕлхесĕрсем пек шăппăн, пĕри пĕр сăмах чĕнмесĕр çисе ларатпăр (после того, как пала лошадь). || Сплошь. Г. А. Отрыв. Тевет çинче шăкăр-шăкăрах хурт-пуççи хĕрлĕ сентел çине йĕри-тавра тытнă (пулнă).
быть подметену. Ачач 12. Урайĕ шăлăнман. || Утираться, обтираться. N. Çав алшăллипех ун хыççăн урăххисем шăлăнсассăн... Альш. Вăл алшăллипе шăлăнмастăп. Хĕн-хур. Пурте çав пĕр алшăллипе кăна шăлăнса пурăннă. Сборн. по мед. Траххом пăсăк куçлă çывран таса куçлă çынна пĕр алшăллипе шăлăнса пурăнсан ерет. К.-Кушки. Иккĕн пĕр алшăлипе шăлăнма юрамас. Хура-мал. Сирĕн куç-харшийĕрсем йĕпкĕн-хура, халь шăлăнĕ эпир кайсассăн. Ст. Чек. Кăмака питне шăлсан, вилнĕ çыннăн куçĕ шăлăнат, тет. || Льстить. БАБ. Атте хайхи юмăçа шăлăнса каларĕ: „Çынна ырă сунатăн пулсан, пире те тархасшăн тасатса хăварсам (избавь от порчи)“. Шихаз. Пирĕн ăна илтсен, хайскерсене шăлăна пуçларĕç. N. Çыруне пит шăлăнса çырнă хăй (льстиво). Кан. Çĕрне пирĕн çие хăвар, — пырса шăлăнчĕ çыруçи. Çĕнтерчĕ 13. Йăвашшăн, шăлăнса. || Тереться. N. Кушак пуçĕпе ман ал çумне пырса шăлăнать. Кошка трется головою об мою руку. Орау. Пăх-халĕ ĕнтĕ, кушак пек шăлăнса çӳрет, тем пур ман çумра. N. Эсĕ ăна кирлĕ пултăн, вăл сан çумăнта шăлăнса çӳрет.
зуб. Изамб. Т. Ачанăн шăлĕ шăтсан, ăна малтан куракан çынна: эсĕ ку ачана кĕпе тăхăнтартмалла ĕнтĕ, теççĕ. N. Шăл шăтни, зубопрорезание. N. Шăл тухнă вăхăтра кастарма юрамасть (оспу). N. Вăй çитменнине шăлпа, теççĕ. Альш. Эпĕ хам шăннă, шăлсем хире-хирĕç шак-шак тăваççĕ. Ал. цв. 10. Тӳрĕ хуçанăн хăранипе шăл çине шăлĕ тивмест. Артюшк. Ман пур шăлсам та ыратса ирттерчĕç. Янтик. Сан шăл ыратать-им? (Спрашивают тогда, когда спрашивающий сомневается в болезни, или думает, что у него вовсе не болит). Ib. Сан шăлу сурат-им? (Спрашивают тогда, когда более или менее определяют болезнь человека). Орау. Шăл ыратакан çынсем пыркаларĕç-и? В. Олг. Си шу ĕçсен шăла тиет (ломит зубы, скоро проходит, если после горячего выпить холодной воды). Шурăм-п. Сахăр ан хышла, шăлусем пĕтеççĕ. Букв. 1900. Эй, пăхма анчах илемлĕ-ĕçке! Çи-халь ăна, çăварна пĕр шăл та хăвармĕ! — тесе пырать, тет, хăй нимĕн тăвайман енне. Якейк. Шăл ларттар, вставлять зубы. Çĕнтерчĕ 6. Манăн шăлĕсем те çукрах та, эпĕ кăчăртатнине пĕлместĕп. Янтик. Сан шăлсем пиçĕ-ха, эс çак хыт татăка та çимелле. N. Ман икĕ енче икĕ шăл катăлса ӳкрĕç çори таран. N. Катăк шăл. N. Эпĕ хама хам сыхланаймарăм, лаша шăла тутипе персе хуçрĕ. Якейк. Шăл коч тапранчĕ. Зуб расшатался. Н. Лебеж. Хура вăрманта шĕшкĕлĕх, шĕшкĕ тăрри сарă мăйрă, çав сар мăйăра катакан шăлĕ тĕпĕ пушанĕ. Яндобы. Пăт чĕреспе кĕлете кӳртрĕм, ерипе, чӳрече çинче шӳтертĕм, ерипе, увăç тупанпе типĕтрĕм, ерипе, шăл тупанпе хăйăрларăм, ерипе, йĕкĕрлчепе авăртрăм, ерипе. Альш. Ман шăла хурт çиет, шăл сурат. А.-п. й. 30. Вут умĕнче хĕртĕнсе ларакан качака такипе сурăх такине курать те вăл: кусене халех çисе яратăп, тесе, шăлĕсене шатăртаттарса пырать. Ib. 52. Ну халь сана çисе яратăпах, тет шăлĕсене качăртаттарса (кашкăр). N. Микулай çине куштансем час-часах шăлĕсене хăйраса тăнă, час-часах кулнă. N. Хресченсемпе улпутсем пĕр-пĕрин çине шăл хăйраса тенĕ пек тăраççĕ. СТИК. Вăл такçантанпах шăлне хăйраса тăрат та-ха (ждет получить лакомый кусок в виде награды или милости), те пулĕ темĕн. Кан. Çынсем ĕçнĕ чух тата шăла йĕрсе ларас-и? А.-п. й. 88. Шăлне йĕрсе, ахăрса кулса сĕлтрĕ Сахара. N. Шăлна çырт та чăт. N. Ним тума та çок, тӳсес полать, шăла çыртас полать. Сред. Юм. Шăлна çырт, молчи, прикуси язык. Кама 10. Паян темшĕн шăлна çыртнă эсĕ? Сред. Юм. Шăлпа çыртса тортас патне çитрĕм (очень рассердился). СТИК. Шăлне çыртса ларат. Сердится, но удерживается вылить злобу. ГФФ. Шăл хошшинчех усраттăмччĕ. Берег я ее (песню), хранил меж зубов. Ст. Чек. Шăл хушшине хума çăккăр çук. (Говорят о бедности). Вишн. 67. Шăл хушшисене тата шăрпăкпа е йĕппе чакаласан та пăсăлать. Сунчел. Пĕчĕкçĕ чӳне эпĕ пĕчĕкçĕччĕ, шăл хушшинчи мăйăр тĕшĕччĕ. Альш. Çакă тăвансемпе ĕçсе-çини халĕ шăл хушшинче пур пекех. Изамб. Т. Вăл сана час-часах шăл хушшине хĕстерет (шăл хушшине хурат). Микушк. Тăшман шăлĕ хушши сайраран (зубы врагов не коснулись нас). N. Çав шуйттанăн çивĕчĕ шăлĕ айне кĕрсе ӳкес марччĕ. N. Тĕп пултăр – шăлĕ-масарĕ. (Скажет, кто не жалеет зубов). Синьял. Эпĕ питĕ лайăх ӳсрĕм вонçичĕ çула çитиччен, вунçич çула çитсессĕн, çын шăл айне хĕсĕнтĕм. Ядр. Пире апи çуратнă, чул хушшинче çуратнă. Шăхан ту хĕрĕнче ӳстернĕ, çавăнпа эпир çын шăль (= шăлĕ) айĕнчен тухаймастпăр. Сĕт-к. Ял варĕнче çитĕнтĕм, çын шăль (= шăлĕ) айĕнчен тохимарăм. Шорк. Çинĕ чухне шăл айне темĕскер лекрĕ (на зуб что-то попало). Кан. Аран шăл витĕр калаçать. Юрк. Эрех ĕçекеннисем, пĕр чĕнмесĕр, йăл-йăл-йăл шăл витĕр кулса анчах тăраççĕ. Баран. 23. Куç курать те, шăл витмест. Хоть видит око, да зуб неймет. Чураль-к. Каçтăркан çырли çима тутлă, çима тутлă, шăл витмест. Ст. Чек. Аçтăркан мăйăрĕ çиме тутлă, катма тăтăм, шăлăм, ай, витмерĕ. Ай-ай, савнă тусăм, хура тусăм, илме тăтăм, шăлăм, ай, витмерĕ. П. Федотов. Ватă карчăкăн мĕне шăл витмест? Ст. Чек. Шăлне çиет. (Говорят о том, кто во сне скрежещет зубами). Полтава 96. Шăл çĕмĕрсе ылхану (скрежет), ăнран кайса калаçу, халăх сасси кăшкăрни, туп янтраса çĕмĕрлни, тупăртатса чуптарни, лаша хуйса кĕçенни – пур енчен те илтĕнет. || Зубец, зазубрина. || Зубья (у пилы, берды, бороны, гребня, чесалки). Ст. Чек. Виçĕ хĕç шăлĕ. || Пальцы шестерни (на мельнице). Сюндук. Изамб. Т. Ул урапан хĕрринче шăлсем пур. || Спицы (у телеги). || Копылья (у саней). Изамб. Т. Çуна тупанĕсем çине шăлсем лартаççĕ. Пазух. З6. Çунаçăм, çунаçăм, ай, сакăр шăл, сакăлтана каймин, ай, юрĕччĕ. || В переносном знач.— зерно. Трхбл. Пĕр шăл тырă та çук. Нет ни зерна хлеба. Ст. Чек. Куштансем мукаçей кĕлетне пĕр шăл тырă хывмарĕç (не дали ни зерна хлеба в общественный магазин). Т. VI. 30. Тăррине чакан пек пар, тĕпне хăмăш пек пар, пуç çумне пуç хуш, шăл çумне шăл хуш. (Из моленья). || Комочек (соли). Якейк. Пĕр шăл тăвар, кусочек каменной соли. Сорм.-Вар. Сыпрăм-пăхрăм шӳрпине, виç шăл тăвар кирлĕ мĕн. N. Вĕсем час-часах пĕр татăк çăкăрсăр, пĕр шăл тăварсăр ларнă. || Штука, единица. Т. VI. Пĕсмĕлле пĕр турă, така пĕр шăл пулсан та, кĕлте çыххи пушă пулсан та, çĕрĕк пăяв пĕр шăл пулсан та, сысна пĕр шăл пулсан та, эсĕ ан пăрах, хаярлă куран кайнă пулсан та, çын çиллисемпе пулнă пулсан та... (Из моленья). || См. тура-шăл.
назв. местности. Б. Яушево. Халĕ эпĕр Шăматху тетпĕр. Ваттисем каланă тăрах унта Шăмат пырса ларнă, вара ăна Явăш хăваласа янă, çавăнпа вăл вырăна Шăматху тенĕ. Вăл хальхи Шăмат вырăнне кайса ларнă.
замерзать. N. Витрери шыв шăнса ларнă (совсем). N. Витрери шыв шăнса кайнă (не совсем, но значительно). Витрери шыв шăннă (только подернулась льдом). Орау. Шывпа шăнса ларнă вулашка. Альш. Акă ĕнтĕ мĕн тумалла, ку шуйттан пăр çине шăнса ларчĕ. Янтик. Кантăр кӳлли пĕтĕмпех шăнса ларнă. Шурăм-п. Хĕлле, Атăл шăнсан, ку ял витĕр пысăк çул иртсе кайнă. N. Ку пĕвесем шăнаççĕ-ши, шăнмаççĕ-ши кăçал?... N. Кӳл лайăхах шăннă, çуран çынсем урлă çӳреççĕ те ĕнтĕ. Орау. Кӳл шăнса ларчĕ. Ib. Пĕвесем шăнчĕç. Ib. Пĕвесем шăнса ларчĕç. Баран. 82. Шурлăхсем, тĕпсĕр кӳлĕсем шăнса хытса лараççĕ. Букв. 1900. Çăрттан чăмах пырать, пăрĕ шăнах тăрать. Б. Янгильд. Çапла пĕрре, пăр шăннă-шăнман, ачасем тимĕр тăрмалапа ярăнма тухнă. Т. IV. Çуркунне çуртсем хĕрине шăнса ларнă пăра çĕмĕрсен, тепĕр хут шăнтать, теççĕ. N. Сирĕн чӳречĕрсем халĕ те ĕлĕкхи пекех шăннă. На окнах вашей комнаты такой же мороз, как и прежде. Баран. 166. Çурçĕр енчи пайĕ (Сибири) ялан шăнса тăрать. N. Шăннă çĕртен ăшăтрĕ. СТИК. Шăннă выльăх тĕрĕнсе кĕрет (животное от холода съеживается). Сред. Юм. Шăннă йывăç пик мĕн пăхса тăратăн ôнта! Юрк. Ĕнер те эсĕ, ыйтсассăн, нимĕн пĕлмесĕр, шăннă юпа пек тăтăн. Ib. Вăл вилсен каллех шăннă юпа пек тăрса юлтăм. Скотолеч. 28. Шăннă улма, мерзлый картофель. || Мерзнуть, зябнуть. Çĕнтерчĕ 48. Асту, ан шăн. Толст. Эсĕ кĕрĕкне тăхăн, капла шăнса пăсăлăн. Альш. Ухат кăна, чӳхет — кĕпе çăват, унăн алли епле шăнмаст-ши? N. Манăн ун чухне ура шăнчĕ те, киле таварăнтăм. Букв. 1900. Ивана сăкманпа вит: вăл шăннă. Изамб. Т. Çуран юлни çитмĕ-ха ул, сивĕре арăмпа иксĕмĕр те шăнса кайăпăр. Баран. 79. Малтанах пит сивĕ кунсем пулчĕç. Мĕн те пулсан майлама алла кăларсан, пурнесем шăммине çитех шăнса каяççĕ. Кан. Шăнса хытса кайнă (замерз), ним калаçми пулнă. Т. VI. 29. Сивве шăнса килекене ăшăтса ямалăхне пар. СТИК. Слабого человека, который скоро зябнет, у нас называют „шăннă кучан“. А.-п. й. 29. Такасем сиве шăна пуçларĕç. Ib. 21. Такасем, пĕр-пĕринпе тĕкĕшессине манса, шăнасран çапă пуçтарса вут хунă. || Стынуть, застыть. БАБ. Тăхлан чашкă çинче пăшал майлă шăнса ларсан, каччă пулсан, хăй салтака каят, тет. (Çĕн-çул каç). Орау. Темскер, ман çурăм шăнса ыратакан пулнă-ха. У меня продуло спину. N. Шăнса пăсăлнă, простудился. Юрк. Шăннă çу час ирĕлĕ-и-халĕ? (хотя бы и летом). || Обледнеть. ГФФ. Хомăш котне пăр шăнсан, хĕл полнине тин пĕлчĕç. Только тогда узнали, что наступила зима, когда обледнели комли камышей. || В перен. знач. Юрк. Мускавран пĕр хут та илӳ çук, те масар яраймасăр шăнса тăраççĕ. Кан. Теприсен ку хушăра чĕлхисем шăннă (не смеют пикнуть). N. Начар çынна шăннă карăш теççĕ. Сред. Юм. Шăннă пуç, дурак, непонятливый. Альш. Çын патне пырсан, шăннĕ çăвар (неповоротливый, недогадливый, ротозей), нимĕскер те калаймас. Ст. Чек. Шăннă çăвар пек нимĕн те калаймарăм. Ск. и пред. чув. 50. Ан та шухăшлăр шăннă ĕç çинчен! N. Шăнса ларчĕ (дело не выгорело, не удалось). N. Манăн унта (за ним, у него) пилĕк тенкĕ шăнчĕ (пропало, нечезло и пр.). Кан. 2000 тенкĕ шăнатех-ши? Ст. Чек. Вăл япала унтах (у него) шăнчĕ пуль ĕнтĕ (остался предмет у кого-либо безвозвратно).
мороз. N. Шăн = сивĕ. ТХКА 72. Çуркунне пĕр ирхине шăн çинчен эпĕ вăрмана шĕшкĕ кăчки сăтăрма карăм. Орау. Пĕренесене ыран шăн çинчен куçарса пăрахăпăр (перевезем по морозцу, т. е, утром). Яргульк. Çын кĕркунне тин шăн çинчен тулă кĕлтине тияма пынă. Якейк. Шăн çинче (по мерзлой земле) выльăхсам уçăлса çӳреççĕ Орау. Шăн ирĕличчен (пока не расстаял утренний ледок, пока не развезло) кайса килес. Шурăм-п. Ирпе хĕвел тухать, Ирхи шăн ирĕлмен-ха. Çутт. 42. Шăн ирĕлсе йĕтем пăсăлаччен авăна çапса пăрахас тесе, васкаса ĕçлетпĕр. Толст. Шăнпа çурăлакан пĕренесем шартлатни. Шорк. Шăн тытăннă. Подморозило (на улице). Имен. Пĕр эрне шăнтмарĕ, халĕ ĕнтĕ шăна карĕ. Целую неделю не морозило, а теперь уже начало морозить. ЧП. Сăсарпала тилле йĕрле-йĕрле шурă парсуй урине шăн касрĕ. N. Алла шăн касрĕ, обрезал замерзшим снегом, льдом. || Мерзлый. Çутт. 42. Шăн йĕтем çинче тăпачă сасси аякка каять. Шорк. Шăн пилеш. (Ягоды рябины собярают на зиму и хранят в холодном месте). Их едят в замороженном виде, (которые освежающе действуют на угоревших). Ib. Шăн олма. (Собирают яблоки диких яблонь и хранят так же, как и ягоды рябины, в холодном месте). Чураль-к. Çичĕ çул выртрăм пĕр варта шăн йывăç кăшласа. О сохр. здор. Çуркунне те, çĕр шăн чухне, çавнашкалах çара уран тухас пулмасть. N. Çĕр шăн тăрать. Полтава 25. Ку кам каять юланпа капла шăн çĕр вăхăтра? Сам. 19. Пĕр çĕвĕсĕр шăн пĕлĕт çанталăка тăвăрлать. Кĕвĕсем. Аттепелен анне килĕнче шăн çурта пек (сальная свеча) пӳме ӳстертĕм. || В переносн. значении. Сред. Юм. Шăн пуç, глупый, то же, что шĕмă пуç.
подр. тишине, подр. утиханию; тихо. N. Пирĕн тĕлте нимĕçсем шăп тăраççĕ. Ашшĕ-амăшне. Шăп çеç тăраççĕ. ЧС. Пĕр чĕнмесĕр шăп кăна тăрăр. N. Хуçи тухса кайсан пӳртре шăпах пулаççĕ (затихают). N. Йăлтартатса çутатса шăпах ларать мăнастир. N. Унтан вăл икĕ минут шăп пулнă. Дик. леб 34. Унта пит шăп пулнă, Елиса хăй утнине хăй те илтсе пынă. Йӳç. такăнт. 52. Шăп пул! Изамб. Т. Ул сасă, салтаксем тухса кайсан, шăп çеç пулат. Утăм. Шăп пул... мальччет! N. Порте шăп полчĕ. Все стало тихо. Туперккулёс 7. Анчах иртсе кайсан, шăпах пулаççĕ — кайран пĕр çын та чирлемест. Полтава. Шăп чарăнчĕç. Смолкло все. || Тихий. Ск. и пред. чув. 17. Сиктереççĕ сиккипе шăп сывлăша янăратса. N. Кил часрах, мĕн унта шăп карăк пек пăхса тăратăн. || Ровно. N. Шап çулталăк çитрĕ. Янтик. Шăп кăнтăрла çитрĕм. Пришел ровно в полдень. N. Çук çул пĕтни шăп çирĕм çул, ун сăмахи ланах çитсе ларчĕ. N. Пырсассăнах çырмаран ăса-ăса улăхса хĕрĕх витре шăп яраççĕ. (Питĕркке шăтăкĕ). Ск. и пред. чув. 20. Шăмăш автанĕ авăтать, шăп çур-çĕре пĕлтерет. N. Шăп çур-çĕрте килчĕ. Ачач. 99. Хĕвелтухăç еннелле пăхса, умне шăп пĕр хут хĕрес хурса илет те çиме тытăнать. || Как раз, в самый раз. Скотолеч. 5. Пур чунлĕ япалан та юнĕ шăп хăйне кирлĕ таран анчах пур. Букв. 1900. Шăп ыраш вырса пĕтнĕ вăхăтра пирĕн Марук сасартăк чирлерĕ те, йăлт тĕсĕнчен ӳкрĕ. N. Эпĕ ана чулпа шăп çамкинчен лектертĕм. Пазух. Улт уралă капан шăп варинче пĕр сыпăксăр кĕпçе ӳстертĕм. N. Уйăрлатпăр, тăван, уйăрлатпăр, шăп çурмаран çурнă улма пек. N. Воевотăн тусĕсем ун сăмахне илтсен, çĕрĕç урхан шăммисем пĕрре алла шăп лексен. Дик. леб 5. Шăп çав вăхăтра. N. Чăвашсем тырă шăп пулса çитиччен вырмаççĕ. N. Иосиф тĕрмере хĕн пурăнăçра шăп ӳссе çитĕнсе пысăк çын ăсĕ кĕричченех ларнă. Толст. Сире йытăсем шăп хуса çитсе тытас чух, эсир хӳрĕре пĕр енелле пăратăр та, йытă та сирĕн хӳрĕр хыççăн пăрăнать. Хăр. Палля. 4. Кайран пĕрерĕн-икшерĕн кĕрсех халăх шăп тулчĕ. N. Шăп (яр) çутăлкчченех. Утăм. Куштан алли, хаяр кӳсек ăна лексен, шăп ăнсăрлатнă. КС. Шăп чунĕ тухичченех. N. Шăп чĕрĕлсе çитичченех. || Очень. М. Тув. Ыраш çулĕн майракай шăп шулака çитĕнет, пирĕн, ялăн хĕрĕсем шăп шулака çитĕнеç. N. Эпĕ мар, пур çынсем те шăп тĕлĕнетчĕç вăл çапла чупса çӳренинчен. Малт. шк. вĕр. фиç. 92. Пур фоккус та шăп юнашар выртнăран, шур хут çинчи кĕлетке татăкăн-татăкăн ӳкмест — илемлĕн тикĕс ӳкет. || Все, всё. Б. Олг. Ну, тет, сан ачасем шăпах пор-и (все ли на лицо)? — тет. Эп калатăп: шăпах пор. Регули 241. Тытманни çок, шăпах тытнă. Истор. 127. Шăп вилсе пĕтичченех. Кан. Анчах халĕ пĕр пус та çук, шăпах тавар çинче тăрать.
пузырь (музыкальный инструмент, род волынки). КВИ. Шăпăр сасси чарăнсан, туй юррийĕ пуçланать. Ib. Шăпăр сасси чăйлатать. N. Ярăнтарса явăнса шăпăр кĕвви ташлатать. N. Анчах шăпăр хăлăхсăр: татах ташлама сĕнет. ТХКА 87. Шăпăр, сăрнай, купăс, параппан — пурте пур. N. Мĕлĕшри Алтан Ваçли кӳме тăрне ларнă, шăпăрне ахăртса пырать. N. Шăпăр кĕвви, туй çемми чуна çĕклетсе ярать, аскăн шăпăр этемми пĕтĕм чунне кăларать. N. Сиксе анчĕ сак çинчен хăй çавăнтах çĕр çиве, тытса арăм халхинчен вĕрчĕ шăпăр какрине. N. Хура арăм хăрамасть, таш картине вăл кĕрет; шăпăр халĕ аптрамасть, çич шуйтан пек ĕрĕхет. НИП. Икĕ туй пĕр пӳрте килсе кĕрсен, туй пуçĕсем, тавлашма тытăнса, шăпăрĕсене çĕре пăрахса, шăпăрĕсем çапăçса пĕр шартлатса çурăлса, пĕтĕм урайне юн сарăлнă. Цив. Тупăкĕ çине ларса сăрнай е шăпăр каланă. Тим-к. Çав ача вара: шăпăр вĕренес, тесе каларĕ, тет. Сред. Юм. Орпа ôлăмĕнчен çôрса туса пĕчик ачасĕм çôхăртса çӳреççĕ, çавна та пирĕн шăпăр теççĕ.
савчка. Цив. Шăпăчăк пар-халĕ.
плавиться, топиться (о масле). N. Тăхлан шăранать. Свинец плавится. || Пылать; палить. Торп-к. Шăрăнса пăхакан хĕвелшĕн. (Клятва). М. Шемерд. Шăранса пăхакан çут çăлтăр... Шăранса пăхакан хĕвел. (Из наговора). Ib. Шăранса çунакан вут. || Тлеть. О сохр. здор. Кăвар шăраннă пек шăранса тăраççĕ. N. Кăвар шăрансан, когда горячие уголья потухнут, когда они едва тлеют. Ромс 29. Вучахра кăвар шăраннă: кăвакăн-симĕсĕн çунса выртнă. || В переносном смысле. N. Çав сăмахсене вуланă чух этем чунĕ мĕн чухлĕ шăранса тăнине кам пĕлмест? || Ослабляться. Сборн. по мед. Ватăлас енне кайсан, пур çын та шăрана пуçлать. N. Ут-выльăха çамрăк чухне чипер пăхса кĕр ӳстерсен, ватăлсан та вăл час шăранмасть, тетпĕр. Ир. сывл. 34. Ĕç вăй-халĕ шăранать. Ib. 25. Ĕç халăх вăй халĕ кунта вут пулса тирпей шăранать. || Убавиться в размере. СТИК. Хайхи мăнтăр сысна епле шăранса кайнă (поубавилось жиру, толщина спала), суха сухаласси чей ĕçсе тутлă çисе выртасси мар çав! Сред. Юм. Пит самăр çын пăртак начарлансан: шăраннă, теççĕ. Скотолеч. 7. Çапла имлесен те лашанăн хырăмĕ шăранмасан... СТИК. Ку шыçă кăшт та шăранмаст-çке, мĕн тăвас? Не опадает (опухоль). N. Пит халь те шăранса çитмест (= халь те шыçĕ чакмасть), ами. СТИК. Ĕне çилли епле шăранса кайнă, кĕтӳçĕ каллах сунă пулас (вымя спало). || Разжижаться. Рак., Кайсар. Арăмсем çăмăлланнă хыççăн ăшне юн хытса ларнипе аптăра пуçласан, çак курăка вĕретсе ĕçеççĕ. Унтан вара хытса ларнă юнĕ шăранса ерипен юхса пĕтет. || Исполнять прекрасно, великолепно, чудесно (песни, музыку, работу и т. д.). N. Симĕс вăрман тумланать, шăпчăк юрри шăранать. N. Вара шăранаççĕ хĕрсем юрăра. || Перевариваться. N. Апат-çимĕç шăранни, пищеварение.
красиво отделать кисточками „шăраç“. Орау. Эх, кĕпине шăраçласа пĕтернĕ-çке, калама çук хитре, йăлтăртатса анчах тăрать. (Ĕлĕк шăраç тĕрĕ пулнă. Халĕ укасемпе тĕрлесе пĕтерсен шăраçланă теççĕ).
тухлый, гнилой, вонючий. Орау. Халĕ тикĕтлĕ, шăршлăскере парса ячĕç (лекарство), ăна сĕртĕм: мĕнле пулĕ тата. Тим.-к. Лапчăк та шăршлă. (Хăмăтла). || Душистый.
то же, что шăрăштар, шăршăнтар. Карамыш. Сред. Юм. Катка пит хавшаса кайнă пирĕн, шыва илсе кайса шăрштарас пôлать. Ib. Паян пичке илсе анса шăрштараччĕ халĕ ôлă.
произрастать, всходить, прорастать, появляться. N. Вăрлăх шăтни, прорастание семян. Букв. 1900. Мĕн акнă, çавă шăтать. ЧП. Эпир каяс çул çинче пăрăнайса шăтнă пĕр тулă. Ib. Эпир каяс-килес çул çине шăтайса тухнă пĕр тулă. А.-п. й. 81. Иван пĕрре хире кайса пăхать те, пăрçа лайăх шăтнине кура, килне çав тери хавасланса таврăнать. О сохр. здор. 55. Çуркунне шăта пуçланă çĕрулмине нихăçан та çиме кирлĕ мар. Скотолеч. 28. Шăтса кайнă улма. Проросший картофель. Альш. Путпулсем кунта начар: час шăтать карттахви. Аттик. Унтан кайран чечексем шăтса тухаççĕ. Хош-Çырми. Кăçалхи напор поласса пĕлнĕ полсан, аçа та кикен полас-мĕн, çеçен хир варрине шăтас-мĕн, хорçă çавапала касăлас-мĕн. Кабы я знал, что в этом году будет набор, так лучше стать бы мне чемерицей без семян, вырости бы в чистом поле, скоситься стальною косою (Солд. п.). ГФФ. Кăвак тай (= та ай) çеçке шăтса ӳснĕ те полсассăн... Кабы я взошел и вырос синим цветком... Альш. Сĕве кукăрĕнчен инçех мар, вăрмана кастарнă та ĕлĕкрех халĕ чăтлăх çăкалăх, ăвăслăх шăтса ӳснĕ. N. Сирĕн урамăрсем кукăр-макăр, кукрисерен шăтнă сар çăка. Сунч. Пилĕк палан пĕр тĕмĕрен, палан шăтать, тăван шăтмасть. Собр. Шăл ӳксенех йытта памалла, кайран хытă шăл шăтат, тет. Якейк. Кĕтӳ хирĕç тохрăм та, мăклă тына тĕл полтăм, мыри шăтмин пырĕччĕ, мыри шăтас сасси пор. N. Çапла шăтса тухнă Чĕмпĕрти чăваш шкулĕ. || Лопнуть. N. Шурă шурă çăмарта, шăтмĕ, шăтмĕ терĕçĕ, шăтрĕ-çке шăтасса. Сĕт-к. Куçĕ шăтса йохтăр. Юрк. Пире курайман тăшмансенĕн алли-ури типсе хăринччĕ, икĕ куçĕ шăтса тухинччĕ. Альш. Эй, шăтнă куç! || Прорваться, продырявиться. Карамыш. Ала шăтнă. Рогожка решета (полотно сита) прорвалась. А.-п. й. 39. Ула-такка Сахар лавĕ çинчи пичке тăррине хăпарса ларчĕ те, шĕвĕр сăмсипеле шаккама тытăнчĕ. Шаккасан-шаккасан, пичке хăми витĕрех шăтса тухрĕ. || N. Лопăр полнă ачи пĕртак тăхтасан, пырса ыйтатчĕ: „Ойăх шăтса-и?“ — тетчĕ.— Шăтса, — теттĕмĕрччĕ. || Открыться (о тайне), проговориться. Разг. С. Мих. 39. Çын ĕçĕ йăвăрри пĕре-пĕре шăтать — шăтатех. П. Яндоуши. Пĕри пирĕн туйла авланнă, уна нумайччен пĕлмен, вара такăш пĕри шăтнă та (сăмах вĕçерĕннĕ те), кăларса ячĕç. || Доносить. Орау. Кайса шăтнă, е урăхла: шĕрса кăтартнă (передал тайно о событии). Ст. Чек. Ку çын ĕнтĕ матруса (леснику) шăтнă пулĕ, ав матрус килет. || Промахнуться (в игре в камешки — шакла). Шорник. Пĕррере шăтрĕ. Ib. Лапра шăтрĕ.
частокол. Тюрл. Зап. ВНО. Шăтăрнак (Чебокс. у.), ракатка (Буинск. у.), тĕкме (Чебокс. у.), шалча карти, частокол. Сред. Юм. Шăтăрнак, плетень, иначе называется шалча карта. Букв. 1904. Пирĕн пахчапа çак ют пахча хушшинче шăтăрнак тытнăччĕ. N. Вĕлтрен охмах, хăй охмах, шăтăрнак çӳлли хăй ӳсет. N. Шăтăрнак витĕр пăхрăм та çулçишĕн мар, улмишĕн. Синьял. Шăтăрнак тăрри тикĕс пулмасан, сар кайăка кăмăлсăр. СПВВ. ИА. Атте пур чух шăтăрнак карта та карта марччĕ, халĕ çатанĕ çук-çке. Сред. Юм. Çĕн çôл çĕрĕ хĕрсем шăтăрнак тытнă картана хăлаçлаççĕ те икшерĕн-икшерĕн шôтлаççĕ; мăшăрлăн тôхсан, çав хĕр ô çол качча каять, тет, хăраххăн тôхсан, каяймас, тет. || Тюрл. Шăтăрнак = тăла пусаканни. Альш. Тăла шăтăрнакĕ или çатăрка, сурăх шăкĕ тăвас. || N. Шăтăрнак, шестерня, зубчатое колесо. См. арман.
острый, остроконечный. А.-п. й. З8. Туратран турата ларса, шĕвĕр сăмсипеле шак! тутарать те – пĕр турат ӳкерет, шак! тутарать те, теприне касса ярать. N. Шĕвĕр сăмса Ехвинсем пур (хушамат). || Вершина. Кан. 1927, № 212. Вăл сăрт шĕвĕрне пырса пăхсан, шăмă çунтарсах тунă темелле. || N. Шĕвĕр вĕçлĕ, остроконечный. Г. А. Отрыв. Шĕвĕртерех тăрлă, с несколько заостренным верлом. || Резкий (напр. о ветре). Чирич-к. Шĕвĕр çил. Ядр. Шĕвĕр чая сасси улăхра, сарă хĕр сасси улахра. Якейк. Чăнкăл-чăнкăл чан сасси, шĕвĕр чан сасси ял çинче, пирĕн ятсем хот çинче. || Так называют шутливо детей. Орау. Вăн ман çăкăр çима шĕвĕрсем ӳсеççĕ халĕ. Ib. Шĕвĕр — сорви-голова (о детях 8–10 лет). Зап. ВНО. Ах, шĕвĕр, ăçта каян? N. Ах ты, шĕвĕр, ăçта каян? Икково. Шĕвĕр — простак (о мальчишке).
слава, благодарность. Ск. и пред. чув. 94. Турра шĕкĕр,— халиччен усал сăмах илтменччĕ. Юрк. Пĕр авка турра шĕкĕр-ха, аван пурăнатпĕр-халĕ. Ib. Турра шĕкĕр, вунă пуç ĕне пур-халĕ, теççĕ. Баран. 65. Хăрантсуссем пирĕн алăра, тенĕ ăна. Тимахви каланă: апла пулсан турра шĕкĕр, ĕнтĕ чунăм лăпланчĕ, вилетĕп, тенĕ. Сала 180°. Шĕкĕр турра-пӳлĕхе, пичче ташла пуçларĕ. N. Атăл хĕрне антăмăр, кимĕ çине лартăмăр, шĕкĕр турра-пӳлĕхе, хĕртен арăм турăмăр. || КС. Пит шĕкĕр пурăнать. Славно живет. N. Турă пулăштăр сире чипер, пĕр шĕкĕр пурăнма. N. Пурте шĕкĕрех пурнаççĕ. КС. Шĕкĕр пурнаттăр-и? Все ли вы здоровы? N. Тантăшсемпе Чĕкеç хĕр улах ларать пит шĕкĕр. Вĕсен шухăш халапра, е такмакла юрăра. N. Унăн шăлĕсем пурте шĕкĕрччĕ. У него все зубы были целы. N. Тата ĕçлемелли тырăсем те шĕкĕр иккен. || Назв. сел. Шугуры.
снег, пропитанный волою. Шибач. Шĕлкĕш — талый снег с водой. Орау. Шĕлкĕш – шывланнă юр. Зап. ВНО. Çын шăнса кайсан, ăна шĕлкĕшпе шăлас пулать. Человек замерзает, так надо утирать снегом, пропитанным водою. Хурамал. Çуркунне юр шĕлкĕш кăна пулать. СПВВ. МС. Шĕлкĕш тесе юрлă шыва калаççĕ. Зап. ВНО. Шелкĕш – снег, пропиганный водой; дряблый, рыхлый лед. Сред. Юм. Çуркунне шывпа юр хутăшнă çĕре шĕлкĕш теççĕ. Б. Крышки. Шĕлкĕш, весенняя вода со снегом. ЧС. Пĕр „Кайри улăх“ тиекен улăкра ямшăкăн лашисем шĕлкĕш ăшне кĕрсе ларнă. || Невеселый. грустный. Сред. Юм. Тем ыратать çав ачан, пит шĕлкĕш çӳрет хăй. СПВВ. МС. Кускер халĕ пĕтĕмпех шĕлкĕше кайнă теççĕ.
штукатур. N. Штукатур ĕçĕсене халĕ, çанталăк уяр тăнă вăхăтра, туса çитермелле.
убыток (от русск. «наклад»). Якейк., Яргуньк. Тогач. Усламĕ пулман, тит, наклат пулнă, тит. Никит. Сут тăвакан çынăн наклачĕ валта, паришĕ кайра, теççĕ. (Послов.). О сохр. здор. Апла тусан сире наклат пулас çук, усси нумайтарах пулĕ. Юрк. Çук, эпĕ начарри мар, халĕ эпĕ чи лайăххи, аванни, паришĕ. Эсир ăна чи начаррисем, наклачĕсем.
понуд. ф. от начарлан. N. Пăркун пĕре килсе пире начарлатса хăварчĕ. ЧС. Начарлат, изнурить (скотину). N. Эпĕ халĕ, питĕ хут вуласа, куçа начарлатса пăрахрăм.
то же, что нимĕн, ничто, ничего. Якейк. Ним тума та ним те çок. Ib. Нимне пĕлми ĕçлет. Работает из всех сил. Ерк. 115. Çинçе çинче паллашни нимрен паха ĕмринче. N. Сахăрнăй песок пĕтсен, çырласемпе ĕçкелерĕмĕр те, ниме пымас. СТИК. Ачисем тем пек хавасланса çитеççĕ; часрах нимне пăхмасăр вăрмана çырлана чупаççĕ. ЧП. Нимрен шурă хырăн варрисем. N. Нимне те, никоим образом. N. Ним пĕлми пулас, обморок. Сам. 27. Маншăн эс савăк ачаллăх сăпки, иккĕмĕш анне пек нимрен çывăххи! N. Çăмăр витĕрех лашисене кӳлсе, çынсем килелле нимне пĕлмесĕр лашисене çаптарса çĕмĕрсе тавăрнаççĕ. Сред. Юм. Паян яшкана воçех пĕçере пĕлмен, ним тути те çôк яшкан: ни тути çôк, ни вĕри мар. Ib. Эс ним те пĕлместĕн. — Çапла эп пĕлместĕп, эс пĕлен те, епле çӳрен. (Говорит с иронией, сарказмом). N. Вăрă пуçне кăларсанах çивĕчĕ пуртăпа ним мар касса татрĕ, тет (ача). Ала. 95. Ним хусканмасăр шăп пер эрне çăвăрнă. Ib. 25. Çавă кулĕре вара хайхи улпут Ивансене хăваларĕ-хăваларĕ, ним туса та тытаймарĕ, тет. Б. Чураш. Юлташпа эпир пăхса тăратпăр, ним тума та пĕлместпĕр. N. Çын вĕлерни вĕсемшĕн ним пек те мар. Регули. 983. Ним поплеме те аптрарăм (поплеме те пĕлмерĕм). Ib. 984. Ним ĕçлеме те каламарĕ; ĕçлеме ним те каламарĕ. Ib. 985. Он туни (он поплени) ним те мар. Ib. Нимшĕн те çиленместĕп. Кан. 40–50 пăтпа тухуринчен ним те мар хăпарса каяççĕ (лошади). М. Васильев. Ĕлĕк ним мар полнă мĕн. N. Хаçат-япала та ним хисепсĕр, теççĕ. Чет пути. Хăй пит аван çынччĕ, ачисем нимне юрахсăр пулчĕç. Н. Сунар. Нимрен нумай мĕн пур? (Çăлтăр пĕлĕт çинче). Шептак. Халĕ пирн килĕшпех лайăх порнатпăр, ним сомах-йомах та çок. СТИК. Ним юрăхĕ те çук. Ни к чему не годен. Орау. Ним курăнасса пĕлмест (очень бойкий). Сёт-к. Яппони вăрçинче пирĕн ялти Ваçок Емеленĕ ним сас-чусăр çохалчĕ. Имен. Иван нимне пĕлмесĕр уху (хăй) шырама тохса карĕ. Истор. Ним çиме те пулман. Орау. Ах ачасем, кăнтăрла çитсе килет, эпĕр ним чул та выраймарăмăр, атьăр-ха, васкарах вырар. Çĕнтерчĕ. 49. Ним мар çынсемех шутлă çынсем пулса тăчĕç. Б. Аккоз. Ним çисе тăранса пурăнма çук. Нечем жить. Эльбарус. Çавăн пек вĕрсен кайран пĕр каçхĕне ним манерсĕр йăнăшкаласа кантăк патне, е алкомне, е орама чопса тохса вĕретчĕ, тет. N. Ним пĕлмесĕрех укçана юратакан пулать. || Совсем не... N. Ним хăрамасăрах. || То же, что нимĕнле. АПП. † Ах, аттеçĕм, аннеçĕм ним ытарса тухса пулмарĕ. N. † Ай-хай тăванĕсем чунĕсем, ним ытарса уйăрлма пулмарĕ.
(н'имэ̆н'), ничто, ничего. Юрк. Нимĕн тума пĕлмесĕр каллех Алекçейне хăй патне чĕнсе илет. N. Вăл нимĕн те мар: хутаç хутаçах, сурпан сурпанах, тӳре мар [пишущий смешивает тӳрĕ (nom. dactonis), тӳре судья]. Юрк. Пӳрчĕ çуннине курсан, хăраса, ни сӳнтере, ни кăшкăра, нимĕн тума пĕлмеççĕ. Ib. Ку çапла ӳсĕрĕпе килте çук япалана, сутăн илменнине ыйта пуçласан, нимĕн калама та аптăрат. Баран. 87. Нимĕн тăвайман енне, ямшăк лаша таврашне тӳрлетсе çӳрет. N. Нимĕн мар айăпшăнах сана военный сута пама пултараççĕ. N. Халĕ вĕсем пĕри те нимĕн тума пĕлмеççĕ. Сборн. по мед. Вăл тĕле йĕппе чиксе пăхсан, нимĕн чухлĕ те ыратмасть. Альш. Тата çавăнтах, юнашарах, çиччĕ-саккăр тенкĕшерлĕх кĕмĕлсем çакăнса тăраççĕ, хыçалта нимĕнех те çук. Ib. Пĕри кĕрет, тепĕри тĕртет. Нименне пĕлмес, курма пынă (ребята). Букв. 1904. Ăна пытарнине эпĕ нимĕн те астумастăп. N. Ку вăрмана ĕнтĕ нимĕн пулсан та (ни в коем случае) касмăпăр, тесе тупа турĕç. N. Ун пек чух упи парăм илме пынă çын пек нимĕн час каймасăр, тек каллĕ-маллĕ пăхкаласа, çиме кăлăрса парасса кĕтсе тăнă. Синерь. Мăнаçи тирки ман тиркĕ, нимĕн туса та упĕнтереймĕн. (Йитем). N. Тарçи, нимĕне пĕлмесĕр, çав çырăва княç ашшĕ патне илсе çитерсе панă. КС. Нурса кайса выльăх лекĕрине илсе килтĕм, вăл та нимĕн пулнине те пĕлмерĕ (не мог определить болезни). Ст. Сережк. Алăсем-урасем шăнса кайса нимĕн туйми пулатчĕç. ТММ. Нимĕн çукран нимĕр. БАБ. Нимĕн тума та çук. Ничего нельзя поделать. N. Вĕсем ĕненменни туррăн тĕрĕслĕхне çухатать-и мĕн вăл? Нимĕн чухлĕ те (нисколько). О сохр. здор. Вара пилĕк тĕслĕ япаласем (вещества) пурте çителĕклĕ пулаççĕ, нимĕнĕ те сая каймасть. N. Нимĕнрен малтан чун çĕрне хушасшăн тăрăшас пулать. N. Çавна илсе кĕрсе пăрах та, вăл нимĕн те мар вилĕ. Изамб. Т. Укçа пур та мĕн, нимĕн те мар. ГТТ. Çын вĕлерни вĕсемшĕн нимĕн те мар. Ала. 11. Нимĕн туса та паман. || Никакой. Ст. Чек. Нимĕн тутарĕ те çук унта (вместо: пĕр тутар та çук унта; ниепле тутар та çук унта). N. Çапла вара пĕвесенче нимĕн шывĕ те юлмарĕ. N. Эпĕ мĕнлетлĕ шанса, ĕмĕтленсе тăнă çĕртен, нимĕн ĕçре те намăса юлман (не плошал).
(н'и), частица соответствующая русск. ни. М. Васильев № З, 32. Мĕн сăлтавпа кĕтĕн эс, мĕскер полчĕ-ха онта? Ни çын килни илтĕнмес, ни куçармаç ман çорта. Чăв. й. пур. Халĕ ĕнтĕ çĕнĕ çĕрте ни çурт тăвайман, ни укçи пĕтнĕ. Ib. Иван вара ни салтака каяйман, укçине ахалех пĕтернĕ. N. Кунта пирĕн ни кунĕ кунĕ, ни çĕрĕ çĕрĕ? N. Вĕсем ни çурăлаймаççĕ, çурăлнисем те тăкăнса пĕтеççĕ. Яргуньк. Тилĕ тус калат, тет: кунта пирĕн пата ни хут килмест, тесе каларĕ, тет. Пазух. Ни юртти çук, чуппи çук. Прахăр хварăр çырмана. Чуратч. Ц. Ни кăçкăрма сасси пĕтет, ни сиккеленмелле мар. Орл. II, 249. Ни ати мар, ни апи мар, пуççапмасăр кĕримăп. (Авăн вăчахĕ). Чураль-к. † Çакă яла килтĕм те, ни сар хĕр çук, сар хĕр çук, хура хĕр куçран каймарĕ. ЧС. Иккĕш те, усĕрĕскерсем, ни чарăна пĕлмерĕç, тет, ни туха пĕлмерĕç, тет, тӳрех шыва шатăртаттарса кĕрсе кайрĕç, тет. N. Ĕнер хытă ĕçнĕ те, паян ни этем, ни этем мар çӳрен («ходишь сам не свой»).
никто. КС. Тухса туса çӳреме никам патне кайма çук. N. Халĕ ĕнтĕ вĕсене никама кăтартма та хăратпăр. N. Никамран ытла. N. Никамран усал Ваçили. Всех злее (негоднее, некрасивее) Василий. Сборн. по мед. Ачасене никамсăр, хăйсене анчах, киле хăварма юрамасть. Якейк. Никама çапма та пĕлмест. Не знает кого и ударить. Ала 89. Ĕссĕр çынăн ăсĕ те пăсăлать, çын элекне (те) ĕненекен пулать, никама вĕлерессе те пĕлмест вăл (не знает кого убить). Регули 981. Никам килмен, ним ĕç çок. Юрк. Никам та вăсене хирĕç тухаканни çук. Ib. Никамран кивçен илме, не у кого... N. Никамах та курмарăм эп унта. Это выраж. соотв. русскому: «Надеялся многих видеть, но большую часть их встретить не пришлось». Особенно-то никого не видал. Ачач 71. Никам çине те çиленме пăрахрĕ. || Всякий, кто-бы то ни был. N. Никамăн та лайăхрах, йӳнрех тавара илес килет. Туруново. Халăхсам пуçтарăнса: кам ют çĕртен хулана никамран малтан пурать, ăна патша тăвасчĕ, тенĕ.
(нушνиы) нужное, необходимое. Никит. † Мана Хомок илмерĕ, илмерĕ, курĕ халĕ нушнине, курĕ халĕ нушнине.
(н'ан'и), милый; так назыв. ребенка, который лишь лепечет, учится говорить. (Ласкательное слово). Н. Уз. Халĕ, епле няни, пĕчĕкĕскер, макăрса тăрат, теççĕ, пысăк çын макăрсан. Сред. Юм. Ачине-нянине, паппа тăвас килет поль. N. Кĕпер айĕнчи кăвак чечек: ан тат, няни, тет-и вăл; эпир каччăпа вылянине ан кала, няни, аттене. N. Няни маттур, миленький.
«сегодня-завтра», в эти дни. С.-Устье. Çак салтак пĕр мăн вăрмана тарса пытанчĕ, тет, паян-ыран пурнă, тет. N. Халĕ паянпа ыран вăрçăра мар-ха, вăрçăран пĕр вунă çухрам аяккалла илсе килчĕç. N. Сана кашни кунах кĕтетпĕр: паян кили, ыран кили, тесе.
(паjзы̆р), давеча. N. Пайсăр чĕррипе асăнатпăр, халĕ пиçнипе çырлах. Амин. N. Ку сăмаха пайсăр та пуплерĕмĕр. См. паçăр
(-жэ̆), многие из числа... Истор. Халĕ те килмест тенине илтсен, пайтахăшĕ аслă улпутсене çаратма тытăнчĕçĕ.
долгое время. N. Пурте пайтахчен хуйхăрса çӳренĕ. Юрк. Пайтахчен кĕсем çапла иккĕш темиçе тапхăр ĕçкелесен кӳрши: çитĕ ĕнтĕ; ан ĕçтер, халĕ те пит хытă ĕçрĕмĕр! тет. Ib. Пайтахчен çапла иккĕш ĕçсе ларсан, пупĕ ӳсĕр те пулат. Ib. Пайтахчен çапла тăрсан, кухнинчен пĕр хĕрарăм кĕрет.
(-г-), покос. Микушк. † Аслă улăхра ут çулнисем халĕ палăртать пакус çинче.
узнавать, признавать, отличать, приметить. ТММ. Йытти йышне палламасть. Ib. Хурапа шурра паллаймастăн = хурлăхпала ырăлăха паллаймастăн. Кан. Çунтарнă çыннăн ӳчĕн кĕллине палласа ил. Якейк. Эп ăна нихçан та корман та, палламас (не знаю). Ib. Темле куçа чарса пăхсан та, паллимас, ниснай такам килет. Сёт-к. Эпĕр тепре килнĕ чох эсĕр пира паллас çок. Ib. Палласа çитрĕм. Познакомился, близко узнал. Бюрганский. Спаççипă сана, ачам, ӳлĕм юри калаçса ларма кил, ĕнтĕ, пĕри-пĕрне паллăпăр! N. Эсĕ вĕсене палла тăратăн, уххусене пичĕсене тĕллесе ярăн. Янш.-Норв. Чăнахах та халĕ ăна пăхса паллас çук, хуçа пекех пурăнать. Регули 1076. Эп она кĕпинчен (сассинчен: кĕперен, сасăран) палларăм. Ib. 1077. Çак палли çинчен палларăм. Сред. Юм. Ôна такам та паллать. Он пользуется популярностью, так что его все в околодке знают.
знак, метка, примета, отметка, изображение. Альш. Пирĕн ана çине пуртă палли (-λλиы) тунă (изображение топора). Ib. † Сар шăрçапа шур шăрçа тиркĕ çинче палли пур. ГТТ. Çынсем каланă хыççăнах çыркаласа панă та, эпĕ вĕсене (записи), сăмахсене, ик-виç паллăпа ик-виç паллăпа кăна чăпарла-чăпарла кайнă (кое-как записано). Полтава 57. † Патша пулас ыр паллă сан куçăнта курăнать. Никит. Тухатмăш карчăксем е калăм каç, е кĕлт маларах кам çыннине тухатмаллине паллă туса хураççĕ. N. Халĕ çуркунне палли пур çĕртрен те курăнать. N. Алă палли туса хăвартăм, такăшĕ ухтарнă арчана. (Вместо этого: сăнавшăн паллă туса хăвартăм). Эльбарус. Çак вăйă пуçлаччен кашни уйăрлса, пĕр-пĕринчен аякрах кайса паллă йоман котне: ко ман килçорт полать, тесе йышăнаттăмăр. ЧС. Манăн алă тӳрленсен те çав сикнĕ палли çухалмарĕ. Юрк. Ку масарăн палли-мĕнĕ те пулас çук. Разум. Кăçтан аслă çул каймаллине паллă тăвакансем (намечавшие путь для дороги). Н. Тим. † Çирĕм пĕре çитнĕ ачусене шур хут çине паллă çавăрнă. N. Паллă (у овец). См. тăлăм. || Известно, ясно, точно, определенно. Чхĕйп. Чăвашсам нумайше хăйсен ĕмĕрĕнче ырă кĕтӳç куриман, малалла паллă пулĕ вăлсĕн пуçлăхсĕм. Сред. Юм. Хакĕ паллă ôн. Известна уже цена. Ib. Хакĕ паллă мар. Цена еще не определена. N. Паллах вăл, çыру пĕлмен çын тĕнче çинчен ăçтан пĕлтĕр. N. Хăш чухне, паллă, ăна та шухăшласа пăхаттăм... Сборн. по мед. Ун чухне пĕр çĕрте вунă çын чирлесен, виççĕшĕ, паллах, вилнĕ. N. Эпир тĕнчене нимĕн те илсе килмен; паллах, нимен илсе тухма пултарас çук. Юрк. Çапла «бзав» тенине пĕлсе, лешсем, паллă, кула пуçлаççĕ. || Заметно. Регули 157. Ойăх толнăран паллă. N. Хăш чух çав çутă тĕнчене паллах сарăлать, хăш чух пĕр енчен кăшт начарланса тепĕр енелле куçать || Точность, определенность, ясность. Юрк. Ун выранне халĕ пĕр çын та илмен, кама кӳртес теннийĕн те палли-мĕнĕ çук халĕ. N. Никçан тухса каясси палли çук. Неизвестно, когда выйдем. N. Кăçан вăрçа кĕрес палли (scr. пали) çок. || Выдающийся, заметный. ЧС. Ялти паллăрах çын, более или менее выдающийся. N. Унăн ашшĕ-амăшĕ пит пуян, чапла, Колычĕв хушаматлă паллă улпутсем пулнă. N. Пирĕн ял нимренех те паллă мар. || Борозда, которая делается на загоне для удобства при сеянии. Вурман-к. Паллă-лăха (борозда, для удобства сеяния). || Мишень (цель для стрельбы). N. Салтаксем палла пеме кайрĕç. Солдаты пошли стрелять в цель. КС. Хăш пăшал палла лайăх тивет, кайăка тимест, тиççĕ чăвашсем. Орау. Палла переççĕ. Ib. Палла виçĕ пульккă тиврĕ. Ib. Палла тивертрĕм. Попал в цель. || Собр. Лара-тăра пĕлмен çынна паллă килнĕ, теççĕ. (Послов.).
дать, давать, подавать, отдавать. Турун. Хуçа вара: çĕр тĕнкĕ парап пĕр çăмартине, тенĕ. Регули 509. Эс окçа та паман-ç халь мана. Ib. 450. Ман хамăн номай полинччĕ, (номай полсан) парăттăмччĕ. Ib. 676. Эс пани çĕмĕрлнĕ. Ib. 662. Эс панă окçа конта. Ib. 663. Эс панă окçана эп çохатрăм. Ib. 664. Атти мана панă лаша лайăх манăн. Ib. 312. Вăл мана окçа панă полсан, эп каяттăмччĕ. Ib. 1082. Çак утшăн çĕр сом парать вăл. Ib. 671. Мана паракан çын çавă. Ib. 320. Вăл мана окçа он чох парсаччĕ, эп кайсаттăмччĕ. Ib. 293. Окçа пор хошăра кисен, парăп сана. Ib. 1458. Эп итрĕм онтран, вăл мана пачĕ; при (= пĕри) килте, тепри вăрманта. Ачач 99. Мĕн юрать? парам акă сана пĕрре. N. Ним те парса кăларманшăн... N. Халĕ эсĕ кама парса ыр кăтартатăн. КС. Памаллах пар, совсем отдать. ЧС. Вара пур ачасене те икшер çăмарта парса тухат (раздает). Хурамал. Çырлаха пулин пар, турă. Кан. Сахал пачĕç, терĕ çуннă çынсенчен пĕри. Юрк. Эй, чунăм, эсĕ мана çурри чуна çурса париччен, пĕтĕм мулна парасăнччĕ, тет. ТММ. Аллупа пар та, урупа ут. Орау. Парсам, ан тилмĕрт çынна! Отдай, не томи человека! (Говорит жена мужу о другом человеке). Ib. Каймасп — парам эп сана, кахала. Ib. Пуç ыратать — парам эп сана. Сред. Юм. † Кайса кôрас теейсе, малтан хыпар патăмăр (известили). N. † Хура çĕр айне кĕмĕттĕм, хура çăрха парса юлăттăм. СТИК. Сассăна ан пар (не подавай голоса), анти шыраса çӳретĕр-ха, эпĕ ӳсĕрсен тин сиксе тух. (Говорят, когда ради шутки или всерьез спрячут кого-нибудь при приходе постороннего лица). Никит. Салтакран ним парса та йолмасть (не отстает), тет. Синерь. Икĕ ывăлне икĕ çĕре кĕтю пăхма панă (отдал в пастухи). N. Хăйĕн аслă ывăлне вĕренме çын патне панă (отдал на ученье). Ала 8°. Эсĕ пирĕн çуккине ăçтан парса çитерĕн. ||Сдавать. Ирч-к. Атăл параççĕ. Сдают Волгу. || Орау. Паян географипе экзамĕн патăм. || Выдавать замуж. Якейк. Арăм илес тесен те, парас çĕртен парас çок (не выдадут). || Принести в жертву. ЙФН. † Корак-касси хĕрĕсем, пирĕн пата пырасшăн, турра така панă, тет. (Туй юрри; насмешка). НАК. Тата киремете пама ял пуçне пĕрер вăкăр е така хатĕрлесе хураççĕ. || Бить, ударять. Кан. Шалта рояль клавишсем çине чышкăсемпе параççĕ, тулта вăрçаççĕ. Янбулат. Опăшки тăчĕ те, ачана ричакпа парать те парать, хытă хĕртрĕ ачана. Йӳç. такăнт. 17. Атте тухса кайнă чухне, лашана пĕр-иккĕ пачĕ те, кайăк пек тухса вĕçрĕç. N. Лайăх тăракан çыннах пычĕ те, хăлха чиккинчен пĕрре пачĕ (ударил по уху). || Copiam sui facere, marem ad se admittere. || Доносить, ябедничать, клеветать. N. Вара ун çннчен элек парса, ăна тимĕрлесе тĕрмене хуптарнă. || Употребляется в качестве вспомогательного глагола. Толст. Ыран кил-ха, уйăрса парĕç (отроятся), эпĕ вара сана амине кăтартăп (матку пчелиную). Юрк. Сăрисене ĕçсе параканнисем, куркисем тĕпне укçа ярса, тепĕр хут сăра тултарса кĕрӳшне ĕçтереççĕ. Ib. Никăш пĕлсе каласа параканни çок. Орау. Апат çисан кайса пама пулать ăна. Ib. Чăмласах памалла-им тата? 1) Неужели ты не понимаешь? 2) Ешь, раз тебе дали. Эльбарус. Пĕр çын чопса пыра парать. Имен. Виç çол иртсен Елена Петр ятлă ача çоратса панă, а Фекла Нйколай ятлă ача çоратнă. N. Теçеткийĕ 40 тенкĕ тăрать те, сире катса паратпăр ĕнтĕ (сбавим); илĕр, илĕр! тесе кăçкăраççĕ. Чăв. ист. 31. Чăваш чĕлхи укăрпа финсенчен пуçланса кайнине ниепле те кăтартса пама пулас çук, тет. О земл. Тарăн çемçе сире (в слое) тырă тымарĕсем сарăларах параççĕ. N. Кĕлтĕне капан çине ывăтарах пар. Менча Ч. Утемĕш вăл хăй çынсене пит нуммай асаплантарнăран, хăй те: асапланарах патăр-ха, тесе часах тӳрлетмен, тет. Орау. Çиярах парăр (ешьте больше), çиярах парăр, каçсăр урăх апат мĕн пулас çук. Юрк. Вĕсем çавна курарах парасчĕ. Абыз. † Тухать и та тухмаçть-и, часрах туха парсассăн та, хĕреслĕ тенкĕ парас, тит. (Свад. п.). БАБ. Хыçалалла çаврăнса пăхатăп та, хам патăмрах пĕр темĕскерле, пăхма çук хăрушă, уна пекскер тăра парат. N. Вăл çапла лашине хăварса чупса пынине пĕр çын пăхса тăра панă (как раз видел), тет. Т. VII. Малти (человек) пĕр усăнса тăракан çаппа тытрĕ, тет те, кайри (человека) çине яра пачĕ (как пустит, в лесу), тет. ЧС. Эпĕ ăна куртăм та, хама калла килсе хĕнесрен хăраса, киле тара патăм. N. † Ташлăр, тантăшсем, симĕс шăрçа ярăмĕ пек; силленеех парăр-ха, сарă шăрçа ярăмĕ пек; саркаланса парăр-ха (= развернитесь-ка во всю, чтобы показать свое искусство в пляске. Хĕр йĕрри). Кан. Лач-касси ялне кăçал çула Яншихăв леçниччĕстви 81 ĕне Тăрмăш таччине ямалла туса пачĕ. ТХКА 38. Хамăр ĕçлемесен, пире çын ĕçлесе парас çук. N. Лучше эсĕ авланса ямалла та и пурăна памалла. N. Пристăнь çинчен пакаш йăтса та параççĕ, шыв та йăтса параççĕ, вутă та татса çурса параççĕ. Баран. 98. Çав хушăран эпĕ ăйха кая панă. ВС. Разум. КЧП. Эсир сĕтел хушшинче ĕçлерех паратăр çав. ТХКА 27. Асту, ӳке паран. N. Вĕсем каялла çавăрăннă та, тара панă. СТИК. Чупа панă (чупса çитнине чарăннине кăтартмаст; чупрăм карăм, чупрăм килтĕм, чупрăм çитрĕм — обозначает законченность действия). Альш. Лешсем урайне шурă кĕçе сарса хураççĕ, тет. Качаки варалать парать, тет, кеçине.
(-дар), подчинить, покорить. Юрк. Хусан патшалăхне вырăссем, пĕтĕмпе туртса илсе, Мускава парăнтарнă. Истор. Хозар ятлă халăх парăнтарчĕ те, халĕ хĕсĕрлесе пурăнать N. Вĕсем Персея та, вăрçăра çĕнтерсе, хăйсене парăнтарнă.
(пат), подр. глухому звуку, получающемуся при ударе, напр., в барабан. Орау. Вăсем туйра урнă пек хăтланаççĕ. Шăппăри темскер пек мĕкĕрет, сасси пĕр ана тăршшинчен ытла каймасть. Хăйсем юрлаççĕ, сикеççĕ, юрланă майпе, сикнĕ майпе параппанне пат! пат! тутараççĕ. Кильд. † Пат, пат параппан, параппан кантри татăлчĕ. Сред. Юм. Мана ахаль, ĕрескел çыннах (невинного, непричастного), пычĕ те, пат! та пат! пат! та пат! тутарса çапа пуçларĕ ôлă. Толст. Тилле пуçĕнчен пат! тутарчĕ (цепом). П. И. Орл. Чышкăпа пат! чышса илеççĕ. Сред. Юм. Пĕр нăрă нĕрр! туса манран иртсе кайрĕ те, пӳрт пĕрени çомне пат! пырса перĕнчĕ (ударился). || Подр. звуку, получающемуся от вылетания пробки при раскупоривании бутылки. Сред. Юм. Эрех кĕленчине лăкаççĕ те, ал çине лат! лартаç те, пăрапкă пат! сиксе тохать. || Подр. звуку при разрыве или лопании. Сред. Юм. Кĕпçе татнă чохне пат! туса таллать (= татăлать). Ib. Хот копăс кĕрĕкне (меха) патакпа тĕртрĕм те, пат! шăтайчĕ. Якейк. Çăпата кантăри пат татăлса карĕ. Кайсар. Хытă туртнă майпа пат татăлса анчĕ. || Подр. звуку падающего предмета. Ядр. Матяккине учаха ятăм, шат! терĕ, пат! терĕ, Патăр ялне (вероятно: пад'ы̆рjал'не) кĕрех карĕ. || Подр. звуку падающих крупных и тяжелых капель. АПП. † Пат! пат! тумла тумлат-ĕçке. Альш. Çурам çинчен пат-пат! тар юхать. || Подр. звуку при срывании. БАБ. Автанĕ пан улми пахчине кайнă, унта пĕр улмине пат! татса илнĕ те, йăтса килсе çак кĕреке умĕнчи сăра ăшне янă. || Подр. отрывистости в речи. К.-Кушки. Пат татса калаçаççĕ. Говорят отрывисто, напр., употребляя выражения, подобные: çаран чарнă, вм. çаран çине выльăх яма чарнă. N. Пат татса, решительно. ТХКА 123. Калăр халĕ пат татса. N. Иванах çиеле тухма хăтланат, сăмахĕсене пат татса калать, унтан пăрăнса хăтăлма та йывăр. Тăв. 69. Итлесен, итлесен, кăмака хыçне хĕсĕннĕ чухăн Иван та чăтаймарĕ, калаçма юратманскер, пат сăмахпа печĕ. || Подр. неожиданному прекращению дейçтвия. N. Çав тупă пульк[к]и (снаряд) саланса каять те, 4 вершук йăв[ă]çа пат татса пăрахать (сразу перешибает). N. Пат пырса перĕ-некен япала. N. Пĕр мулкач ман умма патах тухса ларчĕ (как раз; выражается некоторая неожиданность). КС. Юр кайнă çул çине тухсан, лаша пат чарăнчĕ (вдруг). Якейк. Калаççĕрç, калаççĕрç те, пат чарăнса ларчĕç (вдруг перестали). (Ларчĕç — даже если говорили лежа или стоя, здесь пат не звук). Ib. Телефон тăрăх лайăхах калаçаттăмăрч, пат чарăнса ларч. Ib. Туйра сиккĕрç, сиккĕрç те, пат! чарăнчĕç (перестали). N. Пат чарнать, перестает работать (телефон). || Прямо. || Совершенно. Букв. 1904. Вăл хир варринче çара çĕрте пат пĕчченех ларнă чух, юмахсенчи паттăр пек, катаран курăнса тăрать. N. Эсĕ пĕчченех тĕттĕмре, куç уçăлман кушак çури пек, тĕпсĕр ханкăрта, пат пĕччен, пĕр сăмахсăр пурăнатăн. N. Пат пĕччен пурăнма аван мар. ЧП. Пат шурă (совершенно белое) мĕн хуррăн какайĕ.
царь. Альш. Пушчăсен (назв. дер.) хирĕ акă мĕшĕн аслăрах пулнă, тет: таçта леш вилекен патшасемпех халĕ, патшанăн вăрçăра аллинчен чăпăркки ӳкет, тет те, ку Пушчă мăкши салтак хăвăртрах илсе парат, тет. Янбулат. Хывăх çинче пĕр пăрчă. (Патша). Турун. Унта унăн пичĕшĕ патшара пурăннă. Н. Сунар. Шу (вода сказала) уна хирĕç каланă: санăн пуçă çине патша калпакĕ лартар, тенĕ, тет. Сред. Юм. Пирĕн патша торă çĕр валеçсе панă çĕре çитеймен, тет, кайран пырса çитнĕ, тет, он чохне вара валеçменни виç хôла çиç йолнă, тет. Вара торă çав виç холасĕне пачĕ, тет те, пирĕн патшана: хушĕн ху ĕçлесе тôп, тесе каларĕ, тет. (Сказка). Янш.-Норв. † Патша патне пуç ятăм, кăçан çавăрăнса килĕ-ши? (Солд. п.). Яргуньк. Патша хĕрĕ: эпир — патша, ĕçетпĕр, эсĕ мĕлескер ĕçменскер? терĕ, тет. (Сказка). Собр. † Патша ыв(ă)лĕ юр юрлат ылттăн пукан тăрĕнче. Орау. Пĕри патши пулать, ыттисем унăн халăхĕсем пулаççĕ (в игре). См. патшалла. || Царство, государство. Трхбл. Ют патшана кайнă. Ют патшара пурăнат. Живет за границей. Шибач. Опăшки карĕ таста орăх патша çине сотăпала. Т. VI. 11. Эй туррăм, пулĕхçи! çак çăкăра çиме тепĕр хут темиçе патша урлă, аслă шывсем урлă çаврăнса килсе çимелле ту (моленье). N. Таçта патша патне каятпăр. N. Оþăх патша çине каятпăр.
(пэк), подобно, как. Янтик. Сан карчăку арăм пек те марччĕ у! тек темĕскер-те-пĕр калаçатчĕ санпа. N. † Шур чĕр çитти юр пекех, пасарта та пур пекех. Вир-ял. † Кил-карти варинче çаврака кӳлĕ, пур пек ырă пулă пуçтарăннă. Изамб. Т. Китăн пулăнни пек сасси çук. Холера. Халер чирĕ унта пирти пек пĕр сарăлса, пĕр пĕтсе пымасть (постоянно). Лашм. † Кайăк пек çунатăм пулсан... Якейк. Онăн пек, салтакăн пек, маþайăн пек («н» твердое). Регули. Он пек ташлать. N. Вĕсем пек крапаллă (так!) коляскăна кӳлĕнеççе те, çынсем лартса турттарса çӳреççĕ. Регули 1254. Хăва ул пекех мана йоратать. Ib. 1255. Эреке пек шăрш кĕрет. N. Эп этеме шăна пек теп (сравниваю с мухой). Альш. Вĕсем ĕлĕк лерелли тури чăвашсем пекрехех тумланнă иккен. N. Вĕсен пек, санăн пек. ГТТ. Ялта ял пек пулас, тет, çын çинче çын пек пулас, тет (чувашин). || Как будто, точно, вроде, кажется. N. Тухăр кӳлĕр турă утра, çула тухсан хăвармас мĕн, килĕр пуççапар кил-йышине, килес çулччен манас пек. (Испорчена?). Орау. Вăл çав кĕнекесем айĕнче выртатчĕ пек-çке мана (кажется, как будто лежала). N. Парăнтарас пек калаçаç та-ха... Говорят, что победят, но... Капк. Ман хыçра эсĕр пек астурăм эпĕ. Ерк. 52. Сухатӳне килнĕ пек чух пĕре чуптарас, пухха йĕри-тавра ăмăртса кустарас. ТХКА. 47. Пирĕн ял аслă вăрман варринче пекех ларать. N. Çырăва çырма тытăниччен темĕн чухлĕ çырас пекчĕ. Регули 119. Тивес пекех пычĕ мана. N. Пурри пур та, анчах вĕсем пушă ларнă пек лараççĕ. Орау. Ăна леш кĕнекесем айĕнче выртнă пек астăвап-çке эп. Альш. † Шурă чăхă çăмарта тăват-çке, чĕпписен уссисене курас пек. Пире атте-анне çуратнă, пирĕн уссăмăрсене курас пек. N. Йĕке хӳре хăй вăйлă пек пулса: юрĕ, качча илĕп, тенĕ. Бгтр. Ку йомăç пăхам пек турĕ, тет. Регули 169. Вăл халь килнĕ пек. Ib. 249. Ĕçлемен пек корнать. Чăв. й. пур. 32°. Пĕр вăхăтра Ахтапанта, пасарта хăне кирлĕ пек пилĕк çын чĕннĕ. ЧС. Анне манран: Çеркей, вут пăртак чарăннă пек-и-ха? тесе ытрĕ. N. Атте-анне ӳстерчĕ юратса, ĕмĕр пĕр хуйхăсăр ирттерес пек N. Вăл каççине кăшт пĕлĕтлĕрех пекчĕ. Нюш-к. Эп паян суха тăвам пек турăм (если про З-е лицо, то: тăвнă пек). Изамб. Т. Эпĕ кĕтӳçĕрен ыйтăрăм та, ул мана: пурте (лошади) тавăрăнчăç пек, терĕ. Альш. Малтан тухса кайнă хĕрсене, тухса кайнăшăн пек пулса, мăшкăласа калаççĕ (поют). Кан. Ман шутпа капла туни тĕрĕс мар пек. Чăв. й. пур. 6°. Мана капла туни аван мар пек. Истор. Трупасем кăшкăртса мĕн юлнă пек халăха пурне те пĕр çĕре пухнă. Янш.-Норв. Тусĕ хурласан та, мухтасан та, лешсем ытах илес пек пулсан (захотят), хĕрĕ ашшĕсенчен: хĕрне кăçал паратна? тесе ыйтса пăхаççĕ. || «Можно». ППТ. Кун каçалла кайсан, тепĕр кунне тăваççĕ; ĕлкрес (= ĕлкĕрес) пек пулсан, çав кунах тăваççĕ. N Вăрлăха ăшă çĕрте тытсан, пĕр-икĕ эрне хушшинче шăтас пек вăрă пур те шатса тухать. || «Почти». Чхейп. Юмăçа кашни кун кайнă пек кайнă. К.-Кушки. Пĕчĕкçĕ лаша турă лаша, халĕ туртас пек тăра-çке (= тăрать-çке), аппаçăмах Насти пур, халĕ каяс пек тăра-çке. N. Куллен янă пек яр. Посылай почти ежедневно. N. Икĕшне те пĕр кунта илнĕ пекех илтĕм (получил почти в один день). N. Илене кашнă кон пекех коратпăр. N. Çиçĕм те унтан пĕр-ик утăмран пек çеç çиçе пуçларĕ. Бес. на м. г. Ак тата çамрăк ачасем хĕлле уллахра, çула урамра, уйра çĕр каçиччен пекех выляса ашкăнса çӳреççĕ. Вишн. 63. Ачасем пур те пекех вар-виттипе аптраса вилеççĕ. Янш.-Норв. Кăсем ун чухне виççĕшĕ çĕрте тăраççĕ, пĕри урапа çинче лашана хăвалас пек тăрать. Турх. Туртмастăп пекех пулсан та (хотя почти не курю)... Бес. чув. 9. Эпĕ анкарти тӳрлетес тетĕп, тата ав кăмака та ишĕлес пек тăрать. Дик. леб. 40. Хĕвелĕн пĕр хĕрри ĕнтĕ тинĕсе перĕнес пекех тăрать. || «Около, приблизительно». Тогаево. Вăлсем пĕр эрне пĕк ĕçлесен, эпир пиччепе вăлсем ĕçленине пăхма карăмăр. Ст. Яха-к. Ун чухне çиме çитмен çынсем те... пĕр-ик витре пек пулсан та, сăра тăваççĕ. (Çăварни). Альш. Амăшĕсем вĕсене пĕр çичĕ-сакăр витре пек çăра-сăра, лайăх сăра лартса параççĕ. Ib. Хуçа вара хĕрсене çав хисепе тунăшăн килĕнчен тухса кайнă чухне пĕр пилĕк пус пек, вунă пус пек укçа парать. N. Вăрçăран 5 çухрăм пек тăратпăр.
неизв. сл. N. Çын сăра мĕн тунă чухне усалсем: халĕ те хăмла ытларах яринччĕ, ытларах яринччĕ, тесе илĕртсех çӳреççĕ, тет. Пирĕштисем вара хăмла ярсан: пелет! пелет! тесе, çынна пăрахса кайса, хĕрĕх те пĕр кунччен яхăна пымаççĕ, тет.
пенсия. Юрк. Халĕ пенçи илсе пурăнать.
(-г-), околачиваться, сменяться. КС. Перкеленсе сӳрет, слоняется. Сред. Юм. Перкеленсе çӳрет тесе, ĕçсĕр, ниçта вырнаçаймасăр çӳрекен çынна калаççĕ. Ib. Мĕн перкеленсе çӳрен çак эс, ниçта вырăн топмасăр. || Колотиться, бедствовать. Юрк. Çав пиркепе укçа тĕлĕшĕнчен пит перкеленсе пурăнатăп халĕ, çынна пĕр-икçĕр тенкĕ памалли пур. || Говорить немного на каком-либо языке. Тингеш.
совершенно один. N. Халĕ старик песпĕчченех тăрса йолчĕ.
итти, ходить. С. Тим. † Пыраттăм, пыраттăм çулпала, вуникĕ кашкăр тĕл пултăм. Чăв. й. пур. Прухха та ун патне пыма пăрахнă вара (ходить перестал к нему). Абыз. Ай ман хыçран такам пырать. СТИК. Çулпа 20 салтак пырат (но: çулпа салтаксем çирĕмĕн пыраççĕ; еще: пӳртрен виçĕ ача сиксе тухрĕç те, сиккелесе выля пуçларĕç). Якейк. Эс пырсан, эп каймалла та, эс пырасса пĕлместĕп. Я поехал бы, но не знаю, согласен ли ты на это. Кан. Пыр та çыпăç ун патне! т. е. он теперь важное лицо. N. Манăн та пырас-и? И мне итти с вами? — Ан пыр (или: пымасан та юрĕ). Юрк. Пырах та, пыр, пырах та, пыр, тенĕрен улпучĕ те: юрĕ, юрĕ, пырăп, пырăп, тет (улпучĕ, пит варлă чĕннĕрен). Ib. Миçе кун пыннине (ехали до города, где сейчас идет беседа), епле çитнине каласа кăтартаççĕ. Ib. Пĕрин аллинче нимĕч чĕлхипе (нимечле. Орау.) çырнă кĕнеке. Пырсан-пырсан, иккĕш те çав кĕнекене вуласа пăхсан, тĕлĕнсе калаçса пыра пуçлаççĕ. Орау. Кĕперпе пынă чухне. Когда я шел (сюда или туда) по мосту. Ib. Тинĕс хĕрринчи ялсене карапсемпе пырса тупăсемпе пере-пере кайнă (или: пыра-пыра персе кайнă). Ib. Пырсан-пырсан, малта таçта хăй çути курна-курна каять. Сёт-к. Самай кĕтӳвĕ тохса кайнă чохне хамăр ĕнесене пырса ертсе ятăм. Ст. Чек. Кăмака умнелле те пыра пуçларĕ (стала стряпать). Т. VII. Çук, çук пымастăп (с тобою). Ib. Ик çын вăрманта пыраççĕ, тет: пĕри кайра, тепри малта, тет. ППТ. Айтăр, эсир пыратра? эпир каятпăр. N. Пырсан-пырсан, пĕр шыв хĕррине çитрĕ, тет (в другом месте: кайсан-кайсан, пĕр шыв хĕррине çитрĕ, тет). Сред. Юм. Пырса та ан шăршлан. И не подходи, все равно не получишь. Регули 1429. Пымассеренех вăл мана паратчĕ. Ib. 309. Эп пыраттăмччĕ те, ерĕçмерĕм. Ib. 137. Вăл пынине пĕлес çок эс. Ib. 84. Вăл пырасса пĕлес çок. Ib. 344. Эп корса, эс пыриччен тытса. Ib. 322. Эп пырсаттăмччĕ он чох, сирĕн никам та, килте çокчĕ. Ib. 593. Пыракан (пырса) онта çынсам темче хут. Ib. 399. Эп онта пырса паян. Абаш. Лаша пит аван пырать. Орау. Лаша тĕпре пит лайăх пырать (идет). Юрк. Пыр — ступай. Ib. Мана çырса ларакан çын кирлĕ, çывăрса ларакан çын кирлĕ мар. Пыр, ман патăмран тух та кай, тет. Хурамал. Пырсан-пырсан, вăл пĕр хулана пырса кĕнĕ. Ib. Пĕри калат: пыр, эсĕ кĕр хĕр илме. N. Пыр-ха çавăнта хăвăртрах, чуп= кай-ха çавăнта хăвăртрах, чуп. Чăв. й. пур. 14. Эсĕ пыр, таврăн киле. Альш. Пыр-ха, ман сумккана исе кил-ха, тет. N. Эсĕ ман патма пыратна? Ты идешь ко мне? (Спросит человек, идущий к себе домой, знакомого, если предполагает, что тот идет к нему. Если повышение голоса не на послелоге, то это значит: «ты придешь ко мне?»). N. Нимĕçсем пирĕн çине çĕрле пычĕç (подошли к нам). N. Ну, тарçăм, виçĕ апатна та эсĕ пĕр тапхăр çирĕн, пыр ĕнтĕ, тула тухса, хытăрах ĕçле, тесе каларĕ, тет. N. Эпир унта ялпа (не ялĕпе) пытамăр. N. Пынă çемĕн пырас килет. N. Пырах сӳреççĕ. Юрк. 18. Пыр халĕ, лешне пĕр савăт илсе кил, кĕрешес уммĕн пăртак ĕçсе пăхам! (эрех илме хушат). Ib. Ку улпучĕ нумай та шухăшласа туса тăмаст: пуçа çăмăл пулат пулсан, пыр халĕ, пĕрер савăтне кӳрсе пар, тет. Кан. Ăна алăран алла çӳретеççĕ, пыни пĕр эрне çитес умĕн, вăл «Капкăн» мунчалах пулса каять вара. N. Тĕтĕм сан çинелле пырать-çке. || Поступать (о деньгах). N. Унтан ку çын патне кашни кун темĕн чухлĕ укçа пыма пуçларĕ, тет. (Из сказки). N. Çырма та ал пымас ман халĕ топă сассипе. || Находиться в том или ином возрасте. Юрк. Асли, ывăл ачам, чупса çӳрекен пулчĕ, 2 çулта та 4 уйăхра пырат. || Годиться. N. Сӳрене тиха пырат. КС. Суха-пуç пымаст (плохо пашет). N. Пыман суха-пуç пек. Беседа. Навус хырма тытăнать, кĕреçи хырнă çĕре пымасть. || Итти замуж. N. Эсĕ мана ху юратса тухса пытăн. Лашм. † Хамăр ялăн ачисем сар ача, ан авланăр — хамăр пырăпăр. ЧП. Хĕр пырать те, хăй илмес. N. Хĕрсем пымĕç (за меня). Пазух. Ют ял ачи куç хĕсет, мана пырать, тет, пулĕ; пымăп çавă эп сана, манăн савни ялта пур. ТХКА. 87. Наçтаç аки пур, суя ятне илтес çукчĕ, пырап тени хупларĕ. || Лезть. К.-Кушки. Кушак çурисем амăш патне пĕр-пĕринчен ăмăртмалла пыраççĕ. Котята наперерыв лезут к матери. Орау. Выльăхсем епле те пулсан шыв хĕрнеллех пырасшăн. Скотина лезет к воде. || Сопровождать. Бес. чув. 10. Хăш чух тата çынсен мулла хыççăн «эллах – эк-пер, эллах — эк-пер», тесе пынă сасă илтĕнкеленĕ.|| Размножаться; водиться. Орау. Хурăн хуллипе выльăха çаптарма хушмаççĕ; выльăх пымаçть, тиççĕ. Выльăх пыманни (ĕрчеменни) кил вырăнĕнчен те килет, тиççĕ. Ib. Вăсен выльăх пымаçть. Альш. Кил-çурта чавка илешсен, выльăх чĕрлĕх пырать, теççĕ. ЧС. Аттепе пĕр тăван пиче уйăрăлнăранпа пирĕн лаша пыми пулчĕ (не стали водиться лошади, падали). || Существовать, длиться, продолжаться. N. Вĕсен тĕрлĕ кирлĕ мар йăлисем халичченех пыраççĕ. ЧС. Çын çилли çакăнсан, тепĕр тавлăксăр каймасть, хăш-хăш чух виçĕ тавлăка та пырать, теççĕ. Кан. Çунасси вăтамран 80 минута пырать. Вопр. Смоленск. Уçă, çăмăл, нӳрлĕ çил вĕрсессĕн, йĕпе вăрăма пырать. Чума. Хăсса чарăнсанах, çын çăмăланнă пек пулать, анчах нумая пымасть. || Баран. 40. Хуппи (деревьев) мăкланса каять, вĕсем çинче курăк ӳсе пуçлать, çапах та йывăç кĕлетки нумайччен пырать. N. Халь пурнăç пырать. || Доставать, хватать. Изамб. Т. Пĕрре илсен, ун темиçе çула пырат. N. Çирĕп тусан, нумая пырать (надолго хватит). N. † Çаккăнта ĕçни-çини атте-анне çуртне пыминччĕ, çамрăк пуçа хĕсӳ килминччĕ. Ib. Ку укçа нуммая пымас (çитмес). N. Паян тытни (рыба) пырсан пĕр çур çула пырĕ, малашне мĕн тăвăпăр? Т. IV. Эрне кун çĕнĕ çăпата сырсан, çăпата пĕр эрнене анчах пырат, теççĕ. || Стоить, значить. N. Ах, ырă çыннăм, эсĕ апла калатăн, пирĕншен пыр иртни те тем пыратьçке. Кан. Ларса юлни пырах та пырать те, тульккĕш вăл чăвашсемпе калаçма пĕлмест... || Употребляется в качестве вспомогательного глагола. Ой-к. Сенре (= сентере) тăрăнчен шуçса пынă чух (при передвижении) алла темĕскер перĕнчĕ те, тӳнчĕ карĕ. СТИК. Тарса пынă чухне ярса илчĕç. Ib. Чупса пынă чух такăнтăм ӳкрĕм. Ib. Тарса пынă çĕртен тытнă (указывается на то, при каких именно обстоятельствах пойман). Ib. Тарса пынă çĕрте çăкăнса (= тирĕнсе, тăрăнса) аннă. Ib. Чупса пынă чухне такăнтăм та, лач! ӳкрĕм. Бес. чув. 5. Ăна пурăнăç хăех вĕрентнĕ; мĕн тăвассине, мĕнле пурăнассине пурнăç хăех кăтартса пынă. Изамб. Т. Ул хăй хытă килет, хăнчен вут тăкăнса пырат (огненное явление). Альш. † Эпир кайса пыратпăр, курса юлăр куç тулли. Н. Якушк. † Сирĕн савнă тăванăр кайса пырат, пит инçе кайиччен курса юлăр. Букв. 1908. Шывĕ тăп-тăрă пулнă. Хурсен урисем курăнса пынă. 1904. Çапла чупса пынă çемĕн эпĕ хам умра мĕн пуррине курман та, шыв лупашкине лап! кĕтĕм ӳкрĕм. Регули 9. Вире (в гору, в знач. возраста) пырать, ватăла пырать. N. Вилнĕ çынна пытарсан, пӳрт урайне, сакăсене алăк патĕнчен пуçласа тĕпелелле çуса пыраççĕ. Кожар. Эпир вăрласа кайман ăна, пирĕн пичей вăрласа пынă (украл) ăна, калама килтĕмĕр, тенĕ. N. Ун та вăл териех сарлака юхмас (вода), навуспалан пĕвелесе пынă ике енчен те (запружено). N. Шыв тумламне яка çĕрте пӳрнепе ăçталла илсе пыран, çавăнта пырать. О земл. Çав майпах çĕр ĕçĕ те ăстаран ăстана кайса пырать (все улучшается). N. Акă çуркунне сывăхарса пырать (приближается). N. Вĕсем тухни виçе уйăх иртсе пынă, анчах ниăçта та пĕр çĕр татăкĕ те çук. Пазух. Эпирех те кунтан кайса пырсан, шăпăртатса юхĕç куççульсем. Ир. Сывл. 26. Ытарма май çук кунсем таçта юлса пыраççĕ. Ib. Пĕчĕкçеççĕ кимĕсем... юлса пыраç пирĕнтен. Юрк. † Каяс вăхăтăм çитсе пырать (приближается). Ib. † Урампа маюр иртсе пырат (проходит), çта пырассине пĕлмес. N. Кайран, пурна-киле, çав Çумак шурĕнчи çĕр типсе пынă (высыхало). Торган. Рамри юр кайсах пырать (снег сходит), шывĕ те вăйлăланса пырать. Орау. Ачасем ӳссе пынă çемĕнĕн пурнăç каялла каять. (Напис. в 1907 г.). Б. Олг. Эс ман патра порăн, ойăхне виç тенкĕ тӳлесе пырăп; ман патра ан (= авăн) çапса порăн, ан пĕтериччен, виç тенкĕ хоратăп сана хак. Хурамал. Вăл салтак мĕн пур тупнă укçине ялан ĕçсе пĕтерсе пынă, тет. ЧС. Хай пирĕн тете кунсерен йывăрланса пычĕ... (все более и более расхварывался).
(пигэн, пиг'эн'), энергично приняться, браться, начинать, приступить к чему-либо. Баран. 42. Харпăр хăй ĕçне пикенет. Ib. 150. Славянсем патне пырса кĕрсен, вĕсем ĕçе ĕçлеме пит пикенсе тытăннă. Ib. 54. Анчах пикенсе тарнă хутран Тарас чарăнать те, сасартăк кăшкăрса ярать. Истор. Халех пикенер: хамăра хамăр хĕрхенес мар. ЧС. Манăн йăмăк вилнĕ сурăхшĕн пикенсе йĕрет (настойчиво, горько плачет). ЧП. Чипер инке пикенсе вăрçат-çке (настойчиво бранится). N. Акă пикенер те, вун пус хурса кĕнеке илме ярар. Бюртли-Шигали. Кулача çиме пикенеттĕмĕр. Ib. Ларсан-ларсан, вара пикенетчĕ юмăç пăхма. N. Икел шӳсе çитĕннĕ, çурăлнă, çĕрелле тымар янă, çӳлелле ӳсме пикеннĕ. N. Праçник кун хĕрарăмсем ирех çимĕç пĕçерме пикенеççĕ. Истор. Кун каçиччен виç хут чарăнса, виç хут çĕнĕрен пикене-пикене вăрçнă. Ib. Çав тĕлтен вырăссем хулана çĕмĕрсе кĕме пикеннĕ, анчах патша кĕме хушман. Ib. Вăрра пикеннĕ. N. Вĕсен ашшĕ вилме пикеннĕ (собрался), тет. Ст. Чек. Пикенсе ĕçлес, старательно работать. N. Вара тата пикенсе хывма тытăнаççĕ. Изамб. Т. Унтан вара пикенсех вырма каяççĕ (принимаются как следует). См. хыв. Четпути. Сысна çитерме пикенсен, сысна витине епле те пулсан таса тытма тăрăшас пулать. Ст. Шаймурз. Çиленсе пикенсе каят ачасене илмешкĕн. Кан. Аха, эс пирĕн укçапа сутă тума пикеннĕ иккен-ха, теме пуçларĕç. Юрк. Пикенсех кайса курам. СПВВ. Пикенмешкĕн тесе, пĕр-пĕр ĕçе пĕтĕм вăйпа тума тытăнсан калаççĕ. N. Тепĕр кун ирех тăчĕç те, каллех канав алтма пикенчĕç. Ст. Чек. Каç пулсан, арçури лаша çинчен анма пикенчĕ. N. Ĕçĕм çырли пуçтарса çӳрекен çынсем хыçĕнчен, юлашкине пухса çӳренĕ пек, пуринчен кайран эпĕ пикенсе тăрăшрăм. Янш.-Норв. Вĕсем (родители парня) вара урăх хĕр çинчен пĕртте шухăшламаççĕ, пĕр çавăн çине анчах пикенеççĕ (устремляют свои мысли). N. Халĕ лаша çинче вăрçма пикенетпĕр. Баран 80. Карнă парăсĕ малалла шума пулăшмасан та, унăн ураписем пикенсе малалла кусаççĕ.
неблагословенный. НИП. Пилсĕр — ашшĕ-амăш пехиллесе хăварман çын. Юрк. Пилсĕр япала, кахал, ĕçлеме ӳркенеттĕн, халĕ лаша ыйтса тăратăн. N. Пирĕншĕн, усал кăмăллăскерсемшĕн, пилсĕрскерсемшĕн (пархатарсăрскерсемшĕн) асапланса вилнĕ. Череп. Пилсĕр, неблагословенный (брань). || Недоброжелательный. N. Пилсĕр çын савăнĕ, унпа чĕрине пусарĕ. Расск. Вăл çынăн чунĕ пĕтĕмпех пăсăлнă, вăл пит кăмăлсăр, пилсĕр (без милости) пулса кайнă. Ашшĕ-амăшне. Пархатар ан курăр, пилсĕрскерсем! Турх. Хăвăн пилсĕр ăсупа хăна ху хурлăха хăвартăн. N. Пилсĕр кăмăла вăрахах хурлăх пусса антарĕ. N. Пилсĕр çынпа ырă тăвасси çинчен ан канашла. Альш. Манăн пиле çапла килет, чувство мне так подсказывает, предчувствую; пиле килнине тумасăр ан хăвар, делай так, как подсказывает тебе внутренний голос; унăн пилĕ тăрана пĕлмес, мĕн курнине пурне те хапсăнать; темĕскерле пилсĕр япала вăл: ĕç пуçличчен ăна курсан, ĕç ăнмас вара. || Жадный, скупой. Альш. Пилсĕр çынна «выла пӳлĕхçи» теççĕ. Кищаки. Пилсĕр= выçă куç, ĕмĕтсĕр. Сред. Юм. Пит пилсĕр çын олă, ôнтан япала илсе ôсах кôраймăн вара. Янтик. Ц. Сан пек пилсĕр çын тĕнчере пĕр çын та çук пуль. Ib. Ме, тăранман, пилсĕр, хăв ятна хăв çĕртен (çĕртетĕн). N. Вăл пит пилсĕр пулнă (был очень жаден), çынтан юлашки япалине туртса илме тăрăшнă (старался отнять у людей последнее).
(пил'эш), рябина. Ст. Чек. Собр. Тата, тунката çине шăтнă пилеш витĕр тухсан, пăрахат, теççĕ (лихорадка). Янш.-Норв. Уй чӳкĕнчен таврăннă чухне вара пур арçын ачасем те пĕрер пилеш хулă касса тавăрăнаççĕ, ăна вĕсем: авалхи çынсем, турра вĕлерес тесен, турă çавна пĕлсен, çав пилеш йăвăççи тăрне хăпарса хăтăлнă, тесе ĕненеççĕ. Çавăнпа халĕ ĕнтĕ çав пилешпе хуралтăсене çапсан, турă усалсене часах хăваласа кăларать, теççĕ. Çав пилеш йăвăççинчен вĕсем, çумри хĕрес çухалсан, хĕрес туса çакса яраççĕ, тата, выльăхсене усал-тĕселсем ан çакланччăр, тесе, хĕрес туса çакса яраççĕ. КС. Вăпăртан хăтарасшăн пилеш хĕрес çакаççĕ (животным). М. Яуши. Пилешрен хĕрес туса хĕрне çакас пать (= пулать). Сред. Юм. Пăру çомне пилеш хĕреç çакаççĕ, она çаксан ôсал пымас, тет. Абыз. † Пилеш патне çул турăм, пилеш патне çул турăм, йывăçшăн мар, пилешĕшĕн. ЧП. Пилеш хуçма пырсамăр. Нюш-к. Пилешрен арçури хăрать, çавăнпа чăвашсем нумайĕшĕ пилеш хĕрес çакса çӳреççĕ. Никит. Пилеш лайăх, вăйлă пулнă çул, ачасене йывăрлăх килет. ФТТ. Пилеш нумай пулсан, килес çул йăвăр пулать; Кайсар. Пилеше сĕрĕм тивсен çиеççĕ. Пазух. Улача та хапха пилеш хăма, шултăркарĕ кăçалхи уярпа. Эпир çур. çĕршыв 8. Пилешĕ тата кĕркунне хĕп-хĕрлĕ ларать. N. Унтан ват шуйтанĕ тухрĕ, тет те, çисе ларнă чух калать, тет: çак армана юсама пĕлмеççĕ çынсем; уна пĕр лав çатрака хурас пулать, тата хăмла путранки хурас пулать, унтан пилеш хĕрес туса лартас пулать; вăл вара пит усăлă арман пулать, тесе калать, тет.
с поясницей. ЧС. Туртăшнă çĕрте хытă пилĕкли çемçе пилĕклине часах тăратат. || С талией (о костюме). Альш. Çипиркке — пилĕклĕ тумтир вăл. Ib. Халĕ ĕнтĕ пилĕклĕрех çĕлетеççĕ (шубу): аван мар, тутар пек капла, тесе. N. Хăй çăпата çырнă, пилĕклĕ сăкман тăхăнса янă — урам тăрăх утса пырать. Изамб. Т. Кĕрĕк-сăкман усем (девицы) пилĕклĕ çĕлетеççĕ. АП. Виç пилĕклĕ камсул. Орау. Пилĕклĕ кăкшăм, с горлом. Орау. Пилĕклĕ ана, загон с пережабиной.
(пин'), нас, наш (= пирĕн). Чуратч. Ц. N. Халĕ пин пеккисене яраççĕ курма (на побывку). N. Пинтен, от нас; синтен, от вас (см. пирĕнтен, сирĕнтен).
целыми тысячами. Чума. Халĕ те, çавăн пекех, вăл чирпе тĕрлĕ çĕрте тĕрлĕ халăх пинĕ-пинĕпе, хисепĕ те (шучĕ те) çук, виле-виле пĕтеççĕ. N. Вĕсем укçисене хĕрхенсе тыткаламаççĕ, пинĕ-пинĕпе салатаççĕ.
то же, что пирĕн. N. Пирăн та халĕ вăр-варах тохса каймалли пĕтрĕ.
(пис'), свариваться, испечься. N. Çапла тусан, урнă йыттăн сĕлеки (слюна) пиçсе каять те, выльăх урмасть. Календ. 1906. Пиçи-пиçмен çăмарта. N. † Пиçи-пиçми çăмарта пит тутлă. Тайба-Т. † Пиçи-пиçми çăмарта тавай пĕçерсе çиер-и. Орау. Апатне пиçнĕ-пиçмен антарса çитараççĕ. Обед не доваривают, подают сырым. Собр. Вут хутмасăр çăккăр пиçмест (не испечется), ĕçлесе пиçмесĕр çурт-йĕр пулмасть, теççĕ. Сред. Юм. Эх, пиçмен пашалу (неспособный к делу), çавна та тăваймасăр, ватса пăрахрăн вит. || Калиться (на солнце). Туперккульос 36. Хĕвел çинче пиçеççĕ. || Кипеть, вскипеть. Ала 11. Самовар пиçсессĕн, каллех ĕçме-çиме пуçларĕç, тет. N. Пиçнĕ шу ĕçсе порăнăр! Пейте кипяченую воду. || Обвариться. Панклеи. Тилĕ опа çине тăккĕр ярчĕ (горячую похлебку), опа пиççĕр карĕ. Орау. Вĕрекен сăр хуранне ӳксе пиçсе кайнă. || Обжигаться. N. Ан пиç. Не обожгись. N. Пиçсе ан кай. || N. Çип пĕре хуса пиçимасан, ăна тепĕр хут хăваççĕ. Ib. Ман кăçал çип сап-сарă пиçрĕ. Ib. Сань пек пиçнĕ çип эп нихçан та корман. || Воспалиться (о глазах). N. Çак тăвансем мана аса килсен, йĕртĕм-ĕçке икĕ куçăм пиçиччен. ЧП. Йĕрсе куçĕ пиçет-ĕçке. N. Йĕре-йĕре пĕтĕм куçăм хĕрсе пиçсе кайрĕ. || Гореть со стыда, осрамиться. Якейк. Ман паян пит пиçрĕ. Эп паян намăс кортăм. || Преть (о теле). Орау. Ура пиçсе çӳресе пĕтĕмпе ашланса карĕ. Ib. Нумай утнипе ура пиçсе карĕ. Ib. Ура пурни пиçсе çӳрет (преют). О сохр. здор. Трахтирте тумтирпех ĕçсе-пиçсе лараççĕ. Изамб. Т. Ул акă пирĕн пек шăрăхра пиçсе тыр выртăр та, виç сăмах çырнăшăн ултă-çичĕ тенкĕ патăр. Полтава 91. Аран-аран лашисем сулкаланса утаççĕ, пиçсе çитнĕ ывăнса. || Прижигаться. О сохр. здор. Çапла тусан, вара ӳт те пиçет (при прижигании), унта лекнĕ сĕлеке те çунса каять. || Париться (о земле). Пахча çим. 3. Уйăх çуртан (после пахоты) курăксем тухаççĕ, çĕрĕ те чылай пиçет. || Запариться. Буинск. Йытă куçран çухалсан тин чупрăм, çапла чупа-чупа ăшша пиçрĕм (запарился). Кан. Пульницара, малтан чăвашла пелекен çынна тупаймасăр ăш пиçрĕ (измучился). || Загореть. || Трухлеть. Ирч-к. Пиçсе выртнă (летом дрова лежали в сыром месте и плохо колются). | Поспевать, созревать. N. Пиçнĕ-пиçмен (не совсем зрелые) çырла тутлă мар. Ой-к. † Пиçнĕ-пиçмен çĕмĕртшĕн çĕмĕрт тăрри хуçас мар; ялта чипер нумай пуль, чипер хыççăн каяс мар, чӳрече витĕр пăхас мар. Ёрдово. † Пиçнĕ çырла сăнăм пор, пĕр хоралать-и, пĕр шоралать-и, той илемне çав кӳрет. Альш. Çырласем пиçсе иртсе кайнă (перезрели). Ib. Хăва хутлăхĕнче ытти йĕпе курăксем. Пулат вăл лапсенче хура хурлăхан аври; çула, хурлăхан пиçсен, Элшелсем каяççĕ вăрмана хурлăхана. N. Пиçнĕ= пулнă, спелый. || Зреть (о хлебе). N. Тыр пиçсе çитсен, уя тухсан çăмăллăхне пар. (Моленье). Кан. Тыр пиçрĕ. Хлеб созрел. || Стать выносливым, закалиться. Чхĕйп. Çавăнпа вăлсам халĕ те, каласан, час ĕненмесĕр тăраççĕ, авалтампа хăйсĕн ирĕкнĕ туса пиçнĕскĕрсем. Бугурусл. † Ĕçпеле пиçнĕ пирĕн аппа (навыкла к делу. Свад. п.). N. Шыв çинчи карапа та ким тытса курман, шывпа çӳресе пиçмен çын аллине шанса памаççĕ. Изванк. Ĕрне (так!) эпĕ мур таврашне нумай курса пиçмен те, пирĕн ялта мур таврашне курса пиçнĕ çынсем халĕ те пурăнаççĕ-ха. Шел. П. 48. Ĕçпе пиçсе ӳсеççĕ. Cам. 77. Шăмшак пиçсе хĕрнипе карчăк анать умранах. Сред. Юм. Санран пиçет-и вара ô. Тебе ли это сделать.
пиçиххи çурăм хыçне пăрахмалла
назв. игры. Николаев. Пиçиххи çурăм хыçне пăрахмалла. Ачасем йĕркерен çаврака ларса тухаççĕ. Пĕрне пиçиххи тытараканни тăваççĕ. Çав çын, лараканнисем йĕри-тавра пиçиххине кăтартмасăр çӳренĕ чух, пĕрин хыçне ăна вăрттăн пăрахса хăварат. Леш ача хăй хыçĕнче пиçиххи выртнине сисеймесен, хуракканни, çавăрнса çитсен, пиçиххипе хăвалама тытăнать. Ларакан тăрать те, чупса çаврăнса хăйин вырăннех ларать. Унтан ку калех пиçиххине хурса çӳрет. Хăш ача хăй хыçĕнче пиçиххине пăрахса хăварнине сисет. Вăл вара пиçиххине илсе тăрать те, хуракан çыннине хăвалама тытăнать. Лешĕ, тарса ĕлекреймесен, пиçиххипе çитсе çапать. Тараканни вырăнне кайса ларать. Халĕ ĕнтĕ пиçиххине пытарма ку тытăнать.
(-λλиы), полотенце. Альш. † Пĕррĕн-пĕррĕн килтĕмĕр, пĕр пит-шăлли çакрăмăр Ib. Халĕ ĕнтĕ чăвашра шурă (белый цвет) ал-шăллисемпе пит-шăллисенчен пуçне ахăр çук та-тăр.
(пидэ̆р), яз. имя мужч. Ст. Ганьк. || Назв. гор., Петербург. Алешк. Якейк. † Ыр-çын ячĕ ял çинче, пирĕн ятсам холара, холара та хот çинче, Питĕрпе Москав хошшинче. Ск. и пред. 49. Петĕр вĕсенĕн пуçлăхĕ унта, çав тăлăх йытта ӳстертĕмĕр те, халĕ хамăрах çыртма пуçларĕ. Çук, çыртаймĕ-ха, унтан пулас-и? Кăтартăп-ха эпĕ ăна пĕрре Питĕрпе Мускав хушшинчи çĕре.
пол, быть существовать, делаться, совершаться, становиться, превратиться. Регули. 579. Ку япала полмасчĕ паян, эп она турăм. Ib. 582. Полман (туман) полсан, кирлĕ мар. Ib. 89. Вăл ĕç поласси такçан полать. N. † Ырă çын ывăлĕ-хĕрĕ пулам-и, ырă çын умне тăрса юрлам-и. С. Мокш. † Сăвăрсан тулă пулмастăп-ши? Шухăшласан ырă çын ачи пулмастăп-ши? Сред. Юм. Каç полса килет. День клонится к вечеру. Ib. Каç полса пырать. Ib. Санран та япала пôлаймарĕ ĕнтĕ. И из тебя ничего путного не вышло. Ст. Шаймурз. † Пирĕн аттен турă лаши, çула тухсан пырас пек. Ib. Шурăлă-кăваклă килет — çăвайинччĕ шурă юр пулса, калпакне тăхăнса хĕр пулса, килейинччĕ савнă тус пулса. Якейк. † Полас, полас, поласах, çак ял кĕрӳш поласах, полас мар-тăк, порнас мар, çак ял хĕрпе калаçас мар N. † Е пулайăп, е пулаймăп, сире урăх кураймăп. N. Никамăн та унта пăр пулман, вĕсен пулнă. Кругом ни у кого не было льда, а у них был. N. Пушă пулмарĕ, тата нумай хăваласа тухнă пулăттăм! N. Унта шыв пулмалла. Кан. Ара ку хамăр сурăх пулмаре вĕт! Пĕтрĕмĕр!.. N. Паян çăмăр пулĕ тен. Сегодня пожалуй будет дождь. Виçĕ пус. 22. Вĕсен чечекĕ лĕпĕш майлă пулнă пирки лĕпĕшкурăксем теççĕ. Ib. Нумайĕшĕ тата вĕсенчен вăрăм тымарлă пулать. Б.-Яуши. † Сиксе пырса чуп тума, инке чипер пулинччĕ. Кан. Кунта темиçе çĕр купа пулас утă сая кайса выртать. Сунт. Лисук пултăн-и-ха эсĕ? Паллаймарăм. Орау. Паян мĕн кун пулчĕ-ха, атсемĕр. N. Çырнă çырнах пултăр ĕнтĕ. Ау 294. † Çĕр-çырлисем ӳснĕ чухне тĕрлĕ курăка çавăрат, ĕмĕр пулсан çаврăнăпăр, хĕвел пек çутăлса. К.-Кушки. Кăвак лаша пулманни турă лашана вăй килет, тăван атте пулманни тăван аннене вăй килет. Собр. † Улача кĕпе пулас пулсан, тăхăнмăттăм эпĕ шурă кĕпе. N. † Кĕмĕл çĕрĕ пулĕ, пысăк пулмĕ, вăта пурнене чух юрĕ; пирĕн тăван пулĕ, пысăк пулмĕ, кĕреке умĕнче ют пулмĕ. Тим.-к. Окçини улах пулнă тет, варли пырса кĕнĕ, тет, шурă хĕрĕлли чашкипе мăйăр лартса панă, тет. Календ. 1903. Хăш чухне уйăх çĕрпе хĕвел хушшине пулать те, хĕвеле пиртен хуплать. N. Ах, эсĕ е сивĕ, е вĕри пулсанччĕ. Регули 268. Вăл онта полмин лайăхчĕ. Ib. 390. Эп тарçă полăп. Ку манăн полĕ. Ib. 393. Эп сумар пулăп. Эп пĕччен полăп онта. Ib. 398. Эс килтĕн он чох, вăлсам вăрманта полнă он чох. Ib. 571. Эп те вăлсампа онта полтăм. Ib. 397. Хăнча ман окçа полĕ, ончох кил. Ib. 678. Он чохне татни полĕ. Ib. 352. Он чохне татса хонă полĕ. Тогда уж будет нарублено и сложено. Ib. 353. Эс онта пырсассăн, пĕтернĕ полĕ. Когда ты туда придешь, (уже) будет кончено. Изамб. Т. Унтан е аллă, е утмăл пулĕ, теççĕ. N. Ман тĕлĕшрен пăртак та пулин кăмăллă пулăрах. Якейк. Э-эй, эс ĕçсех начарланса карн-çке (= кайрăн-çке), порнăçна пĕтертĕн-çке! — Полăпăрин тата. Сала 80°. † Вăштăр-вăштăр çил верет, карта айĕнчен вĕрет вăл; мăкăр-мăкăр сăмахсем, пирĕн çинчен пулать вăл. N. Сылтăм пит — çăмарти кĕçĕтни коласса полать. Цив. † Çӳлти акăш çуначĕ чухрах пулĕ пуласса; пире çырнă ачасем чухрах пулĕ пуласса. N. Сирĕн аçу-апу полĕ? || В качестве вспомог. гл. Юрк. Ку вырăн пулат-и? Разве это усадебное место? (т. е. это дрянное место и не годится для житья). Ib. Епле çук пулат?.. Пур! Кунта сĕтел çине килсе ларт, тет. Ib. Пĕр пусси кăна пур (только есть колодец на усадьбе). Шыва таçтан аякран тултармалла мар. Шыв пирки никампа вăрçма пулас çук пек туйăнат. В. С. Разум. КЧП. Хресчен пулмалла пулас пулсан, пире нумай çĕр ĕçлемелли япаласем кирлĕ пулать. Если нам придется крестьянствовать, то нужно будет приобрести немало земледельческих орудий. Регули 324. Он чохне эп килте çок полатăп (у др. килте пулмастăп). Ib. 394. Эс кам конта? — Эп тарçă полатăп конти. Тăв. 50. Вĕрентĕр, пирĕн пек суккăр пулнин ырри çук-çке. Коракыш. Вара арăм шухашланă: ку ахаль çын пулмарĕç (это не простой человек), тенĕ. В. С. Разум. КЧП. Вăл та ĕçлĕ пулса ларать. || Бывать. Баран. 133. Мĕнле шыв пулать. || Происходить. Баран. 134. Çил мĕнтен пулать? || Быть возможным, осуществиться, совершиться, приходиться. Юрк. Пулĕ те çав. Возможно, что это и так. В. С. Разум. КЧП. Пасар ытла пысăках мар, утса тухма пулех (пройти вполне возможно). N. Çук, пулмас пуль. (Отказ исполнить просьбу). N. Манăн сана курасси урăх те пулать, те пулаймасть. Регули 362. Онта ĕçме полĕ квас. Там можно будет попить квасу. Ib. 363. Ыттине тума полмĕ, кона тума полĕ. Прочего сделать нельзя, а это можно. N. † Çăварни çитмеç терĕмĕр: çитрĕ, полчĕ, иртрĕ поль, сисмесĕрех йолт(ă)мăр поль. Коракыш. Пулмаçтех (это невозможно)! тесе каларĕ, тет. Изамб. Т. Ачасем! капла пулмаст, эпир кĕтӳ йĕри-тавра саланар. N. Паян та кайса пулмарĕ (не пришлось итти). N. Санăн киле килмеле полмĕ-ши? Юрк. Карачăмĕ киле таврăнасшăн мар. Малашне те çапла вырăнтах слушит туса пурăнма пулат (возможно будет). Ib. † Шыв варринчи юпа çинче вĕçен-кайăк юрлат-çке. Элле пулас, элле пулмас, тутлă ăйхăм юлат-çке. Шугур. Мана вăл ялта ӳсме пулмарĕ (не пришлось). Ст. Чек. Ăна курса пулмарĕ (не пришлось). Ib. Эх, курса пулмарĕ ăна. N. Вăрман нумайччĕ, юпасем те килĕшсе çӳренĕччĕ, çурт тăвас тенĕччĕ, çĕвĕ вырăна куçса пулмарĕ иккен. Сред. Юм. Санран полать-и вара она тăвасси! Тебе ли это сделать! N. Окçасăр порăнма полать. Турх. † Çак тусăмсем умне пĕр тăрсассăн, куççӳл тăкăнмасăр пулаймĕ. Хурамал. Сиртен пулать-и! Вам ли это сделать. N. Касса хонă йоманне тĕнĕл тума полмарĕ. Орау. Мĕнле пурнас пулать апла? Как же это можно жить так? М. Чолл. Сантан илсе тухма пулаймас, хамăн кĕрес пуль. Орау. Вăл хута пама кăшт пулăшакан пулсан, илме пулать те, пулăшакан çук. || Иногда передается по-русски: быть нужным. Регули 373. Энер онăн килес полатчĕ. Ib. 1426. Онăн ир килес полатчĕ, вăл хальте çок. Ib. 374. Кона конта исе килес полмасчĕ, эсĕр конта исе килтĕр. Орау. Ман та паян чей ĕçмелле пулать (приходится пить чай). ЧС. Çынсем сĕт-турăх çийĕç ĕнтĕ, эпир вĕсен куçĕсенчен пăхас пулат (смотреть на них или просить у них). || Родиться. Юрк. Малтан авланнă ывăлийĕн ачисем те пула пуçлаççĕ. || Уродиться. Чхейп. Акнă тырă çине вăхăтра çăмăр çуса шӳтермесен, пулас тырах пулмаçть. ТХКА 85. Шураçăн, пулнă çулсем, тырă лайăх пулать. Альш. Утă пулнă çул питĕ аван пулать (там). Бюрганский. Вăл йăлана пăрахсан, пире пит йывăр пулмалла, теççĕ, — тырă-пулă пулми пулĕ, выльăх-чĕрлĕх ĕрчемĕ (из рассказа о прошлом). || Поспевать. Якейк. Паломми полма пуçлать (начинает поспевать). Хурамал. Тулă пула пуçласан, тилĕпе упа кайнă тулă патне. Якейк. Ах, ман сӳс лайăх полнă. Он сӳсĕ полиман-ха. Ib. Сӳсе, полса çитсен, шура (= шывра) выртарма йорамаçть, çĕрсе каять. В. С. Разум. КЧП. Улмийĕсем йывăç çинчен пула-пула тăкăнаççĕ. N. Ыраш пулаймасан, пырăп-и тен; ыраш пулсан (если поспеет), пырасси пулмас. Баран. 154. Кунта ӳссе пулнă йĕтĕн пит хака çӳрет. || Зачитываться. N. Пĕр тенки тепĕр уйăхшăн пултăр. || Быть готовым. Орау. Пирĕн хуттăрсем пулнă-и? — Çук-ха, юнкуна тин пулаççĕ (будут готовы на среду, в среду). Ib. Пери-пĕри япала тӳрлетсе пĕтерсен, тепри ăна кĕтекенни: пулчи? тесе ыйтать. N. Вара мăн-кĕрӳ, виçĕ тапхăрччен кайса, çамрăксан (молодых) алăкĕнчен таккать, çапла каласа: пулчи? Тесе. Орау. Сăмавар пулман халь (не готов, не на столе). Ала 21. Иван, эсĕ пĕре те ан хăра, пĕр хăрамасăр вырт та çăвăр, эсĕ тăнă çĕре карап пулĕ (будет готов), тенĕ, тет. Йӳç. такăнт. 14. Ну, çитет сире паян! Чарăнăр!.. Карчăк, пулчи санăн? Ib. 15. Ман пулнă. Манăн пулчĕ. С.-Устье. Паян пулчĕ, ыран пулчĕ, туй тума вĕрем çитрĕ, тет. || Деваться. Халапсем. Манăн вара пурттăм ăçта пулчĕ (куда делся)? Н. Карм. Шăппăр таста пулнă (не знаю, куда, делась метла), урай шăлма; витере-тĕк (если в конюшне), илсе кил-ха. || Очутиться. Якейк. Пĕре ора шуса кайсанах, çырма тĕпĕнче полăн (полмалла). N. Хăйсем ялĕ таçта ту айне пулса, курăнми пулса юлат. || Казаться. N. Вĕсем мана пĕтĕмпех пĕлмен çынсем пек пулчĕç. || Оказаться. Абыз. Виç валем пек пуçĕ пулчĕ, улт купа пек кĕлетки пулч (у убитого змея). Регули 585. Ку лайăх полчĕ она. || Доставаться. Янтик. † Ах, йыснаçăм Якку пур, сана пулас хĕр марччĕ, такçтан телей çавăрчĕ. (Свад. п.). N. † Ир те пулат, каç та пулат, каçа хирĕç çил пулат; ик хура куç сана пулат, килсе курсан мĕн пулат. Лашм. Сан пекки мана тата пулĕ, ман пекки сана урăх пулас çук. Якейк. Ман виç тенкĕ окçа онах (санах) полчĕ. || Попасть в наказание. Якейк. Полчĕ ĕнтĕ коншăн мана. Достанется мне за это. Регули 587. Сана полатчĕ те, эс килимарăн. КС. Полать сана мантан! Попадет тебе от меня. || Удаваться. Ст. Айб. Выльăх-чĕрĕлĕх пăхмасăр пулмасть, теççĕ. (Послов.). N. Мункуна киле таврăнасшăнччĕ те, пулмарĕ (не удалось). Кубня. † Анкарти хыçĕнче тилĕ юртать, хуса кӳртсе пулмĕ-ши? Пулмарĕ пуль çав хуса кӳртесси (не удалось, видно). Ау 64°. Эх, пулмарĕ иккен! Не удалось! N. Сире курасси пулмасть пулĕ? (не удастся). || Сбыться. Чăв. й. пур. 19. Ăна çав ашшĕ калани чăнах пулнă (сбывалось над ним). || Случиться, совершиться. Актай. Ту-ту ула ут, çула пулса вилми ут, ту хăпарса ăвăнми ут. (Кăткă). Альш. Ывăлĕ хăранипе каласа хурать, тет, старастана улĕм мĕн пулмасса (сообщает на всякий случай старосте, предупреждая, кабы чего не случилось). Регули 590. Халь йăвăр çолсам полчĕç (килчĕç). Букв. 1904. Темĕн, ачам, пурте чăн-ши вара вăл унта, терĕ. Çак ялта акă иртнĕ хĕлле чăнах та пуласса та пулчĕ ун пекки. Юрк. Лешсем те темĕн пулчĕ-тĕр, тесе, хăраса пӳртрен хăшĕ турчăка, хăшĕ ухват йăтса тухса, ăна: сана мĕн пулчĕ? тесе ыйтса пĕлеççĕ. || Быть занятым. Алших. † Тек авăнпа пулас мар, паранкă кăлармасăр юлас мар. || Притворяться, делать вид. Панклеи. Ачу (сын твой) килнĕ çĕре эсĕ чирлĕ пулса вырт (притворись больною). N. Лешĕ мĕн те пулин вăрланă пулать. Тот делает вид, что украл (в игре). Регули 171. Эп те ĕçленĕ пек полам. Ib. 335. Эп тытнă полтăм. Ib. 336. Вăлсам çине кала, вăлсам тытнă полччĕр, эпĕр мар. Ib. 361. Эп çакна тума полам. Ib. 360. Конпа çирĕм лаша вăрланă полам. || Обещать, обязаться. Юрк. Унта çынсене хăйпе кĕрешме чĕнет, хăйне çĕнекен çынна çирĕм пилĕк тенкĕ тӳлеме пулат. Альш. Вăрçĕччĕ, вăрçма юрамаст, мĕшĕн тесен вĕсем варçмасса пулнă. N. Пама пулнă. || Хотеть. N. Каясшăн пулнă. М. Карач. Вĕренсе тухсан, эпĕ пит вĕренме каясшĕн пулнă, вĕрентекен те пит парасшĕнчĕ. Çамр. Хресч. Мĕн тĕрлĕ эпĕ сана ярасшăн пулмарăм, çапах та эсĕ мана итлемерĕн. Как ни старался я удержать тебя (дома), но ты меня не послушался. || Истопиться. Городище. Мунча пулнă. Баня истопилась. Сред. Юм. Мунча пôлнă. Баня истоплена, готова (можно итти париться). Ст. Семёнк. Кăмака пулнă. Печка прогорела. || Coire. Городище. Эп Ванюкпа пулман. || Употребляется в чувашизмах. П.-Сорм. Унччен те пулмарĕ, тет, тимĕрç-лаççи патне çитрĕ, тет, çав çĕленех. Йӳç. такăнт. 52. Эпĕ çитеччен те пулмарĕ (не успел я подоспеть), вăл тăвар кисиппипе янклаттарса та хучĕ. Ала. Çавă ача пӳрте кĕрсессĕнех, пушăтне пăрахаччен те пулман, ачана çапнă та ӳкернĕ. Юрк. Вăл эпĕ çапла каличчен те пулмарĕ, кĕнеке аллинчех тытса тăнă. Эпĕ ăна сăнаман та. Эпĕ çапла каласанах, вăл мана вулама кĕнеке пачĕ. Ib. Ăна пулсан, тăванĕсем, ял çыннисем, пурте начар çынсем пулнă. N. Эпир пулсан, пĕр пус та ярас çук. Мы на его месте не послали бы ни одной копейки. Якейк. Иван полса Иван мантан колать. На что Иван, и тот надо мною смеется. Сенчук. † Ай-хай куккамçăм, инкеçĕм, чăнах пулмалипе пулнă иккен. СТИК. Ĕнтĕ эсĕ ачупах пултăн! Ты там все возишься с ребенком! Ну уж ты спаслась там со своим ребенком. БАБ. Хайхи хушпусене: мĕн пулсан пулат (будь что будет), пытарса хутăм. Ib. Мĕн пулсан та пулат (что будет, то будет), эпĕ те юмăç каланă тăрăх туса пăхам-ха. Пшкрт. Мĕн полсан полат, тавай кĕрсе пăхăпăр. Хĕн-хур. Мĕн пулсан та пулĕ (что будет), сик: ура хуçăлнине тӳсĕн, вутра çунниех мар. Янш.-Норв. Хайхине, мĕн пулин пулат тесе, пĕтем вăйăмпа: уççах! тесе кăшкăрса ятăм (крикнул на волка, который крался к вутăш'у). Ib. Унăн пек хĕр эпĕ кун чуллĕ пулнăранпа та курман (очень хороша). Сред. Юм. Пиччĕш пôлмин, ашшĕ пôлтăр. Для меня не брат, будь хоть отец (все равно). Ала 12. Малалла вара ватă хуçанăн унпа пырасси-тăвасси пулман, тет. Толст. Санран çĕлесси пулмĕ. Не сумеешь шить. Шурăм-п. Мана: çакăнта лар-ха! тесси пулмарĕ. Сёт-к. Пĕр тапрансан полмĕ-ха вăл йоласси. Когда примемся за работу, то уж не будем оставаться дома (из-за незначительного дождя). N. Ырана валли çак стихотворение вĕреннĕ пултăр (вĕренсе хунă пултăр)! У меня, чтобы к завтрашнему дню выучить это стихотворение. Регули 1505. Эп хам тума пĕлместĕп полсан, вăл мана вĕренттĕрччĕ. Ib. 365. Çапла тăвăр, мана тытмалла полтăр. Ib. 442. Тытса полсан, исе кил. Ib. 443. Ман атти килнĕ полсан, сан пата ярăп. Ib. 448. Сумар полнă полин, мĕн ĕç? Ib. 457. Вăл корнă полсан, çиленнĕ полĕ. С.-Устье. Çавнашкал (такой-то) салтак килсен, укçа илнĕ ан пултăр (чтобы с него не брать). Альш. † Илтнĕ пулăр хĕр-çынсем: çулла каяс ан пулăр. Регули. 310. Эп онта порнатăп полсан, халь ман пата килĕччĕ. N. Порăннă полнă, тет, пĕр ялта пĕр карчăкпа старик. N. Санăн ачу вилмен пулнă, вăл сиве шăнса вилнĕ пек хытса кайнă пулнă, халĕ пӳртре ăшăнчĕ те, авă сывалчĕ.
значит, выходит. Вишн. 60. Апла пулсан выльăхчĕрлĕх çимĕçĕ: аш, сĕт-турăх, çынна пит тасалантараççĕ, пулать. Орау. Чикке кайни — Çĕпĕре кайни пулать, пулать, вара. (Игра в лапти). N. Курушин та килсе перĕннĕ, пулать-и-ха кунта? Значит и Курушин здесь побывал. N. Мана конта ку чир тиврĕ, полать-ĕç-ха! Скотолеч. 4. Витене кĕрсен, лаша хырăмепе малти ури тунине пăхас пулать; вĕсем йĕпе пулсассăн, лаша выртнă, пулать (значит лежала). Кан. Кам акса кайнă, пулать-ха, ку анана. Кто, же, выходит, засеял этот загон? (Гов. с удивлением). Кама 25. Мĕн çитмерĕ вара? Манпа пурăнса йăлăхтарчĕ те пулать-и? Изамб. Т. Вут тĕртеп, теçе, хăратрĕ пулат. Это он мне пожаром пригрозил выходит. N. Укçа çитеймест пулать-ха (неужели денег не хватит) капла, тесе шиклене пуçланă вара. КАЯ. Кам кăна çавăрать пулать-ха? Кто же это его мог бы вертеть? (т. е. вертит. Гов. с недоумением). Сборн. по мед. Мĕнтен сарăлчĕ пулать ĕнтĕ вăл чир? Чем же объяснить распространение этой болезни? СТИК. Вăл ăçта каят пулат вара? Куда же это он идет? Ib. Халĕ вăл вырăнта нимĕн çук-ĕçке, ăçта кайса пĕтрĕ пулат-ха (куда же все делось). ЧС. Эй сурăхăмсем! çиккелесе кăна çӳретĕр-çке, те кусене ешĕл курăк юрамарĕ пулать, мĕшĕн çитерме ятăмăр-ши. Якейк. Карăм полать он патне. || Якейк. Илтĕм полать çав осал япалая! Стоит покупать такую дрянь! || Будто бы. Нюш-к. Пăкачав чухне питĕ нумай укçа çĕр айне пытарнă пулать. N. Адам çĕрĕн пĕр енне, Евă тепĕр енне лекнĕ пулать, вĕсене турă çиленсе çапла тунă пулать. (Из сказки). Баран. 57. Епле вăл çук пулать? Как это нет? См. Оп. иссл. чув. синт. II, 127.
(пул'ин'), пусть, ну так что же? См. Оп. иссл. чув. cинт. II, 165. Регули 439. Вăл сумар полчĕ; полин, мĕскер тăвас. СТИК. Кайнă пулин вара... мана мĕн ĕç! Мне какое дело, пусть ушли. || Несмотря на то... хотя. Регули 1516. Хăва хоçа полин те, çаплах ĕçлет. Ib. 1500. Вăл пурмис полин те, эп онтан хăрамастăп. Б.-Яуши. † Кăвакарчăн кăвак та, чĕппи нумай, чĕппи нумай пулин те, ай, сĕчĕ çук. N. Хам пĕчĕккĕ пулин те, чăрмавăм пысăк пулайчĕ. Актай. Аçуна вĕлерчĕ пулин те, кайнă чух улма пулса ларăпăр, вĕсем, ăна çисе пăхсан, вилĕç, тесе каларĕç, тет. Якейк. Йăван полин Йăван çынтан колат. || Даже и... Торп-к. Хум-пуç калать тет: эсĕр уна та пулин (даже о такой малости) калатăр; эпĕ кĕсре куртăм, утмассерен тиха тăвать те, уна та пулин (даже о такой удивительной вещи) каламастăп. || Хотя бы. N. Вăл та пулин ан пăрахтăр. Менча Ч. Камăн хăйĕн аш-пăш, сăра тума хăмла-салат çукки сутăн та пулин илсе хатĕрлет (хоть купит да приготовит, т. е. хотя бы даже пришлось купить, а все-таки купит). Янтик. Салам ярса салам çитмесен, хăвăр та пулин килсе курсамăр. Ачач 71. Апла пулин те. || Кабы, если бы. СТИК. Эсĕ мана ăна каланă пулин, атту каламан мĕн туман, ыйтатăн (кабы ты говорил мне, тогда другое дело, а то чего приставать). || Урмай. Кучĕ (хлеба) хăмăш пек, тăрри пăрçа пек пысăк пулин пар. (Моленье). Т. VI, 25. Пĕсмĕлле, турăçăм-пӳлĕхçĕм, выльăх-чĕрлĕхшĕн те пулин çырлах; пĕр вĕçне картана, тепĕр вĕçне шыва пар. Кĕсре хыççăн тиха ертме пулин пар, сурăх хыççăн путек ертме пулин пар. || Иногда имеет то же значение, что пулсан. Альш. † Ăсатассăр пулин час ăсатăр: пусмăр çине тухса тĕсетĕр. Ib. Тырри пулин тырри, чăххи пулин чăххи, темĕн те пуçтаратчĕç, тет. || Из-за, ради. Ерк. 54. Мула пулин уйрăлчĕ ула утран Патерек — виçĕ тăван савăнчĕ ку лашашăн темĕн пек. || Часто входит в состав неопределенных местоимений и наречий. О сохр. здор. 20. Çавăн пек чирлĕ çынсенчен чир кирек мĕнле япалана та пулин çыпăçса ерсе юлать юлатех. || Что касается до... Ст. Шаймурз. Ашшĕ пулин, улпут пулса пурăнат, тет, ывăлĕ халĕ те патша пулса пурăнат, тет. (Сказка). Альш. Çуркунне пулин пĕтĕмпе яла шыв кĕрет. Ib. Ача-пăча çула пулин пĕрер кăкшăм ăман чавса кăларат та навус айĕнчен, каят эрттилпе Этремен хĕррине вăлта хыптарма.
быть в качестве (чего). Юрк. Эпĕ халĕ К. ятлă ялта учитĕл пулса пурăнатăп. Ib. Пирĕн чăваш çыннисем тахçан авал хальхи пек тĕттĕм çынсем пулса пурăнман (т. е. такими темными людьми).
слово, означающее существование, бытие, по-русски переводится: есть, имеется. См. Матер. 338. Регули 852. Он ончол тырă пор. Ib. 29. Онта ĕçме квас пор. Ib. 419. Ман окçа пор, манăн окçа номай пор, номай окçа пор. Ib. 416. Çавăн пак çынсан пор. Ib. 380. Ĕç пор чох эс тума çок, ĕç çок чох эс пор. Ib. 287. Вăл хăнасам портан килмерĕ (от того, что были гости). Ib. 420 Ĕнер çомăр порччĕ. Альш. Шăпчăксем авăтать, çĕр сайралать, епле тул çутăлми çĕрсем пур? М. Васильев. Карчăксĕм, маткасĕм — кĕшши йĕрекени те пор (некоторые плачут). О сохр. здор. Вăл (больной) хăй патĕнче çук çынсемпеле унта пур пек калаçать (в бреду). Сред. Юм. Чирлесе пôрнакан çынна ни ĕçлеймес, ним тумас, пôрĕ-çôкĕ пĕрех ôн, теççĕ (существует он или нет — безразлично). Тоскаево. Пур чухне пунеттей, çук чухне святой, теççĕ. (Стар. поговорка). Чăв. й. пур. ЗО. Пура салатса çука шырасси пит хĕн. Бюрг. Усал хаяр пире мĕн каламĕ çук сăмахсене пур туса (выдавая небылицу за истину). Коракыш. Сарма, эсĕ пур-и (ты здесь)? N. Ан вула кĕнекӳне, пирĕн урăх халап калаçмалли пур (нам нужно поговорить о другом), теççĕ. N. Ача калать, тет: çапăçу пур çинче кĕрешӳпе мĕн тăвас (раз есть возможность подраться, так зачем бороться), тесе калат, тет. Шурăм-п. Пĕвĕ пур — çĕмĕрт пек, пичĕ пур — чечек пек. СТИК. Калас, калас сăмах пур, сана питĕ каласа хăртăттăм та... Ib. Тăвас, тăвас ĕçсем пур (= питĕ кирлĕ, тумалли ĕçсем пур), çук, пушанаймастăн. Ст. Ганьк. † Калас, калас сăмах пур, кăмăлу юлас çĕрсем (места) пур; санăн кăмăлна хăвариччен, хамăн кăмăл юлайтăр. Кан. Мĕн çук япаланах пур тума тăрăшас. N. Тумтир пурскерĕн укçи те пур пулĕ. М. Тиуши. † Вуник кушак пур çинче (раз есть двенадцать кошек) пирĕн кашăк çăвас-и? Çĕнтерчĕ 9. Ах, мĕншĕн пур-ши эп! Мусирм. Анна пур, Иван пур (старинный оборот, встречающийся в народных песнях). Ib. Ай-хай тантăш Анна пур, çич ют кулли пулайчĕ. Ib. Çынсем хăнана çӳреççĕ, эсĕ пур (а ты) ниăçта çитме çук. Альш. † Ĕнтĕ пĕр аттемçем те аннемçем, сирĕнех те сывлăх пурринче кĕçĕн пуçма асла хураймăп. Юрк. Эсĕ пур-тăр, унта куллен кун манран çыру кĕтсе выртатăн пулĕ. Янтик. Тур пур (клянусь богом), эп санне нимĕскер те илмен (или: хĕвел пур, уйăх пур — клятва). ГТТ. Пĕри калать, тет: чăвашла çапла калаçма та пур-ши (неужели по-чувашски есть такие обороты)? тесе калать, тет. В. Олг. Аттин лаши пор çинче перĕн тойран йолас-и? Чаду-к. Тилĕ тус пур-ши, кума-пулма пырать-ши, тет. Ст. Айб. † Кăчăр-кăчăр çын çиет, пур çинчен мар, çук çинчен (не имея к тому оснований). || Имеющий достаток, зажиточный. N. Сыв пул та, пур пул, пуртан çука ан юл. ЧП. Пур çын ывăлĕ (сын богатого) мухтанать ашшĕ-амăшĕ пухнă мулĕпе. N. Сыв пулăр та, пур пулăр, пурте ман пек ан пулăр. (Стар. поговорка). Айдар. † Сывă пулăр, пур пулăр, пурте пирĕн пек ан пулăр. (Солд. п.). Сред. Юм. Пур çын кусси кăçта кусан. («По одежке протягивай ножки»). || Достаток, запас. N. † Ик каччине пăрахса, пĕр каччине тус турĕ, кĕпе турĕ, йĕм турĕ, çулталăка пур турĕ (сделала себе запас на целый год), ывăл турĕ, хĕр турĕ — ĕмĕрлĕхе йыш турĕ. Чăв. й. пур. 32. Кĕрӳшĕ хăй те пур çине пур тума пушкарайман. N. Хăй пур çине пур тăвас тесе пĕртте шухăшламан (не стремился к наживе). СПВВ. Пур çине пур тăвас. Регули 289. Çокпа çӳресси онта, порпа çӳреме лайăх. Орау. Пур чухне путене, çук чухне карăш. Пур чухне пылпа, çук чухне шывпа. || Жив. Юрк. Ашшĕ пур чухнех Карачăм шăллĕ патне хунчăкăш лашипе кайса пăхат. Ib. † Атте-анне пурри — кил илемĕ. N. † Атте-анне пурринче усал-хаяр çĕнеймест. П. Пинер. † Атте-анне пурринче мĕн шухăш пур çамăрăкăн пуçĕнче. Собр. † Аттепеле анне пурринче ырлăхраччĕ пирĕн çамрăк пуç. Çĕнтерчĕ 44. Вăл пур çинче (пока он жив) çын айне кĕмĕп-ха, çын хурĕ пулмăпăр (нас никто не обидит)! Хурамал. Патша пынă, хĕрин алăкĕ умне пырса чĕннĕ: хĕрĕм, эсĕ пур-и (жива ли ты), сана кам хăтарчĕ, епле хăтăлтăн? тенĕ. (Из сказки). М. Тиуши. Атте-анне пур çинчен пире тата мĕн кирлĕ.? Сунт. Атя! Вилмĕн халĕ эпĕ пурринче. || Можно. Нюш-к. Çавăнпа ку карчăк каланине ĕненме пур. Альш. Хĕлле кăна шурта çӳреме пур. Çула çулсем çинче пĕтĕмпе шыв. N. Сурана-юхана чăркаса çыхма пур. || С причастиями входит в состав особых чувашизмов. Орау. Вăл пӳлĕмре çывăрсан, ир вырăна йăтса тухнă чухне те, стаккансене перĕнçе ӳкерсе çĕмĕрес пур, унта выртмастăп та. В. Олг. Манăн коккăль туас пор. Мне надо испечь пироги. N. Ун пек çырас пор, пиçмо та çырас мар. Орау. Çимас пур (раз не хочешь есть), мĕн ларан сĕтел хушшине? Н. Сунар. Мĕн кĕтсе тăрасси пур тата? Ачач 73. Мĕн икĕ ĕмĕр пурăнас пур-им? Ау 181°. Эй ачам! тесе калат, тет, амăшĕ, — хăçан çитерес пур (накормишь), — тесе калат, тет. Толст. Ăна мĕн вĕтесси пур? Чего ее бить. Регули 71. Манăн ĕçлес пор. Ib. 377. Эп тăвас пор, эп килеттĕмччĕ. Ib. 378. Эс тăвас пор, сан килесчĕ. Кан. Мĕн хамăртан пухасси пур унта? СТИК. Мĕн ямалли пурччĕ çавăн патне çыру. Какая была надобность писать ему письмо! Напрасно написал. Сёп-к. Апла килти окçая пĕтерес пор, ма каяс ирĕкпе. ЧП. Чӳречĕрсем çинче виçĕ мерчен, хăçан ярăмланса тăни пур (бывают ли они когда нанизаны на нитку)? Тораево. Эпĕ ăна икĕçĕр тенке сутатăп, кам илекен пур? || Собр. Хĕрт-сурт вăл хăш пур киле кăмака умĕнче ватă карчăк пулса кĕнчеле авăрласа ларат, тет.
порăн (пуры̆н, поры̆н), жить, существовать, обитать, проживать. Орбаш. Мĕшĕн кунта пур çын та чул пулса пурнаççĕ (обращены в камень), мучи? тет. Ст. Шаймурз. † Пурăнас та мар çакă пурăнăçа, хамăр савнисене илес çук. НИП. Манăн чĕлхе, Шупашкарта нумай пурăнса, Шупашкар евелле кайнă пăртак. Сятра. Порнас текен порниман, тет, вилес текен вилимен, тет. Яргуньк. Унтан упапа шуйтан тухса тарсан, пӳрте кĕчĕ, тет те, халĕ те пулин хĕрпе икĕшĕ пурăна параççĕ (живут себе), тет. Тюрл. Маленьких забавляют, перебирая пальцы: — Епле пурăнас? — Пурăнăпăр-ха! — Кивçен илес? — Кивçен илсен, парса татасси. — Çиес те тарас! Альш. Темĕскерле вăл енчи çынсем тутарсем евĕрлĕ, мăкшă-ирçе манерлĕ пурăннăн туйăнатчĕ мана. Календ. 1993. Çапла ытлашши укçана кая-кая хурса, пĕр майлă пурăнакан çын та пайтах укçа пухма пултарать. Чет. Пути. Пирĕн асатте ĕмĕрне çапла пурăнса ирттернĕ. Эпĕ те çапла пурăнсанччĕ! тенĕ. Халапсем 31. Пурăнсан, юрать ĕнтĕ. Очень рад, что вы в добром здоровьи (ответ на приветствие). N. Халĕ те типĕ алăпах пурăнат. Она и до сих пор остается сухорукой. Кратк. расск. 18. Аçăр пурăнать-и сирĕн? тата тăванăрсем пур-и? тесе, тĕпченĕ вĕсенчен. Юрк. 24. Епле, Василий Васильевич, аван пурăнатна? N. Выльăхсем пурте пурнаççĕ, лашасем пурте пурнаççĕ. Орау. Эй, ухмах, пурăнчĕ-çке çав! Ах, как он роскошно жил! Регули 823. Эп конта пор(ăн) нăран та коримастăп она. Ib. 667. Вăл порăннă пӳрт çакă. Трхбл. «Пурăнатра?» — «Пурăнатпăр та, витĕр курăнатпăр" (Старая острота). ЧП. Пирĕн пек çамрăк, ай, ячисем пурăна киле ăс илеççĕ. ГРМ. Пурнан ĕмĕрте те (в жизни, на жизненном пути) миçе тĕрлĕ шутламалли ĕç те пулать. Кан. Ку хула ларнă вырăн шыв тĕлешĕнчен чухăн пурăнать (лишен воды). ЧС. Пурăннă кунăнта та (в течение твоей жизни) лайăх тумлантараймарăмăр пулсан та (тебя), ан ӳпкеле, ачам! (Плач матери о покойнике). Шибач. Конта, тет, пор-и тет, порăнакан? Здесь есть живущие? Пшкрт. Лайăк порнаттăр-и? — Лайăк халĕ, хусамăр лайăх-и? — Пер те (= эпĕр те) лайăх халь — Лайăк полсан, этлеме (= итлеме) те лайăк. Этем йăх. еп. пуç. кай. 102. Этемĕн пĕр йăхĕ аслашшĕсенчен упăтĕленсе пырса, пурăнма меслетленсе пынă, тепĕр йăхĕ этемленсе пынă. Юрк. Хулара пурăнсаттăм, хулари пурăнăç пит кансĕр пулчĕ. Орау. Мĕлле, аван пурнатри? — Пыратчĕ те-ха, ĕçĕ-халĕ ăнса пымарĕ-ха. N. Хурĕ калать: мана мăн шыв пулсан, пурнап эпĕ, тенĕ. Шемшер. † Ялта тӳрри порччĕ ман: мăн-çын пĕлесрен порăнмарăм. N. Эп ĕлĕк килте пурăннăрах чухне çил армансем çукчĕ. || Существовать, быть целым. Шел. П. 62. Çавăнпа ку япаласем çапла нумай пурăнаççĕ. Б. Олг. Ойăх порнат вăтăр кон. Вăл ик эрне толат, ик эрне çитсен катăлат, пĕчĕкленет. Хӳел пĕтме пĕлмест, порнат пер шотлах. КС. Эс унта кайсассăн, вăл пурнатне (-т'н'э), нурнмаçтне (-с'т'н'э) пĕлсе кил-ха. N. Ну, сывă пул, как-нипуть сывă пурăнмалла пул. || Обходиться. Кан. Пӳртре харпăр хăй алшăлипе пурăнаççĕ. || Находиться. N. Манăн пилет санра пурăнат-и? N. Йысни вăрçăрах порнать N. Вунă кун пурăнса тух. || Намереваться. Ск. и пред. 63. Тата çитменнине Кĕтерне те илесшĕн пурăннă тахăçантанпах. | Состоять (в должносги), служить. Н. Карм. Эпĕ халĕ хамăр ялта, Хурамалта учитĕлре пурăнатăп. N. Эс конта мĕн патĕнче порăнатăн? Орау. Ун панче порнат. У него служит. Баран. 83. Асли (старший) хуçа вырăнĕнче (за хозяина) пурăнать || Страдать (болезнью). N. Ĕслĕкпĕ порнап. N. Хам вар-виттипе пурăнатăп. || В чувашизмах. Якейк. † Ялти ыр хĕр пирн варличчĕ, порнас-илес тенĕ чох, тăрса йолчĕ — мĕн тăвас? N. Вĕсем пурте пурăнас-тăвас пулсан, хире нимĕнле тырă та акса илесси пулмĕччĕ || В качестве вспомог. гл. N. Вăл вĕт этем осалли, çынăн йоннеççе (= йонне ĕçсе) порнать. БАБ. Вăтăр çула çитичченех вăл утмасăр пурăннă (не мог ходить), тет. Трахома. Упăшки шăлакан алшăллипе арăмĕ те пĕр тиркемесĕр шăлса пурăннă N. Лаша эрне çухалса пурăнчĕ (пропадала неделю). Юрк. Кăпирнаттăр, пире кунта тĕрмере питĕ начар çитерçе пурăнаççĕ, тархашшăн авантарах çитерсе пурăнма хушса хăварсамччĕ. Ib. Чăвашсем ĕлĕкренпех выльăх-чĕрлĕхсем ӳстерсе пурăннă çынсем. Кан. Талăкра пĕрехçех сăвса пурăннă хыççăн, пĕр кунне сăвмасăр сиктермелле.
окрепнуть (в хозяйственном отношеиии). Кан. Халĕ вăл пурнăçланса çитрĕ ĕнтĕ. (М. б. здесь в смысле «войти в быт, стать жизненным»).
жизнеспособность; жизненные соки. Баран. Асту-ха (посмотри-ка) çак йывăçа! Вăл халĕ пĕчĕкçĕ, илемсĕр, çапах та ун ăшĕнче пурăнăç хатĕрĕ нумай.
, порте, (пурдэ, порд'э), все. Шурăм-п. Пурте ун пек шухăшла пуçласан, эпир нумаях малалла каяймăпăр. Ерепенех пăнчăхăпăр, хамăра хамăр пĕтерĕпĕр. N. Çав пĕве патне çитсен, пурте те кĕпесене хывнă-хывман шыва сике патăмăр. Регули 910. Ман ачасам порте конта (порте ман ачасам конта). Кан. Докуменчĕсем пурте пур. N. Унăн çемьинче вунă çын: пурте хĕрарăмсем, арçынни хăй анчах. Чăв. ист. 17. Анчах унăн кĕнекисем пуртепе пĕрех (почти все) çĕтсе пĕтнĕ. Эпир çур. çĕршыв 17. Улмаççи халĕ пирĕн ялта пуринĕн те пекех пур. Альш. Нихçан никамран усал сăмах илтмерĕм, хам никама усал тумарăм. Пуринпе те, шĕкĕр турра, аван тăратăп. Череп. Пурин те пурнисем хăй енелле кукăрăлаççĕ. Чăв. й. пур. 33. Ну ĕнтĕ пурте пулчĕ, атьăр ĕнтĕ киле каяр, тенĕ. N. Кунтан пирĕн каяс вăхăт çитссесĕн, пур тăвансем пурте пухăнĕç. Бес.чув. У... ятлă ялта ыран пасар. Чăвашĕ, вырăсĕ, тутарĕ, ирçи — пурте: хăшĕ çăнăхпа, хăшĕ пĕренесемпе-хăмасемпе, хăшĕ тимĕрсемпе, хăшĕ тата ытти таварсемпе, пасара васкаса пыраççĕ. Орау. Манăн шăлсем пурте пур-халĕ. Елаш. Пирĕн ялти пӳртсем пурте пекех улăмпа витнĕ. Курм. Пурте пĕрех. Кĕнекийĕ хоть чăвашла, хоть вырăсла пултăр, вăл пурте пĕрех (одно и то же). Сред. Юм. Хăнасĕм пирн чĕннĕ пикки пôрте пикех килчĕç (почти все пришли).
(азы̆н), reminisci, recordari, вспоминать, поминать, упоминать. Якейк. Эп виçĕм çол ĕçтернине кĕрӳ халь те асăнать. Ib. Мана онта кам асăнакан полĕ? Кто, поди, меня там вспоминает? (или вспомнит). N. † Кайăк хур каят картипе хăмăш кӳлне ясăнса. Ах, тетеçĕм (тетеçĕм)! эсир каятăр ушкăнпа, атте килне асăнса, эпĕ юлатăп пĕчченçи çичĕ-ют килне асăнса! Дикие гуси летят вереницей, памятуя об озере с камышом. Ах братец (братец)! Вы отправляетесь гурьбой, намятуя об отцовском доме, а я остаюсь одна в чужом доме, памятуя, что я теперь уже в чужом доме, чужая! Сред. Юм. Асăннипе самай пõлтăр. Пõр япалана каçта туса пĕтерен, кăшĕ тăта асăннипе самай пõлччăр. (Об иной вещи хорошо, если и поговоришь только). Череп. Асăннипе иртĕ. Пройдет упоминанием (т. е. дальше разговоров дело не пойдет). Янш.-Норв. Анне кăмăлĕ çемçе кăмăл: асăнсан та йĕрет, асăнмасан та йĕрет. У мамы мягкое сердце: она плачет и тогда, когда вспомнит, и тогда, когда не вспоминает (бессознательно). (Хĕр йĕрри, из плача невесты). Ст. Чек. Асăннă — ака кӳлнĕ, тет. Как вздумал, так и за плуг. (Послов.; говорится неодобрительно о том, кто вздумает о чем-нибудь и сейчас же захочет выполнать свое намерение, не соображаясь с обетоятельствами). N. Сана асăннипе ал тытатăп. Жму твою руку, вспоминая тебя. || Memoriam alicuius cum caritate usurpare, поминать добром. Ст. Чек. Пирĕн ял-йышсем халĕ те сана асăнаççĕ. Наши деревенские до сих пор вспоминают о тебе. || При перемене интонацои та же фраза может иметь и дурное значение («поминают лихом»)]. Ст. Чек. Эп сана манмăп, асăнăп мана кăпла телейлĕ тунăшăн. Ib. Икерчĕ пĕçерсен, пирĕн анне калаччĕ: асăнса килекен çисе кайтăр, курайман хапхумĕнчен (= хапха умĕнчен) çаврăнса кайтăр. Когда мать пекла блины, она (всегда) приговаривала: «Поминающий добром пусть приходит и поест (этих блинов), а ненавидящий пусть повернет от ворот назад и уйдет. Ст. Айб. † Ай-хай савнă тусăм, хура куçăм! асăнать-ши пире курасшăн? Милый черноглазый друг! есть ли у него (нее) желание, стремится ли он (она) повидаться с нами? || Iniquo animo recordari. Также поминать лихом. Т.-И.-Шем. Умăнта пултăр, сĕт кӳле пултăр; эпир асăнатпăр, эсир ан асăнăр. Да будет это (т. е. поминальные яства) перед тобою молочным озером; мы вас поминаем, а вы нас не поминайте лихом. (Из поминального обряда «автан сăри»). Байгл. Эпир сана асăнатпăр, эсĕ пире ан асăн. Мы тебя поминаем, а ты нас не поминай лихом. (Из «нумилкке юрри», поминальной песни). Fontes I, 12. Ибрахим кĕрсенех, Тĕнче-çăвар тăрса ларчĕ, тет те: тархашшăн ан вĕлер, Ибрагим! ӳлмĕрен эпĕ сана асăнмăп, эсĕ мана ан асăн, терĕ, тет. Как только Ибрагим вошел в избу, Всемирное Хайло встало, село и говорит: «Ради бога не убивай меня, Ибрагим! С этих пор ни я не буду поминать тебя лихом, ни ты меня не поминай!» || Nomine appeilare alqm. De sponsa dicitur, quae prodiens inchortem omnes, quos ipsa diligit, nominatim appeilare solet, flebilibus modis de sorte sua querens. Также говорится о невесте, когда она выходит на двор и причитает, упоминая имена любимых ею лиц и угощая их пивом. Эй при этом дают и деньги в ковш. Череп. Сред. Юм. Качча каякан хĕр асăнма, тõхнă. Невеста вышла на двор «поминать». Ib. Качча каякан хĕр мана асăнчĕ. Невеста «помянула» в причитании мое имя (и дала мне пива). N. Хĕрĕ те кама хирĕç пулать, кураканне-пĕр асăнса йĕрет. || Deos nominatim appellare (de iis dicitur, qui rei divinae operantur). Также благоговейно произносить имена божеств во время жертвоприношений и молений. N. Алă çусан калать: «турра асăнар!» тет. Вымыв руки, он говорит: «Помолимся богу»! («помянем бога»). Сиктер. Хура халăх асăнать çичĕ тĕслĕ тыррипе, ачи-пăчипе, чӳ-ӳк (т. е. чӳк, producta voce, протяжно) — çырлах! Честный (трудовой) народ поминает имя твое (т. е. божие) и вместе с своими детьми приносит тебе жертву семью родами хлеба. Ib. Хăй вара çĕлĕкне хул-хушшине хĕстерет те, çапла каласа кĕле тума «тытăнать: «пӳлехçĕ, çырлах (scr. пӳлĕхçĕ-çырлах), пуснă шурă вăкăрăмпа (scr. вăкрăмпа) чӳ-ӳк... (h. е. чӳк, producta voce, протяжно) çырлах. Килĕшпе, ачам-пăчампа, выльăхăм-чĕрлĕхĕмпе пӳлĕхçĕ, чӳ-ӳк, çырлах», тесе ӳксе пуççапать. Ун хыççăн пурте: «ырă чӳк-кĕлĕ пӳлĕхçĕ хапăл ил», тесе, ӳксе пуççапаççĕ. Асăнса ларса, çиеççĕ те, киле пуçтарăнса таврăнаççĕ. А сам кладет шапку свою под мышку и так молится: «Определитель, помилуй! С зарезанным белым быком, приняв жертву, помилуй. Со всем своим домом и с домочадцами, со всей скотной, молим тебя о помиловании». Товоря это, молящийся кладет земной поклон, а за ним и остальные поклоняются, говоря: «Определитель, прими святую жертву!» Потом, благоговейно, памятуя о божествах и произнося их имена, садятся и едят, а затем, собравшись, возвращаются домой. Чхĕйп. Вара пурне те асăнса (scr. ассăнса) пĕтерсен, юмăçне ĕçтерсе, укçа парса, усатса, лашана килне еçнĕ (и q. леçнĕ, scr. йĕçне). Вара ун хыççăн кил-хуçи, ăçта асăннă (scr. ассăнă), унта нухратсам пăрахса çӳренĕ. Потом, помянув всех, накормили жреца (юмăç) и проводили его домой на подводе. Затем после него хозяин дома, по тем местам, где обитают духи, упоминавшиеся в молитве, побросал нухраты. || Parentare, поминать покойников. Нюш-к. Авалхи çынсем ӳкçисе (= укçисене) хунă чухне: е çынна вĕлерсе, е лаша-мĕн пусса асăнса çиекен-çиç илтĕр çак укçана, тесе, хунă пулать вара. Старинные люди, когда зарывали свои деньги (клады), то заговаривали так: «Пусть доищется этих денег только тот, кто убьет человека или принесет с молитвой в жертву лошадь, вспоминая положившего (т. е. произнося: «умăнта пултăр») и имея ввиду сказанное им заклятие». Шихазаны. Анне каларĕ: Пĕрре кĕрсĕра каç (накануне осенних поминок) хамăр пăяхамсем патне ваттисене асăнма кайса килтĕмĕр.... Мать моя сказала: «Однажды, накануне осенних поминок, мы съездили к деверю (точнее: «в дом старшего брата моего мужа») на поминки. || Alqd faciendi consilium inire. Также вознамериться сделать что-либо. Такмак 2. Асăннă кун тухаймарăмăр, тухнă кун çитеймерĕмĕр. В тот день, когда мы хотели выехать, нам выехать не удалось; в тот день, когда мы выехали, нам доехать непришлось. || Polliceri, promittere. Также обещать что-либо. N. Çураçнă чух асăннă япаласене, пыла леççе параççĕ. Они привозят им мед и (вообще) те вещи, которые были обещаны при сватовстве. N. Кунта лаша илсе килеççĕ, çураçнă чухне асăннине. Тут приводят лошадь, обещанную при сватовстве. Требн. 81, 14. Вĕсене ху пама асăннине илме тивĕçлĕ тунă. || Vovere. Говорится о религиозном или суеверном обещании или обете. Ч. С. Вара аттесем: Митрие чĕрт, чĕртсен, чӳк тăвăпар, тесе асăна пуçларĕçĕ. Тогда мой родители стали давать обещание принести жертву, если он исцелит Дмитрия. Ib. Пĕр асăннăскер (у др. асăннăскере) тăвас пулĕ; пĕр асăнсан, тумасан, юракан мар. Раз дан обет (принести жертву), то, я думаю, надо его исполнить; иначе нельзя. Макка 224. Унпала та черĕлмесен, юмăç мĕн калать, çавна тума тытăнать. Напр., юмăç хушăть вĕсене если вăсем хăйсен киремечĕсене туса, т. е. чӳклесе, пĕтернĕ пулсан, пирĕн святой çĕрсене асăнма хушать. Çапла асăнса хурсан, вăхăт çитет кайма. Çав святой ячĕпе така пусать и т. д. Если больному не поможет и это, то он прибегает за советом к йомзе. Напр., если они уже принесли жертвы всем своим киреметям, то йомзя советует ему дать обет посетить наши святые места. После такого обета наступает время его выполнения. Он закалывает в жертву этому (sic!) святому барана и т. п. КС. Кил-ăш-чиккинче (к’ил’ы̆шч’ик’к’ин’џ̌э) пĕр-пĕр çын чирлесен, укçа асăнса хураççĕ. Если в семействе кто-нибудь захворает, то кладут на определенное место деньги, давая при этом обет купить на них свечку тому или другому божеству. Сред. Юм. Асăнса хõнă õкçа. Кĕлле аяккалла (Ишеке, Хõсан хыçне) каяппăр, тесе, асăнса õкçа илсе хõраççĕ, çавна çапла калаççĕ. Деньгами, отложенными с обещанием, называются деньги, которые откладывают куда-либо, давая обет сходить на дальнее богомолье, напр. в Ишаки или на Пустынь. СТИК. Асăнса пĕрене çурăкне укçа хутăм (с определенной религиозной целью, с назначением, с ожиданием чего-то). Ст. Чек. Пытарнă укçана епле шыраса алтса тупмалла? — Йăтă, така, кăвакал, ĕне, кулачă. — «Кам та кам, мана, асăнса, така (е урăх япала, мĕн каланă хăй) çимесĕр ан тупайтăр» (т. е. пусть только тот отыщет зарытый мною клад, кто съест назначенную мною вещь, помянув меня). N. Ăста асăннă, çавăнта нухратсам пăрахса çӳренĕ. Ходили и бросали нухратки там, где они дали обет (принести пожертвование). Изамб. Т. 28°. Масар çине шыв сапас, тесе, асăнсанах çумăр хăпарать. Не успел он высказать обещания полить водою кладбище (во время засухи), а уж собирается дождь. Ст. Чек. Микула кĕллине кайма асăнтăм та, куçăмсем тӳрленчĕç. Я дал обет сходить к Николаю (в Промзино), и глаза у меня поправились.
(т̚ы̆т), meminisse, memoria tenere, помнить, держать в памяти. Изамб. Т. 56. Халĕ евит туннине (у др. тунине) эпир асра тытăпăр. Твое настоящее (теперешнее) заявление мы будем иметь в виду («помнить»). Ст. Чек. Пасара кайсан, çак япалана илмеллине асра тытса çӳре. Когда пойдешь (или: поедешь) на базар, помни, что надо купить эту вещь.
(т̚ы̆р), haerere in memona, оставаться в памяти. БАБ. Унăн темĕскерле хăрушă сăне халĕ те асăмра тăрать. Его страшный образ до сих пор стоит пред моими глазами.
(астугала), verb, frequent, a praec. v. deriva-tum, учащ. ф. от асту, помнить кое-что; время от времени наблюдать; кое-как присматривать; время от времени оказывать поддержку; помогать так или сяк, то тем, то другим (ед. ч.). Ст. Чек. Эп авалхи юрăсене, хăшне-хăшне, халĕ те астукалап. Я до сих пор помню некоторые из старинных песен. Ib. Вăл халлапа пĕтĕмпех пĕлейместĕп, тĕлĕ-тĕлĕпе çапах та астукалап. Я всей этой сказки не помню, но кое-какие отрывки из нее остались у меня в памяти. Ib. Мĕн тума хур чĕппине хурчăкана тыттарса ятăн? Астуса тăмарăн пулĕ. — Астукаларăм, те! Почему ты дал ястребу унести гусенка? Ты, вероятно, не караулил. Лучше уж скажи, что ты плохо караулил! Ib. Эпĕ çамрăк чухнехисене хăшне-хăшне астукалатăп вĕт. Я ведь помню кое-что из того, что было в молодости. Ib. Эс ăна час-час астукала. Ты за ним почаще присматривай (с целью охраны или наблюдения). Орау. Ачана астукала-ха, ан ӳктĕр: эпĕ ăна сак çине лартса хăвартăм. Ты посмотри за ребенком, чтобы он не упал: я его посадила на нары. Ib. Тырра астукала-ха, чăхсем чавса, салатса ан пĕтерччĕр. Ты посмотри, чтобы куры не расшвыряли жита. Изамб. Т. 52. Çапла вара пĕр-пĕрне астукаласа, пулăшкаласа, аран хĕвел анна вăхăтра Пыр-Шывне çитрĕмĕр. Таким образом мы, время от времени помогая друг другу и присматривая друг за другом, еле-еле доехали на закате до д. Шумовки (Симб. у.). Якейк. Мари, эс ман хĕрсене те астукаласа лар, эп сана ыран чăкăт исе килсе парăп. Марья, ты и за моими дочками присматривай, я тебе (за это) завтра принесу сырца.
(описка?), i. q. асамас-кĕперри. Т. IV. Асамаст кĕпери йĕпере çăмăртан кайран пулсан, уяр пулать; пулмасан: çăмăр халĕ часах чарăнас çук, теççĕ. Если в ненастье, радуга появится после дождя, то будет вёдро; если же ее не будет, то, говорят, дождь прекратится не скоро.
(азаттэ, азат’т’э), avus meus (patris mei pater), мой дед (отец м. отца). С притяж. афф. изменяется по лицам след. обр.: (манăн) асатте или асаттем (азаттэм), (санăн) аслаçу (аслаз’у), (унăн) аслашшĕ (аслашшэ̆), (пирĕн) асатте или асаттемĕр (азаттэмэ̆р), (сирĕн) аслаçăр (аслаз’ы̆р), (вĕсен) аслашшĕ. Ст. Чек. Асанне пĕç-хушшинче асатте выртат. (Загадка: пустараси, колодезный оцеп). N. Сирĕн аслаçăра (scr. аслă аçăра) вĕлертĕм, тет, халĕ ан хăрăр нимĕнтен те. Я, говорит, убил вашего старика, теперь, говорит, ничего не бойтесь. || Avus mariti, h. e. patris eius pater. Также отец свекра (ати ашшĕ). Ст. Чек. Асатте ати хыçĕнчен, пилĕк çултан, вилчĕ. Ib. Асатте — атийĕн ашшĕ.
(аслад’и), i. q. маçак, мой дед (отец моего отца). В прочих лицах: (санăн, сирĕн) аслаçу (аслаЗу), (унăн, вăлсен) аслашшĕ. Чертаг., Торхапы (около с Туван Курм. у.); Мыслец (ubi scr. est аслă ати). Юç. такăнт. 5З. Аран ахлатакан аслатия кăмака çине йăтса хутăмăр. Алик. Пирĕн аслатисам. Ой-к. Аслати çатмине çавăрса çапимĕн. (Йĕтем). Дедушкину сковороду не перевернешь и не бросишь. (Загадка; ток). || Tonitruum deus, бог-грома (аслаби, аслад’и). В этом зн. употребляется почти повсеместно, тогда как в первоначальном — лишь местами. Ст. Чек., Нюш-к., К.-Кушки, Бюрг. и мн. др. Аслати авăтать (авăтат). Гремит гром. Нюш-к. Аслати авăтнă чухне хура тумпа пулсан, аçа çапать, теççĕ. Говорят, что если во время грома будешь одет в черное, то тебя поразит громом. Ib. Аслати те йăвашланчĕ ĕнтĕ, ĕлĕк пĕтĕм çĕр чĕтретчĕ, чӳречесем чанкăртатса-çиç тăратьчĕç. Халĕ çиçĕм те питĕ сайра çиçет. Ĕлĕк хальхи йышши-çиç марччĕ. Уж и гром то притих, а прежде бывало вся земля дрожит, окна так и звенят. Теперь и молния совсем редко бывает. Прежде не так было, как нынче. Шурăм-п., № 27. Çур-кунне аслати сассине чăн малтан илтсен, чăвашсем, пиçиххисене салтса, силленеççĕ: чир-чĕр вĕçсе кайтăр! теççĕ. Услышав первый весенний гром, чуваши распоясываются, встряхиваются и говорят: «Пусть слетит с меня всякая болезнь!» Ч.С. Çумăр пит хăрушă аслати авăтса, çиçĕм çиççе пирĕн çинелле киле пуçларĕ. На нас стал надвигаться дождь с страшным громом и молниею, т. е. гроза. Собр. † Аслă Пăла çийĕнче аслати вылят, тиеççĕ; Кĕçĕн Пăла çийĕнче çиçĕм вылят, тиеççĕ. Говорят, над Большою Булою (река) гром играет, а над Малою Булою молния играет. Ст. Чек. Аслати туррăн, киремет(е) чăваш-кăна тунă. — Аслати турă сывлăшĕ. Турă пĕлĕтне уçса вут кăтартат, хăй хăватне çынна кăтартасшăн. Хăйĕн сывлăшĕпе аслап авăтат, хăй сывлăшне (хăй пуррине) пĕлтерме. КС. Аслати тăр-тăр-тăр (тŏр-дŏр-дŏр)! тутарать (так, что изба трясетея). Ib. Аслати халтăртатать. Ib. Аслати хӳлтĕртетет. Ib. Аслати шалтăртатать. Череп. Аслати калтăртатат. См. Золотн. 199. || De minis. Угроза. СТИК. Паян аслати кĕмсĕртетсе илчĕ-ха, çавăнпа шăпах; атту пусан çĕр çĕмĕреççĕ. Нынче на них угроза была, поэтому они и притихли; а то просто на головах ходят («землю рушат»). Так говорят тогда, когда старший в семье проберет маленьких шалунов. Череп. Аслати кĕмсĕртетсе илчĕ (так говорят, если старший задаст проборку, или если случится шумная ссора).
(Адабагас), nom, viri, личн. имя мужч. В. Олг. Иккĕн пĕр туан полнă, пĕри Атапакас. пĕри Тяпакас (т'абагас). Тяпакас калат: эс çакă çăл çине портă ут, тет, эп, тет, леш çăлне утам, тет. Утаччĕ. Çитет онта çăл патне портти вăлсань. Тяпакас пура пурат. Первей торпас хăйпăтнă чоне (калат): çирĕм килĕрен ытла ан хошăнтăр! (тет). Такки (таки) полчĕ: çирĕм киле çитет, тĕтĕм сӳнет (вилсе пĕтет). Атапакас калат — пура пурат: çаплах хошăнтăр! тет, торпас хăйпăтат. Халĕ ялĕ те пысăк полчĕ, хошăнса карă. Было двое братьев, Адабагас и Тябагас. Тябагас говорит: «Ты брось свой топор к этому роднику, а я брошу к тому». Бросают. Их топоры долетели до родников. Тябатас стал рубить сруб. Когда он отщёпывал первую щепку, то сказал: «Пусть (в моей деревне) никогда не будет больше двадцати дворов!» Так и сделалось: как только число дворов в деревне дошло до двадцати, дальнейшее увеличение населения прекратилось. Адабагас же, рубя сруб, сказал: «Пусть (моя деревня) разростается все больше и больше! Поэтому и деревня разрослась и стала большою. (Очевидно, имена двух основателей деревень, о которых говорит это предание, вымышлены и произведены от названий деревень Атапай-Касси и Тапа-Касси).
(аζ’а, аџ̌а; Пшкрт, Писмянка ача), infans, parvulus; puer; puella; virguncula; adolescens, adolescentulus, iuvenis, дитя, ребенок; мальчик; девочка; парень, юноша; девушка. Зап. ВНО. Амăшĕ пулсан, ачи пулать. Орау. Йăван арăмĕ ачи хыçĕнчен тасалнă ĕнтĕ. Жена Ивана уже оправилась после (ребенка) родов. Н. Седяк. Ача çуралсан, кăвапине касаççĕ. Ывăл ача пулсан, кăвапине çĕçĕпе е пуртăпа касаççĕ: çĕçĕ пек çивĕчĕ пултăр! теççĕ. Кăвапине пуртă çине хурса, çĕçĕпе касаççĕ, ак çапла каласа: ĕçе хавас пултăр! Икĕ тĕрлĕ калаççĕ. Примеч. Хĕр-арăм çăмăлланаймасан: упăшкине йăвăр, усал сăмах каланă пулĕ, теççĕ. Çавăнпа арăмĕ урлă упăшкине виçĕ хут каçараççĕ. Упăшки: унăн çылăхне каçаратăп, тет. Ача çуралсанах, çăварне çу хыптараççĕ. Ачана тĕне кӳртсен, пăртак пурăнсан, ача чăкăчĕ чӳклеççĕ. Чӳклессине пĕр-пĕр чухне ĕçсе-çисе ларнă чух чӳклеççĕ. Сĕтел çине çăкăр, ун çине пĕтĕм чăкăт хураççĕ. Унтан, ура çине тăрса чӳклесен, çăкăрĕпе чăкăтне вакласа, валеççе параççĕ. — Ĕмĕрлĕ пултăр, кунлă-çуллă, пултăр! теççĕ. Пĕр-пĕр çыннăн ача çуралсан: çĕнĕ кайăк çуралнă, теççĕ. Унтан тата ыйтаççĕ: ылттăн-и, кĕмĕл-и? теççĕ. Ылттăн — ывăл ача, кĕмĕл — хĕр-ача. Пин тенкĕ, теççĕ, çĕр тенкĕ. Когда родится ребенок, ему обрезывают пупок. Если родился мальчик, то пупок обрезывают ножом или топором, со словами: «Пусть будет остр, как топор». Пупок кладут на топор, разрезывают ножом и говорят: «Пусть будет работящим!» Говорят двояко. Примеч. При трудных родах делают предположение, что жена когда-нибудь сказала мужу что-нибудь оскорбительное и нехорошее. Поэтому заставляют мужа переступить через жену трижды. Муж заявляет, что он прощает своей жене грех. Как только родится ребенок, ему дают в рот немного масла. Немного спустя после крещения, молят ребячий сыр. Этот обряд справляют во время пирушки. Кладут на стол хлеб, а на него непочатой сыр: потом встают, совершают моление, а хлеб и сыр раздают по частям присутствующим. При этом говорят: «Пусть будет долголетен!» Если у кого-нибудь родится ребенок, то говорят: «Родилась новая птичка» (или: зверек). Кроме того, спрашивают: «Золото или серебро?» Золото — мальчик, серебро — девочка. (На это отвечают): «Тысяча рублей» (если родился мальчик и) «сто рублей» (если родплась девочка). Ср. Алг. Ача çуралсан. Пуçламан чăкăт илеççĕ, пуçламан çăкăр, сăра ăсаççĕ. Кĕл-тăваççĕ турра: турă! ху çуратнă чунна лайăх ырлăх-сывлăх пар пурăнма. Алăк уçса, пуççапаççĕ турра. Когда родится ребенок. Берут непочатой сыр и непочатой коровай хлеба, нацедят пива и молятся богу: «Боже! дай счастья и благополучия живому существу, созданному тобою!» Отворяют дверь избы и делают земные поклоны. Собран. 195. Ача çуратсан, ăна, тĕне кӳртсе, уйри тăр-пĕччен ларакан йăвăç патне илсе каяççĕ, унта хăйсем урăх ят хураççĕ; урăх ят хумасан, ача пурăнмасть, теççĕ. Когда родится ребенок, то его окрестят и отнесут к дереву, одиноко стоящему в поле. Там они дают ребенку другое имя, думая, что в противном случае ребенок не будет жить. Ст. Чек. Эпĕ ача çулĕнчен тухнă ĕнтĕ. Я уже вышел (вышла) из детского возраста (гов. когда исполнится 12 лет). Ib. Эс ача мар ĕнтĕ, ача çулĕнчен иртнĕ ĕнтĕ. Ты уже не ребенок, твои детские годы уже прошли. Ib. Ялан ача пулăттăн. Ты все хотел бы быть ребенком. Собр. 71. Ача пăхакан выççа вилмен, йытă пăхакан выççа вилнĕ, теççĕ. Кто ухаживает за ребенком, не умрет с голоду, а кто воспитывает собаку, умрет голодной смертью. Альш. Варвари Пăрăнтăкран Кашана качча кайнă. Ачине тутар арăмĕпе тунă, тет. Варвара вышла замуж из Бурундуков в Елховоозерную. Говорят, что при родах у нее была бабкой-повитухой татарка. N. † Улма пахчи турăм та эп, ача кулли пулчĕ вăл. Я рассадил яблоновый сад, но он достался в добычу детям (т. е. они воровала из него яблоки, ломали деревья и пр.). Ч.С. Эпĕ: халĕ мана никам та чаракан çук, тесе, ар шухăшăмпа шухăшласа ларатăп. Я сижу и думаю своим детским разумом: «Теперь меня некому останавливать» (т. е. удержввать от шалостей и проч.). Шурăм-пуç З. Çĕнĕрен тӳрри пур теççĕ те, çĕнĕрен тӳрри пур, теççĕ. Ай-хай, ача Учун пур та, çав Ивана пăрахаймаçть. Говорят, что имеется новый друг (любовник), а она, Ульяна, не можст бросить того Ивана. N. † Ай-хай ача Татьяна Киштек çулĕпе сиккипе. КС. Вăл ачи унăн кампа пулнă-ши? От кого у нее этот ребенок? Якейк. Валтанхи ар, хырăмра чох, эпĕр, туран куççа, анса лартăмăр. Когда я ходила первым ребенком, мы переселились с верхнего конца деревни на нижний. Шорк. Ачана кипкепе тыт. Держи ребенка в пеленках. КС. Эй, ачупа пĕрле!.. йĕрĕнтермĕш!.. Эх, чтобы тебя с твоим ребенком!.. Надоедник!.. Сред. Юм. Ача ӳкмен, сурчăк ӳкнĕ! Пĕчик ачасĕм ӳке парсан, пысăккисĕм, ачана тăратнă чухне, ача ӳкнĕ çĕре сурса, çапла калаççĕ. Не ребенок упал, а плевок! Когда упадет ребенок, то взрослые, поднимая его, плюют на то место, где он упал, и произносят эти слова. Чебокс. Тепĕр кун, кăнтăрлахи кĕлĕрен тухсан, атте ачана çĕклерĕ те, урамалла йăтса тухрĕ. На другой день, после обедни, отец взял ребенка (мою маленькую сестру) и понес ее куда-то на улицу. Собр. 103°. † Сак çинче ача вылясан, ашшĕ-амăшĕ курать — савăнать. Когда на нарах играет ребенок, отец с матерью смотрят на него и радуются. ХVIII. З1. Сак тулли ача пар. Дай полные нары детей. (Из моленья). Нюш-к. Ача пăлатна пулсассăн, уна пĕр çулталăкранах ĕмĕртме пăрахтараççĕ. Если ребенок здоров, то его советуют отнимать от груди, как только ему минет год. Ib. Тата тĕлĕкре пĕчик ачана курсан та, чирлессе, теççĕ. Говорят, что видеть во сне маленького ребенка также предвещает болезнь. Курм. Ача çăлтан топрăмăр. Мы нашли в колодце ребенка. Так говорят, когда родится ребенок. Вир-ял. Çав хĕр мана ача тет; аллине ача тытмасăр çав хĕр качча ан кайтăр! Эта девка называет меня мальчишкой; пусть не выйдет она замуж раньше, чем родит («возьмет в руки») ребенка! Шел. П. 66. Ача туман арăм ача тăвасшăн вилесене (покойникам) панă вĕт ăна (лоскут холста). Сарат. «Çывăр, ачам (хĕрĕм), çывăр! Аннӳ кайнă çырлана; татнă-татнă — ывăннă, унтах, выртса, çывăрнă. Аçа çаптăр, çиçĕм çиçтĕр, пирĕн аннене (или: санăн аннĕне) вăраттăр. Пирĕн анне вилсессĕн, çĕнĕ анне илĕпĕр. — Çĕнĕ анне аван мар, кивĕ анне аванччĕ: çĕнĕ курнитса ăшă мар, кив курнитса ăшăччĕ. Ст. Айб. † Чипер ача куйланать савнă ачи килментен. Красавица тоскует оттого, что не пришел к ней милый. Абыз. † Атăл çинче алă майра, сараппань виттĕр çил вĕрет. Пирĕн ачисем пулчĕ (ç) пӳлч (= пулĕ?) На Волге 50 русских женщин; сквозь их сарафаны продувает ветер. Вероятно, это были наши ребята. Альш. Вĕрентесси теплелле, çынсем унта темĕнле, епле пурăна пĕлмелле? тетĕп. Шухăша юлтăм хайхи ача. Как еще будут обучать? Каковы-то там люди? Как там жить? Задумался парень (т. е. я). N. Ыйтат, тет, ку хĕрĕнчен: камран сан ку ачу? тесе. Спрашивает этот у дочери: «От кого, говорит, у тебя этот ребенок?» Сказки и пред. чув. 17. Сĕм вăрманăн ачисем йăвисене кĕреççĕ. Дети дремучего леса входят в свои жилища. Регули 1248. Эй она ачан корса. Эп она арăмăн илтĕм. Я ее видел еще ребенком. Я ее взял вдовой. С. Тим. † Вун çитĕ çулхи ачупа кам юратса вылямĕ. С 17-тилетним юношей кто не пожелает играть? Альш. † Ашшĕ-амăшĕ ӳксе, йĕрсе юлчĕ ытам тулли сарă ачишĕн. Родители плакали навзрыд («упавши») о своей милой красавице дочке. Кратк. расск. 20. Атте, яр ачуна пирĕнпе. Отец, отпусти сына с нами. Изамб. Т. Унта халăх пухăннă çĕре асламăшĕ: ачи, ачи Павăлĕ! Пăхран-шăкран тасалнăччĕ, шыва кайса вилейчĕ, тесе, кăçкăрса йĕрет. Там, при собравшемся народе, бабушка (его) ревет благим матом, пряговаравая: «Бедный Павел! Только что ты успел вырости до того, чтобы ухаживать сам за собой, и уж утопул в речке!» N. Эсир пĕлекен Хурамал ачи Елеазар (конец письма). Известный вам Карамалинский парень Елеазар. Лашман. † Урамăрсем тӳрĕ пулас пулсан, хĕрхенмĕттĕм йĕс кĕлелĕ аттăма; ачисем ачана çитнĕ пулсан, хĕрхенмĕттĕм кĕмĕл çĕррĕме; ачисем ачана, ай, çитеймен, кĕмĕл çĕррисем ăстантан тухайман. Если бы улицы были прямые, не пожалела бы я своих сапог с медными подковками; если бы парни были на возрасте, не пожалела бы я своего серебряного кольца... Парни еще не выросли, серебряные кольца еще не вышли из литейного стана. Собр. † Çинçе пилĕк сар ача пĕччен çывăрнă чух, ай, пулайинччин! Ах, если бы красивый юноша с тонкой талией был около меня, когда я сплю одна. Эпир çур. çĕр-шыв. Шкулта пурĕ 90 ача вĕренет: вĕсенчен 50 ача хамăр ял ачи, 40 ача урăх ял ачисем. Альш. Ачапа вилнĕ. Умерла из-за ребенка (т. е. от родов). Ib. Çăмăлланаймасăр вилнĕ. Умерла, так как не могла разродиться. Ib. Çав çынпа пулса (çӳресе), ача тунă. Прижила от этого человека ребенка. Макка 142. Ача, пурăнасса нимĕн шухăшсăрах тенĕ пекех пурăнатăп. Живу я, братец, без всякой думушки и заботушки. || Qui blanciius alloquuntur, primae personae terminationem addunt. Прибавление к этому слову суфф. притяж. 1 л. ед. ч. делает обращение более ласковым. Изванк. Кин ачам! çынна ытла йăвăр сăмах ан кала, çынна тĕксе ан яр, ачам, çын сăмах хыççĕн кăлăх ан кай, хуна ху пĕл. Милая сноха! не говори другим оскорбительных слов, не отталкивай от себя людей, не поступай необдуманно по чужим советам, знай сама себя. (Наставление, даваемое молодой стариками и старухами; из обр. «Çĕн-çын яшки»). Ст. Чек. Ачам, кăлăхах çынпа вăрççа ан çӳре. Не бранись, дитя мое, попусту. || De pupa. О кукле. Сред. Юм. Калăпа пир таткисĕмпе чӳркесен, пĕчик ачасĕм: ача, тесе, çĕклесе çӳреççĕ. || In allocutionibus significat sodalem. Нередко употреблаетея в обращениях, в смысле брат (к лицам обоего пола, как и это русск. сл.). Б. Олг. Çитмест-и сана ик сом вонă пус? — Ах, ачам, çапла йӳн полат. Не будет ли с тебя шестидесяти копеек? — Ах, это, брат, (слишком) дешево будет! Ст. Чек. Ача, атя шыва кĕме каяр. Идем, брат, купаться.
(выл’а), ossibus ludere, quae ашăк appellantur, играть в бабки или в альчики. СТИК. Ашăкла укçа ывăтса выляççĕ. Играют в орлянку, ставя на ставку вместо денег бабки. Ст. Чек. 'Эпĕ ашăкла (в альчики) выляма вĕренни'. Çимĕкре кукамайсем патне хăнана карăм. Пĕчĕк кукка, Мăтри (Мы̆три), эпĕ вĕсен пӳртĕ (= пӳрчĕ) умне тухрăмăр. Кукка тура-шăл кунтипе ашăк алсе тухрĕ. — Атьăр, атсем, ашăкла выляр, терĕ. — Эпĕ выляма пĕлместĕп, терĕм эп. — Вĕрентĕпĕр, терĕ Мăтри; эпĕ мункунта выляма вĕрентĕм, терĕ. Кукка пурсăмăра та çирĕмшер ашăк пачĕ. Тупрăмăр тикĕс вырăн, хăпарса тăракан вырăнсене урапа таптаса тикĕслеттĕрĕмĕр. Атьăр туйла выляр, терĕ Мăтри. Икшерпе выляр, терĕ пĕчек кукка. Пурсăмăр та икшер ашăк илтĕмĕр те, Мăтри, икĕ ашăка сылтăм аллин пуç пӳрнипе вăта пӳрни хушшинче хĕстерсе, шĕĕр пӳрни çине лартса, ячĕ нăчлаттарса çĕре. Унăн икĕ пĕк пулчĕ. Кукка та çавăн майлах ячĕ, унăн елччĕпе туй пулчĕ. Эпĕ те çавсен майлах ятăм та, манăн пĕри туй пулчĕ, тепĕри темĕскерле: ни елччĕ мар, ни туй мар, ни пĕк мар, ни чĕк мар: пĕр пуçĕпе (концом) тăрат. Мăтри кулса ячĕ те: Иванăн сысат, терĕ. Кукка та: чăнах иккен, терĕ. Яр çĕнĕрен, терĕ. Эпĕ илтĕм те, çĕнĕрен ятăм. Пĕр елччĕ, пĕр пĕк пулчĕ. Кукка пуçтарса илчĕ те (унăн пĕр туй, пĕр елччĕ), ывçă-тупанĕ çине хурса, сăлпа (сильно) çĕрелле пăрахрĕ. [Ун чухне камăн ашăкĕ пысăк ларни малтан парат. Куккан ĕр туй, пĕр елччĕ; ыттисен пирĕн пĕрин те ун пек çук, çавăнпа вăл малтан ямалла пулчĕ. Ашăк асли: елччĕ туй умĕнче, туй чĕк умĕнче, чĕк пĕк умĕнче. Пур ашăксем те танматан пулсан, анчах пĕрин пĕр ашăкĕ пĕк, тепĕрин чĕк пулсан, чĕкли малтан ярат. Вăйăра вĕсен икĕшин те пысăккисен пĕр пек выртсан, вĕсем икĕш те тепĕр хут яраççĕ (снова мечут)]. Тете (брат «пĕчĕк кукка»): мĕнле вылятпăхăр-ха? терĕ. Кукка часрах пуçтарса илчĕ те: туйла, терĕ. Ячĕ. Икĕ туй, ыттисем: пĕк, чĕк, елччĕ выртрĕç. Кукка икĕ туя пуçтарса илчĕ те, Мăтри пуçтарма та тытăнчĕ (чтобы метать). — Мăтри, эсĕ мар, Иван пуçтармалла, терĕ. Эпĕ хĕвеле май мар, вăйă хĕвеле май каят, терĕ (стоят на опред. местах). Эпĕ пуçтарса илтĕм те, кукка пекех ятăм (метнул). Пĕр туй выртрĕ. Эпĕ ăна илтĕм. Вара Мăтри пуçтарса илсе ячĕ. Пĕр туй илчĕ вăл. Кукка илчĕ те, юлашкисене ячĕ. Икĕшне те илчĕ. Эпĕ пĕр ашăк ятăм (проиграл). Кукка икĕ ашăк ăттăрĕ (выиграл). Халĕ эпĕр туйла вылярăмăр. Çавăн пекех: елччĕлле, чĕкле, пĕкле выляççĕ. Тата тĕкелле выляççĕ. Ун чухне икĕ ашăк пĕр пĕк, икĕ пĕк, икĕ туй, икĕ елччĕ, е икĕ чĕк пулсан, яраканĕ илет. Пĕр пек виççĕ, е пиллĕк, е çиччĕ пулсан, илеймест. Икĕ чĕк, икĕ пĕк — тăватăшне те илет. Ib. Ытăлла вылянă чухне, не берут четных, но берут все нечетные. (Об игре в ашы̆k у каз. тат. см. Полный толковый сл. Дж. Валиди, I, 81; такая же игра, и почти с теми же названиями сторон кости, существует и в Азербайджане).
колодец. См. пусă. Юрк. Пус пурине пурама йывăç та хатĕрлемелле. Йывăçĕ те халĕ вăрманта ӳсет. Ib. Пус тĕлне пĕлместнем, ху (сама) ăсса кĕр. Альш. † И пус вылять, пус вылять, пус кутĕнче хур вылять (вар. пус тĕпĕнче хур вылять). Вишн. 73. Пусса ача-пăча каясран, пус пурине çĕртен пĕр аршăн çӳлелле хăпарттарас пулать. ТММ. Пус тĕпĕнче кĕмĕл çĕрĕ. (Çăлтăр).
, посар, (-зар), придавить. М. Васильев. Порăкне çил йăвантарса ямантан тăпра моклашкипе посарать. N. Араслан урипе пусарнă та, калать: малалла пăхмасăр хăрас çук ĕнтĕ, тет. N. Хуласенчи çынсем пурте, çуртсем куçса пусарасран хăраса, хуласенчен тараççĕ. N. Йывăр чул пек пусарса тăрать. N. Иçĕм-çырли шывне пусарса кăлармалли вырăн. ТХКА 76. Çапла каласан, пирĕн хура йытă тирĕнчен çĕленĕ çĕлĕке сылтăм аллипе çамки çине пусарсах лартрĕ. N. Слонĕ ун çине кайса ӳксе, хăйне те çавăнтах пусарса вĕлернĕ. Чем люди живы. Манăн упăшкама та халĕ анчах пытарчĕç, вăрманта йывăç пусарса вĕлерчĕ. || Топтать. N. Вилнĕ çын тăприне те: умăнта пултăр, тесе, таптаса пусарса хăвараççĕ. || Уложить. Хурамал. Çӳле йăвăç нумай пусарнă. Сверху на крышу наложено много лесу. Альш. † Çав çулçине кам пусарĕ, пусарсан пусарĕ лăпкă çил (на одном месте уложит). Н. Тим. † Кӳлсен кӳл лашуна паррипе, аслă çул тусанне пусарма. С. Айб. † Кӳлсен кӳлĕр утăра паррипе, аслă çулăн тусанне пусарма. || Мочить (коноплю). Пшкрт: канды̆рзан'а шуа позараччы̆. || Посадить наседку; сажать на яйца для выводки. В. Байгул. † Аттепе анне пусарнă чăх-чĕпписем пахчаран пахчана саланчĕç. Вир-ял. † Анне пусарнă чăх-чĕппи пахчаран пахчана саланчĕç. Бюрганский. Ак, ме сана чăхă; эпĕ сана савса илсе килтĕм; пусарасса та санăн ятна тесе асăнса пусарнăччĕ. Альш. Хур-кăвакал пусараççĕ Элшелсем йышлăн. Ib. Хăшин-хăшин çавăнпа виç-тăват пӳртлĕ те пулаççĕ: путексем-пăрусем хупма, ĕне-выльăх кӳртсе пăтратса кăларма, хур-кăвакал пусарма пӳрт кирлĕ. || Валять. Ст. Чек. Тăлана пусараççĕ: тăлана тăршшĕпе хутлам-хутлам хутласа, çине те, айне те хăма хурса, кĕлет пĕрени айне хураççĕ, тăлан аялти хăмине йывăçпа е хулăн хăмапа, ун айне, вăрăм пуçĕ еннерех, пукан вырттарса, вăрăм пуçĕнчен пуçĕнченех аялалла пустарса тăма йывăр япаласем хураççĕ. Пусарнă тăла тикĕс, яка пулать. Орау. Тăлла пусарса хутăмăр-ха паян, епле картланĕ. || Усмирять, успокаивать. Кан. Контрреволюциллĕ пăлханăва пусарнă, тесе пĕлтернĕ. N. Киприан шуйттанпа тавлашса каланă: сирĕн вăйăр çапла-и? сире вăйсăр хĕр те çĕнтерет, тенĕ. Усал Киприана пусарса каланă: эпĕ ăна улталаса çылăха кӳртме урăх май тупăп. || Укротить. О пьяницах. Ӳтне пусарасшăн тăрăш. Юрк. Пирĕн пек çамрăк ачасене йывăр хуйхă ӳкрĕ — пусарчĕ. || Успокоить, утешить. С. Айб. † Тусан тăвăр тусăра саррине, ăшăртан хуйхăра пусарма. N. Манăн хамăн укçа çук, çавăнпа хуйха пусара пĕлместĕп, тенĕ. N. Ăша пусар, утешать. N. Унтан вара хуйхăна пусар. N. Эс те пусан ман кăмăла пусар. || Оплодотворять (о самцах). Вĕлле хурче 21. Ват амăшне питĕрмесен те хăруш мар, çамрăккине, сăрă (трутень) пусарманнине, питĕрес пулать.
(-зы̆), отдельные части поля. Изамб. Т. Ыраш пусси, çуртăри пусси. Ib. Çапах пусса-пусса ята виçшер теçеттине тивет (на душу в каждом поле). N. Пĕр пусă актар. Юрк. Ĕлĕк пĕр анана яхăн акакан çын, халĕ пусса-пусса улт-çичĕ ана ака пуçлат. N. Çавăнпа вăл çĕре темиçе пусăва уйăрсан, кашни пусăра çĕр пăртак-пăртак анчах тивмелле. Землед. Сирĕн пусси-пуссипе мар-и мĕн? тетĕп. — Çук, — теççĕ. Вĕсем пĕрмай урăх тырă акса пыраççĕ, вĕсен хура пус çук. Сред. Юм. Пôсса çитех кайрăн-а эс. Разве ты ходил до самого поля. ЧП. Пусă урлă килмесĕр. Ib. Сарă пусăпа çӳренĕ вăл.
пусрăн, (-зы̆-), осесть, слежаться. Ст. Чек. Шурăм-п. Кăçал юр çанталăк ăшăтичченех çуррине яхăн пусăрăнчĕ. Çутт. 114. Пур çĕрте те шурă юр хĕвел ăшшипе пусăрнат. Толст. Пусăрăнман юр çинче йĕлтĕрсем пĕрер шите яхăн, хăш-хăш тĕлте ытларах та путса пыраççĕ. В. Олг. Посăрăнса, осело (строение). Изамб. Т. Лашасем таптанипе малтан хулăм сарăм пусрăнать. || Успокоиться, остепениться, улечься (о сердце), утихнуть, смириться. N. Унсăрăн унăн чунĕ пусăрăнмасть (не успокаивается, не улегается). Юрк. Тыррисене çынсенчен малтан анкартне кӳртсен, чунĕсем пусăрăнаççĕ. Бур. † Пирĕн çамрăк чĕресем пусăрăнмаççĕ, хамăр тăвансене курмасан. Альш. † Çакă тăвансене курмасан, ман çамрăк чĕресем пусăрăнмаст. Кĕвĕсем. Пирĕн çамрăк чĕре пусăрăнмас, хамăр пуçа хуйхăсем ӳкмесĕр. N. † Пирĕн çамрăк чĕресем пусăрăнмас, пирĕн тантăшсене курмасан. Сред. Юм. Ăш посăрнмас, не спокойно на душе. Изамб. Т. Çил пусăрăнчĕ, вут пусăрăнчĕ. Ib Тепĕр кунне ирхине тăман пусăрăнчĕ. N. Унăн хуйхи пусăрăннă вара. N. Унăн кăмăлĕ пусăрăнма пĕлмен. Альш. Ире яхăн лăпланчĕ (пожар утих), тин хай чун пусăрăнат. N. Пусăрăнса туйми пулса тăр. КС. Ахăракан ăйăр акара пусăрăнать. Янтик. Халĕ чыстиех пусăрăннă вăл, текех çамрăк чухнехи мар çав: вăйĕ те сахалланчĕ пуль, укçисем те пĕтрĕç пуль! (финансовая сторона растроилась). ЧП. Матур йĕкĕт пусăрнать хĕр илсе (успокаивается). Баран. 253. Хăшĕ (люди) нихăçан та пĕр вырăнта пусăрăнса тăмаççĕ (все время бродят с места на место). Ib. Кайран хăй çапах пусăрăнса тăрайман (не унимался). Энтипе тек чăрмантарса пынă.
, поç, (пус, пос), голова. N. Чăхă пуç орлă вĕçсе каçса кайсан, лайăх мар, теççĕ. СТИК. Пуç сăрăлтатса карĕ. Ib. Питĕ хытă ывăнсан е чирлесен, юн вĕрипе пуç сăрăлтатса тăрат. Ib. Хур пуçне кил хуçи çиет, мĕншĕн тесен вăл кил пуçĕ. (Обычай). N. Ах, пуçăм (головушка) ыратать. Кама 47. Капла пуçа тăратса ларни те юрамасть. Ib. 16. Пуçна пулашшĕ япала! Ib. 5. Пуçна тивтĕр юлашки. Намăссăр, йытă! Шалчу тулĕ-ха. Ачач 34. Хирĕç-мĕн пулсан, ырă ятпа чĕнсе, çĕлĕк илеççĕ. Пуç таяççĕ. Ерк. 6. Кам илтмен ун çинчен? Кам курсан пуç таймасть? Альш. Пуçу ыратат-им? (Сочувствие). Кан. Хĕрарăмсем пуç çинчен пĕркенме пăрахнăшăн хĕсĕрлекен çын. Изамб. Т. Вĕсем пуç ухашшĕн анчах шыв вĕретеççĕ. N. Çав хĕрсем пурте çара уран, юне(в др. говорах: йӳле)-пилĕк, çӳçне-пуçне тустарса, пуçне ухса пыраççĕ, сиккелесе. Орау. Пуçу, çан-çурăму пĕçермест-и? Вĕриланса выртмастăн-и? С вами жару нет? С вами жар? Ib. Пуç, çан-çурăм пĕçерсе çӳрет; вĕриланса çӳретĕп. Якейк. † Сарă хĕрсем амăшне виçĕ сомах калăпчĕ, виççĕ пуçран шăлăпчĕ хĕрне сарă тунăшăн, хĕрне корса па(л)лăпчĕ, тытса тота тăвăпчĕ. Ib. Мĕн пуçа пăркаласа тăран-ка? Сан çия çавах никам та пăхмаçт. Каша. † Хрантсус явлăк пĕчĕкçĕ, пĕчĕкçĕ те, пуç тулли. N. Ирхинеччен ту, атту сан пуç, ман хĕç, тесе калать, тет. Скотолеч. 33. Сурăхăн пуçĕсем, хăлхисем, тутисем, шăмă сыпписем пăсăлса, кĕсенленсе каяççĕ. N. Ирхине тăраççĕ, тет те, хуçийĕн пуçĕсем шыçса кайнă, тет. Толст. Пуçĕ çине йăванса кайрĕ. ЧП. Пире тăван кĕтет, хай, чыспала, чӳречинчен пуçне, хай, илмесĕр. Ала 8. Хĕрсем уна курсассăн, пур те чӳречене пырса пуçĕсене чикнĕ. Альш. † Çак тăвансем патне килсессĕн, çамрăк пуç çĕклейми си куртăм. Альш. Пуçа сĕлтĕпе ухас. Надо голову мыть щелоком. Скотолеч. 34. Сурăха пуç çавăрăнакан тăвакан хуртсем йытă ăшĕнче пурăнаççĕ. Сред. Юм. Пуç çавăрнакан сорăх пик (как шальная овца), ниçта кайма аптраса çӳре парап вит (повышение голоса на çӳре). N. Пуçа тăратса ларат. Орау. Арпус пуç (гололобый), лашăна çавăтса кайĕ ак. Йӳç. такăнт. 24. Пуçна çапса çурам. N. Тата каллах çав сăмаха кала-ха, поçна çапса çорам! Тим. † Эрнекунпа шăматкун — пуç кăларми тăман кун. N. Поç патне тӳрех кайрĕ. Сред. Юм. Пуçран çапнă сôрăх пик çӳрен çанта ним пĕлмесĕр, çынсĕм мĕн сăмахланине те пĕлместĕн. Ib. Пуçа çĕклемесĕр вырать. Жнет до того торопясь, что голову не поднимает. Ib. Пуçа та касса кайĕç ôн ачисĕм. Очень злые, так что и голову отрубят. Ib. Мĕн халь, пĕр пуç, пĕр кот, кăçта савнă, онта кай. Ib. Пуç патне пыра пуçларĕ (ӳсĕрĕле пуçласан калаççĕ). IЬ. Пуçна персе шăтарăп. Голову расшибу. КС. Пуçа ăш(ă) тиврĕ. Угорел. Изамб. Т. Пĕлтĕр акă тырă та ĕлкĕрмен, ĕçсĕр халăхсем (бездельники), тыр вырма тухмалла, тесе, туррăн пуçне ыраттарнă, çавăнта тыр вырма тухас уммĕн, тырра пăр çапса кайрĕ. Ib. Усемпе ĕçсе ман пуçа тата ытларах кайрĕ. Орау. Кил-ха эс, эп сана пуçна касса ярăп (это говорят редко, или: пуçна çапса çурăп, или в Рак.: мăйна пăрса ярăп). Ты вот приди-ка, я тебе башку-то сверну. Ау 46. Ку ачасем мана кирлĕ мар, вăсене аташтармасан, ман пуçăм е хыçăм, тенĕ. Ib. 52. Аташтармасан сирĕн пуçăр, ман хыçăм, тенĕ. О сохр. здор. Ун пек тăвасси те хĕнех мар, пуçра пур çын ăна часах тума пултарать. N. Пуçĕсене пыра пуçларĕ (стали хмелеть), курнать. Собр. Çурăхсене час-часах, пуç çаврăнакан пулсан, сурăхинĕн пуçне картана алтса пытарсан, ӳлĕмрен сурăхсене пуç çаврăнакан пулмас, тет. Якейк. Пуçа çырнинчен иртимăн (судьбы не избежишь). Пуçа тем çырнă, штан пĕлес. Шорк. Поç çавăрннă сорăх пек (гов. о человеке со слабой памятью). С. Алг. Тĕл пултăмăр урхамах, пуçне тăсма ал çитмест. Орау. Курăс касма кайиччен çак пурана каскаласа пĕтересчĕ: ытла пуç çинче тăрать (давно уже надо было сделать, дело не терпит). Ib. Пуçа килсен пушмак, тит, пултараймасан та пултарăн. Если надо будет, то сможешь. Йӳç. такăнт. 35. Ĕç, кум, хам пуç пур чухне! Сред. Юм. Пуç умне çитсен, пуçа кăшăл тăхăнать, тет. (Кил-пуç çынни пулсан, пурне те хăй пĕлет вара, тессине калаççĕ). || Глава. N. Вĕсенчен пĕри, чи усалли, юрăхсăрри, Авимелех ятли, пуçа тухнă та, тăванĕсене пурне те вĕлерсе пĕтернĕ. Ала 63. Сирĕн çие çак çынна пуç турăмăр. Мы сделали его над вами главою. N. Йĕксĕк пуçĕ! (брань). N. Хăш çĕрте халăха пĕр çын пуç пулса пăхса тăрать, хăшинче тата халăх хăйне хăй пуç пулса патшалăха тытса тăрать. Полтава. Орлик ятлă çыруç — пуç. «И Орлик гетманов делец». Орау. Пуç пулса çӳрет?! Кам эсĕ вара капла, ял хушшинче пуç пулса çӳрен. Кармалы. Арçын пуç хĕрарăм пуç мар. N. Хăй пуç пулма çӳрет. || Индивид, личность. N. Пĕр пуçпе укçана çтă чикет. Пĕр пуçупа укçана çта чикетĕн. N. Те пуç (сам человек) каялла киле тавăрнать, те тавăрăнаймаçт, тесе (дума уходящего на чужбину). N. Хăйсенĕн пуçĕсене пит асла хураççĕ. Истор. Лайăх пурăннă чух пуçне пит асла хывнă, пуçа хĕн килсен, тӳрех хăраса ӳкнĕ. Пазух. Ан хапсăнăр тĕнчен мулĕсене, çылăх пулĕ çамрăк пуçсене. || Конец. Орл. I, 281. Пĕр пуç çăка, тепĕр пуçĕ юман, варинче мăкăр. (Çапуççи). Альш. † Чӳречĕре уçса ярăр: алшăлли пуçĕ курăнтăр. Ib. Сĕтел пуçне, сак çине лартаççĕ вĕсене. N. Сĕтел пуçне иккĕшне арăмĕпе ура çине тăратса... N. Сĕтел пуçне, урлă сак çине ларса... Б. Олг. Çанта лапка поçне каþăмăр, колач çисе ларатпăр. В. Ив. Хăшĕ тата вăрлăх валли кăшăлăн пуçне уйăрса илеççĕ. N. Вăл пĕренерех тунă ахаль пӳрт майлах: тăватă кĕтеслĕ çурт пек ларать; анчах унăн çумне икĕ пуçĕнчен икĕ пура пураса çыпăçтарнă. Ст. Чек. Хутăн пĕр пуçне шĕвĕр тăваççĕ, ăна хăлхана лартаççĕ, тепĕр пуçне вут тивертеççĕ. Орау. Икĕ пуçпе те пĕр пекех йăванса анса ӳкрĕ (упало плашмя). Янш.-Норв. Варĕнчи йăлтăрка, икĕ пуçĕнче (по сторонам ее) мерчен шăрçасем (на нитке). Цив. Тата пĕр çăмарта илсе, ăна пĕр пуçĕнчен хуратаççĕ. Торп-к. Унтан пĕр пуçĕнчисем тепĕр пуçĕнчи ачанăн алли айăн тухаççĕ. N. Пуçĕнчи, на его конце (амбара). Регули 1164. Пĕр вăрман поççĕнчен кĕрсе, тепĕр поçне каç полăрах аран тохса. Ib. 1165. Пĕр орам поççĕнчен кĕрсе, тепĕр поççĕнчен тохрăм. Пшкрт. Ял поçăнчан ял поçна, от одного конца до другого. Янш.-Норв. Вăл масар пуçĕнчен пирĕн ял хушшине питĕ тарăн типĕ çырма анать. N. Маншăн пусан, кăçта кайсан та пĕр пуç (один конец). || Боковые стороны (концы) строения. Ст. Чек. Кĕлет пуçĕ, лаçă пуçĕ, ăрамра кĕлет пуçĕнче; алăк айĕнче, кĕлет пуçĕнче: сыснапа пĕтернĕ пуçĕсене, е вырăна урлă май пуçне калаççĕ — в противоположность кĕлет умĕ, кĕлет хыçĕ. Ачач 82. Пурте лаç пуçĕнче выртакан çăка каска çине лараççĕ. Кильд. † Пирĕн пӳрт пуçĕнче-улма йывăç, турачĕсем çинче чĕкеç чĕпписем. Чиганар. Вăсем кĕлеткисене пӳрт поçне çакаççĕ. Ib. Пӳрт поçĕнче çор çăкăр çакăнса тăрать. (Уйăх). || Перед. Яргуньк. Эпĕ пуçа çуна пуçне чиксе те, малалла пăхман. | Начало. N. Çавăнпа вăл çыру пуçне адрĕсне çырас пулать, тет. Ст. Чек. Уйăх пуçĕнче (в начале месяца) чӳк тунă. || Вершина, верховье. Альш. † Çичĕ çырма пуçĕнче çырла нумай, çĕр сахал. V. S. Çырманăн çӳлĕ пуçĕнче курăк аван ӳсет. ТХКА 39. Тарăн çырма пуçне вăрманта пирĕн сыснасем хăйсене выртма шăтăк чавнă, тет. || Голова (сахара). Изамб. Т. Пĕр пуç сахăр. Ib. Сирĕн миçе пуç сахăр? || Голова (о скотине). N. Çичĕ пин пуç вак выльăх. || Семья пчел. ТХКА 65. Вунă пуç хурт усрарăм. Вуннăшĕ те арчаллă вĕллеччĕ. ТХКА 5. Вунă пуç хурт усраттăм. Вуннăше те арчаллă вĕллеччĕ. || Колос. Менча Ч. Пӳне Атăл хăмăш пек, пуçне чакан пек, çăмарта хĕрли пек тутлăхне парăсăнччĕ. (Моленье). Хăр. Паль. 40. Пуç сăхакан ыраш, тата шавласа выртакан шывсем çинчен камăн илтес килмĕ. Икково. Орпа поç прахать-и мĕн, ста каян васкаса; тепĕртак ларсан, орпа поç прахма поçлать. ЧП. Пуç пăрахать (урпа). Ib. Шур пуç кăлар (пиçен). Пазух. Анкартисем хыçне кантăр акрăм, вăхăт мар-ши пуçне татмашкăн. || Головка сапожная. Чем люди живы. КС. Атта пуç сыптарас. || Волосы. N. Пуçа кастартăм та, çăмăллăнах туйăнчĕ. || Жизнь. ЧС. Эсĕ пирĕн сăмахăмăра итлемесĕр ху пуçна ху çухатăн. Байг. † Пуçă каймĕ тантăш, мулă кайĕ, вăрласа ил савнă хĕрĕсе. Лашм. † Пирĕн пуçа çини эсĕ мар мĕн. Ст. Шаймурз. † Епле хăйсене хăйсем шеллемеççĕ, пуçĕсене хĕрхенмеççĕ. Б. Хирлепы. Эсĕр-и ман пичисен пуçсене çакансем (= çиякансем, çиекенсем, т. е. губители). N. Эпĕ вунă çула пуçăма ярам. Баран. 65. Этемсем ушкăнĕ-ушкăнĕпе çулăмран тухса тарнă. Хăшĕ пуçне хăтарасшăн чупнă, хăшĕ çавăнтах вилĕме кĕре-кĕре ӳкнĕ. Ib. 56. Харăс чарăнаççĕ: пĕтнĕ пуç пĕтнĕ, ăçта кайса çухалмасть тесе, тĕпĕ курăнми тарăн çырма урлă сиктере параççĕ. Ib. 31. Пилĕк пус ман пуçа çирĕ. Пилĕк пусран пуçласа, ак мĕн курмалла пултăм. N. Ку вăрçăран пуçа исе тухса пулать-и? Ст. Шаймурз. Тархасшăн илсе ан кил, пуçма çиетĕн ĕнтĕ, тет. Пожалуйста не приводи ее, а то погубишь меня. Сунт. Аттесене хирĕç пулса, çакăнта килсе (замуж) пуçа çирĕм. Бгтр. Вăсам малтан вониккĕн полнă, кайран пĕри хăй поçне çинĕ, тенĕ. N. † Хурăн тăрне хурт çирĕ, манăн пуçа эсĕ çирĕн (кĕрӳшĕ). К.-Кушки. Чун юратман ачаран пуç хăтарса пулмарĕ. N. Çĕмĕрĕлме кай, çунса кайтăр, ман çамрăк пуç çухалчĕ. Собр. Вăттисĕн сăмахне итлемесен, пуçне çухатать, теççĕ. || Благодарение. Хурамал. || В чувашизмах. Орау. Вулани пĕртте пуçа кĕмеçт (ничего не идет в голову). Ст. Ганьк. † Ах, аттеçĕм, аннеçĕм! Шухăшла-ха пуç тавра: манран мĕскĕн ачу çук. N. Манăн пуçа касса ан çӳретĕр, килте пурăнтăр. N. Шухăшлассисем килсен те, тĕпĕ-йĕрĕпе шухăшласа, пуç тавăра çавăрса илме пултараймаççĕ. Альш. Хĕрĕ каланă: эсĕ лаша тĕсе аслаçăна хăй пуçне вĕрентрĕн, тет. Т. Григорьева. Пуç тавра шухăшламасăр ĕçе ан тытăн, теççĕ. (Послов.) Рак. Турă сывлăх патăр та пуçăра (пусть даст вам здоровье). N. Çамрăк ача çамрăк пуçĕпе ватă çынсене вĕрентет. Ск. и пред. 93. Пуян хĕрĕ пуçупа мĕншĕн çапла хăтлантăн? Рук. календ. Прокоп. Мишер пуçĕпе мишер те, таса тумасан, арăмне: эсĕ чăваш арăмĕ пек хытланатăн, тесе вăрçать. Юрк. Авă эпир мар, улпут пуçĕпе чиркӳ тĕлне çитсен, çĕлĕкне хывса илсе, сăхсăхса илет, тесе калаçчăр, тесе шухăшласа, малти чиркӳсем тĕлне çитмессерен, пуçĕнчи çĕлĕкне хывса илсе, чиркӳ çине пăхса сăхсăхса илет. ГТТ. Пуçне ниçта кайса чикеймес. Трхбл. Епле эс учитĕл пуçупа веренмен хĕре илсе ятăн? — Е, пĕррелĕхе пырĕ-ха. ЧС. Эсĕ халĕ çамрăк пуçупа халиччен çук йăлана туртса кăларатăн ĕнтĕ. Урож. год. Вăл хăй ватă пуçĕпе суха касси йĕрĕпе кун каçачченех утать. Н. Карм. Пит пуçа йывăр киле пуçларĕ (на должности). N. Чипер сывă пуçпа кайса килĕ вăл. N. Чĕр пуçăмпалах çĕр айне кĕрсе выртасчĕ. N. † Пуçма ятăм ирĕке сарă хĕрсем суйлама. Альш. † Сирĕн пекех лайăх çын халь умĕнче, сĕтел умне тăрса юрлаймăп: кĕçĕн пуçма асла хураймăп (хываймăп). Ib. Пуç кăна сыв пултăр: пуç пулсан, пурăнан вара, теççĕ. С. Айб. † Ай-хай пуçăм çамрăк чунăм, тата мĕн курасси, ай, пур-ши? Емельк. † Эсир те ватă, эпĕр çамрăк, сире пуçапмасан, пуç пулмаçт. N. Тин пирĕн пуç пĕтмели килет. (Из письма). Изамб. Т. Мĕн тăвас тен: ӳстерĕ çав, пуç çине ӳксен (если так пришлось, воспитает). N. Вĕсен пуç пурăнăçĕнче ĕмĕрлĕх савăнăç пулĕ. ЧС. Сана, хамăр пуç пурăнсан, çулталăкран тата чӳклĕп. (Из моления). Ib. Ача-пăча сăмаххине итлесессĕн, пуç та пĕтĕ. (Гов. мать). N. Пĕтĕм пуçĕпе йĕрсе ячĕ. Ск. и пред. 61. Çавăнта никам та ирĕклĕ пуçпах Мăншу çынĕнчен анакансем çук. Сред. Юм. Пуçа йытта хывнă та, чирлĕ тесе вырта парать вит, хăйĕн-ха нимĕн те ыратмас. N. Хам умра темĕскер, çавра çил пек, юра сирпĕтсе ман умалла тӳрех, пуç каснă пек килет; хăранипе хăйне хăй пĕлмест.
, поçтар, собирать, набирать. Изамб. Т. Ырашăран пуçтарса çӳрет (рожью собирает, ругу). N. † Аттепеле анненĕн килне тытма кĕçĕнтен пуçтарнă ăс кирлĕ. N. † Çĕр çитмĕл пĕрене эп пуçтартăм, çĕр çĕклейми пӳртсем ларттартăм. Ст. Чек. Пуçтаракан, собиратель кож, тряпья и пр. Орау. Пĕр кунтăк хăяр пуçтартăмăр (набрали). Ib. Кĕнекисене пуçтарса леçтермен-ха. Еще не собрал и не отправил книги. Чаду-к. Вăлтине пуçтарса киле карĕ. || Нищенствовать. Ала 12. Пĕр пуçтарса çӳрекен ватă арăм. N. Ку тăхăнчĕ (надел), тет те, карĕ, тет, пуçтаркалама (по миру). || Покончить (с делами), убраться. Качал. Карчăк калать: юрать, юрать (можно), акă эпĕ те каятăп ĕç пуçтарсан (когда уберусь), тит. || Прибрать. Собр. 429. Ташла пĕлмен урине çатан çумне пуçтарас, пупле пĕлмен чĕлхине вĕри шӳрпе сыптарас. || Свертывать. Скотолеч. 23. Лаша тăватă урине те хырăм айнелле пуçтарса тăрать. || Спрятать. Б. Хирлепы. Хутне пуçтарса илчĕ (спрятал), тет те, сулахай енчи çулпа карĕ, тет. СТИК. Çак атта кĕлете пӳлмене пуçтарса хурас (надо спрятать в амбар). || Спровадить, убрать. N. Ку япалана ыранччен ăçта-та-пулсан пуçтарса хурас пулат. Нужно эту вещь (мертвого) спровадить до завтра куда-нибудь. N. Çавăнпа ялсене, халăха çĕр париччен унтан юрăхсăр çынсене пуçтарас пулать. || Убить, прикончить. Т. VII. Куна пуçтарса хурасси хураймарăм; ĕнтĕ тепре тупса пулаймĕ-ши. Ăна вара часах аллăмран ĕçермĕттĕм. Сунт. Çул çинче эпĕ ăна пуçтаратăпах. Ск. и пред. 62. Унтан сасартăк Утяка мăйран пăвса тытать те, çапла кăшкăрать: эсĕ те унтах пултăн-и пĕрле? Халĕ çийĕнчен кулса çӳретĕн-и? Çакăнтах пуçна пуçтарса хурам! Ау 40. Унтан вара пуп пуçтарат та хурат арăмне (убивает). N. Хăш чухне сут пуличчен редактăра хăйне те пуçтарса хураççĕ: тĕрмене хупса лартаççĕ. || Уничтожать. Ст. Яха-к. Кăна эсир пăртак тăнă пулсан, тикĕн пулман пулĕччĕ ку: е хăвăра, е выльăх-чĕрлĕхсене пуçтарса хунă пулĕччĕ (прибрал бы, уничтожил бы он, т. е. чӳк. Здесь чӳк в смысле божества). Орау. Пĕр кунтăк хăяра пуçтартăмăр (съели, уплели). || Собрать (о машине). N. Вĕсене хăш япалисене ешчĕкпе, хăшне ахалех парса яраççĕ; машинăна килте пуçтарас пулать. || Снять (урожай). Юрк. † Арман умне вир акрăм (посеял), пуçтарса илме сĕлĕ мар.
пошă (пушы̆), (пожы̆), пустой, порожний. ФТТ. Шу патне кайнă чух çын патне пушă витрепе кĕрсен, кил хуçи малалла каяймасть. Ск. и пред. 104. Тытрăм, тытрăм! Ăçта вăл? Тытрăм пушă параппан, чĕлхен кăпăк сăмаххи. Шумш. Пошша хирĕç полсан, телей полмасть, теççĕ. V. S. Пушă япала, вздор. || Праздный, противоп. непраздный. О заступл. Вăл пушă мар (она непраздная, т. е. беременная). Унăн çийĕнче пур. || Свободный. Эльбарус. Хĕл польтин хĕлле те эпир, пошă кон полсан, Пишонпа вылляма пуçлаттăмăр. Трхбл. Арманă пуши? Обдирка свободна? Юрк. Пушă вăхăт пулсан, çыру яма тăрăш. Ачач. Уй, сыпмалли çук чух, чĕлĕмне пушă тăрăтмасть Тимуш ашшĕ. НТЧ. Пушă мар халĕ. Теперь (мне) недосуг. N. Эсĕ пушă-и-ха? У тебя сейчас есть свободное время? || Слабый (напр. о кольце, неплотно сидящем на пальце и пр.). N. Ку калуш мана пушă (велики, свободны). ЧП. Кĕмĕл çĕрĕ, мерчен куç, пушă пулчĕ вăта пӳрнене. || Вхолостую (о стрельбе). Ст. Шаймурз. Ку ача пăшала пушă кăна персе ярат та, шуйтан ачисем каяççĕ çав пушă пăшал хыççăн. || Впустую, без результата, понапрасну. Альш. Манăн чĕнӳ çак пултăр, йыхрава пушă ан тăвăр. Чăв. й. пур. 6°. Ваçка старастана хăй ăсăпе: Çипирех ярăпăр, тенĕ, çапла вара вăл шухăшланни пушă пулнă. Ib. 5°. Вара вăл шухăшланни пушах юлчĕ (не исполнились его намерения). Чуратч. Ц. Унта ларсан-ларсан, эпĕ пĕр уланкă тытрăм. Ыттисем пушах, ним те тытайман. ЧП. Пушă лар, сидеть без дела. || Альш. † Ах, тетеçĕм, тетеçĕм, аллăнта аллă сум укçу пур, сума та çĕр сум укçу пур, пукане пек йăмăкна пушша ан хăвар, илсе кай.
(пӳл'), загородить. Янтик. Тăвайккинче юр ишĕлсе анчĕ те, çула пӳлсе хучĕ (пӳлчĕ). Юрк. Маччи хăмисемпе, урай хăмисемпе пӳрчĕ вырăнне (усадебн. место), урам хĕррине, пӳлсе хурат. || Перебивать, оборвать. Шибач. Каласси, тет, каласа кăтартăп, тет, кам та кам, тет, мана пӳлет, тет, çирĕм пилĕк, тет, котран çапас, тет. Б. 13. Ваттисем калаçнă чух вăсен сăмахне ан пӳл. Ачач 102. Чăнах çамрăксене апла пӳле-пӳле лартмашкăн пысăккисене мĕнле ăрасна права пултăр-ха? Орау. Çынна пӳлсе, трук каласа татать вăл. Çĕнтерчĕ 16. Илякка вĕсене пӳлет. Ск. и пред. 40. Акă пĕр ушкăнта пĕри калаçат, ыттисем пурте шăпах итлеççĕ, сăмах хушса пĕри те пӳлмеççĕ. || Отрезать (путь), окружить. Ашшĕ-амăшне. Сăмьюн, унăн çулне пӳлсе илсе, каллех ӳкĕтле пуçланă. N. Вăл хам умри çула пӳлсе хучĕ. Якейк., Чертаг. Эпĕр лешсене пӳлсе илтĕмĕр. Мы отрезали им дорогу. N. Эпир упа тытакансенчен: упана халĕ пӳлсе илме пулать-и? тесе ыйтрăмăр. Сёт-к. Токмака аран пӳлсе илнĕ (загородили дорогу волку). || В перен. см. Кан. Хамăр тĕттĕмлĕхех пурнăç çулне пӳлсе пырать.
(пӳрт, пӳрт, Пшкрт: пӧрт), изба, дом. Вута-б. Пӳрт, изба. Части избы: тӳпе, крыша; урай, пол; мачча, потолок; мачча кашти, матка или матица; ыра, паз у матки и венцов, (также и столбов); урата кашти, перевод или переводина и пр.; хăма, доска; кĕтес, угол; сак, лавка; кăмака ырати (= урати), опечек; кăмака сакки, приступок; чăлан, чулан; сентре, полка; пулат, полати; пулат кашти, полатный брус; кăмака, печка; мăйра (= мăрье), труба; кăмака чĕрçи, шесток; питлĕх, заслонка; кăмака çăварĕ, чело нечки; карниц, заплечек; турă кĕтесси, красный угол; чашăк хумалли, посудница, куда у крестьян кладут блюда, ложки, вилки, ножи и пр.; тенкел, скамейка; карниц, карниз избы; чӳрече окно; чӳрече янаххи, косяки; чӳрече янах тăрри, верхняя подушка или наокошник; потушка, нижняя подушка, подоконник; кантăк рамĕ, рама окна; кантăк хашакисем, оконные поперечины, наличник; хачмак — личинка; чӳрече хуппи, закрой; сула, иглица; петле, петли; кантăк куçĕ, стекло окна; петле çекли, крюк. ЧП. Çĕр çĕклейми пӳрт ларттартăм. Орау. Пӳртри япаласене унталла та кунталла утса салатса пĕтерчĕ (разбросал вещи по комнате). Ib. Ĕне выртнă çĕре пӳрт лартсан, пӳрт ăшă пулать, тит. Хур ларнă çĕре лартсан, сивĕ пулать, тит. Ib. Пирĕн пӳрт туса пĕтермен-ха. У нас изба еще не отделана. Ib. Пӳрт хăпартма (чтобы поставить сруб избы) мăк кирлĕ. Изамб. Т. Унтан пӳрт ăш-чиккине тасататăп. Ст. Чек. Пӳрте кĕнĕ чухне алăкпа урана хĕстерсен, хăна килет, тет. Ib. Пӳрт тăрринче çур çăкăр. (Уйăх). ЧС. Унтан вара пăртак лартăмăр ĕнтĕ, атте çĕнĕ пӳртрен кив пӳрте чупса пычĕ те, темĕнскер кăшкăрса каларĕ. Курм. Пĕр пӳрте пăсăн та, йосимăн. Регули 612. Пӳрт пирĕн аттин (ат'т'ин) виççĕ пор. Ib. 18. Пӳрт питĕрмесĕр ма кайрăн. Ib. 42. Онăн онта порăнмалли пӳрт çок. Ib. 43. Он пӳрчĕ пор та, порăнмалли мар. Ib. 1341. Эпĕр çӳресе пӳртрен пӳрте (или: пӳртех). Ib. 1526. Ĕлĕк он пӳрчĕ те çокчĕ, халь вăл лайăх порнать. Собр. Пӳрт вăти çĕрĕнче юпа ларат: çуркунне лартаççĕ, кĕркунне касаççĕ. Пир юпи). Сред. Юм. Пӳрт пуçĕнчи хăмла çырли, пиçнĕ-пиçмен суйларĕç. ЧС. Лаша кӳлсен эпĕ лашана пӳрт умне илсе пытăм (подъехал к избе). СТИК. Пӳрт маси кайнă, потерял образ; говорят, когда в избе нет никакого порядка, сорно, грязно). Юрк. Атьăр халĕ, килĕрех, килĕрех; пит лайăх хăнамăр килет иккен, атьăр пӳртелле, тесе йăтса кĕме хатĕр пулса чĕннĕ пек чĕнет. ФТТ. Тĕлĕкре çĕнĕ пӳрт лартсан, пӳрт лартаканĕн хăшĕ те пулсан вилет. N. Пӳрте камсем тапак тĕтĕмĕ тултарнă. N. Хора пӳртри пак, чĕлĕм тĕтĕмĕ кăн-кăвак тăрать (надымили табачищем). Сред. Юм. Пӳрте шыв толтарни (фокус). Фокăс кораканни: пӳрте шыв толтараймастăр, тесе таллашсан, она тола кăлараççĕ те, алăк хăлăпне вăтпа питĕ пĕçерекен тăваççĕ те: но, кĕрсе пăх ĕнтĕ шыв толнине, теççĕ; лешĕ кĕнĕ чох алăк хăлăпне тытать те, аллине хăпалантарса ярать, çав вара фокăс полать. Хурамал. Тĕлĕкре пӳрт лартсан, çын вилет, теççĕ. Эпир çур. çĕршыв. 11. Вĕсем пӳртĕн йĕри-таврах. N. Унăн пӳртĕ (не «чĕ») çинчен витнĕ улăмне сĕтĕрсе антарнă. У него стащили с избы (с крыши избы) солому. Шăна чир. сарать 7. Чир саракан микробсем чирлĕ çын выртнă пӳлĕмре те пулаççĕ: урайĕнче, пӳрт пĕренисем çинче, шăтăк-çурăксенче, сĕтел-пукан таврашĕнче. || Входит в состав назв. селений. Золотн. 264. Виçĕ-Пӳрт-Шашкар, Çичĕ-Пӳрт. N. Виçпӳрт-Шăмарш, Ĕмпӳрт-Туçа и т. д.
назв. божества, посылающего болезни. См. пӳртен. || Поветрие, заразная болезнь, переходящая из дома в дом. Альмени. Халĕ пирĕн ялта пӳртем çӳрет. Теперь в нашей деревне поветрие. Питушк. Пӳртем чир кăларса пăрахмалла, тохса кайтăр, тет, çăкăр татăкĕ кăларса пăрахмалла. || Постоянный посетитель дома, завсегдатай. Альмени. Тек сĕтĕрĕнсе çӳрет, пӳртем! (Говорят про человека, который без дела слоняется из дома в дом, чтобы посидеть и поговорить).
(пы̆ва), назв. г., Буинск. Юрк. Халĕ эпĕ Пăвана хăваттир шырама каятăп. Пазух. Эсир пырăр хăнана Чĕмпĕр кĕсри тихипе, Хусан хура çунипе, Пăва майри кĕпипе, Юхма лапки тут(ă)рипе. Альш. Пукравра Пăванăн ярмăнкки пулат. || Назв. сел. Байбатырева, М. Яльчик. р. Изамб. Т.
сени и чулан. Фин. Ăна унта халĕ пăлтăр-чăлан вырăнне туса усраççĕ.
(пы̆р, пŏр), повертывать, поворачивать. Шел. П. 66. Куçне урăх енелле пăрса тăрать. Чертаг. Пăрмалли патаксам (у сохи, вставлены в подвои, патвай, их 2). Синьял. Пĕр карта сурăх, пурте пуçне пăрса выртаççĕ. (Кăмакари кукăлсем). Чем люди живы. Амăшĕ вырăнĕ çинче пĕр хĕр çине йăванса карĕ те, хăрах урине пăрса ячĕ (свернула). Орау. Яратав Йăхăначĕ ĕлĕк пăрусене, тыр çине-мĕне тухсан, яланах хӳрисене пăра-пăра яратчĕ, тет (чтобы отвадить). || Выжимать. Сёт-к. † Порçăн тоттăр — варличчĕ, халĕ эпĕ карăм та, пăрнă тоттăр полса йолчĕ. Байгул. Пăрнă тутăр, выстиранный и выжатый платок. Скотолеч. 12. Таса пире (холст) сивĕ шывпа йĕпетсе пăраççĕ. N. † Шур Атăл шывĕпе пăрса илĕпĕр (выжмем). Кратк. расск. 17. Эпĕ çав пиçнĕ çырласем шывне Фараон курки çине пăрса илтĕм. N. Вăйăран кĕрсен, кĕпесене пăрса тăкатпăр — çара шыв пулать? N. Кĕпесене хăвăрт-хăвăрт чӳкесе пăрма тытăнчĕ. Кулине юлашкинчен Марук кĕпине пăрса типĕтрĕ. || Драть (за ухо). Шорк. Асту, холхуна тытса пăрăп. Смотри, я надеру тебе уши. IЬ. Кил-ха конта, эпĕ сана холхунтан пăрса ярам. Иди-ка сюда, я надеру тебе уши. N. Хăваласан-хăваласан, ватнă ачине тытрĕ те, холхинчен питĕ хытă пăрчĕ те, ачи çохăрса ячĕ. || Разводить (пилу). N. Пăчăк шăлне пăр. || Ввертывать. Изамб. Т. Малти шăлсенчен икĕ енне пĕрер турта пăраççĕ. N. Ламппа пăрса кӳртсе лартнă. || Свивать на станке. N. Пăрнă пушă, кнут свитый на станке из кудели. || Отклонять, отворачивать, устранять, обходить. Сёт-к. Вăл хошнисене хамран пăримастăп. Я не могу отклонять от себя его приказаний. N. Вĕсем шанчăксăр çынсем, вĕсене куç умĕнчен пăрма çук (за ними нужен глаз да глаз). N. Пуянсене анчах кӳртсе пĕтерчĕç (приняли в часть при аренде леса), чухăнсене пурне те пăрса хăварчĕç. Кан. Тырăпа услам тăвать, ăна та суйлавран пăрман. || Искажать смысл. N. Çын калаçнă чух пĕр сăмах çинчен тепĕр сăмах çине пăрса кайман-и? || Уклониться от темы. N. Сăмахне урăх çĕрелле пăрса яма тăрăшаççĕ.
младший брат и его жена. N. Ну, атте-анне, пăрат-кин, ман халĕ сирĕн çире мĕн пур шанăç.
(-hы̆с'), заброшенный, выкинутый, выброшенный, негодный, вышедший из употребления. СТИК. Пăрахăç мĕнкĕле! Кив чассавни! [= пăрахăç мăн кĕлле! Кив чассавни! т. е. (отправиться бы тебе) в заброшенное место великого моления! Старое кладбище, т. е. старый хрыч!]. Так говорят старику, который вышел уже в «тираж». Шăна чир. сар. 18. Ялсенче час-часах пăрахăç япаласене тӳрех урама кăларса тăкаççĕ. Çĕнтерчĕ 57. Алăк умĕнчи чăланта кĕтесре пăрахăç атă кунчи выртать. N. Пăрахăçа Юл, быть отринуту. || Отказ. N. Корма пумалли пăрахăç полчĕ. || Брак, негодность. Истор. Ашшĕ пуçланă ĕçе те пăрахăçа кăларман. N. Асаттесем хăварнă мула пĕтĕмпех пăрахăçа кăлартăмăр. N. Тăшманăн пур усаллăхне пăрахăçа кăларнă. || Запущенный. N. Вăл тустарнă хуласене вырăнаçать, кĕç йăтăна анас пек ларакан пăрахăç çуртсенче пурăнать. N. Вĕсенĕн килĕ-çурчĕ пăрахăç пулнă (пустует). Трхбл. Ку ака-пуç пирĕн пăрахăçа тухнă. Этот плуг наш вышел из употребления за негодностью. ЧП. Салтак пăрахăç пулать, тет (отменяется). Трхбл. Халĕ пирĕн ялта тухья пăрахăç пулнă. Теперь в нашей деревне «тухья» вышла из моды. N. Пурăнăçĕ ытла пăрахăçах пулман.
(-з-), быть мглистым. Сред. Юм. Çанталăк пăсăрланса тăрать (мгла, когда солнца ясно не видно, хотя облаков нет). || Дымиться. Альш. Пăсăрланса выртакан йывăçсене тăпра ăшне вараççĕ (после пожара). Ст. Чек. Халĕ те пăсăрланса выртат.
(пы̆џ̌ы̆к), назв. меры в две пудовки. С. Дув. † Çиттĕр халĕ çăварни, пăчăк салат пухăпăр, алтăрпалан ĕçĕпĕр, чĕреспелен сутăпăр. См. пăчăх.
(пы̆ζ'ы̆рда, пы̆џ̌ы̆рда), давить, сжимать. Орау. Пăрçине пăчăртаса вĕлерчĕ (раздавил блоху). Ала 7°. Хайхи хĕрсем уна юратса пурте унăнне аллине ытла та хытă пăчăртанă. Çутт. 69. Хыçран такам, темскерпе çапнă пек, хӳрине пăчăртать. Сред. Юм. Пĕчик, начар çынна вăйлă çын пăчăртасан, шăмми шатăртатать. IЬ. Пĕчик ачана пит пăчăртаса ан çых, таçта сывлăш тохмасăр вилсе кайĕ. || В перен. см. Кан. Тăхта халĕ, Унтри килтĕр, сана лайăх пăчăртăпăр.
(пы̆х), смотреть (тюрк. бак.). СТИК. Эпĕ каялла çаврăнса пăх та, курах кай: хайхисем ман пата пыра параççĕ. Я оглянулся, смотрю, а они идут ко мне. Трхбл. Капан айĕнчен юс пăхать. (Манка тухни). Бур. † Умăр çутă, çийĕр хĕрлĕ, вăтанатăп куçăртан пăхмашкăн. N. Пăхма çывăх та, утма инçе, теççĕ. (Послов.). ТХКА 114. Ак ĕнтĕ, пăх ĕнтĕ. Ăçта çитсе кĕтĕмĕр (куда мы забрались)! N. Пăх-ха, пулă йăмпăлт! туса карĕ (появилась всем телом и быстро исчезла; чăмпăлт! — махнула хвостом). В. С. Разум. КЧП. Пăхарах пар, усиленно смотреть. Любопытно отметить некоторые тонкости в употреблении этого глагола с простым падежом и с послелогом в следуюших примерах: Орау. Хĕвеле хирĕç (на солнце) пăхма çук. Мĕн эс уйăх çине пăхан? Чиркӳ хĕресне пăх, хĕвеле пăх (клятва). Мĕн эс ку алтана пăхса тăран? Что ты смотришь на петуха? Мĕн эс алтан çине пăхса тăран? Мĕн эс алтан çинелле пăхса тăран? (на петуха, если петух в отдалении; спрашивающий может и ошибиться). Ку сăмавар çине ман пăхас та килмест. Мне противно смотреть на этот самовар. Хăй мĕне пăхнине те пелмеçт. Сам не знает, что рассматривает IЬ. Мана ан пăх эс, çи, çи! — Не смотри на меня, т. е. не обращай внимания, ешь. Ман çине ан пăх. Не смотри на меня (в букв. смысле). — Ма тата? Куçăхатнам? IЬ. Çырма хĕрне пырса ларнă та, шыв çине пăхса ларать. IЬ. Çăлла ан пăх, çăлла анса кайăн (в колодец). IЬ. Мĕн пăхан? — Якур пичче иртсе карĕ те, çавна пăхрăм (на него). IЬ. Лаша çине çавăрнса пăхрăм та, лаша пĕтĕмпе кӳтсе чĕтресе тăрать. IЬ. Вăл хурăн çине пăхма та хăраттăм эпĕ. IЬ. Пĕлĕт çинелле пăхрăм (на облако, на небо). IЬ. Куçне пĕр илмесĕр ун хĕрĕ çине пăхса тăрать. IЬ. Тырă çинелле пăхса тăрать (на поля хлебные). IЬ. Тырра пăхса тăрать (караулит хлеб). IЬ. Çак тырра пăхап та-ха, ай-ай турă мĕн. Вот смотрю на этот хлеб (напр., в поле). IЬ. Сăмавар пăхатним? Самовар смотрит (с целью купить). IЬ. Лаша пăхатним? — Лаша пăхатпăр (желая купить). IЬ. Сăмавара пăхатним (караулит когда начинает кипеть). Шинер-п. Пĕре эпĕ карташне тухрăм та, йăва çине пăхса тăратăп. || Проверить наличность. М. Сунчел. Пирвайхи уяв каçĕ, кĕтӳ кĕрсен, выльăхсене хăппăл-хаппăл пăхаççĕ те (посмотрят, все ли на лицо), вĕтти-шаккипе выляма чупаççĕ. || Высматривать, присматривать, выбирать. Якейк. † Çакă ялта хĕр пăхрăм. Собр. Пасартан пасара çӳресе хĕр пăхать (выбирает невесту). Сёт-к. Сакăр сар хĕр пăхакан — инке арăмпа йолакан. Сред. Юм. Хĕр пăхма кайнă. Пошел девицу выбирать. N. Пăхса хонă сар хĕрне илсе яма полмарĕ. КС. Унăн пăхса хунă хĕр пур, высмотренная. || Открывать (сундук), чтобы посмотреть или вынуть вещь. N. Арчана пăхрăм. Я ходил в сундук (т. е. открывал зачем-то сундук). || Быть обращену в ту или другую сторону. Изамб. Т. Урамăн сылтăм енче çуртсем пурте пĕр майлă, урамалла пăхса лараççĕ. || Осматривать. Коракыш. Пĕре утарта пĕр старик вĕлесем пăхса тăрать. О сохр. здор. Пăхса пĕтер, осмотреть (чирлĕ çынна). || Лечить. М. Яуши. Ăна темчул лекĕрсем те пăхнă та, çавах чĕртеймаççĕ. || Любоваться. Орау. Эп сана пит пăхсах тăмăп! Я на тебя любоваться-то не буду, т. е. не посмотрю на тебя (а сделаю, что хочу, или заеду тебе в морду). IЬ. Ăна тата пăхса ларма илним? Ĕçлетĕр! А что, разве ее (сноху) взяли для того, чтобы на нее любоваться? Пусть ее работает. || Следить; следить по книге. Орау. Пĕр ачи вулать, ыттисем пăхса пыраççĕ (следят по книге). || Наблюдать. О сохр. здор. Ун пек чирлĕ çын хыççăн килте яланах пăхса çитермелле мар (не усмотришь). || Надзирать. Юрк. Эпĕ халĕ те пулин надсмотрщик анчах пулса пурăнатăп, Чĕмпĕр уйясĕнчи эрех лавккисене пăхса çӳретĕп. Эрнере мар, уйăхне пĕр тапхăр пăхса çаврăнатăп, пĕр-ик-виç кун çӳресе. || Ухаживать. Изамб. Т. Арçынсем ул вăхăтра кулленкун выльăх пăхаççĕ. N. Выльăх-чĕрĕлĕх пур-и санăн — пăх ăна. N. Хурт илес пулатчĕ санăн, шăллу пăхса паратчĕ (брат стал бы ради тебя за ними ухаживать). Собр. † Хуртне пăхма Михали, пыльне çима Микула. N. Хăвăр пăхса ӳстермен ĕçĕм-çырли пахчисем. || Ухаживать за любимым человеком; ухаживать, угощать. ЧП. Хамăра хисеплесе килнĕ хăнасене чипер пăхса ярса пулмарĕ. N. Ху хăнусене ху пăх. Ала 83. Кунта çĕмĕрлчĕç, тет, туйне темĕн чухлĕ аван пăхса ячĕç, тет. Орау. Хăнасене пăхса ывăнтăм. Ухаживая за гостями, я устал. Пазух. Хурăнташсем хулăн та, хамăр чухăн, епле пăхассинчен те хăратăп. || Хранить. Якейк. Контан кайнă чох эп она пăхса порăнма хам кĕнекесене парса хăвартăм (оставил на хранение). Изамб. Т. Эсĕ те, арăм (Ухха!) çурта чипер пăхса усра, салатса ан пĕтер (говорит умирающий). || Оберегать. Никит. || Караулить. Хочехмат. Вăсен пĕр старик пур, вăл уя каймас, кил пăхать, анкартинче пăхать. || Заботиться. Бес. чув. Шкул пăхмаллипех пăхса тăнă, ачасене вĕрентмеллипех вĕрентсе пурăннă. ЧС. Ку ачана ĕнтĕ эсĕ аван пăхса усраса ĕмĕрне вăрăм ту. (Моленье). Кан. Кил çуртне хăйне «пăхса пурăннă» çынна парса хăварасшăн. || Опекать. Курм. Йăмăкне пăхать. Он состоит опекуном своей младшей сестры. IЬ. Ача пăхакан, опекун. Курм. Акуна аçу пăхать (опекуном твоей сестры состоит). || Управлять. N. Вăл вара пĕр аллă çула яхăн еврей халăхне пăхса тăнă. Б. Олг. Чикме пăхнă çĕр çинче, в Козмодемьянском уезде, на территории Козмодемьянского уезда. || Воспитывать, смотреть за детьми. В. Олг. Иккĕш (оба) çурма (= çывăрма) выртрĕç. Выртрĕç те, попляччĕ: перĕн ачасане кам пăхĕ-ши (кто будет воспитывать наших детей), тет. N. Карчăк ачисене пăхса ӳстере пуçларĕ, тет. Изамб. Т. Епле арăмĕ вĕсене пăхса ӳстерĕ? Юрк. Пăхнипе пăхни уйрăм. Хам пăхатăп нумайĕшне. N. Пăхмаллараххисем те пур вĕсен ачисем... || Пасти. Кан. Ăна выльăх кĕтӳ пăхаканскер тĕл пулнă. || Искать (паразитов). N. Ку ача калать, тет: эс пăх-ха ман пуçа! Патша хĕрĕ пăхать, тет, кун пуçне. || Соображать, сочетать с чем. Якейк. Апат çима эп килессе ан пăх. Ты меня не дожидайся, обедай. || Церемониться. Орау. Тăрсан-тăрсан, пит пăхса тăмĕç, туххăм хăваласа ярĕç. Посмотрят, посмотрят, да и не будут церемониться — выгонят. || Слушаться. Ау 131. Ну, ку ача амăш сăмахне пăхмас, тет, çапах пăшал илет, тет те, амăшне пăрахса ухутана каят, тет. Орау. Эпĕ ăна пăхмастăп та. Я и не обращаю внимания на него. IЬ. Вăл мана çавăрăнса та пăхмаçт. IЬ. Ăйăх килсен, кансĕрленине пăхăп. Если мне захочется спать, то разве я стану обращать внимание на шум («помеху»). Альш. Патша калат: сан сăмахна пăхса, мĕн пур çемье вилсе пĕтет, тет. В. С. Разум. КЧП. Эпĕ çавах вăлсем ятланине пăхмасăрах ăшкула каяттăмччĕ. Капк. Миккер Керукĕ пĕртте ашшĕне пăхман, каттăршнай ачи. || Светить (о солнце). Шибач. Халь хĕвел епле пăхать, хĕлле те çапла ăшă полчĕ. N. Кунĕпе хĕвел пăхрĕ. Вопр. Смоленск. Пĕлĕтлĕ кун хĕвел анас чухне йăлтăртатса пăхсан, пĕр эрне йĕпе пулать. || Иметь склонность (к чему). N. Кăшт ĕçме юратать пулсан, ăна: ĕçке пăхать, ĕç тумасть, теççĕ. || Ворожить, гадать. Магн. М. Изамб. Т. Хăшĕ-хăшĕ кĕнеке тăрăх пăхаççĕ. Иные гадают по оракулу. Альш. Юмăç пăх. IЬ. Килте кăна пăхкалани, домашнее задание или ворожба. N. Ну, килемей! Эпĕ сан патна килтĕм, укçа çине пăхса парччĕ (погадай). Болезни. Хут çине юмăç пăхассине е пăхтарассине ăша та ан тытăр, çынсене те ан пăхтарăр. || Пробовать. Чăв. й. пур. 36°. Пăхса пăхам халĕ, тенĕ те, юмăç пăхăн пек тунă. КС. Юмăçне те пăхса пăхнă (пробовал гадать) вăл, çапах та çухалнă япалине тупайман (или: юмăçне пăхса та пăхнă...). IЬ. Çав хĕре пăхса пăхăр-ха, сирĕн Ваçили валли юрамалла-и? || Пытаться, норовить. Тим. Хăйне те çын тесе хисеплеме пăхать. N. Пульăсем пуçран лекме пăхаççĕ. Пули того и гдяди попадут в голову. || Относиться. ГТТ. Хальхи çамрăк çырăва вĕренет те, вăл-ку çинчен калать те, этемме пурне те пĕр евĕрлĕ пăхма хăтланать те, вăл ватăсен кăмăлне каймасть. || В чувашизмах. Сред. Юм. Эс ним тума аптраса пăха тăран (с повышением голоса на «пăха») çанта! Ты (говорит про себя) стоишь, не зная, что делать. Алик. Икĕ хутлă çурт йăтăнса ларать, пăхма та çук! Высится страсть какой двухэтажный домище! N. Этем пăхма çук, çын вилли çта килнĕ — унта. Везде навалены трупы — видимо-невидимо. Хурамал. Салтак каланă: айта ан чарăнăр, хăвăрăнне пăхăр, тенĕ (делайте свое дело, не переставайте). N. Ку ача ашшĕне пăхнă. (Уродился в отца). N. Ку ача, ашшĕне пăхсан (если будет в отца), куштан пулмала-ха (пожалуй). Сред. Юм. Йăхне пăхсан, пит чейе полмалла. Если судить по его предкам, то и он должен быть очень ловок в делах. Изамб. Т. Амăшне пăхсан, вĕсем те хаяр пулмалла. Судя по матери и они (дочери) должны быть сердитыми. Альш. Пăхмасăр калама вĕреннĕ. Выучил наизусть. СТИК. Э, пăхса та курăнмаст-ха, тахçан çын пулĕç! Когда-то еще они (дети) вырастут. IЬ. Мункуна сăра тăвасчĕ. — Э, пăхса та курăнмаст-ха (до праздника еще долго), ĕлкĕрĕпĕр. N. Суккăр çын ĕмĕрне çын куçĕнчен пăхса пурăнат. Слепец весь свой век живет в зависимости от других. БАБ. Мĕн тума пăхан вĕт (что поделаешь, ничего не поделаешь): кĕрессе пăтпа кĕрет те, тухасса салатникпе тухат, теççĕ. Альш. Эпĕ хам чассие Хусантипе пăхса лартрăм. Я поставил свои часы по казанским. Скотолеч. 14. Пăхма лаша сывă пек. На вид лошадь кажется здоровой. Питушк. Лайăх, пăхмалли те çук! Очень хорошо. Бес. чув. 2-3. Эсĕ мĕн пăхан, Хайрулла? Акă аçуна каласа кăтартам-ха! терĕ Микулай. Что ты подсматриваешь, Хайрулла? Вот расскажу я отцу и попадет тебе. Орбаш. Тимĕрç пуçне шăратрĕ те, пулчĕ лаша, пăхма та аплах мар. N. Епле апла хăй тавра? Ху йĕрӳ тавра епле çаврăнма пăхатăн? Как ты можешь обернуться вокруг самого себя? || Употребляется в качестве вспомог. глагола. ЧС. Кĕрĕк тăхăнса кăмака çине те хăпарса выртса пăхатăп, çапах та ăшăнаймастăп. КС. Туртса пăх-ха, эп сана! Попробуй-ка покурить, тогда я тебе задам. N. Тĕрлĕ çын тĕрлĕ шухăшласа пăхать пулĕ. Юрк. Лар ĕнтĕ! пĕрер чашкă ĕçсе пăх! Присаживайся, выпей чашечку (чаю). IЬ. Хуранпа тиркине кăшт аллипе тытса пăхат (дотрагивается). IЬ. Унта-кунта пăхкалат, пĕр япалине ниçтан тупаймас; хăйпе пĕрле юнашар ларса пыраканнине: эсĕ курмарăн-а? тесе ыйтса пăхат (спрашивает). IЬ. Хăш-хăш тĕлтисем вырăнĕ-вырăнĕпе пĕр-пĕринчен пăртакçă урăхларах та тукаласа пăхаççĕ (справляют свадьбу несколько иначе). IЬ. Ваçук, пĕреххут тĕтĕрсе пăхăн-а? тет арăмĕ упăшкине. Трхбл. Эпĕ çĕвĕç патне пиншак тăхăнса пăхма кайрăм. Я ходил к портному примерять пиджак. ППТ. Луччĕ акă тата çапла тăвса пăхар-ха... Лучше попробуем сделать вот так. Орау. Тарçа, тытиччен, малтан апат çитарса пăхма хушнă (чтобы испытать его ретивость в работе). Бес. чув. 2. Мĕн эсир çав тĕрлĕ хĕнетĕр лашана, вара çав тĕрлĕ хĕнеме юрать-и? Кӳрĕр-ха, хăвăра çапла ватса пăхам (ну-ка, я вас самих попробую также поколотить)! В. С. Разум. КЧП. Вĕсем пĕрре те спектаккăль ларт а хăюланса пăхманскерсем,
(-зы̆н), смотришь, а оказывается, а на самом деле, а в действительности. Юрк. Кайран янă çырăвăнта: Мускава çитсенех çыру ярăп, тесеттĕн, пăхăсăн, халĕ те пулин яраймасăр тăратăн. IЬ. Пăхăсăн, хай чуматанне ниçта та курмаççĕ. IЬ. Ку мĕскĕн нимĕн калама та ĕлкĕреймест, пăхăсăн, вăсем хушшинче пĕри хăйсенĕн кумĕ те пулнă. IЬ. Пăхăсăн, ку лаши те, леш лаши пекех, начар та вăйсăр пулнă. Бгтр. Çакăнса тăнă чух вĕренĕ татăлнă, тет те, улпут çĕре татăлса ӳкнĕ, тет. Пăхăсăн (смотришь), улпут хăйĕн çуртĕнчех, тет. N. Эпĕ çапла кĕнекесем валли çырса хăтланнине пĕле-тăра, юлташсем, тус-йышсем, пĕлекен çынсем, çав çырнă хутсене вуласа пăхма тесе илсе, пăхăсăн, халичченех пĕрне те мана калле тавăрмарĕç. N. Пăхăсăн, сутаканни мана çав хаçете çĕнĕ хаçет тесе улталаса сутса хăварчĕ.
ухаживать. N. Халĕ Кăканарсене пăхса пурнать.
(пы̆жы̆лгы̆), беспокойно. N. Тата кутруçăн питĕ пăшăлкă порнаттăмччĕ, килтен пиçмо килмен пирки, а халĕ, килтен пиçмо илтĕм те, чон лăпах вуртрĕ.
красить. Рак. Шур калпака кăвака пĕветрĕм. Альш. Çавăнпа таврара пĕвевçĕсем нумай. Çуркунне вĕсем пĕветме тытăнаççĕ. IЬ. Ампарĕсем çине тимĕр виттернĕ те, хĕрлĕпе пĕветнĕ. || В перен. см. Тюрл. Чим халĕ, эп сана пĕветĕп (обокраду).
(пэ̆л, пэ̆л'), знать. Якейк. Вăл вырăсла чăвашлинчен хыт(ă) пĕлет. Он знает лучше по-русски, чем по-чувашски. IЬ. Вăрланă япалая пĕлсех илч вăл (купил заведомо краденную вещь), хам та пĕлетĕп. IЬ. Вăл паян конта килет-и? Тем, пĕлмĕп (не знаю). Б. 13. Пĕлмерĕн — пĕр сăмах, пĕлтĕн — çĕр сăмах, теççĕ. (Послов.). Ала 93. Çаксене вăл хăй пĕре те пĕлмен, унăн тăван пичĕшĕ кайран ăна мĕн пулнине кала-кала кăтартнă. N. Юмăç, пĕр каласан (одним словом), нимĕн те тăва пĕлмест. Юрк. Çук, эпир пĕлместĕпĕр, урăх çынсенчен ыйтса пăхăр, теççĕ. Кĕсем тата çынна ытти çынсенчен те ыйтса пĕлеççĕ (пăхаççĕ). IЬ. Пĕлмесен, пире çыру пĕлменни кирлĕ мар. Если ты не грамотна, то нам таких не нужно. N. Лешсем пĕлми (неизвестным) ют чĕлхепе сырнă кĕнекесене вуласшăнах пулман. N. Хĕрсем кам упăшки пулассине пĕлесшĕн тăрăшаççĕ (гадают ка святках). Бур. † Мĕншĕн шавламастăр, кĕрлеместĕр? Элле хуçи ятне пĕлмесре? N. Телейне пĕл те, Мускава кай. СТИК. Эс хăвăнне пĕл, çынне пĕлсе ан çӳре, сан ĕç çук кунта! Не твое дело, не в свое дело не суйся! Сред. Юм. Пĕлмен-илтмен çын мар вит. Небольно какой-нибудь незнакомый. IЬ. Пĕлмен-илтмен çынна епле хваттер ярас ăна? Как пустить на постой незнакомого человека? N. Ăна пĕлмесĕр суйларĕç. N. Пĕл те ан пĕл, ан пĕл те пĕл. Регули 340. Эп сантан пĕлнĕ полăп. Я притворюсь, что узнал от тебя. IЬ. 94. Вăл пырассине пĕлес çок. IЬ. Пĕлнĕ çĕрте илтĕм. IЬ. 211. Пĕлнĕ çынтан илтĕм. IЬ. 212. Пĕлнĕ çĕре патăм, пĕлнĕ çын патне патăм. IЬ. 1072. Эп кона он хотинчен (хотинченех, по походке) пĕлетĕп. IЬ. 1075. Эп кона пĕр старик попленинчен (поплесе кăтартнинчен) пĕлетĕп. IЬ. 114. Тыр сотассине вăл пĕлмест. Якейк. Ятлама та пĕлес çок. Собр. Этеме этем мĕн каламĕ, ăна турă пĕлсен анчах, теççĕ. (Послов.). N. † Выляма тухман хĕрсене карчăк тесе пĕл ăна, пĕл ăна. Юрк. Атя пухăва, унта пире пуху хăй пĕлнĕ пек (по своему усмотрению) уйăрса парĕ. N. Килтисем çинчен пĕлменни тăват ойăх ăшăнче. Уже четвертый месяц как нет известий из дома. Н. Карм. Эсир пĕлекен Е. М. Петров. (Конец письма). Орау. Урăх нимĕн те çырма пĕлместĕп. Больше писать нечего. В. С. Разум. КЧП. Апла эппин, эпĕ пĕлмен те. СТИК. Ыйтса пĕленçи пек тăват. Сред. Юм. Пайтах пĕлекен çын пик пĕленçи пôлса ларать тăта... Альш. Ку таврара Сĕвене Чĕмпĕртен пуçласа Пăва патне çитиччен пĕлеççĕ пĕлекен, еплине. N. Çырăва пĕлекеннисем пĕри те хăйсен законĕ кĕнеки «корансăр» çук. Байгул. † Пирĕн атте пĕлменни! Пĕлмен çĕре хĕр пачĕ. Баран. 15. Вилессе-юласса пĕлмесĕр Литвапала çапăçрăн. N. Ӳтне исе çитеретĕп, чунне — пĕлместĕп. Ыраш 78. Халĕ пĕлет, малалла карăмăр ĕнтĕ, нимле ĕç те хăрушлă мар тин, тет. || Замечать, узнавать. Ала 30. † Çак ял çулĕ вăрăм çул: çул вăрăмне пĕлмерĕмĕр, хĕр вăрăмне пĕлтĕмĕр. N. Эпĕ онăн ăсне пĕлем. Узнаю-ка я его намерение. Орау. Эсĕ, халь кайсан, мĕн пĕлмелле, эсĕ халь пĕчĕкçеç. || Быть знакомым (с кем). N. Эпĕр пĕр-пĕрне лайăх пĕлетпĕр. Мы хорошие знакомые. || Уметь. Пшкрт. Апла касса пĕлместĕп. Никит. Кăмписĕне хĕле те çиме пĕлĕтĕмĕрчĕ. Грибы-то мы сумели бы съесть и зимою. N. † Çĕлетиччен çĕлетессĕн сунмарăм, çĕлетсен тăхна (= тăхăна) пĕлмерĕм. Çутт. 143. Мĕнле килме пĕлтĕнех? Эсĕ килессе эпĕр тахçанах кĕтсе ларатпăр. Регули 87. Ĕçе тăвасса (ĕç тума) пĕлмест вăл. Альш. † Лайăх-лайăх хĕрсене тус тусаттăм, калаçа пĕлмесĕрех сивĕтрĕм. || Мочь. ЧС. Анне турăш умĕнче выртнине курсан, сак çине ӳкрĕм те, тăрата пĕлместĕп, уласа макратăп. N. Çисе тăрана пĕлми çын, ненасытная утроба. Ал. цв. 24. Хĕр чарăна пĕлми хуйха ӳкет. || Думать, принять, предполагать, признавать, считать. N. Пирĕн ача çак çурта курнă та, хула тесе пĕлнĕ. (Такмак). Кратк. расск. 19. Египетри пуçлăх пире: çĕр сăнаса çӳрекенсем, тесе пĕлчĕ; эпир апла çынсем маррине ахаль ĕненмерĕ вăл. Юрк. Чикан майри те хăй упăшки вырăнне, юнăшпа пĕлмесĕр, хура чăваша тытса чарнине курсан, хăнчен хăй вăтанса: эпĕ сана хам упăшкам-тăр, чикан-тăр, тесе пĕлсеттĕм, тет. N. Мĕншĕн апла тесе пĕлетĕр эсир? Ст. Чек. Пуян тесе пĕлеççĕ, считают его богатым. IЬ. Эс эп унта кайнă тесе пĕлетне-ха? || Утверждать. Канаш.р. Вĕсем: сана сута панă, тесе, пĕлеççĕ. Они утверждают, что тебя отдали под суд. Синерь. Старик каларĕ, тет: эй, кин, эсĕ тĕлĕкри пурăнăçа мĕн пĕлен, пустуй, пирĕн аш çук (что ты говоришь о снах, у нас мяса нет), терĕ, тет. || Разбирать, разбираться в чем. АПП. † Кунне те, çĕрне те пĕлместĕр çичĕ юта пĕлĕш тăвасшăн. || Догадываться, соображать. Сорм-Вар. Хĕрĕм, эпĕ эсĕ каланине пĕлеймерĕм. N. Эсĕ Хусана кайнă чух ман патна (= пата) кĕрсе тухасса пĕлмен иккен. Орау. Кăшт пĕлимарăм, капларах тумалаччи кăна? N. Хăвăр пĕлсе хăвăр пурăнăр. || Понять. Тогаево. Эпир вăл мĕн каланине пĕлмерĕмĕр. Ачач 102. Мĕн пĕлен пысăккисем калаçнине, тесе чарса лартрĕ амăшĕ. Шурăм-п. По-заводски хытланатпăр çав эпир, пирĕнне пĕлеймĕн, тесе калать, тет. || Проучить. Тип-Сирма. Чĕнмесĕр пынă хăни хăй ăшĕнче: тăхта-ха, каç пулсан, эпĕ сана пĕлĕп-ха (я тебя проучу), тесе каларĕ, тет. Рак. † Чăвăш-чăвăш чĕн пушă, пĕлĕпĕр эпир ут çине; кунтан усал пулсассăн, пĕлĕпĕр эпир евчине. || Чуять; чувствовать, осязать. Якейк. Эпĕр ĕнер нимне пĕлми ĕçнĕ. Мы вчера напились до бесчувствия. Хăр. Паль. 21. Пĕрре вăл, Ваçук, пĕлмиех ĕçсе ӳсĕрĕлнĕ. Хора-к. † Çак ял вăрмань çырлаллă; çакă ялăн хĕрĕсен, çырла ăшшăнь (= тюрк. ӳчӳн, из-за) çӳресе... Çĕнтерчĕ 6. Эпĕ кăчăртатнине пĕлместĕп. Янтик. Темĕскерле ал ман, хăй çине хĕртнĕ тимĕр хурсан та пĕлмест. П. Патт. 21. Ку ним пĕлмиччен хĕпĕртесе кайнă. N. Урана та пĕлекен пултăм. Стал чувствовать, что у меня есть нога. ЧС. Эпĕ пĕр юман котне лартăм та, йĕме те пĕлместĕп, хам хытса кайнă. N. Тулта çӳренĕ чухне вăсем (дети) хырăм выçнине те пĕлмеççĕ. || Обонять. Янтик. Ну, кунта пит шăрш килет. — Çук, эп кунта ним шăрш та пĕлмесп (или: мана ним шăрш килмес-çке). IЬ. Малтан килсенех темскер шăрши пур пекчĕ сирĕн патăрта, халь, те иленнĕрен, сăмса ним те пĕлмес, те ахаль пĕлми пулчĕ. || Предвидеть. N. † Урхамахсем сĕлĕ çияççĕ, шăлĕсем шанасса пĕлмеççĕ (не знают, что набьют оскомину). || Обращать внимание. Тим.-к. Çиленнине мĕн пĕлен, что обращать внимание на то, что сердится. || Употребл. в чувашизмах. Сред. Юм. Сан çиç пôль ача, пĕлнĕ хăй ачипе, тем тăваттăм пôль эп сан ачупа. IЬ. Пĕлнĕ пĕр хăй аппăшĕпе. СПВВ. Х. Пĕле пĕлсен апла тумăттăм. Уфим. Е хăйсем курсан, мĕн тăва пĕлĕн? А что ты будешь делать, если они тебя увидят? Юрк. Пур япалисене («добро») те тиесе пĕтерсен, пӳртрисем те туй халăхĕсене валли пăтă пĕçерсе, сĕтел çине лартса, туй халăхĕсене тăраначчен çитерсе, пит хытă ĕçтерессе пĕлеççĕ (знай угощают, знай напаивают). IЬ. Сиессе кăна пĕл! Знай себе ешь! IЬ. Çук çын хăйĕн начар лашипе суха сухалат. Лаши, вăйсăрскер, сухине кăшт туртсанах, ялан чарăнасса пĕлет (только и знает, что останавливается; то и дело останавливается). IЬ. Мĕшĕн эсĕ япла-капла куллен-кун эрех ĕçсе ӳсĕр çӳретĕн? Епле пĕртте чарăна пĕлместĕн? (Как это ты не можешь бросить пить?). СТИК. Киличчен — килмес, килсен — туха пĕлмес. (Куç умĕнчен кая пĕлмерĕ). Эти фразы выражают недовольство говорящего тем, что кто-то постоянно вертится на глазах или надоедает постоянными посещениями. IЬ. Начар çын тытăнсан, ĕç пула пĕлмес. Если примется за дело плохой человек, то дело не идет на лад. N. Мĕн тăва пĕлес манн? Что мне делать? Янш.-Норв. Çавăнтан кайран çав Селуха карчăк пичче патне мар, ахаль чухне те килесси-тăвасси пулмарĕ, унччен пирĕн патăртан тухма та пĕлмесчĕ (безвыходно жила у нас). М. Шигаево. Пирĕн вăрман питĕ пысăк: кĕрсе кайсассăн, çĕтсе каймала, тохма та пĕлес çок (и не выберешься из него). N. Эс кайсан, ман ни ана çинче тăрас килмес, ни каç пула пĕлмес (ждешь, не дождешься, когда настанет вечер). N. Ку лачака пĕртте типе пĕлмерĕ. Это болото так и не высыхало? Сред. Юм. Çăмăр иртсе кая пĕлмерĕ паян. Сегодня весь день не перестает дождь. IЬ. Пукени пик пуçтарса яр сана, ху ним те тăва пĕлместĕн! Наряжай тебя, как куколку, сама ничего не умеешь делать! N. Пĕле пĕлсен, çаврака ухмахĕ эпĕ марччĕ: вĕсем хăйсем нимĕскер те пĕлмеççĕ. N. Ылттăн мерчен çĕррине хăй еркĕнне панине курсан, патша тĕлĕнет; пĕлсен, пĕлми çиленет...
а на самом-то деле. СЧЧ. Пĕлĕсĕн, халĕ хăйсем çырма кутне (к реке) кайма асĕсене те илмен пулĕ, мимрине хамăрăн пӳрт хыçĕнче чӳрече тĕлĕнчех çисе янă. Юрк. Пĕлĕсĕн, хăйсен çар пуçлăхне нимĕн те пулман, хăранипе анчах чикеленсе çӳренĕ.
(пэ̆лэ̆т, пӧ̌л'ӧ̌т'), небо. Г. А. Отрыв. † Кунĕсем пĕр уяр, кунĕ уяр, уяр пĕлĕт хушшинчен çил вĕрет. N. Хăш чухне пĕлĕте çумăр пĕлĕчĕсем хупласа илеççĕ. Сунт. Пĕлĕтелле пăхса тĕлĕрнĕ. Ст. Чек. Пĕлĕт ĕлĕк çĕртен инçе мар пулнă, пĕри авал аслăк çине хăпарнă та, ача пăхне çăккăрпа шăлса хĕстерсе хунă, вара пĕлĕт вуник сутка мĕкĕрсе хăпарнă, тет. БАБ. Ĕлĕк пĕлĕт пит лутраччĕ, тет: аслăк çӳлĕшĕ анчах пулнă, тет. N. † Çĕнĕ пӳртĕн тĕтĕмне пĕлĕт илет парнене. N. Пĕлĕт таса. Небо чисто. ГТТ. Пĕлĕт çичĕ хутлă, пĕлĕт хуппи уçăлать, кăвак хуппи уçăлать, пĕлĕт тарать; пĕлĕт çийĕ, айĕ, кăвакĕ, тĕттĕмĕ, хура, сарă, сивĕ, ăшă. N. Касăрмара мар, пĕлĕтпе тан сăрт тăринче окопра выртатпăр. N. Пĕлĕт туртса килет. Небо затягивает тонкою пеленою. Ст. Чек. Пĕлĕт çинче пĕр пĕлĕт çук. На небе нет ни облачка. Орау. Пĕлĕт тăрнче (тăрне) шыв та юлмарĕ пуль: çăмăр пит нумай çурĕ. Юрк. Пĕлĕт аякра тĕтрелĕ курăнсан, уяр пулат. Ачач 110. Чечексем нумай çĕре чăсăлса выртать те, кăвак пĕлĕтелле пăхма тапратать. Ал. цв. 3. Унăн витĕр пăхсан, мĕн пур пĕлĕтри илем курăнтăр. Чув. пр. о пог. 166. Пĕлĕт хăймаланать, небо принимает молочный цвет, сметанится (от хăйма — сметана, сливки). Нельзя ли видеть здесь подобие «забеливания» щей молоком или сметаной? || Облако, туча. N. † Тăваткăл шур тутăр вĕçтернĕ чухне, уяр çанталăк пĕлĕт туртрĕ. Чăвашсем 20. Тата телейлĕ çын пĕлĕт (облако) тупат, тет. Вăл пĕлĕт пит выйлă çумăр çуса кайсан тупăнат, тет. Вăл çумăр çунă чух çумăрпа пĕрле ӳкет, тет. Вăл сутĕн (студень) евĕрлĕ çеп-çемçе те, анчах пит шурă пулат, тет. Ăна тупсан вара кĕленче савăт çине ярса усрама кирлĕ, тет, вăл кĕленче çинче, çумăр пуласса сиссен, хăпарса каят, тет, уяр пуласса сиссен, типсе лапчăнса, пĕрĕнсе каят, тет. Çав пĕлĕт тупнă çын, аллисене çав пĕлĕтпе сĕркелесен, вăл çынна вара ĕç патĕнче никам та ĕçлесе çитереймеçт, тĕт: вăл çын ĕçе пит хăвăрт тăвакан пулат, тет. Б. Олг. Пĕлĕт аякран йохсан, сомăр полат. Шел. П. 18. Ӳсет пĕлĕт ӳснĕ пек халь (чит. халĕ) унта вăй-хăват. IЬ. 34. Тĕрĕксемпе малашне пĕлĕт (не пĕлĕш?) пекех ӳсеççĕ. Дик. леб. 40. Хура пĕлĕт хупласа килет. Собр. Çăмăр çусан, каçпала уяртсан, çĕрле уйăх пĕлĕт айĕнче тăрсан, хура шăнасем куç çине ларсан, ыран калах çăмăр пулат, теççĕ. IЬ. Уйăхсам тĕлне пĕлĕт туртсан, пире асăнмасăр ан тăрăр. Нюш-к. Инçетре пĕлĕтсем кăвакарса кайнă. Аслати ăлтать, çиçĕм çиçет. Шăна чир. сар. 17. Апат çиекен пӳлĕмсенче тасатман пулсан, шăнасем яланах пĕлĕчĕпех вĕçсе çӳреççĕ (целыми тучами). СТИК. Пĕлĕтсем ĕне чĕлхи пек пулчĕç. Облака расположились узкими полосами, оставляя промеж себя синие полосы чистого пространства. Изамб. Т. Хĕвел тухăçĕ хĕрелсе пĕлĕте ларсан, çумăр пулат. IЬ. Эпир кĕтме тухас каç (каçпала) пĕлĕт хупласа илчĕ. IЬ. Ав пĕлĕт хăпарат. IЬ. Пĕлĕт шăват (двигается); пĕлĕт хăпарат (поднимается); пĕлĕт туртат (близко к дождю). IЬ. Пĕлĕт çинелле пăха пуçларăмăр. Шел. 72. Хурт-хăмăрсем... çӳçе кăчăкисене пĕлĕт пек сырса илсе... сĕрлеме... тытăннă. Шурăм-п. Кĕвенте çăлтăр патĕнчен пĕр пĕлĕт татки иртсе кайнине астăвса пыратăп. IЬ. Иртнĕ каç ала-çăлтăра пĕлĕт пусса илчĕ. N. Пĕлĕт çинче хура пĕлĕтсем юхатчĕç (шăватчĕç). По небу неслись тучи. ЧС. Вара пĕр çумăр пĕлĕчĕ тухрĕ. Ст. Арабоси. Пĕлĕтсем анчĕç. Нависли облака. Альш. Пĕлĕт чупат. Облака несутся. Ст. Шаймурз. Хĕрарăм патша, пыра-пыра, икĕ пĕлĕт хушшине пырат, тет. Чув. пр. о пог. 2. Хĕвел пĕлĕте ларсан, пĕлĕтлĕ пулать, çанталăк йĕпене каять, çăмăр пулать. Если солнце садится в тучу — будет облачно, погода к ненастью, будет дождь. IЬ. 167. Пĕлĕт каркаланать, облака связываются. Пĕлĕт ярăмланать. Небо делается полосатьм. Пĕлĕт ярăмланать — означает также полосы дождя, видные на горизонте. Сущ. названия сложн.: çӳхе ярăмлă — перисто-полосатые; сайра ярăмлă — перисто-кучевые облака, расположенные рядами. IЬ. Ярапаллă пĕлĕт, облако бахромою; особый вид перистых облаков, образующийся при восходе и закате солнца. При этом наблюдается следующее: при закате облака образуются на западе, идут от солнца, образуя длинные, загнутые на конце ветви, при восходе вместо этого они образуются на востоке или юге; бывают алые. Обыкновенно бывают эти облака в сухое и тихое время. Если при восходе они очень красны — к дождю. После восхода они пропадают. IЬ. Вĕçкĕн пĕлĕт, щеголеватое облако. IЬ. Кăтра пĕлĕт, кудрявое облако. IЬ. Сайра пĕлĕт, редкие облака, отдельными клочками. IЬ. Çăмăр пĕлĕт(ĕ), туча, дождевое облако. IЬ. Тикĕс пĕлĕт, плоское облако. IЬ. Типĕ пĕлĕт, сухое, бездождное. IЬ. Хытă мар пĕлĕт, пушистое, размытое облако. IЬ. Хулăн пĕлĕт, тачка пĕлĕт, толстое облако. IЬ. 168. Сурăх çу пек пĕлĕт, как баранье сало (на щах), мелкие высокие кучевые облака — к вёдру. IЬ. Кăпăш пĕлĕт, рыхлое облако, как вата, с нерезкими очертаниями (противоположно хытă). IЬ. Хурт карасĕ пек пĕлет, как пчелиные соты, появляются перед обедом. Если из них образуются синие облака, не особенно толстые — к дождю, а если пропадают — к вёдру. IЬ. 166. Çӳхе пĕлĕт, тонкие облака, сквозь них видно голубое небо; бывают различной формы; кажется, перистые облака. IЬ. 3. Хĕвел хулăн пĕлĕте ларсан, тепĕр куннех çăмăр пулать. ТХКА 11. Савăт хашлат, труписенчен кăвар, тĕтĕм тухса, кăвак пĕлĕтпе хутшăнать. Савăт тĕтĕмĕ кăвак пĕлĕтпе тĕнчене сарăлать. Ачач 71. Çӳлти, çич хут пĕлĕт тăрринчи илемлĕ рай. N. Паян кунĕпех пĕлĕтсем юхаççĕ. Сред. Юм. Çăмăр çуса чарăнсан, çăмăр пĕлĕтне: карланса кайрĕ, теççĕ. IЬ. Пĕлĕтрен çăмăр ярăмланса çуни корăнсан калаççĕ: пĕлĕт ярăмлана пуçланă. (Указывает на падение дождя в одном месте, как оно представляется на далеком расстоянии). Сред. Юм. Пĕлĕт таткаланса карĕ. (Çăмăр çуса чарăнсан, уçă вырансем курăна пуçласан калаççĕ). СТИК. Хĕвел анăçĕнче каçалапа пĕлĕтсем ярăм-ярăм тăраççĕ; е çумăр пĕлĕчĕ тăсăм-тăсăм тăрать — çавна: пĕлĕт ярăмланчĕ, теççĕ. N. Пĕлĕт пусса илет. Надвигается облако. Турх. Пĕлĕт также означает губку: пĕлĕт татăлса ӳкет!
(пэ̆р), один. Сёт-к. Пĕр пукане хĕрĕх хут кĕпе тăхăнать. (Купăста). N. Пĕр кун каймалăх çĕр пулсан, çичĕ кунлăх çăкăр ил, тенĕ. (Послов.). Икково. Мана çак пĕр сорăха (эту одну овцу) пачĕç. КС. Пĕр çăварти çăккăра çиса пурăнтăмăр. (Так говорят о дружной жизни). Орау. Вăсам пĕр çăвартан çăккăр çиса пурăнаççĕ (живут дружно), тиççĕ. Альш. Пĕр вырăнта тăра пĕлмен çын, бойкий, непоседа. Регули 603. Пĕр сăхман поставран ĕçленине (тунине) патăм. IЬ. 916. Пĕр румккă (þумккă эреке) патăм она. Образцы. Пĕрчĕ-пĕрчĕ мерченне пĕр пус парса суйларăм: Изамб. Т. Акă тырă пулманни пĕр хĕн (одна беда), вăрман инçи тата хĕн (опять беда). В. С. Разум. КЧП. Эпĕ пĕр пашалу илсе тухрăм. Я вынес одну лепешку. Альш. † Вуникĕ хĕр, пĕр купăс (скрипка), янăра-çке пĕр сасă (в один голос). Сред. Юм. Пĕр çăварлăх çăкăр, маленький кусок хлеба. IЬ. Пĕр ала (сито, решето) алларăм тессине: пĕр аллăм алларăм, теççĕ. || Один (а не несколько). Собр. Тырă вырса пĕтерсен, ват карчăксем пур çурлана пĕр çĕре тытса, пуç урлă утаççĕ. N. † Вăрмана кайрăм — каç турăм, вуникĕ çулçа пĕр турăм. Орау. Симун вăл Куçмипе пĕр амаранни (от одной матери) вăт. Ст. Шаймурз. † Çырайĕ-ши турă, çыраймĕ-ши, пĕр минтер çине пуçа хумашкăн. N. Ку кĕллисене пĕтерсессĕн, вара пур кĕллине те пĕр çĕре тăваççĕ, вăсене вара кăвакалпа тăваççĕ. N. Пĕр кутăм, пĕр пуçăм. Я одинок (мне тужить не о чем). Сред. Юм. Пĕр пуç, пĕр кот, ниçта кайсан та никам канçĕрлемес. Одинок, куда ни пойду, никто не помешает. N. Пĕр вуннăшне парăр. Дайте мне одну десятишницу (10 руб.). Другой смысл: дайте мне рублей десять, рублей с десять. N. Ултă утăмран пĕр, на каждых пяти саженях. || Один из двух. N. Пĕр çтенаран тепĕр çтенана çитичченех хăма хунă, хăми пуçĕсем кĕмелĕх ыра тунă. || Одна вещь. Календ. 1904. Вăл пĕр пур — хамăр ĕçлеме пĕлменни, пурăнма пĕлменни – тепĕре. Это одно, а... || Один раз, разок. Альш. † Пĕр çӳле пăх, çĕре пăх: савсан пирĕн çие пăх. N. Пĕр çапăп та, пĕр ӳкерĕп. Дам раз и сразу сшибу с ног! (Угроза). N. Ача ку карчăка каланă: мĕн ĕçлен мăн акка? тет. Ку карчăк калат: апла каламан пулсан, пĕр хыпăтăм, пĕр çăтăтăм (сразу схватила бы ртом и сразу бы проглотила), тет. N. Е салам-аликĕм, асанне, темен пулсан, пĕр çăтăтăм, пĕр хыпăтăм (говорит старуха). N. Эсĕ мана авантарах хулă пар-ха, эпĕ ăна пĕр хĕртем (постегаю). N. † Атьăр, тăвансем, эпир те аллăмăра хут тытар та, хут вулар, çанталăк çуттине пĕр (разок, хоть немножко) курар. Пазух. † Шĕшкĕ вутти хутар-и, пĕр (еще разок) ăшăнса ларар-и? (Вставка; приглашает погреться: с удовольствием погреемся). Рак. † Хĕрлĕ чие ларат хĕрелсе, каçса пĕр татăттăм (разок), каçми çук. || Некий (иногда соответствует неопред. члену). Рак. Çав пӳртре пĕр чипер. (Турăш). В этой избе нечто красивое. (Икона). Собр. Пĕр япала (некая вещь) пĕтĕм япалана тиркемест, пĕр шĕвĕ япалана тиркет. (Кăвар). Урмой. Ивансем киле тавăраннă чух, пĕр хăйă çути курăнат, тет (увидали свет в избе). Изамб. Т. Пĕр вырсарникун, однажды, в воскресный день. Орау. Пур пирн пĕр ял йытти, çавна çиса ларап-ха, ĕнертенпе те киле килмер ĕнт (говорит жена о муже). IЬ. Пĕр мурĕ (один чорт, напр. жена ругает мужа) паян киле те килсе пернмерĕ ĕнт. || Выражает противоположность. Якейк. Пĕри пĕр япалая (один любит одно), тепри тепĕр япалая йоратать. || Раз (союз). Орау. Пĕр çынтан тепĕр çынна ленксен, час тупаймастăн вăл япалана, пĕр парса ярсан. N. Вилнĕ çыннăн, хăй пĕр лăпланнăскерĕн (раз он умер), асăмлăхĕ те лăплантăр. N. Пĕр килнĕ чухне курса тухас. Раз пришел, так уж кстати надо зайти и повидаться. Юрк. Санăн ĕçме кирлĕ марччĕ, пăрахас пулатчĕ. Ачу-пăчусем нумай, арăму пур, пĕр шухăшласан (если серьезно обдумать), манăн ăсăмпа пулсан, эсĕ кăлăхах эçетĕн. N. Пĕр вĕреннĕ япала хăй енеллех туртать. К чему (раз) привык, к тому и тянет. Кильд. Эпир час килес çук пĕр кайсассăн. Раз пойдешь, так придешь нескоро. Значенне чув. «пĕр» с русск. «раз» одинаковое. Мусир. † Çинçе çырма, юхăм шыв, сиксе каçса пулмарĕ, пĕр турă-ях çырнинчен иртсе кайса пулмарĕ. (Здесь возможно двоякое толкование: или «пĕр» песенная вставка, или же оно употреблено в смысле «раз»). Орау. Лашана пĕр куçран çухатсан (если уж потеряешь), тупаймастăн вара унта. АПП. † Çӳренĕ пĕр чухне (пока гуляешь) юрласа çӳре. || Случайно. Шурăм-п. Пĕр ăçтан та пулин укçа тупсассăн, ана ĕçсе пĕтермесĕр лăпланмаççĕ. | Целый. Орау. Ман кумпек (= кун пек) юрăсем пĕр тетрать. У меня этаких песен целая тетрадь. IЬ. Сĕт нуммай, пĕр чӳлмек. Пĕр чӳлмек сĕт исе килчĕ. Икĕ чӳлмек сĕт (целых две крынки молока) исе килчĕ. Сёт-к. † Ĕлĕкхи тантăш çор çона, эпĕр хамăр пĕр çона. (Çăварни юрри). СТИК. Пĕр арпус пуçтарса хутăм-ха. Съел один арбуз (в др. гов. — «съел целый арбуз»). N. Пĕр ĕмĕр порнчĕ. Пробыл где-нибудь очень долго, хотя обещал скоро вернуться. N. Çак пĕр уйăх хушшинче ерçӳсĕр пулса нимпе те писме (= çыру) çыраймарăм. Çутт. 81. Ниçта пусма вырăн çукчĕ. Ура пĕр шит (на целую четверть) путатчĕ. || Единый. Т. V. 29. || Единодушный, согласный. Ст. Ганьк. † Ик килĕнтеш пĕр пусан, кил илемне çав кӳрет. (Пĕр пусан= килĕшӳлĕ, вăрçмасăр пурăнсан). || Один только, единственный (каких больше нет), самый первейший. Юрк. Хăйсем ялĕнче пĕр пуян пулса пурăннă (единственный, первейший богач). N. Тата калаççĕ: пĕр ĕнее те каснана илеççĕ, тесе. N. Тата хăшĕ-хăшĕ чăпăркка-туясем илчĕç те, суха-пуçне тавăрса пĕр аçапа амаран пĕрех хĕр çуралнă хĕре тыттарчĕç. N. Тата пĕр ывăлсана хуса карĕç. Орау. Пĕр ывăл ачаш пулать вăл. Собр. † Плуштух кленчи халь аллăмра, савнă пĕр тăванăм умăмра. Ст. Шаймурз. † Ĕнтĕ пĕр тăванăмсем, пĕр чунăмсем, сирĕнпеле пĕрле пурăннине ĕмĕр манмăп тенĕ çĕрсем пур. Алших. Пĕр пуçран икĕ пуçлă тăвас, терĕ, икĕ куçран тăватă куç тăвас, терĕ (вздумал жениться). N. † Ялта пĕр (первейшая) хĕр пулăттăм, ăратнерен тухмăттăм (все время была бы в кругу своих родных). Сред. Юм. Уçса пăхать, тет, виççĕ-мĕш пӳлĕмне — ларать, тет, тĕнчере пĕр илемлĕ хĕр сăнчăрта. Ск. и пред. 13. Унăн ашшĕ Уланки ял пуçĕ те, пĕр пуян, паттăрăн пек кĕлетки çӳренĕ, тет, пĕр капан (как целый стог). N. † Сар кăшăллă витре — пĕр витре (первейшее ведро): кĕтейĕ-ши пире пĕр хитре? N. Алăксене тапрăм — уçăлчĕ, шыв çинчи пĕр (количество) чечек (единственный, или же песенная вставка) çутăлчĕ. Кан. Пĕчĕкçĕ пĕр кантăксене пăрахса, алăк пек пысăк кантăксем касаççĕ. Перестали делать в избах по одному оконцу, начали вырубать большие окна, величиною с дверь. Шарбаш. Ай, пичи Михали, пĕр арăмпе мухтанать! (хвалится одной женой, кроме которой у него ничего нет; по другому толкованию — постоянно хвалится). N. Пĕр ывăла (единственного сына) та илмелле (в солдаты). Рак. И эпирччĕ, эпирччĕ, эпир вуниккĕн пĕр хĕрччĕ; пĕр хăма çине пухăнтăмăр, çутăличчен салантăмăр. (Çăлтăр. Одни объясняют: «нас было двенадцать, и все мы были девицы»; другие понимают в смысле: «нас было двенадцать, и все мы составляли созвездие». Послед. толкование сомн.). Ала 95°. Пĕр кăшкар-ути çисен те (хотя питался лишь одним щавелем)... || Единственно (только). Сред. Юм. Ыттисем — ывăлсĕм, хĕр пĕр эп çиç. Остальные все братья, и одна лишь я — сестра. Ала 95°. Хирте вара вăл пĕр пăрçа çикелесе вăхăтне иртеркелесе анчах çӳренĕ. Альш. Кĕвĕсене каланă чух, сăмахĕсене кашни çĕрех пĕр пĕлнисене калаççĕ: хăшĕ аса килет, хăшне вăхăтне кура калама меллĕ, çавна. || В этом смысле иногда соединяется с наречием анчах. Истор. Вырăссем тутарсенчен пĕр парнесем парса анчах хăтăлайман, тата вĕсене çуллен куланай тӳлесе тăмалла пулнă. ППТ. Атьăр часрах! Вĕçсе кайăттăм та пĕр анчах (так!), çунат çук! || Один и тот же. Собр. Çулла та пĕр, хĕлле те пĕр. (Чăрăш). Артюшк. Эпир унпа пĕр ваконта карăмăр (килтĕмĕр). Баран. 192. Шухăшсем пурийĕн те пĕре килнĕ. || То (—то). N. Хăй хăранипе пĕр малалла, пĕр каялла пăхкаласа пырат, тет. Микушк. Пĕр пуççапат, пĕр тăрат. (Тараса). N. Вĕсем çак тĕлĕнмелле ĕçрен пĕр хăраса, пĕр савăнса çав çĕре иккĕшĕ пĕрле ирттернĕ: N. † Шурă хĕлĕхрен вĕрен яваççĕ: ĕнтĕ пĕр яваççĕ, пĕр сӳтеççĕ. Сборн. по мед. Вăл чир ерри-еррипе арасланать: пĕр йывăрланса, пĕр çăмăлланса темиçе çула пырать. Ёрдово. † Пиçнĕ çырла сăнăм пор: пĕр хоралать-и, пĕр шоралать-и, той илемне çав кӳрет. || Приблизительно. N. Пĕр вунулт-вунçич çулхи хĕрачесем, арçын ачасем... Юрк. Мĕн пурĕ пĕр аллă кĕнеке ытла. N. Ăна уншăн пĕр çирĕм пилĕк çăмарта параççĕ. Ст. Айб. Тата пĕр çĕр тенкĕ пар-ха тырă илме. N. Хăйсене пĕр вунăшар е çирĕмшер пус парсан, тин чармаççĕ. N. Вĕсем каллех çапла пĕрер вунăшар е çирĕмшер пус илсен, часах салтса параççĕ (веревку). О сохр. здор. Пĕр виç кун хушши, в течение трех дней. || Настоящий. N. Çуртра пĕр арçын анчах, вăл та пулин хулара тарçăра пурăнать. Çиме çитменни пĕр инкек. || Одинаковый; одинаково. N. Çынпа çын пĕр мар. Ст. Шаймурз. Манăн пӳрт пур, унăн кĕтессисем пĕр мар. (Вăл пулĕ алă пурнисем). Ст. Айб. Ĕмĕр пĕр килмест, теççĕ. Жизнь течет не гладко. (Послов.). Образцы. Ай-хай уйăх та пĕр, хĕвел те пĕр, вĕсен çутти мĕншĕн тĕрлĕ-ши? IЬ. Тăван эсĕ те пĕр, эпĕ те пĕр (мы с тобой одинаковы), пирĕн телей мĕншĕн тĕрлĕ-ши? IЬ. Улăм ури улт ура, улттăшĕ те пĕр ура (одинаковые). IЬ. Икĕшин сасси пĕр килет. Оба (журавль и журавлиха) кричат враз. Кама 52. Пуринчен те пĕр илме май килмест, мĕншĕн тесен пурин те пурлăхĕ пĕр пек мар. N. Саншăн пур çын та пĕрех. Для тебя все люди одинаковы. N. Кам чунĕ сан чунпа пĕр килет. || Каждый. N. Илтекенĕ пĕр ырăлатчĕ мана, кураканĕ пĕр мухтатчĕ. Юрк. Ăна курнă пĕр çын: ун пек ачасем пурăнмаççĕ, теççĕ. Ст. Чек. Кама хисеп (счёт) çитнине пĕр çапаççĕ. СВТ. Пĕчĕк ачасем, хулĕсене касман пулсан, шатра чирĕпе чирлесессĕн, чирлени пĕр (каждый, кто) вилеççĕ. IЬ. Хулне кассассăн кайран ачанăн кĕпине кунне пĕр (ежедневно) улăштарма кирлĕ. Альш. † Калаçнă пĕр сăмахсем вырăнлă пулсан, шет (может быть) калаçса пулмĕ-ши сăмах-сене? Бур. Ай-хай, тăванăмсем, пĕр чунăмсем, сирĕн пĕр сăмахăрсем (каждое ваше слово) пин ылттăн. Истор. Мĕн куçа курăнакан çынна пĕр чиксе пăрахнă. Туй. Хĕрĕ (невеста) те кама хирĕç пулать, кураканне пĕр асăнса йĕрет. Кого ни увидит, того и называет по имени и плачет. || Всё. N. Лаша пĕртте çăтмас, янине пĕр (все влитое) юхтарса кăларать (лекарство). || В одинаковом количестве. Эпир. çур. çĕршыв 23. Арçынпа хĕрарăм пирĕн вулăсра пĕр йышлах (в равном количестве). || Постоянно. N. Çап-çутă хĕвел пăхать: ăшă парса савăнса, йăл-йăл кулса пĕр тăрать. Ст. Шаймурз. † Çак тăвансемпе пĕр тăрсан, сисмĕп эп ĕмĕр иртнине. || Никакой. N. Санăн патшалăхунта пĕр сылăм та, пĕр çăмăр та çумĕ. Ашшĕ-амăшĕ. Кил-çурта пăхса тăма пĕр вăй та çук ĕнтĕ (совсем нет сил). Никит. Выльăхсем валли пĕр апат та (никакого корма) юлмарĕ (в засуху). || В отрицат. оборотах: ничего не ..., вовсе не ..., совершенно не... N. Урапа çинчен тепле аннă, хам пĕр (ничего) пĕлместĕп, тет. N. Асран пĕр кайми хĕрсем. N. Пĕр йор та çок. N. Авă саранча, шăрчăк, хăш-хăш çул тырра пĕр хăвармиччен çисе ярать. СТИК. Пĕр сасă-чĕвĕсĕрех епле каян унта. Как пойдешь без зову (на свадьбу). N. † Пĕр çук çĕртен (без всякого основания) çын çисен, çав çунтарать чĕрене. N. † Пичен йăмăк полаччен, хăрăк тонката полас мĕн, пĕр чĕнмесĕр (молча, без звука) ларас мĕн. (Хĕр йĕрри). Пахча çим. 3. Унта пĕр çил çуккипе хĕвелпе пахча çимĕçĕ пĕтсе ларать (погибают). Юрк. Леш, çывăрса лараканскер, ку мĕн каланине илтмесĕр, пĕр чĕнмесĕр çывăрса ларат. Толст. Çапла йытă пĕр нимĕнсĕрех тăрса юлчĕ (осталась ни с чем), тет. ХЛБ. Анчах ĕçе пит тĕплĕ, пĕр васкамасăр (нисколько не торопясь) тăвас пулать. Дик. леб. 34. Унăн сăнĕ, ĕлĕк илемлĕскер, халĕ хуп-хура, пĕр илемсĕр. Кильд. † Пĕр (ни разу) анмăтăм эпĕ шыв хĕрне, юрататăп шывăн сассине. Баран. 122. Пĕр кирлĕ мар чух, когда нет никакой надобности. || Какой-то. Ск. и пред. 46. Çурса пĕтернĕ кĕпи вырăнне пĕр хураскерне тăхăнса та янă. Якейк., Хора-к. † Пирн Йăванĕ туракĕ ял ятне те каламаþ, хĕр ятне те каламар, вырăс ялĕ поль тесе, маþа хĕрĕ поль тесе, пĕр хораскер-лотраскер, çак ял хăтне ярнăскер, пирн ял хăтне кӳрес çок. Орау. Пĕр тутаþ (т. е. тутарĕ) тем хăтланать унта, пăх-ха. IЬ. Пĕр мурĕ кунта епретсе хăварнă (испражнился жидким). || Какой-нибудь. Орау. Пĕр усалĕ çаклатса туртин (турδиын')!.. А вдруг, если какой-нибудь негодяй зацепит и отдернет задвижку!.. N. Килте пĕр япалине пăхсан та савăнмалли çук. || Во-первых. Ашшĕ-амăшĕ. Пĕр, вăл ĕнер, вырăнсăр сăмахсем калаçнăшăн, ӳкĕннĕ, ытларах тата Лисахвине вăл (он) хĕрĕнкĕ чухне чĕрене çемçетмелле сăмахсем каламаншĕн çиленнĕ. || С одной стороны. Изамб. Т. Çитменни пĕр хуплат, тата кин: ĕçлеместĕн, тесе, пĕр вăрçат. || Иногда употребл. в смысле «замечательно». Орау. || Иногда является как бы вставкой и не переводится. П. Пинерь. † Вăрман хĕрри каюлă, пĕр ярса утсем транас çук. Кильд. † Пĕр çавăрса илсе пĕр юрлăтăм. Н. Карм. † Кăçалхи пĕр ута, ай, çуласси; çулассинчен питĕрех пухасси. Çак тăвансене пĕр курасси; курассинчен питĕрех уйрăласси. Шибач. † Лаши пĕр йортать, поçне пĕр утать, вăрăм пĕр çолне çитесшĕн. N. † Ах, аннеçĕм, анне, пĕр çуратрăн, ӳстертĕн, пама вырăн тупмарăн. Турх. Ăшра мĕн пуррине каласассăн, пĕр хурланнă чунăм пĕр ĕсĕклĕ (будет всхлипывать). АПП. Ямшăксенĕн пуши — вăрăм пушă, пĕр çавăрса çапасси час пулмасть. Баран. 54. Çитнĕ ялта пĕр Тарас çавăн пек пумилкке туса хăварнă. IЬ. 130. Хăш та хăш чул ытла та нумай пулать; пĕр хăйсенченех тусем, сăртсем пулса тăраççĕ. Абыз. † Килях та пĕр, ывлăм, темерĕ (дуб). N. † Вуник пĕр юман пĕр кутра, турачсемĕр хăй майлă, çулчисемĕр çил майлă. Сунчел. † Кашăк аврисене сăрлама вуниккĕ пĕр мăскал сăр кирлĕ. N. Кĕмĕлтен çĕрĕ хывтартăм, вуникĕ пĕр кĕмĕл укçаран. Образцы 59. Курки аврисене сăр сарлама вуникĕ пĕр тĕслĕ сăр кирлĕ (12 разных красок). N. † Хурăн пĕр айĕнче ик сулă: пĕри ылттăн, пĕри кĕмĕл. Альш. Хамăр пуçа шухăшсем ӳксессĕн, авăнтăмăр хура çĕлен пек, хуçăлтăмăр çĕмĕрт пĕр туя пек. IЬ. Аврăлă куркан аври ылттăн, çавра пĕр куркан тĕпĕ ылттăн. (Здесь можно понять и в см. «единственный»). N. Вуникĕ чĕкеç пĕр кашта (заняли весь шест), юрласа пĕр юрри пĕтмерĕ. Пазух. Сĕтелĕрсем çинчи сĕтел çитти, утмăл та пĕр çитмĕл те, ай, çӳçи пур. Шел. 7. Ылттăнăм та çук ман, кĕмĕлĕм çук, пĕр Мускавран килнĕ те мулăм çук. (Можно понять и в смысле: «ни одного»). Юрк. † Эпир çак тăвансемпе пĕрле пусан, калаçса пĕр сăмахăмсем пĕтме-çке. Альш. † Сатраях та çырла пиçет-çке, тĕрлĕрен пĕр курăкпа варшăнса. Собр. † Ларсам, ларсам, тиеççĕ. Хăш-пĕр енчен ларам-ши? (Здесь можно понимать и как «хăш-хăш», который). || Альш. Пĕр шӳтле вăл (одна комедия), хĕри-пăраç ĕçки. || Выражает любовное отношение. С. Тим. † Икĕ пӳртçĕм, пĕр пӳртçĕм, йĕри-тавра тĕкмеçĕм. Тайба-Т. † Ĕнтĕ хирте тăман çăвать-ĕçке, ял хушшисем те пĕр епле-ши? Янтик. Çаранăн та пуçĕ çырлалăх, çырлалăх, лартăр пĕр Питрав çитиччен: Ачач 110. Килте пĕр аннене каласа парап ĕнтĕ, тесе малтанах шутласа хурать. || Вплоть до. N. † Мамăк минтер, тĕк тӳшек: пĕччен ан вырт, иккĕн вырт. Пĕрех пĕччен (в одиночку) выртсассăн, пĕр вилеччен ӳкĕнĕн.
(-га), короткий промежуток времени. Юрк. Паранкă чăвашсем хушшинче нумайранпа мар халĕ, авă çав пиркепе чăвашсем паранкăран пĕр авка нумаях çимĕçсем тума пĕлмеççĕ. СПВВ. Пĕр авкана= пĕр вăхăтлăха. См. авка.
по одному. НАК. Сана çитмĕл те çичĕ тĕслĕ тырăпа пуççапатпăр, пĕрер вăкăр паратпăр, пĕр пăтакка юсман паратпăр, çырлах. (Моленье Сĕмĕле в чӳк). N. Мана пилĕк хутчен хĕрĕхе пĕрер çитми çапрĕç. N. Çĕр те пĕрер, пин те пĕрер. || Приблизительно. Юрк. Пĕрер вунă çулă пурăннă пулсан, пирĕн ял пĕтĕмпех урăхла пулнă пулĕчĕçĕ. IЬ. Пĕрер пилĕкшер пус валеçет. N. Уйăхра пĕрер кĕрепенк тапак ярах тăрăр. О сохр. здор. Пăрçана пĕçериччен малтан, пĕрер куна яхăн, сивĕ шыв çине ярса шӳтерес пулать. Савруши. Пĕрер кун иртсен вара вăсем уездный хулана кайма пухăнаççĕ. Сред. Юм. Ман паян пĕрер пăт пик (приблизительно около пуда, может быть и меньше пуда, может быть и больше) салат илмеллечĕ. N. Çыру пĕрер канвертпе яр. Ст. Чек. Пĕрер суткаран тавăрăнмалла (через сутки-ли, как-ли). Шурăм-п. Сана чăрманнăшăн пĕрер тенкĕ парăттăмăрччĕ. N. Ан именсе тăр ĕнтĕ, лар, пĕрер курка та пусан ĕç ĕнтĕ. N. Çакăнпах иртсе каймасть-ха ку чир, пĕрер кунтан çынна каллах çĕнĕрен тытса пăрахса пĕр тавлăка йăхăн асаплантарать. Юрк. Ку çапла темиçе тапхăр юри эхлетсе, туллиех тултарса ĕçкеленине курсан, хуçи те хуйхăллăрах пулса: пысăк хăнам, ман валли те пĕрерне эхлетсе тултарса пар халĕ! тесе ыйтат, тет. Букв. 1886. Ай-ай, манăн çăвара пĕрер улми татăлса ӳкейинччĕ. || Какой-нибудь. Б. Аккоз. Пĕрер кун килсе (пырса) кай. Когда-нибудь зайди (к нам). N. Уйрăм-уйрăм пурăнаканскерсем пĕрер вырăна пухăна-пухăна ларнă. Кан. Пуштăсем час-часах пĕрер яла эрнере 2—3 каяс вырăнне пĕрре кăна каяççĕ. || Как-нибудь. N. Эсĕ ун патне пĕрер кайса кур.
(пĕр + усилит. част. ех), один только. Вĕлле хурчĕ. 11. Пĕр çулхине çапла ман пахчара улма йывăççи чечеки тăкăнсан, пĕрех кунта, хам сисеччен, тăватă вĕллери хуртсене вĕлерсе пылне çаратса кайрĕç. Чт. по пчел. Хăш чухне эпĕ пĕрех кунта пилĕк сехет те ĕçлетĕп. N. Хăшĕ тепĕр чухне пĕрех каçра çич-сакăр тенкĕ ĕçсе яраççĕ, усси пуçа ыраттарнинчен урăх нимĕн те çук. Альш. Пуп ачана мĕнле ят хунă, çав юранă. Çавăнпа чăвашăн пĕрех килте пĕр ятлă çын темиçе. N. † Ах, тантăшçăм, тетĕп, пĕрех чунçăм. М. Васильев. Эп мĕн порĕ те онта пĕрех кайса корнă, и то пĕчиккĕ чох анчах. N. Утасра (назв. местности) пĕрех çын вили выртат. || Одно и то же, одинаково, все равно. СЧЧ. Капла чӳк тунипе чӳк туманни пĕрех, луччĕ вуç чӳк тăвас мар, терĕçĕ. Дик. леб. Кĕнеке çине пăхса та, пăхмасăр та пĕрех вуланă. Кан. Пирĕн ялăнпа пĕрех, нумай пусăллă уйсем туса хăвараççĕ. || Постоянно. Çĕнтĕрчĕ 14. Манпала пĕрех аван пулсан, сире кĕрпе-çăнăх мĕн чухлĕ кирлĕ, çавăн чухлĕ парăттăм. || Почти. N. Халĕ эпĕр сирĕн Павĕлпеле пĕрле курса пуплетпĕр кашни конпа пĕрех. Кан. Пур çĕртепе пĕрех шыв тăрать. Ачач 11. Çапах та, йăвăç пахчисем кашни килĕнпе пĕрех. Шурăм-п. Амăшĕ увăн патĕнчен уйăрăлманпа пĕрех. Изамб. Т. Кантăра шывран кăларсан ĕç вара пĕтнĕпе пĕрех. Юрк. † Çак киле те килтĕм, мĕн куртăм? Пĕрех хам çĕклейми чыс куртăм. || Вдруг, неожиданно, сразу. Собр. Хай вупăр (ведьма) кушак пулчĕ, тет те, куçран пĕрех çухалчĕ, тет. Качал. Ку ăна апла калакансене пĕрех хăрах хултан тытса утать, тит. Янбулат. Ачийĕ (парень) пĕрех пачĕ ричакпа, карчăк анраса карĕ. IЬ. Эсĕ вара пĕрех çап она (чтобы убить его). Якейк. Илле кăçкăрса килнĕ чох пирн Элексантăр пĕрех хыçала таратчĕ кăмака çинче (прятался назад на печке).
около двух. N. Унтан тата туй киле кĕнĕ çĕре пĕрер пичĕке сăра та, пĕр-икшер витре эрех калаçаççĕ (выговаривают). N. Пирĕн хĕрĕмĕр халĕ çамрăк, тата пĕр-икшер çул ашшĕ-амăш килĕнче лартăр халĕ.
никто; кто-нибудь, никоторый. Юрк. Эсир ăçта чупса çӳретĕр, пĕри-пĕр килте çук. IЬ. Ăçта кайса пĕтнĕ-ши халĕ çав япаласем?... Пĕри-пĕр кунта куçа курăнмас-çке? N. Халĕ ăспа тумалли ĕçре пĕри-пĕр япала тунни çук, пĕри-пĕр тарăшни курăнмасть.
посредственный, посредственно; так себе, ничего, средне; более или менее. Баран. 126. Тилĕ пысăк мар, пĕрмайлăрах йытă пек. N. Аванни тăчĕ 1 т. 60 п., пĕрмайлăраххи 1 р. 50 к. (пуд). N. Пурăнатпăр-ха пĕрмайлă. Календ. 1904. Тырă кăçал матурах пулмарĕ, ыраш пĕрмайлă пулчĕ. Юрк. Чăнах хĕрĕ (невеста) пĕрмайлă, юрĕ, аннесемпе калаçса пăхăп, терĕм. N. Ĕлĕк те пĕрмайлăрах пурăнаканскер, халĕ пĕтĕмпех начарланса юлчĕ. N. Пĕрмайлă пурăнакан çын ĕçтерĕ-çитерĕ, унăн хăйĕн те ĕçлекен çиме тивĕçлине пĕлес пулать. N. Пĕрмайлăрах çын туртма та пăрахаймасть. Ст. Чек. Пĕрмайлă пурăнать (ни бедно, ни богато). Юрк. Чирлĕ куçăм пĕрмайлă тӳрлене пуçларĕ; çырăва пĕрмайлă вулакалатăп (удовлетворительно).
первый. N. N. çинчен хыпар çук халĕ. Августăн пĕрмĕшĕнче килмелле, теççĕ. См. пĕрĕмĕш, пĕрремĕш.
бревно. Сред. Юм. Каска — вăншар вершкаллă пысăк пĕрене. Бес. чув. 5. Унта халĕ Хайрулла вăрмантан пĕренесем кăларкаласа пасара леçет. ФТТ. Тĕлĕкре пĕрене курсан — çын пуять, тет. N. Ывăнсан, вăйран кайсан, улăм пĕрчи те пĕрене хулăнăш курăнат. Торп-к. Пĕр пӳрт пĕрени пек ăскер йăтса килчĕ (дерево принес). Пазух. Ĕнтĕ пӳрт хыçĕнчи, ай, пĕрене, хăçанах пулĕ-ши пĕрене. СТИК. Пĕрене пуç картас, зарубить конец бревна для сруба. Ст. Чек. Ана паллине пирĕн паллă теççĕ. Паллă вăрманта, вăрман уйăрсан, касас йăвăçсем çине тăваççĕ; пĕренесем, каштасем, путек хăлхисем çине тăваççĕ. Кожар. Пĕренен-пĕренен тултарнă. (Снега) нанесло волнами, рядами (похожими на ряды лежащих параллельно бревен). || Балка. Качал. Сăвай çинче пĕрене (на мельнице). || Стена. Шибач. Пухрĕçĕ = пăхрĕç, посмотрели): пĕрене çомăнче — çакăнса тăрать çип. О сохр. здор. Çавăн пек нӳрлĕ пӳртсенче пĕрене çăмăнче çыврас пулмасть. Бгтр. Сывмар (халсăр) çын пĕрене патнелле пăхса выртсан, вилет, теççĕ. (Поверье).
рвать, трепать. Собр. Ăна (ведьму) вара тула кăларса ярсан, хайхине ну йытă пĕсĕрлентере (рвать, трепать) пуçларĕ, тет. || Пробирать, журить. Янтик. Пăртик тăр халĕ, асту! атте кисен пĕсĕрлентерет ак сана (проберет). N. Паян вăл уроксене вĕренсе килмен те, ăна учитĕл пит хытă пĕсĕрлентерчĕ. См. пăсăрлантар.
(пэ̆т), кончиться, закончиться. Шел. 108. Каласа пĕтет-и халĕ, пичче? Регули 1224. Ку эрне пĕтнĕ çĕре килет. Приедет к концу этой недели. Кан. Сăра савăчĕ октябĕр уйăхĕ пĕтнĕ çĕрелле ĕçлеме те пуçлать. Юрк. Ирхи çилпелен, каçхи сулхăнпалан тунă-пĕтнĕ çĕршыва çитесчĕ. N. Чернушка пĕтес çĕрте пĕр арман пĕви пур. || Приходить к концу N. Ĕçме-çиме пĕтсе килет ĕнтĕ. Изамб. Т. Ыраш çиме пĕтсен, эпĕ Илчене ыраш кайса шырама хушрăм. N. † Улăхрăм çӳлĕ ту çине, çапрăм-салатрăм чăн мерчен, пуçтартăм-пуçтартăм-пĕтмерĕ, çип çине тиртĕм — çитмерĕ. || Выходить, выйти в расход. Альш. Ара хай ватă шуйттан пĕççи пĕтнĕ-и мĕн сирĕн (разве уже вся вышла)? Якейк. Сакă яла килмесĕр сана валли хĕр пĕтни? Торай-к. † И, вупкăн кĕрӳшĕ, çак таранччен килмесен, сана вали хĕр пĕтри. Икково. † Манран савни сивĕнчĕ, сар ача пĕтнĕн тойăнчĕ. (Гов. девица). Чураль-к. Кăмака çинчи сарă çыв (= çăв) ирлимас-çке, пĕтимас-çке хамăр ялти сар варлийĕ мансăр пурнăç пурнимас-çке. || Высохнуть. N. Ĕç çинче Герасимовкă çыннисем пуссисенче шыв пĕтех пуçларĕ. || Очищаться. О сохр. здор. Тирĕнчен (шкура) чир кайран та час пĕтмест. IЬ. Кирек мĕнле ерекен чир те тумтир çумăнчен пĕтет вара. || Исчезнуть из вида, пропасть. N. Çаксем ачасене курсан, тăруках пĕтсе ларчĕç (исчезли из вида, пропали), тет. || Орау. Темскер сасă пĕтрĕ-ха. Кан. Анчах ярт-ярт вăййи пĕтмеллипех пĕтрĕ, тесе, кулянмалли çук. Ишек. Вара вăл çыннăн пӳрчĕ ахалех пĕтнĕ вара. || Погибнуть. Кан. Ку ача-пăчапа пĕтес пулать, тырă вырма та чарать. Баран. 47. Тата кăшт тăнă пулсан, пĕтнĕччĕ ĕнтĕ (я погиб бы). N. Палуми пĕтрĕ. Яблоки (цвет) погибли. N. Тĕнче, мĕншĕн пĕтми пек мăн кăмăллă тăратăн? Истор. Çывăхри халăх, Дон патĕнче вăрçнă чух, пит пĕтнĕ те, çавăнпа çывăхран пуçтарма туман. Альш. Эй, пĕтнĕ чун, çаплах вăрçасшăн. Шăна чир. сар. 22. Нумай хуласенче шăнасем пĕтĕмпех пĕтни те пур. Юрк. Ăна (лошадь): пĕттĕр, тесе, арăмĕ пĕр эрне çитермесĕр, ĕçтермесĕр тăнă. IЬ. Çӳллĕ çĕртен ӳкнĕскер çавăнтах пĕтет. N. Пĕтесскер, пĕтменскер, брань. N. Пĕтеттĕмĕр тăванăм! Мы чуть не погибли. Ст. Чек. Пĕтмест мĕнкĕ те. Не погибнет во век. || Разориться. Коракыш. Пĕр ялта арман пур, вăл арман хуçи чĕнсе (прося милостыню) çӳрет. Вăл арманне пĕвелесе пĕтнĕ (разорился). N. Анчах хресченсем çакна-ăна илмесĕр хăйсене хăйсем пĕтсе пурăнаççĕ. || Износиться. N. Чăн хăмаçран кĕпе çĕлетрĕм, арки-çанни, пĕтмес, мĕн тăвас? Изамб. Т. Ачасен çăпатисем пĕтнĕ-ха, акă пушăт илмелле. || Прийти в негодность. N. † Илтĕм скрипка аллăма, скрипка аври пĕтнĕ мĕн. Регули 746. Ку çĕçĕ пĕтнĕ. || Изводиться. Ст. Айб. † Шыв хĕрринче çӳçе ӳсет-çке, ун айĕнче çырла та, ай, пиçет-çке; ан йĕрсем-е, тантăш, ан пĕтсем-е, пиртен лайăх тата, ай, ӳсет-çке. || В качестве вспомог. глагола. Собр. Ман халăх ăçта кайса пĕтнĕ (куда делся)? Альш. Ахаль те ку енчи çынсем калаçма юратарах параççĕ, çынна курсан, тĕл пулсан, ыйтса, тĕпчесе пĕтеççĕ. П. N. Вĕсем çул çинче асапланса пĕтнĕ (измучились). Баран. 179. Кăмăлне килсех пĕтмен. Ему не совсем нравилась. N. Кĕтӳ хире саланса пĕтнĕ. Çăнăх урайне саланса пĕтнĕ. Çăнăх пĕтĕм урай талккăшĕпе саланса пĕтнĕ. ТХКА 123. Тăвăл хуçнă йăвăçла урлă-пирлĕ тăсăлса ӳксе пĕтнĕ урайне. N. Çук, май мар пире кунта, ку çын та манăн кăмăла кайсах пĕтмест. Собр. Çав арçури вара вăрмантах кăшкăрса пĕтнĕ, тет. КАХ. Пӳртре пурте çывăрса пĕтсен, çав хĕрт-сурт кăмака çинчен анат, тет. N. Кунта тăхăнса килнĕ тумтирĕмсем çĕтĕлсе, татăлса пĕтрĕç, тумтирсĕр темĕн чухлĕ шăнса пĕтеттĕм (мерзла), е шăрăхпа пиçсе пĕтеттĕм. ЧС. Старик апла каласанах, ачасем пурте кайса пĕтрĕç. Ск. и пред. 9. Тырă выраççĕ юрласа, пĕтрĕ карчăк ывăнса. Шурăм-п. Çынсем ирех кайса пĕтнĕ. М. Васильев. Пĕртак тăрсан, çăмăр çумасăрах çанталăк уяртса каять, вĕсен та ани сохаласа пĕтет. ППТ. Çапла вара мĕн тăвассисене пурне те туса хытланса пĕтеççĕ те (кончают. Сĕрен). IЬ. Хăш çулне шалт чараймаççĕ: выльăхсем пăркаланса пĕтеççĕ. М. Сунч. Çула мĕне кайсан, улма йăтса пыракан çынсенчен иртсе пĕтмелле марччĕ. N. Унтан, пурте çăвăнса пĕтсен, хываççĕ. Ал. цв. 5. Нихçан лашапа та, çуран та витĕр тухса пĕтмелле мар, хура вăрман тăрăх пĕр çаврăнса пăхмасăр пырать. ЧС. Тем тĕрлĕ асса пĕтрĕр пулĕ çав унта (вы там, чай, всячески озорничали, изозорничались), унта асма пĕрте юрамас вĕт: часах лăп-лап çакăнат. Артюшк. Ăна юр çинче йăвалантарнă та, вăл пĕтĕмпех юрланса пĕтнĕ. Шăна чир. сар. 7. Вĕсем çулласенче, шăрăх вăхăтра, этем пурăнакан таврашра вуншар-çĕршер пинĕн вĕçсе çӳреççĕ, пур çĕре те ларса пĕтеççĕ, нăйлатса çӳреççĕ. Истор. Темĕн чухлĕ çын пĕр айăпсăр йĕрсе, макăрса пĕтнĕ. N. Тутарсемпе юнашар пурăнаканнисем тутарсенĕн сăмахсене йышăнса пĕтнĕ. Альш. Пӳрчĕ туса пĕтнĕ-пĕтменех кивелчĕ. Шурăм-п. Халăх питех нумай таварсем кутне выртса пĕтнĕ.
(пэ̆дэр), кончить. N. Çыру пĕтернĕ чух, тĕп кĕнекесем çине: хресченсем çĕр илеççĕ, тесе, çырман. || Прикончить, прихлопнуть, прекратить. Якейк. Вăсам ку ĕçе хопласшăн, пĕтересшĕн. Они хотят потушить дело. N. Эпĕр пурнакан Микула хуçа та начарлана пуçлаþ, ясмăк яшкисем анчах çитарат, ĕçне пĕтерме те шутлат кăçалхи çул. Кан. Аслă сут ачине Шаравтинăв патĕнче усрамалла тăвать. Арăмĕ вилнĕ пирки ĕнепеле кĕлет шырассине пĕтерсе лартать (прекращает). || Истреблять, уничтожать. Ивановка. Халĕ ĕнтĕ вăрмансене пĕтерчĕç, тыр та пулакан пулчĕ. || Погубить. Н. Байгул. Пĕтертĕн эсĕ ман пуçа. Погубил ты меня. N. Вĕсем пире пĕтермесĕр каймаççĕ. || Изругать. КАЯ. Кĕсем тата аттене каласа кăтартсан, атте пĕтерет ĕнтĕ (отец со мною, не знаю, что сделает). ЧС. Аçу пасартан таврăнсан, умма татнăшăн пĕтерет. || Износить. Юрк. † Урам чипер пулсассăн, йĕс таканлă атă тăхăнăтăм; хĕрсем лайăх пулсассăн, хранчус тутăрма пĕтерĕтĕм. Якейк. † Çийăм толли сар кĕрĕк, çия тăхăнса пĕтермесĕр, сар хĕрсенчен уйăрлас марч. N. † Çуна лайăх тиейса, çынтан иртсе чупас мар, çуна тупанне пĕтерес мар. || Издержать, употребить. N. Пылчăкĕсене çуса вунă кĕрепенке супăн пĕтернĕ. || Промотать. Юрк. Чул çурта парсан, вăл ăна та пурĕ-пĕр пĕтерет. || Вылечить. N. Иванпа Якур шатрине пĕтереймерĕм (т. е. не могла вылечить сыпь). || Издеваться, надсмехаться. N. Сайра кăна çыннăн пысăкрах куç пулать те, ăна та пулин ыттисем: лаша куç, тесе, пĕтереç. || N. † Ир те куртăм эп сана, каç та куртăм эп сана, килессу çук эс мана. Мĕшĕн сăмах пĕтертĕн? N. Аппаçăмах çавă пур, çичĕ ютăн ачипе тахçанах сăмах пĕтернĕ. N. Тата савăт хуçисем пĕр канаш пулса хăйсем хунă хакран йӳне сутмалла мар канаш пĕтереççĕ. || Вышить, сшить. N. † Шорă тотăр пĕтертĕм, пăрасни кон çыхас пек. Пазух. Улача кĕпе, йĕтĕн çуха, ан пĕтерсем лутшах, тăхăнаймăп. Бугуль. Французский тутăр (вĕç) пĕтернĕ чух пуçра симĕс тутăр пулминччĕ. Альш. Ватă карчăксем çутăлтарса яраççĕ (форсят в нарядах) çĕнĕ илемлĕ пĕтернĕ сурпансем, илемлĕ пĕтернĕ кĕпесем. IЬ. † Улача чаршав çӳçине шав укапа пĕтернĕ, шурă чаршав çӳçине шурă пурçăнпа пĕтернĕ. Бур. † Шурă шупăр аркине шурă пурçăнпа пĕтернĕ, кăвак шупăр аркине кăвак пурçăнпа пĕтернĕ. N. † Улача кĕпе кам тăхăнмĕ, аркине хăмаçпа пĕтерсен. С. Тим. † Шур тăваткăл тутăр пĕтертĕм, кĕçĕн çăварни кун çыхас пек. Н. Карм. † Ăлăхрăм çӳлĕ ту çине, лартăм шурă чул çине, пурçăн сарă пĕтерме; пурçăн сарă пĕтет пуль, пуçăм сая каять пуль. Якейк. Пыçаххи пĕтерес тени пыçаххи вĕçне çӳçе ярас тени полать. IЬ. Пиртен кĕпе касаççĕ, ĕçлеççĕ, пĕтерсе тăхăнаççĕ. Сред. Юм. Кĕпе пĕтерет-ха ô. Узорчатую рубашку шьет. IЬ. Сорпан пĕтерсе çыхрăм. Сготовил убор и завязал им голову. IЬ. Тотăр-сорпан пĕтерет, припасает вещи, нужные замужним (головной убор). НАК. Кăмăлча илсессĕн кайран, хĕрин ашшĕсем хĕрне валли япаласем пĕтерме таварсем илсе параççĕ. Хĕр вара, япаласем илсе парсассăн, хĕр çумăçсене пухать те, мĕн пур пĕтермелли япалисене пурне те пĕтерттерет. || В качестве вспомог. гл. Изванк. Микул карчăкĕ тата темиçе пинĕ тĕслĕ каласа пĕтерчĕ те, анчах эпĕ унăн сăмахĕсене пĕтĕмпех астуса çитерейместĕп. IЬ. Пĕр çулне пирĕн патра çĕр виçрĕç те, пĕтĕм ял çĕр тавраш туса пĕтерчĕç [все пересовершали (посовершали) «сĕр тавраш»]. М. Сунч. Тата турăш умне тем чухлĕ çурта çутса пĕтернĕччĕ (при изгнании мора). IЬ. Киле ан кĕтĕр тесе (т. е. мур), хапхасене тикĕтпе сĕрсе пĕтеретчĕç. Сёт-к. Утсам панчи ачасань, çурса (= çывăрса) кайсан, орисене салтаç те, çăпата кантрисене тĕвĕллесе пĕтереç вара. Орау. Туса пĕтерсен (савине, по миновании надобности), вуласа пĕтерсен (кĕнекине) кӳрсе пар. Ал. цв. 9. Вăл тумланса çăвăнса пĕтерет те, çак тĕлĕнмелле çĕнĕ ĕçрен ĕнтĕ тĕлĕнмест те. В. С. Разум. КЧП. Ана çинчи çулнă пăрçама уйĕпех çил вĕçтерсе пĕтерчĕ. Кан. Ачана пĕчĕк чухне тем тĕрлĕ кипкесемпе чĕркесе, çыхса пĕтермелле мар. IЬ. Чăвашла кино картин куртăм та, татах курас килсе пĕтерет. Альш. Тутар килне-йышне ырласа пĕтереймес (всячески хвалит татарскую семью): чăваш тутара тус тăвать, хăнана çӳрет. Аттик. Вĕсем тата нумай каласа пĕтереççĕ те, эпĕ анчах вĕсем пек тĕпĕ-йĕрĕпе пĕлейместĕп. Истор. Хăйне пĕр-пĕр усал ан туччăр, тесе, вĕсене малтан икĕ вут хушшинчен кăларнă, унтан хăйсенĕн кĕлеткисене пуççаптарнă, чĕркуççи çине лартса пĕтернĕ. N. Çапах эпĕ вĕсем каланине малтан пит ĕненсех пĕтермерĕм. N. Çак çурт тавра йывăçсем лартса пĕтерĕр.
(пэ̆дэ̆, пӧ̌д'ӧ̌), беременная, чреватая, стельная, жеребая, суягная, супоросая и т. д. N. Кучĕпе шăван, сăмсипе сывлан, пĕтти-хĕсĕррипе атьăр туя! (Клич на свадьбу). N. Ĕне те пĕтĕ халĕ. || В перен. знач. Шашкар. Çĕр пĕтĕ, земля беременна весною, до появления травки: «çĕре патакпа çапма йорамас, алтма, касма йорамас». ТХКА 34. Кăçал вăрман пĕтĕ пулĕ-ши, мăйăр-икел пулĕ-ши, тесе, арăмпа çавтăнса, пуплесе пыратпăр вăрманта. Шел. 86. Ушкăнĕпеле пĕтĕ кимсене шывран типпелле харăс туртаççĕ.
(пӧтрэ), назв. кожаного мешка. В. Олг. Разг. С. Мих. 23. Пĕтре; так называли большие кожаные сумы, в которых чуваши вывозили на базар муку. Они были похожи на мехи степных жителей, в которых эти держат кумыс и берут в путь воду. МПП. Пĕтре — чĕнрен кулек вырăнне тунă 4 пăт-кĕрекен тырă хутаççи. Пшкрт. Ĕлĕк авалхи çынсам тырă хумали пĕтре тунăç пошăтран сăрантан. Хорачка. Пĕтре (пӧтрӓ) — чĕнĕн, ĕне тирĕнчен, чĕнтен туса, онта тырă хуаччă, 5 пăт кĕрет, кая кĕрекен те пор (халĕ çок). Сред. Юм. Çĕнçôл çĕрĕ хĕрсĕм кĕлет пĕренине çӳлтен аялалла хăлаçпа виçеççĕ те, çӳлтен пуçласа, кашни пĕренине: пӳлме, пĕтре, мих, тесе, шотлаççĕ Пӳлме тесен, пĕрени шôтласа пĕтсен, хĕре пуян çĕре каять, теççĕ, ыттисем? Орау. Пĕтре — сысна тирĕнчен мишук. Ун çине пыл та, укçа та тултарнă. Сĕвессе ури-хӳрипех сӳнĕ. Истор. Вĕсем (тутарсем) хăйсен япалисене пĕтресем ăшне чиксе çĕленĕ те, лаша хӳрисенчен çыхса каçарнă (через реки). || Куль. СПВВ. Т. Пĕтре — куль тенни пулать. || Ремень. N. Вуник пушăт çăпати пуй çăпата (= пуян çăпата? может быть, искаж. вм. туй çăпати?), кантрисене шак пĕтрепе явайнă.
(пэ̆ц'ц'эн, пэ̆ч'ч'эн, Пшкрт: пэ̆чӓн) одинокий, одиноко, в одиночестве. Юрк. Атте, çăварни чупам-и ? — Чупассине чуп та, пĕччен пĕр хĕр ан ларт. Ала 26°. Вăл хăваттере пĕччен пӳрте кĕнĕ, тет. N. Уйри пĕччен йывăç. Бес. Çамрăк ачисене пĕччен килсе пăрахса. К.-Кушки. † Ай-хай, уйăх пĕччен, уйăх пĕччен мар халĕ, çăлтăр пур. Ай-хай эпир пĕччен, эпир пĕччен, эпир пĕччен мар халĕ, тăвансем пур. Образцы. Пĕччен пуçпа лартăм, шухăшларăм, çамрăк ĕмĕр епле иртнинчен. Якейк. Вăсам пĕччен мар. Они не одни, ведь их не один (= пĕр ача анчах мар-çке). БАБ. Ялта та пĕр ăратни тавраш те çук (у него). Çавăнпа та ăна пĕччен Павăл теççĕ. Б. 13. Пĕччен автан ашĕ çиме анчах аван, теççĕ. Ядр. † Полккăн-полккăн квакарçын; пĕччен пĕрне хорчка тытрĕ. (Одного только, который был один). Собр. † Пирĕн пек пĕччен карчăксем урай тăрăх утнă чух килте пĕчченех пурăннăран ик аллине шарт çапаççĕ. N. Пĕр-пĕччен эп, пĕр-пĕччен тухрăм уялла. Пир. Ял. Çавăнпа та ăна (черепицу) пĕччен-пĕччен илсе, тупса витме хĕнтерех. Кан. Çакăншăн сут айăпласа пĕрер çулталăк тĕрмере, пĕччен çĕрте (в одиночке) лартмалла турĕ. N. Пĕччен çыннăн алă çитмест. Один работник не успевает. N. Пĕччен-пĕччен, по одиночке. || Туз (в картах). К.-Кушки. Кирпĕç пĕччен, бубновый туз.
(пэ̆шкэ̆н), нагибаться, наклоняться. СПВВ. Пĕшкĕнес= пĕкĕнес. Якейк. Пĕшкĕнмесĕр, çĕртен вăл окçая илес çок эс. Не наклонившись, не достанешь ты эту монету. IЬ. Пĕшкĕнерех пар. Юрк. Вăл пирĕн енне çурăмĕпе çаврăнса тăрса, часах пĕшкĕнсе, темĕскер шыра пуçларĕ. IЬ. Пĕр салтак, хăй тĕлне пĕр пулĕ уласа, шăхăрса пыннине илтсен, унтан хăраса: хама ан тивтĕр, тесе, кăшт пĕшкĕнсе илет. IЬ. Халĕ те пĕшкĕнсе ĕлкĕртĕм, пĕшкĕнсе ĕлкĕрмен пулсан, вăл мана вĕлеретчĕ. N. † Çĕлĕкне илме пĕшкĕнсен, сăмси çĕре тивет-çке. Дик. леб. 45. Патша çуртĕнчи пĕтĕм çын ун умĕнче тата пĕшкĕнерех тайăлнă. Ст. Чек. Пĕшкĕнсе ларнă. 1) Сел на корточки; 2) присел (напр., в засаде). Кан. Пуçĕсене çĕклесе, пур ĕçе те чăрмантарма пĕшкĕнеççĕ.
усадьба. N. Çак хуçанăн тăватă кĕтеслĕ планчĕ пур. Тăватă кĕтеслĕ планчĕнче ултă юпалă хапхи пур. (Такмак). Альш. Элшел урамĕсем сарлака. Плантсем те тăвăрах мар. IЬ. Килĕ-çурчĕсем плант сарлакăшĕ, тăрăшĕ. IЬ. Çав кӳлĕ урлă каçсан, вара тата çĕнĕ плантсем пыраççĕ ĕнтĕ халĕ. К.-Кушки. Ĕлĕк плант илмелле пулсан халăха ĕçтермелле пулнă, вара тин лайăх плант панă.
пароход (от русск. паровой). Шурам-п. Улюн Атăл çине пăх халĕ, шурă правай улăхать.
прийти в негодность. СТИК. Вăл çын пĕр-ик çул хушшинчен пăрахăçа тухса карĕ. Ха, виçĕм çулсенче мăнашкалă аван çынччĕ: хăй ĕçне хăй тăватчĕ. Çиме çăкăри çитетчĕ, кил-çурчĕ çăмарта пек чип-чиперччĕ, халĕ пăх: нимĕн те çук. Хăй чист ĕçсе пĕтни пек çӳрет.
то же, что пĕрене, бревно. СТИК. Ĕлĕк, асаттесем каланă сăмахпа... тырă час пулман, тет. Халĕ тырă вырма Петравках тухаççĕ, ĕлĕк, Ĕлен кун иртсен тин. Тырă вырасси пĕр икĕ уйăха яхăн пыратчĕ, тет. Тырă ан тăкăнса пĕттĕр, тесе, ăна прене кустарса хăма пек вырттарса тухатчĕç, тет. Вара хутте хĕл лараччен выр. Авал ахаль те кĕлтене çунапа турттаратчĕç, тет.
спасибо. Якейк. Ача-пăча: рахмат, тесе, халĕ колса анчах калать. Ваттисем ку сăмаха серьезно калаççĕ. Чуратч. Ц. Ĕçрĕмĕр те çирĕмĕр, рахмат сире сăра тунăшăн. Йӳç. такăнт. 36. Ах аттеçĕм, аннеçĕм те, рахмат сире çуратнăшăн. См. рехмет.
спокойствие, удобство, покой, безмятежность, радость (араб.). Трхбл. Халĕ пит раххать пурăнаççĕ. Живут теперь очень спокойно, безмятежно, с большими удобствами. || Прозвище мужч. Чув. Кищаки. Раххать Сантăрĕ те кăçал авланать ĕнтĕ. См. рехет.
радоваться, наслаждаться. Изамб. Т. Рехетленчĕ-çке! Юрк. Арăм, сăмавар лартса пар халĕ, атя, эпир те иксĕмĕр, çынсем пек, рехетленсе чей ĕçер. N. Рехетленсе пурăннă (савăнса, киленсе). Утăм 19. Пит те пит ыррăн, яр-р-р тăсăлса, рехетленсе выртать авă ял, çĕнĕ ял. См. раххатлен.
(ринга), повидимому, имя человека. Енеш-к. Онта халĕ чӳклеме пăрахмаççĕ, ун ячĕпе Ункă пасарне (тунти пасарне) чавсанай лартнă, она хăлĕ Ринка чавсанайĕ тесе пуççапаççĕ.
(аjван), stultus: incallidus; mollius est, quam ухмах. Глупый, простой; выражение более мягкое, чем „ухмах“. СПВВ. ПЕ. Айван — йăвашшăн (надо: çемçереххĕн) калани. „Айван“ — мягкое выражение. ЧС. Эй, айван! Эсĕ, пирĕн сăмахсене итлемесĕр, çамрăк пуçупала таçта кайса, темĕн тĕлне пулса, темĕн çапса вĕлерес, темĕн персе вĕлерес... Ах, глупая голова. Если ты не послушаешься нас, то с своим молодым разумом попадешь не знаю куда, или тебя кто-нибудь убьет. Ар. Ив. Ача-пăчанăн мĕн пулмасть, халĕ вăл çамăрăк, айван. С детьми чего не бывает; теперь он молод, глуп. Сред. Юм. Çамрăк çынна: „Ăс кĕрсе çитмен-ха õна“, тессине: „Айвантарах-ха õлă“, теççĕ. Вместо того, чтобы сказать о молодом человеке, что он еще не вошел в совершенный разум, говорят: „Еще его дело глупое“. Ходар. Эпир айван ывăлĕ-хĕрĕ ним те пĕлместпĕр, пĕр сан çине анчах витĕнетпĕр. Мы, глупые люди (точнее: дети глупых), ничего не знаем, и только на тебя уповаем. (Из молитвы при обряде чӳклеме). Буин. Çăвара шыв тулнă, кăшкăрмалла мар. Хай эпĕ, айванскер, шыва çăта пуçларăм: „Пăлари шыв чактăр та, тухам“ тесе. В рот мне налилась вода, так что кричать было нельзя. Тогда я, глупый, начал глотать воду, чтобы таким образом вода в р. Буле убыла, и я мог выйти на берег. Хып. 06. № З. Ан ухмахлан, айван! Ак мишука çĕкле те, атя ман хыçран, тет. Недурачься, глупый! Вот возьми мешок и иди за мною. Календ. 04. Хăй, айван, вăрлăх чи начаррине хăварать: „Вăрлăха юрĕ-ха“, тет. Сам, по глупости, оставляет на семена самые негодные зерна, думая, что для посева и они годны. || Etiam de rebus dicitur. Также иногда относится и к вещам. Собран. Айван ăсăмпа шухăшлатăп: хамăр тăван лайăх калаçма. Как раздумаю я своим глупым разумом, — как приятно вести беседу е нашею роднею (или: родственником). Бюрг. Хамăн айван ăсăмпа шухăшласан, сана пĕрте усал туман пек туйăнат-çке. Поразмыслив своим глупым разумом, нахожу, что я, кажется, не сделал тебе ничего дурного. А. Прокоп. Пуçăмăр айван, ăсăмăр ухмах. Голова у нас бестолковая, и ум у нас глупый. Орл. Пурăнăç йĕркине питех пĕлиман çынна (ваттинех мар): „Эй, айван ăс!“ теççĕ. Ăссăр вылăха-чĕрлĕхе те калаççĕ. Человека, не знающего житейских порядков (не очень старого), обзывают глупым. Так же бранят и бессмысленную скотину. Ст. Чек. Ку купа айвантарах-ха, кăшт утă хумалла. Эта копна маловата, надо положить еще немного сена. Ib. Ку купа айвантарах пулат, куран: ути те начар, хăй те пĕчĕкçĕ. Эта копёшка, как видно, будет не из важных: и сено плохое, и сама маленькая. || Как существительное. Substantia modo. О грам. 18. Ача-пăчана çамрăкла ирĕк ан пар, унăн айванĕ хыççăн ан кай. Не давай детям воли смолоду и не потакай их неразумию. Л. Кошк. † Мана çырнă çын ачине ырă та ырă тиеççĕ; ун ыррипе мĕн тăвас? — таçтан айванĕ паларат. Все говорили про моего суженого что он очень хорош; а на что его хорошество, когда его глупость заметна невесть откуда?
interj. imperantis, междом. приказания. V. хайт. Бюрг. Мăнкăрнӳкер такмакĕ. Е саламалик, тавсие! Ĕçетре-çиетре? вылятра-кулатра? Эсир пире кĕтетре? Эсир пире кĕтсессĕн, эпир сире йыхравçă. (Ячĕ) пуян ывăл авлантарат, (ячĕ) пуян хĕр парат; çавăн патне сăра ĕçме чĕнме килтĕмĕр, ыран та мар, паян та мар, халĕ те пулин (п̚ул’ин’) халех. Хайт! тесен, хатĕр пулĕ; айт! тесен, алтăр пулĕ. Алтăрийĕн тĕпĕ ылттăн, аври кĕмĕл, сăри шерпет, пылĕ хăла; эпир сире çав пыла ĕçме йыхравçă etc. Речь дружки. Привет вам и благодарность за прежнее гостеприимство! Пируете-ли вы и веселитесь-ли вы? Ожидаете-ли нас к себе? Есла вы нас ждете, то мы приехали к вам с приглашением. (Такой-то) богач сына женит, а (такой-то) богач дочь выдает; вот мы и приехали сюда с приглашением — пожаловать к нему попить пивца, — не завтра, не нынче, а как есть сейчас. Если он скажет: хайт! у него (все) будет готово; если скажет: айт! у него явится алд{{anchor|DdeLink479117223525701}} ы̆р (большой ковш). Дно ковша золотое, черен серебряный; пиво у него — сыта, мед — желтый. Вот мы и приехали позвать вас пить этот мед. V. seq. v.
(авгалан), vario modo aut variis temp. etc. se inflectere, изгибаться разлачн. образ., в разн. время и пр. Якей. Çĕртен йĕпе-ман авкаланса тохать. Из земли выползает, изгибаясь, дождевой червь. МС. Йăвăçсем çилпе авкаланаççĕ. Деревья гнутся от ветра. Сирах. 160. Пăрушĕсене пăруласа хырăмĕсене çăмăллатнă чух вĕсем авкаланса тăраççĕ. Они изгибаются, рождая детей своих, выбрасывая свои ноши. Сред. Юм. Ашшĕ хĕнет те, ачи авкаланать аачах. Отец бьет, а мальчик так и извивается под ударами. Лашм. † Чӳрече витер хачă утрăм, хура чĕкеç куçне тăрăнчĕ. Пăхăр-халĕ хура чекеçне; авкаланать хачă (i. q. хайчă) уяки пек. Бросил я из окна ножницы, и они воткнулись в глаз черной ласточки. Посмотрите-ка на черную ласточку, как она изгабается (от боли, образуя) точно кольцо ножниц. СТИК. † Эй мăнтарăн Праска акки, авкаланат Иван аллинче! Ах, бедная Прасковья: как она извивается под ударами Ивана! (или: во всем ему повинуется; он из нее вьет веревки). || Etiam de equo quietis impatienti dicitur. Также говорится о лошадях, которые не стоят спокойно на месте. Сенчук. † Кăвак лаша, кăтра çилхе, авкаланать пасар варринче. Сивая лошадь с кудрявою гривою беспокойно стоит среди базара (т. е. топчется, вертит головою в т. п.). Лашм. † Хурама пĕкĕ, хура çăрха авкаланать хупах умĕнче; çинçе пӳçĕм (хура куçăм) авкаланать сар ача умĕнче. Вороной иноходец, запряженный в вязовую дугу, беспокойно стоит у кабака; мой тонкий стан (и черные глаза) кокетливо рисуются перед красавцем („русым“) парнем (т. е. я перед ним кокетничаю). Interdum idem est, quod niti, conniti, eniti ut. Иногда значит биться, cтараться. Н. Карм. † Анкарти хыçĕнчи шур мулкачă авкаланат анкартне кĕресшĕн. Белый заяц за гумном норовит (всячески старается), как бы ему пробраться на гумно. Стюх. † Пирĕн пекех хай çын ачи авкаланат çын çине кĕресшĕн. Молодые ребята, такие, как мы, бьются изо всех сил, чтобы выйти в люди. || Etiam de eodicitur, qui amore alicuius captus gratiam eius omnibus modis aucupatur. Также употребляется, когда говорят о тех, кто всячески старается понравиться тому, за кем ухаживает. ЧП. Çинче-ах та пилеклĕ, ай, Илье пур, авкаланать Акук, ай, умĕнче. У нас есть Илья, у которого тонкая талия; он увивается перед Агафьей (стараясь понравиться, проявить ловкость, остроумие и пр.). || Eadem vox verbo „хуçкалан“ adiuncta usurpatur, cum alicuius nimia sui ostentatio aut vita licentior designanda est. Также соединяется с хуçкалан. Якей. † Çинче пилĕк сарă хĕр авкаланать-хуçкаланать, ялан ыр çын улĕ умĕнче. Русые девушки с тонкими талиями всячески кокетничают, и все перед сыновьями богатых людей. Бугульм.? † Кăвакарат-ешерет ялан çерем уçăмĕ; авкаланат-хуçкаланат ялан ырă çын ачисем. И синеет и зеленеет, — и все озямь на новине; и ломаются и вихляются (т. е. ведут себя вольно, разгульно, так как им все прощается), — и все дети богатых и влиятельных (в деревне) людей.
Eadem vox (aка) etiam pro aratione atque satione vernali (KC et autumnali) accipitur. Также употребдяется для означения весенней ( КС и осенней) пахоты и сева. Череп. Акана тух, выходить на весеннюю пашшо. V. хыт сухана тух. Н. Седяк. Акана кайма лашасене кӳлсе тăратсан килти ватă ала çине хăмлапа тырă илсе лашасене хирĕç лашасем çинчен акать. „Ака тăвасси хăмла пек çăмăл пултăр, акнă тырă тути пултар, пĕр пĕрчĕрен пин пĕрчĕ пултăр“, теççĕ. Урамра ака умĕнчен çын каçармаççĕ. Когда запрятут лошадей, чтобы ехать на пашню и сев, старший в семье берет решето с хмелем и хлебом и, встав против лошадей, осыпает их хлебом (в хмелем?). Они делают это для того, чтобы пахота была такою же легкою, как хмель; чтобы зерно уродилось полное, и чтобы от одного зерна получить тысячу зерен. Когда едут с плугом по улице, то не дают никому перейти дорогу впереди плуга. Изамб. Т. Çĕр шит ытларах ирĕлсен чăвашсем акана тухаççĕ. Когда земля оттает несколько более, чем на четверть, чуваши выезжают на весеннюю пашню. Истор. Лешсем каланă: „Халĕ вăрçа кайса тăмалла-и? халăх паян-ыран акана тухас пек тăрать“, тенĕ. Те сказали: „Разве теперь время итти на войну? народ, не нынче — завтра, собирается папашню“. Изамб. Т. Ака пĕтсен хĕр-ачасемпе арçын-ачасем каçпала урамра пухăнса лараççĕ. По окончании пашни (под яровое и сева) девушки и парни собираются по вечерам сидеть на улице. Менч. Чист. Çур-кунне юр кайса пĕтсе çĕр шыв (ш̚ыв) типе пуçласассăн çĕр ĕçлесе пурăнакансем çурхи акана тухма хатĕрленеççĕ. Весною, когда сойдет снег и земля станет высыхать, земледельцы приготовляются выезжать на весеннюю пашню. Ч. С. Сĕрен пур ялăн та пĕр вăхăтра килмес: хăш ялта Мункунта тăваççĕ, хăш ялта акана тухас умĕн тăваççĕ. Сĕрен не во всех деревнях справляется одновременно: в однех его справляют на Пасхе, в других — перед пашней. ЧП. Сакăр лаша акара. Восемь лошадей пашут поле (или: запряжены в плуг). Сирах. 103. Санăн вăкăрусем акараччĕ. Твои волы пахали поле. Шурăм, 26. Атăл хĕрĕнчи чăвашсем аканне пĕр хутне-çеç тăвса парахнă, акма пуçламан-ха. Чуваши, живущие по берегу Волги, пахали только один раз, и еще не начали сеять. НАК. Çур аки пĕтерсессĕн вара, евĕчĕ çӳреме вĕреннĕ арăмсем etc. По окончании весенней пашни, женщины, привыкшие заниматься сватовством etc. Орау. Ака пĕтрĕ. Пашня и посев (весенние) окончены || Якей, „Ака“ — omne genus aratio, общее название всех родов пашни. Hinc derivata sunt: ыраш аки.
(ага п̚ŏττиы, — п̚ы̆ττиы), sacrificium Tschuvascnorum, quod, fit tempore verno, sememe peracta, ita dictum, quia eius faciendi causa puis coqui solet. Моленье кашей по случаю окончания ярового сева. См. __Магн., 24. Сред. Юм. Тыр акса пĕтерсен кõлаçсĕм, çăмартасĕм, пăтă пĕçерсе асăнса çиеççĕ, çавна ака пăтти теççĕ. По окончании сева приготовляют и едят с молитвой белый хлеб, яйца и кашу; это называется „ака пăтти“. Н. Карм. Ака пĕтсессĕн ака пăтти чӳклеççĕ. Унта пăтă пĕçереççĕ, пашалу тăваççĕ. Ака пăтта чӳкленĕ чух çăмарта пĕçереççĕ, çынсерен, ăна вара пăтă çине ярса çияççĕ. После сева совершают моленье кашей, при чем варят кашу и пекут лепешки. Во время этого моленья варят яйца, по числу присутствующих, и едят их, положив в кашу. Н. Седяк. Ака туса пĕтерсен ака пăтти чӳклеççĕ. Çăмарта, пăтă пĕçерсе чӳклеççĕ. Сĕтеле урай варне лартаççĕ, ун çине хуранĕпе пăтă лартаççĕ. Вара килти ватă ак çапла каласа чӳклет. Чӳклеччен кĕрĕк тăхăнса хул-хушшине çĕлĕк хĕстерет. „Эй турă, пĕсмĕлле! Акнă тырă аван пултăр, пĕр пĕркĕрен пин пĕрчĕ пултăр. Пĕвĕ хăмăш пек, пуçĕ чакан пек пултăр. Иксĕлми ырлăх пар, ана тулли сурат, анкарти тулли капан пар...... Амин Ан пăрах, турă, çырлах“. Ӳксе пуççапăть, турра асăнса, виç хут. Чӳклесе пĕтерсен пĕр çăмарта хăвараççĕ, ăна вăрлăх çăмарти теççĕ. Вăрлăх çăмарти валли чăн пĕчĕк çăмарта хăвараççĕ, çăк пĕчĕк çăмартана автан çăмарти теççĕ, чăх çăмарти темеççĕ. Кăвакарчăн çăмарти пек анчах пулать вăл. Пĕчĕк, автан çăмарти пулмасан пысăк çăмартах хăвараççĕ, çав çăмартана çăкăр татăкĕ варрине хурса ана çине илсе кайса касă айне хураççĕ. Çапла ака пăтти чӳклесси пĕтет. Ĕлĕкрех ака пăттине ана çинчех хирте чӳкленĕ, халĕ килте. После весенней пашни и сева совершают моленье кашей. Приносят в жертву яйца и варят кашу. Ставят посреди избы стол, а на него — кашу в котле; потом старший в доме, надев на себя полушубок и заткнув подмыгаку шапку, молится так: „Во имя бога! боже, уроди нам хорошего хлеба; пусть от одного зерна будет тысяча. Пусть он будет ростом с тростник, а колосом с верхушку палочника (typhe). Подай нам неистощимое богатство: полон загон кладей, полно гумно скирд..... Аминь. Не оставь, боже, и прими жертву“. Призвав имя божие, он кланяется в землю трижды. По окончании моления оставляют одно яйцо, которое называют семянным яйцом. Для этого берется самое маленькое яичко, которое зовут петушиным, а не куриным, и которое бывает величиною не больше голубиного. Если нет такого яичка, то берут большое (т. е. обыкновенное) яйцо. Это яичко вкладывают в кусок хлеба и зарывают на загоне, под бороздою. Так оканчивается моленье. В прежнее время это жертвоприношение совершали вполе, а теперь — дома. Чăв кĕл. 14°. Ака пăтти кĕлли. „Е пĕсмĕлле, ырă турă, çырлах! Виç тĕслĕ тырă-пулăшăн асăнатăп-витĕнетĕп тайлă (Iеде: тайла) пуçпа, ăшă питпе, тутлă чĕлхепе. Пĕр пĕрчĕ акса пин пĕрчĕ илмелĕхне пар. Тăрри чакан пек, тĕпĕ хăмăш пек пултăр. Выççа килекене тăрантарса ямалăхне, сивве шăнса килекене ăшăтса ямалăхне пар. Амин“. Молитва, произносимая при молении кашей. „Во имя бога! Помилуй, святый боже! Прибегаю к тебе и молю тебя о трех родах хлеба, обращаясь к тебе с поклонною головою, с приветливым взором и сладкими речами. Сподобь нас от одного носеянного зерна получить тысячу. Пусть верхушка хлеба будет как у палочника, а комель — как у тростника. Подай нам средства, достаточные для того, чтобы отпустить сытым пришедшего к нам голодного и отогреть озябшего. Аминь“. Норв. Ц. „После пашни, помолившись, кладут в деревянную кадочку (ленкес) ложку каши и накрошенные яйца и зарывают назагоне („ана çине кайса вараççĕ“). Менч. Чист. „Ака пăтти — моленье после пашни или в середине ее“. Ib. Ака пăтти чӳкленĕ кун, день, в который совершается моленье „ака пăтти“. Ib. Во время „ака пăтти“ хуранĕпе чашăкне утă (scr. ута) çине лартаççĕ, т. е. котел и чашку ставят на сено. || В Череп. это моленье устраивается перед пашней (акана тухаччен), при чем каша и маленькое яйцо (вăрлăх çăмарти) зарываются на загоне.
(агам), (а v. ака deriv. esse videtur; cf. russ. посестра), arnica aequalis, подруга-сверстиица. Mos est puellis Tschuvaschorum, ut contracta cum aliqua aequalium amicitia акам nomine inter se appellent; quod nomen etiamsi nupserint servatur, quippe cum etiam earum mariti uxorum arnicas eodem vocabulo appellare soleant. Череп. Хĕрсем пĕрне-пĕри акам тăваççĕ; акамлă пулнă хĕрсем качча кайсан вĕсен упăшкисем те арăмĕсен акамĕсене акам теççĕ. Девушки заключают между собою союз дружбы и называют друг друга „акам“; если девицы, заключившие между собою подобный союз, выйдут замуж, то и мужья их зовут их подруг „акам“. Т. П. Загадки. Алăкран кĕтĕм, акам куртăм. (Пĕрене çумĕнчи таракан). Я вошла в дверь, я увидела подружку. (Загадка: таракан на стене). В Раков., Альш. и Череп. та же загадка означает щель в бревне (пĕрене çурăкĕ). Коракш. Алăкран кĕрĕп, акам курăп. (Çурăк, щель). Собран. Алăкран кĕрсен акам кулат. (Пĕрене çурăкĕ). Если войдешь в дверь, подружка смеется. (Загадка: щель в бревне). Неверк. Алăкран кĕрĕп, акам кулĕ. (Пĕрене çурăкĕ). Войду в дверь, и засмеется подружка. Бурунд. Алăкран кĕтĕм, акам (тус) куртăм. (Пĕрене çурăкĕ). Я вошла в дверь, и увидала подружку. Чур. Чипер акамăн хырăмĕ çурăк. (Тулă). У красивой подружки распорото брюхо. (Загадка: пшеница). Альш. Чипер акамăн тути пĕрĕнчĕк. (Укçа енчĕкĕ). У красивой подружки сморщены губы. (Загадка: кошель для денег). Альш. „Чим-халĕ, акам, эпĕ анне ерелчине кайса илем килтен, хамăнне тупаймарăм“, тесе калать, тет, ку акаммине. Акамми: „Юрĕ эппин“, тесе калать, тет. Лешĕ каять, тет, килне: „Акам, эсĕ ман хыçран питĕрсех кĕр хапхана“, тесе калать, тет. Акамми калать, тет: „Мĕн тума питĕрес? эсĕ часрах кил“, тесе калать, тет. „Погоди, подружка, я принесу из дома мамино напрясло; своего я не нашла“, говорит она подруге. Подруга отвечает: „Хорошо“. Та идет домой и уходя, говорит: „Ты, подружка, запри за мною ворота“. Подруга отвечает: „А зачем их запирать? ты приходи скорее“. Ib. Акаммине чĕнсе килет, тет, ку. Аварласан-авăрласан акаммийĕн йĕрĕлчи путпула анать-каять, тет. Акамми хăй çутать, тет, те, путпула йĕрĕлчине шырама анать, тет. Она позвала к себе подругу. Когда они пряли, напрясло подруги вдруг упало в подполье. Подруга засветила лучину и полезла в подполье за напряслом. Череп. Эп ăна акам турăм. Я сделала ее своею подруюю. || In carminibus Tschuvaschorum significare potest sponsam. ЧП. Такмак. Пирĕн ача тул кĕлти, сирĕн акам сĕл(ĕ) кĕлти. Наш парень — пшеничный сноп, а ваша подружка — овсяный (т. е. невеста не столь изящна, как женех).
(агы̆), i. q. ак. КС. Акă, пăхса килен. Вот, смотри и наслаждайся. Ib. Тухĕ акă çил-тăман, ниçта кайса кĕреймĕпĕр. Вот поднимется мятель, и нам негде будет укрыться. Изамб. Т. Хам та илĕп, ан тыттар; нумай пулмас-ха çани. — Акă епле пулат ул! Хăна выçăран çӳрет-им? Акă çăмартине çĕмĕр. Я и сам возьму, не давай; я не так давно ел. — Вон он какой! Разве гости приходят тогда, когда они голодны? Сьешь („разбей“) вот яичко. Альш. Чассавни-кассинче иккен, Тянкка çунать. Акă хыпать. Тянкка çунса пĕтмен, кӳршине, Йăнкăр Çеркейне, хыпрĕ. Оказывается, горит Тянка, на Часовенной улице. Вот как горит, вот как горит! Не успело прогореть у Тянки, как вспыхнуло строение у его соседа, Сергея Ингорова. Чăвйпур. 7°. Ваçка каланă: „Акă курăр-халĕ“, тенĕ, Васька сказал (страшая): „Вот увидите, что будет!“.
(акка), soror germana aelate me praecurrens. Hoc vocabulo, praeposito plerumque nomine, alias quoque cognatas appello aeiate me antecedentes, in his amitas, materteras, sorores patrueles, amitinas et consobrinas, iis exceptis, quae мăн-акка appellantur. Eadem appellatione vicinorum filias atque eas, quae in propinquorum meorum vicinia habitant, puellas significo aliasque mulieres natu maiores in vico, ubi ipse genitus sum, natas. De hoc numero eae excipiuntur, quarum parentes mihi хăта-тăхлачă appellandi sunt. V. мăн акка, асанне, кукамай. Ст. Чек. Словом „акка“ обозначают: 1) родных сестер, которые старше говорящего; 2) двоюродных, троюродных сестер и вообще родственниц или со стороны отца или со стороны матери, и притом тех, которые старше говорящего летами; З) дочерей соседей, дочерей соседей родственииков и вообще всех женщин из родной деревни, исключая только тех, родители которых приходятся говорящему „хăта“ и „тăхлача“, а также тех, кого он называет мăн акка. Следов. именем „акка“ называются также сестры отца (или матери), которые моложе его (ее). Если слово „акка“ не означает родной сестры говорящего, то обыкновенно перед ним ставят личное имя. Ст. Чек. Асатте акăшĕ — мăнакка; асатте йăмăкĕ — мăнакка, аттерен кĕçĕн пусан акка. Асанне акăшĕ — мăнакка; асанне йăмăкĕ — мăнакка, аттерен çамрăкки акка. Кукамай акăшĕ — мăнакка; кукамай йăмăкĕ — мăнакка, аннерен çамрăкки — акка. Ad varias personas referendo hoc modo dicitur с суфф. прит.: аккам, аккамăр; акку (Тай. Т. ), аку (агу, КС. , Л. Кошк., Череп., Абаш.), аккăр (Тай. Т. ), акăр (агы̆р, КС. , Л. Кошк., Череп.); аккăшĕ (Тай. Т. ), акăшĕ, акăш (агы̆жэ̆, агы̆ш, Л. Кошк., Череп., Абаш.). V. аки, аппа. Ст. Чек. Иван, акусем патне кайса ки (i. q. кил)-халĕ. Иван, сходи-ка в дом твоей старшей сестры. Ib. Акăшсем патне карĕ-ха вăл. Он ушел в дом своей старшей сестры. Ст. Чек. Манăн аннен ĕлĕххи упăшкинчен пĕр тетепе икĕ акка пур. От прежняго мужа моей матери у меня есть один старший брат и две сестры. Собр. 89°. Аккам ашша пырат, айăккинчен хĕвел пăхса пырат. (Çара çуна). Загадка; см. акар. Букв., 1904, 31. Акка! ĕне пăрулама выртнă, кĕвелĕк парса яр-ха мана. Тетенька! (или: сестрица!) корова хочет телиться, дай-ка мне закваски для квашенья молока. (Так обратилась женщина к жене соседа). Т-И.-Шем. Хăй ялĕнче ӳснĕ арăм пулсан: „Эй аккаçăм (ятне калать), акка!“ тет. Если она (невеста) обращается (в плаче) к женщине, выросшей в ее деревне, то она величает ее старшей сестрицей, называя при этом ее имя. || Eodem nomine liberi paganorum novercam appellare solent, si pater eorum mortua uxore quamltbet e propinquis eius veluti sororem, aut soron's fratrisve filiam, aut fratris sui mortui uxorem in matrimonium duxerit. Atque etiam si non propinquam, sed alienam duxerit, aккa appellator, si uxoris mortuae liberi jam puerilitatis annos egressi sint. Н. Алг. „Счет степеней у некрещеных чуваш такой же, как и у нас. В кровном родстве брак дозволяется только в седьмой степени, но в других видах родства он позволителен и в близких степенях. Так, можно жениться на свояченице, на племяннице своей жены и на жене умершего брата. Как говорят они: „Май (secundum naturam) юрат, хирĕç юрамас“... При упомянутых браках дети от первой жены зовут мачеху не „анне“, а „акка“. Также зовут мачеху „акка“ и тогда, когда дети от первой жены большие, хотя она (т. е. мачеха) и не родственница их матери. Такое явление наблюдается только среди некрещеных“. || Eodem vocabulo appellat uxor sororem mariti sui, aetate ilium antecedentem. Также старшая сестра мужа. КС. || In cantilenis puellas significat. В песнях вообще означает девушек. ЧП. Сарă аккасем лайăх чуп тума. Русых девушек хорошо целовать. Ст. Чек. † Майкка акка — девушка Марья (в песне).
, ал-валли, (алы̆ вал’л’и, ал-вал’л’и), partes parvae hostiae immolatae aliorumque ciborum, quibus diis res divina fieri solet, quae omnibus iis, qui sacrificio intersunt, distribuuntur et precatione facta ibidem religiosissime comeduntur. Стюх. Чув. 19. „Эти розданные по рукам присутствующих на молитве части от жертвенного мяса, вместе с частицею лепешки, называются по чувашски „ал-валли“, что значит: ручная часть или частица. После раздачи частиц глава семейства и прочие члены семьи встают на молитву. Молитву произносит только сам хозяин, а прочие стоят молча, но все, как сказано выше, должны быть в кафтане или в другом каком верхнем платье. По произнесении положенной на этот случай молитвы, все присаживаются на лавку в ряд, и с благоговением съедают частицы мяса и лепешки. При этом строго наблюдается, как бы не обронить крошек, так как это считается величайшим оскорблением для того божества, кому была принесена жертва“. V. Рекеев, V. 8. Альш. Пиçсен. Хурне кăларса тиркĕ çине хураççĕ, пĕчĕкçĕрех тиркĕпе пашалу. Вара хуранне пăттипе сĕтелĕн сылтăм енне лартать. Пиçнĕ хурне тир кĕпе алла тытать, сĕтел таврарах (умнерех) тăрса кĕл-тăвать. Кĕл-тунă хыççăн хура каскалать. Унтан хай каланă пек кăкăрĕ çинчи ашне, пакартине, пашалу; миçе çын, çавăн чухлĕ пай туса, алла тыттарать çав виçе япалана. „Алă валли“ теççĕ ăна. Ăна валеçсен пурте тăрса кĕл-тăваççĕ. „Паçăр пĕтĕмĕпеччĕ, халĕ ала валлипе; эпир çитерейменнине алă валли çитертĕр. Çырлахах, Мăн Кĕл-илен; савса панине савса ил; айван кĕллĕмĕре хапăл ил“, тет. Пуççапаççĕ (тайăлаççĕ-кăна) те çиеççĕ. Кашма сараççĕ çерем çине, ларса çиеççĕ пăттине те. Когда сварится. Вынимают гуся и кладут его на блюдо; (при этом бывает положена) на небольшом блюде лепешка. Потом он ставит котел и кашу по правую сторону стола, берет блюдо с вареным гусем в руки, становится поблаже к столу и произносит молитву. После молитвы он разрезывает гуся на части. Потом, как было сказано выше, он разделяет мясо с груди гуся, его желудок и лепешку на части, по числу присутствующих, и раздает каждому из них эти три предмета. Это называется ручными частями. После раздачи частиц все встают и молятся. Он говорит: „Давеча было (моление) целым гусем, теперь ручными частями. Пусть ручные части дополнят то, что нами было опущено. Помилуй. Великий Жертвоприимец [т. е. приниматель великой жертвы, приносимой от великаго душевнаго мучения (тарăхса)]! Прими с любовью то, что мы тебе с любовью приносим; прими нашу нескладную молитву!“ Они кланяются (не в землю) и начинают есть. Расстилают на лужайке кошму, садятся и едят также и кашу. Ib. Алă валли: 1) пэшалу, 2) ашĕ (кăкăрĕ çинчен), З) пакарти (хурăн) е пĕверĕ (пысăк выльăхăн). Ручные части (состоят из): 1) лепешки, 2) мяса (с груди), З) желудка (гуся) или печени (крупного животного). Эта последняя заметка в рукописи сначала написана, потом похерена. Менч. Чист. Çак кĕлле кĕл-туса пĕтерсессĕн чашăк çинчи çăкăра, чăкăта каскаласа ал-валли тăваççĕ. Вăл ал-валлисене пӳртри çынсене пурне те валеçсе параççĕ. Алă валли валеççĕ пĕтерсессĕн тата тепĕр хут пурте ура çине тăраççĕ те, ал-валлипе партак асăнаççĕ. Ал-валлипе асăнакан кĕлĕ ак çапла пуçланат: „Эй ырă туррă(м), ырă пӳлĕхĕм! сана ал валлипе асăнатпăр, витĕнетпĕр. После этой молитвы разрезывают хлеб и сыр, находящиея в чашке, и делают ручные части. Эти части раздают всем присутствующим в избе. После раздачи ручных частей все опять встают на ноги и творят краткую молитву с ручными частями. Молитва эта следующая: „О святый боже, о святой разделитель! мы поминаем тебя с ручными частями и к тебе прибегаем“! (Из обряда „ача ят хуни“). Чăв. кĕл. Çакă алă валли çитертĕр, çӳлти турра асăнатпăр. Пусть эти ручные, части дополнят (то, чего не достает); мы молимся небесному богу. (Из моления „Вăкăрпа учӳк“). Сиктер. Хĕвел тухăçнелле тăрса мĕн пур халăха алă-валли валеçсе пачĕç те, кĕлле ватти-вĕттипе тăчĕç. Обратились лицом к востоку, роздали всему народу ручные части, и все, старые и малые, стали на молитву. (Из „тырра пăр çапнăран ултă ялпа чӳктунă йĕрке“). „Алвалли“ — ломоть хлеба на кайăк чӳк в Ядр. у. Н. Лебеж. † Виç хĕл каçан такине алă-валли тумашкăн килтĕмĕр. Мы приехали, чтобы наделать ручных частей из их барана, которому исполнилось три зимы. (Из „саламалик“, речи которую произносил на свадьбе „мăн-кĕрӳ“]. Сиктер. Вара чӳклекен алă-валли аш касса илет, пĕчикçеççĕ татăксем: чĕрине, пĕверне, кăкăр ӳтне, пуçĕнчен, хӳре-чиккинчен (от репицы); вăл аш татăкĕсене пурне те кĕлĕ тунă чух алă çинче тытса тăма парать. Хăй вара çĕлĕкне хул хушшине хĕстерет те, çапла каласа кĕлĕ тума тытăнать еtс. V. Магн., 61.
(алы̆ с̚’авы̆ры̆ννиы), status eius, qui a negotiis vacuus est aut ad aliquid otium habet, имение досуга для чего-либо, бытие досужным. Изамб. Т. Ул пура алă çавăрăначчен ларат. Этот сруб стоит до тех пор, пока не найдется свободное время (чтобы начать строить избу). Под. Шигали. 472°. † Çыранăн та хĕрри çырлалăх ларччăр халĕ аллăм ай çавăрниччен. На краю обрыва ягодные места: пусть зреют там ягоды, пока я не удосужусь (сорвать их). Ст. Чек. Пĕр тĕрлĕ алă çаврансан, тытăнăпăр-ха каскалама. Когда будет подосужнее, мы примемся плотничать. Ib. Кĕпене пĕр тĕрлĕ алă çаврăнсан çĕлĕн, халь, авăн çапма каяр-ха. Ты сошьешь рубаху, когда будет подосужнее, а теперь пойдем-ка молотить.
(алла ӳгэр, алла ӳг’эр), iniicere manus in aliquem, in suam potestatem redigere, завладеть, овладеть кем. Торп. Хăрхăн калать, тет: „Халĕ ĕнтĕ алла ӳкертĕм!“ тесе. Рабыня говорит: „Ну, теперь ты попалась!“ Альш. † Вуник салма пĕçертĕм, пĕрне вута ӳкертĕм; леш кассенĕн хĕрсене ахăр алла ӳкертĕм. Я сварил двенадцать кусочков салмы и один уронил в огонь; наконец то я забрал в свои руки девушек из той улицы. Суждение. ЗЗ. Хăйне хăй ытлашши юратакан çын... çынна кураймасть, çынна алла ӳкересшĕн тăрăшать. Себялюбивый человек... ненавидит других и старается подчинить их себе.
(ч̚’ы̆ваш) ita appellantur Tschuvachi infernates, quorum regio inferius sita est, quam eorum, qui vocantur вир-ял, вире-ял (v. hanc v.). Низовые чуваши. См. вир-ял, хирти. Ягудар. Анатри чăвашсем пиртен хĕвел-тохăç енелле порнаççĕ. Низовые чуваши живут от нас на восток.
Петр Ив. Орлов, уроженец с. Орауш, Ядрин. у. Казан. губ., написал мне о различиях между отдельными группами чуваш следующее. „Анатри (малти, мал енчи) чăвашсемпе хирти чăвашсем тата вир-ялсем (хура урасем). Чăвашсем пирĕн виçĕ пая уйăрăлаççĕ: анатри чăвашсем, хиртисем, вир-ялсем. Вир-ялсем çăвар туллин, хыттăн калаçаççĕ. Вăсенĕн сăмахра сас-палли „у“ сахал. „У“ вырăнне вăсем ялан „о“-па калаçаççĕ: „кулать“ тиес вырăнне „колать“ теççĕ; „пек“ тиес вырăнне „пак“ теççĕ. Тум тумланнă тĕлтен вăсем пушшех, тата ытла паллах, уйрăм тăраççĕ. Вăсем шурă сăхман тăхăнса, урисене хура тăлла сырса çӳреççĕ. Çула тата арçыннисем (хăш-хăш вырăнта) пайтахăшĕ çӳллĕ тӳпеллĕ шĕлепке тăхăнса çӳреççĕ. Хĕр-арăмĕсем çула шурă шупăр тăхăнса, урисене хура тăлла сырса çӳреççĕ; хĕлле шурă сăхман тăхăнса çӳреççĕ. Çăпатисем пĕчĕк пуçлă, пуçĕсене чĕрсе тунă çăпатасем пулаççĕ. Ури тунисене темĕн тăршшĕ тăлла чăркаса тукмак ура туса, çăпати кантăрисемпе чăркуççине çитичченех хитрен хĕреслесе чăркаса хăпараççĕ. Пирĕн патрисем вăсене „яка“ теççĕ. Чăнахах та вăсем яка çӳреме юратаççĕ. Çула пулсан вара, пасара тухсан, вир-ял хĕр-арăмĕ çинче пĕр тусан пĕрчи кураймăн: çăпатисенче, çăпати кантăрисенче пĕр сӳсленчĕк кураймăн: шăрçа пек яп-яка, çап-çутă; хăйсем шĕлкемисемпе, сурпан çаккисемпе, тенкĕллĕ мăйисемпе ялтăртаттарса, шанкăртаттарса йăлкăшса анчах çӳреççĕ. Пирĕн анатри (кал енчи) чăвашсем вăсене „Вир-ялăн какрашки арăм пулсан ланчашки,“ теççĕ; çăпати кантăрисем çинчен: „Вир-ялăн çăпати кантăри тăхăр хăлач,“ теççĕ; „вир-ялсем вăсем мухтанчăк, какрашка,“ теççĕ. Арăм пулсан вир-ялсем анатри чăваш арăмĕсем пекех пуçĕсем урлă пĕкĕ пек масмак хурса çӳреççĕ. Сурпанĕсем, ансăрскерсем, мăйра анчах яваланса çӳреççĕ. Хăш чухне масмакки пуçĕ çинчен каялла кайса ӳкет те, пирĕн вара ăна кулса: „Вир-ял арăмин лаши тăварăннă, пĕкки каялла кайса ӳкнĕ,“ теççĕ. Арăм пулса пĕр-икĕ ача тусан вара унăн какрашки-пĕкрешки лăштах тухса ӳкет: çӳçне-пуçне пуçтараймаçт, кĕпи-йĕмне таса тытаймаçть, час-часах кĕпи арки вĕçĕнче ача пăхĕ сап-саррăн курăнса çӳрет; пӳртне-çуртне те çавăн пекех тирпейлĕ тытаймасть — латти пĕтĕмпех пĕтет килĕнче, пĕр пасара анчах çиççĕ тухма пĕлет. Вăсенчен хĕвел тухăçĕ еннелле анатри (малти, мал енчи) чăвашсем пурăнаççĕ. Вăсем Атăлтан пуçласа Йĕпреçпе Шăхрана çитиччен кăнтăрланалла, вăр-ялсемпе хиртисем хушшинче, тăрăхла-кăна пĕр лаптăк пек çĕре йышăнса пурăнаççĕ. Çав лаптăкăн кăнтăрла енчи пуçĕнче кушлавăшсем те çак анатри чăвашсемпе хисепленеççĕ. Кушлавăш, Уравăш, Хир-пуç, Утар, Рунк чăвашĕсем, хăйсем, хĕр-арăмсем тумланнипе вир-ял та мар, хирти-анатри те мар. Вăсенĕн çывăхнерехри вир-ялсем вăсене кушлавăшсем теççĕ; катари Йетĕрне патĕнчи, Кăрмăш çинчи вир-ялсем вăсене анатри (мал енчи) чăвашсемпе хисеплеççĕ, çывăхарахри хиртисем кăшт урăхларах калаçнăшăн, хĕр-арăмĕсем урăх тĕрлĕрех тумланнăшăн виç-ялсем вырăнне хуçасшăн. Мĕн пур чăваша лайăх тĕплесе йĕрлесен темиçе пая та уйăрма пулать. Вĕт-шакпа чăвашсене темиçе пая уйăриччен эпĕ вăсене, мĕн пурне, виçĕ пая уйăратăп; çавăнпа Кушлавăш чăвашсене анатри чăвашсем çумне кайса хуратăп. Пĕтĕмпех анатри чăвашсем пек пулмасан та, тумланасса та калаçасса та вир-яалсем пек те мар, хиртисем пек те мар, çав анатри чăвашсем пекрех калаçса тумланаççĕ. Арçыннисем хура сăхман е кăвакрах сăхман тăхăнса, урисене шурă тăлла сырса çӳреççĕ; çула пуçĕсене е пĕчĕк çĕлĕк, е карттус тăхăнаççĕ. Çăпатисем вир-ялсен пек шăраçласа тунă вăрăм кантăраллă çăпатасем мар. Хĕр-арăмĕсем е пир тăлла сырса çӳреççĕ, е шурă çăм тăлларан (пасар тăллинчен) тунă чăлха тăхăнса çӳреççĕ. Кĕписем е чĕрлесе тунă шурă кĕпесем пулаççĕ, е хăйсем хĕрлĕрен, кăвакран тĕртсе тунă пиртен (улачаран) çĕленĕ кĕпесем тăхăнса çӳреççĕ. Юçĕсене тĕрлĕ тĕслĕ вырăс туттăри çыхса çӳреççĕ. Урисене пир тăлла сырнă пулсан çăпати кантăрисемпе кăшт вир-ял манерлĕрех çӳлелле чĕркесе хăпараççĕ; шурă чăлха тăхăннă пулсан, çав чăлха çинчен тата тепĕр ура пакăлчакĕнчен иртекен хура чăлха пуçĕ тăхăнса, çăпати кантăрине пĕр çĕре чĕркесе, чăлхине антарса ăна атă хуçланчăкĕ пек туса çӳреççĕ. Арăм пулсан пуçне сурпан сырăнса ĕнсе хыçне, мăй таврашне çынна кăтартмасăр çӳреççĕ. Хĕрсем çула туя кайнă чухне пуçне тухья тăхăнаççĕ. Вир-ялсен тухья таврашĕ, сăрка таврашĕ çук. Ĕлĕк çав тухьясене, сăркасене пăраçниксенче (уявсенче) те тăхăннă та, халĕ туя кайнă чухне те пурте тăхăнмаççĕ. Сурпанĕсем те вăсенĕн, масмаккисем те, пуç-йĕпписем те вир-ялсен пек мар: сурпанĕсем вăрăмрах, сарлакарах; масмаккисем сарлака та кĕске, тĕррисем лешсенчен начартарах; пуç-йĕппи те кĕске те, тенкисене вир-ялсенни пекех нуммай çакса тултарман. Вир-ял арăмĕсен хăлхисем, ĕнси хыçĕсем курăнсах çӳреççĕ, пирĕн арăмсен вăсем курăнмаççĕ. Вăсем саланнă пуçĕсемпе хунешшĕсене те тата урăх ют çынсене те курăнсан аван мар теççĕ. Çаплах тата çара уранăн та вăсен куçне курăнмаççĕ. Çав йăлана лайăх тытса тăракан хĕр-арăмсенне упăшкинчен пуçне урăх арçынсем хайсем виличченех вăсен пуçне, урисене куримаççĕ. Арăмсем хăнана-мĕне кайнă чухне пуçĕсене пуçлă туттăр çыхса каяççĕ, ун çинчен кăримĕски çĕлĕк тăхăнаççĕ. Çула пулсан çав пуçлă туттăра е вырăс туттăри анчах çыхаççĕ. Вырăс туттăрине пуç тăррине анчах та çыхаççĕ тата майралла та çыхса çӳреççĕ; пуçлă туттăрне те икĕ тĕрлĕ çыхаççĕ: е тавăрса çыхаççĕ, е çыхса икĕ вĕçне тан туса çурăм çинелле усса яраççĕ. Вир-ялсен пуçлă туттăр çыхмаççĕ, яланах вырăс туттăри çыхса çӳреççĕ е катам пиртен тунă вырăс туттăри пек тăватă кĕтеслĕ шурă туттăр çыхса çӳреççĕ. Вир-ялсем вăсем мĕн пурĕ те Кăрмăш уесĕнче, Чикме уесĕнче, Шупашкар уесĕнче, Петерне уесĕнче анчах пурăнаççĕ. Шупашкарпа Етĕрне уесĕнче те пĕтĕмпех вир-ял мар. Шупашкар уесĕнче вăсем хĕвеланăç енчи чиккинелле анчах пурăнаççĕ. Ытти (урăх) çĕрте анатри чăвашсем пурăнаççĕ. Вир-ялсемпе анатри (малти) чăвашсен чикки акă çаплă: Анаш тиекен чикӳллĕ ялтан хĕвел анăçнелле, Шăхчасем-мĕнсем еннелле, вир-ялсем пурăнаççĕ, вăсенчен малалла анатри (мал енчи) чăвашсем пурăнаççĕ. Унтан Иккассисене хĕвел-анăçнелле хăварса Шупашкар уесĕпе Çĕрпӳ уесĕ тата Етĕрне уесĕ чиккисем пĕр çĕре пулнă çĕрелле пырсан, хĕллехи хĕвел-анăçнелле (сылтăмалла) вир-ялсем юлаççĕ, çулахи хĕвел тухăçнелле анатри чăвашсем пурăнаççĕ. Унтан Патĕр-ялне (Богатырева) çитсен вăл ялта вир-ялсемпе анатри чăвашсем хутăшах пурăнаççĕ. Вăл ялтан вăсен чикки Пысăк Çавал урлă каçса Супарпа кайса Çĕрпӳпе Етĕрне чиккипе Çарпуçпе çитичченех: сылтăм енче вир-ялсем пурăнаççĕ, сулахай енче анатри чăвашсем пурăнаççĕ. Çарпуçĕнче анатри чăвашсем пурăнаççĕ. Чарпуçĕнчен пуçласа вăсен чикки Етĕрне уесĕ çинерехрен икĕ уес чикки хĕррипе пырать: Кипекпе Туçи-Çармăса сылтăма хăварса, Етерне уесĕнче тăракан Сĕрелсене сулахая хăварса, Мăн Санар урлă каçса, Пĕчĕк Санара çитиччен сылтăмра вир-ял пулаççĕ, сулахайра анатрисем пулаççĕ. Çĕрпелĕнче анчах анатри чăвашсем вир-ялсемпе çывăх тăнипе халĕ ĕнтĕ пĕтĕмпех вир-ялсем пек тумлана пуçларĕç. Унтан малалла вĕсенен чикки Хир-пуçĕнчен Пĕчĕк Санар тăрăх Санар пуç патнелле хăпарса, Вăта-Çуна çырмипе рашча виттĕр тухса, Упнер урлă каçса, Сăр вăрман сăмсине тăрăнать. Çапла пынă чухне сылтăма юлакан ялсем: Çармăссем (Хурăнсур), Санар пуçĕ, Елменсем, Иртеменкассисем, Çĕн-ял-Хапăç, Кив-ял-Хапăссем, Упнер-Ханăссем пурте вир-ялсем пулаççĕ. Чарпуçĕнчен пуçласа Етĕрне уесĕнчи сулахай енне юлакан чăвашсем, Уравăшпа Хир-пуç. Утарва Рунк тата мĕн пур Кушлавăш анатри чăвашсем çумăнче тăраççĕ. Çав Етĕрне уесин пĕр кĕтессинчи анатри чăвашсем çумăнче тăракан чăвашсем анатри чăвашсенчен кăшт урăхларах тата. Калаçассине те пĕр пекех калаçаççĕ, анчах хĕр-арăмĕсем урăхларах тумланаççĕ — çавăнтан кăшт уйрăмми пур. Чăн анатри (пайăрах анатри) чăвашсем сурпанпа пĕтĕм пуçне чĕркесе пĕр çуç пĕрки те катартмаççĕ, Кушлавашсем, Уравăш таврашсем, Сĕрелсем, Чарпуç таврашсем пуçне сурпанпа хыçалтан икĕ тăнлава çитиччен явалаççĕ те унтан çиелтен пуç-йĕппипе пустарса, йĕпписемпе масмака икĕ енчен чиксе хурса хытарса хураççĕ, çавăнпа сурпанĕ хыçалтан вир-ялсен пек ĕнсе çине кайса лармаçть. Çаван пек чăвашсем çав ялсем анчах мар; тата Çĕрпӳ уесин Ачча (Ачакасы) прихутĕнчи чăвашсем те пуçĕсене çав Кушлавăш, Уравăш, Сĕрел, Чарпуç чăвашĕсем пекек сырăнаççĕ. Ытти тум тумланас тĕлтен лешсем те кусем те пĕрехрехех, ытла пайăрах пĕр-пĕрне уйăрса тăракан япала çук; арçыннисем те хĕлле те çула та пĕр пекрехех тумланаççĕ. Анатри чăвашсенчен чукун çул урлă лерелле вара хирти чăвашсем пуçланса каяççĕ. Хиртисем тесе Чĕмпĕр кĕпĕрнинче, Тетĕш уесĕнчĕ, Çĕрпӳ уесĕнче пурăнакансене калаççĕ. Хирти Тăвашсем анатри чăвашсенчен тумтир тĕлĕшĕнчен те калаçна тĕлĕшĕнтен те уйрăлаççĕ. Хиртисен арçынĕ-хĕр-арăмĕпех шурă çăм тăлларан тунă чăлха тăхăнса çӳреççĕ. Арçыннисем шурă кĕпе-йĕм пĕртте тăхăнмаççĕ: пурте хăйсен хĕр арăмĕсем тĕртсе тунă е кăвак улача е хĕрлĕ улача тăхăнса çӳреççĕ. Хĕр-арăмĕсем пуçĕсене малти чăвашсем пек, пĕр çӳç пĕрчи кăтартмичченех, сурпан сырăнаççĕ те, анчах кĕпи-йĕмĕсем шурă мар. Каллех сурпанĕсем те анатри (малти) чăваш арăмĕсем пек мар, урăхларах, сарлакарах; сурпан, пуçĕсем тата хитререх пулаççĕ. Кĕписене, хăйсен улачисенчен тутар арăмĕсен кĕпи евĕрлĕрех, вырăссен сараппанĕсем евĕрлĕрех кĕпесем çĕлесе тăхăнаççĕ; аркисене, кĕпи умĕсене вăсем тутарсен пек темĕн тĕрлĕ пусмапа (пасар таварĕпе) тытса эрешлесе пĕтереççĕ. Пуçĕсене пуçлă туттăр çыхмаççĕ, пурте вырăс туттăрине майралла анчах çыхса çӳреççĕ. Çиялтан тăхăнакан тумтирсем анатрн чăвашсеннипе пĕрех: уйрăм-уççи çук. Тата хирти чăваш арăмĕсем анатри чăвашсемпе вир-ялсенчен акă мĕнпе уйăрăлаççĕ: хиртисен хĕр-арăмĕсем мĕн пур чăвашсем (арçынсем) тăхăнса çӳрекен йĕмех тăхăнса çӳреççĕ, вир-ялсен хĕр арăмĕсемпе анатри чăваш хĕр-арăмĕсем тăватă кантăраллă шурă йĕм тăхăнса çӳреççĕ. Вăл йĕм питĕ шалпар та, унтан кулса ăна пĕлекен хиртисем: „Вăсем кĕрептук тăхăнса çӳреççĕ,“ теççĕ. Икĕ малти кантăрисемпе хире-хирĕç каялла çыхса хураççĕ, икĕ хыçалти кантăрисемпе малтан çыхса хураççĕ. Тула тухас пулсан кайри кантăрисене анчах салтса тула тухаççĕ. Вир-ялсем анатри чăвашсемпе хиртисем çинчен, кулса: „Вăсенĕн урисене пушă аврипе çапсанах хуçăлмалла,“ теççĕ. Чĕмпĕр кĕпĕрнинчи (хирти) чăвашсем вир-ялсене „хура урасем“ теççĕ; тата Пăва уесĕнчисем хăшĕ-хăшĕ „виртисем, виреллисем“, теççĕ. Уфа (Йĕпхӳ) кĕпĕрнинчи, Самар кĕпĕрнинчи нуммайĕшĕ анатри чăвашсем патĕнчен куçса кайнă та, халĕ вăсем хирти чăвашсем пек калаçаççĕ. Кĕпи-йĕмĕсем хиртисенчен те урăхларах пулса вырăссен манерлĕ пулса кайнă. Вăл кĕпĕрнесенче чăвашсем пуррине ĕлĕкрех кунти чăвашсем пĕлмен те. Калаçнă тĕлтен те тата анатри (малти, мал енчи) чăвашсемпе хирти чăвашсен хушши уйрăмми пур: анатри чăвашсем „хăпар“ теççĕ, хиртисем „улăх“ теççĕ; анатрисем хиртисене: „вăсем çыпăçтарса калаçаççĕ,“ теççĕ, хиртисем анатрисене — „вăсем чĕлхе вĕççĕн калаçаççĕ: пулат темеççĕ, пулать, каять тесе калаçаççĕ“ теççĕ. Хиртисемпе анатри (малти, мал енчи) чăвашсенĕн чикки Йĕпреçрен (Ибреси) пуçласа Тĕрлемесе (Тюрлема) çитиччен чукун çул тăрăх пырать (приблизительно). Чукун çулăн сулахай енче анатри чăвашсем пулаççĕ, сылтăм енче хиртисем пурăнаççĕ. [Дальше пишет по-русски]. Такое разделение чуваш на анатри, хирти, и вир-ял имеют чуваши Ядринского, Чебоксарского и отчасти Цивильского уездов. Некоторые интеллигенты-чуваши, особенно чуваши Буинского уезда, такое разделение представляют иначе. Последние делят их на вăрмантисем, виреллисем и хиртисем, но при этом они не руководствуются строго наречием и разделением их по одеянию, которое относительно женщин дает повод строго разделять их на три группы, по вышеописанным приблизительным границам. При таком разделении чуваш не принимаются во внимание чуваши Самарской, Саратовской, Оренбургской, Уфимской, Тобольской и Томской гурерний.“ Перевод. Чуваши низовые, степные и вир-ял (верховые). Наши чуваши разделяются на три группы: на визовых, степных и вир-ял (верховых). Вир-ял говорят грубо, во весь рот. В словах они звук у употребляют мало, вместо звука у говорят на о; напр., вместо кулать — колать, а вместо пек — пак. Что касается одежды, то они еще больше отличаются (разнятся) от других чуваш. Они носят белые кафтаны и черные онучи. Мужчины летом местами носят высокие шляпы с подхватом. Женщины летом носят кафтанчики из белого полотна, а зимою-белые кафтаны, и обуваются летом и зимою в черные онучи, при чем навертывают их так толсто, что ноги образуют из себя настоящие колотушки. Лапти у них с маленькими головками, которые отделываются более мелким плетеньем. Оборы очень длинны и красиво навертываются крест-на-крест до самых колен. Наши чуваши называют их франтами. Действительно, они любят одеваться. Когда вирьялка выйдет на базар, то на ней не увидишь ни пылинки; ни на лаптях, ни на оборах не найдешь ни мохра, ни задоринки: все гладко и блестит, как бусинка. Весело ходят оне, сверкая и позванивая своими шельдемами, сурпан çакки и ожерельями из крупных серебряных монет. Наши, т. е. низовые чуваши, говорят про них с насмешкой: „Вирьялка форсит только пока в девках, а выйдет замуж, так на нее срам посмотреть“. Над оборами тоже смеются и говорят, что оне длиною в девять сажен. Их считают хвальбишками и форсунами. Замужние женщины у вирьялов, как и у низовых, понерек головы носят масмак. Их узкие сурпан треплются вокруг шеи. Иногда масмак у них слезжает назад; об этом тоже отзываются с насмешкой, говоря: „У вирьялки распряглась лошадь — дуга свалалась назад“. После двух-трех родов у вирьялки пропадает весь форс: она ходит косматой, растрепанной, в грязной рубашке; часто можно заметить по краям подола желтые пятна от испражнений ребенка. Так же мало смотрит она и за чистотой в избе. (Прежний) форс появляется у нее только тогда, когда она собирается на базар. От них к востоку живут чуваши низовые (восточные, живущае к востоку) они живут между вирьялами и степными чувашами (хирти) и занимаюг продолговатую полосу, начиная от р. Волги и до станций Ибреса и Шихраны Московско-Казанск. железн. дороти. Чуваши, живущие на южном конце этой полосы и называемые кушлавăшсем (кошлоушинские), тоже входят в число низовых чуваш. Кошлоушинские, ораушинские, хириосинские, отарские и рунгинские чуваши, по одежде женщин, и не вир-ял, и не низовые, и не степные, а представляют из себя как-бы особую группу. Ближайшие вирьялы прямо называют их кошлоушинекими; вирьялы, живущие в отдаленности, около г. Ядрина или в Курмышском уезде, считают их низовыми чувашами, а ближайшие степные чуваша, из-за небольшой разницы в говоре и одежде женщин, склонны считать их вирьялами. Строго говоря, чуваш можно делить и на большее число групп. Не разбирая их по мелочам, я разделяю их на три группы; потому и кошлоушинских чуваш я причисляю к низовым (анатри). Хотя они не совсем похожи, как на вир-ял, так и на низовых (анатри), но в общем они, по говору и по одежде, гораздо ближе к низовым. Мужчины носят черные или сероватые кафтаны, обуваются в белые суконные онучи (покупаемые на базарах); летом ходят либо в фуражках, либо в маленьких шапочках. Лапти оляповатые, а не тщательно сплетенные и разукрашенные, как у вир-ял, и оборы не длинные. Женщины обуваются либо в портянки (нарочно для того сотканные), либо носят чулки, сшитые из белого же базарного сукна. Рубашки (верхнее платье) носят сшитые из белого холста и вышитые узорами, или же сшитые из пестряди, сотканной с синими и красными тонкими полосками по красному полю. Повязываются ситцевыми платками разного цвета. Если ноги обуты в портянки, то оне обертываюг их оборами немного похоже на вир-ял; а если ноги обуты в белые чулки, то поверх этих чулок из базарного сукна надевают еще черные носки домашней вязки; эти носки обертывают оборама не как вирьялы, а вплотную, и оборы лежат рядышком, у самой щаколотки; затем чулки спускают к но скам, и они образуют нечто похожее на складки сапог. Замужние женщины голову обертывают сурбаном и никогда не оставляют шею голою. Девушки, летом, когда едут на свадьбу, надевают тухья (особый головной убор девушек). У вирьялок ни тухья, ни сăрка (украшение из монет и бус, носимое девушками на груди и спине) не бывает. Раньше эти тухья и сăрка носили и в христианские праздничные дни и в свои языческие праздники, а теперь эти уборы надевают только на свадьбах, и то не все. У них сурпан, масмак и пуç-йĕпии (головные уборы женщин) не похожи на вирьяльские: сурпан длиннее и шире, а масмак — короче и шире, и узоры на нем похуже, чем у вирьялов; пуç-йĕппи (убор на задней части головы) короче, и серебряных монет на нем не навешано столько, сколько у вир-ял. У вирьялок всегда видны уши, шея и затылок, а у женщин анатри их не видно. Оне не показываются простоволосыми (ни деверьям), ни свекрам, ни чужим людям: это считается неприличным. Точно так же не показываются оне перед ними и босиком. Женщину, строго соблюдающую этот обряд, никто кроме мужа не увидит до самой ее смерти простоволосою или босою. Когда женщины едут в гости, то повязываются самоткаными платками и поверх платка надевают еще каракулевую или барашковую шапку. Летом оне повязываются лишь платками: либо самоткаными, лабо ситцевыми. Тот и другой повязывают двояким способом: ситцевым платком или повязываются поверх головы так, чтобы он обхватывал гоюву как татарская тюбетейка, или же повязываются им так же, как и русские женщины. Самотканые платки повязывают на подобие татарской чалмы (обхватив им голову и завязав его раз на затылке, оставшиеся концы завязывают спереди надо лбом, причем кониы платка торчат па голове в виде рогов), или же завязываюг этот самотканый платок на затылке, при чем длинные концы его закидываются назад и свободно висят на спине. У вирьялок этого самотканого (полотенцеобразного) платка нет, оне носят исключительно ситцевые платки, а также самотканые бумажные четырехугольные платки белого цвета, похожие на ситцевые. Вирьялы живут лишь в Казанской губернии, в уездах: Козмодемьянском. Чебоксарском и Ядринском, и в Курмышском уезде Симбирской губернии. В Чебоксарском и Ядринском уездах не все чуваши вирьялы. В Чебоксарском уезде они живут только вблизи западной границы, а в остальных местах этого уезда живут низовые чуваши. Граница между низовыми чувашами (анатри, мал енчи) и вир-ял приблизительно такая: от с. Абашева, Чебоксарского уезда, к западу, в сторону дер. Шăхча, живут вирьялы, а к востоку от этого села — низовые чуваши. Потом, если итти к тому месту, где сходятся границы Чебоксарского и Ядринского уездов (около села Богатырева), оставляя деревни 1-е и 2-е Икково к западу, то направо, к юго-западу, живут вирьялы, а налево, к северо востоку, живут низовые чуваши. Затем, в Богатыреве живут смешанно и вирьялы и низовые чуваши. От этого села граница между ними идет через реку Большой Ци(ы)виль, в дер. Супар (Субар), Ядринского уезда, а дальше, по границе Цивильского и Ядринского уездов, идет до с. Ямашева (Чарпуç). От Ямашева граница между этими двумя группоми вдается в Ядринский уезд и проходит между с. Малыми-Яушами и д Туçи-Çармăс с правой стороны и старыми и новыми Сурьялами (Сĕрьел) с левой, переходит через речку Большой Санар и приходит на речку Малый Санар. Таким образом, направо от этой линии остаются вирьялы, а налево — низовые чуваши. Только жители с. Янгорчина (находящегося на этой линии), так как они живут на очень близком расстоянии от вир-ял, в последнее время начали одеваться по-вирьяльски. Дальше эта же граница от деревни Хирпосей поднимается по наиравлению к дер. Санар-пось, по реке Малый Санар и по притоку ее Вăта-çуна, проходит через Корабельную рощу и р. Упнер (приток Мал. Цивиля) и упирается в угол Сурского леса (Кирского лесничества). Итак, деревни Хурăнсур-Çармăс, Альмени, Санар-поси, с. Артеменкино, Новое и Старое Абызово, Упнер и др., остающиеся направо, будут вирь-яльскими, а налево, начиная от Ямашева, деревни, находящиеся в пределах Ядринского уезда: Орауши, Хирпоси, Отары, Рунги и все Кошлоуши (несколько селений) считаются населенными низовыми чувашами. Вот эти чуваши, находящиеся в одном углу Ядринского уезда, хотя считаютея низовыми, но несколько от них отличаются. Говорят они так же, как и низовые, но женщины одеваются иначе — в этом и разница. Настоящие низовые женщины сурбаном обертывают всю голову, так что у них не видно ни одного волоска на голове, а эти (кошлоушинские, ораушинские и окружающих их селений, Сурьяльские, и Ямашевские) обвертывают голову сзади до висков, сзади же, вровень с верхними краями сурбана, накладывают пуç-йĕппи в двумя концами последней, оканчивающимися булавками, прикрепляют сурпан к масмак, который вдет через голову, от уха к уху, и завязан под подбородком. Вследствие такого прикрепления сурпан у них не сьезжает на шею, как у вирьялок. Такие чуваши есть еще рядом с ними, и в Цивильском уезде ими населен весь Ача-касинский (с. Татмышево) приход. Их женщины тоже одеваются так же, как кошлоушинские, ораушинские и ямашевские. Что касается верхней одежды (кафтанов, платков) и обуви, то в этом отношении особенного различия между кошлоушинскими и анатри нет. Мужчины летом и зимою одеваются там и здесь одинаково. За низовыми, по другую сторону железной дороги, идут селения степных чуваш. Степными чувашами называются чуваши Симбирской губернии, а также Тетюшского и Ци(ы)вильского уездов Казанской губ. Степные чуваши отличаются как по одежде, так и по говору их. Степные чуваши, мужчины и женщины, носят чулки, сшитые из белого сукна. Велых рубах из самотканого холста они совсем не носят, а носят пестрядь (улача). Женщины их, как и низовые чувашки, обвертывают сурбаном всю голову, но белого костюма (кроме сурпан) у них нет. Их сурбаны отличаются от низовых тем, что они у последних (низовых) бывают шире и концы их красивее. Рубашки (верхнее платье) шьются из своей пестряди на татарский или русский лад: оне отчасти похожи и на татарские платья, а отчасти и на русские сарафаны; грудь и подол рубахи отделывают ситцами разного цвета, по татарской моде. Оне не повязываются самоткаными домашними полотенцеобразными платками, но все без исключения носят ситцевые платки. Верхняя же одежда у них одинакова с ниаовыми. Только женщины степных чуваш от низовых и вир-ял резко отличаются еще тем, что первые (хирти) носят те же портки, какие носят и мужчины. Женщины у вир-ял и у низовых носят портки с четырьмя гачниками (произн.: гашниками). Эти портки очень просторны в верхней части, и потому низовые чуваши, знающие это, смеются над ними и говорят: „Оне носят хребтуг“. Два передние гачника завязывают, обведя их по бокам, сзади, а два задних, также обведя их с двух сторон, завязывают концами спереди. Для отправления естественных нужд (praeter concubitum) развязывают задние гачники, завязанные спереди. Вирьялы смеются над низовыми и степными чувашами и говорят, что их ноги можно переломить одним ударом кнутовища (потому что оне очень тонки), а степные чуваши в свою очередь смеются над вирьялами, называя их черноногими. Многие чуваши Уфимской и Самарской губерний переселились от низовых, но теперь говорят как степные. Платье у них иное, чем у степных, и очень похоже на русское. Раньше многие из здешних чуваш даже и не знали, что там тоже живут чуваши. Разница в говоре низовых и степных чуваш заключается в том, что низовые говорят хăпар (поднимись), а степные улăх (поднимись). Низовые говорят о степных, что те говорят ясно, отчетливо, Степные чуваши говорят, о низовых, что они (анатри) „говорят кончиком языка“, т. е. букву „т“ произносят на конце слов мягко, напр.: пулать, каять и т. п., а надо будто-бы „пулат, каят“ и т. д. Приблизительная граница между низовыми и степными чувашами идет по линии Московско-Казанской железной дороги, от ст. Ибреси до ст. Тюрлема. По правую сторону от полотна железной дороги (к востоку) живут степньте чуваши, а по левую (к западу) — низовые. [Автор этой статьи написал ее не на чисто родном говоре, а на языке, довольно близком к книжному].
(аҥгы̆- миҥгэ̆, аҥгы̆- миҥг’э̆; Ст. Чек. ангы̆- мин’гэ̆), hebes sfupidus; attonitus, obstupefactus, идиот, глупец, глупый, бессознательный, беспамятный, шальной, обалделый. Зап. ВНО. Анкă-минкĕ пулса карĕ. Одурел, ошеломлен. Ст. Чек. Анкă-минкĕ пулнă пулнă пуль те, ача нимĕн те пĕлмес. Он ничего не понимает; должно быть, и в самом деле обеспамятел. (О побитом). Слепой. Поç çавăрнса кайрĕ, анкă-минкĕ полса кайрăм. Голова у меня закружилась, и я потерял соображение. Ib. Анкă-минкĕ полса çӳрет солăнкаласа (= антăраса). Ходит, пошатываясь, как шальной. Шорк. Ĕнер каçпа мана сĕрĕм хытă тиврĕ те, халĕ те анкă-минкĕ çӳретĕп. Вчера я сильно угорел, и до сих пор хожу как шальной. Н. Карм. Ĕнер эрех нумай ĕçрĕмĕр те, паян пуçăм анкă-минкĕ пулса тăрать. Вчера мы напились, и оттого сегодня у меня в голове какой-то туман. Ст. Чек. Хам та анкă-минкĕ пултăм, нимĕн те астуса илеймерĕм. Я и сам ошалел, ничего не мог сообразить (или: припомнить). Ib. Анкă-минкĕ пулнă-тăр, нимĕнте пĕлмес. Наверное, он ошалел: ничего не соображает. Ib. Анкă-минкĕ пулнă. (Испугался до того, что) ничего не сознает. СПВВ. ИФ. Анкă-минкĕ-ăнсăр çын. „Ĕнтĕ ытла анкă-минк (ita scriptum est) çын та пулат кам!“ теççĕ. Анкă-минкĕ — тупой человек. Говорят: „Ну, и бывают же олухи!“ Сред. Юм. Он пик анкă-минкĕскерпе мĕн тумалла? На что его, такого олуха? Изамб. Т. Мĕн калаçатăн кирлĕ маррине, анкă-минкĕ? Что ты болтаешь, олух? Альш. Темĕскерле ача, анкă-минкĕ япала! Не знаю, что за ребенок; какой-то несообразительный! Ib. Анкă-минкĕ сурăх, i. q. пуç çавăрнакан сурăх, больная овца, пораженная вертежом. Сказ. и пред. 21. † Анкă-минкĕ пуçĕнче çав шухăшсем çӳреççĕ. Такие думы бродят в его отуманенной голове.
(абаj), mater mea, моямать. Non invenitur nisi apud вир-ял. V. апи. Это слово встречается только у вир-ял. In dial. Curmysch. accipitur pro vocativo. В некоторых говорах Курм. у. имеет значение зв. пад. V. Матер. || Vox eius, cui aliquid Improvisum atque inopinatum accident. Vox admirantis. Междом. неожиданности или удивления. Иногда имеет значение междометия, выражающего испуг. КС. Апай! ман çулĕ ку пулмарĕ пулĕ! Матушки! я, видно, иду не по той дороге, где мне надо! Апай! çĕлен пор! Матушки мои! здесь змея! Ст. Чек. Апай! çĕлен пур кунта! Матушки! здесь змея! (неожиданность). N. Апай (scr. абай)! тесе кăшкăрса ярать, тет. „Матушки!“ заорал он (будучи уколот жогалом в задницу). Ст. Чек. Апай-апай-апай! мĕн пулчĕ кăна, халĕ те килмес! Господи! что же это с ним случилось, что он так долго не идет? Орау. Апай! ку лайăх япала-çке! Да смотри-ка, это, оказывается, славная штука! (т. е. вещь).
(мазарэ̆), omnia quae pertinent ad cenam (cum stomacho plerumque dicitur; v. масар), все, что относится к обеду; обыкновенно говорится с оттенком неудовольствия, досады и т. п. Сред. Юм. Мĕн халĕ апачĕ-масарăпе аппаланса тăран? Пĕр-ик çăвар çырткала та, айта хăвăртрах! Эпир лаша кӳлсе тõхнă паçăрах, сана-çиç кĕтсе тăратпăр. Что ты тут возжаешься (возишься) с обедом? Съешь куска два, и поедем поскорее! Мы уже давно запрягли лошадь и выехали, дело только за тобою. Ср. СТИК. Апат-масарпе (мазарбж) аппаланса каç пуса (i. q. пулса) кайĕ; часрах атьăр, атсем! С этою едою провозишься до самого вечера; идем-те, ребята, поскорее! КС. Апачĕ-масарĕ унăн! Ну его с его обедом! (о плохом обеде). [Есть и в Череп.]. Ср. Орау. Апату-масару санн, çысан хăсса ямалла! Какой чорт у тебя обед, с него пожалуй сблюёшь!
(апла-к̚апла), his (variis) modis, так и этак. СТИК. Апла-капла тумасан ĕç те пулмас вара. Если не сделать то-другое (т. е. если не выполнить различных отдельных частей того или другого дела, той или другой работы), то и самое дело не будет сделано. Ст. Чек. Апла-капла нимĕн те калаçмарĕç. Ничего подобного они не говорили. Альш. Елшелĕнче апла-капла çук. В Альшееве ничего подобного нет. || Haud raro significat rem aliquam malam, incdmmodam. Нередко употребляется для означения чего-либо плохого, дурного, неприятного. Ст. Чек. Эс апла-капла туман пусан эпĕр кунта килес çукчĕ. Если бы ты не сделал этого (т. е. чего-либо плохого, неуместного), то мы не пришли бы сюда. Сред. Юм. Иксĕмĕр хушăра ку таранччин апла-капла пõлман та-ха, малалла мĕн тõр хõшать. До сих пор между нами (двоими) не было никаких неприятностей; что же касается? будущего, то это — как бог велит. Орау. Вăл хĕр çинчен апла-капла илтĕнмен. Об этой девушке ничего подобного слышно не было. ЧС. Кунтан тата апла-капла пулсан ĕмĕр ӳпкене юлăпăр, терĕм. Я сказал: „Если еще от этого (т. е. от распахивания земли, çерем, принадлежащий киремети) произойдет какая-либо неприятность (т. е. если мы навлечем на себя гнев божества), то мы будем вечно каяться. Альш. Апла-капла туйăнмас: эпир кайнă та унта... Мы были там, но ничего подобного не обнаружили („не кажется так“). Беседа чув. З. Халĕ, турра шĕкĕр (шэ̆гэ̆р), апла-капла çук та-ха. Теперь, слава богу, ничего подобного пока нет. Сред. Юм. Апла-капла çын мар õ. Он человек не кой-какой, а основательный, верный. Орау. Кунта мана апла-капла çын ăрăвĕнчи çын тесе шухăшламаççĕ. Здесь меня не считают за человека плохого происхождения. Ст. Шайм. Апла-капла çынни мар. (Я) не дурной (improbus) человек. || Апла-капла чух, in tali re, в таких случаях. Орау. Апла-капла чух лашана малтанах хытă хăвалама юрамаçть. В таких случаях лошадь нельзя гнать сразу.
(апты̆рат, brevissima ы̆ littera, с весьма коротким ы̆), facere, ut a mente deseratur alqs etc. (v. praec. v.), привести в замешательство, в полное недоумение, в критическое или затруднительное положение; беспокоить, мучить, одолевать, надоедать и т. п. Якей. Йăван мана: „утна сот“, тесе аптратсах çитерч, эп ним тума аптранипе сотрăм вара. Иван все приставал ко мне (с просьбою) продать лошадь, и я был вынужден ее продать („не зная, что делать, продал“). Орау. Анне, сурăхсам вилсен: Эй сурăхăмсам! халиччен çăмран аптратмарăр; кĕркунне пулсан ачамсене алшишшем, чăлха-пуççĕм çыхса параттăм; халь шăнса вилес пулать ĕнтĕ!“, тесе макăратьчĕ. Когда овцы околели, моя мать плакала и причитала: „Ах вы, мои овечки! До сих пор вы никогда не оставляли меня без шерсти („не ставили в затруднительное положение относительно шерсти“); осенью я вязала детям варежки и носки, а теперь придется мерзнуть („умирать от стужи“)! Ĕлĕк ху кайма аптăрататтăн, халĕ мĕшĕн каймастăн тата? Прежде ты надоедал просьбою итти, почему же теперь не идешь? Айдар. Чеб. Апат çиме ларсан пупăн ачисем тула тухас тесе аптратаççĕ, тет. Когда сели обедать, дети священника запросились (стали усиленно проситься) надвор (как говорят: до ветру). Орау. Килне каяшшăн аптратрĕ те: „Кай“, терĕм. Он надоедал мне просьбами отпустить его („итти“) домой, и я сказал ему: „Иди“. Ib. Кальлях укçашăн аптратма (или: йăштарма) килет. Опять идет за долгом („надоедать, томить просьбою отдать долг“).
(ара). Coniunctio adversativa: at. Союз, выражаюший возражение, полное несогласие говорящего с тем, что ему пришлось услышать от своего собеседника, а также несоответствие наблюдаемого явления с тем, чего ожидали или хотели, или с тем, что должно было быть, или же с теми воззрениями, какие имел на тот или иной предмет говорящий. Нередко „ара“ начинает собою предложение, в котором высказывается указание ни некоторую как бы неуместность вопроса, заданного собеседником, причем самое дело выставляется настолько простым, что как бы не нуждается в разъяснениях; или же ставится в начале слов, которыми указывают на неуместность поступка или заявления, а также на отсутствие для него разумных оснований. Иногда союз „ара“ сообщает речи оттенок удивления, недоумения и вообще делает речь более оживленною. Букв., 1908, 19. Акка! ĕне пăрулама выртнă, кĕвелĕк парса яр-ха мана, тесе ыйтать, тет. — Ара, те пăрулама выртна халĕ вăл, те ахал, выртнă. Сестрица! (так обращается чувашка к женщине старше себя возрастом, если они обе выросли в одной деревне) у меня хочет телиться корова, дай-ка мне немножко закваски [сметаны (йӳç хăйма) или турăх, чтобы заквасить молоко]. — А неизвество еще, хочет ли она телиться, или просто так легла. В. Олг. Воç кĕпе çапат ара; кĕпе çумалла-и паян?! Да (ды̆) вон она белье колотит; разве сегодня моют („следует мыть“) белье?! N. Ара ăна çĕртен илнĕ, çĕре пытарса пăхам-ха. Да (что же я раздумываю-то) ведь это взято от земли, попробую-ка я зарыть его в землю Reguly, 521. Вăл исе кайни (i. е. кайнă-и) ара, эс она ятлатăн? Вăл исе кайман. Да разве это он взял? Зачем ты бранишь его? Он не брал („не уносил“). Ib. 524. Ара мен полĕ онта кайнăшăн? А что будет, если туда сходить? („за хождение туда“), т. е. не будет никакого наказания. Ib. 524. Ара айта кайăпăр, мĕн полĕ. Ну так что же? Идём, что будет. Ib. 522. Ара ма тавăрнтăн? Что же это ты вернулся? (или: зачем же ты вернулся?). В. Олг. Ара, кона хопма та астуман эпĕ! Смотри-ка (или: представьте), я даже забыла („не припомнила“) ее затворить! КС. Ара, эпех каларăм пать-и-ха (= пулать-и-ха)? Неужели действительно я сказал (это)? [букв.: „А что („и-ха“), неужели („ара“) выходит так, что („пать“) действительно („ех“) я сказал?“] (недоумение). Ib. Кам арă апла сăтăр турĕ пулать-ха ăна? Кому же это нужно было повредить его („кто же это, выходит, так повредил его?“) (недоумение). Ib. Ара çаннуна чĕртĕн тем! Да (ды̆) ты, я вижу, разорвал себе рукав! (неожиданность). В. Олг. Ста ара мĕнĕ, сăкманĕ? Где же это тот, как бишь его, кафтан-то? (сказал человек, ища кафтан и не находя его). Тоганаш. Эс мĕскерле çын ара? Что ты за человек? (т. е. странный чел.). Ходар. Ара эсĕ мĕскерле çын?! Мĕн хăтлантăн капла? Что ты за человек?! Зачем ты это сделал? Подгорное Ц. Ара, Иван, ма каласа (калаза) итлеместĕн-ха эсĕ? Что же это ты, Иван, не слушаешься? Микуш. Вара пĕри астуса каларĕ, тет: „Ара пирĕн чĕреп юлнă вĕт; атьăр-хă, ăна кайса чĕнер.“ Тогда один из них вспомнил и сказал: Да ведь у нас (еще) остался еж; идемте-ка, призовемте его.“ — Череп. Эпĕ ăна чĕннĕччĕ-çке ара! Да ведь я его звал (и мне непонятно, почему он не пришел). КС. Кĕнекене шырарăм-шырарăм, тупаймарăм. — Çантах пулĕ ара, шыраса пăх-ха татах. Я искал, искал книгу, и не нашел. — Да (ды̆) она, чай, тут же; поищи-ка еще. Ib. Ма чармарăн эсĕ ăна? — Ара асăрхаймарăм-çке эп ăна! Почему ты его не остановил? — Да ведь я его не заметил! Ib. Ара хăçан каларăм эп сана: „Ан кай“, тесе? Когда же [или: да (ды̆) когда же] я говорил тебе, чтобы ты не ходил? Ib. Эс мĕшĕн ăна вун-çичĕ пус анчах патăн? — Ара хамăн пулмарĕ-çке манăн! Почему ты дал ему только 5 коп. (17 коп. на ассигн.)? — Да (ды̆) у меня у самого не случилось (денег)! Ib. Çтан ара ăна асăрхаса çитеретĕн! Да (ды̆) где все эта заметишь! Ib. Паян хăнасам пурте килчĕç, кĕрӳсем килмерĕç; хытă каланăччĕ-çке-ха ара вăсене! Нынче все гости приехали, а зять (с женою) не приехал; а ведь, смотри, я им крепко наказывал (чтобы приезжали). Ib. Кунта-ç ара кăсам! Да (ды̆) вот где они! Ib.? Вăсем вырсарни-кон та ĕçлеççĕ тем ара! Да (ды̆) они, оказывается, и по воскресеньям работают! Ib. Санăн укçу-тенкӳ пур, тытăн сут тума. — Çапла та ара, тытăнма хăрап çав! у тебя деньги есть, примись торговать. — Да (ды̆) это так, но дело в том, что я боюсь приняться (за торговлю). Ib. Ухмах та ара апла тăвас çук. Да (ды̆) так (т. е. этого) и дурак не сделает! Ib. Ма суятăн? пурччĕ-ç ара! Да (ды̆) ведь было ([араб сăмахĕ]), что ты врешь, (что не было)? Ib. Ара, манах айăпа кăларатăр тем! Да (ды̆) вы, кажется, действительно меня обвиняете! (или: да вы как же это, неужели меня обвиняете?). Ib. Эпĕ урăх çĕре кайнă пулĕ, тесе; кунтах тем ара. Я думал, что он ушел (куда-нибудь) в другое место, а он, оказывается, здесь же. Ib. Эп: халăх саланнă пулĕ, тесе; саланман тем ара. Я думал, что народ уже разошелся, а он, оказывается, еще не разошелся (удивление). Унтан çиме тесе, (ашне) илнĕ, тет те, шăмми анчах, тет. „Ара ку тĕлĕкре çинипеле те пĕтет-ĕçке“, тесе тĕлĕнчĕç, тет, вара вырăспала тутар. Потом они взяли мясо, чтобы поесть его, но от него остались только кости. Русский и татарин удивились и сказали: „Представьте, оно исчезает даже и оттого, если его едят во сне!“ N. Ку ларчĕ, тет те, каларĕ, тет: „Часрах уçăр хапхана!“ тесе каларĕ, тет. Пичĕшĕсем калаççĕ, тет: „Ара, ухмах, лашасăр çуна каять-и?“ тесе калаççĕ, тет. Он сел (в незапряженные сани) и сказал: „Отворите поскорее ворота!“ Его старшие братья говорят ему: „Что ты, дурак! разве сани поедут одни, без лошадей? Микуш. Çапла пĕр çуртра çĕрле ĕçлесе ларнă, тет, пĕр карчăк анчах çывăрать, тет. Ларсан-ларсан ку карчăк тапратрĕ, тет, мĕкĕрме. Пурте шартах сикрĕç, тет. Нумай та мĕкĕрмерĕ, тет, вăранчĕ, тет. — „Ара мĕп пулчĕ сана!“ тесе ыйтрĕç, тет ларакансем. Однажды таким образом в одном доме сидели ночью и работали; спала только одна старуха. Сидели, они сидели, вдруг старуха принялась мычать. Все вскочили в страхе. Старуха мычала недолго, и проснулась. Сидевшие в избе спросили ее: „Что ты, что с тобою сделалось?“ Ашшĕ каларĕ тет: „Ара, ачам, кăна кама çиме илсе килтĕн эсĕ? ара ку пĕтĕмпе шăна кăмпи-çиç. Отец сказал ему: „Что ты, сынок! кому ты принес их (т. е. эти грибы)? ведь это одни мухоморы!“ Ара эсĕ намăсă та пĕлместĕн тем! Да (ды̆) ты, повидимому, и стыда не знаешь! Ib. Ара, ачам мĕн хăтланатăн эсĕ. Что ты делаещь, дитя мое? (говорят детям, когда он делают что-нибудь предосудительное и пр.). Сред. Юм. Ара õ, Йаппун паши, çĕмрет те çĕмрет-çке (= çĕмĕрет-çке) õ! Смотри-ка ты, что он японский-то царь, делает: бьет да бьетI (Удивление и страх). || In quaestionibus quoque ponitur. cum de re aliqua parum nota plura volunt cognoscere. В вопросах также выражает желание получить более точные сведение о предмете или ближе ознакомиться с предметом. КС. Паян пĕр хĕре Йăванккă хĕрĕ тесе кăтарттăрĕç те, çавах-ши ара вăл? Сегодня мне показали одну девушку и сказали, что это дочь Иванки; но действительно-ли она эта самая? („ши“ выражает здесь сомнение, неуверенность, колебание при разрешении вопроса). Ib. Паян уччиттĕл çĕре хĕвел тавра çавăрнать тесе каласа кăтарттăр те, çаплах-ши ара вăл? Сегодня учитель рассказывал о земле, что она вертится вокруг солнца; но действительно-ли это так? Ib. Паян ман аккасам патне карăм-ха эп. = Пурте сывах-чи (т. е. -чĕ-и) ара? Сегодня я ходил к тетке (см. мăн-акка; см. Оп. чув. синт., I, 66). Ну, что (или: а что). все-ли (там) в полном здоровьи („были вполне здоровы“) Ib. Йăван çĕвĕç çак ялта пурнать, терĕç те, çак ялтах-ши ара вăл? Сказали, что портной Иван живет в этой деревне, но действительно-ли он в этой деревне? Череп. Кунта пулă пур-и? Есть-ли здесь рыба? Ib. Кунта пулă пур-и ара? А что, здесь есть рыба? (т. е., я не знаю, разъясни мне; так спросят, напр., когда подходят к озеру и желают ближе познакомиться с его свойствами, или когда видят человека, который ставит на озере рыболовные снасти). КС. Кунта пулă пур-ши ара? А что, здесь есть рыба? Так спросят, напр., когда ловят рыбу в неизвестном месте, при чем вопрос может заключать в себе: 1) неуверенность в начале ловли, 2) сомнение, 3) недоумение (если рыба не ловится). Ib. Кашкăр куртăм! Кашкăр куртăм! — Тĕсĕ кăвак-и ара? Я видел волка! Я видел волка! — А что, шерсть („масть“)-то у него серая? В этом вопросе, смотря по интонации, может заключаться или недоверие, или насмешка, или простое желание получить более подробные сведения о предмете, который видело другое лицо. Ib. Майри чăвашран пулнăскер, тет. — Чăвашла пĕлет-и ара. У него жена-то, говорят, из чуваш (т. е. чувашка, переделавшаяся на русскую стать). — А знает-ли она по-чувашски (или: а что...). Череп. Аçу Чĕмпĕре каят-ши. Разве твой отец поедет в Симбирск? („ши“ указывает на то, что поездка представляется говорящему сомнительной, невероятной). Ib. Аçу Чĕмпĕре каятах-и ара? Разве твой отец действительно едет (или: решил ехать) в Симбирск? Чире ертним (= ертĕн-им) ара? Ты что же, разве болезнь получил? Ма эсĕ апла сурчăкпа чуста çăратăн? сирĕн шыв çук-и-мĕн ара? тенĕ. Он спросил: „Что это ты месишь тесто на слюнях? а разве у вас воды-то нет“? Б. Олг. „Эп пĕлмен“, тет, „инки“, тет, „той полассине. Камăн ара?“ тет. „Я, тетенька, не знала, что будет свадьба. У кого же это?“ спрашивает она. В. Олг. Хоçи пор-и? — Пор. — Ста ара? — Лаçра. Хозяин дома („есть“)? — Дома. — Где же? — В лачуге. Тоганаш. Минчен ара çавсам? А сколько их? (т. е. этих людей). Ib. Кам ара онта? Кто это там? Çав çын вăл пулчĕ-и ара? Разве это был он? Тоганаш. Çав çын полмари (i. q. полмарĕ-и) ара вăл? Разве это был не он? || luncta imperativo stomachum quendam significare solet. С повел. накл. выражает досаду, недовольство. Б. Олг. Хакне пĕр ластăк пăрахсам ара, эп вара пĕр-икĕ пăт илетĕп паранкăна. Да (ды̆) ты (или: а ты) уступи малость, тогда я у тебя куплю пулика два картошки-то. КС. Атясам ара! А ты идем! (досада на медлительность). Ib. Ан тивсем ара! Да ты не трогай. Ib. Тухсам ара! Да ты выйди! Ib. Килсем ара! Да ты иди сюда!
Во всех вышеприведенных примерах в Ст. Чек. и окружающих селениях употребляется „вара“. || Eadem particula in responses quoque adhiberi solet, quibus praecedentis quaestionis sententia confirmatur. Иногда выражает подтверждение того, что содержится в предыдущем вопросе. Ходар. Эсĕ çара-çунапа çта (ста, шта) каятăн? вăрмана каятни? — Ара. Ты куда едешь на дровнях? в лес? — Да. Ib. Вăрмана аçу каять-и? — Ара. В лес поедет твой отец (est-ce ton pere qui etc)? — Да. Ib. Аçу вăрмана ыран каять-и? — Ара. Твой отец поедет в лес завтра (est-ce demain que etc.)? — Да. Череп. Ара, çапла пулмасăр, çапла çав. Конечно так.
i. q. ара, аре, ере. Перевод. Тепĕр çулне çынни упине калат: „Атя тăтах пĕрле акар“. — Атя арĕ, халĕ ентĕ эс (scr. ее) хăвăн валли тăррине ил, мана тĕпне пар“, тесе калат, тет, упи. „Юрĕ арĕ!“ тесе калат çынни. На другой год человек говорит медведю: „Давай опять вместе сеять!“ Медведь отвечает: „Что же, давай! Теперь ты бери себе вершки, а мне отдай корешки.“ — „Что же, ладно!“ говорит человек.
(арган), implicari, turbari, perturbari, запутаться, спутаться. Н. Карм. Çип арканнă. Нитки спутались. Шибач. Вĕрен арканса кайрĕ. Веревка спуталась. Çак арканса кайнă каната кам çĕнĕрен явса кăкарса лартĕ? Кто снова совьет и привяжет этот развившийся канат? СПВВ. Сирĕн пурçăн хутăрĕ арканчĕ. Ваш шелковый моток перепугался, спутался. Ib. Сирĕн пурçăн хутăрĕ арканчĕ, пире çăкăр-тăвар çавăрчĕ. Ваш моток шелку спутался нас привлекла сюда хлеб соль. ЧП. Сирĕн пурçан хутри арканмĕ. Якей. Кăшкар арканнă = кăшкар çинчи çип арканса кайнă. || Diffringi, dissipari. Также: разбиться; рассыпаться (о деревянной посуде). Орау. Е-ей, пĕтĕмпех арканнă пăрĕ, пăх-халĕ! Ĕнер анчах кӳлли сарлакăшпе кăн-кăвак пăрччĕ, кĕçĕр пĕтĕмпе вакланнă! Смотри-ка, лед-то весь накуски разбило! Вчера (только) все озеро было покрыто синим льдом, а нынче в ночь его разбило на мелкие части. Ăстайкка кăшăлне илсен арканса каять (= саланать). Если снять с кадки обручи, то она рассыплется (точнее: ее клёпни перемешаюся). Зап. ВНО. Унăн килĕ-çурчĕ арканса кайрĕ. У него весь дом пришел в упадок. || Metaph. Ib. Пурнăç арканса кайрĕ. Жизнь запуталась. Орау. Унăн арканнă ĕнтĕ. lam amisit virginitatem. lb. Чĕччи ĕне пăхĕ пек çеп-çемçе, лере те манерĕ çук пулмалла, арканнă пулмалла. У нее груди мягкие, как коровий кал; in ilia quoque parte nullum iam mansisse puto (virginitatis) vestigium, sed confusa omnia atque perturbata (i. e. iam esse devirginatam). Ib. Ну, ку тăруçăн ялĕ-йышĕ арканчĕç-çке! Ĕçки-çики, ятлаçу-вăрçу (çапăçу); ахалу те тата çĕр валеçес йĕркепе эреке (i. q. эрех) нуммай пулчĕ: пĕрне-пĕри çиленсе кĕç-вĕç çĕçĕпе чикес пек çӳреççĕ! Нынче у нас в деревне все словно с ума сошли: пировня, брань, ссоры (драки)! Да еще тут, по случаю передела (земли), и водки не мало было: просто один другого ножом нырнуть готовы! || Retorquere, развать. Ст. Чек. Тилхепе вĕçĕ арканнă (= сӳтĕлнĕ). Конец вожжей расплелся.
задний, последний, поздний. Трхбл. Кайри ăс мала пулсан (если бы быть предусмотрительнее), пит ăслă пулăттăм. Юрк. Юр ӳксен, кайăксем, кайри ури çине тăрса, йывăçа кышласан, хĕлле юр тарăн пулат. N. Кайри кĕр-куннене юлнă тырăсем тăкăнса пĕтнĕ. Сред. Юм. Кайăк хурсем кайнă чухне: кайри мала пултăр! тесе, кăшкăраççĕ. Собр. Кайри мала, теççĕ. (Послов). Пазух. Кайăк хурсем каяççĕ, ай, картипе: кайри мала! тесе, ан калăр. Тăван, эпир кунтан, ай, кайсассăн: умăнтан хыç (т. е. киличчен килменни авантарах пулĕччĕ) тесе, ан калăр. Изамб. Т. Пирĕн юлташ пиртен малтан курчĕ те: кайри мала! терĕ. Ухмах, апла ан кала, терĕ тепĕр юлташ. Апла каласан: ман нушана кур! тесе калаççĕ (гуси), тет, терĕ. || Так называют покойников, умерших не крещенными. НТЧ. Кайри тесе, вĕсем (чуваши) тĕне кĕмесĕр вилнĕ çынсене калаççĕ. См. ĕне ырри. ||Назв. киремети. ГТТ. Кайри (Тĕрлемес киремечĕ). Çăкалăха кайнă çĕрте, аслă çул хĕрринче, Йĕршер, Паймит сăртĕнче ĕлĕк тĕне кĕмен киресĕр çынсене пытарнă, тет. Çавсем тĕне кĕнĕ чăвашсене халĕ ялан сиен тăвасшăн пулса çӳреççĕ: чир-чĕр яраççĕ çилне е çапăнаççĕ (тет).
(кагы̆р), рыгать. Б. Олг. Ме какăратăн конта, килĕшет-и çын унче? айккалла какăрас мар-и! Хурамал. Çимесен те, какăрса тăр халĕ! (Говорят голодному человеку с гневом). Хорачка. Вот хальă какăрса ларат, çимелли-ĕçмелли пĕтрĕ. Ст. Чек. Тăрансан, какăраççĕ. Сред. Юм. Какраччин çинĕ тесе, нăмай тăраначчинех çисен калаççĕ. Зап. ВНО. Какăриччен çырăм çырлана. СПВВ. Какăрас, какăрать, выçă какăрат. ПИТ. Таварăннă чухне каллах: ей-ай-ай! Хамăр та çавăнта каяс пулат-ĕçке (умереть), хамăр (чит. хамăра) çапла хываçин, хисеплĕçин, юрĕччĕ те, темĕн çав; хăш чухнехи ача-пăча ваттисенĕн сăмахĕсене ӳкĕте кĕрекен мар, вара какăрса выртас (лежать голодными) пулат, тесе калаççĕ. Сред. Юм. Паян пит нăмай çисе толтарнă та, какра (= какăра) тăрап (все рыгаю). Орау. Тутарпа чăваш, тата тепĕр вырăс таçта пĕрле апат çиме кĕнĕ, тет те, апат çийиччен калаççа лараççĕ, тет. Чăвашĕ: эпĕ, тăрансан, какăратăп, эпĕ тăраннине çавăнтан пĕлмелле, тесе калать, тет. || Нюш-к. Шăпăр какăрат (когда не перебирают пальцами, то он издает однообразный звук). || В перен. см. Тюрл. Какăрса выртрĕ ĕнтĕ, умер. См. какăрăл.
говорить, сказать, рассказать. В. Олг. Мĕн калатăн? Что скажешь? К.-Кушки. Хăш чух ик-виç сăмах калан та, пĕтсе те ларат. Скажешь иной раз два-три слова, и конец. Хурамал. Манран каласа пултăр, килме каларĕç: каятни, каймастни. Мое дело только сказать: велели притти, пойдешь или нет (это меня не касается). N. Он пек каламаççĕ пирĕн. Этого оборота у нас (в нашем говоре) нет. N. Эс апла никçан та ан кала (не скажи, не употребляй этого слова; «эс апла никçан та ан калаç», значило бы: «не говори в этом духе»). Юрк. Калама та çук (нечего говорить, что...; разумеется), ку вырăна часах çакланма (попасть) ĕмĕт тăвас çук (нельзя). Ib. † Сарă ачапа выля-выля, аллăм çыххи татăлчĕ. Аннене курсан, ан калăр. Калăсăр, калăсăр, калике (пусть вы скажете), манит парăп, хăтăлăп (избавлюсь от наказания). Трхбл. Пĕрре, иккĕ, вуниккĕ; кам каларĕ вуниккĕ? — Эп каларăм вуниккĕ. N. Эпĕ вĕсем Д. çĕрне каяс тесе каланине (как они говорили о том, что отправятся) илтсеттĕм. Якейк. Эс тем те калăн! Ты скажешь! (т. е. ты выдумаешь не знаю что). Сред. Юм. Калама тытăннă сăмаха каламас, вилме выртсан, час вилмес, тет. (Поговорка). Юрк. Çыруçă, вырăс çырăвĕнче ун пек паллăсене калама вĕреннĕскер, лешсем: «бзав», тесе калама хушсан, малтан ку, вăтанса, каламасăр тăрать (молчит). Изамб. Т. Унăн суккăр арăмĕ ултă ачипе тепле пурăнĕ. — Ан кала та (что и говорить)! ун пек ачасемпе юлакан арăмсĕм нумай пулĕç. N. Ăна паçăрах каламалаччĕ те... Это надо было сказать еще давеча. Сред. Юм. Ман çинчен: о çапла çӳрет (поступает, ведет себя), тесе кала пĕрех (попробуй-ка сказать про меня...), вара туйянан ху валли йыт çимен патакка. Ib. Ман çинчен он пик каланă пол (попробуй-ка сказать так про меня), çӳçна (= çӳçне) пĕр пĕрчĕ йолмиччен çăлса пĕтерĕп! Ib. Калас-калас тенĕ сăмахсĕм порччĕ, тăта çапах чарнса тăтăм. У меня были такие вещи («слова»), которые я непременно хотел высказать, но я удержался. N. Иван эсĕ мана Хусанта пурăнма хăварасшăн маррине килсе каларĕ. Иван сообщил мне, что ты не желаешь, чтобы я оставался в Казани. Регули 517. Вал каларĕ: килеп, тесе. Он сказал, что придет. N. Каласан та, ĕненес çук; вăл çапах та суя мар, чăн пулнă. Трудно этому поверить, и все-таки это правда! N. Уна каласси те çук. Об этом нечего и говорить, сеIаvа sansdire. Качал. Хай сысна тухрĕ ятлаçма: халĕ çатăп (= çиетĕп) сана; миçе калас сана: ан яр, тесе? (сколько раз тебе говорить, чтобы ты не пускал сюда коров?). N. Эп вунçичĕ пус укçа тупрăм! — Ан кала, пуйрăн! N. Кун пек вăрçă пулнине каламаççĕ. Не слышно, чтобы когда-либо была такая война. Карм. † Утçăм анмасть тарăн çырмана, чун тӳсеймест хытă (грубо) каласан. || Велеть, повелеть; советовать. Регули 11. Эп ăна килме каларăм. Я ему велел притти. Ст. Чек. Эп нумай калаçмастăп: пĕрре каласа тунă пултăр. Я долго не разговариваю: раз сказано (приказано), и должно быть сделано. Альш. Никамран ыйтмас-тумас вăл кун, никам каласса пăхмас (девушка): Микула кунĕ кĕвĕ каламала, тет те, утат. N. Епле торах каларĕ-ши мана пор çĕре те çитме! Регули 1069. Апай илме каланăшăн (каланăран) илтĕм. Т. Ку тĕттĕмре малала кайма каламăттăм эпĕ сана. В такую темь я не советовал бы тебе итти (ехать) дальше. Байгул. † Атте каларĕ хĕр пăхма, саррине те, вăрăммине, çӳç хĕрри кăтрине; ури çине пус, терĕ, хĕрне намăс ту, терĕ. Якейк. Тор ан калатăр (не приведи бог) онта порăнма! || Называть; упоминать. Утăм 1928, 76. Чăвашсем те япалана (предметы) пĕр пек каламаççĕ. Николаев. Çулăн пĕр енне калакан вырăн тăваççĕ. Çав вырăнта тăракан ушкăн тепĕр ушкăнтан кама тытмаллине канашласа хурат. Унтан тытма(л)ла ача ятне калаççĕ те, хăвалама тытăнаççĕ. N. Çав çын эпир калакан вырăнта пулнă. || Поучать, насталять. О сохр. здор. Ăна каласа вĕрентекен çук. Его некому научить, на ум наставить. || Полагать, предполагать. Ау 9°. Мана мĕншĕн кун патне илсе килтĕн? эпĕ ху валли тĕр, тесе каларăм, тесе калать, тет. || Играть на музыкальчом инструменте. Собр. † Тăмра илтĕм калама; тăмра кала пуçларĕ, инкесем ташлама пуçларĕç. Альш. Тата тепĕрне калакан шăпăр (под музык. инстр.) пиллесе хăварат, тет (старик, умирая, оставил в наследство третьему сыну...). Богдашк. † Купăс купăс калас пур, пĕр хĕлĕхне татас пур. || Играть т. е. издавать звук (о музык. инструменте). Бугульм. † Кали-калами купăсна калаттарсам лайăхрах. Поиграй-ка получше на твоей кое-как играющей скрипчонке. || Петь (в хороводах). Яптик. † Хурăн-варта хур пусрăм, вăрă тесе ан калăр; вăй пуçласа каларăм, шухă тесе ан калăр. Якейк. Тăхлач, йорлам, мĕн паран? Хреслĕ тенкĕ паратни? Эп илесшĕн каламас (= каламастăп). Альш. † Калăр, хĕрсем, хытăрах, вăй иртесси инçе мар. || Причитать, приговаривать. Макт З4. Качча каякан хĕр каласа йĕрекен сăмахсем. Шинар-п. Акă хăйсем мĕн кала-кала хуйхараççĕ, тет. || Обещать. Хуратл. См. ункай. || Отвечать (урок). Орау. Паян эп арихмеччик каларăм (отвечал). || Быть достаточным, доставать. В. Олг. Тата ху (положи) пĕр ластăк (немножко), каламаст-ха (не хватает на всех). || Стать достаточным (о вкусе). ЧП. Пирĕн сăра пит аван, пĕчĕкçĕ хăмла каламан (в ней маловато хмеля). Актай. Сĕт ямасăр шурă, тет, çу ямасăр тутлă, тет, тăвар ямасăр калат (и без соли солоно), тет. Сорм-Вар. Ку шӳрпене тăвар каламан (не досолена). СПВВ. Астивсе пăх яшкана, тăвар калать-и? К.-Кушки. † Пирĕн яшка пит аван, пĕчĕкçĕ тăвар калайман. || Отзываться (на вкус или на запах). Вирйал. † Пĕрне (один из калачей) çисе пăхрăм та, шерепет тути каларĕ. N. Шу тути калать. Имеет водянистый вкус. Ст. Айб. † Кăшт тутанса пăхрăм та, шерпет тути каларĕ (мед); кăшт чуп туса пăхрăм та, тути тутлă каларĕ (у парня). Юрк. Тĕтĕм тути каламас. Не отзывается дымом. N. † Çырлисем калĕç çĕр тути. (будут отзываться землею), пирĕн тăван калĕ пыл тути.
тоже, что каларăш || Ст. Ганьк. Кахал каларĕшпе (по веленью лентяя) сасан-пулă палăрăшпе (siс!). N. Унтан ку Иван калат, тет: ылттăн чакак каларĕшпе, турă сăмахĕпе çак ăсса лартнă икĕ витре киле çитинччĕ! Срв. русск.: «по щучьему веленью». N. Эсĕ каланă пек — эсĕ каларĕш. Толст. Вăй патăр! тенĕ. — Эсĕ каларĕш пек пултăр, тенĕ çынни. Юрк. Ху каларĕш, турра шĕкер халĕ, çӳрекелетĕп. — Нумайранпа сана курманчĕ, тăван, пит япăхсаттăм, халĕ те киле таврăнтăн; сана курасса сунманчĕ, тет ялта пурнаканни те, савăнса.
(калас’), разговаривать, беседовать; сговориться, поговорить. N. Эсĕ унпа пĕртте калаçмăсăнччĕ, тетĕп эпĕ. — Мне было бы желательно, чтобы ты не говорил с ним. Артюшк. Кусем (утки) пĕр йăвара ӳснĕ пек калаçаççĕ, тет. Ала 81. Çĕлен çăварне уçрĕ, тет те, калаççа ячĕ (заговорил), тет: килях, старик! тесе каларĕ, тет. Нюш-к. Калаçман калаç пулнă, тет, чĕнмен чĕкеç пулнă, тет. (Совет молчать. Послов.). Т. Григорьева. Чĕлхе вĕç кĕçĕтсен, калаçман çынпа калаçат, теççĕ. (Примета). Якейк. † Калаçмасăр-тумасăр ĕмĕр иртмест, теттĕр-и? Альш. Çӳлти касра та, Армань кассинче, лайăх пусă (колодец) пурринех калаçмаççĕ (не слыхать чтобы был.). Перев. Çав сăмахсене кашкăр калаçса тăнă чух... Ашшĕ-амăшне. Лисахви ĕненмесĕр: ай, ан калаç! (не может быть), тесе кăна хунă. Орау. Санпа мĕн калаçан, санпа калаçмалли çук, эс ăçта! (про тебя и в Москве «в кулак свищут»!). СЧУШ. Чăххăн çуркуннехи чи малтанхи çăмартине ытла нумай калаçакан çынна çитерсен, чăхă нумай çăмарта тăват. Регули 768. Калаçаççĕ: ыран салтаксам конта килеççĕ, тесе. N. Кам мĕн пĕлет, çавăн çинчен калаçса ларать. N. Кашни хăйăнне калаçса ларать. Альш. Тумтир те, чĕлхе те, калани-кулни те пĕрех (те же самые). Орау. Кунтах юлас тен (хочешь) пулсан, эп калаçса пăхăп (попробую попросить). N. Эпĕ пĕр вăхăтрах темиçе тĕслĕ чĕлхепе калаçма пултараймастăп, пĕр тĕслĕ чĕлхепе калаçма пултарап. Я не могу говорить сразу по-всячески, а говорить на одном языке могу. Якейк. Мари лешеккинчи унтрипе мăн-контанпа калаçса порнать (любезничает). Ib. Вăл онпа калаçать. || Договариваться, уславливаться, торговаться, рядиться. Чăв. й. пур. 26. Халĕ те хăй çăкăрне çимест; хĕлле, вак касса, çăкăр пухмалла калаçать те, ялан çавна, пĕчĕкçĕн-пĕчĕкçĕн пухса, çисе пурăнать. Янтик. Эпир çак лашана калаçаппăр та, ытла хаклă ыйтать хуçи. — Унпа пит лайăх калаçса илес пулать (поторговаться), вĕсем пит хаклă ыйтаççĕ. Альш. Сăмавар лавкки умне пырать те, калаçать сăмавар (торгует самовар). М. Тув. † Манăн савни ял урлă, калаçасси çын урлă. Якейк. † Йори калаçрăм хора хĕрпе — утсам панче çăвăрма (= çывăрма). Ашшĕ-амăшне. Калаçнă укçана хăна тытса юлмарăн, йăлан вăхăтĕнче тӳлесе тăтăн. Хурамал. Çаран калаçма килтĕмĕр (торговаться). Ib. Çаран калаçса килтĕм (= çарăн илсе килтĕм). Я, сторговал луга. Шибач. Пошăт калаçма килтĕмĕр (торговать лыки). Такмак. Пирĕн (Иван) пичче ывăл авлантарать. Пуян (Микки) хăта хĕр парать: сумасăр укçа панă, виçмесĕр пыл калаçнă. Ягудар. Калаçмаст. Не рядится. || Выговаривать. Юрк. Тăла вăл-ку таврашĕнчен сăпăн тума пустав-тăла та пĕр вунпилĕк аршăн калаçаççĕ (выговаривают). || Сватать невесту. N. Калаçса яр, просватать; калаçса кай, калаçса кил, засватать. Кильд. Çапла вара Иван, чипер Евгение манса, урăх хĕр калаçнă, тет.
(кал’л’э), назад. См. каялла. Юрк. † Пуян хĕрне куç хыврăм, тулса каймин лайăхчĕ. Каин-каин калте ӳкĕ (siс!), вăл питех тахшин мар халĕ. N. Калле тавăр, возвратить взятое.
(калмандаj), фамильное прозвище. Ст. Чек. || Назв. села (в б. Хвалынск. у. Сарат., г.). Макка 50. Пирĕн ял вырăнĕнче ĕлĕкех калмăксенĕн часанийĕ пулнă, çавăнпа Калмантай теççĕ. Вăл ял пуçлани пит нумай вăхăт иртнĕ. Пирĕн халĕ пусăсем алтнă чух çын шăммисем тупаççĕ. Пирĕн юхан шыв Калмантай теççĕ. || Назв. речки. (Там же).
имеющий шапку и пр. Рак. Манăн ача калпаклă çуралсан, кукамăшĕ калпакне, тирпейлесе, типĕтсе канверт ăшне чиксе, пичетлесе хучĕ. Ăна халĕ те усраççĕ. Çав калпака, ывăл авлансан, унăн арăмне памалла теççĕ. Ib. Калпаклă çуралакан ача утвитлĕ пулат, аван пурăнат, теççĕ. Орау. Ача калпаклă çуралчĕ. Ст. Чек. Телейли калпаклă çуралат, теççĕ. Тюрл. Калпаклă кăвакарчăн, голубь с хохлом.
(кан), отдыхать. СЧУШ. Çĕрле çитĕпĕр, халĕ канас. Доедем ночью, а теперь надо отдохнуть? Альш. † Кăвакал чăмтăр — кӳл кантăр, кайăк хур вĕçтĕр — хир кантăр. Регули 680. Канмалли вырăн çок. Нет места для отдыха. Ib. 801. Канма (канмали) конта пре те çок. Ib. 46. Канмали çок. Шел. 78. Хăшĕ-хăшĕ канмалла (для отдыха) чĕлĕм туртса выртаççĕ. Ст. Яха-к. Леш çынни сăрине канса (с передышкой) ĕçсессĕн, ăна винават туса, татах виçĕ курка ирĕсĕрлетсе ĕçтереççĕ. Сред. Юм. Ах, тор, икĕ пăта ик çôхрăмкран çĕклесе килтĕм те, кана-кана арран (насилу) çĕклесе çитертĕм! Орау. Кунтан киле тавăрăнсан, лайăх выртса канап та-ха. Чипер турă канлĕхне парсан, çывăрас пат (= пулать), çывăрмасăр! || Успокоиться, удовлетвориться. N. † Ăна тытса чуп-тумасан, манăн чунăм канас çук (я не удовлетворюсь). N. † Çӳлĕ кĕлет умĕнче çӳç кастартăм, ылтăн турисемпеле тураса. Ылтăн турапала пуç канни çук. N. † Çамрăк хурăн милкипе çапăнаймарăм каниччен. N. Питĕ лайăх пулчĕ: чунăм кансах кайрĕ. N. Питĕ кăмăллă турăм: чунĕ лăштăрах канса кайрĕ. КС. Ăш хыпнă çинчен виçĕ курка сăра ĕçрĕм те, чун кансах карĕ. N. Типĕ çăккăрпа ăш канмасть.
(канаш), совет; сговор; соглашение. Сред. Юм. Канаш пĕрле пôлтăр! (Так говорят людям, которые сидят артельно и о чем-нибудь советуются. Говорящему так отвечают: эс калаш пик полтар). Альш. Ун канашĕ, его совет. ЧС. Ик карчăкан пĕр канаш: аçта сăра, унталла. Юрк. † Питтех хупа канаш пулмасан, мĕшĕн йыхăрса илес ху çумна?! N. † Хăрта канаш пулмасан (если у вас нет уговора), вăрлассинчен ан хăрăр (не бойтесь, что вас увезут). Каша. † Хăрта канаш пулмасан, мĕшĕн паратăр явлăкра? Кан. Кам канашсенче халăха кирлишĕн хытă тăрăшма сăмах парать, çавна суйлас пулать. || Назв. гор. Канаша ЧАССР. Ир. Сывл. 19. Шăхран, манпа эс паллаш, халĕ яту сан «Канаш». || Назв. газеты на чувашском языке, органа Обкома ВКП(б), ЦИК и Совета профсоюзов Чувашской Авт. Сов. Соц. республики. Кан. Пĕр «Канашне» вуларĕ те, тепĕрне тытрĕ. || Канаш ирĕкĕ, Советская власть, советский строй. (Так было употребительно в печати в первые годы после Октябр. революции).
(капла), этак, так, подобно этому. N. Капла иккен эсĕ, тара-тара таврăнма! А, так ты, назад бегать! Яргуньк. Ку каплаçха (а, вон он что!), чим-халĕ ăшĕ ку патша хĕрне, терĕ, тет, хал Иаан. СТИК. Каплипех (в этом виде) ун умне пырса тăма юрамĕ. Кан. Каплипеле пирĕн ĕç тухмасть. Так у нас дело не выйдет. Изамб. Т. Ку капла пулчĕ. Ĕç вăхăчĕ — пĕр лашапа пурăнмалла мар. Пазух. Эпир паян капла та (так), ыран тепле. Ib. Капла ӳсĕрлессе пĕлнĕ пулсан, кирлĕ марччĕ манăн тухмашкăн. Юрк. Чăвашсем хушшинче апла-капла пулнине калаçмаççĕ-çке, ку мĕшĕн капла-ши? N. Капла пĕçернĕ çăкăр йӳнĕрех те, тутлăрах та пулать. Ст. Чек. Апла калаçмасан, капла çук (мĕн те пулин калаçмалла; калаçмасан, нимĕн те пулмас). Ib. Апла калаçмасан, капла калаçма çук, шухăшлама çук; капла тума çук, — ĕçлеме çук. (См. апла). N. Çынтан: вăл çапла та, ку капла, тесе, ан кулăр. БАБ. Эсир ăçта пыратăр капла? терĕ, тет, суха сухалакан. N. Ăçта каятăн капла? — Ăçта пулĕ-ха (куда придется). || Этакий.
(кар), раскрыть, разинуть ЧС. Çӳçĕсем пĕтĕмпе ĕнсе кайнă, çăварне карса пăрахнă. Волосы были совсем сожжены, рот был разинут. Орау. Ял тăрăх çăварне карса çӳрет (разбалтывает на всё село). Сĕт-к. Хăрах аллине пилĕке тытнă, хăрах тотине чăснă, çварне карнă (молочник). Упа 876. Çăхан çăварне карнă та, мĕн пур вăйĕпе кăранклатса янă. Трхбл. Караканăн çăварне карта тытман. Пшкрт. Халĕ, çуарня лепле карса пăрахнă (карзӓрӓт)! Смотри, как он рот-то дерет! (т. е. кричит). Орау. Мĕн çăварна карса выртатăн? Анаслани кунтах илтĕнет. || Завесить, закрывать, затянуть, занавешивать; опутать. Ст. Чек. Карна (карас) шăналăк. Сĕт-к. Шăналăкне карăнтарах кармалла. Чураль-к. Урам урлă таната карап. (Ура сырни). Тораево. Хăва (он сам) кайсан, упа лашана çисе янă, тет те, ун вырăнне çатра каркаларĕ, тет те, çине шăналăк витрĕ, тет, хăва тарчĕ, тет. Ал. цв. 8. Вăл çӳлĕ вырăн çине улăхса выртать те, кĕмĕл чаршавне карса ярать Орау. Хĕвеле кашт пĕлĕт карса илнĕ. N. Ăна пĕлĕтсем карса тăраççĕ (закры зают). Якейк. Икĕ минутра тĕтре карса илч. В две минуты заволокло туманом. || Окружить, огородить. Ала 6. Çывăрса тăчĕç. Вăлсене йĕри-тавра карса илнĕ, тет, çĕленсен амăшĕ, ниçта та каймали çук, тет. Финн. Тĕплĕ карса илнĕ. Крепко загорожено. Толст. Вăл çулпа аннă та, чул хӳмепе карнă йывăç пахчи курна. N. Юпаран юпана правулкка карса пынă (если столбов много). N. Икĕ юпа хушшине правулкка карса хунă. N. Апла пулсан, эппин çарана çуррине карса илер, çурринче выльăх çӳретер. N. Эппин эпĕ, юлташсем, халĕ кайса карса илетĕп те, унта выльăх яртармастăп.
ротозей. Сред. Юм. || Болтун; горлан. Тюрл. Кара-çăвар («не сдерживает в секрете»). N. Пире мĕн... Хуть пĕр-ик эрне анчах çӳретĕр, халĕ пирĕн унтан эрех ĕçсе юлас, тет пĕр кара-çăварĕ. Шибач. Кара-çăва, — хыт кăчкаракан (напр. плакса). Пшкрт. Эй кара-çуар, ан çуарна карса тăр! (не ори).
кармонь (кармун’, кармон’), гармония (муз. инстр.). Пшкрт. Н. Лебеж. Пĕр лашана сутса, кармонь илтĕм. N. † Кала Якку (тӳрри) кармунне те, аршăн çорă чăс халĕ те, сахат çорă ташлас теп, ура тупань, хыт кĕçтет.
попасть в зарубку! || В перен. см.: входить в счет зрелых людей. Альш. Карта кĕмен япала! (бранят подростков и больших). Ib. Ăна халĕ ăçтан ăса кӳртетĕн, вăл карта кĕмен япала («он вне счета обыкновенных людей»).
униженный. Ала 9З°. Пурăнăçра тем курмала тăвансем. Çапла пĕр ачана картусăра кăларса ярса тем паха пулнă ĕнтĕ вăсене! Халĕ ĕнтĕ пĕри те ырă кураймаççĕ, пĕр ачана хута кĕрекен хĕрĕ анчах аван пурăнăçпа пурăнать.
(карда), изгородь, загородь. КАЯ. Выляса çуресен-çӳресен, эпĕр тата картасем çинче (на изгородях) выляма шухăшларăмăр. N. Йĕри-тавра карта тытса çавăрнă. N. Ху тытса тăракан çĕршыв тавра йĕплĕ хулăран карта çавăрса ларт. Якейк. Сат картине чолпа çавăрнă. Сад огорожен каменной стеной. Ib. Эс итла уя тохса ларнă (построился), кĕт картуна (забор) куçарас полать. Орау. Вăсен çăварне карта тытман вĕт (у них рот не заткнут); мĕн килчĕ, ăна персе яраççĕ; сăмаха яланах мĕн пулнине пĕлсе калаçмаççĕ. Богдашк. † Вăштăр, вăштăр çил вĕрет, карта айĕнчен вĕрет вăл. Тюрл. Онăн сăмахĕпелен çӳресессĕн, карта хошшине те хĕснĕн (= хĕсĕнĕн). Чăв. ист. Картари выльăха тытнă пек тытса тăрат. Микушк. † Вуникĕ капан карти юнашар, укăльча тытсан та, çитмелле. Шорк. Карта, вообще загородка, кроме забора. Яншльд. Карта витĕр куç парăп. (Юр кĕртĕ). || Хлев (не бревенчатый). Вомбу-к. Карта — выльăх карти. Вăл сарай майлах, аслăкла витни те пор. (Тӳрĕ витнине аслăкла витнĕ теççĕ). N. † Пуян карти витĕр эпĕ тухрăм, пуян хĕрĕ юлчĕ хурланса. СТИК. Карта — хлев без сруба и без крыши, только загороженный частоколом с четырех сторон. Карта может быть приделана к какому-нибудь строению, но может быть и на гумне. N. † Çул тăваткалĕнче çук пулсан (если меня не будет), карта хыçне тухса тăр. Тоскаево. Картана тухма та хĕллехи тумтир çук. Тархашшĕн ан прахсамăр, ырă çын. || Ряд снопов, сложенных для сушки. КС. Тырă кĕлтисене карта туса хутăмăр. ХЛБ. Çăлса пĕтернĕ курăка салатмасăр, картапах типме хăварас пулать. Юрк. Тырă вырнă вăхăтра пулат:... карта. Якейк. Тыр вырнă чох ир кĕлтесене карта туса хорса пыраççĕ; валтан пĕр кĕлте хораççĕ, он çине, хĕреслĕ, тата тăват кĕлте хораççĕ; е пилĕк кĕлтее йонашар тăррисене посмасăр парахаççĕ. Шурăм-п. Халĕ тырă выракансем тĕмĕ тума пуçланă, карта тума пăрахнă. Сред. Юм. Тыр типеймен полсан, çăмăр хыçĕнчен вырнине-пĕрне: çилпе типтĕр, тесе, пĕрне аяла хорса, ыттисĕн пуçне кĕлте кочĕ çине хорса пыраççĕ, ăна вара карта теççĕ. || Круг. N. Уйăх карталансан, тăман тухат. Карти пĕчĕккĕ пулсан, час тăман тухат; карти пысăк пулсан, тăман час тухмаст. Митушк. † Уйăх карти пысăк карта, вунă çăлтăр ларса тулас çук. Чув. пр. о пог. 47. Хĕвел карти çывăхра пулсассăн, йĕпе пулмаст. Если круг этот близок к солнцу, ненастья не будет. || Магический круг. Хорачка. Пăри вотпала йĕри-тара çӧрет: карта туатăп, тет. Осал ан кĕртĕр, теччĕ (= теççĕ). Каран тăраччă та, чӧклеччĕ. (Моленье в поле). Ск. и пред. 99. Унтан пилеш хуппипе вут тумтире йĕри-тавра карта туса çавăрчĕ. || Вереница. N. Вĕçен кайăксем карталанса вĕçеççĕ. ЧП. Кайăк хурсем кайĕç картипе. Ib. Карти-карти килет кайăк хур. Сала 77°. † Карти-карти иртет кайăк хур. Янтик. † Кайăк хур каять картипе, йăви юлат пăрăнса (в стороне). N. † Çӳлелле пăхрăм — тĕлĕнтĕм хор-кайăк карта çавăрнинчен; аялалла пăхрăм — тĕлĕнтĕм пĕчикрен пусăк полнинчен. || Ловушка для птиц. Макка 114. Кайăк тытан карти пур. Ала 57. † Карăш карти картара, карăш пычĕ çакланчĕ. N. Тилли, тилли, тилли пур, тилĕ тытан йытти пур, тытан кайăк (siс!) карти пур. || Стан для ковки лошадей. Шибач. || Покос? Сред. Юм. † Утмăл та карта ут çултăм. Утмăл та карта утине (вар. уттинчен) йĕкĕр те капан (вар. икĕ капан) ут хыврăм. Ib. Пĕр карта утă çăлса тохрăм (çавапа пĕр расчин çăлса тохсан калаççĕ). Ib. Карта айне хăварса пырат. (Утă çăлнă чохне, хăй картине лайăх кастарса кăлараймасан калаççĕ). Ib. Карта таврас; утă çăлнă чохне утă карта полса пырать, çав картан çиелти типсен, ăна тавраççĕ. Изамб. Т. Пухнă чухне (сено) малтан карти-картипе пухаççĕ, унтан валем-валем пухаççĕ; вара купа туçа уйăраççĕ (сено). Ib. Малтанхи кун çарана валеçсе, карти-картипе çулаççĕ (рядами). Вир-йал. † Тăваткăл çаран варинче утмăл карта утă çăлтăм. || Паутина. Чув. пр. о пог. 260. Ерешмен карта нумай тусан, çăмăр пулать. Если паук сделает много паутин, будет дождь. Юрк. † Атьăр пурçăн карти карар-и? Пурçăн картисене мен ярар? Хура чĕкеç тытса ярар! || В перен. знач. N. Картине кĕрсен, юрать. Как бы ни сказать, только было бы понятно. (Так во мн. гов.). СТИК. Эй, пирĕн картине кĕрсен юрат! (т. е. нам нечего заботится о правильности речи; вырăсла калаçа пĕлейменнисем, вăсен(е) урăх çын: апла мар, ак çапла каламалла, тесен, вăсем çак сăмаха каласа хураççĕ). Чăв. ист. 11. Вырăссем «ведро» теççĕ, чăвашсем те ăна çав ятпах калаççĕ: хайсенĕн чĕлхи картине кӳртсе, кăшт çеç урăхлатса: витре, теççĕ. Сред. Юм. Пăртак самахлама картине кĕме хытланать халь те. СПВВ. МС. Эсĕ тата ытла картаран тухса каятăн (переходишь границы дозволенного), çапла çын выльăхне çаптараççи (бьют)?
картлашкаллă, ступеньчатый. Юрк. Хĕлле юра, пусма пек, картлашкалă тусан, çула тырă аван пулать. Бюрг. † Пирĕнех те халĕ урам картлашкалă, картлашкисем кайĕç юр кайсан. Пшкрт. Картлашкалă патак = карлă патак. Кан. Канал картлашкаллă-картлашкаллă шыв пусми пек пулат.
учащ. ф. от гл. кас. Альш. Каскала-каскала лартаççĕ хай Елшелсем хăйсене валли пӳр-çуртсем (после пожара). К.-Кушки. Манăн пĕтĕм ăш-чикĕ каскаласа кайрĕ. Синьял. Унта пĕр кайăк пычĕ, тет те, каскаласа (клюет) улмисене тăкалать, тет. || Плотничать, строить. Хĕн-хур. Пĕрре Петĕр икĕ хутлă пӳрт каскаланă (рубил, строил). N. Çавăн пекех йывăç каскалакан та, чул каскалакан та, çĕре кăнтăр кунĕ пек ĕçлесе ирттерет. N. Çав каскалакан çын каланă тет: манăн вăхăт çук халĕ, часрах пура пурамалла, тесе каларĕ, тет. || Придавать вкус? ЧС. Пултăранпа вĕлтĕрен тип яшкана каскалат. || Сред. Юм. Выç варла эрех ĕçрĕм те, чĕрене каскаласа кайрĕ. [Выраж особое. ощущение, если человек выпьет натощак рюмку (чарку) вина].
(казу), 'касо' (казо), череда. Б. Олг. Касу окçи пĕр ĕнерен отмăл виçĕ пус паратпăр. Пĕр ĕне — пĕр касу, ик качака — пĕр касу, туат сорăх — пĕр касу (череда). ТММ. Корова, свинья, коза — каждая в отдельности составляет касу; 4 овцы — пĕр касу. Сред. Юм. Олтă сорăхран пĕр касу полат; ине(ĕне) хăй пĕррĕ (= пĕрре), икĕ сысна пĕррĕ, качака çур касу. Тюрл. Олтă сорăх пĕр касу, пĕр ĕне — пĕр касу, качака пĕрре — çор касу. Хорачка. Вольăк касо: валтан касоне (-н’э) шот илес, минче касо покăнат. Пĕр ĕне — пĕр касо, пилĕк сорăк — пĕр касо. || Конский табун. Биболд. N. Лашана касăва янă. Лошадь пустили в табун. Орау. Касу пăхнă вăхăтра каç, лашасене касуран тытса, лашасене çытарма вăрмана каяттăмăр [во время пастьбы в табуне, поочередно, от весенней пашни до çĕртме (пар)] || Поочередная пастьба, осенью, когда перестанут пасти наёмные пастухи. Якейк. Эпир паян касу пăхрăмăр, кĕрконне кĕтӳ прахсан, черетлĕ кĕтĕве пăхни. || Очередь. Орау. Виçмине касу вăсене тивет, паянах каласа хурас. После завтра их очередь пасти табун (лошадей), сегодня же надо их предупредить. Ib. Пире паян касу тивет. || Поветрие. Шимкусы. Халĕ ачасене касу çӳрет. Теперь ходит эпидемия на детей.
поветрие. Тюрл. Касу чирĕ полĕ-халь, тет, иртсе кайĕ-халĕ, тет. Сред. Юм. Тем касу чирĕ пор полас-халь ялта, порте тăват-пилĕк кун чирле-чирле выртнă, теççĕ.
зайтись (от плача, от боли, от смеха). Хурамал. Ача сак çинчен çĕре ӳксен: ача каçса кайрĕ, теççĕ (хытă макăрнине калаççĕ). Шарбаш. Каçса кайса ĕсĕрет (заходится, при кашле). КС. Чавса пĕрене çумне перĕнчĕ те каçсах карăм. Юрк. Вăл çапла каланине ытти хăнисем илтсен, тусеймесĕр каçса кайса кула пуçлаççĕ. N. Ачасем пурте кулса каçса каяççĕ. N. Ача вĕсене каçса кайса итленĕ. СЧЧ. Мирон пичче: вăл (тот) чӳкленинчен ун хыçĕнче каçса кайса кулса тăратăп, тет.. || Кан. Ĕçкĕшĕн каçсах каять... Ĕçкĕшĕн (ради выпивки) пуçне пама хатĕр. N. Ытла каçса кайсах савăнни эпĕ? Çутт. 112. Авă пĕр чăххи çăмарта тунă та: кăт-кăт-кăтик! тесе, йăвинчен вĕçсе анать. Ун майĕпе, автанĕ те каçса кайсах (= во всю) кăтиклет. Ib. 144. Пыл тесен, эпĕ каçсах каятăп. N. Хăшĕ çын япалишĕн каçса каяççĕ, çын укçипе пуйма юратаççĕ. N. Халĕ тупăк ăшне кĕрсе выртас пулсан, вĕсем савăнса ӳкĕччĕç, хĕпĕртесе каçса кайĕччĕç.
под вечер. Юрк. Кăнтăрларан вара каç-кӳлĕм çичĕ сехетре. Ib. Каç кӳлĕм хаприке пырса пăхатăп, мĕн чухлĕ шăрпăк туннине (= тунине) ытса пĕлмешкĕн. Ib. Каç-кӳлĕм, тĕттĕм пулас уммĕн. Ib. Пысăк шкулăра вĕренекен студент каç-кӳлĕм хăй хваттирне тавăрăнса çывăрма выртнă. Ib. Каç-кӳлĕмлĕ-мĕнле. Ib. Каç-кӳлĕмсĕр таврăнас çук-тăр халĕ. Она вернется не раньше, как под вечер.
посиденки. К.-Кушки. Праçник каç çамрăксем каç ларнисене курса çӳреççĕ. Накануне праздника молодежь ходит смотреть посиденки. Ib. Спас çитнĕпе хĕрсем пуçтарăнса каç ларма тытăнаççĕ. Тăваттăн-пиллĕкĕн пуçтарăнса, пĕр тăлăх арăм патне кайса, хваттир илеççĕ. Хваттиршĕн нумай тӳлемеççĕ: е хутма вутă параççĕ, е укçан тӳлеççĕ; краççинни каç ларакансен вара пулат. Каç ларма тĕттĕмленсен, каçхи апатсем тусан пуçтарăнççĕ. Малтан хĕрсем хăйсем анчах ĕçлесе лараççĕ, унтан арçын ачасем килеççĕ. Кĕсен ĕçленни (= ĕçленн) çук, иртĕнесси анчах. Чăнах, хăшĕ çăпата тума пыраççĕ, нумайĕшĕ вылякаласа анчах çӳреççĕ. Хĕрĕсем те арçын ачисем те каç ларни юррисем юрлаççĕ. Хăш чухне ачасем хушшинче купăс калакан тупăнат, вара çамрăксем ташша яраççĕ. Каç ларнă çĕрте çурçĕрччен ĕçлесе лараççĕ, унтан çывăрма выртаççĕ. Кăчуне арçын ачасем каç ларнă çĕртех çывăраççĕ; ĕлĕк умпек пулман, хĕрсен ашшĕ-амăшсем умпек-кумпек сăмах илтсен, хĕрĕсене каç ларма яман; халĕ ĕнтĕ хĕри-пăраçсем каччăсемпе вылянине нимĕн вырăнне те хумаççĕ, çамрăксем пĕр-пĕринпе часрах пĕрлешеççĕ. Миххайласем çитнĕпе каç ларма пăрахаççĕ.
(каз’ат), газета. N. Ĕлĕк ялта каçат тавраш вулăкан сахалччĕ. Халĕ ĕнтĕ килерен каçат çырăнса илеççĕ темеле. Çырăнса илейменнисем клубсене, вулав çурчĕсене, хĕрлĕ кĕтессене, шкулсене кая-кая вулаççĕ. Хăшĕ-хăшĕ пĕр-пĕрин патне кӳршĕ-аршăлă пухăнса та каçатсем вулаççĕ.
то же, что каяççĕ. Никит. Халĕ ĕнтĕ чăвашсем каççĕ (ходят) унта кĕл тума.
(кады̆к), кусок, обломок, осколок. Изванк. Çапла вара кĕл туса пĕтерсен, пурте пĕрер катăк чăкăт çиеççĕ. N. Çĕмĕрĕк чӳлмек катăкĕ. Сала 77. † Катăк, катăк пĕлĕт юхать, пирĕн пуçри çавра çĕлĕк пек. Якейк. Шӳрпешăнче çу катăксем ярăнса çӳреççĕ. По супу плавают кружочки (блёстки) масла. N. † Тумпарласен хĕрĕсем катăк-пăсăк тухлан пек. || Недочёт, нехватка. КС. Шушчĕк укçине суса пăххăрĕ, тет те, укçи катăк туххăрĕ, тет. ЧС. Çак ĕçкĕ тĕлĕшĕнчен пирĕн ялăн та катăк пур — ятсăр. Çавăнпа пирĕн ялсен ĕçке çуллен пĕр вăхăтра тумаççĕ. ЧП. Пирĕн тăвансем йĕреççĕ, мĕншĕн йĕнине пĕлместĕп, пĕр тăван катăк пулнăран-тăр. N. † Пирĕн тăван йĕрет, куçне шăлат; мĕшĕн йĕнине пĕлмерĕм, пĕр тăванăмăр катăк пулнăран пуль. КС. Унăн ыттинчен пурăнăçĕ лайăх та, анчах ывăл-хĕртен катăк (нет детей, не рождались дети). N. Катăк польчĕ. Умерла (дочь). Кильд. † Кунтан эпир пĕр кайсассăн, пирĕн вырăн катăк юлмĕ-ши? || С отбитым краем. ЧП. Катăк пуртă (щербатый). N. Катăк чашăк — чашка с отбитым краем. Кан. Катăк хĕриллĕ чукун. Бел. Гора. † Хĕреслĕ тенкĕн хĕрри катăк, пирĕн йыснанăн шăлĕ катăк. КС. Катăк шăллă çын пулать. N. Катак çăвар Иван. Иван, по прозванию катăк çăвар. В. Олг. Катăк сăмса, нос, одна часть которого утрачена. N. Чĕкеçĕн хӳри çавăнпа хайчă пек катăк, тет. Юрк. «Катăк — расколото». || Зубы. Хорачка! ман ачан кады̆ҕы̆ тохса (прорезались зубы); || Меньше. N. Пĕр тенкĕрен виçĕ пус катăк (= 99 коп.). Завражн. Ултă лаша катăк. На 6 лошадей меньше. П. М. Мих. Çиччĕ воннăран виççĕ катăк. 7 меньше 10 на З. || Хуже. Шел. II. 62. Тĕррисемпе пысăккăшсемпе те, çӳçи-шерписемпе те, пур енĕпе те муçейрисем (платки) катăк тăраççĕ. Ib. 60. Ман туйран юлас халĕ? Эпĕр çынран катăк-им? N. Спасибо еще çын çинче катăк çӳреймерĕр. (Письмо). || Глупый. Сред. Юм. Тĕрĕс çын-и мĕн ô? катăкрах вит ô. (глуповат). Синьял. † Ачасем эсйр катăкрах, куç хĕснине пĕлместĕр (не понимаете, не замечаете)!
(када), 1) кустарник (Чебокс., Цив.), 2) небольшая роща из крупных деревьев. Сред. Юм. Ката — 1) небольшой молодой лес, 2) кустарник. Ib. Ката тесе, каснă çĕртен шатса полнă пĕчик çамрăк вăрмана, тăта (= тата) пĕр тĕпрен темиçе йывăç шăтса тохнă полсан, калаççĕ. Имен. Ката — кĕçĕн вăрман, роща. Сиктер. † Çуркунне çурланă куян çури хăш катана кайса кĕрĕ-ши? Зап. ВНО. Ката, мелкий лесок, кустарник. Нюш-к. Ката — кустарник (ореховый и пр.) Н. Тахтала. Ката, крупный лиственный лес, без хвойных пород и березы. ЧС. Ачасем, айтăр, катана умма татма каяр. (Здесь «умма» раньше в рассказе названо «йывăç умми»). ЧП. Çеçен хирте икĕ ката. ЧП. Вĕт катара хурăн çырли. Ib. Кайрăм Ката хĕррипе. Яргуньк. Хĕре катана кайса лартнă (посадили в лес? в сторону?). N. Выртать, тет, çул урлă пĕр çĕлен; пĕр вĕçĕ пĕр катара, тет, тепĕр вĕçе тепĕр катара, тет. Т. П. Загадки. Катаран ката вăрман, патне çитсен беда вăрман. (Кантăр.) Сиктер. Сăмса айĕнчи курăнман, тет, ката хĕрринчи курăннă, теççĕ. (Послов.). Никит. Вăл ката урлă анчах пулнă. N. Пирĕн ялпа вăсен ялĕ хушшинче ката пур. Чуратч. Ц. Эпĕ, атте пĕр-ик кас сухаласа çавăрнсан, унтан ыйтрăм: катана каям-и, унта упа çук-и? тесе. N. Акара лашасем кӳлĕпĕр, катара кĕтӳсем кĕтĕпĕр. Тюрл. Катана çырлана кайрăмăр. Ходили за ягодами в рощу. Ib. Ката котне ларса кан (под куст). Ib. Лаша катана (в кустарник) кĕрсе кайнă. Чуратч. Ц. Пирĕн хамăр ката патĕнчех ана пур. Альш. Çын катана кĕчĕ, тет те, мишукпа икĕ кайăк (мулкач) тытса килчĕ, тет. Букв. 1904. Пирĕн ял çывăхĕнче пысăк вăрман та, пĕчик катасем те нумай. Н. Лебеж. † Касман ката кӳтĕмĕр, ăна кĕрĕве патăмăр, кĕрӳ касса пăрахрĕ. Ала 85°. Ву пĕр çулпа кайнă-кайнă, кайнă-кайнă та, пĕр вĕт катана пырса кĕнĕ. Собр. † Пĕчикçĕ ката карта пек, чечек пекех илемлĕ. Ой-к.-Йавăш. Калех пирĕн ялтан инçе мар ката пур, вăл катара халĕ те киремет пăрахнă укçасем тупаççĕ. || Так наз. углы (мысы) леса, образующиеся по обеим сторонам поляны, вдавшейся в лес. Н. Уз. См. тĕпек.
мизинец. К.-Кушки. Чаду-к. Тепĕркунне тирне сӳрĕç. Пирĕн аттей пĕр кĕренкке çуне илнĕ, тата тепĕр кача пурнине илнĕ, халĕ те пӳртре çакăнса тăрать.
старое место жительства (до переселения). Н. Карм. Альш. Вĕсем вара Елшелне кĕрсе ларнă. (поселились). Леш вырăнне халĕ те «Кив çурт» теççĕ. || Назв. поля. Яyш.-Норв. Кив-çурт. Ĕлĕк унта ял пулнă, халĕ çав вырăнта масар. || Назв. оврага. Торп-к. Кив-çорт. || Назв. урочища. См. Магн. М. 80.
(к’ил’), итти, ехать, прийти, приехать, прилетать (сюда, в направлении сюда). Альш. Килтĕмĕр, килтĕмĕр те, уччилние çитрĕмĕр хайхи çавăрăнса (шли, шли, и, наконец, вернулись к школе). Ib. † Хуçи: кил, кил! тесессĕн, сĕтел умĕнчи çын эпир; хуçи: килех (прошу пожаловать)! темесен, алăк панчи çын эпир. Ib. Килех, хăта, килехи аван çитрĕн-е (хорошо ли доехал)? тесе калаççĕ. Ib. † Килмесĕр (вар. килмесĕр те) килнĕ çак киле, ытла (вар. ыттах) тĕлĕнтерсе хăварас мар. (Застольн. песня). Бюрг. † Килмесĕр те килтĕм çак тăвансем патне, ухатам килчĕ юрлама. Якейк. Ку карттуса вăл мана сан пата килме анчах пачĕ. Ib. Килĕçин килччĕр (или: килĕç. Если желают, пусть придут... Ib. † Пичи патне килесси (трудно), килессинчен каясси. Ib. Эс Хосана хальччен килмен-и? Халь килнисĕр пуçне эс нихçан та Хосана килмен-и? Ты первый раз в Казани? Ib. Килсен килĕ. Что же, ладно, пусть уж придет, что ли. ГТТ. Маншăн пулсан, вăл кунта пĕртте ан килтĕрччĕ. Я совсем не хотел бы, чтобы он приехал сюда. Изамб. Т. † Ăсатса яр, тăван, ăсатса яр, улма пахчи витĕр кăларса яр. Хăçан килессине каласа яр. Ала 94°. † Кинçĕм те лайăх Хĕвекле, килнĕ те кайнă вăхăтра, хирĕç те чупса тухинччĕ; хирĕç те чупса тухмасан, ăшă та сăмах пулинччĕ. Орау. Пĕр-ик-виççĕ киле-киле кайăп-ха эп (т. е. приеду или приду). Ib. Кашни кун киле киле чӳречĕнтен шаккăп. Буду, приходя каждый день, стучать тебе в окно. Ib. Килме çиле майлă пулчĕ те, аван пулчĕ. Ехать было по направлению ветра, поэтому хорошо. N. Тутар хĕрĕсем, тутар арăмĕсем çуркуннепе киле-киле пир-авăр тĕртмелли иле-иле каяççĕ. Тюрл. Вăл килмелле мар кайнă. Он ушел с тем, чтобы более не возвращаться. N. Килнĕ чухне атă илсе кил. Когда придешь, захвати с собою сапоги. Чув. пр. о пог. 171. Аслати пĕр çĕртен тепĕр çĕре килсе куçсан... Если гром переходит с места на место... Юрк. Куллен уччилнике кил, çырăва вĕренме ан ӳркен. Ib. Килессӳ пулсан (если думаешь приехать), часрах килме тăрăш. Ib. Эпĕ ун патне килсеттĕм, кала халĕ ăна, кунта ман патма тухтăр, тет. Янорс. Пăртак тăрсан тата темиçе пăрохот киле-киле карĕç, хăшĕ темиçе парăш кăкарнă. Шинер-п. Пирĕн пата ан килтĕр, тесе, картисене сӳтсе тăкрăç. Ст. Шаймурз. † Çакăях тăвансем пулмасан, килеймен пулăттăм эпĕ çак киле. Трхбл. Яшкана васкасах ан çак-ха, килерех паччăр (напр. сухаран, вăрмантан). Шурăм-п. № 26. Эпĕ алăкран кĕрсен çĕлĕке илсе, асаттесен йăлипе: ман килес! терĕм. Регули 22. Килмессерен килте çок вăл. Ib. З47. Вăл çомăр çăвиччен килсеччĕ. Ib. 1451. Эп чĕнтĕм она, вăл килчĕ; вăл каламарĕ тума, эп тумарăм. Ib. 17. Исе килмесĕр ма килтĕн? Шорк. Никам та килнĕ палли çук. Нет следов того, чтобы кто нибудь приходил. Ст. Чек. Вĕсем виççĕн килчĕç-и? — Виççĕн кăна-и вĕсем (какое втроем), вунпиллĕк çынна яхăнччĕ! N. Паçăр ман патма пĕр çын килчĕ те: аçу вилчĕ, терĕ (умер отец того, к кому пришел человек). N. Паçăр ман патма пĕр çын килчĕ те, сан аçу вилни çинчен пĕлтерчĕ. N. Паçăр пĕр çын килчĕ те: атте вилчĕ, терĕ (умер его отец). СППВ. ТА. Кил токко = кил халь. Икково. Ача алла килесшĕн. Ребенок просится на руки. Ib. Вăл ача ман алла килмест. Тот ребенок не идет ко мне на руки. N. † Хам тăванçăм килет, асăнса, хура лаши килет ыткăнса, ылттăн пĕкки килет çутăлса, хурама турти килет авăнса, чĕн тилкепи килет туртăнса. Едет нарочно ко мне мой родимый; его вороная лошадь мчится (стрелою), золотая дуга блестит, загибаются вязовые оглобли, (туго) натянуты ременные вожжи. Кан. Эрнере иккĕ килмеллескер, пĕр хут çеç килет. Альш. Сивĕ çĕрсем (ночи) киле пуçларĕç. Ib. † Сарă хăмăш тĕпне шыв килсен, çурккуне пулнине çавăнтан пĕл. N. Мĕн полат-килет! Что будет! (или: что будет, то будет!). || Прийти за... Орау. Кĕрĕкне илме килчĕ. Кĕрĕк ыйтма килчĕ. Пришел за шубой. || Вернуться, возвратиться. Бел. Эпĕ каяс çĕре утрăм, усем килелле килчĕç. Я пошла своей дорогой (в гости, в другую деревню), а они вернулись домой. (Они были из той деревни, что и рассказчица). Альш. Тимĕрçĕн ачи выляма кайнă, тет. Выляса килет, тет те, тимĕрçĕпе арăмĕ йĕрсе лараççĕ, тет. Ib. Киле килме тухрăмăр вăрмантан. Килсен, килсен, çул çинче манăн алса укнĕ-юлнă. Регули 177. Атти киличчен кĕтсе тăтăм. Ib. 318. Вăл киличчен кӳлсеттĕмчĕ. Ib. З51. Эп киличчен тăрнă вăлсам. Ib. 262. Утсам кĕтĕве ярмасăр килмерĕ. N. Атте пасартан киле пырать пулĕ (уже возвращается). || О запахе. Кратк. расск. Çăварĕнчен хăйĕн пит йывăр шăршă килнĕ. || О выигрыше. Яргуньк. Тата çĕр тенкĕ хучĕ, тет те, татах Ивана килчĕ, тет (Иван выиграл) N. Çапла ĕнтĕ хресченсенĕн тупăш çулталăкне З50 — 400 т. яхăн килет. || Зависеть; происходить. ХЛБ. Тырă-пулли пуринчен ытла сухаланинчен килет (зависит). N. Вăл ĕç пĕр пиртен анчах килмест (не от нас только зависит). Малт. шк. вĕр. фиç. 114. Анчах çавăн пек суя ĕнĕнӳсем пирĕн тĕттĕмлĕхрен килет. || Уродиться, удаваться. Çук, тулăсем кăçал килмерĕç (пшеница не уродилась). N. Хĕвел хытă хĕртсе типĕтсе янипе Египетре халĕ те тырă акни нимĕне те килес çук. || Сходиться. Собр. † Санпа манăн сăмах пит килет, те ĕлĕкрен пĕрле тăнăран. || Возникать (о желании). N. Курас килекен пула пуçларĕ (пулчĕ?). Стало хотеться увидать. О сохр. здор. Тăвассу килтĕр; тăвассу килсен, тума пулать ăна (это). Орау. Тул тухасран тухас килет. КС. Нихçан та кун пек ĕçес килсе ĕçмен пулĕ (т. е. эпĕ). N. Çырас килсе çырмастăп. Янорс. Манăн вара хот (грамоте) вĕренме каяс килекен полчĕ (захотелось итти учиться). N. Ку ача çул çинче пĕр утă лавĕ тĕл пулать те, çиес килнĕ майĕпе çăтат-ярать, тет. СЧЧ. Пăтти вара пĕтĕмпе çу кăна пулат (страшно масленая), çиес килмен çĕртен те çимелле (и не хочешь так явится аппетит). Юрк. Вĕренес килекенсем манăн авă вĕренеççĕ, нихăшĕ те ку вăхăтра киле кайма ыйтмаççĕ. N. Вара вĕсем мана: питĕ каясах килсессĕн, каях, ачам, терĕç. Регули 562. Мăнăн исе килес килет (килмеçт) конта. N. Манăн ăна вăл пӳрте пĕртте ларттарас килмес (не хочу, чтобы он строил). Сред. Юм. Чашăк çăвас килмесен, вăник кошак осрас полать. (Поговорка. Вăник кошак пĕр чашăк çулласа тасатаççĕ, тет). N. Укçа паракан çын хăй укçи выçă çынсене çитессине (дойдут ли) пĕлмесен, укçа парасси те килмест. К.-Кушки. Ăна курсанах, çилĕ килсе каят. Когда на него смотришь, зло берет. N. † Икĕ йӳллĕ çул пырат, пĕр юпĕпе хĕр пырат, çавна тытса, чуптусан, çамрăк пуçа вăй килет. || Приходиться, случаться. О земл. Ана çине навус тăкнă пулсан, çав 100 пăт хакне ĕçлесе тупма килмен пулĕччĕ. Толст. Мана пĕр золотника (= мăскала) 5835 пĕрчĕ килнĕччĕ (эпĕ вĕсене юриех суса пăхрăм, т. е. яйца шелкопряда). ЧС. Мĕн тăвас, пĕрре çапла килчĕ те, ларасах пулать çав. ХЛБ. Ана çине тирĕслĕке тăкнă чух епле килнĕ çапла (= кое-как) тăкас пулмасть. Альш. † Мĕскер пулмĕ, мĕскер килмĕ пирĕн çамрăк пуçсене! || Проявить то или другое качество. Ала 99. Хĕл ăшă килсен, çу сивĕ килет, тиççĕ. Изамб. Т. Кăçал çуркунне сиввĕ килчĕ (весна была холодная). ТХКА. З. Çанталăк пĕр килмест çав. N. Чăнах та, ыйтса пăхсан, Кĕркури пичче: самана çапла килчĕ, терĕ. О земл. Пурăнăç (жизнь) йывăртан йывăр килет. || Означать. Трхбл. Аптăранă тени вырăсла мĕн сăмаха килет-ха вăл? Какому русскому слову соответствует слово «аптăранă»? Альш. Вăл сăмахсем мĕне килнине (что означают) пĕлеймеççĕ. ГТТ. Çак сăмах (слово вирт «палы») мĕне-те-пулин килмĕ и тата? (не имеет ли связи с чем-либо). || Заниматься (о заре). N. Çурăмпуç килет. Занимается заря. || Относиться. N. Вĕсем пĕтĕм патшалăха килекен ĕçсене туса тăраççĕ. || Настраиваться (об инструменте). К.-Кушки. Купăс килмен. || О пении. Альш. Каллах пурте калаççĕ (поют) пĕр сасса килсе, пĕтĕм яла янăратса! Ст. Шаймурз. † Тавай, тантăшсем, иккĕн юрлар, ĕнтĕ килет пулсан кĕввĕмĕр. || Быть подходящим, пригодиться. Орау. Сăмаха килмен япала çинчен мĕн калаçса ларан? Ĕçе килмен япалапа, мĕн тăвас унпа, вырттăр хăй вырăнче. N. Апла килмест вăл. (Это выражение) и верно, не идет, не подходит. Батыр. Ташла пĕлмен çынна кĕвĕ килмен, тет. (Послов.). Ашшĕ-амăшне. Килменнине ан калаç. Не говори того, чего не следует. Ст. Чек. Улталани те манăн вĕт килет (т. е. складно, умело обманываю?). О земл. Икĕ хут сухалама килмесен... || Быть принятой (о жертве?). ЧС. Халь çĕнĕрен пĕçерсе чуклемелле, тата çĕнĕрен чӳклесе килмесессĕн, эсĕ пĕтĕм выльăх-чĕрлĕхе вĕлеретĕн вара (будешь виной смерти..). || Быть к лицу (о костюме). Икĕ талир пĕр манир; ăçта çаксан, килĕ-ши? I| Быть привезенным. Тораево. Тата арча килнĕ, арчи ăшăнче хĕç (меч) пулнă. || Вытекать. Орау. Ача умĕ («воды») килчĕ. См. ача умĕ. || Выходить замуж. Образцы 99. Тата пĕр çул кĕтĕттĕм, килмĕ çавă вăл мана. Я подождал бы еще годик, но дело в том, что она за меня не пойдет. || В чувашизмах. Сред. Юм. Онтан нăмай та порнаймарĕ, тет, карчăк ача килсе те çоратрĕ (неожиданно родила), тет. Йӳç. такăнт. 34. Улюн кальт тутине йĕпетсе. Ах, килех, кил, пулмастех! (Здесь кил в значении русск «прими пожалуйста» при вежливом обращении. Так, при угощении, напр., пивом, угощаемый, попив немного, возвращая поданный стакан или ковш угошающему на руки, говорит ему: кил). || В качестве вспомогательного глагола. Кан. Çул çинче ниçта кĕрсе чей ĕçме тупмасăр, çул тăрăшшĕпех юр çисе килтĕмĕр (всю дорогу ели снег). Якейк. Пасара кайса килме кĕрĕк пар-ха. Дай мне шубы, сходить на базар. ЧС. Атăр, çавна курса килер-ха (сходим и посмотрим), терĕç. N. Тилли кунтă тĕпне шăтарат, тет те, пуллисене çул тăрăх тăкса килет, тет. N. Манăн кун-çул кĕскелсе килчĕ ĕнтĕ. N. Пурăнас кун çулă (= кун-çулу) пĕтсе килсессĕн... ЧП. Вăйă иртсе килет-çке, пирĕн ăшсем çунçаçĕ-çке. Сунар. Унта çу çинче пĕр ылтан çыпçăнса килнине курнă (червонец пристал к весам, которые брали в соседи). Альш. Çырмасем типсе килеççĕ (после разлива). Ib. Тырра хиртен пуçтарса килеççĕ. Ib. Чапăрлăсене, халĕ ĕнтĕ вĕсене: тăват пилĕк килĕрен те ытла мар, теççĕ Мертлĕре, пĕтсе килеççĕ, тет, вĕсем. Ib. Чапăрлă çапла кĕçĕн ял пулса тăрат-тăрат та, пĕтĕмпе пекех пĕтсе килет. Ib. Тул çуталса килет (светает), пушара сӳнтерсе килеççĕ (возвращаются, потушив пожар). Ib. Кунсем лайăх тăраççĕ-ха. Çу уйăхĕ çитсе килет. Ib. Каçпа вара çынсем тухса килнĕ чух ӳсĕр выртат Мишка. Ib. Вăл тайлăмра (в ложбине по течению реки) вара ялсем килнĕ ларса. Ib. Килсе килчĕç вуникĕ вăрă. Синерь. Патша ывăлĕ кайăка хӳринчен тытрĕ, тет те, хӳри тухса килчĕ (оторвался), тет. Хора-к. Çанталăк питĕ тĕттĕ(м)ленсе килчĕ. Ib. Мункун çитсе килчĕ, ĕçме-çиме пĕтсе килчĕ. Якейк. Пӳрте кĕрес тесе, алăк хăлăпĕнчен тытрăм та, алăк халăпĕ хуçăлса килчĕ (отломилась). С. Дув. † Çӳлĕ ту çине улăхнă чух пĕр ял килет курăнса. Толст. Уйăх шуралса киле пуçланă, сывлăм ӳкнĕ, тул çутăлса килнĕ. Регули 225. Пол тытса килет; пол тытнă çĕртен килет. Ib. 1272. Копан-копан тияса килтĕм. Капанĕпе (копипе, копипех) тияса килнĕ. Орау. Тĕнче пĕтсе килет; ăйăх пусса килет. Ib. Мункун çитсе килет. — Тул çутăлса килет. — Каç пулса килет. Ib. Кăнтăрла çитсе килет, эпĕр, вырса, ана пуçĕнчен уйăрлман, ялкулли! КС. Аслати алтса килет. N. Суйлав вăхăтĕ çитсе килет.
при приходе или приезде. Рассказы. Эсĕ малтан килӳçĕн акă çапла тĕпчесе ыйтсаттăн пиртен. N. Халĕ килӳçĕн, в этот приезд.
падать (сюда). Тим. † Атăлăн леш енче çурта çунат, çутти килсе ӳкет ку енне; эпир савнă туспа пурăнни халĕ килсе ӳкет куç умне (представляется глазам). ЧС. Ампар çине улăхса асту, вут хĕлхемĕ килсе ан ӳктĕр (на пожаре).
(кил’, к’ил’), жилище (двор), дом. Зап. ВНО. Аран-аран киле çитрĕм. Альш. Ун пеккисене ыттисенчен ытларах асăнаççĕ ялан та кил тенĕ çĕрте. Ib. Васкаса утаççĕ килĕсенелле (домой, ко дворам). Истор. 152. Псковран виççĕр кил Мускав çĕрне куçарнă. N. Пĕрер килĕн (подомно) çĕр кастарса парас марччĕ. О сохр. здор. Çав чир пур киле кам та пулин пырсассăн, вăл çын пĕр эрнерен, е икĕ эрнерен чирлет. Орау. Унта пурăнма кĕрсен, малтан эпир хваттерте пурăннă, унчан, пурăнсан-пурăнсан, хамăр кил турăмăр. Хыр-к. Вăлсем çулла çĕр ĕçлесе пурăннă, хĕлле кил таврашĕнче выльăхсем пăхса пуранатчĕç. Байтеряк. Çимĕк кунĕ, ирхине, пурин килĕнче те пĕçереççĕ икерчĕ. В. Олг. Кил (или: кил ăшне) шăл; мести избу. Изамб. Т. Хĕрĕн ялĕнчи ăратнисенчен (родня невесты) пĕри çĕнĕ кил (ново-выстроенный и пр.) пулсан, малтан çавăнта кĕреççĕ. Б. Хирлепы. † Кил варинче ват çĕмĕрт. N. Пилĕк килĕ çуннă. Сгорело пять дворов. Юрк. Эсир халĕ килĕре (домой) тавăрăнăр. N. Хĕрĕн юлташĕсем (товарищи) килнелле тарнă. Байгул. Кил теннинче (= тенинче) тирĕк-чашăк шăлтăртатмасăр пулмас, теççĕ. Трхбл. † Эпирех те килтĕмĕр, ай, кил пулчĕ, сирĕн кăмăлăрсĕм тин тулчĕ. N. Эпĕр уйпа пĕр килти çын пек пурăнатпăр. || Подворье. Конст. Чăв. Одессăра Пантелеймон монастырĕ килĕнче (в подворье) вĕсем çĕр каçнă.
дома. Якейк. Килте ачу макăрать пуль. N. Килте йытă пăтратман, ялта яшка пĕçернĕ. (Поговорка применяется к лентяю или легкомысленному человеку, который дома не показал себя даже на малом, а в обществе берется за выполнение серьезного дела, но обычно без положительного результата, или дома уклоняется от самого маленького дела, а в обществе хочет себя показать знающим и берется за непосильное дело). N. Килте халĕ вăл — епле май, апла. Сред. Юм. Килте ӳснĕ лаша, доморошенная лошадь. Ау 11. Вăл ăна курсан: авă хайхи килет, килте тăван килте пулĕ тесе, ахаль каламан ваттисем, тесе, калĕ.
(кил’э̆ндэш, к’ил’э̆н’д’эш), «женский персонал (снохи) в доме». Н. Карм. Пичче арăмĕ ман арăмпа килĕнтеш пулат. Качча кайнă хĕртен ыйтаççĕ: санăн килĕнтеш пур-и? теççĕ (т. е. есть ли еще другая сноха). Альш. Ирхине вĕсене килĕнтешĕ-мĕнĕ тухса тăратать. Ib. Килĕнтешĕсем — каччипе пĕр тăванăн арăмĕсем. Ст. Чек. Икĕ кин пĕр-пĕрне килĕнтеш теççĕ (заочно, не всегда). Ib. Икĕ килĕнтеш лайăх пурăнаççĕ. Две снохи в доме живут мирно. Ib. Килĕнтешĕм манăн усалччĕ. Ib. Килĕнтеши — сноха данной женщины, все ровно, младшая или старшая. Ib. Сан килĕнтешĕ килте пулчим? Ib. Ĕлĕк тăват-пилĕк килĕнтеш пĕр çуртра пурăнатьчĕç, халĕ апла мар ĕнтĕ; качча кайсанах, уйрăлса тухма пикенеççĕ. Ib. Кинлĕ-килĕнтешлĕ пултăмăр, çемье пысăк пулчĕ. (Женили и сына и брата, поэтому и увеличилось семейство). СПВВ. Килĕнтешсем умĕнче киненейсе çӳрес-мĕн. Ib. Килĕнтеш — кинпе кин иккĕшĕ. К.-Кушки. † Ик килĕнтеш тӳрĕ (дружны) пулсан, кил кӳрнекне çав кӳрет (вар. вăл кӳрет). N. † Ик килĕнтеш тӳр(ĕ) пулсан кил илемĕ килетĕ-çке. Тайба-Т. † Икĕ килĕнтеш тӳр тăрсан, çавă кӳрет кил илемне. Кĕвĕсем. Хурăнташ хура юратать, килĕнтеш кине юратать. N. Кил, килĕнтеш, кĕмĕлтеш, кĕмĕл укçа сăвакан. ЧП. Кӳрĕш хĕрĕ кӳрнеклĕ, килĕнтеш тума юрамасть. Изамб. Т. † Кӳрше хĕрĕ кĕрнеклĕ (так!), килĕнтеш тума юрамаст.
(кил’э̆ш), соглашаться, договариваться, уговориться. Юрк. Пуринпе те (во всех отношениях?) çапла икĕ енчен те килĕшсен... Ib. Кĕсем те мĕн пурĕпе килĕшсен, евчи чăпăркка пăрахат. N. Канаш туса килĕшнисене хăшне-пĕрне земски собранисене параççĕ. || Торговаться, столковаться. Чем люди живы. Пăртак тăрсан, Симун çак арăмпа хакне килĕше пуçланă. N. Вăл кĕрĕшекенсемпе кунне пĕрер динарипе килĕшнĕ. Юрк. † Пӳлмĕрсем тулли тырă пур, хакне килĕшмесĕр ан сутăр. Ау 17°. Шуйттан ачи тухрĕ, тет те: этем ! ытти япалапа килĕш, çурт кучĕ йывăр, теççĕ, (терĕ, тет). КС. Эпир унпа килĕшеймарăмăр. Мы с ним не могли столковаться (или: сторговаться). Альш. Çарансем килĕшеççĕ. Юрк. Хай айăра илес текенсем виçĕ çĕр тенке килĕшсе укçа парсан, ăйăра илсе те каяççĕ. Ст. Чек. Вăл ун лашине килĕшмен (не сторговал) || Сосватать. Килĕшсе çураçни. К.-Кушки. † Килĕшнĕренпе йĕре-йĕре хĕрлĕ чĕре шуралчĕ. N. Хĕрĕ килĕшсен (кунсан), Мариам, тавăрăнса, хăй амăшне чĕнсе пынă. Образцы 99. Пĕр чӳрече, ик чӳрече, атте, мана хĕр килĕш. Атте, санăн кинĕ (сноха) пулĕ, манăн кăмăлăм тулĕ. || Понравиться. Никит. Çак сăмахсем пĕтĕм çынна питĕ килĕшрĕç (пришлись по сердцу, понравились). Альш. † Çак тăвансем патне килсессĕн, сăмах килĕшеймесрен хăратăп. Кан. Кăмăла килĕшрĕ пулмалла старикĕ. Н. Якушк. † Эпĕ каяс килĕре çын килĕшмест, теççĕ, эпĕ епле килĕшĕп-ши? (Хĕр йĕрри). || Помириться. Чăв. й. пур. 9. Леш Микка ялан ӳкĕтле-ӳкĕтле йăпатнă, ку йăпатнă тăрăх вара лешсем пĕтĕмпех килĕшнĕ. || Быть удачным, годным. N. Кунĕ те килĕштĕр, çынни те килĕштĕр. (Из наговора: «Ăш ыратсан, вĕрекен кĕлĕ»). N. Вĕсем (знахарки, лекарки) куçа килĕшмен япаласем ярса, пушшех пăсса пăрахаççĕ. О сохр. здор. 51. Çапах та вĕсем пит аван апат, вĕсене пурин те çиес пулать, анчах сывмар çынсене питех килĕшмест. Ст. Чек. Кунти çĕр-шыв мана килĕшмен (не подходящий климат). N. Эпĕ халĕ вар-виттипе хупланап-ха: те кунта килни килĕшмерĕ темĕскер мана. Орау. Мана пур апат та килĕшмест. Янш.-Норв. Телейсĕрсенĕн вăрласа кайсан та (невесту) килĕшмест: е вĕсене çул çинче тытса, укçасем илеççĕ, е курайман çынсем вăрланă чухне çӳсмен пăявне касса татаççĕ. || О согласии в речах. ЧП. Сирĕнпеле сăмах пит килĕшет. Ст. Шаймурз. † Сирĕнпе сăмах пит килĕшет, те кĕçĕнрен пĕрле ӳснĕрен. || Быть угодным, итти в прок. Ст. Чек. Манăн парне килĕшмен (жертва не принята). Ib. Кĕлле кайни килĕшмен (хождение в церковь оказалось неугодным). ДФФ. Çинĕ чухне, хул калек шăмăсене (= шăммисене) хышласа тасатсан, çутă çĕрелле тытса, витĕр пăхатьчĕç: вăл шăмсем таса пулсан, чӳк килĕшнĕ, тетчĕç, — таса мар пулсан, хура йĕрĕсем курăнсан: чӳк туни вырнаçуллах мар, тесе калатьчĕç. ЧС. Çын-мĕн кĕрсен, чӳклени килĕшмест (неудачно), терĕ. Ib. Пĕр-пĕр вĕçен-кайăк йăва çавăрма киле илсе килсен (пух жертвенных птиц) Куслав килĕшмест, тет те, вара нихçан та килĕшмест, тет. Арçури. Киремете килĕшмен, çырмаранах çырлахман. ЧС. Сирĕн хăйматлăхсене сурăх парне пани килĕшмен, унăн алли йăвăр пулса, сурăхусем çавăнпа вилсе пĕтнĕ. Шурăм-п. 9. Çав вите хуçи лаша çилхиие йăваласа муталать пулсан, лаша киле килĕшет (ко двору). || Быть приличным. Ст. Чек. Килĕшменне хытланан! Якейк. † Ай аки Мари пор, хĕр чох çӳрени килĕшет (когда выйдет замуж, гулянья прекращаются). N. Килнĕ çыннăн кайни килĕшет. || Быть к лицу. N. † Çĕнĕ çапата, шур чăлха хĕр уринче килĕшет; хура сăкман, йăс тӳмме каччă çинче килĕшет. Г. А. Отрыв. † Хамăр хура пулсан та, савни сарă килĕшет.
килĕшӳллĕ, пристойный, приличный. N. Килĕшӳлĕ ĕç хорошее, доброе дело. Хурамал. Халĕ те пулсан выльăх чӳкне ватăсем хушнă, ăна пăрахма юрамасть, тесе, пит чăнласа, сыхланса пит килĕшӳллĕ чӳклеççĕ. N. Хирте выртакан чул та санпала канашлă пулĕ, хирти тискер кайăксем те санпа килĕшӳлĕ пурăнĕç (будут жить согласно). Ст. Чек. Ун пек килĕшӳлĕ юрлакан çук. N. Вăл пит ырă, килĕшӳллĕ çынччĕ. КС. Килĕшӳллĕ çын (по наружности — видный, по характеру — толковый). Ib. Унăн упăшки пит килĕшӳллĕ çын.
(кирэмэт, к’ирэмэт’, Пшкрт: кєр’ємєт), киреметь (как свящ. место; от араб. кирамӓт). Охотн. Разные места около деревни и в самой деревне чуваш усеяны киреметями. Даже люди, близко стоящие к чувашам, часто ошибаются, понимая под слозом «киреметь» самих злых богов. «Киреметь», собственно, есть место, где пребывает злой дух, напр. дух какого-нибудь известного, некогда жившего на этом месте, чувашина, представляющего собою героя. У нас, напр., около деревни лежит прекрасное возвышенное пустсе место, имеющее форму полуострова, так как оно окружено с трех сторон двумя реками, соединяющимися в одну. На этом месте, помню, несколько лет тому назад росла старая, старая береза. Место около березы, а нередко и самую березу чуваши называют «утлас киремечĕ» — киреметь Утласа. По преданию чуваш, всем этим полуостровом владел когда-то богатый мужественный чувашин по именн Утлас. Находясь на высоком месте, откуда виднеется окрестность, и в то же время защищенном реками от нападения неприятелей, и владея домом с подземными кодами, ои умел всегда искусно и мужественно охранять себя и свое имущество от воров и разбойников и держать в страхе и покорности жителей нашей деревни. Утлас сам давным давно умер, но не умер его дух; он живет под березой, посаженной Утласом в своем саду. Дух его и теперь держит чуваш в страхе. Ни один чувашин не осмеливается выразить свою непочтительность к березе, где живет он, в противном случае дух Утласа наказывает его продолжительными телесными болезнями, для избавления от которых существует единственное средство — просить прощение в молении перед березою и зарыть в землю около нее медную монету, двухкопесчного или трехкопеечного достоинства. (Признаки жилища. Утласа до сего времени сохранились). «Киремети» имеют и другое происхождение. Место, где раньше совершали в продолжение столетий общественные моления высшим богам, нередко впоследствии были оставляемы, так как с течением времени условия жизни изменились, и чуваши, находя неудобным молиться на том месте, выбрали другое место для молений. Но уважение к прежнему месту молений сохраняется. Они и после изредка ходят туда молиться. Затем йомзи, затрудненные в обьяснении причины болезни чувашина, обращавшегося к ним за советом, говорили, что болезнь могла произойти лишь от неблагопристойного поведения его около известного места. Так постепенно чуваши приходили к убеждению, что на этом месте обитает злой бог, который и посылает нм болезни. Отсюда произошли новые «киремети» чуваш. Например, в нашей деревне, на берегу речки, есть место, куда собирались некогда для совершения общественных молений; оставлено было оно, по всей вероятности, когда поселились на противоположном берегу русские. Присутствие их мешало им молиться, так как те позволяли себе смеяться над их религиозными обрядами. Чуваши для молений выбрали другое место, а прежнее обратилось в «киреметь» (Авăр-кӳл киремечĕ). Сюда, в день совершения общественных млений, приходит старик, выбранный обществом, подметает небольшое место и, незаметно зарыв в землю медную монетку, отправляется домой. Этим выражается уважение к священному месту и память о молениях в старину своим высшим божествам. Чуваши чрезвычайно боятся киреметей и положительно разоряются на жертвоприношения им, особенно при продолжительной болезни. Дети еще с малолетства запугиваются «киреметью». Я помню, как нам было страшно проходить мимо «киремети»: мы опасались даже говорить между собою, чтобы как-нибудь не проронить оскорбительного для «киремети» слова. Как-то невольно слово застывало на языке. Никит. Киремет место — место, где приносят жертву киреметю. N. Ĕлĕк чăвашсем киремет патне укçа пăрахнă, халь нухрат пăрахаççĕ. Акă вăл мĕшĕн: халь киремет ашшĕ вилнĕ, теççĕ, аслă ывăлĕ уйăрлса тухнă, вăталăхĕ салтак(р)а, кĕçĕнан ухмах, теççĕ; çавăнпа ăна халĕ, укçа вырăнне нухратпа улталаççĕ. Собр. Умма татас вăхăт çитиччен, киремет патне умма татса еçсе пăрахсан, киремете аçа çапса çунтарса ярать, теççĕ. Çапла тусан та тармасан, сысна пуçĕ кайса чикеççĕ, тет те, вара тарать, теççĕ. N. Вăл мăн чӳк тенине киремет ăшăнче тумаççĕ, пĕр таса çерем çине тухса парне кӳреççĕ. Шурăм-п. Кунта ĕлĕк киремет пулнă, тет. N. Вăл киремет тени — йăри-тавра йăвăç; çав йăвăçсан йăри-тавра карта тытнă, çав карта ăшне пĕтĕм ватă çынсен (так!) пуçтарăнса кĕл-тăваççĕ. И. Тахтала. Киреметре ан вăрçăр, унта вăрçакан вилет. Никит. Çав киреметре час-часах çынсене киремет тытать. Начерт. 104. «Киремет» и «киреллĕ», место чувашского богослужения. Бгтр. † Пирĕн ял çине пăхсассăн, Шупашкарăн туйăнат, çак ял çине пăхсассăн, киреметĕн туйăнать. Панкми. Чĕке ту киремет, Мăн киремет, Çĕн киремет. Чăвашсем 13. Чăвашсем, килте пĕр-пĕр çын чирлесен, юмăç патне каяççĕ те, вăл вăсене мĕн-те-пулин каласа ярат. Е пĕр-пĕр ыр сăмах калат (киремете), ырă сăмах каласан вара часрах тума хăтленеççĕ. Хăш киремете, вăл юмăç мĕнпе чӳклеме калат: пăтăпа-и, хур-кăвакалпа-и. Пăтă юсманпа ак çапла тăваççĕ: пилĕк тиркĕлĕх юсман тăваççĕ те, унтан пăтă пĕçереççĕ; пиçсен вара, кайса хăш ырăсем каманине чӳклеççĕ. Пырсан, пăттине юсманне лартат та, асăнат: е пĕсмĕлле, тав тăватăп, пуççапатăп, çырлах, мана хĕнне асапне ан пар, тесе. Хамăр айванлăхне пуççапса каçарттарма килтĕм, çырлах, ан пăрах, тет. Çак сан таврашăнта ытлашши сăмах калаçнă пулин те, вылянă-кулнă пулин те. Çырлах, тунă кĕллĕме хапăл ил, эпĕ хуранлă пăттăмпа, тиркĕлĕ юсманăмпа асăнатăп, витĕнетĕп, мана (чит. ман) айван кĕллине хапăл ил, эпĕ хам айванлăхăмпа йăнăшрăм, çырлах, тунă чӳкĕм-кĕллĕм вырăнлă пултăр, тет. Вара виç хут ӳксе пуççапат та, тата укçа хурат вара, миçе пус та пулин. Ун пек киреметсем пирĕн çĕрте пилĕк тĕлте. Ак ăçта: пĕрремĕш — Шăхран тулĕнчи ырсем, вăл варман хĕрринче, çырмара, Киштек хирĕпе хамăр хир хушшинче; иккĕмĕш — Киштекри ырсем теççĕ, вăл çирма ялта, вăрман хĕрринче; виççĕмĕш киремет вăрмантан пăртак аяккарах, унта ĕлĕк пит шултăра вăрман пулнă, пит вăйлă вăрман пулнă, çĕмĕрт пит нумай пулнă; анчах вăл киремет пит хаярччĕ, тет, вăл; унта никам та пырса кĕреймесчĕ, тет; вăл вăрмана вара уделни вăхăтĕнче кирпĕç тума кастарнă, тет; ăна кастарма килекен старшина вара пĕр уйăхранах вилнĕ, тет. Тата пĕр Киштек вырăсĕ çав киремет тĕлĕнчен иртсе пынă чух, ун тĕлне çитсен, мăшкăлласа, ларса сыснă, тет те, хăй вара пĕр эрнеренех вилнĕ, тет; пит усалччĕ тет, çав киремет. Çавăнпа унтан халĕ те пит хăраççĕ. Халь анчах йывăç сахал юлнă ĕнтĕ: саккăр-и, тăххăр-и анчах юлнă ĕнтĕ. Тăваттăмĕш киремет — Тарăнварта, вăл Салмалав хирĕпе хамăр хир хушшинче. Пиллĕкмĕш киремет — Хула ăшĕнче, Ахтапана кайнă çĕрте, çӳлĕ çыран хĕрринче. Тата тепĕр киремет Кăнна урлă, Таяпа енче, тĕме çинче; унта пĕр хурăн ларат халĕ. Çак киреметсем пурте пĕр пек мар: хăшĕ ытларах та хаяр, хăшĕ аплах мар, тет. Тата хир-йĕнче, Раккассипе Елшел хушшинче, пĕр киремет пур, тет, çавна çитес хаяр киремет çук (такого злого киреметя, как он, нет), тет, вара. Ун тĕлĕнчен иртсе кайнă чух калаçма та юрамаст, тет, кулма та юрамаст, тет. Вăл киремет вырăнĕ çултан инçе мар, çултан çĕр хăлаç анчах, тĕме çинче, таврашĕнче йывăçсем ӳснĕ, çавăн енне çавăрăнса пăхма та юрамаст, тет. Пĕлтĕр пирĕн ялсем улатимир Аçтап(п)анĕ Миххайла праçникĕнче Раккассине йыхрава кайнă. Унта вăл ĕçкеленĕ, каç пулсан тин тухнă, хăй ӳсĕр пулнă; çав киремет тĕлне çитсен, аташнă вара, аташса çаврăнкаласа çӳресе шат супнă вара. Унтан çав киремет тĕми çине пырса кĕнĕ те, унтах лашине тăварса, çуни çумне кăкарса, выртнă вара. Вăл, çывăрсан, пит усал тĕлĕк курнă вара. Тухнă, тет, салтак çарри, пурте пăшалпа, тет, унтан кăна та шурă кĕпе-йĕм тăхăнтарса пăшал парса, салтакла вылятнă, тет. Унтан ирхине, тул çутăлсан, киле тавăрăннă вара; киле тавăрăнсан, мĕн пулнине пурне те каласа кăтартнă вара. Унтан вара хăй пĕр эрнеренех чирленĕ те, тăватă уйăх асапланса(н), вилчĕ вара. Нимскер туса та мая килмерĕ. Хăй виличченех пĕтĕмпе çĕрсе кайнă. Сред. Юм. Кашни киреметĕн хăйăн хуçи пôр, теççĕ. Çав хуçин çитĕнсе хĕр качча кайсан, çав хĕрĕн ô киремете хăйпе пĕрле илсе каяс пôлать, тет; хăйне илсе каймасан, киремет темле чирпе те чирлеттерет, тет, çав хĕре. Чирлесе аптрасан, хĕр вара киремете хăйпе пĕрле илсе каять, тет; ăна илсе каяс пôлсан, ак çапла тăваççĕ, тет: пĕчик пӳкçни (= пукане) тăваç, тет, тôтăр таткисĕнчен чӳркекелесе те: çак пӳкенипе пĕрле киремет пытăр, тесе, хăй качча кайнă яла илсе кайса, орам варрине пăрахса хăварать. Вара çав пӳкени пăрахса хăварнă çĕрте киремет полать, тет; он хуçи вара çав пӳкени илсе пыраканнисĕм полаççĕ, тет. Çапла вара пĕр киреметрен икĕ киремет полать, тет: пĕри çав ĕлĕк полнă çĕрте, тепри пӳкенипе илсе кайнă çĕрте. КАЯ. Хăшĕ-хăшĕ чӳк хыççĕн (после моленья) киле кайма лай(ă)х мар, тесе, киреметсене кайса, укçа парахса кĕл-тусан, тин тавăрнаççĕ. М. Васильев № 3, 4. Çав хорама котне кайса янă çынна чăвашсем киремет тее пуçланă, киремет хăй çих полман-мĕн, онăн çемьи те полнă. Собр. Пуринчен ытла чăвашсем киремете пуççапаççĕ, ăна вăсем хурăнсенче, ăвăссенче, çеремсем çинче, е хурамасенче, юмансенче пурнать, теççĕ. Пĕр пĕр çын халсăр выртсассăн, часрах: е арăмĕ, е амăшĕ, е аппăшĕ, юмăç карчăкĕ патне чупса каять. Вăл пырсассăн, вара юмăç карчăкĕ хăйĕн пĕр тӳмме пек юмăç пăхмаллине енчĕкĕнчен туртса кăларат те, тути патне еçсе, тута тавра çавăркаласа: çав киремет тытман-и? ку киремет тытман-и? тесе, тӳммине ярать те, çиппе сулкалама тытăнать. Тӳмми сулкалансан: çав киремет тытнă, теççĕ; тӳмми сулкаланмасан: урăх киремет тытнă, теççĕ, вара тата пăхма тытăнаççĕ. Çапла вара юмăç пăхтарма пыракана суйса яраççĕ. Юмăç пăхтарса килсессĕн, киремете пăтăпа, юсманпа чӳклеççĕ. Шăматкун пасара пĕр икĕ пăт ыраш е сĕлĕ нухрат илсе парса яраççĕ. Килте вăл вăхăтра тайăн сăра тăваççĕ. Тайăн сăра тусассăн, пасартан нухрат исе килеççĕ те, пăтăпала, юсманпала киремете чӳклеççĕ; чӳкленĕ чухне юсманне пĕртак чĕпĕтсе илеççĕ те, нухратпа пĕрле уя, ăçта киремет пур, çав вырăна, пăрахаççĕ. Вырсарникун çитсессĕн, ир ирех киремет сăрине, ĕстел çине çăкăр хурса, чӳклеççĕ те, пĕрне часавай патне турра çурта лартма яраççĕ. Часавай патне çитсе, кулач исе чӳклесен, пĕр татăк киремете: çытăр, тесе, пăрахаççĕ. Çав пăрахнă кулача пĕр-пĕр ула-курак е çăхан çисассăн, киремет çиленет, теççĕ. Кайран тата халсăр выртсассăн, тата тӳрлетеççĕ. Ib. Чăвашсем киремете туррăн шăллĕ (в ориг. «шăлĕ») теççĕ. Т. VI. 54. Тата ĕçленĕ чухне те: вăрçса те ятлаçса çӳретпĕр пулĕ, киреметсем, çырлахăр, тет, турамăшĕ! НАК. Сырлан киремечĕ, Хура-Кĕсрери киремет, Саланчăкри киремет, тăлăп ăшĕнчи киремет! Пурăр та çырлахăр, пиртен урăх ан ыйтăр; кама мĕн кирли аçăвăртан ыйтар (см. ,,сĕмĕле»), эпир ăна сирĕ(н) тӳпĕре те патăмăр (дали и на вашу долю). БАБ. Ахаль те пирĕн хирте киремет нуммай, мĕн пурĕ пилĕк киремет: Аслă киремет, Кĕçĕн киремет, Пулат киремечĕ, Явка ялĕ, пиллĕкĕмĕшĕ — çичĕ çырма пуçĕ. Ib. Вăл аннен ала тымарне тытрĕ те, калама пуçларĕ: а! сире тăшман киремет ячĕпе пăсса пĕтернĕ. Янш.-Норв. Йĕкĕр-чуллă, аçаллă-амаллă киремет! Карăш пурчĕ (чит. пурчĕ?) киремет, уй пуçĕ киремет, Алăк умĕ киремет, Кивĕ-çурчĕ киремет! пурăр та çырлахар, пиртен ытлашшине ан ыйтăр, мĕн кирлине аçăвăртан ыйтар, эпир ăна сирĕн валли те патăмăр. (Уй чук туни; молитва к киреметям). ЧС. Кăна, сирĕн ĕнене, киремет тытнă; пĕр кавакал памасăр çырлахас çук, тенĕ (сказала старуха-йомзя), N. Вăл туррине те, киреметне те ĕненмест. N. Киремет тытрĕ: алă-ура чист хутланса кĕчĕ (киремет прогневался и послал болезнь). Нюш-к. Вырăслайра пĕлтĕр пăру кĕтӳçне, пĕчик ачана, машшин курăннă, тет. Шуркут Ярмулли (ватă çын) уна илтсен: киремет вырăн шырать пуль, тет. Çавах мана кĕлел тавра иртнĕ çăвла ут кĕтӳ кĕтнĕ чух... (здесь пропуск). Халь киремет пĕр çынна та тытнине каламаççĕ çак, тесен ак çапла каларĕ: халĕ киремет йăвашланчĕ, ĕлĕк питĕ хаярччĕ; эпĕ унтан 2 сум вунă пус парса (пăрахса) аран хăтăлтăм, арăм чут вилсе каятьчĕ. М. Васильев. Киремет тесе, çынна тытса хутлакан турра (так!) каланă. Вăл пит усал пулнă; ăна, тул çăнăхĕнчен сар çупа çăрса, юсман туса панă. Шурăм-п. Атте мана шăппăн каларĕ: ку киремет мар, ку арçури; киремет вăл куçа курăнмаст (терĕ). N. Киремете парнене кӳрекен выльăхсем: хур, путек, така, вăкăр, тына тăваççĕ (приносят в жертву), урăх пĕр япала та тумаççĕ. Чхейп. Вара сымар выртакан çынĕ чĕрĕлсен: киреметсем çырла(х)хăрçĕ ĕнтĕ, тесе хĕпĕртенĕ; сымар çын çаплах чĕрĕлмесен, киреметсене тата ытларах тăрăшса тăва пуçланă. Татах сымар çын чĕрĕлмесен, каланă вара: çук, пирĕн киреметсене кам-та-пулсан пирĕн çиран (на нас) елеклерĕçĕ пуль, тенĕ, çавăнпа çырлахмаççĕ пире киреметсем, тенĕ. Курм. Киремете валли: пашалу, вĕтĕ йăва, пăтă пĕçерсе, турăшсене кутăн тăрса, алăк янаххисем çине, çтенасем çине, йĕркипе, çуртасем çутса, чăркуçланса ларса, пуçĕсене чиксе, темĕскер пăшăлтатса кĕл-тăватчĕç. Ib. Пирĕн аттесем киреметсене салат, хăмла, çпичкă, тата укçа пăрахатчĕç: на сана, киремет, сăра туса, ĕç-çи, савăн; малашне пире ан тив, тетчĕç. Байг. Тата манăн аттепе анне тĕрĕс чăн тĕнпе пурăннă: тĕрлĕрен киремете, хĕрт-сурта чӳк туман, тата юмăç патне те ăс ыйтма çӳремен. Ст. Чек. Киремет вăл аван улталанă, шур сухаллă старик пулса, çынсене курăнса вăл каланă: эсĕр мана çапла-çапла асăнсассăн, хĕн-хур ямăп, тенĕ; чир-чĕр ямăп, тенĕ, выльăх-чĕрлĕх-хĕре айăп тумăп, тенĕ; асăнмасан, хур туса пĕтерĕп, тенĕ. Иванова. Пирĕн ялти тĕне кĕмен чăвашсем: питĕ усал киремет, тесе, çаксене шутлаççĕ: Хăмăл ятлă киремете, çиçтĕпе, тата ял вĕçĕнчи пĕр пысăк хыра. Сюгал-Яуш. Ĕлĕк киремечĕ хут пĕлнĕ. Хут пĕлнĕ те, ăна нимĕнпе те улталайман, укçах (так!) парсах пынă. Вăл аччи-пăччисене (так!) хут вĕрентмен. Çавăн пирки, хĕç тимĕртен касса, тенкĕ пек туса пăрахсах улталаççĕ. Шинар-б. Пирĕн хамăр патра пĕр çыран хĕринче пĕр çӳлĕ ту пур, унта пурте: киремет пур, тесе, пуççапнă, укçасем пăрахнă. Халĕ ĕнтĕ пирĕн вăл киремет сăрчĕсене сухаласа пĕтерчĕç. Ăна пурте сухапама хăранă. Виçе кассинче пĕр Иван Гаврилыч ятлă çын пулнă, вăл вара çав киремет сăрчĕсене, йӳнĕ хакпа илсе, акса пурăннă. Çапла вара пирĕн патра киреметсене пĕтернĕ. Собр. Киремете вĕсем турăран те аслă, теççĕ. Чирлесен, ăна: е хур, е кăвакал памалла, теççĕ; хур та, кăвакал та памасан, вăл вилет, теççĕ, мĕшĕн тесен ăна киремет: нуммай вăхăт иртернĕ, тесе, вĕлерет, теççĕ. Юрк. † Çӳлĕ ту çинчи киремет, начарланнă шеремет; шурă такапа чӳк тусан, самайланнă киремет. Çĕнĕ ялсенĕн хĕрĕсем начарланнă шеремет, Кивĕ-ялăн каччисем, чуп-тусан, самайланнă шеремет. КАЯ. Çавăрăнсан-çавăрăнсан (хлеб при гадании), хай мăн килемей аннене укçа çине кăтартса каларĕ: пăх, кин, пăх, тулĕк сан куçа те курнать тем, укçа çине пĕр пĕчĕк улпут сиксе тухрĕ. Вăл улпут Сурăм киремеч ывăлĕ. Унăн çăварĕ кĕмĕл, чĕлхи ылттăн, кĕçĕн чĕлхи (uvula) пăхăр; вăл икĕ чĕлхе ак мĕн калать: Апрам таврашĕ (пирĕн йăх ячĕ) ĕлĕк ман асаттене, вырăсла пулнă чух, пĕр тиха паман, халь çавăншăн ачине урнă йăтă туллаттартăм, ун ачи урса вилĕ!.. НТЧ. Хĕрлĕ çыр киреметĕнчен... N. Кайри (киремет?). N. Киремет пӳрчĕн никĕсĕ. См. Шĕнер киремечĕ, Рекеев III, 5, Магн. М. 121. || Приносимое в жертву киремети. Макка 53. Пирĕн ял патĕнчех хурăн çул пур, çав хурăн çул çинче киремет прахаççĕ. || Бранное обзывание. Ст. Чек. Ку киремет ста карĕ? Куда это он поехал? || Назв. местностей. НАК. Пĕрре кайăк хыççăн Хура Кĕсрери киреметре çӳренĕ чух, кӳлĕре пĕр кăвакал куртăм. Елаур. Киремет. Вăл Маликасси хыçĕнче, çӳлĕ ту айĕнче. Ĕлĕк унта киремете чӳк тунă. Унта малтан сĕм-тĕттĕм вăрман пулнă. Бел. Гора, Ст. Ганьк. Киремет, назв. урочища. Янших. Б. Пирĕн ял укăлчи тулашĕнче виçĕ хырă йывăççи пур. Çав хырăсем патĕнче ĕлĕк суя тĕнлĕ çынсем ку киремете пуççапнă, çавăнпа вăл вырăна Киремет, тенĕ. || Назв. оврага (тип çырма) около д. Дуваневой, б. Буинск. у. («унта ĕлĕк учук тăваччĕç»). || Назв. горы около д. В. Байгуловой, Козлов. р. Эпитеты «выртакан», «выртан», встречающиеся в названиях духов, повидимому, также свидетельствуют о том, что культ киреметей возник у чуваш из почитания умерших, слившегося впоследствии с культом мусульманских святых, на что указывают и сл. киремет, мăчавăр, мамале. См. Оп. иссл. чув. синт. II, 270.
овраг, где находится киреметь. ЧС. Эсĕ киремет çырмине ахаль çырма куратăн пулĕ (считаешь за обыкновенный овраг). Назв. оврагов около селений, напр. Ун.-Айбесь, б. Буинск. у., Тайбы, Б. Аксы, Каменного Врага. В.Тим. Киремет çырми (халĕ Турă амăшĕ çырми теççĕ). || Назв. местности. Орау. || Алших. Киремет çырми — ĕлĕк унта чăвашсем чӳк тунă. Ун шывĕпе халĕ шыва кĕмеççĕ. Тырă вырнă чух унтан сивĕ çăл шывĕ илеççĕ. Унта пăртак шикленсен те чӳклеççĕ. Çырма кутĕнче пĕр тĕлте, нумай пулмас, çерем пурччĕ. Çав çереме сухаланă чух нуммай пăхăр авалхи укçасем тупнă. Вăл вырăн ял хирĕнче, çур çухрăмра.
назв. родника. Алешк. || Назв. места где устраивался чӳк. В.Тим. Киремат çăлĕ. Халĕ вăл çăл патне часавни лартнă, турă амашин сăнне (турăшне) хунă. Халĕ вăл çăла «Турă амăш çăвĕ» тет, унта ĕлĕк чăвашсем киремете парне кӳнĕ.
делать приношения киремети. А. Кедрова. Çав мăклă шур (около с. М.-Яльчиков, М.-Яльчик. р.) патĕнче пĕр типсе, хăрса кайнă хурама йывăççи пур; ун ăшĕ хăвăл, çавăн ăшне, киремет туса, укçасем, пусма çура-çура пăрахаççĕ. Собр. Киремет тăвакан çынсен, киремет тăвас вăхăт çитсессĕн, пӳрт кĕтесси сикет, теççĕ. Янюрч. Катари хиремет çырминче халĕ те пĕр çăка ларать; хăй йăванса анас пек; çавăнта киремет тунă укçасем нумай пăрахнă. Чхĕйп. Пĕрмай киремет тунă.
где ни попало, всюду; куда ни попало всюду. Изванк. Пурте ӳссĕр, ăçта кирлĕ унта çынсем ĕсĕклесе макăрса выртаççĕ (в день похорон). ЧС. Килйышсем хăранипе кăларма та пĕлмеççĕ (вещи во время пожара), ăста кирлĕ унта тирĕне-тирĕне каяççĕ. Синерь. Акă сана ху пурăнма пĕлменшĕн, халĕ ĕнтĕ ăшта (= ăçта) кирлĕ унта çӳре! (Сказано изгоняемому из дома).
окитаивать. N. Вырăслантарас, тутарлантарас, çармăслантарас, киттайлантарас, тени мĕне пĕлтернине эпĕ халĕ ăнланатăп.
(к’иџ̌эм, киζ’эм в Пшкрт. киџӓм), скучно; неприятно, горько. конфузно, жутко, дико, странно. N. Уйăрăлса каясси ăна пит кичем пулнă. Расставаться ему было горько. Юрк. Кăмăлăма тепле кичем, хама хам нимĕн тума пĕлместĕп. Стюх. Кичем — неприятный. Ib. Кичем пăхать. Смотрит антипатично, неприветливо. Хурамал. Кичем туйăнчĕ — лайăх пулмерĕ. Баран. 6. Кичем вăхăт çитсе пырать; ноябĕр уйăхĕ çитсе килет. N. † Çак пӳртре мĕн кичем? (Кĕл кичем). Пшкрт. Эп вăлсам пӧртне кĕместĕп, вăлсамăн пӧрчĕ (чэ̆) кичем (в ней мертво, неприятно). Ib. Кичем çын, мрачный, недобрый человек, неприятный по виду. Юрк. Тепле пăхса тăма та куçа кичем туйăнат. Букв. 1886. Эпĕ нимĕн чĕнейместĕп, кичем (= горько?) пек пулчĕ, йĕтĕм-ятăм. Альш. Килте ырă пулманни кичем пек туйăнат, чуна хуçат (болит душа). Тюрл. † Ай хай, маллахай, сӳсмен пăяв суллахай! Матка çукки кичем пек, матка пурри самаях. Сред. Юм. Ват çын пĕчик ача пик сăмахлани кичем пик туйнать. N. Унăн сăмахĕнчен кичеме ӳкесси çук (не будут недоверчивы) Ск. и пред. 107. Ылттăн хĕвел тӳперен сăрт хыçнĕ анса ларсан, тĕнче хăйне кичемрен тĕтрене карса ярсан... N. Пĕтĕм çын уйра ĕçленĕ чухне ялта пĕччен ларма питĕ кичем («скучно, жутко»). Шел. 138. Упăте пырса çавă хăвăлăн (дуплистой колоды) икĕ пуçне те çаврăнса пăхса: ха, кичем, кичем! Халĕ пĕр кичем, кун пек ик кутлă çын та пулĕ мĕн? тесе, тĕлĕнсе, аллисемпеле икĕ пĕççине шарт! шарт! çупрĕ, тет. Никит. Пĕтĕм тӳресем вăтанса хĕрелсе кайрĕç; вĕсем, кичем пек пулса, пĕр шарламасăр ларчĕç. N. Кичем пек пул, обижаться. Хурамал. Мана кунта пурăнма кичем (скучно, сиротливо, стеснительно). Чуратч.-Ц. Карачăмăн пĕччен выллямасăр тăни кичем пулнă курнат. Янтик. Ытла кичем унта пĕччен ларма (скучно и жутко). Орау. Ай-яй-яй! Арман хуçи кукаçи, арăм çук та, кичем пек. (Говорится так себе, когда нечего больше говорить). КС. Пӳртре пĕччен ларма кичем (скучно). Ib. Пĕччен ларма ним кичем. Ib. Çакă пӳртре ним кичем. Е. Орлова. Кичем — скучно. Н. Уз. Пĕччен пурăнасси пĕр кичем (скучно и пр.). Кан. Кичем ан пултăр, тесен, «Капкăн» илмелле.
(кугамаj), кокамай, моя (наша) бабушка по матери, мать моей (нашей) матери. || Обращение к старухе. Бюрганский. Кукамай, эсир халĕ те авалхи йăлапах пурăнатра? В др. лл.: кукаму, кукамăшĕ (кукамăш).
кокарлан, слишком обгореть, спалиться. Орау. Пуснă сыснана, шăртне чавса пĕтерсен, ĕнтеççĕ. Ытларах ĕнтсен, тирĕ кукарланса таларать (пригорает). Персирл. Ытла кокарланса кайнă (напр. ноги на огне). || В перен. см. Ядр. Унăн мĕн ырри пур ĕнтĕ халĕ, кукарланман-и пĕтĕмпех! (De cunno vetulae).
голубь. Вир-ял. † Эпир кăçал кулляннине кулюка чĕппи куллянман пуль. Тогаево. † Кулюка пырса чуп-тусан, самайланма пуçларĕ. Шурăм-п. № 10. Халĕ ĕнтĕ иккĕшĕ те пĕр-пĕрне юратса, вылляса-кулса, кулюкасем пек пурнаççĕ (новобрачные).
кор (кур, кор), видеть, увидеть; видать, увидать; заметить. Кр. Чет. † Корак килет: корас, тет; корса, пăхса илес, тет. N. Эсреле час-часах куракан та пулнă. N. Таврăннă чух юрласа, парнисене çынна курмалла илсе таврăнаççĕ (чтобы все видели). ЧС. Киле кайма тесе, тула тухнă та, кĕлет тăрри çуннине курах кайнă (вдруг увидел, что горит крыша амбара). N. Корман-илтмен çын (совершенно незнакомый человек). ЧП. Хăрпăх витĕр пăхрăм та, ылттăн чĕкеç курах карăм. Альш. † Илсем, йысна, çĕлĕкне, кукша пуçна курарах! Юрк. Выля, выля, авантарах выля! чăваш арăмĕ епле ташланине курар-халĕ. Ib. Курăпăр, унта мĕн пулĕ! Увидим (посмотрим), что там будет. Ib. Эпĕ пулатăп, куратăн! Да, это я (был)! Ib. Куратна? тесе ыйтат. — Çук, курмастăп, тет. Ал. цв. 22. Сана эпĕ хамăн тĕссĕр, курас килми (отвратительное) ӳт-пĕвĕме кăтартаймастăп. Сĕт-к. Çав Элекçи коймăрланнине пре те корас килмеçт вара. Якейк. Эп кортăм эсĕр калаçнине. Регули 145. Эп кайнине вăлсам мана кораççĕ. Ib. 753. Эп кортăм, вăл онта кĕчĕ. Ib. 817. Эп кортăм кам килнине. Ib. 144. Вăл мана корчĕ килнине. Ib. 138. Эп килнине корчĕ. Ib. Ытти çынсем ун хыçĕнчен кĕнĕ чухне вĕсем чулсем хушшинче пăхăр арча курах кайнă. Ачач. 47. Шкул хапхинчен тухнă-тухманах, хайхи качака сухалне (козлобородого) курах ячĕ. N. Паян халиччен курман-илтмен çынпа паллашрăм. Тоскаево. Курмасăр курнă кăнтăрла çурта çутнă, теççĕ ваттисем. (Послов.). Альш. Çав аслă çулпа Куславкка çулĕ çинче мĕн курсан кураттăмăрччĕ эпир тĕнче (наш кругозор этим и ограничивался). Лашм. † Пире илес тиекен сар ачисем Хусан купси хĕрсене илни çук; майра пулса килсе курни çук. ТММ. Курнă суккăра илеччен, курман суккăра ил. (Послов.). Ск. и пред. Куртăм вара курмаллах мĕншĕн çав юр çунине. Ib. 44. Епле пĕлтĕр макаçи тыррине вăрларĕ те, курман пулчĕ хăй (отказался от того, что видел). Собр. Курман çĕртен курнă çын кăнтăрла çурта çутат, теççĕ. (Послов.). Т. Григорьева. Курман кăнтăрла çурта çутнă, теççĕ. Сред. Юм. Корман çĕртен корсан, кăнтăрла çорта çутнă, тет. (Говорят про человека, бывшего бедным, но потом обогатившегося). Ib. Мана корни-пĕри вăрçаççĕ. Кто ни увидит меня, все ругают. Собр. Курнинчен курманни нумай, теççĕ. (Послов.). Байгул. † Мĕн пăхатăр пирĕн куçран, çӳлте çăлтăр курман-и? (Оригинальное сравнение). Якейк. Çын корнă-корман карта тытса лартрĕ. Ib. Ай, çав платньăксам лайăх ĕçлеççĕ-çке, çын корнă-корман паччалăк туса лартрĕç! || Смотреть, глядеть; наблюдать; брать пример. Ала 3. Хĕр, курса çӳресен-çӳресен (после того, как везде походила и на все поглядела), унăн каясси килнĕ, тет, тинĕс патне. Шурăм-п., № 14. Яш-кĕрĕм тем чухлиех. Икĕ ача уткăнаççĕ анчах. Ыттисем курса тăраççĕ (наблюдают). N. † Çинçе пилĕк хура куç кам телейне курса (на чье счастье) ӳсет-ши? С.-Устье. Çав вăхăтра хуçа патне улпут тарçисем курма пынă, тет. (Употребляется вместо «туй курма», «хĕрсем ларнине курма» и т. п.). Юрк. Арăмăн упăшки килне тавăрăнсан, хунямăшĕ те хĕрĕ патне кĕрӳшне курма пынă. Кама 29. Ну, киле кайса, çырткалам-ха, çиессĕн килчĕ. Каçхине курăпăр-ха (посмотрим). N. Вĕсем те (молодежь), ваттисене кура (взяв пример), урăхла юрăсем кăшкăрса юрла пуçларĕç. Учите детей. Ашшĕсенчен кура ачисем те пĕчĕккĕллех чĕлĕм туртма вĕренеççĕ. Халапсем. Çавăнтан вара, вĕсенчен курсах, ыттисем те хăйсем валли çапла сăра тăва пуçларĕç, тет. N. Тухнине кура унта та пырса тăнă. N. Мускав хулине чипертерех курасшăн пайтах урамсене çите куртăм. N. Çавăнпа вĕсенĕн ачисем те, ашшĕ-ăмăшне курса, çамрăклах ырра, лайăха вĕренсе ӳснĕ. || Встречать. N. Кушкăсем Ивана куртăм. N. Кушкăри аппана Хусанта куртăм. Орау. Вăрмана каймассеренех кураппăр эпĕр ăна (встречаем). N. † Пирĕн тăвансем хушши ытла инçе, куракан çынтан, салам ярăрсам; салам ярса салам çитмесен, хăвăр, асăнса, килсе курăрсам. М. Васильев. Ачасĕм ялта коракана-пĕрне (кого ни встретят) шывпа сапса çӳреç. О земл. Халиччен çĕр ĕçĕ çинчен чăвашла çырнă кĕнеке эпир курнă-тăву çукчĕ. Бес. чув. Тата темиçе хут та Керимуллапа курса калаçмалла пулнă. || Видеться; повидаться. N. Йăпăрт анчах корасчĕ сере (= сире)! Б. Олг. Ну, тет, кортăмăр, тет; атя хопаха тет, пĕр коссушкă эреке ĕçĕпĕр, тет. Слеп. † Эпĕр ĕçме килиса, эпĕр корма килиман. Йӳç. такăнт. 19. Сыв пулăр, тепре кураччен! До свидания! N. Тавăрнсан, пĕр-пĕринпе курса, пĕр виçĕ курка сăра ĕçесчĕ. (Письмо). Юрк. Санпа курса калаçнăранпа (со времени нашей встречи) тăват-пилĕк хăваттире куçрăм. N. Тав ĕлĕххисене! — Апла пулсан, юрĕччĕ те, куримастпăр çав (редко приходится видеться). Альш. Сывă пулăр-ха, куриччен! До свиданья! || Претерпевать, испытывать, переносить, выносить. ГТТ. Курмалли пулнă. Такова (его) судьба. Ib. Курасси пулнă. В. С. Разум. Унта ташлама тапратрĕç. Манăн çав ташланă вăхăтра ыйхă киле пуçларĕ. Манăн çав ташă вăхăтĕнче мĕн пур курни те ыйхăпа вăрçни анчах пулчĕ. Тогач. † Ай акисам, акисам! Килетĕр те тăратăр, кăркка чĕпписем мĕн кураç пулĕ! (т. е. вы ушли из дома, не покормив их). N. Темĕн те курса ларăр ак! Вот с вами случится что-нибудь скверное! (Угроза). ЧС. Пĕлтĕр те лаша вилчĕ, кăçал та апла пулсан, мĕн курăпăр вара! КС. Турă куртăр сана! (Пусть накажет, воздаст). Шел. 29 Ылттăн çурта кĕрсен те, кĕмесен те, вилмелле, мĕн курнă пуç куртăрах, унта мĕн пур пĕлмелле. N. † Йывăр хуйхă курнă çукчĕ, çурчĕ çамрăк чĕрене! Кĕвĕсем. Мĕн тăвас лутра кăвакал? Мĕн курас лутра кăвакал? Юрк. Чĕрĕм чунăм чăтманнипе кура-кура çӳрерĕм (скитался на стороне?). Ib. Тĕлĕнмелле! Усал курассисем, калăн, юри çак вăхăта кĕтсе тăнă, тесе! Ib. Курассине хирĕç. Как на грех. Ib. Хыçĕнче тăракан пĕр çынни, ку çапла хăраса тĕсрен ӳкнине курсан, унăн аркинчен туртса: унпа ан кĕреш, çĕнеймесĕр, унăн айне пулсан, хăнтан ху çынна култарăн, темĕН курса тăрăн, хур пулăн. Ан кĕреш! тет. Ib. † Ĕмĕрĕ иртсе пырат, мĕн курассине пĕлмес. Ст. Шаймурз. † Курайман тăшман кураймĕ, хăй мĕн курасса пĕлеймĕ. О сохр. здор. Лекĕрсем сивĕрен пăсăласран сыхланма хушаççĕ пулсан та, пĕртте сивĕ курмасăр пурăнма хушмаççĕ. Алших. † Хур курассăр килсессĕн, Атăл хĕррине анса кур. Букв. 1886. Ак ĕнтĕ, шан ача пăчана, вырăнсăр нуша курса çӳре! Иревли. Çуралнă чух çырнине (что суждено судьбою) курмасăр ирттерсе яраймалла мар; курма хушманнине кураймастăн. Собр. † Эсĕ курнă пурнăçа эпĕ те кура парам-и? (Хĕр йĕрри). Сред. Юм. ЬIтлин-çитлин порнăç корса полмарĕ. Не пришлось жить в довольстве. Ала 88°. Вăл ачасем мĕн курман, хурлăхне те, савăнăçне те курнă вăсем. Образцы. Халиччен ырă çын умне тăманччĕ, чĕлхем çыхланнине курманччĕ. N. Конта темĕн те корăн! N. Курассу пулсан (если суждено судьбою), çитен иккен пур тĕле те (всюду. перебываешь). Никит. Макçăм: çаран укçи тӳлемесен, сутмалла пулат пуль-çке, мĕн курмалла, тесе, юмахласа улăхать. Истор. Алă-ура суран курни хисепĕ те çук. Кан. 1929, № 138. Ман пек, ни лаши, ни карт-хури çук çын çăкăр çисе курас çук (хорошего житья не увидит). || Юрк. Курас килмен япалана, ăна епле ирĕксĕр ĕçес тетĕн. || Считать за... СПБВ. Хăй чунĕ пек курать (юратать). N. Çамрăккисене тăвану пек кур. Ал. цв. 1. Хуçа хăйĕн хĕрĕсене чун пек курса пурăннă (души не чаял). N. Çиллисемпе мана тăшманăн кураççĕ. Букв. 1886. Эсĕ унта килте чупса çӳренĕ чухнехи пек куртăн-и мĕн? Ăçта сурăхусем? теççĕ. || С отрицанием в гл. возмож. — ненавидеть. Ск. и пред. 15. Эсир мана ӳстертĕр, ача чухне юратрăр; анчах ӳссе çитрĕм те, хĕрĕр чунне курмарăр. Чăв. й. пур. 23°. Вăл Натти пит усал кăмăллă пулнă, çынна пĕртте кураймасăр тăнă. Эпир пурнаппăр юлташпа. Икĕ кинтеш пĕр-пĕрне кураймасăр пурнаççĕ, чысти çавăн пекех пурнаппăр. || Знать. N. Çапах та ытти çынсем уна (это) курса пĕлсе тăраççĕ пулсан та, юмăçа кайма пăрахмаççĕ. || Относиться. Альш. Вăл пурне те хăйне курнă пек курать. Он на всех смотрит, как на себя, относится ко всем одинаково. || Принимать (за кого). N. Ĕмĕтленетĕр — илейместĕр; вĕлеретĕр, ăмсанатăр — çапах ĕмĕтĕре тăрантараймастăр; вăрçатăр, тăшманăн куратăр — çапах çук, мĕншĕн тесен ыйтмастăр эсир. || Дождаться (худого). К.-Кушки. Çаратсан çаратсан, мĕн-те-пулса курĕ-ха (пулĕ-ха). Грабит, грабит, да до чего-нибудь и дограбится. || Иметь. Истор. Санăн арăму Ирина халиччен ача-пăча курман, ахăр ӳлĕм те кураймĕ. Собр. Ай, пиччеçĕм, Николай, пичче! Эсĕ курнă ача-пчана эпĕ те кура парам-и, эсĕ курнă пурнăçа эпĕ те кура парам-и. Орау. Виçĕ пуса курман-им эпĕр, виçĕ пусшăнах çука юлмăпăр-ха! (т. е. копейка — не велик расход.) || Подражать. N. Эсĕ кукленсе кĕнĕ арăмран курса вĕрен. || Иметь целью. Бур. † Ай-хай, çинçе пӳçĕм, çамрăк пуçăм, кам телейне курса ӳсет-ши? || Кан. Çав тери пуян çын хĕрĕ мĕн курнă-ши ĕнтĕ (что нашла завидного) ман ывăлра? || В качестве вспомогательного глагола. Сунт. 1929, № 9. Çăва тухнăранпа армансем çунаттисете лайăххăн, вăйлăн çавăрса та курайман. N. Конта çантăлăк пит вĕри: кон-каçа кĕпесем типсе кормаççĕ. N. Пĕр вĕренсе тухсан, кĕнеке вуласа курмаççĕ. N. Ким тытса курман, шывпа çӳресе пиçмен çын. N. Пĕр санпа анчах калаçса курман. N. Хусантан тухнăранпа ăшă пӳрте кĕрсе курман. N. Тăласем типсе курман (= все время мокры). Конст. Чăв. Тата килсе кĕр (приезжай повидаться), тепĕр килнĕ чух (в другой раз) аннӳне те илсе кил вара. N. Кайса кур чăвашсене. Поезжай, повидай (или: навести) чуваш. N. Сыв пул! Татах килсе кур. Кан. Ялта мар пирки кашни кунах кайса кураймастпăр. Юрк. Ку аттамсемпе эпĕ темĕн каласан та Хусана çитсе курас çук. СТИК. Эпĕ халиччен çӳресе курман çын мар вĕт. Чай, я не в первый раз (езжу).
(ӳгэ̆), падкий (на что-либо). Ст. Чек. Ӳкĕ çын. IЬ. Епле ӳкĕ-çке ку: пăрçа халĕ-кăна татса килчĕ, тата (опять) карĕ.
(ӳл'э̆м), впредь, после. Зап. ВНО, Ст. Чек. N. † Пĕр курнă чух, тантăш, кил, калаçар: ӳлĕм тата курасси час пулмĕ. Раз встретились — поговорим, друг, а то после когда еще встретимся! Календ. 1904. Çĕр хакĕ халĕ те пысăк, анчах ӳлĕм çĕр тата хаклă пулĕ. Цена земли и теперь высокая, но впоследствии, возможно, будет еще дороже. Хыпар № 5, 1906. Çын вилсен, унăн чунĕ уйăрлса вĕçсе каять, анчах ӳлĕм пĕр чаплă кун килмелле. Истор. Христос тĕнĕпе пурăнакан сăваплă çынсем аякран мĕн пулнине пĕлме мар, ӳлĕм мĕн пулассине малтан каласа кăтартнă, тенĕ. Регули 1229. Ӳлĕм сана шанмăп. После этого я на тебя не буду полагаться. N. Ĕçе ӳлĕме хăварма юрамаçть-çке те ăна. Хотя, правда, откладывать дело не годится. Ст. Чек. Ӳлĕм калăп-ха. Скажу после. Тогаево. † Юри килтĕмĕр юрлама, ӳлĕм килĕпĕр пуплеме. Мы нарочно пришли для того, чтобы петь, а потом придем поговорить. Етрух. Сĕрене (трещотку) ӳлĕм валли пуçтарса хураççĕ. (Сĕрен). КС. Ӳлĕме валли юлтăр. Пусть останется на будущее время.
(ы̆jы̆х), сон. Тюрл. Ăйăх, сон. Урмай. Ăйăх пусса çитрĕ, тет, çаксене. Их клонит ко сну. У. Ларсан-ларсан, ăна ăйăх пуснă. Спустя некоторое время его начало клонить ко сну. Орау. Ăйху тăранчи? (или: çывăрса тăрантăн-и?). Выспался ли? Ib. Манăн ун чухне ăйăх уçăлиманччĕ, эп сан сăмахна ăнланимарăм. У меня в то время еще было сонное состояние, почему я не совсем понял твою речь. Ib. Кахал, ăйăха ярăнчĕ ĕнтĕ, кунĕ-кунĕпе çыврать! Лентяй, теперь уже навалился на сон, день-деньской спит! Ib. Ăйăх вăл çĕтĕк-çатăк майра пек, тит: чăссан, тăсăлап, татсан, татăлап, тесе калать, тит. Сон, говорят, похож на русскую женщину в лохмотьях. «Если меня натянуть» говорит он, — «я натянусь; если оборвать — оборвусь». Ib. Паçăр ăйăх пусрĕ те, халĕ уçăлчĕ ĕнтĕ. Давеча ко сну клонило, но теперь сон уже прошел. Ib. Эп, каç выртсан, ăйăх килме (или: килтĕр, тесе) кĕнеке вулап. Когда я ложусь вечером спать, то для того, чтобы заснуть быстрее, читаю книгу. Ib. Ăйха сĕрес, ăйха çапас, ăйха ярас ― (здорово) спать. Ib. Йăвăр ăйăхлă эп питĕ, вырăн çинчен сĕтĕрсе антарсан та, туймастăп. У меня тяжелый сон, я не просыпаюсь даже в том случае, если меня стащат с постели. Ib. Ăйăха вĕçтерес марччĕ, нушаланмалла ан пултăрччĕ. Не отогнать бы сна, не пришлось бы мучиться. || Метаф. N. Унăн ăйхи уçăлиман пулĕ-ха, ăна пĕрре тăхăнтартмалла, ăйхи уçăлтăр (т. е. его надо ударить, чтобы он прочухался, т. е. одумался).
сонливец, сонуля, сонуря. Изамб. Т. Ăйăх амăш! Халĕ те çывăрса тăман-ха! Сонливец! До сих пор не встал с постели!
орёл. Чебокс. Ăмăрт-кайăк (ŏмŏрт), орел. ЩС. Ăмăрт-кайăк — орел. Ст. Шаймурз. Эпĕ виç-кунлăх çĕре каятăп, эсĕ урхамаха аш пар, ăмăрт-кайăка утă пар, тенĕ те кайнă. «Я уезжаю (ухожу) на три дня; ты аргамаку давай мяса, а орлу сена». Сказав это, он отправился. Сорм-вар. † Ăмăрт-кайăк анне пур-ччĕ; ир пулсассăн, салатаччĕ; каç пулсассăн, пуçтараччĕ, — халĕ кам пуçтарса усрăши? (= усрĕ-ши). Была у меня орлица-мать; по утрам она (нас) распускала, по вечерам собирала, — кто теперь будет собирать (нас) и ухаживать (за нами)? Об этой птице есть интересн. сказка в текстах В. Н. Орл., I, 269.
, (ы̆н), ум, соображение, сознание. Юрк. Эпир унтан пит аван ăн илтĕмĕр. (Multa docendo) nos sapientiores reddidit. Хыпар. № 26, 1906. Ыттисене ăн кайиччен хĕненĕ. Остальных били до потери сознания. Перевод. Ăн кĕрсен (опамятовавшись), аран-аран тăтăм. Истор. Василько, ăнĕ пĕтсе, вилнĕ пекех пулнă. Василько, потеряв сознание, стал как мертвый. N. Ăнĕ пур-и? В сознании-ли он? Изамб. Т. Тата (кроме того) эпĕ кирек мĕн чухлĕ ĕççен те, манăн ăн çухалмасть. Кроме того, сколько-бы я ни пил, у меня никогда не теряется сознание. Шел., 34. Манăн халĕ ăн пĕтнĕ, эп нимĕн те пĕлместĕп. Сейчас у меня нет соображения, я ничего не понимаю. Алг. Çул çитмесĕр пачĕç те, ăс кĕмесĕр ăн карĕ. Выдали (замуж) до полных лет, оттого я, глупая, не знаю, что делать. || Память.
неудачный, неудачливый. Сред. Юм. Эй (произн. в нос с почти закрытым ртом) ăнман пăру! (Брань). Изамб. Т. Акă манăн пĕр ăнман Илче ятлă ывăл пур. Вот у меня есть один неудачный сын, по имени Илче. Чăв. й. пур. Вăл Микканăн халĕ икĕ ывăлĕ пур, икĕшĕ те ăнман, хăне хуман, икĕшĕ те чăрсăр, кампа килчĕ, унпа тӳпелешеççĕ. У этого Николая два сына, оба дурные; не по нему пошли; оба придирчивы, с кем попало схватываются. Ст. Чек. Ăнман çын, злой человек (таса мар ăш-чиклĕ çын). IЬ. Ăнман япала = начар япала, плохая вещь. Ист. церк. Франк çыннисем суя тĕне тытса пурăннă, пит вăрçа юратакан çынсем, усал, ăнман çынсем, этеме хĕрхенмен çынсем пулнă. О сохр. здор. 90. Анчах тĕп-сакайĕ аяккисенче усал, ăнман, пăнтăхакан, çĕрекен тăпра ан пултăр. Альш. † Ăнман çынпа çул çине ан тух, ырă улпут пек пуçна çухатăн. С дурным человеком не выходи в дорогу — потеряешь, как добрый барин, голову. N. Ăнман çын, несчастный, глупый. СПВВ. ИФ. Ăнман — пит ăслă мар, кăшăт тăн-тантарах. Ашшĕ çиленсен: эх, ăнман ачупăчу, çавна та тума пултараймас! Е япала çухатсан, тупаймасан, çапла калаççĕ. П.И. Мĕн турăн капла, ăнман, тесе калать, тет, амăшĕ. Что ты сделал, глупый! говорит ему мать. N. Ух та вырт кăмака çине, ăнман, тесе каларĕç тет вара (дураку). N. Ку улпут курать, тет те: эй, ăнман, ăçта кĕнĕ! тесе, хăй кĕпи-йĕмне хывса, кĕрет, тет
(ы̆ҥгар), смекать, понимать. А. Турх. Ăнкарас, смекнуть. Сир. 73. Паллă сăмахсенĕн тĕпне-йĕрне ăнкарасшăн шухăшлать вăл, юптару юмахăн тупсăмне тупма вĕренет. Конст. чăваш. Кукка чăвашла начар калаçать, инке аванах калаçать, инкен акăшĕ пĕртте калаçма пĕлмест, калаçнине анчах ăнкарать. Дядя плохо говорит по-чувашски; тетя совсем хорошо говорит; ст. сестра тети вовсе не умеет говорить, чуть только понимает. П.П.Т. Тата та нумай калать те, анчах пурне те ăнкармаллах мар. Хотя он и еще многое говорит, но всего нельзя понять. СПВВ. И.Ф. Ăнкар(м)ас — çын мĕн каланине уйăраймас. Вăл ăнкараймас халĕ, пăртак хуçкаланмалла, теççĕ. Ст. Чек. Ăнкарат = пĕрре каласассăн, ăнласа илет. Вăл ăнкарат = мĕн каланине пĕлет. Хăшĕ вăл каланине ăнласа пырат, ăна ăнкарат, теççĕ. Ăнкарса илет, юпласа хунине ăнласа илет, йывăр çавăрса каланине çавăрса илет. Череп. Ăнкар = тĕшмĕрт, понимать (не все). || Пшкрт. ы̆ҥгар — настроить?
(ы̆рас'), разве. Альш. Пăру ăраç çынна çиет? тесе калать, тет. || Разве только. БАБ. Эпĕ ун чухне хай çамрăк пулнă та, çав юмăçсем мана чĕртесшĕн мĕн-мĕн тунине астумастăп. Çырсан та, ăраç халĕ аннесем çав юмăçсем епле вĕрни çинчен калаçаççĕ, çавсем каланисенчен астукаласа çырсан анчах. В то время я был маленьким и поэтому не помню, какими способами хотели вылечить меня знахари (юмăçсем). И теперь родители говорят о наговорах (которыми пользовались знахари), ― разве написать по памяти с их слов? СТИК. Ăраç çавăнта кайнă пусанкăна; урăх çĕре ăçта кайтăр! Только туда мог он пойти, а в другое место ― не думаю. Сред. Юм. Пирĕн патра килмен ĕнтĕ ȏ, ăраç кӳрĕше-мĕне, ытти çĕре, кайнă поль [разве (может быть) ушел к соседям или в другое место].
(ы̆ру), род. Ст. Чек. Истор. Çапла салана-салана кайса, вĕсем темиçе ăрува уйăрăлнă (разделились на несколько родов); ăрувин те ячĕсем пулнă. Сборн. мол. Санран кайран санăн яхусем те ăна ăруран ăрура тытса тăччăр. Изамб. Т. Те кусен ăрăвĕнче çивчĕ чĕлхелĕ? Или у них в роду очень остры на язык? Ib. Ахаль ăрăвĕнче (в роду) çапла чир пур. БАБ. Çак Павăла (павăлăн?) çав ĕлĕкренпех ăрăвĕ ĕрчемен (не было потомства). Халĕ те вăсем арлă-арăмлă анчах пурăнаççĕ. Сред. Юм. Ăру, потомство.
изобретать, придумывать. Ходите во свете. Халĕ эпир çавăн пек халăхсем ăслăласа кăларнă вутлă кимĕсем (пароходсем), карапсем çинче хăш чух, май килсен, ларса çӳретпĕр.
посоветовать, научить, надоумить. Хыпар № 41, 1906. Ĕлĕк тĕрĕс мар тунă ĕç; ĕлĕк улпутсене нимĕнсĕрех çĕр салатса, кайран укçа парса илсе, хресченсене мăшкăллани малашне пире пăртак ăс парас пулать. Хурамал. Мана çав пачăшка пырса ăс паман пулсан, эпĕ халĕ те чӳк туса, çылăха кĕрсе пурăнăтăм.
(ŏс, ы̆с), черпать, цедить. Ч.С. Тата пĕр пуçламан чăкăт илсе кĕрсе, сăра ăсса тухса, сĕтел çине лартрĕç. Принесли еще непочатый сырец (чăкăт), нацедили пива и поставили на стол. N. † Атăл варринче шур енчĕк (чит. ĕнчĕ), ăсса илесчĕ ăсли (чит. ăсми) çук. Юрк. Тиркĕ çине ăссан (вир пăттине), чи варрине, кашăкпа пусса лапчăтса, шăтăк тăваççĕ, ăна куç теççĕ. Наложив (пшен. кашу) на блюдо, посередине делают ямку, которую называют куç (глаз). N. Шăвне куркапа ăсса тултăраççĕ. Воду начерпывают ковшом. Юрк. Шыв ăсса кĕр-халĕ. Зачерпни и принеси воды (из колодца). N. Унтан, çапла кĕл-туса пĕтерсен, пăтта сĕтел çине ăсса лартаççĕ. Потом, помолившись так, накладывают кашу на блюдо и ставят ее на стол. Ч.С. Пĕр кашăк пăтă ăсса илет. || Захватывать землю лопатой. Ент(ĕ)рел.
(ŏста, ы̆ста), мастер, знаток (дела, слова и пр.). N. Вăл (она) сăмаха пит(?) ăста пулаканччĕ. Она была мастерица говорить. Чураль-к. Пĕчик майри пичĕке ăсти. (Чăхă). Маленькая русская — мастерица делать бочки. Юрк. Пăтăсене чăвашсем тĕрлĕ кĕрпесенчен пит ăста пĕçереççĕ. Чуваши большие мастера варить кашу из разных круп. Регули 7. Вăл атă ĕçлеме ăста. Он мастер шить сапоги. Изамб. Т. Ул сăмаха-йăмаха пит ăста. Он мастер говорить и рассказывать сказки. Б. 13. Ăста çын ăстах: ĕçе тытнă, тунă, пăрахнă. Мастер так и есть мастер: взялся за дело, и дело сделано. Юрк. Эсĕ, чăвашла пит ăста пĕлекенскер, çав каçитре çырса асапланма ухута тумăн-ши? Ты, хорошо знающий (мастер) по-чувашски, не возьмешь ли на себя труд по работе в этой газете? IЬ. Такмака ăстисемшĕн пĕтес çук такмак пулĕ. Регули 1375. Ăстарах çын кам пор конта? Кто здесь более знающий (мастер)? II. Ăстана тух. Выходи в мастера. Т. М. Матв. Ăста кутĕнчен пăс тухнă, тет. (Ăста тума тытăннă япалине тăвайманнине пĕлтерет. Послов.). || Мастерство. Могонин. Ăста пĕлекен çын. Человек, знающий мастерство. Альш. Ăста, мастерство. IЬ. Халĕ тата темĕн-темĕн ăстана вĕренмеллисем туса пĕтереççĕ-ха (учебные мастерские). || В наречном смысле. Юрк. Кĕсле калакан вырăсĕ, кĕслине пит ăстах калайманскер, темĕн тĕрлĕ тăрăшсан та, авантарах калама пултараймас. Русский гусляр, играющий не важно, как ни старается, а лучше играть не может. IЬ. Çырма ăста çырать. Писать (он) мастерски пишет. N. Тутар ялĕсене кайса çӳресе, тутар чĕлхипе калаçма та питĕ ăста вĕреннĕ. Посещая татарские деревни, научился и хорошо говорить по-татарски. БАБ. Ун пек кĕлле ăста ыйткалакан нумайăш юмăç пулаççĕ. Такие нищие, хорошо знающие молитвы, обыкновенно бывают ёмзями. || Заклинатель(-ница). Золотн. 177. Ăста — заклинательница. Макка 207°. Ăста туйне аташтарса ярать, ăста туй халăхне çапăçтарать. Заклинатель расстраивает свадьбу. Он же заставляет участников свадьбы и подраться. КС. Çав ăстана (знахарь) кайса ил, вăл тӳрлетет (вылечит), терĕçĕ (животных от порчи). Чăв. й. пур. 12. Вăл Мертлĕре пĕр ăста çын пур, теннине илтнĕ. Он услыхал, что в Мертлях проживает один умелый отравитель. || Трхбл. Ăста — хорошо, хороший. Сирĕн кам пит ăста вĕренет? У вас кто учится очень хорошо? N. Ваççа пит ăста вĕренет, теççĕ. Говорят, что Василий учится очень хорошо. Ĕлĕк ăстисем малта лараччĕс, тет. Прежде хорошие ученики, говорят, сидели впереди.
(ы̆с'тан), откуда. N. Ăçтан пулнă ку пуç, ăçтан тухнă ку ăс! Где зародилась такая голова, откуда этот ум! Откуда эта голова, откуда этот ум. Пазух. Шур Атăл çырансем, ай, çӳлĕ-çке, лашасене ăçтан та ĕçтерес? || Как? каким образом? Орау. Пĕри калать: ку ака уйăхĕ пĕтрĕ, çу уйăхĕнче тин акана тухатпăр, тит. Тепри калать: ăçтан ака уйăхĕ пĕттĕр, халĕ акана та тухман та, ку пĕтнĕ уйăх пушă уйăх, ака уяхĕ тин тăва-ха, тит. N. Ăçтан çӳрейĕ вăл, çӳреймес. Как ему ходить, не сможет он ходить. Ч.П. Эпир ăçтан юрасси пур? Как мы можем понравиться. N. Йĕмесĕр-кулянмасăр ăçтан пултăр! (как не плакать!). Альш. Çамрăксем çапла вĕт вĕсем; акă эпĕ ватăлатăп та, выляс-кулас килмест ĕнтĕ! Тет. ― Ăçтан ватă-ха эсĕ? тет пĕри (какой ты старик! — т. е. ты еще вовсе не старик). СТИК. Ăçтан-та-пусан (= пулсан) турă каялла çавăрса килтĕрех! («Ăçтан та пусан» выражает не «откуда-нибудь», а «как-нибудь»).
дрянной, какой ни попало, что ни попало. Дим. Ростов. Школăра та шухă вылякан, усал калаçакан, ăçти-çук тĕрлĕ усал ĕçсем тăвакан юлташсемпе паллашман. Сказки и пред. чув. 4. Ку карчăк та ăçти çук тухатмăшчĕ таврара. К-Кушки. Эй, ăçти çук! Эх, дрянь! Букв. I ч. 1904. Тискер кайăка, арăслана, парăнтартăм, халĕ çак ăçти-çук эрешментенех пĕтетĕп-ĕçке. Рук. календ. Прокоп. Вĕт пирĕн чăвашсем пит ирсĕр пурăнаççĕ: пӳртĕнче витери пек, алшăллийĕ ăçти-çӳк, çĕтĕк-çурăк, кивĕ кипке, кивĕ йĕм. Чем люди живы. Укçине пĕр-пĕр ăçти-çукпа ĕçсе пĕтернĕ ĕнтĕ ку, тата хăйне те ертсе килчĕ. Трхбл. Вăл ăçти-çука калаçма пит юратат. Он любит болтать чепуху. Н. Карм. Ăçти-çук, плохой, невзрачный. См. хавал.
тепло. Т. VI. 7. Ăшă ăмăшĕ, ăшă хаярĕ... Мать тепла, зло тепла (божества). N. Ăшă тăрать, стоит теплая погода. Н. Седяк. † Ял вĕçĕнчен шыв юхать — сивĕ те пулсан, ĕçмеççĕ; ял варринчен шыв юхать — ăшă та пулсан, ĕçеççĕ. У конца деревни течет вода но, хотя, она студеная, ее не пьют; по середине деревни течет вода но, хотя, она теплая, ее пьют. Бгтр. Ăшăпа сивĕ тавлашнă кун (Христоса хирĕç тухса илнĕ кун) ăшă пулсан, малалла ăшă пулать, теççĕ. Если в день, когда борются холод с теплом (в сретенье), будет тепло, то и потом будет тепло. N. Тата хăш вăхăтра, çав хĕвел ăшшинче çывăрнă чух, ăна кашкăр та тытат, тет. Иногда, когда он лежит на солнцепеке его и волк ловит. Шурăм-п. Вăл та ăшăпа аптранă. И он замучился от жары. КС. Ăша ăшă çаппĕр (согрелся). Нюш-к. Ăшша курса, юпăнч ил (тумтир тавраш, пӳркенмелли илме хушать). Глядя на тепло, бери покрывало. (Послов.). N. Нурăс уйăхĕ теççĕ, кун ăшă енне кайса, кун йĕпенсе тăнăран. Месяц нурăс называют так потому, что в этом м-це время идет к теплу, и становится сыро. Альших. † Кайрăм Пăла тăршшине, кĕтĕм вăрман ăшшине. Пошел на Булу (речка), зашел в тепло леса. Янбулат. † Порçăн тотăр поç ăшши, çак ен хĕрсем чон ăшши. Шелковый платок согревает голову, девушки этого края ласкают (согревают) душу. Сред. Юм. Ăшша хĕрĕнсе тохнă. Вышел, рассчитывая на тепло. Ib. Ăшша тохрăмăр. Мы вышли на тепло. т. е. дожили до тепла. Т. М. Матв. Ăшша çĕлен иленнĕ, теççĕ. К теплу привадилась змея. (Послов.). N. Спаççипă турра, ăшша тухрăмăр (дожили до тепла). || Жара. N. Чĕкĕнтĕре самай чечеке ларнă вăхăтра ăшă тиврĕ. Свеклу взяло жаром как раз в то время, когда она расцветала (так говорит хозяин). N. Эпĕ мĕнле ăшша та сивĕтетĕп, пĕр çухрăмран пĕçерекен ăшша та сивĕтетĕп. Я могу какое угодно тепло остудить; за целую версту я могу остудить самую горячую жару. Макка 202. Вĕсене сӳнтермесен, тыррапулла ăшă тивет, теççĕ. Если не потушить (огонь), то, говорят, хлеба возьмет жаром. Сала 305. Çинçере хуралт тăррине хăпарсан, тырра ăшă тивет, теççĕ. Если во время праздника «çинçе» влезешь на постройку, то, говорят, хлеба возьмет жаром. В. Олг. Ăшă (ŏжŏ) тисерчĕ(=тиврĕ). Жаром хватило (о хлебе). Регули 1059. Выльăх ăшăран ништа кайса кĕме пĕлмест. Скотина не знает, куда деться от жары. || Сила, внутренний жар. N. Пĕтнĕ ĕнтĕ (одряхлел), ăшши çук. Нет силы (у старика). || Лупцовка, verberatio. Завражн. Пĕрре, тытса, ăшă пачĕç. Пĕрре ăшă парам-ха! Раз поймали и задали лупцовку. Задам-ка раз лупцовку. || Теплый. Якейк. † Çак коккăрта çил ăшă; çил ăшă мар, хĕр ăшă: чон йоратнă хĕр ăшă. В этом углу теплый ветер; ветер не теплый, а девица теплая: сердечно любимая девица теплая. К.-Кушки. Турăран савăнăç ыйтатпăр, ăшă çумăрне пар, тесе. Просим у бога радости, чтобы он дал (нам) теплого дождя. N. Çуркунне хĕвел çӳлелле хăпарать те, кунсем кунсайранах ăшă та ăшă пулса пыраççĕ. Весной солнце поднимается высоко, и с каждым днем становится все теплее и теплее. О сохр. здор. Ăшă тумтир. Теплая одежда. N. Ăшăрах, тепловатый. Н. Карм. † Çак тăванусем патне салам ярсан, кăнтăрлахи ăшă çилпе яр. Если будешь посылать привет этим родным, то посылай его с теплым полуденным ветром. Орау. Ăшă çăккăра ватă çынăн та шăлĕ витет. Теплый хлеб и у старого человека зуб берет = теплый (свежеиспеченный) хлеб и старику по зубам. Ib. Паян ăшă тăман лаплаттарать анчах. Сегодня идет хлопьями сильный снег. Юрк. Эпĕ унта ăшă çĕрте-кăна çĕлесе ларăтăм; хуралла-мĕне шăнса çӳремĕтĕм. Я бы там сидел в теплом месте и не ходил бы в холод сторожить. || Шибач. Ăшă апат. Горячая пища. || Приветливый, сердечный, теплый, ласковый. Хурамал. † Чĕлхĕрсемех çемçе, питĕр ăшă, калаçассăм кисе(= килсе) тăрать-çке. Беседа ваша мягкая, лицо приветливое, так и хочется говорить (с вами). N. Аллăран курка памасан, ăшă (scr. ăшĕ) сăмахĕ пулинччĕ. Если и не даст из рук чашку, то пусть (у нее) было бы приветливое слово. Такмак. Авалхи йăлапа тухрăм туя. Ăшă питпе (ласково), тутлă чĕлхепе пире хапăл тăватра? По старинному обычаю вышел я на свадьбу. Примите ли вы нас с приветливостью на лице, с сладким словом? Якейк. Ăшă çын нумай та, но Якку амăш пек ăшă çын орăх топас çок (противоположное — сивĕ çын). Ласковых людей много, но ласковее матери Якова не найти. Янш.-Норв. Унпала нихăçан та ятлаçмаççĕ, ялан унпала ăшă сăмахне анчах калаçаççĕ. С ним никогда не ссорятся, всегда говорят с ним ласково. Юрк. Виç хутчен пит ăшă-кăна чуп туса илчĕ. Три раза поцеловала меня так мило. Альш. Ăшă сăмах, приветливое слово. N. Ăшă сăмахсем те кăлаççа илеççĕ. И поговорят приветливо. Якейк. Ырă кăмăллă, ăшă çын, добрый, ласковый человек. || Приятный. Бюрг. Ăшă ыйхăран çынсем вăранччăр. Пусть люди проснутся от сладкого сна. Юрк. Сыв пулса тăр халĕ. Ăшă хыпар кĕтсе юлакан тусă Ив. Юркин. Пока будь здоров. В ожидании доброй вести твой друг Ив. Юркин. Собр. 210. † Иртет ĕмĕр, иртетех ăшă ăйхăра курнă тĕлĕк пек. Проходит век, как приятный сон. N. † Пиртен ăшă хыпар çитсессĕн, çумăнти мăшăрна илех пыр. Получив от нас приятную весть, возьми свою жену и приезжай. || N. Ăшă пăрçа çитер. Угощать свинцовым горохом (ружейным огнем).
в стародавнее время. Хурамал. Ĕлĕк-авал чух, мăкшă кăвакал чух, пĕр салтак 25 çул хĕсмет тунă, тет. В стародавнее время, когда мордва были утками, один солдат 25 лет прослужил на службе. Ала 80. Ĕлĕк-авал тахçанах, халĕ пулмасть нумаях, пурăннă, тет, пĕр карчăкпа старик.
прежний. N. Ĕлĕкхи иртсе карĕ поль! (Чай) прошла прежняя жизнь! Сред. Юм. Ĕлĕкхи маткинчен тăван ачисĕм. Дети от его умершей (прежней) жены. Ib. Ĕлĕкхи ашшĕнчен тăван, рожденный от умершего отца (если мать вышла за другого). Орау. Халĕ ĕлĕкхинчен шыв тăват чалăш та вунтăват вершук тулнă. Всего прибылой воды теперь 4 саж. 14 вершк.
по-старому. Аттик. Халĕ те ĕлĕкхи майпа çав кӳлле шур ине (= ĕне) параççĕ. И теперь, по старому обычаю, приносят этому озеру в жертву белую корову.
(ӧ̌мӧ̌р, э̆мэ̆р), век. М. П. Петр. Этеме пурăннă-çемĕн ăс кĕрет те, анчах ĕмĕрĕ кĕскелет. Чем больше человек живет, тем больше набирается ума, только жизнь его сокращается. N. Ӳпренĕн ĕмĕрĕ ик эрне. Век мошки — две недели. Сред. Юм. Ĕмĕр сакки сарлака, ȏнăн вĕççи кȏрăнмас (тесе), ĕмĕр вăрăм, малла (= малалла) мĕн пôлассине пĕлместĕн, тессине калаççĕ. N. † Епир вылянă-кулнисем каят ĕмĕр тăршшăне. К.-Кушки. † Эпир вылянни-кулнисем пырĕç ĕмĕр тăршшине. Память о наших играх и весельи сохранится на всю жизнь. Хыпар № 19, 1906. Халĕ сасартăках ĕмĕрти чи пысăк ĕçсене тума тытăнмалла пулчĕ. Теперь неожиданно пришлось взяться за самые важные в жизни дела. Пшкрт. Эп хам порăннă ĕмĕрте шатак (шадак) корсатăп (корзады̆п). Я на своем веку всего навидался. N. Ĕмĕрне чăваш чĕлхипех асапланса ирттерчĕ. Весь свой век провел над чувашским языком. Якейк. Ĕмĕрне контах иртерч. Весь свой век прожил здесь. IЬ. Ĕмĕрех асапланатпăр. Всю жизнь мучаемся. IЬ. Ĕмĕрех конта порнать. Весь свой век проживает здесь. N. † Ĕмĕр иртсе каятĕ, тĕкĕ персе те чарас çук, тăм сĕрсе те чарас çук. Юрк. Калăн, хăйсем темиçе ĕмĕр пурăнмалла, тесе. Скажешь (подумаешь), что они проживут несколько веков. N. † Йăш-шыв çинче тĕтре чох, кайăк вĕçни палăрмаç; яш ĕмринче порннă чох, вĕрем иртни сисĕнмест. Когда на речке... туман, то не видишь, как летит птица; когда проводишь молодость, то не замечаешь, как летит время. Пазух. Çăварни çуни хура çуна, тытрăм-кӳлтĕм хура лаша; сикрĕç-ларчĕç хура хĕрсем, ĕмĕр иртнĕн туйăнчĕ. Букв. Ĕмĕр сакки сарлака теççĕ. Лавка жизни широка. (Послов.). Сир. 40. Ăссăрпа йĕркесĕршĕн пурнан ĕмĕрех йĕр. Ходар. Вăл çын патне пур усал юлать те, вăл вара ĕмĕре те ыр курса пурăнаймаçть. (Вирĕм). К этому человеку собирается («остается») всякое зло, и он поэтому во всю свою жизнь не видит добра (благополучия). Ч.П. Ĕмĕр иртни, течение (прохождение) жизни. Ст. Чек. Ĕмĕре ирттерни — тикĕс ирттерни пулат. Сред. Юм. Ĕмĕр иккĕ килес çок. Жизнь не повторится («почему же не удовольствоваться?»). Рак. † Пирĕн тăвансем: ах! тиеççĕ, епле ĕмĕр ĕмĕрлес! тиеççĕ. Изамб. Т. Шел çамрăк çынна; ĕмĕрĕ пĕтнĕ пулĕ çав. Жаль молодого человека; должно быть, жизни его пришел конец. Менча Ч. (и в др. гов.). Ĕмри — его жизнь. Орау. Ĕмĕрне çавна шыраса ирттерчĕ Шăршĕвӳ те. Шыржи («твой Шыржи», n. viri) такой смерти и искал всю жизнь (собаке собачья смерть). Ч.П. Ĕмĕрĕм вĕçне çитетĕп. Доживаю век. Кратк. расск. 26. Ăна ĕмĕрĕнче пĕр çын та: Иов капла усал, Иов çапла усал, тесе, çăвар уççа, калакан пулман. Орау. Мĕн пур ĕмерне Хусанта ирттерчĕ. Весь свой век прожил в Казани. IЬ. Мĕн пур ĕмĕрне кĕнеке çинче ирттерчĕ. Весь свой век провел над книгами. IЬ. Ху ĕмĕрĕнте эсĕ ăна кураяс çук. На своем веку ты не увидишь его. Регули 711. Ман ĕмĕрех (ĕмĕре) çитĕ ку япала. На мой век хватит этой вещи. Изамб. Т. Пĕрре тытсан, ул ĕмĕре пырат. Раз загородить, и на век хватит. Якейк. † Ах, кортăм, хĕр кортăм, сĕт каткинчен тохнăскер, катан-пирпе тытнăскер, ĕмĕр çитнĕн туйăнчĕ (жизнь показалась радостной). Альш. Вĕсем вара ĕмĕрнех суккăр пулса ирттернĕ. Они всю свою жизнь были слепыми. Ядр. † Шăпăр, шăпăр çӳмăр çăвать; хĕвел пăха ть, типĕтет, пирĕн ĕмĕр çанашкал. Шумит дождик и намачивает; взглянет солнышко и высушит; такова жизнь наша. Посл. 191,17. Ку ĕмĕрĕн пуянĕсене ӳкĕтле. О сохр. здор. Ватăлса виличченех ĕмĕрĕнче те пĕр чир-чĕр те курмаççĕ. До самой смерти в преклонных летах не знают никаких болезней. Ау. 102. Ватăлас ĕмĕрте вĕсем пĕр ывăл ача тупнă. На старости лет у них родился («нашли») мальчик. Альш. † Пĕр ĕмĕр те кунта, пĕр ĕмĕр лере: саклата та хунă мул пекех. (Застольн. песня). Псалт. 16,14. Вĕсене çак ĕмĕрĕсенчех çĕр çинчи суйласа илнĕ сахаллисенчен уйăр. IЬ. Санăн патшалăху пур ĕмĕрсенче те тăракан патшалăх. К.-Кушки. Ĕмĕрте катăк пуртă та кирлĕ пулнă, тет. В жизни, говорят, может пригодиться и обломанный топор. (Послов.). || Век, saeculum. Канон. Эсĕ этеме калама çук савнă тăрăх юлашки ĕмĕрсенче ĕмĕр хĕр Маріяран ӳтленнĕ. || Вечно. Ягутли. Кирек камăн та пурнан кунсенче ĕмĕр асăнмалла вăхăтсем пулаççĕ. У каждого бывают в жизни незабываемые минуты. М. Васильев. Ай-ай, аван! Ĕмĕрех ко тапакка шăршлăттăм. Ах, как хорошо! Весь свой век нюхал бы этот табак. Сборн. по мед. Юмăç тени ĕмĕр çук пулать. Знахари вечно бывают бедны. Орау. Ĕмĕр каймастăп. Во веки не поеду. Чăв. й. пур. Кайран акнă тырă ĕмĕрех начар пулат. Поздний посев всегда бывает плох. Ст. Чек. Атсем (= ачасем), хăнана кайсан, ĕмĕр çапла пулат вăл! Ребята, когда пойдешь в гости, всегда так бывает! || Долгое время. СТИК. Мĕн ĕмĕр хытланса тăратăн эсĕ унта! Сколько времени ты там возишься! Коракыш. Ку кайăка чĕрĕллех тытас тесе, Иван тем ĕмĕр çӳренĕ. Желая поймать эту птицу живьем, Иван проходил очень долго.
ĕнеллĕ, имеющий корову (коров). Альш. Халĕ те пулін ĕнеллĕ, тет, ку. Говорят, до сих пор он имеет корову.
(э̆ндэ̆, э̆н'д'э̆), теперь. Сред. Юм. Ĕнтĕ, теперь. || Уж, уже К.-Кушки. Унăн асапĕ иртрĕ ĕнтĕ санăн. Заботы об этом для тебя уже миновали. Сред. Юм. Ĕнтĕ ȏна та турăн (сделал и это) пȏлать, ĕлĕкхипе çитмен-чĕ! Еще этого не доставало! Изамб. Т. Анне кайнă та, час таврăнат-и ĕнтĕ. Мать пошла, да не знаю, скоро ли уж вернется. Регули 528. Парсам ĕнтĕ она. Дай уж ему. Ст. Чек. Халĕ ĕнтĕ вĕсем лайăх тăраççĕ. Теперь они уж хорошо живут. N. Эпĕ малалла çакăнти чăвашсен йăлисем çинчен калăп ĕнтĕ. Теперь уж в дальнейшем я расскажу о нравах и обычаях здешних чуваш. СТИК. Шав пӳртре ларса йăлăхтарат та пуль ĕнтĕ. — Ан та кала, чист йăлăхтарчĕ! Уж надоело, небось, сидеть дома? — Не говори уж, совсем надоело! Орау. Тулсам пула пуçларĕç ĕнтĕ. Изамб. Т. Ĕнтĕ эсĕ качча кайма ан шухăшла. Теперь ты уж не думай выходить замуж (говорит умирающий парень). IЬ. Каятăп ĕнтĕ, çитĕ, кун чул ларсан. Я уж пойду, будет — посидел (насиделся). Орау. Сана вăратмасп ĕнтĕ кĕрсе. Я уж не зайду (к тебе) и не буду тебя будить. СТИК. Ӳссе çитĕнчĕ-çке ĕнтĕ, ĕçе тума пултарат. («Говорят с радостью, что у них вырос сын или дочь и уже может работать»). Изамб. Т. Ваççа тете, ыраш парса яр-ха. — Нумай салатнă-ччĕ те ĕнтĕ. Кама кам пулмаст. Парас пуль çав. Дядя Василий, отпусти (в займы) ржи? ― Много уж я роздал... М. Тиуш. Юрри аванах та мар пулĕ те ĕнтĕ, çыратăп. Песня-то и не так хороша, (но) уж (ладно), напишу. IЬ. Атте мана хăвса кăларчĕ, нимĕн те памар(ĕ); çурт çавăраймарăм... Ах, турă!... Çапла ĕнтĕ те... мĕн тăвас тен! Отец меня выгнал, ничего не дал; я не смог выстроить себе дома... Господи!... Так-то уж оно так, но что поделаешь!.. || Я. Турх. Чăваш çапла ĕнтĕ вăл. Таково уж свойство чувашина. Хыпар № 9, 1905. Мĕне кирлĕ ку ĕнтĕ? Тĕлĕнеп эп çынсенчен! К чему уж это? Удивляюсь я людям! || Выражает побуждение, как русск. же. Унтан арăмне çиленнипе: лар ĕнтĕ, шуйтан! терĕ, тет. Потом, рассердившись на жену, он крикнул: «Садись же чорт!» Юрк. Ку çапла каçма хăранăран, тутар арăмĕ: мĕшĕн каçмастăн? каç ĕнтĕ, тет. Ку та ăна, хăй хăраса: каçмастăп, малтан ху каç! тет. Артюшк. Пырат та, лайăхрах чĕнет: часрах ĕнтĕ, тет. || Выражает недоумение, удивление. Сред. Юм. Ĕмĕр тăрăшнех çапла хĕн кȏрса ирттермелле-ши ĕнтĕ ман? Неужели мне придется провести всю жизнь в таких страданиях? Руфь I, 19. Ноеммин пулать-и ĕнтĕ ку? Это Ноемминь? КАЯ. Эпĕ: ха, куçа çӳпĕ кĕч-и ĕнтĕ? тесе, куçа калах хупкала пуçларăм (что, неужели в самом деле в глаз соринка попала?). Тораево. Ку çăвара тĕкĕнмесĕрех анса кайри (= кайрĕ-и) ĕнтĕ? тесе калать, тет. Неужели он проскочил в горло, не задев рта? || Иногда выражает решительное утверждение или отрицание, также и в вопросе. Янтик. N. Каяп-каяпах ĕнтĕ çапах. Все таки я уже поеду, во что бы то ни стало. Хыпар № 45, 1906. Хирте хĕрсе ĕçленĕ вăхăтра тĕрмере ларасси çăмăл мар ĕнтĕ вăл. В то время, когда жаркая работа в поле, сидеть в тюрьме не так уж легко. Ч.С. Эпĕ ăна малтанах: апла пулмĕ ĕнтĕ (не правда, чай), теттĕм, ĕненместĕм. Я сначала не верил этому, полагая, что это не так (здесь ф. буд. вр. придает оттенок сомнения). Алекс. Вара кăвак çӳçлĕскер калар(ĕ), тет: вăт çавă ĕнтĕ, тенĕ. Тогда седоволосый сказал: «Вот он-то самый и есть.» Собр. Ăстарик çавна илтсессĕн, ӳксе макăрса каланă: ку хам пĕлменскерсем çаксем пулнă пулĕ ĕнтĕ! тенĕ. Услыхав это старик с рыданием воскликнул: «Должно быть это (и) были неведомые мне (дети!)». IЬ. Ку кам ачисем? тесе ыйтнă. Карчăкки каланă: ку ачасем пирĕн ĕнтĕ, пире кăсене турă эсĕ килеччен пачĕ, тенĕ. (Он) спросил: «Чьи это дети?» — Старуха ответила: «Эти дети наши, нам их принес, пока тебя не было дома, бог». Цив. Ашшĕ ыйтрĕ, тет: мĕскерле пулчĕ ĕнтĕ? тесе каларĕ, тет. Отец (его) спросил: «Ну, как же было дело?» Торп-к. Пике тухрĕ, тет те: эс, Хăрхăн, манăн кĕпене ма тăхăнтăн? Эп сана хам кĕпене ма парăп ĕнтĕ? — эсĕ кулатни-мĕн манран? тесе каларĕ, тет. С-Устье. Арăмĕ: ускăн тиха пур çинче (раз есть) акар йăттипа мĕн тăвăп ĕнтĕ? тесе калать, тет. || Же. С. Столпник. Ку мĕскер пулать ĕнтĕ? Что же это значит? КАЯ. Эпĕ: мен пулчĕ ĕнтĕ кăсене? тесе, анаталла мĕн пур вăйпа чупма пуçларăм. || Вот (в рассказе). БАБ. Пырса кĕретпĕр ĕнтĕ. Пӳртре туллиех çын ларат. Вот мы входим. В избе полно народу. Цив. Ну, аслă ывăлĕ кайрĕ, тет те, ларат, тет. ĕнтĕ. || В песнях служит для заполнения недостающих слогов. Янтик. † Ĕнтĕ хĕлĕх çинçе, хĕлĕх çинçе, хĕлĕхрен те çинçе çиппĕм пур. N. † Вуниккех те вĕлле, ай, хуртăм пур, анчах пĕри уйăрмантан ĕнтĕ, ай, ӳпкем пур. У меня есть двенадцать ульев пчел, только досадно, что одна семья не роится. Альш. † Ĕнтĕ улма çирĕм, улма çирĕм, хупписене ăçта та хурам-ши? Н. Изамб. † Ĕнтĕ сарă утçăм, сар çилхеçĕм, сарă ука шел мар çитлеме. Альш. † Ĕнтĕ тăванăмсем-çунатăмсем, тата тепре куриччен йĕр те тӳс.
(ӧ̌нд'ӧ̌рг'э), озябнуть. И. С Степ. Ĕнтĕркес. СПВВ. ЕХ. Ĕнтĕркенĕ — пит хытă шăннине калаççĕ. Хурамал. Шăнса ĕнтĕркерĕм, теççĕ (хытса карăм). СТИК. Ĕнтĕркесе кайнă, замерз, продрог. Шел. 26. Ĕнтĕркесе, йĕпенсе... пырать, сĕнксе, Эссепе. Ч. С. Ачамсем шăнса çӳремесчĕç (когда были овцы), халĕ интĕ (sic!) чăхсем пек тек ĕнтĕркесе çӳрĕç! тесе, йĕрет. Пшкрт. Э̆ндэ̆р ђӓзӓ ларза ку. Он озяб. КС. Чĕпсем ĕнтĕркерĕç, тытса кĕр-ха («озябли, оцепенели и всею фигурою это выражают»). IЬ. Шăнса ĕнтĕркенĕ, вĕçимаçть. || Изнемогать, цепенеть. Шибач. Ĕнтĕркенĕ — вăйсăрланса çитет. IЬ. Ĕнтĕркерĕм (ăшă чохне) — расслаб. СПВВ. Ĕнтĕркесе кайнă (в изнеможении). Чума. Чирлĕ çын, çав тĕрлĕ асапланса, пĕтĕмпе ĕнтĕркесе каять. || Вообще о пьяном, больном, дремлющем. Хорачка. Ĕнтĕркенĕ, аран ларат (мохмăрлă, сумар). Якейк. Çын ĕнтĕркесе ларать, çăвăрас килет. || Быть готовым осыпаться (о созревших злаках). Якейк. Сĕлĕ ĕнтĕркенĕ: сĕлле тытмалли те çук. Орпа, сĕлĕ, пăри ĕнтĕркеççĕ. || Растеряться, не знать, что делать. Шурăм-п. № 10. Антăранă сурăх пек ĕнтĕркесе çӳреççĕ (не зная, что делать).
вид (перс.). См. йĕренки. СПВВ. Ĕренке. N. Ман старик (муж) те ĕлĕк вăл тавраша пит хавас-чĕ (был охоч) те, шеремет! Халĕ мĕн! — ĕренки те юлман ĕнтĕ! (одни лепесточки остались). Хурамал. Чирлĕ çынна калаççĕ: ĕренки те çук (тĕсĕ пĕтнĕ, начарланнă). СТИК. Пĕр сăмси-кăна тăрса юлнă, çын ĕренки те çук (так говорят о больном, если он сильно похудеет). IЬ. Пăхсан, кăмăл çаврăнат, пĕр ренки (sic!) те çук. До безобразности некрасив, так что становится противно.
(jагури). Егорьев день, Юрьев день. СТИК. Ĕлĕк пирĕн авалхи çынсем сухана час тухман, Якури иртсен те-ха кăшт тăраччĕç; халĕ ĕнтĕ Якурие пĕтĕм хире ялт туса пĕтереççĕ. В старину у нас на (весеннюю) пашню выезжали поздно, и после Егорьева дня тотчас не начинали; теперь же к Егорью совсем не остается не распаханных мест.
(jандрат), понуд. ф. от янтăра. Ч.П. Янтăратса (галдя) пыраççĕ ăрампа (ачасем). Уравăш 1. Халĕ ĕнтĕ мăнастир... Сăр вăрманин хĕрринче, Вăрнар шывин пĕр енче... янтăраса пĕр ларать.
(чит. яндра), звенеть. В. Олг. См. янăра, янтăра. Якейк. Шапа сасси янтраман, Мари сасси янтранă (дурная слава о Марье). Ч.С. Хай кĕвĕçсем калама тапратаççĕ. Çынсем пурте вара юрлаççĕ; вăрман вара янтраса анчах тăрат. Музыканты начинают играть; все (присутствующие) люди поют; звон стоит в лесу. БАБ. Йĕки (у херт-сурт__) кĕленче пек янтраса тăрат (во время пряденья). Т. IV. Сылтăм хăлхи янтрасассăн, ырă хыпар илтет, теççĕ. Если в правом ухе звенит, то, говорят, к доброй вести. Упа 627. Малтан кăшкăраччĕ те, пĕтĕм вăрман янтраса каяччĕ (лес наполнялся звоном). Абыз. Çĕлен (змея) тăхăр çухрăмран янтраса килет. С.-Устье. Хайхи хăрах куçлă хĕр пăшалпа печĕ, тет. Салтак хулхи çумипе янтраса иртсе карĕ, тет. || Пустовать. Кан. 1928, № 246. Çурчĕ халĕ сивĕре пушах янтраса ларать.
(jабала), вещь; предмет; дело. Чтен. по пчел. №. 17. Ăвăс ытти япаласем тунă çĕре те каять, тата япала кĕлеткисем-мĕнсем (фигуры, изображения) тăваççĕ. Орау. Япала тыт та явала! (Бессмысленное изречение; говорится от нечего делать.) Юрк. Япалана пас вăйлă тытсан, ăшă пулат. Если на предметах сильный иней, то будет тепло. КС. Унтан халĕ аната куçарчĕ пӳртне, урăх япалана куçарман халь. Чхĕйп. Çĕр çине мĕн чул шăтнă япала (всё, что...) хĕвел, çăмăр, сылăм, çил — çак тăват япала тăрăх усă кӳрсе тăраççĕ. Шурăм-п. № 19. Çĕнĕ уйăх курсан, ура айĕнчи япалана çывăрма выртнă чуне пуç айне хумалла. Вара тĕлĕкре мен-те-пулин курăнать, тет. Регули 97. Эп она парассине япала (надо: парас япалана) кăтартса. Ib. 1266. Япалан пăхса парăп. Ib. 864. Онтан исе килнĕ япалана (япаласене) порне те кайлах еççе пар. Ib. 675. Вăл япаласене, туса пĕтернисене, киле исе килес; тунă япалисене киле исе килес. Орау. Хă вăн çук япала çав ĕнт çав; темиçе çынтан ыйтсан та, пĕри памарĕç; мĕнле алăпăр-ха ĕнт? Если у тебя не имеется вещи, то всегда бывает так. К скольким людям ни обращался, ни один не дал; как уж будем подсеивать? Хыпар № 22, 1906. Кайран, пĕр ирхине, Питĕре пырса çитрĕмĕр. Чейсем ĕçкелерĕмĕр-те, япаламăр пеккисене илсе, хайхи двореца шырама тухса кайрăмăр. Юрк. Пĕре те çапла балыка кӳртсе парăр, тесе, ыйтат иккĕ те ыйтат. Балыка, килте çук япалана, арăмĕ мар, никам та пырса лартакан çук. СТИК. Хай пирĕн япала ăнмарĕ пулас! У нас видно с тобой дело-то не выгорело (не удалось). Сред. Юм. Килтисĕне систермесĕр çынна япала пуçĕпех пара-пара яракан çынна: япала кăларать, теççĕ. N. Кил-хе конта, япала парăп сана. Иди-ка сюда, я тебя угощу («дам одну вещь», т. е. изобью). || Существо. Ч.С. Хай ніçта сиен-мĕн туман япалана кăкарса, асаплантарса тытнăран, луç мана çавăнпа ытла та шелĕн туйăнчĕ. Орау. Шатун, пушан япала, часах ывăнать (о лошади). N. Ĕлĕк пĕрне, пахча çаратма кайсан, тытнă, тет те, питĕ хытă хĕненĕ, тет. Çак япала, киле таврăнсан, хăй тĕлĕшшĕн калаçса выртать, тет: хырăмна пула çурăму тем курĕ çав, тесе выртать, тет, ыратнипе. Как-то давно, одного, попавшегося в саду в воровстве яблоков, здорово побили. Он, возвратившись домой, улегся в постель и разговаривает сам с собою: «Ради брюха, говорит, не знаю что потерпит спина!». Юрк. Ку çапла çăкăра тăпрапа тусан çинчен сĕтĕрсе илнине ăнсăртран пуп курат та, тытăнат кăна ятлама: итле-халĕ, ухмах япала, çăкăра, çапла иртĕнсе, тусан çинче çĕмĕрсе çӳреççи-мĕн? Ст. Чек. Мана хай япала (из это существо) ятпа чĕне пуçларĕ. Панклеи. Мĕн пор чонлă япаласанчен... (из живых существ). || Материя (ткань). Изамб. Т. Тата пасар япали илсе халат (поддевку) çĕлетеççĕ. || Приданное (у девушки). Абыз. † Тавай пире япала урапа кашти авăначчен. Пизип. † Икĕ тур лаши, ай, туртара, икĕ тур лаши, ай, туртара; шур япали урăпа çинче, сакăр сурăх, ай, саранче. Ала 8°. Эпир ăна çавах качча памасăр усрас çук, анчах хĕрин япали çук. || Вещество и пр. О сохр. здор. Чăх-чĕппи çăмарта ăшĕнчен тухать те, вара çăмартанăн хуппи анчах тăрса юлать. Çăмартари япаласем пĕтĕмпех пĕтеççĕ. || Товар. Чăв. й. пур. 22°. Хăй япалапа сутă тăваччĕ. Сам он торговал. Юрк. Ку япалушăн мĕн хак ыйтатăн? Что просишь за эту вещь? || Во мн. ч.—имущество, пожитки. К.-Кушки. Выçлăхра пĕтĕм япалисене сутса пĕтернĕ. || Говорят про пищу. НТЧ. Манăн нимĕн çимелли япала та пулмарĕ. У меня не случилось при себе ничего съестного. || Иногда не переводится. Беседа чув. 11. Мĕн çĕнĕ япала пур? Что есть нового? || Причина. О сохр. здор. Тĕрлĕ чир тĕрлĕ япаларан пулать. Разные болезни бывают от различных причин. || Необыкновенная вещь, диковина. Завражн. Ак япала! Какая штука-то! (Говорят, когда услышат нечто удивительное). Альш. Акă япала! Кунта мăкшăсем те пур иккен! Вот так штука! Оказывается, здесь есть и мордва! || Penis. Курм. † Пирĕн Яккувăн япали молкач пичи япали пак анчах. || Яд, отрава. Хыпар № 44, 1906. Колымскра иккĕмĕш çул пурăннă чухне, вăл япала ĕçсе вилме тапратрĕ, анчах ăна сиссе çăлчĕç. || Вредная вещь. Злой дух. Ст. Чек. Эй турă, тĕрлĕ япаларан (подразумевают «тĕрлĕ усалтан») хăтар пире. Хыпар № 29, 1906. Айван чура сапах доктор патне кайма пĕлмест: япаларан мар-ши? тесе юмăçа каять. || Нередко получает обобщающее значение. Панклеи. Сирн ку холара пăр хăрăк хорăн тонкати-япала пор-и? У вас есть в этом городе какой-нибудь сухой березовый пень? Якейк. Эп онтан кашнинчех иртсе çӳретĕп, анчах çын-япала кормастăп. Я там каждый раз прохожу, но никаких людей не встречаю. КС. Хула-япалана каяс пулсассăн... Если придется поехать в город и т. п. Хыпар № 2, 1906. Эрех-япала суйланă чухне (при выборах) ан пултăр. || С афф. притяж. 2-го и 3-го гл. ставится в некоторых чувашизмах. Ч.С. Пыраттăм ĕнтĕ, сасартăк хам умрах темĕскер хуп-хура тăнă пек туйĕнчĕ те ман çан-çурăм çӳçенсе кайрĕ. Лашу-япалу (куда тебе тут и лошадь и всё!...)! каялла чупа патăм. N. Пирĕн ват асатте — кăшăлу-япалу!.. киле пăрахса тавăрăннă, тет. Орау. Мун-куну-япалу... вĕççĕрĕ! Пролетела (твоя) пасха. Чув. тексты № 2, 513. Пасара карни? — Карăм. Мĕн илтĕн? — Пăрçа илтĕм. — Ак телей! — Телейи-япали (какое тут счастье!); кĕпер урлă каçрăм та, тăкăнчĕ-карĕ. — Акă сиян!—Сияни-япали (какой там убыток!)! тепĕр кунне кайса пăхрăм та, тӳшек пек выртать... || Иногда заменяет афф. -скер или же ставится вместе с ним; при этом речь иногда получает иронический оттенок. Демид. Икĕшĕ те мимо ярса курман япаласем пулнă. Оба они никогда не стреляли мимо цели. Уфим. Пирĕн чăвашсен хăтараканĕ ватман япала. Хĕрлĕ Урал. Пĕччен япала (будучи одна), шырама часах тухайман. Юрк. Чи аслă ывăлĕ, Митукĕ, наянтарах япала, ĕçе пит çемçе çын пулнă. N. Пит вăтанакан япала эпĕ. Я очень стеснительный человек. N. Пит намăслă япала тата. Орау. Раштавччен тухмалла япала, Мункунччен те тухмарĕ (напр. книга). КС. Вара мана халиччен ĕненмен япалана ĕнентерчĕç (заставили поверить в то, во что...); çын кураймасăр котун туса панă, терĕçĕ (испортил животных кто-то). Орау. Çамрăк япала, нумай кирлим ăна? — тата тепĕр-ик стаккан ĕçсенех, вилмелле (относительно выпивки). Ib. Хай, ӳссĕр япала, çулне-йĕрне паллайман. А он, пьяный, не мог определить дороги. Юрк. Пирĕн ăспа пулсан «Пулăхар» каçичĕ те, çĕнĕ япаласкер чăвашсенĕн кăмăлне пит килме кирлĕ-чĕ. Ib. Чăваш хĕрĕ пит таса япала, вăйлăскер, арçын вырăнне ĕçлесе çӳренĕ. Чувашская девушка, очень здоровая и сильная, работала за мужика. Йӳç. такăнт. 33. Эй, кум! Пĕрле ӳснĕ япала, халь те пĕрле пурăнар! Изамб. Т. Тӳрленсе çитмен япала тепле тăранĕ вара? Орау. Паян пĕр авăн çапрăмăр та, хĕллехи япала, тырри чĕрĕлсе кĕрет вăн; çулана çитмест çав вăл авăн тавраш, ун чух авăн та кирлĕ мар — хлупут çук. Ib. Кĕр-куннехи япала, сĕткен типнĕскер, сĕвĕнмест вăн пушăчĕ. Альш. Унтан вара пурама пуçланă япалана пăстармарĕ (так как здание уже начали рубить). || Часто переводится местоимениями нечто, что-нибудь, ничто и др. Ч.С. Анчах ал-валли çиекенсем пурте, ача ятне асăнса, япала (что-нибудь) хураççĕ (на зубок). N. Аллăна япала-мĕн тăрăнчим апла? Ты наткнул чем-нибудь руку? Ашшĕ-амăшне. Атте, япала (что-нибудь)-мĕн кирлĕ мар-и сана? Т. Исаев. Пĕр-пĕр япала пулсан. Если что-нибудь случится (неприятное). N. Мана çиме япалăр çук-ши? Т. Григорьева. Япала илнĕ чух çынтан ыйтмасăр ан ил, теççĕ. Когда хочешь взять у кого-нибудь что-либо, то не бери, не спрося, без разрешенья. (Послов.) Хыпар № 12, 1906. Э-э-эх! тетĕп. Ку чăвашăн пĕр япалине пăхса та савăнма çук иккен, тетĕп. Юрк. Хайхи Митук пĕр япаласăр тăрса юлнă (остался ни с чем). Череп. Япала тухмас. Толку не будет. Макка 202. Унти вутсене (огни) пĕр япала хăвармиччен сӳнтереççĕ. Альш. Япала пĕр хуйхăсăр пулмас, теççĕ. Ничто не дается без заботы. Юрк. Çак уйăхра, пушă вăхăтра, пĕр япала çырса ярашшăн. В этом месяце, в свободное время, хотелось бы написать одну вещь и послать ее. Макка 202. Вăл мăн чӳк тунă çĕре пĕр ялтан пилĕк çын хăвараççĕ, вĕсем вара çĕрле, мĕн-мĕн япала курăннине пăхса, сыхласа тăраççĕ. О сохр. здор. Мĕшĕн макăрнине пĕлсе, таврашне тӳрлетĕр те, япала ыратнипе макăрмасть пулсан... N. Япала ыратат, ыратман япала çук. Все тело болит. Тет. Вăл мана пĕр-пĕр япалу сикмен-и? (не свихнул-ли что?), тесе ыйтрĕ. Упа 589. Аккасем каларĕç: япала ыратмари? терĕç. Эпĕ: пăртак ура ыратрĕ (ушиб ногу) те, урăх ним те ыратмарĕ, терĕм. О сохр. здор. Унăн (у ребенка) пĕр япала (что-нибудь) ыратмасан, вăл нихçан та макăрмасть. Альш. Унтан чарăнаççĕ (перестают петь) те, çавăнтах пĕр-пĕр япалалла-мĕнле выляса илеççĕ хĕрсемпе каччăсем. См. епеле.
(jар), пустить, отпустить, допустить, отпустить, упустить, выпустить, распустить, пустить в ход, класть. См. ер. К.-Кушки. Кашкăра сурăхсем хушшине яр-ха! Курăн вара, пĕр сурăхă та картăнта юлмĕ. Пусти-ка волка к овцам, останешься без овец. Чураль-к. † Çакă ялăн хĕрĕсем ним парса та ямаççĕ (не допускают). Беседа чув. 15. Хăшĕ шыва кĕреччĕç, хăшĕ пĕчĕкçĕ кимĕ туса яраччĕç. Мижула. Пĕр урамра темиçе пĕве пĕвелеççĕ; малтанхин пĕви толсан, ярать те, кайрисен пĕвисене татса каять. К.-Кушки. Эс мĕшĕн сахăр ярса ĕçместĕн? Почему ты не пьешь (чай) внакладку? М. Тув. † Хĕрĕх пуспа алă пусне алран ярас килимаçть (не хочется выпустить из рук). Орау. Хĕресе çакăнталла ярас пуль (п. на грудь), тек çурăма ыраттарса çӳрет (о нашейном кресте). Тяпт. Çав карапран пир ячĕç, тет (спустили холст). Толст. Эпĕ патиене пусса ятăм, анса ил-ха. Я упустила бадью в колодец, слезь и возьми. Яргуньк. Хайхи çын, вилнĕ çынна илсе, Сăра (т. е. Сăрра, в реку Суру) яма карĕ, тет. М. Васильев № 34. Вара ялти çынсем, тертленсе, она сакайĕнчен сĕтĕрсе кăларса, пĕр тарăн çырма хĕрĕнчи ват хорама котне кайса янă (пустили к корню старого вяза). Орау. Пĕр хĕр кепи аркине тавăрнă та, аялалла пăхса тăраччĕ. Мана курчĕ те, лăштах ячĕ, — вăтанчĕ, курнать. Юрк. Ĕнер эсĕ ман çине пит нумай сивĕ ярсаттăн (напустил холоду); курăсăн, авă паян та кăмакасем çумĕнче ăшăнаймастăп! Орау. Ача тунă та, ачине пĕвене янă. Родила ребенка и пустила его в пруд (т. е. утопила). Пазух. Курки калать: тыт, тесе, сăри калать: ĕç, тесе; сăрине янă хăмлисем те, килнĕ мĕн-çке хăнисем. П. Сунар. † Хора пиншак йӳле ятăмăр (нараспашку), ăна мĕшĕн йӳле ятăмăр, кĕрен кĕпе курăнмашкăн. К.-Кушки. Кĕпе çухине ярса çӳрет (не застегивает). Абыз. Нарт, нарт кăвакал Атăл варинче, ик çунатне шарт, шарт çапать, Атăл хĕрне хум ярать. Пуçтарнăр, ачасем, ман пата. (Чан çапни). N. Чей çине яраççĕ. Пускают в чай. Чаду-к. Пирĕн ялсам пĕр çын вăрмана лаша яма кайнă (чтобы пустить пастись). N. † Хамăр тăван янă чух, çитеймерĕм чыспала. К.-Кушки. Çунийĕ кайман, ăна вĕсем тăххăрĕш те нимпе те ярайман (не могли заставить двигаться, катиться). Т. М. Матв. Атăл тĕпне ахах ятăм. (Хурана тăвар яни). Сред. Юм. Çăвартан тытса янă-и мĕн сана? Насильно, что ли, тебе в рот влили? (Говорят пьяным людям). Якейк. Янă-яманах сӳнсе ларать (лучина в самоваре). Абыз. Кантăк витĕр ĕс (надо: йĕс) кĕвенте янă. (Хĕвел пăхни). N. Яшка çине яма сухан та пур. Ч.К. † Ытса, ытса памасан (пуян инке), турă ятăр каялла (т. е. пусть ее богатство уменьшится). Ч.П. Халат кăсйи тарăн мар, мăйăр яма (класть) пит аван. Юрк. Мана И.И. ярасса ячĕ те, сире те ярĕ, темĕн çав. Меня-то И.И. отпустил, но едва ли только он отпустит вас. Чăв. й. пур. 36°. Акă епле, вăл выхăта эсĕ малтан икĕ хăлаç алт, унтан вара пĕр çын тупса яр; çын тупса ярсан, вара укçана ăлавĕпех: тие, тенĕ. Синьял. † Куçăма ятăм ирĕке, сар ачасем суйлама. Пустила глаза на свободу — выбирать красивых парней. Бугурусл. Эпĕ хăранипе (со страха) лашасене сиккипе ятăм (пустил вскачь). Яргуньк. Первый Иван вĕчĕ (= вĕрчĕ), тит (пустил струю воздуха) те, ултă çухрăм ячĕ, тит; кайран ĕçлен вĕчĕ, тит те, виçĕ çухрăм ячĕ, тит. Вара тапратрĕç, тит (драться). Ib. † Вăйăран вăйя çӳрерĕм, хам савнине ямарăм. Ходил по хороводам, но не упустил своей любимой. || Прибавлять. С. Дув. † Ĕнте вăрман кашлать, вăрман кашлать, туратран турата ярасшăн. || Попускать. Ст. Шаймурз. Турă ямасан (если не попустит), тăшман. çĕнтереймест. || Сбывать с рук (плохой товар и т. п.). М. Яуш. Эпĕ сан тавара яма пĕлетĕп (могу сбыть, спустить с рук). N. Пĕрне лартса хăвартăм, нимпе те яримастăм вăл çитмĕл пуса. Одного надул, а то никак не мог сбыть с рук этот двугривенный. N. Усал укçана аран-аран ятăм. Фальшивую монету насилу сплавил. || Забивать. Çакăнтан тепĕр пăта ямала (забить гвоздь), вара тăн-тăн (крепко) пулать. || Повесить. Альш. Хăлхине ярать хăшĕ арçын та хăлхалки (серьги). N. Эс сар шерепи яни-ха? Халь яма мар, шерепине те çыхса пĕтермен. N. Хĕрсем çула тĕр тăвнă чух, пĕри ыйтать: эсĕ сар шерепи яни-ха? Якейк. (Хĕр) пилĕкнех порçăн хырмоли çыхать, кот хыçне сарă çакать: хӳре вырнне ленттĕсем яраççĕ; çорăм хыçне мăйăран ялав çакаççĕ. (Хĕр-арăм юсав). || Отделывать, украшать. Шаймурз. † Хура шаль туттăрăн ярапине чистă пурçăн ярса тултартăм. Якейк. † Ăшне кĕмĕл янă, тет, толне порçăн тортнă, тет. (О бочке). Ст. Яха-к. Ун чухне лаша таврашĕ пушăт, курăс мар, пуринĕн те чĕн хăмăтсем, шуçпа янă чĕн кутлăхсем. || Распустить (слух и т. п.). N. Ят яр, распустить дурную славу, молву. Ст. Шаймурз. † Ай-уй, савнă тусăм, хура куçăм, ятна яла ярса (распустив про себя дурную славу), эс култартăн. Сред. Юм. Ху ятна ху ярса çӳрен. Свое имя порочишь. || Дать волю (языку). Сред. Юм. Чĕлхене ытла пит янă-çке вара эсĕ. (Говорят тому, кто говорит другим обидные слова). || Стрелять. N. Эпĕ ун чух патруль-ччĕ, хулара çӳреттĕм; хаярăн кăшкăра-кăшкăра аран чартăм войскана: пĕр-маях яраççĕ (стреляют). || Ударить. Орау. Чутах ярать-чĕ чукмарпа. Дубиною чуть не хватил. || Расстегивать, расстегнуть, отцепить, распутать. Упа 719. Эпĕ çĕлĕке хыврăм, тӳммесене ятăм. Я снял шапку и расстегнулся. Толст. Çав çаклатнине (крючек у двери) ярас тесе, сикрĕ-сикрĕ, тет, ку, ниепле çитсе яраймарĕ, тет (никак не мог отдеть). || Пустить (в общее пользование). Хыпар № 31—2, 1906. Эпир çĕре нихăçан та яла ярса (пустив в общее пользование), çĕнĕпе туса уйăрман. || Удлинять. Ст. Чек. Унта кĕпесене урăхларах çелеççĕ, аркисене вăрăмрах яраççĕ (подол пускают длиннее). || Позволять, допускать. Юрк. Шыв ăсма ямаççĕ. Не позволяют брать воды (из своего колодца). О сохр. здор. Çын скарлатинапа чирлесессĕн, унăн пырĕ çăтма ями ыратакан пулать. Яжутк. Хуçи патшаран ыйтать, тет: мана япала сутма яратри-ха? тесе, каларĕ, тет. || Проводить (дорогу, электричество). Чув. календ. 1911. Халĕ электричествана пĕр вырăнтан тепĕр вырăна темиçе çухрăма яма пултараççĕ. Теперь электричество проводят с одного места на другое на много верст. Разум. Аслă çула Куснар çĕрĕ витĕр ямалла тунă. Сделал так (добился того), что дорога должна была пройти по земле селения Коснар. || Прислать, послать. Псалм. 106,20. Вăл хăй сăмахне янă (послал), вĕсене сыватнă. Сала 36. Ирхине ирех Емелене арăмĕ кĕреçе панă та, çырма (канаву) тума янă. || Отправлять. Якейк. Вăл Чол-Холая паршăпа нумай тырă янă. Он отправил в Нижний на баржах много хлеба. || Сваливать на другого (т. е. указывать на недостатки и др.). Альш. Малтан хĕрне тӳррех калассине ялĕ çине яра-яра калаççĕ; унтан кайран-кайран тӳррех хĕрĕ ятне каласах та юрлаççĕ. || Проигрывать (в деньги, в игре). Петĕр виç тенкĕ картла выляса янă. Петр проиграл в карты 3 рубля. || Тратить? Сред. Юм. || Продолжить, продлить. Якейк. Эпĕр теçеттина ир пуçларăмăр та, каçчен ямарăмăр, каçхи апатчен пĕтертемĕр (сжали до ужина). Хыпар № 9, 1906. Çапла пĕр куна та ямарĕç (даже дня не проработали), кĕпере йăлт туса пĕтерчĕç. || Завести (часы; так у многих); пустить в ход (машину и пр.). К.-Кушки. Чассие ятăм та, сĕтеле хутăм. Я завел часы и положил их в стол. Ib. Паян армана янă иккен (пустили в ход). || Возложить; налагать. Хыпар № 42, 1906. Налогсене чиновниксем ямалла мар, халăх суйланă депутатсем ямалла тăвĕç. Янтик. У укçана (тулăка, т. е. долг) халь ĕнтĕ халăх çине янă, хăй татайман пирки. Этот его долг возложили на общество, так как он сам уплатить не мог. || Лить. СТИК. Стаккана (витрене) шыв яр (налить воды). Пирĕн ял 1929, № 16, 4. Çав эрехе пĕр çĕре ярсан, кимĕсемпе ишсе çӳремелли кӳлĕ пулать вĕт. || Лить (о сильном дожде). Никит. Эп витререн янă пек, çăмăр ятăр. Пусть польет дождь так, как я лью из (этого) ведра. Трхбл. Çумăр ячĕ (или: çумăра ячĕ). Дождь пошел (внезапно). || Лить (свечи). Собр. Çăвăнчен (из того сала) çурта ятăм та, çанталăкĕпе сарăлчĕ. || Насыпать. N. Тăпра янă чухне малтан, йывăçа лартиччен, шăтăк тĕпне çерем кассине хуран. N. Ултă виçе урпа яр. N. Эп хутаççине тытса тăтăм, вăл тыррине ярса тăчĕ. || Заставить пройти (болезнь)? Случать. Ст. Чек. Янă кĕсре (то же, что кустарнă). К.-Кушки. Ĕнер хура ăйрăпа янă (çӳретнĕ). Вчера случали вороного жеребца. || Городить (забор). Тим.-к. † Çичĕ хут сапур ямарĕç. || Уничтожить. Сир. Усал кăмăл çĕтĕк-çатăк тăхăннинчен ытла (более) илеме ярать. || Счистить (грязь и пр.). О сохр. здор. Вĕсем, хăйсен ӳчĕсенчен кирĕксене лайăххăн яма-сăрах, кĕпи-йĕмне тăхăнса яраççĕ. || Стирать (резинкой). Янтик. || Выпивать. Никит. Пĕр Иван анчах эрех ĕçмен, ыттисем янă (пили). || Ходить (в карточной игре). Сред. Юм. Яр мана. Ходи ко мне (в игре в карты). || Пуститься во что. Альш. Пырсанах, хваттир хуçине пуççапаççĕ хĕрĕсем; яраççĕ унтан ташша (пускаются в пляс). Абаш. Майралла яр! (говорят женщине). Пляши по-русски! Альш. Хапхаран тухнă-тухманах ярать пурте юрра. N. Акă лашисем ячĕç, тет, ташша. Вот лошади пустились в пляс. СТИК. Ват çын пек юрра ятăн ĕнтĕ! Пазух. Икĕ сар хĕр кăмăлне вăрăм çула кайрăмăр, орган купăс куртăмăр, тăрса ташша ятăмăр. || Ăйха ячĕ вăл! Здорово спал. || Употребляется в качестве вспомог. гл. Ч.П. Ешĕл юман касса ятăм, яр хĕррине ӳкертĕм. Ib. Аслă урама тухрăм юрла ятăм (без намерения, почти неожиданно для самого себя), тăшмансен чĕрисене çура ятăм. Альш. † Çамрăках та кăмăлпа кулса яр: манăнах та кăмăлма уçса яр. Альш. Çураçрăмăр, килĕшрĕмĕр те, Элшелĕнченех илсе ятăм эпĕ хĕр. О брачной жизни. Качча илнĕ хĕре хăйсем патĕнчен хăваласа ярса, ăна намăса яраççĕ, пăрахăçа кăларса яраççĕ. Хыпар № 29, 1906. Халĕ пирĕн хăш чухне çумăр та çăвать, анчах, кăшт хĕвел пăхсанах, типĕтсе ярать. Календ. 1904. Унтан, çынна вырса çӳресе, хăйĕнне çил тăкса ярать. Беседа чув. 17. Пурте аллисенче çутнă çуртасем тытса: Христос вильĕмĕнчен чĕрĕлнĕ, тесе, юрласа ярасса хытă кĕтсе тăраççĕ. Юрк. Исправник хăне валли çырса тăмашкăн пĕр тиек тытса ярат. Чуратч. Куртăн-и? тесе, кăшкăрса ячĕ, тет! Хыпар № 16, 1906. Тутар çинчен мана ялти çынсем ак çапла каласа ячĕç. Скотолеч. 26. Унтан шăнасем ларса варласран тикĕт сĕрсе ярас пулать (на зашитую рану). Юрк. Акă пире çырăва вĕрентсе вырăс туса янни! Вот что значит научить нас грамоте и сделать (через это) русскими! N. Ачăна ялан апла хĕнесен, ухмаха кăларса ярăн. Хыпар № 31―2, 1906. Тата чăнах та хăвна-хăв нихăçан та çынна таптаттарса яма юрамасть. Сред. Юм. Тотăр парса яна. [Если родители соглашаются выдать дочь замуж, то тому, кто сватает, дают «тȏтăр» (не платок)]. Сала. Арăмĕ пачăшкăран часрах ултă çĕр тенкĕ илнĕ те, Ивана парса янă. Юрк. Пăхăсăн, начар эрехне çапла урайне сапса ярса, çак начар эрехпе сут тăвакан çынна нимĕнпе айăплама пулса тăнă. В. Тим. † Ытам тулли памасан, ывăтайса ярап, тет. Хыпар № 29, 1906. Вăхăт-вăхăт урапа сасси илтĕнет, е автан авăтса ярать. Б. Яныши. Учĕ сикрĕ те, малти урапи (колеса) перевос çине кĕрчĕ, кайрине йăтса ярмалла (= ямалла) пулчĕ. Скотолеч. 4. Вăл (лошадь) апатне çисе янă-и, яман-и? çавна пăхас пулать. Кн. для чт. 4. Çулпа иртсе пынă чух, хӳме çумĕнче хутаç çакса янă старике курнă. Ядр. Евангелиенĕн корректурине парса яр ман пата, ăна часрах пусма парса ямалла. НАК. Вăл çапла каласассăн, эпĕ: ку хура-кĕсрери киреметĕç пулчĕ ĕнтĕ, пĕтерет ку мана, тесе, аран: кă-кă-кăвакал, тесе ятăм (насилу выговорил). Альш. Вĕрӳçĕ карчăк килте çук; пырса (парса?) ярăттăм, укçи çук. Чураль-к. Пĕр майрана пăхăп та, йĕрĕп-ярăп. (Сухан). N. † Ларма килнĕ (приехавших гостить) хĕрсене, чупса тухса, чуп-ту-яр.
, выражает сильное или безостановочное действие; часто соответствует русскому валять, вваливать. К.-Кушки. Эпе ухута каяс тетĕп-ха! — Яра пар, мĕн-те-пулса тытса килеймĕн-и. Сред. Юм. Яра пар, не останавливайся, делай усиленно. N. Упăшки пăшалне (свое) тыткаланă майпа, авăрла(са), арăмин тусне (в любовника жены) яра пачĕ (выпалил), тет. Шурăм-п. № 22. Ача-пăчасем пĕренесем çине пынă та, юрра яра панă. НАК. Пăшала çурăм хыçĕнчен илтĕм те, кĕлте çыххине яра патăм. Я снял с плеча ружье и бацнул по свяслу. Питушк. Тотарла та яра парать (валяет, т. е. говорит без затруднения). Ала 56°. Эпĕ нимĕскер пĕлмесĕр (как безумный) мĕн пур вăйăмпа кăшкăрса яра патăм. Альш. Каччи ку хĕре çĕçĕпе яра парать (как пырнет), тет, сĕтел хушшинченех (будучи за столом). Хыпар № 29, 1906. Ку хăйĕн хăнчăр куçĕпе умĕнче çынпа шуйттан чупса пынине те уйăрайман; чупса çитнĕ те, аякран сенĕкпе яра панă. Источник благосл. бож. Сасартăк таçтан, вăрман хыçĕнчен, хура çумăр пĕлĕчĕ тухрĕ те, çумăр яра пачĕ (как польёт!). N. Яра парчĕ (= пачĕ) пуç çинчен хăй аллинчи шывпала. Б. Яныши. Эпир унта ларнă чухне, çумăр яра парчĕ. Хыпар № 25, 1906. Хура халăх пулмасан, канса выртĕччĕç выçăхса! Пăхăсăн, пурăнаççĕ улпутсем, хуçасем, хырăм(ĕ)сене яра панă! Торп-к. Хай улпут ывăлĕ калат, тет: çав кĕнекене кайса вула, тесе. Хай хĕр каþ, тет те, кĕнекене вуласа яра пачĕ, тет. (Она принималась читать три раза и все не могла, в последний же раз смогла). Ст. Айб. Хĕрĕх аршăнлă пусса мулкача яра пачĕ, тет (как столкнет!). N. Лашасене мĕн пынă таран яра патăмăр (пустили во всю). Качал. Йăванăн халĕ аслă хĕрĕпе кĕтӳ пăхмала; Йăван тухрĕ те, яра пачĕ ĕнесене сĕт кӳлле (как пустит!). Альш. Ку ача çапла каланине илтет те, яра парать (как запустит!) кусем патне сĕтел çине хăйра чулĕпе. Сред. Юм. Яра пар та, иле пар, йȏлашкине хамăра пар. (Говорят; если усиленно принимаются за дело, или когда катаются). Вотлан. Тăмана патне карăм та, çӳçне-пуçне яра пан (legе: панă), ĕçни-çини çав пулчĕ. Юрк. Лешĕ урине салтам пек пулса (у др. туса), пĕшкĕннĕ те, кăна, кĕпер решетки çинче ларса тăракана, икĕ уринчен çĕклесе, кĕпер решетки урлă, пуç-хĕрлĕ аялалла яра парат (столкнул его вверх-тормашками через перила моста). Т. VII. Ăна ямăшкийĕ сисрĕ, тет те, чышкипеле çăвар урлă ячĕ («дал по зубам»), тет те, лашине яра пачĕ, тет. Кан. 1927, № 212. Эх, ну, яра пар, ярапине пире пар!
(-ях-та), вставляется после гласного звука для заполнения стиха в песнях. См. ех. М. П. Петр. † Турă-ях та паман телее халĕ-ех те ыйтса илес çук.
(jаhы̆н), близко, около (тат.). Употребл. и в склонении. У. Эсĕ ăна ху яхăнна ан çывхарт. Ты его не подпускай близко к себе. Ч.С. Эпĕ çамрăк чух чăнахах, вĕсем вĕрентнĕ тăрăх, киремет яхĕнне (= яхăнне) пыма та пит хăраттăм. Ходар. Сысна таврашне (свиней) унта яхăна та ямаççĕ (и близко не подпускают). Ст. Чек. Яхăнне те ямаст= çывăха та ямасть. Сред. Юм. Тытнă аллине çĕçĕ те: яхăна ан килĕр, тесе, сȏлласа-çиç тăрать ȏ çĕçĕпе; кăçта çын пытăр ȏн патне! БАБ. Яхăнĕнче (около киремети) выльăх тавраш хĕнесен, выльăх та вилеччĕ, тет. N. Пумилкке туса ирттеричченех вилнĕ çын, масарта вырăнаçмасăр, хăй пурăннă çурт яхĕнче (вм. яхăнĕнче) пурăнат. Хăр. Паль. 42. Хăшĕсем вершука яхăнарах. Некоторые приблизительно до одного вершка. Янш.-Норв. Ăна чӳклеме (для моления ему) вăл пуçтарнă укçапала пĕр виç кĕрепенке яхăн (около трех фунтов; у друг. виçĕ кĕрепенккене яхăн) пасар кулаçĕ илет. N. Пĕр виçĕ пин çынна яхăн. Приблизительно около трех тысяч человек. Н. Шинкус. Хай чикан кĕлетре çур сыснана яхăн какай çаканса тăнине курах карĕ. Б. Яныши. Пиртен пĕр çухрăма яхăнра пĕчик вăрман пур. N. Укçа икĕ çĕр тенке яхăн ытлашши пулнă. Денег оказалось почти на 200 рублей больше. Ст. Яха-к. Пирĕн хĕлле кĕрекен чиркӳве пилĕк çĕр çын (у др. çынна) яхăн кĕрет. || Употребл. и в временном значении. Макка 65. Пирĕн ял пуçланни çĕр аллă çула яхăнах ĕнтĕ. М. Сунчел. Вара çапла эрнене яхăн ĕçеççĕ (около недели). Юрк. Ăна ху та пĕлетĕнтĕр (вероятно, знаешь), вăл унта пĕр-ик çула яхăн пурăннă çын. Перев. Эпĕ пĕр вунă çулта яхăп-чĕ. Мне было около десяти лет. Шурăм-п. № 4. Ире яхăн (близко к утру) çил тухать. РЖС. 2. Пĕр çур сехете яхăнтан каллах хĕвел пăха пуçланă, çанталăк ĕлĕкхи пекех тӳрленнĕ. || В чувашизмах. Истор. Киеври халăх Владимиртен пуçне урăх никама та яхăна та яман (о других претендентах и слышать не хотел). О сохр. здор. Шыв ĕçнĕ чух карланкине шăнăр туртакан пулать, кайран вара шыв ĕçме яхăна та ямасть (о бешеном). СТИК. Ун яхăнне те пырас килмес. Не хочется и близко к нему подойти. IЬ. Çавă сана укçа пачи? ― Яхăнта та çук (и не думает). Сред. Юм. Эп: иксĕмĕр каяр-ха терĕм ȏна та, ȏ яхăн та каяс çõк вит. IЬ. Мана тыр виçнĕ çĕре яхăна та ямарĕ, хăй-çиç виçрĕ. СПВВ. Х. Манăн яхăн та тăрас килмест — нисколько. Сред. Юм. Яхăн та ан кала. Ни за что не говори. Ядр.Эпĕ çулла нумай çывăрма вĕреннĕскер, манăн ыйхаран яхăн та тăрас килмеçт, анчах ирĕксĕр тăрас пулать. Хĕвел, № 1. Пирĕн чăваш, вĕренсе, пысăк çынна тухсассăн, мăн-кăмăлланса каять. Чăвашсем çине яхăнта та пăхасшăн мар. Орау. Яхăнне те итлемеçт. «Не слушает ни за что». Макка 123°. Вăл хушнине тумашкăн яхăнне те итлемен (и не думал слушаться). || СТИК. Пухаççĕ, пухаççĕ, тет (ягоды), хĕрĕсен (у девушек) пуракĕсем тулма яхăнта та çук (далеко до краев), ывăл ачин пуракĕ тӳпеми тулса кайнă. || Недавнее, близкое время. Ч.С. Ĕлĕк ут та кустараччĕç (во время «сĕрен»), тет те, ку яхăнта пăрахăç тунă. Альш. Халĕ тата, çак яхăнсенче, тырă пулманнипе, ят сахаллипе юхха ере пуçланă вăл (он стал беднеть). См. яхăнта, яхăнччен.
(jаш), молодой. Микушк. «Яш ача ― молодой, высокий, стройный, красивый парень, красавец». Орл. II, 206. Çинче пилĕк яш ача. (Кисип, пест). Козм. Яш, яш, яш йинке вый вылятма тухсамăр. Хора-к. † Чон-чон, яш чон, сапор орлă сиктертрĕ, пӳрт алкуне хăпартрĕ, мамăк тӳшек сартарчĕ, çине утял виттерчĕ, виç каç витсе çураттăþ (= çывăрттарчĕ). Собр. † Лайăх арăм илес терĕм, яш йĕкĕтрен хăрарăм. Сёт-к. † Посăм-килĕм постав пак; посмăрласа çӳримарăм, ман яш ĕмĕр иртсе каþ (к┐ар'). СПВВ. ТА. Яш çын — çамрăк çын. КС. Яш çын, средних лет. IЬ. Вăл ватă мар, яшă халĕ. IЬ. Яш ача, молодой парень (в песне). Срв. вăтам çын «человек средних лет». || Молодой человек, юноша, молодец. N. † Шопашкар чол çорч, шор чол çорч, пор ыр яша макăртать. Пшкрт. Яш (яшсам), молодец (молодцы). Шурăм-п. № 23. Ку яшăн амăшĕ ман аннен хунямăшĕ пулать, терĕ. Б. Чураш. Киле ваттисем те яшшисем анчах юлнă. Ядр. † Яшăм, яшăм яш ĕмĕр, яштах иртсе карĕ-çке. || В след. песне описка. Юрк. † Яш-яш (чит. ям) урам, ям урам, пасар урамĕ пулĕ вăл.
(jэн'), сторона (склоняется только с афф. 3-го л.). N. Унăн икĕ енĕпе вăрман. По двум сторонам его лес. Т. М. Матв. Пĕр енче хир, тепĕр енче вăрман. (Кĕрĕк). Регули 1148. Хола енчен килчĕ. Прибыл со стороны города. Чхĕйп. Шырланăн (промоина) ял енчи хĕрне (край). Регули 1150. Ман ен(н)е пăх, конталла. Смотри в мою сторону. М. Васильев. А, вăл енне кайсассăн, ан ти! ая кĕрес çук. Собр. 429°. † Ай мулла, Ярмулла! Ярмулларан сăра илтĕм, пĕр енĕн чусĕ çук. (Искаженная п.). Бюрг. † Эпирех те каяс çулсем çинче икĕ енĕпеленех канавлă. По обеим сторонам дороги, по которой мы должны ехать, канавы. Орау. Енне-енне виçшерĕн тăраççĕ. Становятся по трое на каждую сторону. Юрк. † Енне-енне вуникĕ кусуй чӳрече кастарчĕ. По обеим сторонам вырубил по 12 окон. Сред. Юм. Енчен-енне тайкаланса пырать. Качается из стороны в сторону. || Бок. N. Эп сулахай енне выртсан, çывăримастăп. Мне нельзя (я не могу) спать на левом боку. Шибач. Пирĕн кин, тет, ача турĕ, тет; пĕр енĕ хĕвел, тет, пĕр енĕ ойăх, тет. Хыпар № 8, 1906. Енчи хĕррисене (аяккисене) шывлă тăмпа сĕрсе якатас пулать. Края боков нужно сгладить, обмазав мокрой глиной. || Календ. 1907. Икĕ енни тавлашнă чух, председатель вĕсене килĕшме ӳкĕтлет. При споре двух сторон председатель старается примирить их. Ст. Чек. Пуçма-пуç улăшрăмăр, пĕр енчен те сĕтев паман. Поменялись без всякой придачи (баш-на-баш), ни одна из сторон не дала придачи. || Сторона села; страна N. † Ула кĕсрен тыйхине хăях утă та йорĕ-чĕ; çакă ен хĕрсене мăк сухал та йорĕ-ччĕ. N. Пирĕн еннереххисем. Те из них, которые находятся (живут) ближе к нам, в нашей стороне. Регули 1151. Хăйсем ен(н)е каяççĕ. Отправляются в свой край. Альш. Çĕрпӳ енчисем эпир. Мы со стороны Цивильска (наша родина около Цивильска). О сохр. здор. Хале ĕнтĕ эпир хамăр пурăнакан енчи çимелли япаласем мĕнлине, хăшĕ кирлине пурне те пĕлтĕмĕр. || Отношение, Hinsicht. Ст. Чек. Вăл енчен калама çук. В этом отношении и говорить нечего. Хыпар № 33, 1906. Вĕренес енчен те тĕлĕнмелле вĕренеймеççĕ. В отношении учения они тоже не очень-то успевают. Беседа чув. 7. Христос тĕнĕ енĕпе тутарсем ун чĕрине пит ыраттарса пурăннă. Чет. пути. Халĕ ĕнтĕ Америкари çынсем епле пуян, пур енчен те (во всех отношениях) малтан пыраççĕ. Истор. церк. Ĕненекенсен хушшинче пĕр енчен те йĕрке пулман. || В значении послелога. Чума. Çавăнтан кайран вара çын е вилес енелле каять, е сывала пуçлать. Хыпар № 31-2, 1906. Вăл татах пăлхану енне шухăшлĕ. Псалт. 48,5. Юмахпа каланă енне хăлхама чикĕп, вăл юмаха псалтир каласа ăнлантарăп. Сборн. мол. Вăл ман енне хăлхине чикрĕ, ĕнтĕ хам кун-çулăмра ăна чĕнĕп. Регули 1149. Хĕвел ен(н)е çавăрăнчĕ. Обернулся (лицом) к солнцу. Сред. Юм. Кĕр енне кайсан (к осени) çанталăк сивĕтет вара. Синерь. Ир енне. К утру. Макка 110. Пирĕнтен хĕвел-тухĕçĕпе çур-çĕр енче. От нас на северо-восток. IЬ. 72°. Ялăн çур-çĕр енче. К северу от деревни. Альш. Качча кайсан, ачу-пăчупалан вăл еннелле пăхма вăхăт çук вара унта (когда пойдут дети некогда будет этим заниматься). IЬ. Турă енне те ытларах (больше) шухăшлаççĕ. IЬ. Чăп ĕç çыннисем чăвашăн авланса, качча кайнисенчен пуçласа ватталла çывăхарнисем таранччен. Вĕсем лешсем пек ял сутне кĕмеççĕ, лешсем пек юмăçĕ-вĕрӳçĕ енчех лармаççĕ. || В чувашизмах. Юрк. Нимĕн тума пĕлмесен (тăва пĕлмен енне) ăна та кăна та шухăшласа пăхаççĕ, чăвашсем вилменнине кура вăсенĕн тĕнне кĕрсе чăваша тухма та шухăшлаççĕ. П.П.Т. Вăсем аптранă енне (не зная, что делать) ак епле тунă... Сир. 113. Чун тарăхнă енне ӳпкелешем пĕреххут. Буду жаловаться в горести души моей. Ч.С. Эпĕ вара ним тăвайман енне (не зная, что делать), хупаха кайса лартăм. Баран. 28. Çи-халĕ ăна, çавăнтах шăлă шанса кайĕ, тесе пырать, тет, нимĕн тăвайман енне. Ч.С. Вăл унта, нимĕн тăвайман енне, вут çуннă тĕле сăхманĕпе витнĕ. Альш. Микулĕ каланă: çапла çав, вăл пуяс енне чукун та юр çинчех пĕçерет тенĕ. N. Аптăранă енне ним калама пĕлмесĕр суеçтертĕм. Хыпар № 37, 1906. Хресченсем хăш тĕлте, аптăранă еннипе: куланай параймастпăр, тесе, приговорсем çыра пуçларĕç. || Страница. КС. Икĕ енне те вуласа тухрăм. См. пит.
(jэпсэ̆рэ̆л'), лежать пластом, «без всякого вида и формы» (как пояснил сообщивший). Ядр. Вăт сана укçа! Вырт халĕ епсĕрĕлсе! (говорит дурачок убитому им священнику). Орау. Тепри эпĕ курнине курсан, эпĕ чăтнине чăтсан, пурăнаймĕ-ччĕ, епсĕрĕлсе анăччĕ (= анĕ-ччĕ). IЬ. Ак ĕнтĕ каллех епсĕрлчĕ (развалился; гов. о лежащем чел.). IЬ. Тепри пулсан, çантах епсĕрлĕ-ччĕ. Если бы кто другой, то не выдержал бы таких ударов судьбы («тут же развалился бы»).
то же, что ерĕç. Сред. Юм. Ерĕшеймелле мар. Нет времени (недосуг). Сказки и пред. чув. 42. Янтрак: халăх! ман вăхăт çук халĕ, ерĕшместĕп, тесе, чакма пуçларĕ. N. Эпĕ хам ывăннă та, суйма та ершместĕп. Я сам так устал, что не нахожу сил и врать. N. Ерĕш= ерç. || Быть порожним, не занятым (о вещи). В. Олг. Коршок ерĕшмес. Горшок занят.
приставляется в песнях после конечной гласной слова для заполнения стиха. Янтик. † Пиреех те çырнă çын ачи лартăр халĕ çулĕ çитиччен.
оскорбление (словами), обидное слово. || Назв. духа. Т. VI. 42. Йывăр сăмахне килĕшпе така тăваççĕ. Малтан валлене така тăврăм, унтан таса турра така тăврăм, çырлах. Халĕ йывăр сăмахне така тăватăп, çын илнĕ тăрăх турра йывăр сăмахне сир. Кунтан йывăр тивет-и, лерен-и, кăнтăрла-и, каç-и. Çакăнпа йывăр сăмахне сир, чӳк çырлах.
(jыды̆), то же, что йыт. См. йăтă. Юрк. † Çĕтĕк кĕрĕкĕ татăкĕ йытă вĕрнипе çурăлат. Орау. Йытта ан йĕкĕлте (= ан çĕтĕлтер). Не дразни собаку. Сред. Юм. Эс те учитĕле тохсан, луччĕ йытта сăмсана касса парам! (Так говорят, когда уверенно знают, что собеседник не может быть учителем). IЬ. Пуçа йытта хывнă та, ĕç хушсан, та ĕçлемес. (Ссылается на болезнь, притворяется и не делает того, что ему велят). Б. 13. Йыттăн хӳри кукăр, ăна шанма çук. (Послов.). IЬ. Йытă мăнтăр та, çиме юрамасть. (Послов.). КАХ. Çырлах, аслă кĕлĕ! Кама тимен, ху валеççе пар. Ачăна-пăчăна чар, йыттусене пирĕн выльăхсем патне ан яр. (Моление киремети Питтури в «тайăн сăра»). Б. Тимĕр йыттăн сӳс хӳре. (Загадка: иголка с ниткой). Т. М. Матв. Йытă аллипе ĕçлетĕн. Работаешь спустя рукава. Сказки и пред. чув. 14. Йытă урипе утиччен, сивĕре шăнса çӳриччен, лаша кӳлсе ларас та, ним хуйхи те пулас мар. Чăв. й. пур. 7°. Çыраканнине сĕтĕрсе килес те, йытта хĕненĕ пек (как собаку) хĕнес! Орау. Йытă пек япăлтатса çӳрет. СПВВ. Х. Йытă хăй хӳри çине сысмасть, теççĕ. (Послов.). Нюш-к. Ĕлĕк авал турă, этеме ыраш панă чух: ыраш кирлĕ-и сана? тесе, ыйтать. Çын: кирлĕ мар, тет. Ыраш тĕпĕнченех пучахлă пулнă; ыраш пучаххи çурри анчах юлать. Тепре ыйтать. Çын ун чухне те: кирлĕ мар, тет. Çавăн пек темиçе хутчен ыйтса та, çын: кирлĕ марах, тесе пырать. Ыйтмассайран ыраш пучаххи кĕскелсе пырать. Турă юлашкинчен ыйтсассăн, çын: кирлĕ мар темелле-ччĕ, тет, анчах йытă: хам-хам! тесе янă та, çавăнпа халĕ пирĕн ыраш юлнă. Йытă лайăх мар вăл, тесен, йытă усракансем çак сăмахсене каласа кăтартаççĕ. Собр. Йытă шуйттана сиссе (чуя) çĕрле вĕрет, теççĕ. Т. Григорьева. Килте йытă пăтратманне ялта яшка пĕçернĕ, теççĕ. Дома не умел замесить собаке, а в деревне сварил похлебку. (Послов.). N. Эсĕ йытă! терĕм. N. Конта йытă пуç те полĕ! Здесь, чай, чорт знает что есть! Сред. Юм. Йытă самăр та, пусма юрамасть. Хоть собака и жирна, но на закол не годится. Собр. 74°. Йытă, тесен — çăмĕ çук; этем тесен — сăнĕ çук. (Послов.) Ала 91. Çакă кĕçĕн тăванĕ (брат) мĕн курман вăл! Вăл курнине ялти йытă та ан куртăр (того, что он перенес, не дай бог испытать деревенской собаке). IЬ. 31. † Пире: салтак кай (= салтака кайĕ), тесе, ялти йытă каламан пуль; çын та сисмер — кайрăмăр. Т. М. Матв. Эй, алли-урине йытта касса пама! Юрк. Йытă хĕлле, сив вăхăтра, питĕ хытă шăнса: эх, кунтан ăшă пулсан (= çăва тухсан), çула, шăрăх вăхăтра, шăмăсем тултса, пӳрт тăвăттăм (шăмăран пӳрт тăвăттăм), тесе, калать, тет. Изамб. Т. Халь уччиччĕлсем нумай: йыт кутне тапсан, уччиччĕле тивет (т. е. учителями хоть пруд пруди). N. Йытă выртман вырăнта выртăрăмăр пулĕ (валялись везде, где попало). N. † Йытă çăварне аш кĕрсен, хăçан каялла тухни пур? (Солд. п.). Орл. II 235. Хура йытти çакăнса тăрать хĕрлĕ йытти ăнах (на нее же) вĕрет. (Хуран вут çинче). Сред. Юм. Йытă хăй хӳри çине сысмас. Никто сам себя не хает. (Буквальный перевод: «собака на свой хвост не испражняется)». Чăв. й. пур. Хăне те (его), йытă вилли пек, çĕре тирпейсĕр чикнĕ (опившегося зарыли без отпевания). || Неблагодарный. || Пес (брань). Сказки и пред. чув. 47. Эрехне таçта хăй пытарчĕ те, пирĕн çине калать тата, йытă! СТИК. Çав Ваççа йыттиех (ce chien de Vassia) тунă пулĕ. Вероятно, это напроказил мерзавец (пёс) Вася.
нахальничать. П. И. Орл. Йытăланса çӳрет (= сĕмсĕрленсе çӳрет), нахально лезет везде с целью получить что-нибудь. Тюрл. Исе карĕ мана йытăланса (как собака) вăрмана. Увел меня нахально в лес. Орау. Йытăланса тухăп-халĕ. Выйду нахалом, наложивши бесстыжую харю.
(jыш), хозяин. К.-Кушки. Çав çĕр йышĕ вилнĕ. Собр. Вăкăр йышне пуçĕ çук, теççĕ. (Послов.). Янш.-Норв. Вăл укçасене (принесенные людьми, больными глазами и чирьями, для умилостивления духа) кĕлет йышĕ пуçтарать те, кашни уйăхра тен (= тенĕ) пекех, тӳркĕллине чӳк тăват (духу тӳркĕлли, живущему в клети). Хурамал. Хăна-кил йыши ăна ыраш пăтти пĕçерсе çитернĕ. Собр. Йытти йышне палламасть, теççĕ. (Послов.). N. Йыши йыттине палламан пек пулат, теççĕ. (Послов.). Тоскаево. Тăрансан, йытти йышне тапăнат, теççĕ. (Послов.). Изамб. Т. Ку лаша йышĕ паллă мар. || Жених. Изамб. Т. Йыш тухĕ-ха. Жених найдется. IЬ. Старик (муж) вилсен, киле кӳртес, тесе, калаçтаркаларăм та, йыш тупăнмарĕ (не нашлось жениха). || Муж. Изамб. Т. Халĕ ĕнтĕ йыш çинчен шухăшлама та çылăх: ватăлтăм ĕнтĕ. Хĕрĕхе пусап та... Теперь уж грех и думать о муже ― состарилась, мне уж сороковой год.
двух сортов. N. Эпĕ халĕ пахчана икĕ йышши вăрлăх акрăм.
йол, (jул, jол), оставаться. К.-Кушки. Михĕ хваттире юлнă. О сохр. здор. 57. Тата ĕнтĕ пирĕн вĕлле хурчĕ пылĕ çинчен пĕлесси анчах юлчĕ. N. Юлнă ĕçе юр пусат. (Послов.) N. Никам та килмесĕр юлма пултараймасть. Каждый обязан явиться. Регули 243. Эп киле йолнине вăл корчĕ. Он видел, как я остался дома. Истор. Пĕр çын юлмиччен шыв хĕррине кашни тĕне кĕме анччăр. Качал. Йăван тухнă чухне сылтăм енчи пичкинчен ĕçрĕ, тит; вăйĕ ĕлĕкхи паках юлчĕ, тит (у него вернулась прежняя сила). Шинар-Бось. Пĕр карттус çырларан пĕр çырласăр юлтăм. Чинер. Эсĕ килтен тухнă чух, Микула сывă юлчĕ-и? Альш. † Пирĕн пек айвансенчен мĕн юлать? Мĕн выляни-кулни, çав юлать. Г. Т. Тимоф. Çăкăр юлмиех çитрĕмĕр. Дожили до того, что остались без хлеба. М. Сунчел. Çăмăр учукне хыт-çухана тухасси пĕр эрне юлсан тăваççĕ (за неделю до пара). СЧЧ. Уншăн вăсен чӳк туман çĕр (место) юлмарĕ пулĕ; юмăçа кайман ял юлмарĕ пулĕ (ради больного всех йомзей обегали). Хĕрлĕ Урал 1921, № 10. Çурчĕсем пĕр юпа та юлмиччен çунса пĕтрĕç. Дома сгорели до тла. Чăв. й. пур. 29. Ачисем хăнчен çамрăк юлнă. Дети остались после него малыми. Бюрг. † Пире илес тиекен кăçалхи çул ан кĕттĕр, килес çула ан юлтăр (пусть не останется до будущего года). Сёт-к. † Сакăр така пусакан... сакăр сар хĕр пăхакан инке-арăмпа йолакан. Ст. Айб. † Савса сарă хĕр шыракан инке-арăмсăр юлакан. Кто ищет себе в жены красавицу, не получит и вдовы (см. инке-арăм). Ч.С. Вĕсем мун-кун иртсенех, çимĕк çавăн чул эрне юлчĕ, çавăн чул кун юлчĕ, тесе, калаçкалах тăраççĕ. || Отставать. Ст. Шаймурз. Пирĕн шухăш улат каялла. Изамб. Т. Ман лаша чилаях юлнă иккен. Янтик. Ача урапа хыçĕнчен чупса пыраччĕ: эп те пырап! тесе; хай ашшĕ ал-чăмăркки кăтартрĕ те, ача тăра юлчĕ (отстал). N. † Йăваш хĕр юрланă чух, пуян çынсенĕн ывăлĕсем юлни çук. Çутталла 71. Çуна хыççăн пĕр утăм юлми сиксе пырать (не отставая ни на шаг). Завражн. Манран пĕр виç аршăн йолса (или: кайра) отса пычĕ (шёл). Юрк. Суха сухаланă, утă çулнă, авăн çапнă, вăрман каснă, пур ĕçе те ĕçленĕ — арçынсенчен пĕртте юлман. Шигали. Чупсан-чупсан, пирĕн Петĕр ятлă юлташ, ырса, юла пуçларĕ. N. Ĕçрен полсан, эпех мар, ман шăлăм (sic!) та мантан нумай йолмасть. НТЧ. Элеккан килĕнчи ĕçĕ те хăйĕнчен кăçта юлнă, çавăнтах тăрат, тет (в том положении, в котором он их оставил); арăме ни ĕçлеме, ни юмăçа кайма аптăранă, тет. К.-Кушки. Ĕçрен юла пуçларăм. Я стал отставать от работы. Юрк. Хăй ватă пулсан та, ĕçрен юласшăн мар (работает). || Уйти под снег. N. Калчи ытла вăйлă йолмарĕ. || Быть ограничену. Альш. Çапла пирĕн тăхăр ял çĕр вăл вĕçĕнче Сĕвене-кăна юлать; Сĕве урлă каçаймас. || Не попадать куда. Çĕнтерчĕ 32. Пĕр-маях Кеорки салтакран юлса пымалла пултăр. || Прекратиться. Толст. Санпа туслă пуласси кунтан юлтăр ĕнтĕ (прекращаю дружбу с тобою). || В отриц. ф. ― потерять способность к отправлению естественных функций (вследствие утомительной работы, гов. о частях тела). К.-Кушки. Сӳс тĕве-тĕве аллăмсем юлмарĕç (навихал руки). Алик. † Хура турă лашине хура шыва ӳкертĕмĕр; пичи (ятне калаççĕ) кăмăлне, шăннам-ша(к)кăм юлмарĕ, урам-алăм (sic!) юлмарĕ. Шибач. † Тĕрне (= тăрна) çимен пăрçине пире коккăль туса парчĕç, шăлăм-çăварăм йолмарĕ. Курм. † Тем хамăра полас пак (невеста), çĕрне-конне пĕлмерĕмĕр, пилĕк-çорăм йолмарĕ. || Избежать. N. † Çакă патша саккунĕнчен ниепле юлмалла мар. (Солд. п.). Чăв. й. пур. 18. Вара эсĕ ку ăлавран пĕтĕмпех те юлăтăн. || Перестать рожать. Ст. Чек. Ачаран юлать. Перестает рожать детей. IЬ. Хĕр-арăм хуйхă пусмăрланипе çамрăкларах ачаран юлат. || Остаться в живых. К.-Кушки. Вунулттăран пĕри те юлмарĕç. || О зачатии. Ст. Чек. Юлнă. Произошло зачатие. [Срв. КС. Арăмĕ, ăшне (хырăмне) ача хăварсан, упăшкине пăрахрĕ, тет]. IЬ. Манăн санран ача, юлчĕ. Я от тебя забеременела. || Пропускать. Суждение. Эрнипе ĕçкĕ пулас пулсан, эрнипе те ĕçкĕрен юлас çук (они). Н. Шинкус. Ĕçкĕ-çикĕ ĕççе çинĕ çĕртен те юлманскер, курнат, ку (кажется, не оставляет без посещения). С. Никçан пĕр кĕлĕрен те юлман вăл. С.П. Кĕлле каясран нихăçан та юлман. Шибач. † Лаша начар илес терĕм ― хак (чит. хак) йӳнĕ; хак (хак) йӳнĕшĕн тăрмастăм-ччĕ, соха пенчен (=панчен) йолас çок. || В кач. вспомог. гл. См. «Оп. иссл. чув. синт. II, 46. Виçĕ пус. нум. пус. мĕнле куç. 14. Çапла пирĕн çĕр начарланса юлнă. М. Сунчел. † Аçу-анӳ пур çинче выляс вăййăна выляса юл. Хурамал. Кăларсассăнах, çук пулса юлчĕ, тет пери (чорт). Сир. Ноеммин çапла икĕ ывăлĕнчен те упăшкинчен те тăрса юлнă (лишилась). Ч.С. Çапла вара вĕсем пĕр ĕнесĕр пĕр лашасăр тăрса юлчĕç (остались без лошади и коровы). Ч.П. Вĕренсе юл, тăван, çак юрра. Юрк. Тутарсем çапла пĕри те пĕри виле пуçласан, пĕтĕм ялĕпе хăраса юлаççĕ (можно и: ӳкеççĕ). N. Эпĕ матякне вучаха хутăм: пут! терĕ, пат! терĕ, Патĕр-ялне кĕрех кайрĕ, хура йытти вĕрех юлчĕ, выртан каска йăванах юлчĕ (перевернулась). Синьял. Кайăкне тимерĕ (не попало в птицу) тет те, тĕкĕ вĕçсе юлчĕ, тет. N. Вăл хутсем сире кирлĕ пулсан, илсе юлăр; кирлĕ пулмасан, каялла парса ярăр. Скотолеч. 33. Кĕсенĕ хăпăнса ӳксен (отстанет) унăн вырăнĕ хĕрелсе юлать. Орау. Паянхи кун юлашкинчен эреке ĕççе юлмалла; ӳлĕмрен эреке ĕçмелле мар закон тухнă, ырантан вара никам та эреке ĕçме юрамаçть. Янтик. Çапла кăлăх калаçаччĕç; унтан лешĕ кăне (= кăна?) çапла каларĕ те, ку тăра юлчĕ, ним калама та аптăрарĕ. Ч.С. Эпĕ ун сăмахне итлемерĕм, пĕчченех тăрса юлтăм. НТЧ. Юмăç вунçичĕ пус укçана илсе юлать. Леш (тот) киле тавăрăнать. Альш. Халĕ ĕнтĕ вăл кӳлĕ ăшăкланса юлнă (обмелело). Хыпар № 42, 1906. Ури айĕнчен тенкеле урипе тĕртсе янă та, Васильев çакăнса юлнă. N. Пĕри апат пĕçерсе юлнă (остался варить обед). М. Яуш. Вара ухмах касса юлчĕ, тет те (остался рубить лес), пичĕшĕсем хăйсен лутки çине ларчĕçĕ, тет. С.-Устье. Вара пысăк вырăс пĕчĕк вырăса как çапрĕ, тет те, пĕчĕк вырăс кăшт пĕшкĕнсе юлчĕ, тет. Хыпар № 29, 1906. Кӳршĕ вара хăй ĕненнĕ пекех ĕненсе юлчĕ (поверил). || В некоторых чувашизмах. Юрк. Ашшĕ шухăша юлат. Отец задумался (о нужде своей). Ст. Шаймурз. † Çак тăвансем патне килсессĕн, юлнă кăмăлсем тупăнчĕç. О заступл. Эсĕ малашне пĕр ырăлăхран та юлмăн, тенĕ. Альш. † Лайăхах та килсе, сыв таврăнсан, тăшманĕсем юлĕç шухăша. N. Вилесрен-кăна юлсаттăм. Я чуть не умер («остался от смерти»). Чураль-к. Сăмахран полсан, эп çын айне йолаканни мар вара. Я на словах другому не уступлю. Ч.П. Шур укçу çине ан пăх, аппа, сăнă юлĕ ун çине. Макка 179. Малтанах куç чĕлхипе, ăншăрт чĕлхипе юлмасть. К.-Кушки. Эп унпа чисти алăсăр юлтăм (все руки отмотал).
набраться силы, поправиться. СПВВ. Е.С. Юл илни — ывăннă çĕртен выртса е ларса канни, апатланни. Тата пуян çука ере пуçласан, тепĕри ăна пулăшса, çĕкленсе кайни. СПВВ. Х. Юл илтĕм, поправился. Толст. Вăл хуппăн хĕррисем ӳссе тĕмескеленсе кайрĕç те; улма йывăççисем, аптракаласан-аптракаласан, юл илчĕç. Шарбаш. Чирлĕ çын йăл (йол) илет. Больной человек выздоравливает. || Шибач. Йол илме поçларĕ. Начал богатеть. В. Олг. Вăл халĕ йол исе. (Так говорят о поправившемся человеке или животном). N. Çакăн пирки малалла йол илессе ĕмĕтленмелли пĕре те çок.
заставить упрашивать. См. йăлăнтар. Н. Шинкусы. Вĕсене хытăрах юлăнтарашшĕн; манăн халĕ унпала пит тытăнсах тăрас килмест, терĕ иккен вăл. Изамб. Т. Мĕн юлăнтаратăн? Что заставляешь себя упрашивать? (гов., когда приглашают).
йопа, (jуба, jоба) столб. СТИК. Çак юпана вайкăнтар-ха. Свали-ка этот столб. Изамб. Т. Йăлт çунса кайнă, юпи те юлман. Каша. † Ылттăн юпа пулăттăм, вăйă варринчен тухмăттăм. Чув. прим. о пог. 48. Хĕвел юпа пек тухсан, çăмăр пулать (хĕлле сивĕ). Если солнце восходит столбом, будет дождь (зимою – мороз). Персирл. Тĕлекрам(-грам) йопи, тĕлеххон йопи. Пазух. Вăрман хĕрри юманлăх, çинчен икел суйлар-и те, тĕпне юпа тăвар-и? N. Вăл (моя невеста) вилсен, каллех шăннă юпа пек тăрса юлтăм. Юрк. Хапхаран кĕрсен (по возвращении с кладбища), урапа çинчен ансан, хапха хыçĕнчи юпа йĕри-тавра виçĕ хут çаврăнаççĕ. Сред. Юм. Чохăн çол çинчи правăка юпаран юпана (от столба к столбу) лектерсе пыраççĕ. || Столб, изображающий собою покойника. См. К. Прокоп., Похороны и поминки у чув. Макка 231. Чăн пирвай вĕсем юпа касма каяççĕ. Вил. йăл. Выльăх пуснă вăхăтрах юпа тума тытăнаççĕ. Юпине хырăран тăваççĕ. Авалхи чăвашсем чултан, тăваткал касса, тунă. Халĕ те хăшĕ чултан тăваççĕ. Чулне, хуларан илсе килçе, малтанах хатĕрлесе хураççĕ. Юпине çын евĕрлĕ тăваççĕ: сăмсине тăваççĕ, çăварне. Юпине непременно кутăн тăваççĕ. Макка 191. Унтан, масар çине çитсен, юпине лартсассăн, ун çине пĕр укçа çапса кӳртеççĕ, унтан тата ун çине пĕр çурта çутса лартаççĕ. Çав çапса кӳртнĕ укçине: кун çути пулать; çав укçа çуттипе вилнĕ çын леш тĕнчере çӳрет, теççĕ. Вил. йăл. Юпа çинче лармалли каç. N. Юпа çинче ларнă чух никама та йĕме хушмаççĕ. Тăванĕсем йĕнине курсан, вилнĕ çын та йĕрет, тет. Макка 212 и 215°. Унтан вара каçпа юпине хускатаççĕ; юпа хускатнă чухне купăс каласçĕ, юрлаççĕ, макăракан та пур, пурте пур. Унта тата ташлаççĕ, ташлакан çынни витрене укçа ярать, вăл укçи мĕн чӳлĕ пухăнать, пурте купăççа пулать. Çапла юпине те иртерсе яраççĕ. IЬ. 190°. Юпа, тесе, ак мĕне калаççĕ: йăвăçран этем манирлĕ тăваççĕ те, ăна вăрмантан вара исе килеççĕ; çавна, масар çине кайсан, лартса хăвараççĕ. || Поминки. Чхĕйп. Авал вилнĕ çына (sic!) юпа акă мĕле (sic!) тунă: вăлсам уна улт эрнерен тума пĕлмен, çимĕкре тунă, кĕркуне (sic!) тунă, тата çăварнира тунă. Ст. Чек. Юпи иртсен, ултă кунтан, ăрăтнипеле пухăнса, каçалапа хутăштараççĕ, пурне те ĕлĕк вилекен çынсене те пĕрле, çурта çутса, хутăштараççĕ. (На осенних поминках). Макка 190. Унтан вара, юпине çитиччен, кашни-эрне каç хываççĕ. IЬ. 192°. Унтан вара çутăлас еннеле (sic!) юпа иртерме каяççĕ. IЬ. 214°. Çулталăк иртсен, унăн юпине тăваççĕ. N. Унтан тата тăххăрĕмĕш, çирĕмĕш, хĕрĕхмĕш кунне. Татах çав кунсенче юпа тăваççĕ С. Йопи çинче пусни (на поминках). Беседы на м. г. Çын вилсен-тусан, пумилккине (юпине) чăвашла ирттерсе, вилнĕ çын чунне хуйхăрмалла тăваççĕ: пумилккере, купăс-кĕсле е шăпăр, сăрнай-мĕн каласа, ташлаççĕ, сикеççĕ; юрлаççĕ-кулаççĕ, шăнкравсем çакса, купăспа, сăрапа масар çине лашапа кайса, йĕркерен тухаççĕ: вут чĕртсе, ташласа, юрласа, ашкăнаççĕ; сăра чĕрессисене, куркисене, çапа-çапа çĕмĕрсе, масар çине пăрахса хăварса тавăрăнаççĕ. М. Сунчел. Çиччĕшне туса иртерсессĕн, хĕрĕх кун иртсен, хĕрĕх пĕрмĕш кун каçхине, асăнса, юпа тăваççĕ. Каçпала юпа тума выльăхсем пусса, çимĕççем пĕçерсе хураççĕ; пуянтараххи прик (= пĕр-ик) витре эрех илсе, хатĕрлесе хураççĕ. Пурне те хатĕрлесе пĕтерсен, вăрмана юпа касма каяççĕ. Малтан унта кайма сăрасем, эрехсем, хывма куймаксем хатĕрлесе хураççĕ. Пурне те хатĕрлесе пĕтерсен, лаша кӳлсе, шăнкрав çакаççĕ те, вăрмана юпа касма каяççĕ. Вĕсен хыçĕнчен пĕри юналутпа купăс каласа пырат. Вĕсем унта кайнă чухне çапла юрласа каяççĕ:\nХура пĕлĕт юха-çке,\nПирĕн ĕмĕр ирте-çке;\nХура пĕлĕт юхнă чух,\nХăçан çăмăр çуманни пур?\nПĕр вилнĕ çын юпа тунипе\nХăçан чĕрĕлни пур?\nВĕсем тата нуммай юрлаççĕ, анчах эпĕ пурне те пĕлместĕп. Вăсем, вăрмана çитсен, лашисене тăвараççĕ, вара вут чĕртсе яраççĕ те, вут кутне куймаксене, сăрисене, эрехсене вут кутне лартаççĕ. Вара, пĕр çăка касса илсе, пĕр вĕçне шӳретсе, çĕре çапса лартаççĕ, пĕр пуçне икĕ пуслăх укçа çурса хураççĕ. Тата: вилнĕ çынна çиме, тесе, тенкелсем, сĕтелсем, кĕперсем тăва-тăва хураççĕ. Вучĕ йĕри-тавра юрласа, купăс каласа, ташласа çаврăнаççĕ. Виçĕ хут вут йĕри-тавра ташласа, юрласа çаврăнсан, хываççĕ те, киле таврăнаççĕ. Киле таврăнсанах, сасă кăлармасăр ĕçме-çиме пуçламаççĕ. Пирвой виççĕн е тăваттăн, шыв хĕрне кайса, пĕшкĕнсе лараççĕ те, çапла каласа юрлаççĕ:\nХура чĕкеç чĕкĕлтетсе килет,\nПирĕн (вил. ят.) килет вăхăчĕпе.\nÇула пулмасăр нихçан та чĕкеç килмест,\nВăхăт çитмесĕр никам та вилмест. \nСасă кăларса килсен, пӳртрисем: ăçта кайрăр? тесе, ытаççĕ. Сасă кăларакансем калаççĕ: (вилнĕ çын ятне) чĕнме кайрăмăр, теççĕ. Çапла калаççан-тусан, юпана пуçласа яраççĕ. Вара çĕрĕпех ташласа юрласа ирттереççĕ. Çутăлсан, шыв хĕрне кайса, хывса килеççĕ; унта илсе кайнă савăтсене пĕрне те каялла илсе килмеççĕ, çавăлтех салатса хăвараççĕ. Чăвашсем юпана çапла ирттерсе яраççĕ вара. IЬ. Çав çын вăл каç çавсен юпине ирттерет иккен. Он делал в тот вечер по них поминки. IЬ. Пăртак хыврĕç те, юпа халăхсем Раман пичче патне кĕрсе кайрĕç. Шел. 22. Юр юрласа, ташласа, тăваччĕçĕ юпасем. В. Олг. Ашшĕ каласа хăварса улне: мана, тет, йопа çине лаша парăр, тет. Изванк. Аннене пытарса килсен, тепĕр кунчех каçхине (пумилккине) юпине иртерчĕç. Ун чух иртермен пулсан, ĕç пĕтмесĕр те иртерес мар тет-чĕç; тата унччен тиркесси, терĕç. Çын вилсен, юпине иртермесĕр ни кĕпе-йĕм, ни тăла тавраш çумаççĕ, ни кăмака шăлмаççĕ. Ват çын вилсен, кирек хăçан та майлă пулсан, тиркемесĕр хăвармаççĕ. Ача-пăча вилсен, аплах тиркемеççĕ, çинчех юпине иртереççĕ. Пирĕн патри çынсем, ват çын вилсен, вăл çамăрăк (sic!) мар, çавăнпа тиркес пулат, теççĕ. Çапла тиркенине вăсем вилнĕ çынна хĕсепленĕ (= хисепленĕ) вырăнне хураççĕ. Чертаг. Йȏпа — поминки (улт эрнерен). || Брань. Хорачка. Изамб. Т. Мĕн юпа пек тăратăн? Что ты стоишь как столб? (То же выраж. и у КС.). || Кол. В. Олг. Тораево. Тата амăшĕ икерчĕ пĕçерчĕ, тет те, карта юписем çине тире-тире çӳрерĕ, тет. Пшкрт. С┐идэт пэ̆р карда jоβи п┐атн'а. мэ̆н э̆с' лэксэ̆р ты̆рады̆н? т┐этjоβаjа. (В зап.-козм. говорах столб, а также и мачта, называется тонката. У др. чув. посл. слово озн. пень). || Рубль. СТИК. Пĕр юпа парас-и, мĕн тăвас? (гов., когда секретничают, при продаже или покупке). || Юпа — король (в картах). К.-Кушки. См. чирку.
(jур), месить (тесто), болтать. М. П. Петр. Юр — месить, болтать съестное (нимĕр юрас). N. Хуратул çăнăхĕнчен хуранта мимĕр юраççĕ (заваривают завариху). Сказки и пред. чув. 5. Кин, васкаса, çавăнтах сĕтпе юрчĕ (замесила на молоке) виç юсман. Изамб. Т. Унтан ыран çимĕç пĕçерме чуста юрса лартаççĕ. Макка 10°. Килте йытта юрманне ялта яшка пĕçернĕ, тет. (Послов.). Тайба. † Çу çине тинкĕле юр, тусăм, мана çиме чĕн, тусăм. Сёт-к. Кĕçĕр ута пĕр çаврăм йорса патăм (замесил лошади). Хыпар № 8, 1906. Атьăр халĕ, юрнă-юрнă, исмаса çăрарах юрар. В. Олг. Ут йорат, утсам (утсане) йорат. Месит лошадям. Ib. Утсане йорса парас. СПВВ. Т. Лашасене юрса парас, теççĕ. Шибач. Утсене йорса пар. Хурамал. Яшка çине юрмалли çук (= хушмалли çук).
небольшие ямы. Сред. Юм. Эпир çур. çĕршыв 16. Чавсанайпа шкул хушшинче кивĕ çăва (масар) выртать; çав вырăнта халĕ те лакăм-тĕкĕм. Ск. и пред. 58. Унтан лакăм-тĕкĕмсем тăрăх урлă та пирлĕ турта пуçларĕç. Кан. Пур лакăм-тĕкĕмсене те, çул хĕррисенех тасамарлăхсем тăкса тултарнă.
хлябать; шлепать. Ст. Чек. Ав ашшĕ аттине тăхăннă та, лакăштатса çӳрет (шлёпает). Халапсем 29. Çĕтĕк кĕпе-йĕмсемпе, çĕтĕк аттисемпе çул тарăх çав лакăштатса утса пырать. ЧС. Унтан ахлаткаласа тăтăм, йĕлтĕре (лыжи) йăтса киле макра-макра лакăштататăп. Сред. Юм. Пŏшă калуш лакăштатса пырать (хлябают). КС. Уксак çын лакăштатса чупать. ЧС. Эй ачам, ачам! мана нумай пулăшса пурăнтăн; шыв кирлĕ пулсан, кӳрсе параттăн; халĕ интĕ никама та хушма çук, яланах хамăн лакаштатас пулать (придется шлёпать, т. е. ходить).
плоский. Сред. Юм. Тюрл. Лапка сăмсо, плоский нос (этому противопол. шӳреке сăмсо). || Приземистый. Мусир. † Лапка хурăн айĕнче пĕр çăмăрсăр ӳснĕ эпĕ. Собр. Пĕр лапка карчăка тăваттăн хурах тăраççĕ. (Тенкел). || Ширина, площадь. Сред. Юм. Ôрам лапкипе шыв юхат. По всей улице течет вода. N. Лапкипе выртакан пысăк çăпан (широкий чирей). Баран. 101. Çулçи (у мака) лапки çинче вакçеççĕ шăнăр. || Плоская сторона. Тюрл. Лапкипе хотăм. Я положил плоскую стороною. || Хлопьями. (О снеге). НИП. Лапка юр çăват. Идет крупными хлопьями снег (что бывает в теплую погоду), Изамб. Т. Эпир Чĕмпĕртен тухнă чухне лапка юр кăна çăватчĕ (хлопьями). Хурамал. † Лапка-лапка юр (крупный) çăвать, шурă пӳрт çине шуратать. Изамб. Т. † Лапка-лапка тăман çăват, çуна-ах та шăвайми тăват пуль. Пазух. Лапка та лапка, ай, юр çăвать, хура çĕре халĕ те, ай, шуратать. || Островками. ЧП. Аппа пахчи варринче лапка чие шăтайчĕ (выросла). || Лаптами. Тюрл. Лапка-лапка хора пĕлĕт („довольно большими кусками“).
назв. раст. Тим.-к. † Путенейăн йăвийĕ лаптак курăк айĕнче. Алик. † Путь, путь путене, чĕппи лаптак курăк айĕнче. Якейк. Лаптак корăк, вообще трава с большими листьями. Кр.-Чет. † Ĕлĕк Тари пор чохне пӳрт хыçпеле сокмакчĕ; халĕ Тари карĕ те, лаптак корăк шăтса ларч, оксак пыркка çиса яч.
садиться; сидеть. В. С. Разум. КЧП. Ку çын лармасăртарах тăрать. Чуратч. Ц. Пукан çине (на стул) ларчĕ те, каçчен те тăмарĕ (просидел, не вставая). Артюшк. Вакона ларма вăхăт. Пора садиться в нагоны. N. Пĕр ларсан, тахçанчченех ларать вара. Если сядет, то сидит очень долго. Сред. Юм. Лар килте, кôтна хĕссе! Сиди знай дома! N. † Ларас тăрас саккине ука сарса хуччăр-и; выртас-тăрас выранне тӳшек сарса хуччăр-и. Çĕнтерчĕ 51. Паян ларас-тăрас килмест. Сегодня не хочется ни сидеть, ни ходить („стоять“). N. Мăн кĕрӳ пуринчен мала ларать, эллине сăра курки тытать; вара вĕсем виçĕ тапхăр тăрса лараççĕ; виççĕмĕш тапхăр тăрсан, сĕтел хушшинчен тухаççĕ те, каччин ашшĕпе-амăшне малти сак çине лартса, вĕсен умăнче икĕ тапхăр çаврăнаççĕ, виççĕмĕшĕнче пуççапма лараççĕ. N. Пĕр çулччин киле урапапа çунапа ларса кĕмест, анаçĕне (= ана çине) ларса кĕмест-тухмасть (молодушка). Б. Яуши. † Лаши лайăх, çуни лайăх лараканĕ çук. Юрк. Ун çумне кĕрӳ çуммĕн лараканни ларать. Юрк. Эпĕ, патша пулсан, ялан çапла кăмака çинче ăшăнса кăна ларăттăм. Ib. Икерчĕ çиме ларсан та, каллех çапла: ех, тет, эпĕ патша пулсан, яланах çапла çуллă икерчĕсем анчах çисе ларăттăм! тет. Сред. Юм. Ĕçессе нăмай та ĕçмен пик полчĕ, ларнăçĕм пôсать (постепенно пьянеешь) полас, ôра çине тăрап та, тайкалана тăрап. Чăв. й. пур. 23°. Хăй халĕ суккăр ларать ĕнтĕ, ниçта та тухаймасть. Регули 3. Вăл ĕçлеме ларать. Он садится за работу. N. Пит аван шыв хĕринче мĕлле пăр катăксем пĕр-пĕрин çине хăпара-хăпара ларса, каллех йăтăна-йăтăна анса кайнине пăхса тăма. || СТИК. Ларайман, ларса çитеймен, картне ларман (т. е. глупый). || Йӳç. такăнт. 52. Пурте кулаççĕ. Кĕркури, çиленсе, пуçĕпе сулкаласа, лара-тăма пĕлмест. Копăрла. † Ларас-тохас лайăх полтăр. Чтобы было хорошо с нею (с женою) выехать. Орау. Хăй ларса канимарĕ ĕмĕрĕнче (работала, не покладая рук). Туперккульос 25. Пӳртрен тухмасăр ларса ирттерсе, начар ӳсет, шурăхса каять (бледнеет). Сĕт-к. † Тантăш çони хора çони, ларса чопма шанчăклă. (Çăварни йорри). || Сидеть в тюрьме, под арестом. Альш. Елшелин хуралçисем кайса та лармаççĕ (не сидят в арестанской), ӳретникрен те хăрамаççĕ. Орау. Паян тăват тутара сут турĕç, тăватăшне те лармалла турĕç. Сред. Юм. Ларма кайнă. Пошел сидеть (в кутузку). N. Тĕрмере ларакансем, е персе вĕлернĕ çынсем хушшинче темĕн чухлĕ пĕр айăпсăррисем те лекнĕ (в 1906 г.): вилччĕр, ларччăр... тенĕ пек тăваççĕ. || Быть п. заседателем. Орау. Паян тăват тутара сут турĕç. Манăн тăватăшне сут тунă чухне те лармалла пулчĕ. || Сидеть на посиделках. Изамб. Т. Хĕлле хĕрсем ларма çӳреççĕ. Зимой девушки ходят на посиделки. Альш. Пĕр-пĕрин патне ларма çӳремелле. || Гостить (о девушках). N. † Ларма килнĕ хĕрсене алă çинче вылятрăм, ларма килнĕ хĕрсемпе хытăрах выльăр, ачисем! ЧП. Ларма пырăп. Сред. Юм. Ларма кайнă (девушка пошла, поехала в гости к родственникам). || Справлять (о некот. обрядах). Ст. Чек. Вара кĕрешченке кунĕ каçпа хĕр сăри? лараççĕ. || Сидеть в старых девах. О сохр. здор. Вăл тĕлĕшрен чăвашсен йăли пит аван: вĕсенĕн хĕрĕсем çирĕме, çирĕм икке çитсен тин качча каяççĕ; çирĕм пилĕке çитичченех ларакан та пулать вĕсен. Янтик. † Пиреех те çырнă çын ачи лартăр халĕ çулĕ çитиччен. || Сидеть на яйцах (о наседке). Ст. Чек. Ларат (чăхă ларат). Сидит на яйцах. Альш. Чăхă ир ларсан, тырă пулат, тет. (Примета). || Стоять, находиться (о вещах и предметах). N. Чăматан ларат. Стоит чемодан. N. Карташĕнче вăрманти пек курăк шăтса ӳссе ларнă. ЧП. Çеçен хир варринче пĕр хурăн, лартăр-а хирĕн илемĕшĕн. Янш.-Норв. Пирĕн çумра (рядом с нами), йывăç пахчинче, пĕр кĕлет ларать. ЧС. Темĕн чухлĕ пичке ларать. Стоит много бочек. N. Унта пилĕк мишукпалан çăнăх ларнă. Там стояло пять мешков с мукой. N. Чӳрече çинче кăкшăмпа (в кувшине) шыв ларать. N. Улăм урисем темĕн чухлĕ лараççĕ. N. Вăрман ларать сип-симĕс. N. Тепĕр пуçĕнче тутлă шерпет ларат, сим-пылпа тутлă шерпет хушшинче ылттăн тарилкке ларат. Орау. Ку шыв пӳртре виç сахат ларнă. N. Тинĕс патне çитсен, тинĕсре пĕр карап ларнине курнă. Ядр. † Эпир çăварни чупнă чух ларан-йывăç хумханать, выртан каска тапранат. Могонин. Ларан йывăçа хоппине сӳсен, мĕнле хăрса каять, çанашкал çав çын хăртăр, тет. N. Ăçта-килчĕ-унта хупахсем, хытă курăксем унта-кунта ларатчĕç. Торп-к. Урапи чупмаçть, тет, пĕр вырăнтах ларать, тет. Орау. Ку йăвăçăн тымарĕсем çирĕп халь, нумай лармалла. Дерево крепко держится на корню. Тогаево. Онччен те польмин, пĕр пысăк икĕ хутлă пӳрт лара парать. Эпир çур. çĕршыв 15. Ту вĕçĕнче чылай аслă униче (укăлча) выртать. Кунта, хапха патĕнче, ял юпи ларать, халăх пӳрчĕ ларать, вут сӳнтермелли машшин, пичĕке, пакурсем, тата урăх хатĕрсем лараççĕ. || Остановиться (в движении). Орау. Армансем ларчĕç (иногда говорят: шыва ларчĕç). Мельницы (водяные) остановились (стали) от половодья. || Устояться (о пиве). Якейк. Пирĕн сăра ларсах çитмен-хе (не устоялось после процеживания; дрожди еще не сели на дно). || Осаждаться. N. Хăйăр тырă акас вырăна та ларать, çарана та ларать. || Широко задевать основанием. Орау. Суха-пуç ытла ларса пырать, ăнмарĕ („купташки“ своей выгнутой поверхностью задевает за землю. Зависит от неудачной установки сохи). || Лежать (о вещах). Çăкăр кăмакара ларат (но: çăкăр сĕтел çинче выртат). || Находиться (о корнях растений). N. Темĕн пысăкĕш йывăçсен те тымарĕсем çиелтех лараççĕ. || Упасть (о стреле). Абыз. Ухă çав старикĕн пӳрт çине ларнă. N. Йывăç юппине (на развилину дерева) юр ларнă. || Садиться, становиться плотнее. Орау. Çуркуннехи çăмăрпа çĕр ларать, теççĕ ваттисем. || Замерзать (о реке и пр.), о ледоставе. Альш. † Çерçи чак-чак тăват-çке, Атăл пăрĕ ларат-çке. АПП. Сивĕ енчен çил вĕрсессĕн, Атăл ларнине çавăнтан пĕл. || О снеге. Девлезеркино. Юр ларчĕ. Снег сел (осел). || Выправиться (о вывихе). ЧС. Ĕнтĕ, кин, ачун алли ларчĕ. N. Нумайтарах, ĕçлесен унăн алли-урисем каллах хытса ĕлĕкхи вырăна лараççĕ. || Отзываться, вредить. Изамб. Т. Лашана кĕçĕнтен йывăр турттарса çӳретсен, лашан куçне ларат (ослабеваег зрением), теççĕ. N. Ытлашши çийӳ чире ларать. || Осесть (о строении). Альш. Пӳрт ларнă ĕнтĕ пирĕн (осел). || Иваново. Урай хăмисем, никĕс пĕренисем, тата кăмака ларса юлнă (остались без осадки). || Сесть (о материи). Трхбл. Брюки ларнă. Брюки сели. || Оседать. Туперккульос 4. Çын çăварне, сăмсине ленкеççĕ, кăкăра лараççĕ, тĕрлĕ май çын ăшне ленкме пултараççĕ (бактерии). || Загрязниться. АПП. † Сакăр тиртен çĕлетнĕ сар кĕрĕке кирĕк лармĕ, тесе, пĕлтĕр-им? В. Байгул. † Çуса çакнă шур сурпанне кирĕк лармас, терĕç пуль. || Увязнуть, застрять. О сохр. здор. Е, апат çисен, шăл хушшине пĕр-пĕр япала ларса юлса çĕрсе тăрать. Кума-к. Эпĕ лапрашне (= лапра ăшне) антăм-лартăм (вдруг очутился в грязи, в топком месте). Шурăм-п. Филип сурăх хыçĕнчен чупрĕ, анчах ури пылчăка ларнипе кайрĕ-ӳкрĕ. Чув. пр. о пог. 304. Пăр ларса йолсан, çул йывăр пулать. Если лед останется (на берегах), год будет тяжелый. || Заходить (о солнце). N. Хĕвел анăç хĕрелсен, пĕлĕте ларсан, çăмăр (тăман) пулать. || Прибавлять (ветви, коленца). Альш. † Мĕшĕн кĕрлет-ши çав хăмăш? Сыпăкран сыпăка ларасшăн. Ib. † Мĕшĕн шавлат-кĕрлет çав вăрман? Туратран турата ларнă, тет, çав вăрман. Карабаево. Улма-йывăççи çеçкене ларса иртнĕ. || Закалеть. Ст. Чек. Çăккăр вут начар хутнипе (от плохой топки) пиçеймесĕр ларса каят (около нижней корки тесто уплотняется и не пропекаетcя). || Заниматься; служить. Туперккульос 18. Пĕр туперккульос чирĕ çинче кăна ларакан тухтăр çав чир çинчен, çĕнĕ япаласем мĕн тухнине (напр., открытия в области медицины) пĕтĕмпе пĕлет. ГТТ. Ача-пăчапа пурăнакан çынна, ку ĕç (литературная работа) çинче кăна ларсан, пурлăх тĕлĕшĕпе хĕнтерех пек (трудно с экономической стороны). Орау. Кунăн çĕрĕн хут çинче ларакан çын шурса каять (бледнеет). Образцы. Ай-хай, хĕрлĕ чĕрем, çутă сăнăм, шур хут çинче ларса шурăхрĕ. Истор. Ялан ĕç çинче ларса, тата ытларах сывăмарланнă. N. Çирĕм пилĕк çул тиякра ларчĕ. N. Вăл ĕç çинче лармаççĕ вĕсем. Они этим делом не занимаются. Яжутк. † Пуртă тума тимĕрç çук, тимĕрç ларма çырма çук. || Расположиться, расселиться, поселиться. Юрк. Тинĕс хĕрринче ларакан хула. Ib. Эпĕ пурăнакан савăт (завод) пит аван çĕрте, çаранта шыв хĕрринче ларат (расположен на берегу реки). Янших. Б. Сăр шывĕ хĕрринче ларат (город). Юрк. Чăвашсене ытти çынсенчен уйрăм ялсемпе ларма хушнă. Демид. Пурăнсан-пурăнсан, кун патне таркăнсем, вăрăсем килсе лара пуçларĕç, тет. || Приставать, прилипать. Орау. Тĕмпек (ял) тăнĕ (глина) лармаçть (т. е. не держится), умпа кăмака шăлма юрамаçть урăх. Якейк. Ларать = çыпăçать. Ib. Кăçалхи пак çор аки тума çăмăлне корман: пĕре те лармаçть. Ib. Хăш çол çĕртме тунă чохне те ларать (= тăпра соха тимĕрпе калак çомне çыпăçни). Ib. Олăхри аная тунă чох ларса пăçлар, аран туса пĕтертĕм. КС. Суха-пуç ларать (накопляется земля, и она плохо пашет), вара ăна карлавпа тĕкеççĕ. || Приставать, останавливаться где-либо (о пароходе и т. п.). N. Çак пăрахот Шопашкара (-ра) ларать-и? Пристает-ли этот пароход в Чебоксарах? N. Пăрахот Шопашкарта лармарĕ. Шурăм-п. Халĕ Кĕнер-вăрри çыннисем чухăнланса кайнă. Пăрахут тахçанах ларми пулнă. Альш. Пулăçăсен киммисем лараççĕ унта. || Обходиться, constare. N. Мĕн чула ларчĕ? Во что обошелся (о цене). N. Хаклă çĕр илекене пит хакла ларать. || Получить убыток. Орау. Халь çăмартана кайсан, аллă тенкĕ ларнă, тит. || Остаться, проиграть (в картах). Сред. Юм. Кама ларчĕ? Кто остался? (во время игры в карты). Янш.-Норв. Лартăм. Я проиграл (в шашки). || Обмануться. N. Лаша илесси пит пысăк ĕç, ларасси нимĕн те мар (очень легко). || Находиться в сохранности, храниться. Полтава. Ăçта мулсем ларнине (где скрыты клады)... || Глохнуть (об ушах старика). ГТТ. Манăн хăлхасене ларнă çав ĕнтĕ, илтми пултăм. || Выходить (об урожае). О земл. Çĕнетнĕ çĕр тырра ĕлĕкхи пекех çимĕç парса тăрать, вара унта тырă аван ларакан пулать. Ib. Хура тăпра çинче малтан урăх япала хушмасан та, тырă аван пулать; анчах кайран-кайран вăл çĕр çинче те тырă ларми пулать. Альш. Кăçал тырă начар пулчĕ те, анара пит нумай пулнинче саккăршар урапа, унтан вара чухрах (похуже) пулнисенче пилĕкшер, ултшар урапа ларчĕ, теççĕ. Сорм-Вар. Ахматяк калать (медведю), тет: кашни çапмасерен (= çапмассерен) пĕр пăт çу ларать (каждый раз, как ты меня стукнешь молотком, на мне наростает пуд сала), тесе калать, тет. || Накопляться. О земл. Выльăх айне улăм сарсан, навус ытла лармасть. || Юрк. Шыва лар, быть затоплену водой. || Об обычае созывать знакомых к умирающему. ЧС. Анне вара пиччене атте çинче ларма çынсене чĕнтерсе килтерчĕ (велела позвать). N. Çын çинче ларни. || Доходить, попадать. Яргейк. Урпа утмăл кунта кĕрекене ларать, теççĕ. || Наступать. КС. Кĕр ларчĕ. Наступила осень. (Хĕл ларчĕ, но: çу килчĕ, çур килчĕ; Орау. Хĕл ларсах каять-и ĕнтĕ? Неужели уж так рано начинается зима? || Оказать действие. N. Ăна ларнă. Оказало действие на ум. || В качестве вспомог. гл. Сятра. Сан пит çине мĕнешкел (мэ̆нэ) моклашка токса ларса? N. Курăксем ĕнсе ларчĕç (выгорели от зноя). К.-Кушки. Эпĕ пĕрре шыв хĕрринче нуммай çĕрле пулă тытса лараттăм. Однажды поздно ночью я ловил на речке рыбу. Виçĕ пус. 17. Тăваттăмĕш çулне çĕрте курăксене кирлĕ япаласенчен виççĕшĕ тăнчах пĕтсе ларать. Ib. 19. Пĕр çын, ашшĕ амăшĕсем вилсен, ниме юрăхсăр хăйăрлă çĕр хуçи пулса ларнă. Кан. Мунчине вара шыв тухса ларнă. Яхать-Ошкăнь. Тар тохса ларать. Выступает пот. Букв. 1886. † Сĕт-пыл тулса ларинччĕ (см. сĕт пыл). Альш. Кас çĕнĕ пулса ларчĕ хайхи. Обстроился снова (после пожара), обновился (квартал). Ib. Пăхатăп – тиенсе те ларнă пирĕн лав (нагрузился). Яргуньк. Пуç тăрисене (на головах у них) улмуççисам шăтса, çитĕнсе, улмисем те пулса ларчĕç, тет. Синерь. Вăл, шаларах (дальше в воду) кĕрсе, хулне чăссĕр (= чăсрĕ), тет те, хулĕ сыпăнса ларса (обрубленные руки снова наставились), ачисене (своих детей) тытрĕ, тет. Сунар. Сăрт ĕлĕкхи пекех хăйне хăй хупăнса ларнă (холм закрылся снова сам собою). Орау. Вилнĕ çын чĕпĕтним сана, пĕтĕм çан-çурăмăнта, аллу-урусенче кăвакарса ларнă вырăнсем (синяки) пур? Ib. Сĕтел çинче ламппи çунса ларать (горит). N. Кам хăй валли инкек-синкек шыраса çӳрет, çав ăна чăнах та тупса ларать. БАБ. Эпĕ пăхрăм пек те, пĕр хуран сăмала вĕресе ларнине куртăм пек (во сне). N. Ĕлĕк вăл (это) çын ячĕ полнă, онтан сомах полса ларнă (стало нарицательным именем). СВТ. Çитменнине тата шатра чирĕнчен кайран (после оспы) нумайĕшĕ, чĕлхе çĕрсе, чĕлхесĕр пулса лараççĕ. N. Хăй пурăннă кун-çулĕнче пĕтсе, çĕрсе ларнă çĕртен пире çутта кăларчĕ (он). Пшкрт. Вырăсла пет йосон соляма (очень хорошо говорить) вĕренсе лартрăм (или: лартăм; научился). КАЯ. Ĕнер Тумия урнă йытă тулланă; урмалла-мĕн пулсан, мĕн курса ларас-ха! (что станем делать). Трахома. Тата пĕрер çул иртет те, хай сирĕн пĕлĕшĕр суккăрах пулса ларать. В. Олг. Онăн учĕ перĕн тырă çине вĕренсе ларса (повадилась). Изванк. Пирĕн пӳртре, ăçта кирлĕ унта (где ни попало, везде), çуртасем çунса лараççĕ (горят). Панклеи. Сĕрсенех (как только помазала), ачана ӳт илсе ларчĕ (наросло тело). Ib. Вăл пыркаласан-пыркаласан, çол йăлтах пĕтсе ларат (дорога кончается). Синерь. Кăмакара этем аш вĕресе ларать, тет. (Сказка). Кан. Çап-çуттăн курăнса, каллех тĕттĕмленсе ларчĕ. N. Тата темиçе анпар (так!) тырă туллиех тулса ларнă, тыррисем алăкĕсенчен тулалла юхса ларнă (сыпался), тет. Цив. Шыв тӳрех пӳрте кĕрсе ларчĕ. Вода сама вошла и поставилась в избу. N. Хайхи салтак тухрĕ; как тухрĕ, хайхи çутă сӳнсе ларчĕ. Никит. Питне-куçне хĕп-хĕрлĕ шатра пекки тухса ларчĕ. Ib. Лешĕ кушак-мĕн пулсан, ăна патакпа шаккаймалла-мĕн, вара вăл каллах çын пулса ларать (превращается в человека). N. Анса лар, спуститься; закатиться (о солнце). N. Чунлă япаласем çумне çыпăçса лармашкăн е çекĕлсем, е тăрăнмалли сăмсасем, е чĕрнесем ӳссе лараççĕ (у растений). N. Тепĕр куна хăварсан, вăл хытса ларать те, кирпĕч çапма хĕнтерех пулать. N. Çамрăк арăм çапла пулса ларнинчен пĕтĕм ял тĕлĕнсе, ăсран-халран кайнă (изумилась). Сборн. по мед. Пĕтĕм çан-çурăмне шатра тухса ларать. Абыз. Çĕлен çапрĕ те, Иван пакăлчак таран анса ларчĕ (в землю). Синьял. Турипе сулчĕ, тет те (он махнул гребнем), тинĕс пулса ларчĕ, тет. N. Вĕсемсĕр пуçне хула та пулса ларас çук (не оснуётся). N. Куçса лар. N. † Килкарт варнчи çармăк хорĕн (= хурăнĕ), кăçал касман полсассăн, ватăлсах ларĕ, терĕр поль. N. Мучи куçне шур илсе ларĕ. (Карнăк шăнни). У старичка сделается на глазу бельмо. (Замерзание окна).
понуд. ф. от гл. лар. N. Эп сĕтел çине (на стол) ларас теп.– Эп сана лартăп! (я тебе дам – сяду!). Ст. Яха-к. Ун чухне лаша пурри ача-пăчасене ним парса та пӳртре лартаймăн (их не удержишь дома). || Сажать. Ст. Чек. Çĕнĕ çул кунĕ чи малтан килекен çынна минтер çине (на подушку) лартмасан, чăхă лармас (курицы не будут сидеть на яйцах), тет. Актай. Ылттăн тупăка юман тăрăнчен илсе анчĕç, тет. Куна урапа çине лартрĕç (поставили), тет те, килнелле кайрĕç („Ларт, посадить и положить. В последнем случае употребл. только тогда, когда выражают бережное обращение“). Альш. Чим-ха, ав çав хĕвеланăç енчи пĕлĕт кунтарах килтĕр-ха, çавăн çине лартса ярам эп ку пукана. N. † Ларма килнĕ хĕрсене лартса ярас (отправить домой на лошади) терĕм те, лаши килте пулмарĕ. Ст. Чек. Уллах сăри курма пыракансене лартса (усадив) ĕçтереççĕ. Якейк. Эп паян вонпилĕк çăмарта çине чăх лартрăм. Орау. Мана лартса çӳрĕр-ха, мана лартса кайăр-ха! (везите, повезите, т. е. повозите, покатайте). Ib. Ĕлĕк хула хӳми тунă чухне чăн малтан тĕл пулнă çынна хӳме айне лартнă (закапывали), тит (не у чуваш). || Ставить, поставить. N. Кĕперĕн тепĕр енне пĕр шальçа (кол) лартса, ун çине шур явлăк (платок) лартса хăвараççĕ. Яжутк. Иван, киле çитсессĕн, паршисене (баржи) шыва лартса хăварчĕ, тет, хăй киле кайрĕ, тет. N. † Хура вăрман хыçне капкăн лартрăм, юртса пыран хĕрлĕ тилĕшĕн. Вишн. 73. Пусă патĕнче (у колодца) выльăх шăвармалли вăлашка тусан, ăна пус çывăхне лартас пулмасть. Юрк. Арăм, балыка (рыба) мĕшĕн кунта кӳрсе лартмастăн? Ib. Кирлĕччĕ малтан çуне кăмакана лартса ирĕлтерме. N. Наччас сăмаварне лартса ярас-им? (т. е. поставить и как бы предоставить его самому себе). Скотолеч. 12. Каçпа лаша патне каткапа шыв лартса парас пулать. N. Халĕ тин тасатрĕ (вымыла), епле сирĕн пек çын умне çумасăр лартатăн (поставишь немытые), тет. Истор. Лавне çул çинех лартса хăварса. Кан. Икĕ уйăх хушшинче виçĕ чăвашла спектаккăль лартрĕ. || Варить пиво. Альш. Арăмсем килте сăра лартаççĕ, сăра юхтараççĕ. Ала 82. Вăтăр пичке сăра лартрĕç, тет, тата пурин пуçне (на всех) пĕр пичке турĕç, тет. N. † Марье ухмах, хăй ухмах, хăй ухмах, уллах сăри хăй лартать, хăй лартать. Никит. † Улюн ухмах, хăй ухмах, куршак сăри хăй лартат. Альш. Амăшĕсем вĕсене пĕр çич-сакăр витре пек (приблизительно) çăра сăра, лайăх сăра лартса параççĕ. || Остановливать. Орау. Ваконсем лартакан çĕртĕ. В том месте, где останавливаются вагоны. || Поставить отметку (балл). Янтик. Сана миçе лартрĕ уччитлĕ? — Тăваттă! Сколько тебе поставил учитель? – Четыре! Орау. Сатачшăн виççĕ лартрĕ. По арифметике поставил три. || Посадить (дерево). В. С. Разум. КЧП. Хаçат çине çапрĕç: йăмра лартмалла, тесе. Çынсем пуплеççĕ: лартакан лартĕ, эпир лартмасан та, тесе [кто хочет — посадить,— и без нас дело обойдется(!)]. О сохр. здор. Урам хушшисене час ӳсекен йывăçсем лартса тултарас пулать. || Вставлять. СКАЗЗ 30. Чӳрече касса, алăк лартаççĕ. || Наносить (нанос и т. п.) Альш. Кăçал лартса хăварнă туйăн çине (на иле, на наносе) кăçалах курăк тăтса, темĕн çӳллĕш ӳсме тытăнать. Баран. 96. Тĕлĕ-тĕлĕпе (на дороге) юр лартнă; ура пуссан, хăш чух ана-ана каять. || Выправить вывих или перелом. Ст. Чек. Лартнă (сикнĕ алла е урана лартаççĕ). Магн. М. 12. Ора-алă хоçăлсан, лартакан, костоправ. || Impigere; всадить (топор). Альш. Пуртă тăршипе (ты̆ржибэ) пуçран лартăпин!.. Смотри, если я ударю обухом по башке!.. Ишек. Ачи пуртă илнĕ те, тӳрех упа çамкине лартнă. Хора-к. Никам та хой (= хăй) порни çие (= çине) портă лартмаçть. (Послов.). || Насадить на что. N. Ват çынсам похăнчĕç, патак тăррине косарсам, сăнăсам лартса, карĕç онта. Ой-к. Вара хай çĕлен Ивана хӳрипе çавăрса çапрĕ те, Ивана пилĕк таран (по пояс) антарса çĕре лартрĕ, тет. || Надевать. Ст. Айб. Пуçне (на голову себе) лайăх çĕлĕкне лартрĕ (старик). Кан. Хăшпĕр чух (иногда) мулаххайне те тӳнтерле е хăяккăн лартса ярать. || Устраивать свадьбу. Н. Седяк. Унтан вара хăтапа хата туйсене кăçан лартассине шухăшлаççĕ. Ib. Арçын туйне, хĕр туйне кăçан лартассине шухăшлаççĕ. Ск. и пред. 72. Тантăшăмсем пухăнсан, кĕçĕр туйне лартмалла. Альш. Çураçса, килĕшсе, лартса илсен, хĕрсем кунта хаклă. Ск.и пред. 72. Хĕвел ансан, каç пулсан, паян туя лартаççĕ. См. ib 73, 74. || Кипятить (самовар). N. Самавар ларт (у нек. хур). Поставь самовар. См. самавар. || Построить. Регули 752. Çак пӳрте номай полмаçт (недавно) лартрĕç. N. Хăш-хăш çын арман айне, арманне лартнă чух, ача чĕрĕлех лартаççĕ. (сажают). || Приделать. Ск. и пред. 12. Икĕ юплĕ хăрăкран ура лартрăм кĕсрене. || Обыграть. Янш.-Норв. Лартрăм (в шашки). || Обянуть, „надуть“, „обдуть“. Календ. 1904. Нумайĕшĕ лашапа лартнипе мухтанаççĕ, çынсем те вĕсене айăпламаççе (обман при продаже лошади). Ск. и пред. 43. Вăл мĕн те пулин халăха лартса, эрех ĕçмелли сăлтав (повод) тупасшăн. N. † Пирĕн кас каччи пит чее леш кас хĕрне лартмашкăн. Орау. Тĕлĕк (сны) мана лартать вăл. || Лгать. СПВВ. КМ. Лартатăн = суеçтеретĕн. N. Эпир пĕрре, хамрăн телей пулман пирки, ачасене çапла лартрăмăр (налгали). || Выпить. Орау. Çук, лартасах пуль ача, темĕскер пыр шăтăксем () пĕтĕмпех типсе ларчĕç ман. || Corie. Якейк. || В качестве вспомогат. гл. СТИК. Вăрра йывăç çумне çыхса лартрăмăр (привязали к дереву). Ib. Иккĕн-виççĕн тытăнчĕç те, ман алă-урана çыхрĕç-лартрĕç. Ib. Пĕрре хĕлле сивĕ шыв ĕçрĕм те, пĕр кунтанах хайхи эп сасăсăр пултăм-лартăм. Толст. Хырăмне çĕлесе лартрăмăр (зашили, собаке). П. Патт. 24. Шапи çăварĕпе (хулă) варринчен çыртса лартнă (mordicus apprehendit). Микушл. Вăрă кĕрсенех, ача пуртă илчĕ, тет те, алăка питĕрсе те лартрĕ (запер), тет. Урмай. Çĕлен Ивана хӳрипе çапрĕ, тет те, чăркуççи таран антарса лартрĕ, тет. Яргуньк. Çын чăнахах та упана çыхса лартрĕ (связал), тет. С.-Устье. Унтан кайран салтак, анса, сарай алăкне шал енчен çаклатса лартрĕ, тет. N. Вĕсем вара киммисене иккĕшне те çыран хĕррине кăларса лартнă. Изванк. Вăсем çын ăрама тухнине те кураймаççĕ, çынна та çиччас пăсса лартаççĕ (испортят). В. Олг. Ашшĕ колсарчĕ (= кулса ячĕ); хай омлаççия варинчен çорчĕ те, тирсе лартрĕ лайăх омлаç торатне; хошăкне сĕрсе лартрĕ самаскăпа, çыхса лартрĕ тоттăрпала. СТИК. Çанталĕк шăнтса лартрĕ (заморозило). N. Лашине чул юпа туса лартрĕ, тет. Лошадь его она обратила в каменный столб. (Срв. Сысна Иван лашине те, чул юпа пулнăстерне (так!), ĕлĕххин пекех лаша туса тăратрĕ, тет.) Абыз. Хĕр пӳрте кĕчĕ те, питĕрсе лартрĕ; старик çӳрерĕ-çурерĕ те, вилчĕ. Изванк. Çав касхине пӳрт чӳречисене питĕрсе лартрĕç (заперли). Т. VII. Çав патакăн пĕр пуçне (конец) шăтарнă, тет те, каллех питĕрсе лартнă (опять заделан), тет. Пшкрт. Порняма алăк хошшине хопса лартрăм (прищемил). Панклеи. Хĕр тӳрех (тотчас) алăка çаклатать-лартать. Полтава. Авалтанхи ĕмĕте (замысел) туса лартам хăль, тесе. Б. Яуши. Алăкне вăрă кĕрсенех питĕрсе лартрĕ, тет. Ердово. Хăш çул, шыв нумай чух, шыв хĕрĕнчи ялсене те шыв илсех лартать (совсем заливает). Якейк. Çанталăк сивĕтсе лартрĕ. Наступила совсем холодная погода. Совсем студено стало. Панклеи. Йăван хорăна вĕренпе кокарчĕ те, çичĕ çолхи ола кĕсрене кӳлсе ларттĕр (запряг). М. Васильев № 3,1. Соха тăвакан çын çакна (его) хĕрхенсе порăкпа хопласа лартать (покрыл). Кратк. расск. 22. Тулли хутаççисене ашакĕсем çинчен çĕре антара-антара лартнă. Букв. 1886. Пĕр каçхине пирĕн, тукăнпа (с ободьями) Чĕмпĕре каяс тесе, тиесе лартрĕç. Ib. 1904. Çӳлтен çăвать, аялтан шăла-шăла лартать (задувает мятель). N. Сăмавара крант çыпăçтарса лартрĕç. К самовару приделали кран. Сятра. Серете çуса лартрăм. Я вымыла пол. Ib. Шотласа лартрăм. Я решил. Кан. Çурт çийĕсене пĕтĕмпех витсе лартаççĕ. Ib. Вăт, куçа шур (бельмо) илсе лартрĕ. Пир. Ял. Чул кăларнă хушăра сасартăк çыран ишĕлсе аннă та, Арçенти Егорăва аяла туса лартнă (завалил). N. Чоаш кĕрĕкĕ тăхăнса лартнă (надел). N. Ĕçсе лартса (напился). N. Эсĕ чоашла лайăх вĕренсе лартса (выучился). Хорачка. Хырăн тотă — çисе лартса (наелся), ĕçсе лартса. N. Вăл пире темиçешер сехет юрлаттарса лартрĕ (или: лартатьчĕ, т. е. заставлял сидеть и петь).
ладно, хорошо. Ст. Шептах. Латнă (хорошо, что) стрилук па(л)лаканни (знакомый) лекрĕ, атто пирĕн вутта турттарса каятчĕ. Альш. Лешĕ калат, тет: халĕ качакасене кăларчĕ латнă, тесе калат, тет, пĕри.
понуд. ф. от лачăклат. Шурăм-п. Халĕ вăлă (= вăл) карчăка аллинчи çĕмрĕк çăмартипе çурăмран лачăклаттарчĕ (шлёпнул).
(лаζ’ы̆ркка), грязно; грязный (о почве). Ст. Чек. Ăрамра лачăркка. Ib. Хирте халĕ сухана (на пашню) тухма лачăркка.
ослабевать. СЧУШ. Халĕ, ватăлсан, ленчĕртетсе кайнă, пĕр вăйĕ те çук (у льва). || Болтаться. Ст. Чек. Ленчĕртетет = çакса хунă епеле (-япала) сулланса тăрать (раскачивается, напр. ашăлли). Цив. Терĕш ленчĕртетсе пырать. Тяж болтается.
(лы̆ҥгы̆р), подр. качанью в зыбке. Альш. † Лăнкăр-лăнкăр сиктернĕ чух (когда ты качал меня в зыбке). Ib. Ах аттеçĕм, аттеçĕм! сăпка çинчи ача чух лăнкăр-лăнкăр силленĕ чух (вар. сиктернĕ чух), иç парасла марччĕ-çке (вар. ăс параттăн, аттеçĕм, халĕ епле парăн-ши?). [Хĕр йĕрри]. Перев. части посл. фр. см. Оп. иссл. чув. синт. II, 276, IV. || Максимк. Лăнкăр-лăнкăр! — подр звонким звукам в горле пьющего воду. См. ланк.
тихий, спокойный; тихо, спокойно. Сунт. Халĕ ĕнтĕ лăп çил вĕрет, хĕл сиввине çĕмĕрет. Янтик. † Улма-йывăçĕсем лăс кăна, эпирех ĕçер-хе лăп кăна. Икково. Çанталăк лăп полчĕ (лăпланчĕ). Стало совсем тихо (о погоде). Ст. Чек. Аслă ăрам лăп пулать. Дик. леб. 36. Тинĕс те, епле лăп пулсан та, хĕрринчи шыв çăмăллăн хумханса тăни яланах паллă унта. Образцы. Мерчен куçлă куккук вĕçсе кайсан, ылттăн лăслă чăрăш лăп пулать. N. † Улма-йывăç ларат лăп кăна, унăн, ах, çулçисем лăс кăна. N. Çил чарăннă та, çанталăк лăпах пулнă. ТХКА 105. Ман ăш-чик лăпах пулчĕ. ПВЧ 129. Ял-йыш та хошши лăп полтăрччĕ.
(лабы̆р), подр. хлопанью крыльями. Городище. || Подр. кипению. Якейк. Шу вĕренĕ чохне лăпăр-лапăр тăвать. || Очень грязный и вязкий. Якейк. Лăпăр (лы̃бы̃р)-лапăр çолпа пымалли та çок. Нельзя ехать по очень грязной и вязкой дороге. || Грязный. Ст. Чек. Ирсĕр, лăпăр-лапăр, юхан-шăтан, сĕлекелĕ. || Кое-какой, неважный, дрянной. N. Сайра çыннăн лăпăр-лапăр йывăç ларткаланă: пилеш-çĕмĕрт-хăва пекки, е пăçина-акартси (бузина и акаци). N. Лăпăр-лапăр йывăç (дрянные). || Хлам. Питушк. Пуçтăрас çак лăпăр-лапăрсене. Срв. Сред. Юм. Пит лăпăр-лапăрлă япалана хаклă парсах ан илĕр (не чистый). Ib. Алкомне кам лăпăр-лапăр илсе кĕрсе тôлтарнă ôнта (натаскали сору)? ГТТ. Акă сире хамăн лăпăр-лапăрсенчен хăшне-пĕрне (некоторые) пуçтаркаласа яратăп. (Сказано о рукописях). Альш. Халĕ ĕнтĕ унта шăтат лăпăр-лапăр курăк. || Ненастная погода. Городище. Лăпăр-лапăр тăрат. Стоит ненастная, (или грязная) погода. СТИК. Кĕркунне çанталăк питĕ лăпăр-лапăр пулат. Ib. Лăпăр-лапăр вăхăтра (в грязь, в слякоть) çула кайма тиврĕ.
подр. неодинаковому скрипению. Сред. Юм. Çын тиенĕ ôрапа лачăр-лачăр! туса пырать. || Расхлябанный. Сам. 76. Лăчăр-лачăр урапа тайкаланать туллипе. Сред. Юм. Лăчăр-лачăр ôрапа = начар ôрапа. Кр. Чет. † Лачăр-лачăр орапи навос тăкма йорĕ-ши? (о старой телеге). Орау. † Лăчăр-лачăр урапа çĕмĕрлессĕн туйăнать. (Туй юрри). Ib. Ку лăчăр-лачăр кăнчалаççипе ним арлас килмеçт! Ку арçынсем пирĕн хĕрарăм старăсти анчах пулса пурăнаççĕ (только любят распоряжаться). || Грязный (хлюпающий). Орау. Лăчăр-лачăр çулпа ăçта каян халĕ? N. † Лăчăр-лачăр лачака кăвакал кӳлли пулайрĕ.
(л’э̃гэ̆, Пшкрт: лэ̆ҕэ̆), перхоть. Изамб. Т. Пуçра лĕкĕ нуммаййипе тура та кĕмес. О сохр. здор. Çав шатрасем (сыпь) пĕр виç-тăват кунтан пĕтеççĕ те, вĕсем вырăнне лĕкĕ ларса юлать. (Корь). СПВВ. ИА. Мур лĕкĕ пек йĕрсе (= ерсе) килет, теççĕ. СПВВ. ЕХ. Лĕкĕ – пуçри çӳпĕ. Зап. ВНО. Пуçне лĕкĕ тулнă. || Белые волоконца, отделяющиеся от грубого холста при трении его, напр., о сукно и пр. Яргуньк. Якейк. Поставпа потклаткă хошшинче сĕркеленсе лĕкĕ тăкăннă. || Маленькие частицы различных предметов, примешавшиеся к воде. Якейк, Шура лĕкĕ нумай, ĕçме япăх. Янтик. Пит лекĕллĕ ку шыв, пăх халĕ мĕн чул ларнă стаккан тĕпне! Зап. ВНО. Кăвакал сăмси лĕкĕ ăшĕнче, карчăк кучĕ кĕл ăшĕнче. || Сор, пыль. Сред. Юм. Лĕкĕ ларнă = тусан ларнă.
(л’э̆м), чуть тёплый. НИП. Шыв лĕм пулнă. Вода стала чуть тёплой. (Срв. „шыв лĕп пулнă“). Орау. Пирĕн çак пӳрте юсиччен, тем чул хутсан та, ăшăнма пĕлмесчĕ. Халĕ, юсасан, кайран лĕм ăшă пулать. Те {{anchor|DdeLink684946946368}} „сивĕ пĕрене“ тухса ӳкрĕ (выпало, т. е. выкинуто), темскер. || Совершенно, совсем, вовсе. N. Пушă хирте лĕм сас-чĕвĕ те çук. N. Ĕлĕкхи, çамрăк чухнехи илем пичĕ çинче лĕм те çук.
с одной стороны. || Потихоньку; постепенно. N. Пĕр май порнатпăр. Живем так себе, средне. N. Халĕ килте пĕр май пурăнатпăр (живем потихоньку). Юрк. Тепри те ăна хирĕç, савăнса: турра шĕкĕр халĕ, тăван, пĕр май çӳретĕп. Ху епле, аван çӳретне, чипер пурăнатна? тет. Вишн; 64. Ача çурални çур çул иртсен, сĕтне пĕр май ытларах, шывне сахалтарах илсе хутăштарас пулать. || Постоянно, всё время. Янш.-Норв. Итем кати хыçне тухса, прех май ют яла пуç сырма каяççĕ. СВТ. Çав шатра лумписем (= хăмписем) шуралса улт-çичĕ кунччен пĕр маях (всё) ӳссе çитĕнеççĕ. || N. „Пĕр май“ же или в кровном родстве (брак) разрешался в 7-ой степени.
имеющий одну сторону. || Потихоньку одинаково, средне. Юрк. Эпĕ ĕлĕкхи пекех пĕр майлă çав пурăнатăп (живу попрежнему, одинаково). Халапсем 31. Пурăнасси мĕнĕ, пĕр майлă, вилеймесĕр, пĕр-пĕччен çав пурăнатăп халĕ (одна). Юрк. Халĕ пилĕк килли те (все пять домов) хăйсене хăйсем пĕр майлă аван тăраççĕ. Регули 975. Пĕр майлă поплеççĕ. Говорят одинаково.
удаваться, поправляться. Чăвашсем 16. Нимскер туса та мая килмен. Хăй, виличченех, пĕтĕмпе çĕрсе кайнă. Бес. чув. 4. Ĕç мая килми пуçласан, вăл кăшкăрма тытăннă. ЧС. Тете вара хăй: сирĕн юмăçăрпа (с вашими йомзями) çаккăнта выртнă çĕртех вилсе кайăн; тархасшăн мана Хăят пулнитсине пăрахăр, унта мая килмĕ-ши, терĕ. N. Çавăнпа халăха çĕнĕрен тĕрĕслесе тухмалла; анчах ĕлĕкхи пек тĕрĕслеме мая килмест. Ст. Чек. Мая киле пуçларĕ. Стала принимать определенную форму. Ib. Кĕлеткӳ мая киле пуçларĕ ĕнтĕ. Ты стал полнеть, поправляться наружностью. (Говорят про худого или обезображенного, когда он начинает поправляться). || О сохр. здор. Чăххăн ӳчĕпе çыннăн ӳчĕ пĕр мая килет (подобны, одинаковы и т. п.). || Прийти к согласию. Орау. Мая килчĕ. Согласился. СЧЧ. Çемьесем (наша семья) хăйсен йăлине пăрахма пĕртте мая килмеççĕ: авалхи йăлăна пăрахасси пулать-и (разве можно)? Пирĕн атте-аннесем те çав йăлапа пурăннă; вăсем пурăннине эпир те пурăнăпăр халĕ, тетчĕçĕ.
сообразно. Альш. Кĕвĕ каланă маййăнах тата тек (всё) унталла та кунталла... Çавăрăнаççĕ (в хороводе). Ib. Вĕсем хăшĕ-хăшĕ халĕ те астăваççĕ вырăсла вĕреннĕ юрăсене. Анчах вăл юрăсене вĕсем хăйсене маййăн (на свой лад) юрлаççĕ. Ib. Урисем (т. е. обувь) вĕсен тутарла маййăнччĕ (как у татар). Ib. Кусем çав хĕре йăтнă маййăнах (кутăн тытса), кĕрӳшĕ, пĕтĕм туй халăхĕ, çав каччи ашшĕ-амăшĕ умне пырса, тăраççĕ — пуççапаççĕ. (Невесту вносит в избу, положив ее себе через плечо, тĕтешĕ). Ib. Елшелин те хирĕ (поле) çапла маййăнах (таково же). || Правильно. N. Маййăн, правильно (напр, родиться). См. кутăн.
веха, вешка. N. Çол хĕрне (= хĕррине) маяк лартнă. Альш. Маяка тăвăр лартнă çула ансăртарах хăварса лартнă маяка. С. Алг. † Хăмăшне маяка çыхаççĕ, аслă çул хĕррине кăларса лартаççĕ. N. † Ай-ай-ай, маяяй, сӳсмен пăяв сулахай; маяк касма карăм та, пĕчик пуртăна тытса илчĕç, кукăр кутне кукăртрĕç. Буин. † Аслă çулăн маякĕ пурте хурăн маякĕ; çакă ялăн хĕрĕсем пурте хуçа хĕрĕсем. СПВВ. ЕХ. Маяк — çул палли. Бюрг. † Палан-йывăç ларат маякра, тайăла ӳкет çилпеле. Юрк. † Çилтăманта каç çӳреме çухаласран маяк пур. Абыз. † Сирĕн ялсене пирĕн ялсам аякран та маякран такăй (= так) парас тиç халĕ. (Свад. п.). Юрк. † Аслă çулăн маякĕсем пурте çĕмĕрт патакĕсем. || Фамильное прозвище. К.-Кушки. || Маяк.
(-н’э), впредь, в будущем. Юрк. Акă малашне авланас тетĕп; авланса ярсан, унта, тăкса яма мар, çитми те пулса тăрĕ халĕ! Орау. Малашне ватăлса килетпĕр ĕнтĕ. N. Малашне мĕн полĕ ĕнтĕ. N. Паянтан малашне. Сред. Юм. Кон таранччин чипер пôрăннăчĕ те, малашне мĕн полать.
(мар), не (отрицание). Ала 10. Эпĕ уна (с нею) çыпăçас мар та (если не...), манăнне сăмсана йытă çитăр! N. Тĕнче хĕсĕр мар. (Послов.). N. Хаклă таварсем анчах, мар-и онăн! Алекс. Нев. Шăммисене пĕрте хăварар мар! (давайте не оставим!). N. Улма кирлĕ мар-и? — Мĕн улми тата! Не хочешь ли (не издоли) яблоков? — Какие там еще яблоки! Альш. Унта та пĕрттех каймаççĕ мар. Тяпшяево. Эпĕ курпуна курмасăр вилес марччĕ. Не хотел бы я умереть, не увидев конька горбунка. Регули 269. Он (вăл) тытмалла мар. Ib. 270. Она тытмаяла мар. Ib. Эп паян ĕçлеме мар (не на работу) кайрăм. Ib. 272. Паян ĕçлес мар пирĕн. Ib. 281. Окçа кирлĕ маршăн та каймастăп эп онта. Ib. 414. Паян лапра мар. Сегодня не грязно. Ib. 33. Паян ĕçлемелле мар-и? Ib. 109. Эп конта мар (не здесь) ĕçлесшĕн, эп лере ĕçлесшĕн. Ib. 110. Эп конта ĕçлесшĕн мар кисе. Ib. 1152. Икш мар кирлĕ, пилĕк кирлĕ. Ib. 1464. Эп ялта порнатăп, холара мар. Ib. 1465. Эп холара мар порнатăп (или: холара порăнмастăп), эп ялта порнатăп. Ib. 1490. Ашшĕ мар (мар анчах), амăш те килнĕ Ib. 1492. Эп çулла мар анчах пырса, эп хĕлле те пырса. Ib. 1493. Тытма мар, пре те коримăрăмăр. Ib. 1495. Эп илме мар (не покупать) кисе, эп сотма кисе. Ib. 1496. Корма (корасшăн) мар анчах кайса эп, поплеме кайса. Ib. 1497. Вăл мана пама мар (не только не дал, но), кăтартмарĕ те. Ib. 1498. Вăл мана кăтартнă мар, пачĕ те она (не только показал, но и дал). Трхбл. Вуннă, темерĕç-и вара? (в Ст. Семенк.: „вуннă терĕç мар-и вара?“), Орау. Пилĕк çухрăм пулать-и унта? — Пиллĕк мар, улттă та пулать пуль. Ib. Эсĕ маншăн Иван арăмĕ; Иван арăмĕ марри пĕрех (жена ли ты Ивану или: нет — для меня безразлично); эпĕ санран уншăн-куншăн хăраса тăмастăп. Другие варианты того же высказавания: „Маншăн эсĕ Иван арăмĕ пулни нимĕн те мар“— „Санран: Иван арăмĕ, тесе, хăраса тăмалла-и-ха.“ — „Ав кала, такăш пулнă (какая персона!) Иван, арăмĕ!“ Халапсем 21. Кунта халĕ те çын пур мар-и? тесе уксах-чăлахĕ (хромой чорт) чипертерех çӳлелле пăхкала пуçлать. Юрк. Памасан, лайăх марне пĕлет.— Знает, что не хорошо, если не дать. Орау. Кайимасть те мар-и-ха вăл паян? Может быть, он и не поедет сегодня? Н. Шихабыл. Çав турăсене çилентерес мар, тесе (чтобы не прогневить), вĕсене парнесем панă. N. Вуй (= вăй) полма мар (у меня не только нет силы, но), ора çине тăримастăп. ЧС. Çав çынсем варринче лаша тесен, лаша мар; ĕне тесен, ĕне мар,— темĕскер тăрат. Аттик. Вĕсем çавăрăннă чух (во время опахивания) çырма та çырма мар, ту та ту мар, вăрман та вăрман мар (т. е. ничего не разбиарают), тӳрех шатăртаттарса (напролом) сухаласа каçса каяççĕ. (Хĕр-сухи). Панклеи. Çак лоткă айĕнче (под этой лодкой) халь çок мар-и итлесе выртакан (нет ли подслушивающего)? Байгул. Унтан упăшки; тултан кĕрет те: ку мĕн тата? тесе тĕлĕнсе каять. Арăмĕ: Иван пичче мар-и-ха [да (ды̆) это дядя Иван]; пĕлĕм (блины) çиме чĕнтĕм те, пырне типĕ пĕлĕм лартса вилнĕ пулас, хам çу илме тухсан, тет. П. И. Орл. Хайхипе калаçса пăхмăр-ши, калаçма аванах мар мар пулсан?— Не поговорите ли вы с тем человеком, если это не представит неудобства? (Заметьте повторение „мар“). Орау. Тутар мар мар-и? Может, не татарин он? Ib. Каяс мар мар-и? Не оставить ли намерение итти-то? (т. е. может быть, лучше не пойти). N. Çилентермелле мартарах каларăм. Я сказал об этом осторожно, чтобы он не рассердился. Ск. и пред. 104. Пилеш хĕрес çан алра пур марччĕ ара ун чухне? N. Ĕç-ха тырă пулнă чухне, кăçал тырă çук мар-ха! (не нет, т. е. есть). Çĕнтерчĕ 29. Чухăнсем çинине курас марччĕ. N. Ним мартан та нумай усăллă япала тума пулать. КС. Эс апла калатăн та, вăл апла мартарах пулмалла. Ты говоришь так, но оно (это), повидимому, не совсем так. Отн. употр. отр. „мар“ см. Опыт иссл. чув. синт. I и II. Различные говоры представляют здесь некоторые особенности, при чем иногда не исключена и возможность иноязычного влияния.
(мазар), кладбище. СПВВ. ЛП. Масар, çăва, куринке, вилĕ карти. Альш. Масара, масар хĕресне алăпа тĕллесе кăтартма юрамас, теççĕ; тĕллесе кăтартсан, кача пурнене юн тухаччен çыртас пулать, тет, хăвăнне; ахаллĕн вилет, тет. Кан. Масар çине карта тытман. Кладбище не огорожено. ГТТ. Пăсташ тасатнă çĕрте: масар пуçĕ, масар пуçĕ арăмĕ, масар есрейли, масар вупкăнĕ, масар кăлависем, камансăрсем, теççĕ иккен; пĕр 21 чина яхăн хисеплеççĕ. Н. Седяк. Масар çинче вут курсан, шуйтанлă тукатмăш вилнĕ çын, теççĕ. П. Лебеж. Аслă ялта автан авăтать. (Масар, çăва). || В бранных и т. п. выражениях. СТИК. Масар турттăр. (Ылханнă чухне). Мыслец. Масар (так!) кайтăр! Провались он в преисподнюю! (народное: в трисподни; брань). Пшкрт. Эй масар аччи (чит. ачи), ста маккарта çӧретĕн! Хорачка. Эй масар! апла марччă (-чы̆), капла тумаллаччă (-чы̆). || Придает оттенок досады, недовольства. Орау. Укçи çук-им масар (чит. мазар, мазар’), пуян титчĕç-çке ăна? Разве у него нет денег, ведь его считали богатым? Ib. Таçта масарта çӳрет ĕнтĕ паян кунĕпе! Я. Турх. Каясси масарĕ, каймасан та пырĕ-ха! СТИК. Кашкăр-упа масар = такшин („неопределенно чей или незнай чей“). Рекеев. Пӳлĕх турăран та аслă-им масар? Пшкрт. Эх масар, манса карăм! Ib. Эх масар аччи-пăччисем! Тюрл. Сыс (т. е. брось, оставь), мĕн масар тăватăн омпалан! В. Олг. Еккей масар, лайăх полмарĕ ман! (нехорошо, плохо сделал). Орау. Ку кам масар (чит. мазар’) тата? Это что еще за субъект? Юрк. Майру масарĕ, çĕр кăна çаттăр ĕнтĕ! КС. Ывăль-и масар-и çавăн. Сын ли его, кто ли... Ib. Мĕн масар çанпа çыхланан? К чему (зачем) ты связываешься с ним? Н. Сунар. Манăн куç-пуç та витĕрех мар (плохое зрение), темĕн, эпĕ кашкăр масар курмарăм (я что то незаметил никаких волков). Уравйш. Упнер çинчи Хапăссем, Санар пуçĕ масарсем. Конст. чăв. Унтан эпĕ: ах кукка, сывă пул! Пĕртен-пĕр куккамăр пур, ăна та пулин таçта масарта, ют патшалăхра, Турăк çĕрĕнче çухатса пурăнатпăр!.. терĕм. СТИК. Такшин масар ачи пек хăтланан! Скверно себя ведешь! (Гов. детям). Юрк. Митукăн амăшĕ те шарт тĕлĕнет: ачу масарĕ, ку Митук, кама шуйттана хучĕ-ши (в какого это он чорта уродился)? тет. Орау. Тура шăхличи масарĕ, эп ун çине алă сулăттăм уччиттĕле лайăх çĕре кайсан! N. Атте: сĕвес мар (шкуру с палой лошади)! Стараста сӳнине пĕлсен, темĕн укçана çитерĕç хамăра, стараста пĕлсен, сăранă масарă, çĕр тĕпне кайтăр (провались к чертям и кожа)! тет. ЧС. Эй вутту масару! уншăн çуртăма çĕмĕрсе пĕтерчĕç; çунса кайнă пулсан, луччă çĕнĕ çурт лартăттăмăр; N. Эпĕ халĕ те надсмотрщик пулса пурăнатăп, тем масар контрольôра куçармаççĕ. Моркар. Ак масар! (выражение досады). Орау. Илес-им масар? Купить что-ли? Ib. Мĕн вăл? — Тем масар (чит. масӓр) Букв. 1886. Аттесем калаççĕ: ытла пĕртте чĕнмест; кăна мĕнскер, пĕр-пĕр япала пулнă-им масар? теççĕ. N. Тăрас им масар (мазар)? Встать что-ли? Орау. Сирĕн кунта чăваш нумай-им масар (чит. мазар)? Разве здесь у вас много чуваш?
встр. в чувашизмах для выражения неопределенности. Юрк. Çав çын, пăртак çырăва вĕренсен, тепле масарла пĕр вырăна кĕрсе ларчĕ. Изамб. Т. Тепле масарла упаç пуйса кайрĕ. Абыз. Темле масарла калатьчĕç-ха çавна! Не знаю, как бишь это его называют! Ib. † Вутккĕн туртнă саламачĕ мĕн масарла сӳтĕлмеле пулчă (так!) халĕ! СТИК. Тем масарлаччĕ-ха çавăн ячĕ! Не знаю как его! зовут; как бишь это его звали?
поверхность, площадь кладбища. Юрк. Ĕлĕкхи масар çийĕсем, тахçанхисем, халĕ паллă та мар (незаметны). Ib. Масар çине выльăх-чĕрлĕхсем таптаса çӳресрен йăри-тавра хӳме тытса çавăрнă.
(матрӳшкэ), душица. Рак., Кайсар. 1) Матрӳшке, кăвак чечекли; 2) матрӳшке, сарă чечекли. (Ту и другую) чей вырăнне вĕретсе ĕçеççĕ. Шăрши питĕ тутлă. Халĕ чейпе хутăш (вместе с чаем) ярса ĕçеççĕ. Хурамал. Матрӳшке, матрёшка. Ăна чей пек вĕретсе ĕçеççĕ. Кайсар. Матрӳшкене вĕретсе ĕçсен, ӳслĕке чарать, теççĕ, тата хĕн куракан чиртен аван, теççĕ. || Нюш-к. Матрӳшке — зверобой.
молодец. Н. Уз. Ылттăн сăпка, йĕс пĕкечĕ (-ζ’э̆), çавăнпа выртса ӳсет вăл, çавăнпа маттур пулат вăл. (Колыбельная п.). Кан. Маттур та çав эсĕ, Архип Никич! Образцы. Ăслă кирлĕ ĕçкĕ, ай, ĕçмешкĕн, маттур кирлĕ юрă, ай, юрлама. Альш. Кам маттурне еретсĕрне астуса (наблюдая, кто каков; говорится не только о красоте). КС. Маттур, молодец (но не означает красоты). Юрк. † Пулат иккен Питĕрпурăн маттурĕ — йĕнерлĕ ут çинчен анаймас; пулат иккен чăвашăн маттурĕ-çăварĕнчен сăмах кăлараймас. Альш. Ну, ку ача маттур (молодец)! Кан. Паян эпĕр савнатпăр маттур ĕрете тăнипе. || Тайба-Т. Маттур, красивый; здоровый; ловкий, ловкач; сильный. СПВВ. ИА. Маттур тесе, вăйлă, чĕрĕ çынна калаççĕ. Ядр. Маттур, бойкий, молодец. Ib. Питĕ маттур вăл. Ib. Питĕ маттур калаçать (= хорошо). Толст. Маттур йĕкĕт. Якейк. Маттор, славный, молодец. Ib. Ентри ачисем пит маттор; пăх-халĕ, ашшĕсĕр йолнăскерсем мĕн туса лартрĕç! Nп. Маттур-маттур ачасем удельныйĕнчен тухаймĕç. Альш. Маттур ачи атăлă, атти тĕпĕ çырулă, пуснă вырăнĕ тĕрĕлĕ. Кан. Враг. † Каччă маттур, юçне илмест чипер-чипер хĕр çинчен. Ст. Чек. † Маттур-маттур, хĕрсене ташлатаççĕ уллахра. [славных (красивых, хороших) девиц]. Пшкрт. Маттор лаша (красивая). А. Турх. Ăй, маттурăм (хороший мой)! Ăй маттурне! (Жалостливое обращ. к ребенку). Ib. Унăн хĕрĕ пит маттур (хороша всем). Юрк. Ил пит маттур чĕн чăпăрккă. Макс. Чăв. к. I, 52. Маттур ял çак Кушкă! Бес. чув. 14. Ку сăмаха вăл юри Керимулла çине пăхса каларĕ, мĕншĕн тесессĕн вăл Керимулла çавăн пек ĕçсем тăвас тĕлĕшĕнчен маттур пулнине пĕлсе тăнă. ТММ. Юлташ тени хăвăнтан маттур пултăр. (Послов.). Ст. Шаймурз. Çула тухсан, юлташ хăнтан маттур пултăр. (Послов.). Тим. † Хамăртан маттур пулсассăн, хамăр ума тăратăпăр; хамăртан начар пулсассăн, хамăр хыçа тăратăпăр (невесту). Юрк. Хĕр ĕçлеме маттур. Хăй паттăр, йăваш, сирĕн анĕртен йăваш. Питушк. Маттор порăнат. Живет справно. N. Маттур ĕçлеççĕ. ПВЧ. Савăр маттура, ан ярăр юта. (Припев).
(мэрэгэ), нечто забавное. Альш. † Мелке çинче мереке, пирĕн умра кĕреке. N. Емпӳ вăкăр тирĕпе тата лашапа куланай пухни халĕ пире мереке туйăнать. СПВВ. Ак мереке!
(мэh’эл’), возможность. Хурамал. Хамăн мехел çитсен пырăп-ха (= ĕçрен пушансан). Ib. Хам мехелĕмпе (когда время будет) хамах пырăп-ха, эс кая тăр (ты пока ступай). Тюрл. Мехел полсассăн, хамах çавăрăнса çитĕп. Приду, если будет свободное время. Питушк. Манăн мехеле кĕт пăртак (подожди). || Шибач. Мехелпе каять. Тихонько идет. Ир. Сывл. 33. Ĕçне тума мехел çук. Орау. Мехел çитимаçть-ха унăн, теççĕ, ĕçе час тытăниман çынна („нет предприимчивости“). Ib. Ăйхран тăрса, урине час сыриман çынна: мехел çитимаçть, теççĕ. СПВВ. ПВ. Мехел — мехелли çитсессĕн. СПВВ. Х. Эпĕ тавăрăннă мехелте (во время). СПВВ. МА. Мехел çитмесĕр (= вăхăт çитмесĕр) ăçта каян? теççĕ. СПВВ. МА. Ним мехел çитмерĕ. СПВВ. Тем мехелтен, почему-нибудь. Орау. Пир(ĕн) ачасем этем пулас çынсем-и вăсем? Çынсен ачисем тахçан, кĕтӳ кайичченех, тăрса, унта-кунта кайса килеççĕ; пирĕн хăйсен мехел çитмесĕр нихçан та вырăн çинчен те тăмаççĕ. Юрк. (Масар). Тĕнченĕн мехелĕ çапла куран: пĕри пĕтнĕ çĕре тепĕри пулса тăрат (ко времени погибели одного возникает другое). Ib. Этем ывăлĕ-хĕрийĕн мехелĕ çапла, куран. Ib. Пурăна-пурăна çав тĕрĕк çыннисем пулăхар (так!) ячĕпе çӳренĕ вăхăтра, çыру мехелне те пĕлсе çитнĕ. Шор-к. Шăпăрçă шăпăрне калама пуçличчен, ачасене хĕрлĕ-çӳçе холли (вербу) хуçма яраççĕ. Çав холăсене хуçса килсен, шăпăрçă, хăвăту (= хăйĕн) мехелпе, шăпăрне калама пуçлать. Регули. 1278. Хва мехелпе килет. МПП. Мехел, сила, способность. || Милость (неправ. толкование). Альш. Туррăн мехелĕ пулсан, кăçал та алла тырă илĕпĕр-ха. ЧП. Пари халĕ турри, ел пами халь, кĕтер халĕ туррăн мехелне (здесь СПВВ. поним. в см. кăмăл). Кратк. расск. 7. Авраам, ĕмĕтне татмасăр, кĕтсе пурăннă турă мехелне. N. Эпĕ санран урăх çыру вăл-ку илме ĕмĕт тумасаттăмччĕ, анчах тепле масарла тата турă хăй мехелне çавăрчĕ. Альш. † Акрăмăр та тулă, парĕ-и ха турă? Кĕтер-ха туррăн мехелне. Юрк. † Ырă курам, тесе, пит ан васка, мехелĕ епле çаврăнат. См. Paas. 85.
шутка. Моркар. Мыскара тăвать. Шутит. N. Мыскара майĕпе (под видом шутки) санăн ăшăнти шухăшна тĕпчет (он). К.-Кушки. † Эпир туя кайман-им, туй мыскари курман-им? N. Мыскара çыпçăнчи мĕн, питĕ кулатăр-çке эсир? терĕм. || КС. Ĕçкĕ-çикĕн мыскари (или: мискари), т. е. на пиру хорошего мало. (Послов.). МПП. Мыскара, веселье, комедия. Сред. Юм. Мĕн мыскара пôлчĕ ôнта сирĕн — паçăр пит çĕмĕрĕлчĕç (галдели, орали)? Кам та пôлса вăрçакан пôлчĕ-и? (кто-нибудь подрался?) || N. Герасимовкă çыннисем, вĕсем хăйсем мыскара (асап) куркаласа пăхрĕç, çавăнпа халĕ вăл вăрмана касмаççĕ.
монкон, назв. праздн., пасха. N. Е мункунтан мункуна çӳрет. Шел. 105. Ме-халĕ, Урук, мункун çăмарти. ДФФ. Мункунăн иккĕмĕш кунĕнче, тунтикун, ваттисене (вилнисене) асăнатьчĕç. Ib. Пирĕн аттесем çамрăк чухне мункуна юнкун (хăрушă эрнере) пуçлатьчĕç. тет... Малтанхи куна кăлăм-кунĕ тетчĕç. Ст. Яха-к. Хăш-хăш ялсенче чăвашсем мункуна аслă типпĕн юлашки эрнин калăм-кунĕнче, юнкун, тăваççĕ. Ĕлĕк пирĕн ялсем те, эпĕ ăçтăвасса, мун-куна юнкун туса, пăтă чӳклетчĕç. Н. Седяк. Чăвашсен мункунĕ асап эрнинче юнкун пуçланать. Юнкуна калăм кунĕ теççĕ. Чăвашсем праçникĕсенче малан вилнисене асăнаççĕ – хываççĕ. Христос тĕнне тытакан чăвашсем апла мункуна малтан тумаççĕ, вырăссемпе пĕрлех тăваççĕ. ЧС. Пирĕн ялсем сĕрен мункун тунтикунĕ тăваççĕ. Ib. Мункун эрне тенĕ чух ачасем ашшĕсене атăсем илтереççĕ. N. Мункун (калăмкун) аслă эрнере юнкун пулать; тепĕр кун, кĕçнерникун, вилнĕ çынсене хываççĕ. N. Çулталăкра пур вилнĕ çынсене те пĕрле тăватă хут асăнса хываççĕ: мункунта, аслă кĕç-нерникун каç; мункунĕ пулат юнкун, тепĕр кунне, кĕçнерни-кун-каç, эрне-каç, вилнĕ çынсене асăнса хываççĕ. Ст. Шаймурз. Мункун эрни хушшинче. Юрк. Мункун эрни тухсан (когда пройдет). N. Мункун-каç, канун пасхи. N. Кĕрхи сăра. Кĕр сăри каç та вилнĕ çынсене, мункун-каçхи пекех, е автан сăри пекех, ăратнесене пуçтарса, çĕрле ĕрет туса, хывса çӳреççĕ. Изамб. Т. Мункун мынчи (= мунчи). N. Çакна асăнма, пĕчĕкçĕ ачасене мункун кунĕ çăмарта пуçтарма йăла тухнă, тет. КС., Изамб. Т. Мункун типпи, великий пост. N. Пупсем çӳреççĕ, тет, мункун кĕлли кĕлтуса. Макка 215°. Чăваш мункунĕ вырăс мункунĕнчен пилĕк кун малтан пулать. Чи пирвайхи кун вăсем пăтă çисе çӳреççĕ; вăсем пăттине ăратни-ăратнипе çисе çӳреççĕ. Иккĕмĕш кун ваттисене хываççĕ, виççĕмĕшпе тăват(т)ăмĕш кунĕнче кассипе çисе çӳреççĕ. Пилĕкмĕш кун сĕрем тăваççĕ. Çав мункуна турăпа патшана асăнса праçник тăватпăр, теççĕ. Мункун хушшинче чӳклеме ĕçеççĕ. Ăрам варрине кашни касса такан чуччувĕ хураççĕ, такан чуччу çинче кататса тăваççĕ, ярăнаççĕ. Изамб. Т. Хĕрарăмсем мункун кĕпи, шăлаварĕ, чăлхи çĕлеççĕ. Ib. Мункун умĕн юлашкинчен пулакан пасара мункун пасарĕ теççĕ. Ib. Мункун шăмат-кунĕ пурте мынча хутаççĕ. Ib. Ул укçана (т. е. „периленнĕ укçана“) шуйттан мункун-каç типĕтет, теççĕ. Шурăм-п. Мункун пăтти. СТИК. Мункунсенче эпĕр нимĕнле ĕç кутне те пыраймарăмăр. N. Мункунта çерçире те сăра пур, теççĕ. (Послов.). Никит. Мункун çитес умĕнхи кĕçнерникун шăнтсассăн, пăрçа пулать. N. Ма апла пит хыпаланаççĕ? — Мункун çитет. Сред. Юм. Мôнкôн (моҥгон) чохне пĕчик ачасĕне кирак (= кирек) кам патнех те кайсан, мôнкôн çăмарти тесе, пĕрер çăмарта, пĕренкĕсĕм параççĕ. Ib. Мôнкôн кôнĕ ирхĕне малтан аван çын пырсан, çитес хĕл сôрăхсĕм пит пăрулаççĕ, тет; ôсал çын пырсан, пăруламаççĕ, тет. (Народное поверье). Ib. Мôнкôн кôнĕ пôшар пôлсан, çу тăрăшпе (всё лето) пôшар пит пôлать, тет. (То же). Ib. Кăчкă-кĕлли кôнĕ Мôнкôн Хôсантан тôхать, кĕçнерникон (великий четверг) яла килет, шăматкон пӳрте кăмака хыçне кĕрет, вырсарникôн ирхĕне тĕпеле иртсе ларать. (Гов. детям). Ib. Мôнкôн çĕрĕ тĕттĕм пôлса вăт тôхса çôнтараççĕ. N. Аслă мункун, первый день пасхи. Кĕçĕн мункун, фомино воскресенье. || Имя (прозвище?) мужч. в области Тăхăр-Ял; он знал много древних преданий и бывал жрецом (молельшиком) на моленьях. (Сообщ. Ф. Т. Тайбинский).
мохмăр (-мур), похмелье. Кĕвĕсем. Кăçалхи çул ĕçкĕ ĕçесси — ирхине мухмăр пуласран хăратăп. ЧП. Ирхи мухмăр. Изамб. Т. Ĕнерхи сăра мухмăрĕ халĕ те иртмес-ха. Ib. Мухмăр уçасчĕ! Опохмелиться бы! Ib. Манăн халĕ мухмăр, мухмăрпа аптрарăм. В. Олг. Мохмăр чĕртес, пить с похмелья. Ib. Мохмăрла ĕçетĕп (пью с похмелья), мохмăрла (или: мохмăрпа) выртат (лежит с похмелья); мохмăрлă çын. Чем люди живы. Мухмăр та уçăлса каят (проходит), хăй те шăна (мерзнуть) пуçлать. Альш. Ĕçеççĕ, çиеççĕ: мухмăр тӳрлетеççĕ (опохмеляются). Ib. Пичĕсене çăваççĕ сивĕ шывпа: мухмăр уçăлтăр, тет. Ib. Аранçĕ паян мухмăр пур. СПВВ. Мухмăр = мăхмăр. Йӳç. такăнш. 12. Мухмăр чĕртесси пулмасан, тапранас çук та ĕнтĕ килтен. Мишша. Сан кашни кунах мухмăр! Юрк. Тепĕр кунĕ ирхĕне мухмăрпа (с похмелья) пуçĕ çурăлас пек ыратат, нимĕн тăва пĕлмес (не знает, что делать). Ib. Куллен-кун ĕçесси мĕнĕ, эпĕ мухмăр анчах тӳрлететĕп-çке! тесе каларĕ, тет, хуйхăрса. К.-Кушки. † Ĕçрĕм кăна ĕçрĕм, ӳсĕр пултăм, ĕçменнипе пулинччĕ мухмăри. N. Хăй те çав мухмăртан хăтăлаймарĕ, тет. Хĕвел ансан, вилчĕ, вилсе карĕ, теççĕ (не мог отрезвиться). Ялюха М. Мухмăра ĕçес, опохмеляться. || Прозвище мужч. Альш. Мухмăр Иван.
понуд. ф. от мăкăрлан. Хорачка. Пĕре мăкăрлантартăм (покурил, подымил табаком). Изамб. Т. Хирте суха тунă чухне вут хуртса мăкăрлантараççĕ (подучается густой дым). N. Алăк умĕсенче, урамсенче тĕтĕм мăкăрлантарнă. || Пробирать. Кан. Анттиппăв кăнчелерте ӳсĕр йăваланса выртнă, саççетанине пынă членсене мăкăрлантарма тапратнă. Тюрл. Чим-халĕ, эп она мăкăрлантарам (проберу). Альш. Вăрă-тутара килтен, мăкăрлантарса, сыстарса, каларса ячĕç (задав страху). Хурамал. Ачасене хăратаççĕ: халь аçу çук чуне вылятăн та-ха; аçу килсен, мăкăрлантарĕ-ха (проберет)! теççĕ. Пшкрт. Эй, эп она мăкăрлантарса лартрăм! (изругал). Ib. Мăкарлантарса кăлар (выгнать). || Ехать быстро (поднимая пыль). Зап. ВНО. Мăкăрлантарса пырать. Ехать быстро. Ib. Вăл утсам патне мăкăрлантарса анчах карĕ. Ib. Пирĕн урампа пĕр çын мăкăрлантарса иртсе карĕ. || Пылить. Зап. ВНО. Çавра çил (вихрь) мăкăрлантарса вĕçет. Ib. Уя тухмалли те çук (нельзя выйти), тăман мăкăрлантарать (сильная пурга). Якейк. Лар та, мăкăрлантар анчах, кама пăхан.
(мы̆шкы̆л), насмешка, издевательство. Кан. Хĕрсем Мурçин мăшкăлне тӳснĕскерсем пулни палăрнă. N. Мăшкăл туса хăтланчĕç. Издевались. N. Унтан тата хĕрарăмсене мăшкăл тăваççĕ, ашшĕ-амăшĕпе упăшки умĕнче юри. || Позор, срам. СТИК. Çавна та тăва пĕлмесен, мăшкăл вара (позор!). Букв. 1904. Эпĕ тытма пĕлместĕп çав, тесе калăрĕ, тет, кашкăрĕ. — Ай, мăшкăл! эпĕ тытма пĕлнине эсĕ епле пĕлмĕн. || Досада, досадно. N. Питĕ мăшкăл! Какая досада! Кан. Тӳсме çук! Мăшкăл! тавăрас! СТИК. Мăшкăл çав, ачу-пăчунтан темĕн курса ларăн (просто беда). Изамб. Т. Ах мăшкăл, çавна тăваймарăм (стыдно мне, что я не сделала). Çаранлăхăм чиперччĕ, тĕнче мăшкăлĕ, таптаççĕ. || Позорный. N. Елле ĕненĕн çав вăрă-хурах пек мăшкăл вилĕмпе вилнĕ çынна? ТХКА 4. Халĕ те çав авалтан, мăшкăл саманаран юлнă чиртен пирĕн куç пуç тӳрленсе çитеймест-ха.
мăшкăлла (мы̆шкы̆ла, мы̆шкы̆лла) дразнить, насмехаться. Изамб. Т. Ул мана мăшкăлласа пĕтерчĕ (словами поносил). ЧС. Ку лаша пирĕн чирлемен-ши? елĕ ахаль мăшкăлларĕ-ши, халĕ çул çинче темĕншĕн еррипе килчĕ-ха, терĕ (сюда шла, бежала). НИП. Çта килчĕ унта, мана мăшкăллама тăрăшать (старается осрамить). Çта килчĕ унта манăн пите пĕçерме тăрăшать. N. Ача юлчĕ, тесе, мăшкăласа кулса ярать. || Растлить, изнасиловать. КС. Ман хĕре мăшкăларĕ.
что будет, то будет (решимость). Орау. Мĕн пулать те пулать, каям халĕ.
что будет, как придется, посмотрим. N. Халĕ кунта пуçтарăнса çитесси, унтан малалла мĕн пулĕ, мĕн килсе мĕн кайĕл
основательный, серьезный, солидный, твердый. СТИК. Ай-ай пит мĕнлетлĕ япала ку, пымалла (хорошая вещь, подходящая на вид, красивая). Ib. Пит мĕнлетлĕ лаша (красиво сложена и вообще красивая во всех отношениях). || В наречн. см. ЧС. Халĕ мĕнлетлĕ илсе ярăр пĕр сурăх. Ст. Чек. Мĕнлетлĕ çых, основательно, крепко свяжи. Ib. Мĕнлетлĕ шыра. Ищи как следует. Ib. Мĕнлетлĕ = шанчăклă. Ib. Мĕнлетлĕ ту (ĕçле, çых, крепко, надежно, как следует). СПВВ. Мĕнлетлĕ, твердо.
жалко, жалостно. Утăм П. Мĕншĕн эсĕ, чăваш ялĕ, мĕскĕнĕн ларан. Çут тĕнчере чухне халĕ савăнмалласан.
обеднеть. Бгтр. Юрла ернĕ = çука ернĕ. Орау. Çичĕ ывăл ӳстерекен — çичĕ пуян, хăйпе саккăр, тит; çичĕ хĕр паракан çичĕ юрла ернĕ (семь раз обеднял), тит. Ib. Петĕркке старик ĕлĕк-авал манерлех пурăннă, тит те, халĕ Хветучĕ (сын его) юрла ере пуçларĕ (стал беднеть).
течь; плыть. К.-Кушки. Шыв юхрĕ. Вода текла. Б. Яньши. Вăл шыв кунта Ишек патне çитичченех юхса килет (течет до с. Ишак). N. Пирĕн ял патĕнченех Енĕш ятлă шыв юхса иртсе каять (протекает р. Аниш). Альш. Хай сăрасем юхса пĕтсен, хĕрсем сăрисене пĕр-пĕр хваттире пуçтараççĕ. Ердово. Пысăк шывсем çинчен пăрсем юхса пĕтсен (после ледохода), прухутсем, паршăсем, пĕрене суллисем юхма пуçлаççĕ. Ст. Чек. † Атăл юхмас тулли, ай, пусан та; ан ӳпкелĕр епле пусан та. Сала 179. † Атăл юхмас, епле тулсан та. Регули 221. Шу йохаканĕ (йохакан шу) лере çок. N. Çырмасенче шывсем юхма пуçларĕç. По оврагам потекла вода. Чураль-к. † Шур Атăла кĕпер турăм, çийен шывĕ юхмасса; кăçал тухрĕ çĕнĕрен саккон, хĕрпе ача çывăрма. Регули 256. Конта йохман шу пор. Здесь есть непроточная вода. N. Шусем юхса петрĕç, çĕр типрĕ. Вода стекла, земля высохла. Ал. цв. 9. Вĕсем çине пăхсан, сĕлеке юхса тăрать. Самар. Ту çинчен шыв юхнисем кунтанах курăнаççĕ. Отсюда видно, как в разных местах стекает с гор вода. Пазух. Атте лаши тур лаша; турти тăрăх тар юхать, пĕкки витĕр пĕлĕт юхать, çилхи витĕр çил вĕрет. N. Ура виç-тăват тĕлтен шăтса юхрĕ. На ноге были гнойные нарывы в 3-4 местах. Скотолеч. 17. Сĕрессе (лекарством) нумайтарах сĕрес пулать, анчах юхса тăмалла (так, чтобы текло) сĕрме юрамасть. || О ведре и т. д. N. Витре (катка, сăмавар) юхать. Ведро (кадка, самовар) течет (пропускает жидкость). || Оплывать. Ч.С. Тата чара хĕрне çутнă çуртасем, ирĕлсе, çĕре юхсан: вилнĕ çынсем йĕреççĕ пулĕ, тесе, хуйхăрса лараççĕ. (Çураçма). Орау. Çурта çуннă майĕпе ирĕлсе юхса анать. || Гноиться. В. Олг. Холĕ йохат. у него гноится рука. Чăв.-к. † Пирĕн савнă туса каяканăн икĕ куçĕ шăттăр, пичĕ юхтăр. (Хĕр йĕрри). || Двигаться, направиться. Шел. 64. Ах, халăх тытăнать хир енелле юхмашкăн. Упа 667°. † Вун-ик хĕрпе пĕр матка (= арăм) юхайраççĕ пасара. М. Васильев. № 3. Старик х(ă)раса лаçăран йохать килне хăвăртрах. Собр. 37. † Улăхрăм-кайрăм çӳлĕ сăрта, юхрăм-антăм шыв çине. || О вшах. Н. Сунар. † Çакă ял(ăн) хĕрĕсен пыйтă юхать, курмастăр-и?(так и сыплются). || О движении облаков. Череп. Кунĕпе пĕлĕт юхрĕ. Весь день ходили облака. Сала 95. † Ĕнтĕ пĕлĕт юхат, хĕвел пăхат, ун хушшинчен вăш, вăш! çил вĕрет. Ау 267. † Ĕнтĕ пĕлĕт юхат уйăхпалан çăлтăрсем хушшинче. Альш. † Ĕнтĕ пĕлĕт юхат, пĕлĕт юхат уйăхпалан хĕвел хушшинчен. || Быстро подвигаться. Якейк. Соха касси йохса анчах пырать; çак соха-пуç лайăххине тата çĕр çамçине пĕлтерет. Кон. 1927, № 237. Халăх хушшинчи ĕçсем те питех юхсах пыраймаççĕ. Ib. Юхса-çеç пырать çав... || Не ладиться. Шор-к. (Алик. в.). Ĕçĕ юхса тăрать. Дело валится из рук, не ладится. (Можно понять и букв: «так и течет»). Жатва. Çав çыннăн ĕçĕ аллинчен юхсах пырать. || Сыпаться. Толст. Мĕнле апла вăл, çăнăх пекех çемçе юхакан-и? N. Пăрçа хăма тăрăх юхса анчĕ. Горох скатился по доске. || Рассыпаться, просыпаться. Ч.П. Аллăм-кăна тулли алă çыххи юхса тухмин, лайăх-чĕ. N. † Чупрăм-антăм çырмана, юхрĕ-тухрĕ шерепем. Шурăм-п. № 6. Халĕ те унăн пĕр ят çĕрĕ анчах пулсан та, тырри час-часах уйра пĕччен юхса ларать. || Сползать? Шибач. Сăкман йохса каять. || Уплывать, выплывать. Ч.П. Вĕт-вĕт çумăр çăвать-çке, кантăр юхса каять-çке. Собр. † Сикрĕм-лартăм кимĕ çине, юхрăм-кайрăм пĕр çухрăм. Кильд. † Юх, юх, кимĕ, юх, кимĕ, таса çерем çине тух, кимĕ! (Здесь переписчик приписал: «юх-юх — причастие»). Илебар. † Улача кĕпе, ука çуха, юхрĕ-тухрĕ шыв çине. Ала 33°. † Вун-икĕ чĕпĕлĕ кăвакал кăларчĕ-ячĕ шыв çине: юхăр та çӳрĕр, тияйрĕ. || Линять (о шерсти). Шурăм-п. № 5. Сурăхсене урама кăларма пуçларĕç, тĕлĕнмелле начар: çăмĕсем юхса пĕтнĕ. || Худеть. Альш. Ĕлĕк мăнтăр-ччĕ те, халĕ пĕтĕмпе юхса тухрăм (похудел). || О плавных движениях пляшущего. Хурамал. Пĕр çын пит хитре ташласан: пĕр юхать çав! теççĕ.
(jоhă), течение. N. Çаранĕ унăн малтан Ванданка икĕ еннипе-ччĕ, халĕ, шыв юххине тӳрлетнипе, сылтăм енче анчах пулса тăчĕ. Синьял. † Марье шыв кӳме кайнă чух майра утти утаччĕ; шывне кӳрсе килнĕ чух шыв юххи пек юхаччĕ. || Быстрый (о воде). Сред. Юм. Йȏхă шыв, быстрая вода. Хорачка. jуhы̆ шу.|| Неряха. Пшкрт. jођы̆ с'ын — неприятный. Хорачка, н'имт¬э пос'тарман – jођы̆. || Охан. Персирл. «Йохă ― охан (сеть из ниток); плавают вниз по течению; в роде невода, широкий: 5—7 сажен длины и сажени в 2 ширины». Ib. Йохă йохас ― ловить «оханом». Йохă йохма карĕç. Сареево. «Йохă ― охан (рыболовная снасть)». В Виç-Пурт-Шашкар это – наплавная сеть, пускаемая стеной по течению; е ё плавят на двух ботниках. См. йохăçă.
(jӳн', Пшкрт jӧн), дешевый. Т. Григорьева. Йӳн тавар йӳнеçтерет, юрлă укçине пĕтерет, теççĕ. (Послов.). Собр. Йӳн хак юн çĕтерет, теççĕ (искажение?). Сборн. по мед. Ача пăхакан çурта ясли тума пит йӳн ӳкет (обойдется очень дешево). НТЧ. Сутлăх тавара хакне пар, илессине йӳне илме пар. (Из моления хĕрт-сурт'у). Юрк. Тиекĕ ĕçекен çын пулнă та, çав пиркепе кун патне пит йӳне (за дешевую плату) кĕрĕшнĕ. К.-Кушки. Йӳнтерех, дешевле. Коракыш. Пăрак (пăртак?) йӳнерех панă та (дешево отдали), эппин юрăçке (sic!). Кан. 1927, № 210. Пӳрт пĕренисене те çав йĕркепех йӳне илтĕм. И бревна для сруба купил по той же причине дешево. Юрк. Çĕнĕ тĕне кĕнĕ çынни те: çуртисемшĕн мĕшĕн пит хаклă ыйтатăн?! Тăрсан, тăрсан йӳнерехе те парăн (отдашь подешевле). Курăн, авă, чиркӳре çынсем вăл тери нумайăх та мар халĕ! тет, калле чакса. || Предлог. Пшкрт. мэ̆нлӓ п¬олзан-да, jӧн тобас он-батн'а кэ̆рмӓ. Чтобы зайти к нему надо найти какой-нибудь предлог. || Толк. Пшкрт. с'ары̆нды̆м-с'ары̆нды̆м (ходил, ходил), н'им jӧн-дӓ с'ок (никакого толку нет).
живой, быстрый, расторопный. СПВВ. ПВ. Йӳрĕк ― старательный, расторопный. (Козм.). Поуч. и речи сельск. жит. Эсĕ халĕ тулли ӳтлĕ, йӳрĕк (= шухă) чунлă; ватăлсан, санăн шăммусем пĕрмечĕклĕ тирпе анчах витĕнсе тăрĕç. СПВВ. ЛП. Йӳрĕк = ĕçчен. Полтава 6. Хăш чух йӳрĕк лань (надо: план) пек вăл утса çӳрет çăмăллăн («лани быстрые стремленья»). Б. Олг. Йӳрĕк çын — работящий, трудолюбивый. Б. Олг. «Йӳрĕк çын - ловкий, ĕçлет». || Имя героя в сказке, который выполнял трудные вещи, пользуясь словами: «Пӳлĕх, пӳлĕхçи, уланка пулă калашне (çак патша хĕрĕ пĕтĕ пулнине курăттăм)». Собр. 237. Ĕлĕк пĕр кахал йӳрĕк пурнать, тет. || «Растяпа, вялый; небрежный». М. П. Петр.
(jӳдэ, jӳд'э), выживать из ума. Хыпар № 11, 1906. Халĕ ватăлнипе унăн куçĕсем начарланнă, хăй те йӳте пуçланă. Арçури. Йӳтечченех, до глубокой старости (пока не выживешь из ума). Сред. Юм. Йӳтенĕ, от старости выжил из ума. || Сятра. Мĕн йӳтесе ларатăн? Что ты несешь чепуху?
(jы̆к), брань. Рак. Килмерĕ, йăк! Не пришел, собака! Ib. Ах, йăк этем, кашнинчен тăрăхласа кулат! Юрк. Ĕнесем нумай-çке те, йăксем (негодные), хăшĕ пăруламан-халĕ, хăшĕ сума пăрахса-ччĕç, хăшне те масар (т. е. тем масар) пулнă, сĕтне антарми пулчĕ, теççе. См. йĕк.
понуд.ф. от. гл. йăлăн. Цив. † Йĕс хапха витĕр йăлăнтарăпăр. || Капризничать, обижаться попусту. Ст. Чек. Йăлăнтарчĕ пулĕ ĕнтĕ, пĕчĕкçĕ ача пек (о капризном госте, которого надо упрашивать выпить, и пр.). Юрк. † Хĕр-арăмăн йăлăнтарни ар умĕнче килĕшет. Сала 187. Малтан: улăхтар, тесе, аптăратрăн, халĕ тата йăлăнтарса, выртатăн (раскапризничалась). Хурамал. Çынна пĕрер çĕре чĕнсессĕн, пымасан: айта ĕнтĕ, ан йăлăнтар! теççĕ. (В Тюрлеме — ан тилмĕрт). Б. Эпĕ, кулача илмесĕр, йăлăнтарса, пĕр кĕтессе кайса лартăм. Тимер. † Юман хапха тĕпĕнче йăлăнтармăпăр ютсене; хырă кĕлет умĕнче хурлантармăпăр йыснана. В. Олг. Шаймурз. † Кĕмĕл çĕррĕмĕр те пур, ылттăн çĕррĕмĕр те пур; савап, тесе, ан йăлăнтар, савакансем тата пур.
понуд. ф. от гл. йăлăх, надоедать, приедаться, пресытить. Ст. Чек. Çутталла 156. Сывви сывă та-халĕ, пĕччен çӳреме йăлăхтара пуçларĕ (стало надоедать шататься одному). Орау. Пĕр ĕç йăлăхтарать, мĕн-те-пулсан урăх ĕç тытас (надо немножко развлечься другим делом). N. Кулаç йăлăхтарчĕ. Изамб. Т. Тата çитменнине ĕрешмен (= эрешмен) картипе çынсене йăлăхтарат. Выçăхакансем 27. Ку сăмахсем ытла та йăлăхтармалла пулчĕçĕ (надоели).
ярко гореть, блестеть. Сказки и пред. чув. 34. Пурçăн тутăр, сарă тутăр, пуçĕ çинче йăлкăшать. Урож. год. Шетмĕ шывĕ хĕрринче хăмăш вăрăм çитĕнет, çил вĕрнипе хумханать; хĕвел йăлтăр пăхнă чух, хитреленсе, йăлкăшать. N. Йăлкăшакан кăвар. Полтава 6О. Тулли уйăх пĕлт çинчен ним шухăшсăр йăлкăшать. IЬ. 34. Йăлкăшакан ылттăнсем тыткалама кирлĕ пуль (нужны на расходы). IЬ. 7. Хитре куçсем йăлкăшса, çăлтăрсем пек курнаççĕ (у нее). IЬ. 34. Унăн вичкĕн хурăçĕ (булат) çут тӳкĕр (sic!) пек йăлкăшать (как стекло). Шел. 8. Халĕ Атăл çийĕнче йăл-ял вылять хĕвелĕ, таçта пин-пин çухрăмра йăлкăшакан хĕлхемĕ! Сир. 97. Шыв хĕрринче ялкăшса (в рукописи: йăлкăшса) ларакан лилиа чечекĕ пек, çулахи кун ешерсе ларакан ливан турачĕ пек пулнă вăл. В. Олг. Йăлкăшша йор çуат (светло). Пшкрт. вос', тӓт, инџӓтрӓ тӓмэ̆н jы̆лђышса вырдат. || Улыбаться. Чем люди живы. Йăлкăшса кулса янă (улыбнулся). СПВВ. ВВ. Йăлкăшат ― сасăпа кулман çынна калаççĕ. КС. А-ай, йăлкăшма çăвар! мĕнне курса йăлкăшан?
беспокойный. П.П.Т. Тата асаннесем патне, йăпрăски пек: асанне! эсир каймастăр-а-халĕ (= еще не идете)? тесе, йăпăртатса кайса ыйтаттăм (т. е. все надоедал, спрашивая, скоро-ли пойдут).
(jы̆пшы̆н), притаиться; быть вкрадчивым. Полтава. Çĕрле вăрттăн, йăпшăнса, тăшман енне кайс' çӳрет («прокрасться в ночь ко вражью стану») Çутталла 71. Вĕтлĕх-чăтлăх айне кĕрсе ларчĕ. Çуна енелле йăпшăнса пăхать. Ст. Чек. Йăпшăн çӳре, йăпшăнса çӳре. Ходи тихо, не подавая повода сердиться на себя. КС. Йăпшăнчĕ. Приняла такую позу, чтобы можно было подкрасться. Сказки и пред. чув. 21. Вăйăра Чĕкеç енелле вăл йăпшăнать, сулăнать. СПВВ. МС. Ачам, вăл тухрĕ те, йăпшăнчĕ. N. Хăва тĕминчен йăпшăнса пăхса пырать. РЖСЗ. Вăл çемçе чĕлхепе йăпшăнса ыйтнă: халĕ ĕнтĕ эсир пирĕн туррăмăрсене, пĕтĕм халăх пуççапакан турăсене хисеплетĕр-е?... тенĕ. Шибач. Йăпшăнса каять (тихонько), никам кориччен. Янш.-Норв. Унччен те пулмарĕ, тепĕр аяккинчен курăк хушшисемпеле кашкăр йăпшăнса пыра парать. Сир. 23. Вăл сан умăнта йăпшăнса çӳрĕ (лебезит, «как подчиненный перед начальством»). (У КС. = незаметно, но будет выделяться). Янтик. Ха, кушак хӳмме çуммипе йăншăнса пырать! СПВВ. ФИ. Вăрттăн пĕшкĕнсе пынине: йăпшăнса пырат, теççĕ. СТИК. Хайхи Ванькка пирĕн уччиттĕл умĕнче тилĕ пек йăпшăнса çӳрет (подлизывается). Ст. Чек. Йăпшăнса çӳрет — ерипе-кăна, почти то же, что шăлăнса çӳрет. Б. Нигыши. Хай кашкăр йăншăнса пынă та, ачана (ребенка) йăтса тарнă (унĕс). || Сред. Юм. Йăпшăнса йăмахлать (хăймасăр, вăтанкаласа сăмахлакан çынна калаççĕ).
(вы̆дам), средний; умеренный. Виçĕ пус. нум. пус. мĕнле куç. 42. Пирĕн Раççейре вăтам çĕртипе çур-çĕр енчи кĕпĕрнесем валли пилĕк пусăллă акас йĕрке лайăх пулмалла. СПВВ. Вăтам çын, человек среднего роста. (Сред. Юм. id.). Альш. Пирĕн чăваш вăл вăтам çын темелле: ытла çӳлĕ çын мар, сарлака мар. Орау. Пирĕн пата паян Хапăссем, пĕр вăтам çын, кĕрсе тухса карĕ (заходил человек среднего роста). Календ. 1904. Праçниксем аслисем, вăтаммисем, кĕçĕннисем пур. Н. Шинкус. Хăй ку (она) вăтамрах, лутрарах, хурарах арăм; çийĕ-пуçне яка тытаканскер ку (она). КАХ. Юлашки чустинчен тепĕр вăтам пашалу тăваççĕ. См. лапрашки. Н. Карм. Вăтам çын, средний человек, пысăк та мар, пĕчĕккĕ те мар. Ал. цв. 22. Вăтам çулти пулсассăн, импиччем пул. Истор. Тутарсем вăтамрах, сарлака çан-çурăмлă çынсем пулнă. Кан. 1927, № 234. Вăтамран илсен (если взять в среднем) перес тĕлĕшпе (в отношении стрельбы) питĕ начаррисемех курăнмарĕç. Ib. Çунасси вăтамран (в среднем) сакăр-вунă (сакăр-вун) минута пырать. || Мыслец. Вăтамĕ — средняя часть льна. Пшкрт: Вы̆дам — второй сорт конопли. См. кантăр. Алгазино. Сорта волокна (льна и конопли): 1) лапрашки, 2) вăтам, 3) палчас (с л'), 4) вар. || Неолог. Эпир çур. çĕр.-шыв. 23. Вăтам шкул çук-халĕ. Средней школы пока нет.
то же, что пăчăх. Алших. † Çиттĕр-халĕ çăварни, вăчăк салат пухăпăр, алтăрпала ĕçĕпĕр. См. Золотн. 233.
свербеть, зудеть. СПВВ. МС. Пиççе кайнă алă манăн пит халĕ вăчăлтанат: те ӳт илет, те мĕскер.
(вы̆hы̆т), время; срок; пора; обстоятельства. Шел. 27. Ак, пĕр вăхăт (некоторое время) кайсассăн. Шел. П. Унтан пĕр вахăт (некоторое время) Кавала тухса çӳрерĕм (ходил по селу Ковалям). Эльбарус. Он чохне каç поласси вăхăт нăмай-ччĕ (до вечера было далеко), çавăнпа эпир: киле халех каяс мар, тесе, каçчен çитертĕмĕр (кормили лошадей). Сред. Юм. Санăн кайма вăхăт çитнĕ ĕнтĕ. Сана кайма та вăхăт. Тебе время итти. Юрк. Вăхăт иртнĕ-çемĕн иртет. Время все идет да идет. N. Эсĕ этемсен вăхăтпа (время от времени) пулакан аскăн шухăшĕсенĕн çулăмне сӳнтеретĕн. Орау. Ачине вăхăт çитечченех пĕр уйăх малтан туса пăрахнă (родила, не доносив месяца). Ст. Письм. Пайтах вăхăт иртсен, çур-çĕр вăхăтнелле (около полуночи) чан çапаççĕ. Орау. Вăхăт нумай иртнĕ ĕнтĕ. Времени уже много (о времени дня). Такмак. Утсем ырхан пулчĕç (вар. утсем ырхан, без пулчĕç), çулсем хура пулчĕç (вар. без пулчĕç), çитеймерĕмĕр вăхăта (не добрались к сроку). Пазух. Вăхăчĕсем йывăр та, çулсем выçлăх, эпир йĕменнине те, ай, кам йĕрес? Беседа чув. 16. Вăл пĕр вăхăта каллех итлесе тăчĕ, анчах юрăри сăмахсем ун шухăшне каллех Керимуллапа калаçнă сăмахсем енелле пăрса янă. Ib. 3. Хай чăнах та хăй шухăшланă вăхăта çитрĕ (подошел к предположенному им сроку). СПВВ. X. «Вăхăт, вăхчи = каннĕ вăхчи». Регули 1178. Сивĕ вăхăт çитиман-халь. С. Çыврас вăхăт çитет. Б. Яныши. Пăр кайнă вăхăталла (около времени ледохода) олăхра симĕс корăксем шăтса тохаççĕ. Хурамал. Ывăлĕ вун-сакăр çула çитсен, старик ывăлне каланă: ачам, эпĕ сана вăхăта-кăна (на время) ыйтса илтĕм, халĕ сана парнене кӳмелле, кӳнетĕн-и? тенĕ. N. Вăл хулара эпир пĕр вăхăтчен пурăнтăмăр. Шаймурз. Пирĕ вĕренме кайма вăхăт çитрĕ. Артюшк. Качча кайма вăхăт иртнĕ санăн, тенĕ. Сборн. по мед. Вăхăт сиктерсе тытакан (перемежающаяся) е шуртан ерекен (болотная) сивĕ-чир çинчен. В. Олг. Самый вăхăт çын, человек в самую пору (т. е. в цветущих летах. || О часах. Кан. 1929, № 136. Вăхăт тăваттăран-кăна иртнĕ-ха. Еще только пробило 4 часа.
временный; умеренный; умеренно; в меру; в надлежащем количестве, в надлежащем достатке; впору. Изванк. Вăл ни ытла лутра та мар, ытла пысăк та мар, так вăхăтлă, кăвак сухаллă ăстарик. О сохр. здор. Вара пирĕн пурте (в организме) вăхăтлă пулать, çиессине те талăкра икĕ кĕрепенке (= кĕрепенкке) те виç чĕрĕк анчах çиетпĕр. Ib. Пит аван вырăн акă: лаша хӳринчен, çилхинчен тунă тӳшек; вăл çемçине те çемçе, яка тăрать, ăшши (тепло) те унăн вăхăтлă пулать. КС. Нумай çисен, хырăм ыратать, тесе, паян вăхăтлă анчах çырăм (= çирĕм). Ала 97°. Ĕлĕк хĕнхур нумай курнă пулин те, халĕ вăхăтлă пурăнать. М. П. Петр. † Урпа сăри сирĕн кăпăклă, çамрăксене ĕçме вăхăтлă (впору). Стюх. † Сăрисем те ĕнтĕ пит кăпăклă, пире, çамрăксене, ĕçме вăхăтлă. Регули 1181. Вăхăтлă (ни быстро, ни тихо) çӳрерĕм. Яжутк. Ни нумай, ни сахал, так чух, вăхăтлă пĕçер (обед). Хыпар № 31—2, 1906. Чечексем пит нумай çурăлнă çул вĕсене татса сайратмалла, вара çимĕçсем вăхăтлă (в надлежащем виде) анчах пулаççĕ. Кан. 1927, № 234. Çак суйлава иртерме (= ирттерме) ĕлĕкхи ялсовет членĕсем пурте вăхăтлă (своевременно) пуçтарăнчĕç. Чăв. Ялĕ 1929, № 7—8. Пӳрнисем тӳрĕ, тĕреклĕ, вăхăтлă вăрăм. Артюшк. Вăталăх хĕрне каланă: санăн вăхăт иртсех кайман (для замужества)-халĕ, тенĕ; кĕçĕн хĕрне каланă: санăн вăхăтлă-ха (как раз пора), тенĕ.
(вэ̃л'л'э), улей. Кадыш. Халĕ 4 вĕлле пулнă ĕнтĕ. Теперь у меня стало 4 улья. Торх. (Курм.). Вĕллене ик аналлă (с двумя делями), виççĕллĕ, тăваттăллă тума пулать. Вĕллене иккĕ, виççĕ, тăват çемье пурăнма тума пулать. Анисене çампекех тăваççĕ. Çампекки вĕллене ик аналлă, виççĕллĕ, тăваттăллă, теççĕ. Нижние перекладины, на которых стоит колодный у., называются уратак. Чтобы у. не качался, ставят столбы, один или два. Ib. Çĕр шывĕ чухне вĕлле тайăласран пĕчĕк вĕллесене ик енчен юман юпа лартса çыхаççĕ, мăн вĕлле пулсан ― пĕрре. Ib. Вĕлле çине хураççĕ сăмсалантарса хурăн хуппи, тăват енчен те пĕрер; çине хурама хуппи вĕлле пуç талккишпех, карттуслантарса. Икĕ уратак çияла пустарса хураççĕ; уратакĕ ― юман.
учение. Кан. Халĕ вĕрентӳ ĕçĕ шкулсенче чăвашла пырать. || Знание. Ib. 1927, № 212. Вăл мĕнле майпа та пулин ачасене вĕрентӳ пама тăрăшнă.
понуд. ф. от гл. вĕç. КС. Шăнкăрч чĕпписене вĕçтерчĕ (пустил летать своих птенцов). N. Кĕлмĕçĕн çăнăхне çил вĕçтернĕ, тет. («Где тонко, там и рвется»). N. † Сăрт айĕпе çол турăм, çил-тăман килсе вĕçтерсе карĕ (занесло метелью). Якейк. Тыр вĕçтерес ― таса мар тырра çил пор çĕре илсе тохса, вĕçтерес, тени полать. Шăналăк сараççĕ те, пăтаккапа çав шăналăк çине тыррине йохтараççĕ; вара пор çӳпĕ-çапă вĕççе кайса пĕтет, пĕр таса тырă анчах йолать. N. Куç курми вĕçтерет (бушует пурга, буран). N. † Хранцус тутăр вĕçтертĕм (пустила развеваться) савнă тусăм кăмăлĕшĕн. || N. Мĕшĕн ачан ăйхине вĕçтертĕр? Зачем вы разгуляли ребенка? || N. Ăша вĕçтерекен (тоскливые) шухăшсем. || Сказки и пред. чув. 14. Утă пĕтсен, тыр вырма хура халăх вĕçтерет (спешит, стремится). Ч.С. Эпĕ, çак сăмахсене илтсенех, тăр та, нимĕн чĕнмесĕрех, киле çарранах вĕçтере патăм. N. Иван вара çавăн чухах кăвакăн-симĕсĕн курăнакан çĕрелле (где виднелся сине-зеленый туман) лашине вĕçтерчĕ, тет (припустил). Б. Яныши. Эпĕ апи апла пурнине (= пынине) курсассăн, часăрах килелле вĕçтере партăм. Ib. Эпир, уя тухса тарас тесе, тирне-тирне (= тирĕне-тирĕне, спотыкаясь) вĕçтере партăмăр. Орау. Туххăм вĕçтерсе кайса килем-ха (сбегаю). Янгильд. Петĕрпе омлă-хыçлă соваска çине лартăмăр та, вĕçтерсе анса карăмăр. || Хыпар № 25, 1906. Ялсенче халĕ час-часах студентсем çинчен калаçаççĕ. Вĕсем çинчен темĕн те пĕр вĕçтереççĕ (пускают слухи). Ib. № 23, 1906. Удел вăрманĕсене ют патшалăхри хуçасене сутаççĕ, терĕç. Анчах вăл тĕрĕс мар иккен, ăна веçтерсе-калаçнă. КС. Ял тăрăх çăмах вĕçтерсе çӳрет (сплетничает). || Завражн. Вĕçтерсе тăкам ак! Изобью! || Форсить.
остаться с чем-либо (малым, скудным). Н. Яха-к. Акă ĕнтĕ, ачам, çаккăн вĕçне юлтăн; халĕ хăвăн ирĕкĕнте-ччĕ, ĕнтĕ çын аллинчен пăхас пулать. Ан ӳпкелесе кай; килсен, ан хăрат, лăпкă çӳре. (Обращение к умершему). Ст. Чек. Пĕр кĕрепенкке çăккăр вĕçне юлнă. Остался с одним фунтом хлеба (больше в запасе нет). Ч.С. Çапла вара вĕсем икĕ лашаран пĕр лаша вĕçне анчах тăрса юлчĕç (остались только с одной лошадью). Яжутк. † Пĕр кун вĕçне юлтăмăр (нам остается только один день). Пирĕн пурăнăç пĕтсе килет. (Солд. п.). Макс. Чăв. к. I, 70. Ах, тăванăм йăмăк пур!.. Чĕрçи çинче ӳстертĕм, аркăм çинче вылятрăм ― аркăм вĕçне т(ă)ра юлчĕ! (т. е. мы скоро разлучимся). N. Килте (ĕç) хĕр-арăмсем вĕçне юлать. Дома (работа) остается на попечении женщин.
(вэ̆д'ӳ, вэ~д'ӳ,), назв. печенья. М. П. Петр. Вĕтӳ ― лепешки из ржаного теста. Ib. Халĕ ĕнтĕ вĕтӳсене çусăр çиетпĕр. СПВВ. ИФ. Вĕтӳве йĕтĕрпе сарса тăваççĕ. Кушанье. Янтик. Вĕтӳ ― çăкăр чустинчен çăкăр пĕçереччин тăваççĕ («в роде блинов; пекут прямо без масла, посолив, без сковороды»). Срв. кӳптĕрме.
(jы̆х, jŏх), род племя. Хурамал. Йăх йăха туртать, несĕл несĕле туртать, теççĕ (= пурте пĕр пек пулаççĕ). Ч. С. Тата вĕсем хăшин-хăшин (новорожденного) ятне ашшĕ-амăш ячĕ; хӳрăнташ-ăру ячĕ майлă ел йăх ячĕпе хураççĕ. Истор. Вĕсем çемйинче темиçе çын пулнă. Çав çемьене вĕсем ,,йăх“ тенĕ. В их семье было много людей. Эту семью они называли родом. Хорачка. Сŏлттаны̆н jŏҕŏ пэ̆ттэ̆рэ̆ (род прекратился). Юрк. Сăн пек наянни пирĕн йăхра çук. Таких лентяев, как ты, нет в нашем роду. Собр. † Иккĕн тăван ӳсрĕмĕр, çич йăх (срв.çичĕ-ют) килчĕ-уйăрчĕ. (Хĕр йĕрри). СТИК. Мĕнле йăхран тухса кайнă çав халăх? От какого племени произошел этот народ? || 0 животных. Янтик. Йăхшĕн илсе ятăмăр-çке çак пăруна! (т. е. пăрăва). Ведь мы на племя купили эту телку! Ч.С. Халĕ те ĕнте (= ĕнтĕ) çав сурăх йăхех вуник пуç-и-мĕн пур. И до сих пор имеется что-то около двенадцати голов из потомства той же овцы. || Sреrmа. Паас.
(jэ̆рэ̆х’), первоначально — посвящение (предмет, посвященный духу), потом — название духа, впоследствии — злого. Среди предметов, находящихся в Русском Государственном Музее, имеется несколько йĕрĕх’ов, „покровителей рода“, напр., женское изображение — кукла, сделанная из тряпок, с красной головой, в чувашском костюме («кинемей», № 1416—1); кукла «мăнакка», № 146—8); лубяной короб («ват акай йĕрĕх(ĕ)»; это название дано йĕрĕх’у потому, что он «первоначально произошел от старой девы», № 1239—180); мужское изображение — кукла из тряпочек, с длинными седыми волосами на голове и подбородке («ĕмпичче», № 1416—3); подобная ей («ĕмпичче»), № 1416—10; два грубых изображения ребенка, в виде тряпочки, свернутой в трубку и перевязанной — в одном случае синей ниткой, в- другом — ниткой и тесемкой (№ 1416—5,6), несколько безграмотно описанных йĕрĕх’ов («идолов»), под № 967 — 1, 2, 3, 4, 5. Там же есть чувашское женское поясное украшение — енчĕк (№ 968—24), род кошелька, в котором «женщины носят жертвенные деньги, когда идут на поклонение йĕрĕх’у». Искаженные чуваш. названия я исправил. Начерт. 211. Йĕрĕх — литой идол, домашний бог. Магн. М. 75, 76, 78, 80, 81, 247 и др. Т. VI. Ильух(х)а йĕрĕхĕ, Малакай йĕрĕхĕ, Ятмăрса йĕрĕх, Силевер йĕрĕхĕ, Силевер тӳрри, Кукша йĕрĕхĕ, Кукша тӳрри, Çтаппан (scr. Стапан) йĕрĕхĕ, Уçка Терентей йĕрĕхĕ! Сире юсманпала, хурпала, ăшă xĕлхепеле асăнатпăр-витĕнетпĕр; айван-ашана каçар пире. Охотн. Начнем с „ириха“. Он невидим; местопребывание имеет в лукошке, сделанном из вязовой коры и помещающемся в клети, где-нибудь в углу, на дверью, как у нас (это было) в клети. Лукошко это, впрочем, может висеть и на другом месте, напр., на стене амбара, конюшни и другого какого-нибудь строения снаружи. Ирих посылает чувашам, относящимся к нему без достаточного уважния, как я сказал, наружные болезни. Если у чувашина начинают болеть глаза или на его теле появляются нарывы, сыпь, то он — или ио своему сознанию, или по совету „юмзи“ — варит из пшеничной муки кушанье, в роде киселя, так навываемое „мимĕр“. Затем, расплавив одну свинцовую ружейную дробинку, отливает маленькую блестящую монетку. Сделав в ней маленькое отверстие, продевает через него нитку, концы которой завязываются вместе в один узел. „Мимĕр“ и монетку он несет в тот дом, где находится наказывающий его „ирих“. Кто-нибудь из семейства этого дома, по просьбе принесшего „мимĕр“ и монетку, отправляется в клеть к „ириху“, захватив с собою и „мимĕр“ и монетку. „Ириху“ он молится, чтобы тот снял болезнь с принесшего „мимĕр“. Потом делает несколько земных поклонов, часть „мимира“, со столовую ложку, кладет он в лукошко, а свивцовую монетку вешает на гвоздь, на котором висит лукошко. Остальной «мимĕр» приносится в избу и съедается членами семейства этого дома. После такого моленья чувашин в полном убеждении, что болезнь его снимается «ирихом». Все семейные в той комнате, где ирих, имели серьёзный вид и гояворили только о деле и о вещах, не касающихся нравственности и религии (siс!). Хурамал. Йĕрĕхе, çăнăхпа чуста сарса, пĕчĕк-кăна чашăк тăваççĕ, унтан кĕрпепелен пăтă тăваççĕ; ăна пĕçереççĕ вара. Унтан вара хĕрлĕ çиппеле тăхлан шăратса çакаççĕ. Унтан вара ăна кайса çакаççĕ йĕрĕх çта пур, çта асăнсан: йывăçра пулсан, йывăç турачĕ çине кайса çакаççĕ; çуртра пулсан, çурт патне кайса пăрахаççĕ, хуçисене пĕлтерсе тиекенĕ кĕлетнех кĕрсе çакат. Шаймурз. Пирĕн кивĕ кĕлетре, алăк хыçĕнче, пĕр ленкес çакăнса тăрат. Çав ленкесре йĕрĕх пур, теççĕ. Çав йĕрĕх нумаййĕшне кĕсен-çăпан кăларат, суккăр, тăват, шыçă парат, теççĕ. Çавăнпа вара ăна çулă мимĕрпе пырса чуклеççĕ е тăхлан, пырса, шаратаççĕ. Çапла тусан вара, ыратни чарăнат, теççĕ. Тата çĕнĕ кĕрӳсем, пырса, салам параççĕ. Тата салам панă чух кулсан, килĕшмест, теççĕ. Çĕнĕ кĕрӳсем салам памасан, вăсене йĕрĕх тытат, теççĕ. Тата çав ленкесе пырса тĕртĕнсен те, хĕн-хупăр парат, теççĕ. (Тут же сказано, что от йĕрĕх’а происходят и глазные болезни при чем приведены случаи заболевания). N. Якор арĕм (= арăмĕ) варĕ йĕрĕхне ак çапла çырлахтараççĕ. Онта ĕлĕк Якор арĕм вилнĕ. Çавăн вырăнче халĕ йĕрĕх пор. Вăл, онта лаша ярсан, лашана ниста та ямаç, лашана çав коккăра илсе кĕрсе вĕлерет. Ст. Чек. Йĕрĕх кĕсен-çăпан ярат. Ib. Йĕрĕхе хушпу пек тунă, нухратпа (кузов); нухрат пăрахаççĕ. В. Олг. Йĕрĕх полнă перĕн ялта ватти, отаманĕ. Ялĕпех йĕрĕх полнă, пĕри полнă отаманĕ. Она параччĕ такасам; ялти çын шăпах килет те, парат. Первей çăнăх хорат, икĕ пус окçа хорат, кĕрпе хорат, асăнса она: мана отнаккă ту, тесе, хаман ту; эп сана така паратăп, тет; халчах парăп, тет. Пасара каят, илет така, пĕр полтинник парса илет. Каран пусаччĕ, пасартан кисен. Пуссан, йĕрĕхе поççанчĕ: çăпан ан кăлар мана, суат (= сыват) çăпантан, тет. Поççапат та, ашне çиет пӳрт-ăш халăхпа; шăннине çонтарат. Вара çырлахрĕ, çăпан тохмарĕ. Лаçра хиç-кил полнă, хиç-киле тăрăхла пĕрне çакнă; пусса çисессĕн, аш татăкки яраччĕ. — Йĕрĕхе çĕмĕртĕм, пĕрĕшне туеккине исе тохрăм, виç хут çавăрса çапрăм та, икĕ пуслăх окçасам тохса карĕç, çĕр полĕ; мана ним те полмарĕ, йĕрĕх ним те туимерĕ. Ч. С. Минчет тутарса килекенсем итем-карти патне çарăнаççĕ те, пĕри ху? вун-виçĕ пус, хуть вунă пус (унта тиркев çук) укçа илет те, упăшкипе матки йĕри-тавра çав укçана çавăрса, аяккалла ывăтса ярат. Ăна вăл: пур маткипе упăшкине çакланнă тăшмансем, матки килĕн-и йĕрĕхсем, упăшки килĕн-и йĕрĕхсем çав укçапа килĕшĕр (пусть умиротворятся), тесе, пăрахат. Собр. Йĕрĕхе чӳклес пулсан, тута хĕрне кĕсен тухать, теççĕ. Чертаг. Йĕрĕх йоманĕ; унта кăр-кунне саксам туса, вот хораччĕç ташлчĕç, ĕçсе çиса. Орбаш. Икĕрчĕк, кокăрчăк ехветер вати (чит. ватти) кокăрчăк. (Йĕрĕх). N. Е тата эсĕ — çавăнта çырмара çавă йăвăç кутĕнçе йĕрĕх пур, эсĕ, çавăнта ларса, шăнă та, çавăнти йĕрĕх тытнă сана, тет. Ст. Чек. Кутна йĕрĕх тыттăр! (Брань. Еi dicitur convicii loco, qui coram aliis pedere consueverit). СТИК. Мĕн пулнă кăна, тек йĕрет? — Тем йĕрĕх тытнă-ха ăна, ан тив! (Говорят об упрямом капризнике). Eлаур. Пирĕя ялта (Йалавăрта) чӳк тунă вырăнсем икĕ тĕлте: пĕри ту çинче, тепри ял варринче. Малтанхине киремет теççĕ. Çав вырăнсенче хурамасем лараççĕ. Вăл хурамасене никам та касмаççĕ; вĕсене кассан, çын вилет, теççĕ, йĕрĕх пусат, теççĕ. СПВВ. X. Ырутаман — название (местное? — в Тетюш. у.) одного на йăрăх (йĕрĕх). Жертва. Убеи (б. Буин. у.). Хĕрт-сурта йĕрĕх патăмăр. Макка 234°. Унтан тата, çак эпĕ çырнисене пурне те туса пĕтерсессĕн, тата йĕрĕх тăваççĕ. Ăна ак мĕншĕн тăваççĕ: е куç пăсăлнăшăн, е çăпан-кĕсен тухнăран, е тата юхана ерсессĕн,тăваççĕ. Ăна ак çапла тăваççĕ: пĕçереççĕ икерчĕ пăр(т)а(к)кă тăхлан шăратаççĕ те, вăсене çав йĕрĕх вырăнне кайса тăкаççĕ; ăна вара: икерчĕ лартрăмăр, теççĕ. Хăш-хăш чухне, пит хĕн-асапа кайсассăн, така та пусаççĕ. Ib. 222°. Йĕрĕх çукки кĕрсен, ăна пĕрпысăк тиркĕпе сăра ĕçтереççĕ. (Вирĕм). Хурамал. Йĕрĕх лартни. || Болезнь. Яргуньк. Авалхи çынсен йĕрĕх ятлă чир пулнă. Вăл чире ак епле чире каланă (siс!): е çăпан, е кĕç(= кĕçĕ), е шăтан-юхан ерсен: йĕрĕх тытрĕ, тесе, йĕрĕхе, чӳкленĕ, тенĕ. См. Рекеев. II, 3, III, 6; Золотн. 150; Мильк. 22, Мészáros 24—27, 113, 118, 149.
(jэ̆ргэ, jэ̆рэ), порядок, чин, церемония. N. Вăл чӳкĕн йĕрки ак çапла. Порядок этого жертвоприношения вот таков. N. Пĕри пĕр тĕрлĕ, тепри тепĕр тĕрлĕ кăшкăрашнă, ним йĕрки те пулман (никакого порядка не было). Чăв. й. пур. 26. Пӳртне çынсем йĕркине лартман, хыçала, çынсем хыçне, лартнă. Избу поставил не в общем порядке, а на задах. КАЯ. Çавăн пек ĕç йĕркине ăстариксем хытă пĕлеççĕ. || Очередь. Ашшĕ-амăшне. Ну, Лисахви, тенĕ: халĕ санăн йĕрке ĕнтĕ (теперь твоя очередь). N. Вырăн çине выртма-кăна йĕрке юлсан... Юрк. Чăваш та пырса чарăннине курсан, лешсем кунтан куласшăн: итле-халĕ, чăваш, сана авăртма йĕрке (рет) час тивес çук, эсĕ чи кайран килтĕн. Куратăн, санран малтан килнисем нумай; час авăртса каяссу килсен, тутар сăмахне: бзав, тесе, пире каласа пар, тенĕ. Рекеев. Йĕрке хывас или: рет хывас, обходить родных (визитировать) в первый день Пасхи. || Ряд (людей). Янбулат. † Йĕрки-йĕрки хĕр тăрать; ларас текен нăмай полч чон савани (саванни?) полас çок. Стоят рядами девицы; много оказалось желающих сесть, но нет среди них такой, которая была бы по душе. Сĕт-к. Выçакансем йĕрке туса тăраççĕ. Играющие образуют ряд. || Строка. Якейк. Б. Олг. Йĕрке, строка (письма). || Венец (бревен). Б. Олг., КС. Изамб. Т. Кутник тĕлĕнче маччаран пĕр-ик йĕрке аяларах сент(ĕ)ре пулат. || Строка в лапте. Пухтел. || Табель, таблица. М. П. Петр. || Обряд, обычай. Туй. Ашшĕпе амăшĕ калаççĕ: эй ачам, пиртен тухнă йăла мар, авалтан, ваттисем кăларнă йĕрке, теççĕ. N. Ку йĕрке çапла пĕтет. Чхĕйп. Вăл йĕрке пĕтсен. Когда окончится этот обряд. Бюрганский. Акă унăн йĕркине эпĕ сире каласа кăтартам-ха. Ib. Акă эсĕ мана вилнĕ çынсене асăнас йĕркене каласа парчĕ. Юрк. Карта пăтти те çӳк йĕркиех. N. Вара чӳк йĕркине калама пуçлать (молитву). Шурăм-п. № 22. Ĕлĕкрен юлнă йĕрке. Стариниый обычай. К. -Кушки. Тата, пит кирлĕ пулсан, тăхăр ялпа учук тунă йĕркине ярăпăр; ăна çырса хурас терĕç. || Повод; обстоятельство. Макка 130°. Эпĕ авланнине есир пĕлетĕр-халĕ. Йĕркине те пĕлетĕр пулĕ. || Обыкновение, правило. Ст. Чек. Упăшка хыççăн кайса: упăшка йĕркине тытса, упăшкана мĕн кирлине парса тăрса... Суждение. Намăс йĕркине пĕлмен вĕсем, çарамасах пурăннă. || Дело, касающееся чего-либо. Ч. С. Унта (т. е. в больницу) кайсан та, самай пулас çук çав (то-то и есть что... ему не будет легче...), ку пулнитса йĕрки мар; пулнитса йĕрки пулсан, кунта та турленĕ-ччĕ вăл. (Из рассказа «тетене керемет тытни»). Такмак. Эсир мĕн йĕркепе (зачем) килтĕр? N. Эпĕ вăрă туса, вăрă йĕркипе мар (не по воровскому делу) карăм салтака. || Уклад жизни. Изванк. Ватă-вĕтĕ пулмасан, пĕр йĕрке те килмеçт, теççĕ. (Посдов. Чхĕйп. Пуçлăхсам та, çаксĕне тĕрĕс туса тăмасан (если не будут это выполнять), халăха ырă йĕркепе усрияс çук. || Значение. Юрк. Курпунна кăларса, кутна мăкăртса, хытăрах ĕçлесен, тин çын йĕркине кĕрĕн, унсăрăн кахал анчах пулса тăратăн. || В качестве послелога. Юрк. Салтак йĕркипе (по делу о воинской повинности) пире, тетепе иксĕмĕре, прикаса чĕнтерчĕçĕ. Регули 167. Эп омпа поплесе пол тытнă тăрăх (или: тытнă йĕркипе). Я говорил с ним о (по поводу) рыболовства. || Случай. Кан. 1927, № 210. Ыӳрт пĕренисене те çав йĕркепех йӳне илтĕм. N. Эпĕ унăн йĕркине тупăп. Я разберусь в этом деле, т. е. добьюсь того, чтобы оно было решено по закону. (Так сказал человек, неправильно увояенный с должности). || Поветрие. В. Олг., Пухтел. К.-Кушки. Халăх йĕрки, поветрие. Ib. Санăн куçă мĕшĕн пăсăлнă? — Темĕншĕн, те халăх йĕрки пулчĕ. ||. Занятие; отрасль хозяства. Чтен. по пчел. № 17. Вĕлле хурчĕ йĕркин усси çинчен.
(jэ̆ттэ̆р jэ̆т’т’э̆р), то же, что йĕтĕр, скалка. КС. Хорачка. Собр. Йĕттĕр, йĕттĕр, йĕттĕрпи, йĕттĕр тăрри шерепи. (Сĕлĕ). СТИК. Халĕ тин çуралнă сысна çурисем йĕттĕр пек пулаççĕ (продолговатые и гладкие, как скалка).
(вар), обдернелый овраг с пологими краями, лог, дол. Орау. Шемей варĕ (назв. оврага). К.-Кушки. Варсем: Тарăн вар. Вăл вар питĕ тарăн. Унта ĕлĕк шыв питĕ нумай пулнă; халĕ ĕнтĕ анлах мар та, çапах пур-ха. Шибач. Вар — пĕтĕмпех корăклă, тĕпĕ-япалипех; çырма — тăпра йохсах тăрать çӳлтен. Ib. Вар — в лесу, çырма — в поле. СПВВ. ЕС. Вар — типĕ çырма. Шарбаш. „Вар — начало çырма (без воды)“. Чертаг. Вар = васан (безводная ложбина). КС. Вар — глубокий и длинный овраг, с крутыми, обрывистыми берегами и сухой. Емелък. Вар — глубокий овраг без воды. А. Турх. Вар, 1) овраг; 2) глубокое сухое русло ручья. Ib. Вар уçăлса анчĕ. По оврагу (весной) пробила дорогу (потекла) вода. Ст. Чек. Вар юманĕ. Кума-к. Пĕр вар хушшинче пĕр пӳрт курнă (увидал). N. Эпир тăтăмăр та, вар хушшннелле (в овраг) чупса кайрăмăр. Пус. Икĕ вар вĕçĕнчен тан тапĕ. (Сăмса юхни). Сред. Юм. Вырçарни-кôн Пăва варне вăйя каймалла. Коракыш. Пĕчĕк варара (sic!) юр çăвĕ? (Çăнăх алани). N. † И, тарăн вар, тарăн вар; тарăн варăн тĕпĕнче каччи утне шăварат. Чуралъ-к. † Вар-вар урлă каçрăм, вар ути тăтрăм. См. кар. Пизип. † Вар хушшинчи, ай, сар курăкĕ, тăри (= тăрри) çурлать, ай, вар тулать; эпĕр килсен, ай пӳрт тулать. В Моркар это сл. встреч. только в назв. урочищ.
ужо. N. Вара пурăп, халь ерçместĕп. Собр. Варана кайсан, вараланат, теççĕ. (Вослов.). Тоск. Варана юлнă япала варланнă, теççĕ ваттисем. (Послов.). Регули 1227. Вара кил; вара тăвам. Ст. Чек. Ĕçе, ăна çийĕнче туса пăрах; варана юлсан, варланат, теççĕ (иначе дело забудется). || После, с, через. Орау. Эп вара килетĕп, виççелле, виç сахаталла (часам к трем). Регули 286. Эп сумар мартан вара (сувалнăран вара) онта ялан çӳретĕп. Т. VI. 12. Паянтан вара — с сегодняшнего дня. Кан. 1928, № 149. Ĕç çур-куннерен вара тăсăлать. Дело тьянется с весны. Альш. Çав кунтан вара — с того дня, Ч. С. Виç кунтан вара, через з дня. {{anchor|DdeLink21822718894160}} || Указ. на возможный вывод, следствие или заключение. Часто ставится о тем же оттенком конечного вывода и в вопросах. Изамб Т. Епле, укçа тухмалла-и? Мĕн чухлĕ-ши? — Ахăр тухмалла. Темĕн чухлĕ вара тухмалла, пĕлместĕп. Ib. Пăятам тепле вара, пăянам хуш сăмаха-йăмаха пит вичĕкĕн япала. N. Касаксем: акă халĕ тинĕс тĕпне кайăпăр вара, кайăпăр, тесе, каласа тăраççĕ («вот-вот»). N. Унта тытаççĕ вара пулă, тытаççĕ вара пулă (повторение), тетелĕпе шак хывса. Регули 251. Атти тухманшăн вара эп те ништа та тохман. N. Ме, акă пилĕк çĕр тенкĕ; анчах асту, ыран ирех илсе кил вара (принеси). Кан. 1928, № 149. Çуттишĕн (за вино) ĕç тăваççĕ, тоççĕ вара Тури-Тимĕрç-кассем. Шел. II. 58. Сывă-халĕ, лайăх пурăнать, питĕ чее вара, терĕç. N. Темĕскер вăрри вара (не знаю, что это за семена). Подгорное. Ача, Иван чăнахах Мускава кайнă-и вара? Епле лекнĕ-ши вара вăл унта? Цив. Еппин кăçта вара? Где же она у тебя? Ч. С. Ни хура мар, ни сăрă мар, хăй вара çарамас пек курăнать те, шыв хĕрринчех выртать (вутăш) Альш. Ай-ай аван çынсем-çке вара çав Мишкасем! Ну и хорошие же люди этот Михайла и его жена! СТИК. Вара мĕн хытланан эс? (Говорят человек, пораженный поступком товарища. Значение «вара» определится, если ты сопоставим выражения «вара мĕн хытланан ес?» и «мĕн хытланан эс?» Последнее выраж. значит; «что ты делаешь?», а первое «ну, что ты двлаешь?!» || А действительно ли... Сред. Юм. Аçу килте-и вара? А дома твой отец? || Будто. Нюш-к. Çав укçа (клад) кĕш(= хăш) чухне лаша е урăх япала пулса çӳрет пулать вара. || Однако, а. Альш. Вĕсене тивеймерĕ вара. Однако они остались нетронутыми (пожаром). П. П. Т. Калăмтенĕ сăмах мĕнле сăмахран та пулин тухат пулĕ-те, анчах эпĕ ăна пĕлейместĕп вара. N. Петĕр: выртма яратни килемей? тесе каларĕ, тет. Килемĕшĕ (старушка): выртасси выртăн та, эсĕ Иван тĕслĕçке вара, тесе каларĕ, тет. Сĕт-к. Çав Елекçин ним латăллă калаçни та çок вара. Перев. Вара (тогда) эпĕ: ку кам манпа пĕрле юрласа пырать? тесе ыйтрăм. — Эпĕ, тет,—Вара кам эсĕ? — Эпĕ санăн нушу, тет. || В таком случае, и тогда. Регули 1515. Мана пĕр . конлăх анчах парăр, вара çитĕ. Орау. Раштава сирĕн пата пыма юрать-и, килте пулăр-и? Çырăр çавна. Вара пырас. || Разве. Ч. С. Пĕр чĕрес сĕт нумай-и вара? N. Эс пасара каятним вара? || Уж не... ли. N. Пирĕн уччилни карташĕ хӳмине вут хыптарман-и вара? тетĕп. Я думаю: «Уж не подожгли ли забор двора нашей школы?» N. Кашкăрĕ калать, тет: тилĕ тус, эсĕ шăмасна (= шăмастăн-а) вара ман çие? || Едва ли... Альш. Качча кайиччен иккĕ-виççĕ а каяяççĕ-и вара хĕрсем хĕр-сăрие? Пĕрре-кăна кайнă, тиекенсем те пур арăмсен хушшинче. СТИК. Пуласса пулĕ те вăл хаçан-та-пулсан, эпĕр курмалла пулайăпăр-и вара ăна? (т. е. едва ли нам придется дожить до этого). || Да ведь. Кратк. расск. 24. Унтан тăванĕсене каланă: вара эпĕ И., тенĕ. || Потом... (с остановкой, при расскзе). Орау. Çан чухне çапла ятлаçрăмăр. Вара... çав çилĕпе, халь те чашлатса çӳрет (злится): пĕр-пĕр алла ӳнерĕп-ха, тесе калат, тит. || Выраж. подверждание, как русск. да. К. -Кушки. Эс паянах каятним ĕнтĕ? — Вара. Паян тухса кайсан, вăхăта çитĕп, тетĕп. Разве ты сегодня же едешь? — Да. Я решил, что если я выеду сегодня, то успею к сроку. Срв. ара. || С уст. накляну что же. N. Илин вара! Ну что же, если возьмет! || Дальше (чего-либо). N. Теччĕрен вара кăйман.
(вады̆л), стареть, стариться; изнашиваться. СТИК . Вăт тĕнче мăшкăлĕ! Ватăлса килен пурăнăçăнта кĕтӳ кĕтме кайăн! Толст. Акă ĕнтĕ халĕ ватăла-киле (состарясь) çăварта шăлсем юлмарĕç. Регули 1517. Ватăлин те, çаплах ĕçлеччĕ. Хотя и состарился, но всё-таки работал. Ib. 447. Ватăлин те ватăлĕ — сотмăп. N. Ашшĕ унăн ватăлса киле пуçланă. Отец его уже состарился. N. Ватла-киле (ватăла-киле) шулĕк чăваш хушшинче вăрлайми пулнă. Сред. Юм. Ватла-киле тем корса ларăмăр-ха эпир, соккăр пôхăпăр-а-ха? Что будет с вами на старости дет, ослепнем, что-ли? N. Ĕмĕр ватăлми пурăнăçра пурăнмалла ту мана.
(вады̆лы̆х) или ватлăх, старость. М. П. Петр. Ашшĕ-амăшне. Халĕ, ватăлăх кунĕсенче, ăнă тата ыталрах канăçлăх кирлĕ. Якейк. Ватлăхра (в старости) асап кормалла полчĕç. Хыпар 9, 1906. Ватлăхра унăн куçĕ-пуçĕ таса курми пулнă.
назв. дерев., б. Вогородской в. Чебокс. у. N. Ватнер не прибывает, потому что там сожгли «оптене», которая их ылханса хăварнă. Кан. 1927 № 220. Халĕ Туканашпа Ватнер ялĕсем выльăхсене урама кăларма пăрахнă.
не венчанный(-ая). || В знач. наречия. N. Халĕ авланнă çынсем венчетсĕрех пурнаççĕ.
(вэрhун), повидимому, личн. имя мужч. Нюш-к. Верхун таркăн пулнă (рослый, его преследовали). Ана чупайра пĕр матка хăй патне кӳртнĕ. Верхунран халĕ те Верхун йăхĕ пур.
тяжело болеть (хворать, лежать в постели). Изамб. Т. Халĕ çавăнтан вара вырăнпах выртат, тет. С тех пор лежит не вставая, хворает. Капк. 1929, № 4. Вырăнпах выртать. Изамб. Т. Пăртак вырăнпа выртсан, вилнĕ. Ib. Вырăнпах выртат-и? Лёжкой лежит, что-ли? (О больном).
(выс’сы̆н), в голодном состоянии. Хыпар № 9, 1906. Анчах банк (= панккă) тăрăх илсен, эпир каллех выççăн лара пуçлăпăр. Ib. Вĕсен пăланĕсем (олени) вилсе пĕтсе, хăйсем выççăн аптăранă пирки, хăйсене-хăйсем вĕлерсе пĕтернĕ. Ib. № 37. Çапла ĕнтĕ унти халăхăн малалла выççăн ларас пулать. Ib. Ку хĕр-арăм выççăн вилнĕ-мĕн. N. Ахаль (иначе) эпир пурсăмăр та выççăн вилĕпĕр. Ч. С. Халччен эпĕ выççăн çӳременччĕ, халĕ ĕнтĕ выççăн та çӳреме лекĕ (придется). Ib. Тĕнчере пуринчен те хăрасан, выççăн та вилĕн (с голода).
бранное выр. Капк. 1928, № 21,12. Çунăк шăрши халĕ те сăмсарах... вилли карăнман хуран ерекийĕ!
мост для покойника. См. вилĕ кĕперри. Изванк. Унтан вара çырма урлă килнĕ çын кĕперри хуса, карлăкĕсене çапăсенчен турĕç. Вăл карлăксем çине: кĕпесем, йĕмсем, сурпансем, масмаксем, тăлла-çăпатасем: ялан хура ан çӳре, шурăран-шурă тăхăнса, таса çӳре; çĕн-çынна (çĕн-çынтан?) аван тумланса тăр. Сана мĕн кирлĕ пеккине парса яратпăр; эсĕ ĕçлемесĕр пурăнман, йăвăр тăпри çăмăл пултăр, тесе, çакса ячĕç. Кĕпер айне пăхăр укçа пĕр тенкĕ (= тенке) яхăн пулĕ (пăрахаççĕ): япала илмелле пулсан, укçуна ан хĕрхен; çиес килсен, илсе çи. Тата тетен ĕлĕк ху çынтан илнĕ укçана каялла тавăрса паманнисем пулĕ, халĕ ĕнтĕ ытлашшипех паратпăр; чипер тытса усра, çити-çитми укçапала сĕнсе çӳремелле ан пултăр (теççĕ). Унтан вара илсе пынă япаласене пĕтĕмпех персе çĕмĕрчĕç. Вилнĕ çын сĕтеллипе пуканне кĕпер çине лартрĕç... Эпир мĕн пурĕ çулталăкра ик-виç хутчен вилнĕ çынсене хăватпăр, çав вăхăтсенче эсĕ çак кĕпер урлă каççа пыр (теççĕ). Срв. Золотн. 198.
шапка-вязанка. Альш. Халĕ тата çамрăксем шĕвĕр тӳпелĕ хура виçунккă çĕлĕк илеççĕ.
назв. урочища. Ст. Ганък. Виçĕ-Хурăн варĕ. Унта тĕне кĕмен чăвашсем, çын чирлесен, халĕ те чӳк тăваççĕ.
проникать, врезываться. Старак. Ку хурăна ниепле пуртă та витеймĕччĕ. N. Шăл витет (хыт япалана). N. Унăн шăл витет (= çынна сăмахпа çĕнтерет). Хора-к. Куç курать те, шăл витмест. (Послов.). || Проникать, промочить, просачиваться; пронимать. N. Шыв витет. Вода проникает. Ч. П. Сăсар тирĕ кĕрĕке çăмăр витмес, тееççĕ; леш кассенĕн каччисем, тӳре умне тăрсассăн, сăмах витмес (не могут убедительно говорить), тееççĕ. N. Ивана тула шыв çине (на мокредь) ан кăлар, шыв витсен, пăсăлат. Утар. Тавара шыв витнĕ. Ib. Кута шыв виттĕр(ĕ) [или: çаппăр(ĕ), т. е. промокла]. Н. Седяк. † Шăпăр, шăпăр çăмăр çăвать, шурă курница тăрне йĕпетет; унăн тумламĕсе(м) пăт, пăт тăваççĕ, 12 хут пустава çав витет; пирĕн кӳршĕ-аршă пит элекçĕ, çамăрк (siс!) чĕре варне çав витет. Ст. Чек. Ку аша тăвар витмес. Это мясо не просаливается. Ст. Айб. † Кăвак лаша, кăтра çилхе, тураса йăс (= йĕс) тура витмерĕ. Такмак. Тайма (siс!) пуçа хĕç витмен, манăн сăмахăм сире витес çук (не проймет). Туй. Тайла пуçа хĕç витмен, пирĕн сăмах сире витмĕ, тет. Повинную голову и меч не берет (т. е. не сечет), так и наши слова вам нипочем. Сред. Алг. Атсем, пурте тайăлăр; тайăлнă пуçа хĕç витмен, тет; сире каласа сăмах витмен, тет. Калашн. 6. Вăл ахаль чух йăваш, тӳрĕ çын; пурăнăçĕ лăпкă чухне вăл хăй те лăпкă çын; анчах халĕ, арăмĕ мăшкăл курса чунĕ витнĕскер, вăл кĕрлесе тăракан тинĕс пек. N. Питĕ хĕн, чĕрене витĕрĕ (= витрĕ). Очень тяжело и горько. С. Дув. Сирĕнпе калаçса сăмах витмĕ. Ч. П. Сирĕн пек ырă çын умĕнче калаççа сăмахăм витмерĕ. N. Кунтисем варсене витрĕç ĕнтĕ. Пшкрт. Çын çынна çапсан: витрĕ-и? тет.— Витимерĕ, тет (еще не почувствовал). || Иметь сбыт. Сред. Юм. Пит витекĕн тавар (= пит каякан тавар). Хыпар № 20, 1900. Тимĕрçĕсем нумайланса пынипе манăн ĕç питех витми пулчĕ, çавăнпа эпĕ, укçа ытларах пуçтарас тесе, суту-илӳпе хăтлана пуçларăм. || Вино — яд. Эрех ĕçнĕ хыççăн апат пит витрĕ-ха (поел с аппетитом); ялан çапла тума кирлĕ-мен. Юрк. Ватăла пуçласан, çиме витми пула пуçласан (перестала съедаться с аппетитом), тĕсрен ӳкнĕ, сархайнă (побледнели). || Альш. † Тутлăях та чĕлхене пыл витмес. Приятные речи слаще меда. (Так толкует А. М. Шакмаков). См. витер.
в числе двенадцати. К.-Кушки. Эпир вуниккĕн. Ib. Эпир вуниккĕн килтĕмĕр. [Может склоняться. Истор. Çапла вĕсем, пурăнсан-пурăнсан, вуниккĕне çитнĕ (их стало 12). К.-Кушки. Эпир вуниккĕнтен улттăн анчах тăрса юлтăмăр]. || В двенадцать лык. Кĕвĕсем. Вуниккĕн çăпати («-и») эп сыртăм, пушмак-чăлхаран ирттертĕм. Чим. † Вуншкĕн çăпати тăвас пушăт ӳсет пулĕ халĕ вăрман варринче. N. || В двенадцать прядей. N. Аршăн-аршăн çутă ука, кил вуниккĕн явар-и. || В 360 зубцов. Череп. Вуниккĕн хĕç, бёрдо в 360 зубцов.
пасмо, мера пряжи. СТИК. «Ман хуттăр 9 вунăран» часть хуттăр’а. N. Халь алăра çирĕм пилĕк пус укçа пур-ха; Миххи арăмне 18 вунă авăрларăм, çав укçана халĕ кӳрсе пачĕç. N. Вунă, вунă пĕрчĕ, сум, вăтăр пĕрчĕ. N. Вăтăр сум = вунă (120 пĕрчĕ)... Икĕ вунă çипрен пĕр хур пир тухать. Хур = икĕ чике. Качал. Çак ялта вунă хĕр, вуни çук, вуни çук, эп илессин вуни пур. Паас. Вунă — 1/12 пасма (сăвă).
огонь и вода. Ч. С. Халĕ ĕнтĕ, ĕçлеме кайнă чухне, ачасене кам çине шанса хăварам? Çулла пулсан, вутран-шуран та хăрамалла.
(вы̆jлы̆), сильный, крепкий; состоятельный. Н. И. П. Вăйлă юрла. Пой громко (сильно). N. Халь вăрçă вăйлă. Теперь сильная война. Тайба Т. † Хирте тăман халĕ пит вăйлă (очень сильный буран), ял хушшине кĕрсен, епле-ши? Изамб. Т. Ыраш вăйлă пулнă, тет. (Прежде) рожь родилась хорошо. Никит. Çак калăм каçсенче тухатмăшсем тухатса çӳреççĕ; чи вăйлă çӳрекен каç юн-калăм каçĕ пулат. Ib. Икĕ-виçĕ çул ĕлĕкрех пирĕн ялта вăйлă ĕне мур (т. е. мурĕ) пулчĕ (был сильный падеж скота). Хыпар № 26, 1906. Патшалăх канашĕнче тĕрлĕ çын пур: чиновниксем, улпутсем, завод (= савăт, савут) хуçисем, пурте пуян, вăйлă çынсем (сильные люди). Ib. № 36, 1906. Халăх тата вăйлăрах ĕрче пуçланă (начал еще сильнее размножаться). О калед. Пуринчен ытла çĕре сывлăш кĕрсе тăмалла тытма тăрăшас пулать, тата çум-курăксенчен таса тытма тăрăшмалла. Çапла тусан анчах вăйлă тырă илме пулать. Альш. Кашана: вăл териех хытă ĕçмес, тетчĕç; вăл та кăçал питĕ вăйлă ĕçрĕ, теççĕ пĕр-пĕрин хушшинче çынсем. Чув. календ. 1911. Вăл хăвăрт çĕкленнĕ те, вăйлăран вăйлă кайса, нимĕç хулисем урлă Берлина кайнă. Альш. Ĕлĕкрех Куслувккара питĕ тырă вăйлă илетчĕç. Чув. прим. о пог. 424. Хурама (кăпчанкă) чечеке вăйлă ларсан, хура-тулă пулать. Если у вяза (жимолости) много цвета, то уродится греча. Чăвашсем 14. Унта ĕлĕк пит шултăра вăрман пулнă, пит вăйлă вăрман пулнă. Шел. П. 54. Вăйлă çурт, большой дом.
(вы̆л), он (-а,-о). Пшкрт. Вăл винават туса, винаватлă (виноватый). К.-Кушки. Вăл выляса илмелле вылят. Регули 314. Вăл конта чохне эп вĕренеттĕмччĕ. Ib. 1533. Вăл конта чохне çырма вĕрентĕм. Киприан. Шуйттан ăна пит çиленнĕ. О сохр. здор. Ачанăн чĕрнисем вăрам пулсан, эсир ăна касăр, вăл вара питне-куçне чĕркелемĕ. Расск. Иосиф вăл хăй кирек мĕнле пултăр та, çапах та пирĕн тăван-çке вăл. || Тот, та, то; этот, эта, это; такой, такая, такое. Иногда не переводится. Вишн. 64. Вăл сĕт вара, апла йӳçсе кайсан, ачана нимĕн усă та кӳмест, çийĕнчен чирлеттерет ăна. Ib. 71. Вăл пĕвене улăмпа тислĕкпе пĕвелеççĕ. Шорк. Çтаппансен çорчĕ орамăн хăш енче? — Пĕлейместĕп, те ку енче, те вăл (леш, тепĕр, çав) енче. Яжутк. Вăл ятлă (с таким именем) пулсан, кирлĕ мар (ты мне не нужен), тесе каларĕ, тет. Альш. Вăл апла тăваççĕ те, ăна шухăшламасăрах тумаççĕ вйсем каллах. Ib. Ак килсе ӳкĕ кĕлетсем çине, унтан килĕ кунта! тетĕп эпĕ. Вăл кайрĕ вут, кайрĕ вут! Пĕтĕм çулăмĕ курăнат кĕлетсем урлă. Ib. Курăнат тĕл-тĕл купи-купипе ялкăшса, симĕссĕн-кăвакăн çунса выртни: вăл иккен кĕлет пӳлминчи тырăсем çуннă çавăнта. Хыпар № 29, 1906. Хай пĕрре авантарах пăхап, вăл ман пата шуйттансем кĕтĕвĕпĕ вĕçсе килеççĕ иккен. Альш. Нумай пулмас-ха вăл. Это было не так давно. Шаймурз. † Мамăк минтер, тесе, пуçма хутăм, вăл та-ях-та пулчĕ сарă хĕр чĕччисем N. Алăсăр-урасăр кĕпер хыват. (Вăл та пулин тӳшек çитти). Серг. Рад. Вăл вăраха мар. Это не надолго. Янтик. Ăна эсĕ, теççĕ. Говорят, что это сделал ты. Эпĕ чăнах та санăн туррусене салатса, çĕмĕрсе пĕтертĕм; вăлах аван ĕç (это-то и хорошо): хăйсене хăйсем çĕмĕресрен хăтарма пултарайманскерсем, вĕсем епле сана пулăшма пултарĕç? Альш. Ку енчи ялсенче тăранттас таврашĕ йышлах мар вăл. N. Ку вăл аван. Это хорошо. Букв. 1904. Тавлашсан-тавлашмасан та (как ни спорь), ман пекки хамăр хушшăмăрта çук-ха вăл. N. Халĕ аван та, каçа хирĕç каллех пĕлĕтсем туртĕ те-ха вăл (т. е. çанталăк). Беседа чув. 4. Апла юрамасть вăл. Это не годится. Регули 488. Ман атти-и вăл, выртаканĕ? Тот, лежащий там, мой отец?
война; ссора, драка, скандал. Сĕт-к. Яппони вăр-çинче (в японскую войну) пирĕн ялти Ваçок Емеленĕ ним сас-чусăр (= сас-чĕвĕсĕр) çохальчĕ (пропал без вести). Изамб. Т. Çапла туя пĕр вăрçăсăр-мĕнсĕр (без всякого скандала), пит илемлĕ, ташласа, юрласа ирттертĕмĕр. Чăв. й. пур. 11. Килте вăрçă тăвас мар, тесе (чтобы не было ссоры). Б. Илгыши. Вăрçăна кил. Туй. Хĕр çумми укçи хĕрĕх пус, теççĕ; укçа сахал парсассăн, вăрçă хусканат (начинается ссора). N. Вăрçă пуçлансан, çурăм-пуç çăлтăрĕ (Венера) çухалнăччĕ; халĕ çурăм-пуç çăлтăрĕ туха пуçларĕ, вăрçă час чарĕнĕ(= чарăнĕ), теççĕ. Орау. Вăрçă хыçĕнчен тырă лайăх пулакан халь, теççĕ чăвашсем. После войны будет хороший урожай ржи, говорят чуваши.
(э произн. протяжно), восклицание, имеющее различные значения; нередко соотв. русскому «а». К. С. Э, аплаç-ха вăл! эп ăна пĕлмен те. — Э, кĕсел-ĕç-ха вăл! — Э, алла ӳккĕрĕн! (попался!). Орау. Эккей çанталăкĕ, э! Какая погода-то, а! Чăвйп. Яккăвĕ каланă: э... апла, пулсан, пымастăп (не пойду), пĕтетĕп! Хыв. 1906, № 31-2. Э, мĕн калам сире: иккĕшне те вунă уйăх тулса вунпĕрмĕшне анчах кайрĕ; вăл виçĕм кун çӳçĕсене ӳт çумĕнченех илсе ячĕ; пăхсан, кулса та ямалла, ачисене те шел. Н. Карм. Э (угроза), эсир хĕр илме килтĕр-и? сана хĕр парам эпĕ; хĕр хутаççа! тенĕ. Сред. Юм. Э, хайхи-çке о сан! (говорят о чем нибудь давно известном, когда о нем припомннают). Орау. Çăвăр-ха, э? Умывайтесь, а? (с вопросительной интонацией на «е»). Еванг. Чиркĕве пăсса, виçĕ кунта туса лартаканскер! Сред. Юм. Э.... эппин о полсарĕ-хл о! тин аса плтĕм. Да, оказывается, это он был, я только сейчас вспомнил. Янш.-Норв. Ватти вара: э, укçана час пырса пăрах, атту тата кăларатпăр (чирей)! тесе, çăпан чăмăрта пуçларĕ, тет, пек. (Из рассказа чувашина о тӳркĕлли, видениом во сне). Хып. 1906, № 7. Э, ав епле-ха вăл! Ашшĕ-амăшне. Вăл каланă: е! манăн илтелесе пурăнмалла-и-халĕ ăна? ...тенĕ. Альш. Карчăкĕ хытă кăшкăрать, тет: старик, çиме тăр! тет. Старикки: э... юрĕ, тет. N. Э, ман хыçран пĕр çын пырать! тесе калать, тет. Регули, 545. Э (ее), халь те, вăлсен вăл хорăнташ полать. Верно! он в самом деле им родственник. Ч. С. Э! эсĕ ху лашу куртăн (счел за...) пулĕ ăна ачашлама; э! ху лашу мар-и? теççĕ. Чăвап. Леш каланă: э!.. эсĕ мана укçа мĕшĕн патăн-ха? Эсĕ аван шухăшпа çӳретĕн иккен!
(эл'эс-мэл’эс), косматый, растрепанный (Шурут-Н.). Несуразный. Имеющий дикий вид; похожий ио виду на сумасшедшего или «тронувшегося». См. илес-милес. Пазух. Ют ялсенĕн ачисем елес-мелес, тур çырлах! Лучше здесь. Елес-мелес пысăкскерсем... тăнă. Ст. Чек. Елес-мелес пысăк = тирпейсĕр пысăк (безобразно большой). Н. Карм. Елес-мелес = илемсĕр. Елес-мелес хăтланса çӳрет (гов., когда человек смешно оденется в какую-нибудь рвань). См. акăш-макăш. Лучше здесь. Çак çын умĕнчех тата темĕн чухлĕ шуйттан, хăрушă, елес-мелес пысăкскерсем, ăна халĕ пăчăртаса пăрахас пек... шăлĕсене шатăртаттарса тăнă. СТИК. Ах тар (åх тåр), ку анчăк ытла елес-мелес-ĕçке! (о большой и лохматой собаке. IЬ. Мĕн елес-мелес çĕлĕк тăхăнса ятăн? (о большой и некрасивой шапке). IЬ. Ах тар (åх тåр), ку çын елес-мелес-ĕçке! (огромный, неуклюжий человек). || Огромный. Городище.
(эл’h’эрэj), архиерей. Изамб. Т. Альш. Чĕмпĕрти елхерей. Изамб. Т. Халĕ эпĕ елхерейне те куртăм. Личн. имя. Н. Седяк.
межд. удивления. СПВВ. Епей (без обьяснения). N. Епей! Пăх-халĕ, шукĕлленмен те! (и не нарядилась). У других «апай».
(эдэм, эд’эм), человек. Род человеческий. Формы род п. «этеммĕн», дат. п. «этемме» (Альш. и др.), кажется, указывают на былую ф. им. пад. этемĕ: срв. черем. аjдэмы̆. † Пире курайман этемсем хăçан кайĕç масара? N. Вĕсем, этем сăнне çухатса, ват çынна асап кăтартма тытăннă. Альш. Хай этемсем виçшер-тăватшар лав тиеççĕ те тырă, каяççĕ сутма Чĕмпĕре. Кильд. Е тата хамăра, этем ăруне, кам, çуратса, чун панă? Чăн Турă мар-и, ырă тăвансем? Сред. Юм. Этем хăй кôчĕпе сысмĕ ô. Человеку свойственно жить на широкую ногу, выше своих достатков. Сред. Юм. Этем кӳлмен поль, кô лашана! çапла çын лаша кӳлет поль-и? (запряжено не по-людски). Сред. Юм. Этемĕн тем те пôлĕ, пирĕн-çиç çôк ôлă. Сред. Юм. Этемме ним те çитмес ôна. Альш. Э, çаплатăр вĕсем, çаплатăр: питĕ ырă çынсем вĕт: çын пырсан-килсен, этем ăшне кĕменни-кăна, калаçа-калаçа вилеççĕ вара, тет хуçа арăмĕ. Альш. Çийес килмест-и, ĕçес килмест-и? тет. Этем тутă. Çисе ĕçсе тăмас (люди сыты). Ст. Чек. Этем пурăна-киле вакран вака-тухать, тет; тĕнче пĕтес умĕн çынсем пӳрне пек пулĕç, тет. Альш. Этем пурĕ пĕр: вырăс та, тутар та, чăваш та, мăкши те. Альш. Кама курнă, çавăнтан ыйтатăп, — мĕн ыйтнине этем тени калаçать. Шевле. Старйк храса таханлать этем-лаша (человека, заменяющего лошадь) орине. Юрк. Вăл (она) этем мар, есрейлĕ, шуйттан!.. ăна урăх ырă ят çук... Сĕт-к. Çав та этем çа! И он, тоже человек, ведь! N. Çуркунне шыв пит тулнипе этемсене нумайĕшне çул чарăнса тăнипе çула кайма чарăнса тăрать. Ядр. Унтан тарçă тытрăмăр, çортсам лартрăмăр; халь этем, этеме ертĕмĕр. Ядр. Кашкăр этем пек сăмах хушрĕ. Пшкрт. Эй этем, кил-халĕ конта! Ч. П. Пире курайман этемсем. Ч. И. Саманисем явăр, этем усал. БАБ. Ырă Турă çитмĕл те çичĕ тĕслĕ этем тунă. (Из заклинания). Шурăм, № 18. Ĕнтĕ хĕлле пĕтĕм çӳрекен этемех хăй патне кĕртет. Кр. расск. Унтан Турă çĕр тăпри илнĕ те, çав тăпраран этем кĕлетки тунă. БАБ. Çавăнпа та ĕнтĕ ак этемсем тырă пулмасран темĕн пек хăраççĕ. В. Олг. Чистă эс шойттан, этем мар! IЬ. Эс этем мар, эс йытăран та осал, сысна! Орау. Етеммӳ-япалу! Ну, и человек! (говорит про себя самого). N. Икĕ пуçĕнче икĕ этем, вăта çĕрĕнче çĕр этем. (Хӳме). Питуш. Çумăр айĕн кайсассăн, этемрен тохса килес полать (совсем вымочишься и загрязнишься). Ч. С. Тете çапла чĕрĕлсен, этем çапах: керемет тытнă (его), теччĕç (люди все-таки говорили, что его поразила киреметь). N. Этем çинче (среди людей) пуринчен телейлĕ. С. Эй-яй-яй! ыр этем полимăн, ачам! С. Хальхи саманта этем ырă корас çок. Истор. Вырăс çĕрне Авияран этем мурĕ (мор) килнĕ. Альш. Ку Иванăн пĕр шальçи-те çук-чĕ, халь епле этем пăхма хал çук (пышно, великолепно) туса хунă! (построил). БАБ. Çула-ха, епле-май, апла: этем ĕçлесе-туса та пулин хăйне тăранмалăх тупма пулать; хĕле кĕтĕн, çук вара. Ч. С. Юмăçăсем пĕри те: кунтан этем пулас çук, тетчĕç. Чăвйп. Вăл Микка этемме мар, вылăха та пит ăста йăпатма пĕлнĕ. † Саманисем йăвăр, этем усал, эпĕр еменнине кам йĕрес? N. Шуйттан ачи кăна курать та: эй, этем тус, тархашшăн ан пер! тесе, йăлăнма тытăнчĕ, тет. Артюшк. Этем ачи, дитя человека (в противоположность шуйттан ачи). Якей. Этем. Она этем каламалла мар пытарнă. Его похоронили с пышностью. Алекс. Нев. Çав вăхăтрах хĕрне те этем пăхма çук (пышные) хаклă йышши тумсем тумлантарнă. N. Этем пухăнса çитсессĕн, этем чĕлхипе калаçа пуçларĕç, тет. Шурăм. 13. Эсĕ этем-и, этем мар-и? — кала! Вурмандеево. Çавăн чухне пĕтĕм ял кĕрлесе тăрать. Этем чунĕ хĕпĕртет (в праздник). И. Яндоуши. Этем нумай та, çын сахал. Людей много, но мало настоящих. Трхбл. Этемме ӳкнĕ чухне тапта. Эта пословица, продик тованная разочарованием, говорит о том, что сколько бы мы ни делали добра людям, они всегда отплатят нам неблагодарностью, а потому и не заслуживают сочувствия.
(эдэмл’э̆х'), человеческая природа. Посл. Эсир кивĕ этемлĕхе ĕçĕр-мĕнĕпех пăрахса, çĕнĕ этемлĕхе кĕнĕ. Альш. Этемлĕхрен тухнă япала. 1. Человек, в котором не осталось ничего человеческого. 2. Отживший свой век (старик). Этемĕн этемлĕхĕ пур тискер кайăксен кайăклăхне те, вĕçен кайăксенне те, шуса çӳрен япаласенне те, шыври чĕрĕ япаласенне те халĕ те чарать, ӳлĕмрен те чарĕ.
(-эх'), афф. ограничения, усиления или отождествления; тоже, что -ах. Орау. Ăна эпĕ пыричченех (еще до моего прихода) велернĕччĕ. IЬ. Ăна эпĕ киличченех çĕмĕрнĕччĕ. IЬ. Вăл эпĕ килнĕ чухне те çĕмĕрĕкех выртаччĕ. Орау. Пыл темскерех мар-çке (не Бог знает что), ан вăрçăр, пурне те çитĕ. Орау. Путлĕн мĕн чухлех панине пĕлместĕп. Не знаю толком, сколько именно дали. Орау. Мĕнпех (чем именно) çапнă-ши вăл ăна? — пĕлесчĕ. Здесь «-ех» указывает на сильное желание узнать. Орау. Лашине çĕр тенкĕ панă, тет. — Тем, ун чухлех (так много) янă-ши вара. Орау. Ĕçĕ мĕскерле пулнă-ши? — Мĕскерлех (как именно) пулнине пĕлместĕп. IЬ. Паяррăн мĕллех пулнине пĕлместĕп. Не знаю точно, как именно это произошло. IЬ. Кулине пуян ывăлне кайнă та, такăшех пулнă: пуçне каçăртса иртсе карĕ, çавăрнса та пăхмарĕ. IЬ. Ку стаккан ĕнерех çĕмĕрлнĕччĕ. IЬ. Тутарла калаçнине ăнлас пулсан (чтобы понимать), тутарла пĕлесех пулать çав (надо непременно знать). Кумарка. Ялта пĕчĕкрех ачасем кунĕпех çыма кĕмесĕр выляса чупса çӳреççĕ. Сред. Юм. Элекçеех (не кто иной, как А.) пĕтерчĕ мана; вăл полман полсассăн, эп аванах порăнаттăм... Тата çынсем те пит пôтарчĕç. Истор. (№ 37). Вăл: поляксене çĕнтернĕ пекех вырăссене те çăмăл çĕнтерĕп, тесе шухăшланă. Истор. (№ 37). Наполеон: тинех (вот теперь-то) вăрçатпăр ĕнтĕ, тесе, темĕн пек хĕпĕртенĕ. М. Тюм. Çимĕк кунне ирех (совсем рано) ваттисем чиркĕве кайса пĕтеççĕ. Илебар. Халăх сурать — кӳл тăвать, пĕр çын сурать — типсех пырать. Цив. Вăл, эпир лашасене тытма пуçличченех, пĕр лашине тытса, тепĕрне тытăнкĕ. Сюг.-Яуш. Вăл ырă этемех-ши? Вăл этемренех çуралнă-ши? IЬ. Хваттир инçе мар пулсан, тăлăп кирлех те мар (не очень нужен) пулĕ. Рег. 209. Эп ончченех (до тех самых пор) тăхтам. N. Хапхаран кĕрсессĕнех (как только вошел), эпĕ лупас айĕнче икĕ çын хăма саваласа тăнине куртăм. Собр. 265°. Эсех (только ты или: уж ты)... пуян, çăварна каран та ларан. (Укçа хутаççи). Орау. Вăлне вăлах та (он-то положительно он), урăх никам та мар та, ахал, каламаçть. IЬ. Эсне эсех-çке (ты-то, разумеется, положительно ты) те, тулĕк ахаль, каламастăн. N. Пулă çавăн пекех кĕрет. Н. Полорусс. Эп вырăн тупичченех (до тех самых пор, пока) кунта пурăнан. IЬ. Эп, вырăн тупиччен, кунтах (здесь же, все здесь) пурăнан (буду жить). Орау. Темех (невесть что) ĕçтерсе çитармаççĕ пуль-ха вăсам та. IЬ. Темех курнă вăсене, вĕсем умĕнчен каймасăр, унтах ташласа тăрать. Не знаю, почему они уж очень ему дороги (милы) — расстаться не может, все перед ними кривляется («пляшет»). Орау. Хăшех (кто именно) капла вăрттăн нӳхрепĕн-масарăн сĕтĕрĕнсе çӳрет-ши? Урине çапса хуçăттăм мура — сĕт хăймине çиса тухнă. Здесь «-ех» указыв. на страстное желание узнать вора. Орау. Пĕлмессе пĕлместĕнех (действительво не знаешь) пулмалла, çав ахаль, сăмах çукран сăмах калаççа ларан. N. Халĕ кунта Варшаври пекех хĕнех мар (не очень трудно). Скотолеч. 31. Çак чирех, именно эту болезнь. Дик. Леб. 46. Акă патша Елиса çывăракан пӳлĕм çумĕнчиех пĕр пĕчĕкçĕ пӳлĕмĕн алăкне уçса ярать. Цив. Пирĕнтен инçех мар (не очень далеко), тăватă çухрăмра, пĕр чăваш ячĕ пур, Тенел. Курм. Юр айĕнчен тухнă кальчасем, курăксем хĕвел ăшшипе симĕсленех (постененно все) пыраççĕ. Изамб. Т. Исампалĕнче мĕн пурĕ хĕрĕхех (только сорок) кил. Ходары. Хутте вăлсемшĕн пулсан çурхи шыв тапраннă пултăр, çаплах, аеанланкаласа мĕнле те пулин пĕр вуншар хула та пулин касса килеççĕ, килеççех (все-таки срубят и принесут, для совершения обряда «вирĕм»). Ч. С. Ку асатте хăçан (когда же) вилех, выляма та ирĕк памасть. Бес. о земл. Ĕçе — вĕренемех! (ненременно выучусь) тесен, çын вĕренет. N. Урăх вара нимĕн ĕçех те çук. Никакой другой особенной работы нет. Нимех те çук унта. Там ничего особенного нет. Сред. Юм. Мĕнех кирлĕ пôлчĕ-ши сана! Что тебе было надо! (гов. человеку, некстати сделавшему что-нибудь). Шурăм. № 6. Итлесех тăрас килет. Так и хочется слушать. Яланах: пăртак тăрам-ха, тăрам, тесех (всё откладывал и...), вăхăта ку таранччен ирттерсе ятăм. Рег. 1360. Вăл тытĕ тытех (непременно). Йоман ытти явăçран çирĕп-çирĕпех (положительно крепче). Рег. 236. Ĕçлекенех никам та çок халь конта («-ех» здесь только смягчает выражение; по мнению других, его след. перевести с.товом «особенно»). N. Урăх паллă ятлă çырмасемех çук. Других особенио известных оврагов нет. (По мнению Н. И. Полоруссова, «-ех» здесь только смягчает выражение). Орау. Еплех хăтланнине (или епле хăтланнинех) куримарăм çав, айăн-çийăн çавăрнса пĕтрĕç те. Рег. 1344. Он пусăкăшех çок конта. Совсем равных ему по величине здесь нет. Рег. 1357. Турĕ-турех (все-таки). Тумарĕ-тумарех. Правильность этих оборотов подтверждает и Н. И. Подоруссов. Рег. 1338. Çимĕкренпех (е самого семика) сумар выртать. Çомăр хыççăнах (тотчас после дождя) кайрĕ. Рег. 235. Илтсенех (илтсеснех) каларăм. Календ. 1910. Ăслă француз «Ити» шутласа илнĕ те, пĕр кĕске çиçĕмех 17 çухрăм тухнă.
(ыры̆), добрый, хороший, превосходный, отличный; здоровый; милый. Почтенный. Святой. Ист. 65. Çын, ырра курсан, ырă чап сарать, усала курсан, усал чап сарать. Псалт. ЗЗ9. Астивсе пăхăр, Турă ыррине курăр. Тороп-к. Пăть-пăлтĕк потене, ыр çарана йоратать. Альш. Ырă ут çине ларакан ырман, тет; çĕнĕ кĕрĕк тăхăнан шăнман, тет. Пазух. Ыр ут утланакан та, ай, ырман, тет; ыр тумтир тăхăнакан та, ай, шăнман, тет. Юрк. † Ырă ут çине ларакан ырман. Юрк. Ытла ырă пулĕччĕ, ун вырăнне Магницкие кӳртсе лартсан. Янг. К. Мана сĕт ырă мар, мне молоко не идет (сказал человек, которого прошиб понос). Сĕт-к. Ыр ят (добрую славу) сарса çӳрет. † Йĕри-тавра йыснисем! Хаяр сонсах ан ярăр, ыр кон-çолне халалăр. (= халаллăр). N. Сан ырă (почтенное) çыруна иккĕ [илтĕм]. Юрк. Ку тĕрлĕ аслă пăраçникре те çынна ырă сăмах кала пĕлмеççĕ. Юрк. Епле хăйсем пуйни çинчен тĕрлĕ ырă хыпарсем сарма тăрăшаççĕ. N. Турă ăна (ей) вилсессĕн те, ырă вырăн патăр, çутă çĕре кӳртсе вырнаçтартăр, тет. † Ырă шĕшкĕ пек тантăшсем пурччĕ, ырă хулă пек ямăксем пурччĕ, — тăрса юлчĕç, ай, курăнать! Полт. 56. Ырă сехет çывхарать. Полт. 50. Ачашлакан ыр куçа астумасăр вăл ларать. † Çак хăта-тăхлачă ыр пулсассăн, пире килме-кайма пит лайăх. Эльборус. Хăш енчен шăршласа пăхан, çав енчен тĕрлĕ ырă шăрш килет. † Ах, хĕрес аннеçĕм, аттеçĕм, хаяр сонсах ан ярăр, ыр халапне парса ярăр! (т.-е. пожелайте добра, благословите). N. Святой апостол Павел çирнă ырă кĕнеке çинче. N. Арăмĕ каланă: веç санăн ырă апу ылтăн тарилккене çапса çĕмĕрчĕ и çитерекен лашана чиксе вĕлерчĕ, тенĕ. Собр. З82°. Ялтан яла шыраса ялăн ыри (лучшие из деревень) кунта-мĕн; хĕртен хĕре шыраса хĕрĕн ыри (надо: ырри?) кунта-мĕн. Ала, 7. Ну, ăвăлăм, эсĕ манăн сăмаха итлесессĕн, ырă тăнлă çын пулăн. Чăвйп. Эпĕ ырра хирĕç ырă, усала хирĕç усал, тенĕ. Сказк. и пред. 18. Сывлăш ырă ыйхинчен вăранма та пуçларĕ. N. Ырă сывлăш, кисе, туртса кăларинччĕ, тесе калать, тет. N. Ырри çухатнă, усалли кӳнĕ теççĕ. (Послов.). Чхйп. Кĕтӳç хăй кĕтӳне вăй çитнĕ таран ырă пăхсан, кĕтӳри выльăхсам та ырă, аван, мăнтăр юлаççĕ. Никит. † Курăк ыри — çырла çеçки (лучшая из трав — ягодный куст), çырли ларать хĕп-хĕрлĕ. Ст. Ганьк. Ырă сехет тĕлне ту. Fac, ut faustam jffendamus hôram, h. e., ut ôppôrtunum tempus nanciscamur. Якей. Хĕрĕн ырри конта-мĕн. Оказывается, лучшие девицы — здесь. Юрк. † Усал çумне выртаччен ырă (так напис.) ури вĕçне вырт. † Ĕçкĕ ĕçме лайăх ырă куç. Ватта ырра хур. Старого уважай. Бюрг. Кун кунлама патăр, çĕр çĕрлеме патăр; каçхине каçах пултăр, ирхине ырах пултăр. (Из обр. «тĕтĕрни»; Сала 345°). Сред. Юм. Кĕçĕллĕ çынна мунчара çапăннă чôхне ыррăн туянать (бывает приятно). N. Эпĕ халĕ турă пулăшнипе ырă-сывă пурăнатăп. (Из письма). † Усал çумне выртиччен ыррăн ури вĕçне вырт. Чем ложиться рядом с злым, лучше лечь в ногах у доброго. Альш. Атте-анне килĕнче мĕскер пур? — Ырă улпутран ырă тетем пур, ырă (почтенная) пикерен ырă инкем пур. Ырă вут ами, почтенная мать огня. См. Ашапатман. Т., VI, 22. Б. Бур. † Пули-пулми çынпала çула ан тух, ырă (почтенный) улпут пек пуçна çухатма. Сикт. Пӳртре пурте: ырă чӳккелĕ хапăл илтĕр; чӳк çырлах! тесе, пурте, ӳксе, пуççапаççĕ. IЬ. Ун хыççăн пурте: ырă чӳк-кĕлĕ пӳлĕхçĕ, хапăл ил! тесе, ӳксе, пуççапаççĕ. IЬ. Ырă чӳк-кĕлĕ хапăл ил, тытнă-тунине çырлах, тет те, вара ачасене çиме хушать. Магн. 1. Ырă киремет. IЬ. Туйеккинче хурăн çырли; татрăмăр та çирăмăр, ырă хурăнташшенчен уйăрăлтăмăр. (Из солд. песни). † Ырă Мускав пек ялăм пур, ялăм çинчен куç каймаçть. Л. Кошки. Пĕлни пур, пĕлменни пур: ырă чӳк-кĕлĕ, хуш курса, хапăл ил! (Из моленья). СПВВ. Ырă пӳлĕх. Альш. Ах, тантăшçăм Люпун! — çын-çын урлă курăнать! çын-çын урлă курăнсан та, ырă пикенĕн курăнан. Альш.? ЬIрă кĕллĕм вырăнаçтăр. Да будет принята моя чистая молитва. Ой-к. † Çыр хĕринче çĕр çырли; татрăмăр та çирăмăр, ыр çĕр-шывран уйăрлтăмăр (расстались с святою родиною). || Ырă скорее указывает на нравственные свойства или на высокие качества, лежащие в самой природе предмета; аван и лайăх этого оттенка не имеют. Срв. «ырă кăмăлăм», но: «лайăх чĕлхе-çăварăм». || Добро. Макка, 10°. Вăрçă хушшине ырă кĕмес. (Послов.). Ырра курсан, ырă пулать; усала курсан, усал пулать, теççĕ. (Послов.). Ырă тунине манакан çын — неблагодарный. Усал-тĕсел тулалла, ырри шалалла. Так произносят, когда поят больного наговоренною водою, совершая «ăш ыратсан, вĕрекен кĕле». N. Пирĕн тутарсемпе, тухса, çапăçнинчен ырри пулас çук ĕнтĕ. 1. Самое лучшее для нас, это — вступить в битву с татарами. 2. От нашей битвы с татарами положительно не будет добра. Ч. С. Çын, ырра курсан, ырă пулать, усала курсан, усал пулать, теççĕ ваттисем. Чăвйп. Кĕркка! атя кунтан тарар, кăсем ырă калаçмаççĕ (они говорят недобрые вещи; здесь — сговариваются убить). || Хорошо, по-хорошему. М. Тув. Ати-апай пур çинче ыр ĕçес те ыр çиес. Тогач. Тавай, ати, эреке, ыр ĕçес те ыр çияс. Полт. 49. Ват çын çине юратса ачашласа ыр пăхать (она). Юрк. Ĕнтĕ ырăран ырă калама тытăнать-çке. || Хорошо, что. Ч. С. Анне, ырă, аттене каласа кăтартмарĕ. || Добрый дух, доброе начало в природе, Собр. 137°. Çак тырсене акма вăрлăх кăларнă чух, ырра хирĕç ту усалла тӳртĕн ту. (Из моленья). IЬ. 137. Уя тухăпăр татах ырра хирĕç, усалла тӳртĕн ту. (Из моленья). || Ырă ют, туру ют, песенная вставка, возникшая из «Ыр(ă), эй, ут, тур(ă), эй, ут»? Ч. К. † Çич хӳрелĕ хĕр куртăм, — ырă ют, туру ют! — пилĕк çыххи пилĕк сум! Анат-касси хĕрĕсем ултă хĕрĕ пĕр укçа. || Ырă пурăнăçлă, благочестивый. См. 2. ырă.
(ырры̆н), хорошенько; должным образом; толком. Сред. Юм. Ыррăн волама пĕлместĕн, çапах учитĕле иксамĕн парас тесе çӳрен. Юрк. Юмăçа кайма çынсенчен вăтанаççĕ: ыррăн качча тухса ĕлкĕреймерĕ, юмăçа çӳре пуçларĕ, тесе калĕç, теççĕ. Хып. 06, № 7. Анчах, инçетри хĕвел тухăçĕнчи йывăр вăрçă, ку ĕçе ыррăн майлаштарма памарĕ. Л. Кошки. † Ыррăн хĕр çулне çитмерĕм, мана атте уйăрчĕ. Хып. 06, № 13. Хусан кĕпĕрнине куçиччен, чăвашсем ăçта пурăннине халиччен ыррăн тĕпчесе пĕлмен-халĕ.
(ыдарлы̆), сказанный намеком. Питуш. Ытарлă сăмах (сôмах) — издали шухăшласа калаçатăн. Ытарлă сăмах каларăм, катаран систертĕм — сисимарĕ. Я намекнул ему, но он не понял. || В шахматном порядке. Таутово, Алик. в. Халĕ кĕнеке çинче улмуççия ытарлă лартма хушаççĕ. Теперь в книгах велят сажать яблони в шахматном порядке.
(ытту) и то (= всё-таки). Изамб. Т. Халĕ эсир хĕвел тухсан килетĕр (на поле. работать), ытту та ана çинче çывăратăр.
(и), вопрос. частица. Иногда энклит.: ли. Ставится после всех частей речи. См. а, е. Рег. 491. Вăл туса-и, пичĕш туса-и кона? Рег. 492. Вăя сана хăва (=сам) пачи кона? Он тебе это сам дал? Рег. 493. Эс пырса-и, вăл пырса-и? Рег. 494. Вăл тури (= турĕ-и) кона (ку портаврине)? Рег. 495. Вăл туса-и? Рег. 487. Шув-и ку? Онни (онăн-и) ку? Сумар-и вăл? Пусăк-и? Букв. 1886. Ĕлĕк хама вăрланă чухнехи аса килмерĕ-и-ха? тесе калать, тет, карчăк. Рег. 1430. Эп кайса пăхам, килте-и, кияте мар-и вăл. Рег. 1432. Кайăпăри, йолăпăри, пĕлместĕп эп халĕ. Рег. 1437. Кили, килми? — Эп онтан итрĕм, килет-и, килмест-и, тесе. Сред. Юм. Эп пĕлмесп-и? Я не знаю ли? Ст. Чек. Эс-и ку? 1. Неужели это ты? 2. Это ты? IЬ. Эсĕ-ччи унта? Разве там был ты. Беседа чув. 13. Те кам та пулсан çилентернĕ сана, е арăмупа вăрçнă-и эсĕ? Орау. Пулăшăн-и? (Юрк. Пулăшăн-а?). Поможешь-ли? Чебокс. Атте, вăрмана кăмпа пуçтарма каям-и? — Кай, ачам (позволение). Ч. С. Эпир, ана çине çитсе, вуншар кĕпте выртăмăр-и, выраймарăмăр-и — хĕвел анăçĕ енчен хуп-хура çумăр, хăрушă аслати авăтса, киле пуçларĕ. N. Улпучĕ тухрĕ, тетте: мĕн пăхатăн чăваш? тесе каларĕ, тет. Лешĕ: пăрçа пит аван санăн, Ваше Высокородие; çавна пăхмастăп-и-ха эпĕ? (вот я на него и смотрю) тесе каларĕ, тет. || Или — или; ли — ли; то-то. Юрк. Вир кĕрпинчен-и, хура-тул кĕрпинчен-и, пăри кĕрпинчен-и, чăваш арамĕсем пăтă пĕçерсен, çисе тăранма хал çук. Елш. Пирĕн ялтан Куславккана çич çухрăм-и, тăххăр-и хисеплеççĕ. Рег. 1431. Паян-и, ыран-и полĕ (хатĕр). Орау. Николай Иванович! Эпĕ килтĕм те, сире вăратса кĕрес мар, терĕм; халь N. патне-и, ай мăнастире-и каяп-ха. Петĕр. Рег. 1435. Паян поли (= полĕ-и) хатьăр, ыран поли хатьăр. Рег. 1434. Сотăп-и, хам пусăп-и (сотăпри, хамăр пусăпри). Рег. 1436. Вăл хорт картинче поли, ойра поли. С. Йор полĕ-и, çомăр полĕ-и, полатех паян. С. Ларать-и, тăрать-и, выртать-и, пĕре те тӳр (спокойно) тăма пĕлмеç. Ку ачан пĕре те тирпейĕ (порядка) çок: макрать-и, колать-и; вăрçать-и. Орау. Хуннĕмсем янă пуль-и (= либо), пĕр-кун пĕр уччиттĕл килсе карĕ, укçа ярас терĕ, — çав янă пуль-и. Сборн. Пăвăрлă лаши сĕлĕ çимест. Çийĕчи та, çимĕчи, пури тĕпĕ яка пулĕ. Исх. ХХI, 31. Ывăлне сĕксе вĕлерет-и, хĕрне сĕксе вĕлерет-и (сына ли забодает, дочь ли забодает), ăна çав закон тăрăхах тумалла. || В особом значении. См. «Оп. иссл. чув. синт. II, 146 след. Т. VII. Тархасшăн патакма пăрахса хăварсам-и. Собр. 253. Ачам, сана мĕн парам-ши? Виçĕ ял çинчи сарă каччă сана халал, ай, пултăр-и. Тимерс. † Атьăр, каятпăр-и, каятпăр-и, кĕмĕлтен те кĕпер саратпăр-и? † Пиллĕрсем-и, атте, пиллĕр, анне. Шелепи с. I, 15. Ыр вут ама, вут амăш, ху вутна ху чарсам-и! Ырă турă Пӳлĕхçĕ, пĕр ху анчах çăлсам-и! || Иногда — без вопросительной интонации. Çур-çĕре çитейĕпĕр-и. Не знаю, доедем-ли к полуночи. Якейк. Эп вăйлă полам-и, сана ним вырăнне те хорас çок! Ах, если-бы я был сильным, я бы тебя ни во что не ставил! || Кажется; как будто. Орау. Эс çапла каламарăн-и? Кажется, ты сказал так? || Выражает неуверенность, незнание. Орау. Шр мă-ăнтăр учительница пурччĕ те, каять-и-ха, каймаст-и, мур (не знаю, уйдет-ли с места, или нет). N. Тепĕр писмине карточкапа пĕрле ярса поли. Не знаю, удастся-ли послать следующее письмо с карточкой. || Поди как. Сред. Юм. Эрне çукаланать-и. Поди как, чай, теперь лакомится. Эрне тĕпĕртетеççи иккĕш. Ерехетленсе ларать-и. Поди, чай, как довольствуется (наслаждается). || Авось. Орау. Кай-ха, пами (т.-е. авось даст). IЬ. Кăçал юр хулăм ӳкрĕ, çула хирте турă пами (авось не даст-ли бог урожая). || Орау. Сысса хурам! На... ть мне! IЬ. Сысса хурам-и! Вот еще!... на...! Оба выраженил означают нежелание сделать что-либо. || IЬ. Çĕр çăггăр-и! — Мур çитăр-и! — Сысса хăварам-и! Все эти выражевия означают: «а чорт мне с ним!», «ну его к чорту!» и пр.
(иjэ), назв. духа. См. Магн. 146—148. Ст. Чек. Ие — злой дух; если оставить ребенка одного на земле, то он пристает к нему, и ребенок делается больным. Некоторые остаются на веки больными или хромыми. Урине не чăмланă — стал хромым. Ст. Чек. Ие — духи в бане; вредят ребятам, делают их худыми, заставляют плакать (ие ернĕ.) Т. Исаев. Ие особенно мунчара пулать, тата вырăнта та пулать; вырăнта выльăх-чĕрлĕх хупакан çĕртре пулать. Вăл ие тени çичĕ ятлă пулать; ак унăн ячĕсем: 1) мул ийи, 2) çĕр ийи (scr. ĕйи), 3) кĕлĕ ийи (scr. ĕйи), 4) макра ийи (scr. йи), 5) чĕпĕте ийи, 6) çул ийи, 7) çĕрлехи ийи. Вĕсем тытсан, выльăх-чĕрлĕх хутланса ӳкет, ăçта выльăх-чĕрлĕхĕн пуçне те çаварса лартать. Латышево. Бывают: уй ийи, вăрман ийи, кмака ийи, карта нйи, пусма айĕ ийи, виç куçлă ийе. Щ. С. Ийе мунчара пурăнать (дух). СПВВ. «Ие = ăна», Изамб. 103. Те ийе çыпăçнă (ребенок болен, все плачет). Шибач. Ачана ие çыпăçнă (вĕлерет). Ие чăмлать. Хорачка. Ача (ача) çоратсассăн, е (иă) çыпăçат, теччĕ. Ачи (ачи) типет, макăрат (маграт). Карчăксам (карчы̆ксам) чĕлке соркаласа параччĕ, каран суалать ачи (ачи). Запись фонетически не точна. Ходары. Тата пĕрнн-пĕрин алăри ачи чирлесен, куна ие ерет пулĕ-ха, тесе, пилеш шăрçа туса, çакçа яраççĕ. БАБ. Тепĕри (т.-е. йомзя): ие çулнă (поразил), тесе, ие хуса кăларчĕ, тет те, манăн чĕлхе уçăлса, калаçакан пултăм, тет (и говорят, что после этого изгнания я стал говорить). БАБ. Ие хуса кăларни. Совершается, когда ребенка «ие çулнă» Старуха-йомзя выносит болезненного ребенка на середину двора, кладет, покрыв его «такана» (почевками), и зажигает их и бьет кругом по «такана» прутом «йĕплĕ хулă», читая «кĕлĕ». При этом совершаются и другие обряды. Потом ребенка обмывают отваром травы «ие курăкĕ», а затем воду, траву и «йĕплĕ хулă» выкидывают на перекресток (çул юппине). Изамб. Т. Те ие ернĕ, ялан ерет! (ребенок). — Çук, ие ермен кăна, куçĕнченех паллă. || Ие чăмланă, человек расслабленный, не владеющий своими членами; иногда у него руки и ноги здоровы, а голова не держится. Сред. Юм. Мурат. вол. Ие тăмласа кайнă (что-то в роде собачьей старости у детей, худоба). Ст. Чек. Мăйне ие хуçнă, ие туланă (слабость, болезненная, неизлечимая или искалечение оконечностей). Ст. Чек. Ие туланă пек ташлаççĕ. Пляшут как угорелые? См. Рекеев, 7; Магн., а также Г. Т. Тимофеев. Ие (по-тюрлемински) мунчара пурăнать. Ие урайĕнче (путпулта) пурăнать, сайра. Пуш пӳртре те пурăнать. Кураççĕ ăна. Ача-пăчана улăштарса каять. Хăйĕн ачи начартарах пулсассăн, этем ачипе улăштарать. Килте ыттисем çук чухне, сăпкара выртакан ачана илет те, ун вырăнне хăйĕнне хăварать. Ие ачи çемçе, ленчеркке пулать: пите ерет. Нишли (sic!) ача теççĕ ун пеккине. Ачине хĕнемелле, тет, пĕлсен; вара улăштарса каять, тет, калла. — Мунчари ие усал, тет, килтинкен. Вĕсем, çынна çапăнсан, усал тăваççĕ. Ача-пăчана, пысăк çынна та, çапăнать. Вăл çапăннă çын ленчеркке пулать: ăна «ансат хуçать». Иене вĕртсе кăлараççĕ. Питĕ вирлĕ вĕрекен тутар арăмĕссм пур. Тухнă чухне, хăнне (sic!) вĕрекене аптратса хăварать, тет. Ие сикет, теççĕ. Манăн шăллăма вĕртме çӳретчĕç, эпĕ пĕчикçĕ чухне; кашни каймасрен, çăнăх, кĕрпе, кăмрăк, тата темĕн иле-иле каятчĕç. Атте нумай та вĕреннĕ çын, çаплах кайнă! Шăллăма мунчара çапăннăччĕ. Мунча кĕнĕ чух, тĕк-тăмалăх витре чăн-чан! туса кайрĕ, тет. Унччен те пулмарĕ, тет, вырттарнă ачи: шари-шари! иккĕ-виççе хытă кăшкăрчĕ, тет. Çавăнтан вара пирĕн ача начарланнăçемĕн начарлана пуçларĕ, тет. Хай ача ни çывăраймасчĕ, нимĕн тăлаймасчĕ, тет. Ачана ансат хуçа пуçларĕ, тет. Çинерех илтсе пĕлеç те, каяççĕ хăвăртрах тутар арăмĕ патне. Тутар арăмĕ вĕресшĕнех мар, тет. Ывăлĕпе кинĕ хăйĕнчен вăрттăн каларĕçĕ, тет: çавăрăнĕ-ха, çапла тусан, капла тусан, тесе, калаççĕ, тет. Хай тутар арăмĕ чăнах та вĕрме пулчĕ, тет. Вара вĕртме ăна çиччĕ-саккăр та кайнă, тет. Малтан вăл териех тарăхса вĕрмес, тет. Виççĕмĕшĕнче, тăваттăмĕшĕнче питĕ хытă тытăнса вĕрчĕ, тет. Хăй, тытан амак тытнă пек пулса кайса, ӳксе, нумайччен выртрĕ, тет. Ывăлĕпе кинĕ шыв-мĕн парса, мĕн туса, хай арăм пĕр çур сехет иртсен тин тăчĕ, тет, чипер çын пулса. Аннен пирĕн (вăл унтах пурăннă) сехри хăпнă: вилчĕ-тăр, тесе. Вăл, ачаран тухсан, хăйне анратса хăварать, тет, иккен. Чăваш арăмĕсем, вĕрнĕ-сурнă чухне, анаслаççĕ те, йывăр вĕрме, теççĕ: лешĕ, усалĕ, йывăрлантарать, теççĕ. Çав тутар арăмĕ аптранăран вара ака самапланнăçем самайлана пуçларĕ, тет, йĕме те вăл териех йĕмесчĕ, тет. — Çапла шăллăм хуллен-хуллен чĕрĕлнĕ. Халĕ сывă çынах, анчах хăрах вĕчи, çав ĕлĕк ыратни, аяларах. Чупма та вăл териех аван мар-тăр: час ывăнать. — Ие сикет, тет. Анне çав тутар арăмĕ патĕнче пураннă чухне, кашни çĕр тутар арăмĕ тăра-тăра ачана çĕрле, тĕттĕм çĕрте, вĕретчĕ, тет. Вĕрнĕ хыççăнах ача, лăпланса, аранçĕ ăйха каятчĕ, тет. Анне те: ăйха каяттăмччĕ, тет. Пĕрре çапла, вăл ăйха кайсан, кăштăр-каштăр тунă пек пулчĕ, тет. Анне: хăраса, вăрантăм, тет. Вăл иккен тутар арăмĕ вĕсем патне пынă, тет те, анне çумĕнчи ачана вĕрсе ларать, тет. Çавăнтан хăранипе (вăл шухăшлать: тутар арăмĕ вĕрме пырсан, ие, тарса, мана, сĕртĕнсе, хăратнă-тăр, тет), аннен те хăрах алли типе пуçланă, тет. Ăна та, пĕр-икĕ хут кайса, вĕртрĕм, тет те, тӳрленкĕ, тет. Çапла калать çав анне. Анчах ун пек, кун пек япала çннчен çынна каласа яма юрамас, тет: лешне, чĕрĕлнине хĕн килет, тет. Вĕрекене те аван мар, тет: ĕçĕ уçăлмас, тет. См. «Этногр. зам. о чув. Козм. У. Каз. г.» Н. В. Никольского (ИОАИЭ, 1911). ||Асан. Ие — домовой. Чтобы переманять его в новый дом, переносят кирпич из старого? Представляют в виде ребенка. Пшкрт. Кардара утсам ты̆рны̆ џ̌он’а, с’илҕи пэ̆дэ̆рэ̆нцэ̆к ползасы̆н иа пэ̆лäтäзä (заплёл), тэччэ̆. См. Вупăр. || Иä ôjы̆, назв. поля. Пшкрт.
или иккĕллен, двоиться, удваиваться. Сомневаться. Хурамал. Каяс-и, каяс мар-и? тесе, иккĕленсе тăтăм. Серг. Рад. Çергий кĕллине чĕрĕлнине пĕр иккĕленмесĕр ĕненнĕ. Ист. церкви. Анчах ун чухне эпĕ Христос законĕпе пурăнайăп-ши, пурăнаймăп-ши? тесе иккĕленсе тăраттăм. Чув. Кал., 1910, 33. Малтан хăшĕ иккĕленнĕ, таварĕсене ĕлĕк пухакансене панă. Ист. Владимир, ĕлĕкех хăйĕн тĕнĕ çинчен кăшт иккĕленекенскер, халĕ чăнахах урăхла шухăшла пуçлапă. О заступл. Эсĕ мана пулăшасси çинчен эпĕ нихăçан та иккĕленмен.
(ил'), брать, взять; покупать, купить; снять. Ст. Чек. Пыл исе каяççĕ те, лере çăлран шыв исе, шĕветеççĕ. Рег. 96. Она исе каяссише исе кайман, орăхне исе кайнă. Взял не тот, который было надо взять, а другой. Вишн. 72. Вĕсем (воды) хăйсемпе пĕрле çĕр витĕр аннă чух тислĕке те илсе кĕреççĕ те, часах çав ăшăк пусса пухăнаççĕ. Хып. 1906, № 5. Кам илес тиекен илтĕр, манран илсе пулас çук, тет аслашшĕ (т.-е. я не могу купить). И. И. Орлов. В Ракове «илсе кайма кайĕ» = «илсе кайин». Тогаево Покр. Витресем порте мончара, кайса илесси терĕç. Орау. Лаши мĕн пур вăйĕпе чупса пычă чухне салтакки пĕшкĕнсе аллипе тăпра иле-иле пырать. Орау. Пĕри ман хушамата илнĕ (выбрал себе взамен своей мою фамилию). К. С. Эпир кăçал хĕлĕпех тырă илтĕмĕр (покупали всю зиму). Хып. 1906, № 28. Кама, мĕн те çĕр хуçине тӳлес? Кам хăй укçалла илнине кăтартĕ, ăна тӳлесен те юрать. Ст. Шайм. Ача: лешсене илнине кăна илĕпĕр, тет. Парень говорит: «Если уж те вещи сумели взять, то эту возьмем». Ист. Олег çапла тапăна-тапăна Чернигова туртса илнĕ-илнех (все-таки взял.). Чураль-к. † Авăн çапнă укçапа илсе ячĕç ка... на (cunnum). НАК. Ачанăн ашшĕсем ачи илес (scr. исел) тенĕ хĕре илес тесен, евĕч хĕрĕн ашшĕсене калаçтарма каять. Юрк. Шалуннине те чиперех илекен пулать (стад получать порядочное жалованье). Толст. Вĕреннĕ çын арăмне килне илсе кайрĕ, тет, вĕренменнине çавăнтах патакпа çапса илчĕç, тет. Толст. Вăл укçапа пĕр чăхă илсе ярать (на эти деньги покупает). Якей. Сарă вăрăм хĕрсене илессӳ çок (если не хочешь взять), ма астарас? Ирть-х. Вăл Атăл илчĕ он чохне, латти полмарĕ, окçи пĕтрĕ. Он тогда снял (с торгов) Волгу, но толку не вышло, а деньги ушли попусту. Рег. 1086. Ик кĕрĕк илме окçа патăм. Орау. Хам укçана илимарăм (или: кăларимарăм). Я и своих денег не выручил. СТИК. Çук, мĕн улмине калан! Илех тăратпăр та, ăçтан пултăр! Где уж тут в целости сохраниться яблокам, когда дня не пропускаем, чтобы не поесть яблоков. О сохр. зд. Вара пичĕ (наволочка) варлансан ăна час-часах илсе (сняв) çума та пулать. Рег. 1508. Вăл сана парсан, ил (возьми). Букв. 1908, 17. Аллусене ил (отними, возьми), мана сывлама йывăр. Бес. о земл. Малтанхи çуркуннехи сухапа тĕплĕрех тăвас пулать, суха кассисене (борозды) кĕçĕнрен илес (провести) пулать. † Илес-илес илесех, аваннинех илесех (невесту), хамăр ялтан илесех. Т. Исаев. Эй турă, тăхăр çулччен тырă-пулă акса туса илтĕмĕр, тăхăр çул хушшинче лайăх та, начар та тырă пулчĕ, эй турă, тата тепĕр тăхăр çулччен тырă-пулă лайăх пулма парччĕ. Т. Исаев. Çапла пĕр кун ятне илер-ха (возьмем, для примера, название одного дня). Цив. Каçпала пĕр çĕрĕк çăпата илсе кĕреççĕ. Букв. Пирĕн ялта пĕр çын пасартан сӳсмен илсе тавăрăннă тет. Шорк. Исе-исе лайăхрах атă илес. Если уж покупать сапоги, то надо купить получше. СТИК. Çĕр-улми илмелле кĕреп те туртап (чĕлĕм). Спускаюсь в подполье, как будто за картофелем, и курю. Рег. 500. Эс исе, эп илтĕм. Ч. С. Вăл вилеччен виçĕ çул малтан пĕр Çатра-касси çынинне тырă çинчен утне тытса хупнă. Ăна ахаль паман, виçĕ тенкĕ укçа илсе юлнă. Сборн. мол. 14. Вăл чура сăнне илсе, этем пек пулса тĕсĕпе çын евĕрлĕ пулса, хăйне хăй кĕçĕнлетнĕ. ССО. Илсе килтер, велеть привести. N. Египет çынннсем çине тинĕсе илсе пырса, тинĕс шывĕ айне турĕ. Шихазаны. Илсе ярас (купить) эппин пĕр сурăх, терĕç. Альш. Унта ахăл-ахăл тăваççĕ (молодежь): вĕсене хирĕç вăрманĕ янраса тăрать, сассисене илсе... Хып. 1906, № 27. Çапла ĕнтĕ ун пек патшалăхсенче халăх суйласа янă çынсем закон еркисене пăхса тăраççĕ, патшалăхри пайтасене, расходсене хисеп илсе тăраççĕ. Рег. 872. Порте илчĕç ĕçлĕксене (поç çинчен). К. С. Илмеллех ил, совсем взять. || Взять замуж. Никитин. Мана Хомок илмере илме (чит.: илмерĕ, илмерĕ) — курĕ-халĕ нушнине, курĕ-халĕ нушнине. Чураль-к. † Ялти маттур сар хĕрсене илме тăртăм, çул çитмест. Т. М. Матв. Илнĕ лаша ăнмасан, çулталăка хуйхă; илнĕ арăм ăнмасан, ĕмĕрлĕхе хуйхă. Ст. Айб. † Вĕтлĕх çулчи кĕл пулмĕ, пирĕн (чит,: пире?) илен хур пулмĕ. Изамб. Т. Эпĕ ун пек (такую) арăм илес çине (чтобы взять) авланмастăп та, теччĕ. Тăвйп. Иван вара урăх начартарах, çук çын хĕрне аран илсе янă. † Пăхса хонă сар хĕрне илсе яма (взять за себя) полмарĕ. || Взять на военную службу. Урмай. Нурăс кулачи шур кулач; илес тесе карăм та, хамăра илсе пăрахрĕç. (Из солд. п.). || Стричь. Сред. Юм. Кам сана тутар пик илсе янă? Чирикеево. Çӳçне нумай илмен, кăшт-кăна кăрăхтарнă. || Оказаться в состоянии стронуть с места, свезти (о лошади). Изамб. Т. Мăклă лавсене лашасем çиле хирĕç ниепле илеймеççĕ (не могут везти). Букв. I, 1904, 71. Хайхисен лашисем харăс илсе, шыв пек кайнă. N. Утсем илеймерĕç. Лошади не взяли. || Заливать, понимать (о воде). Якей. Пилĕк таран шу илч (затопила), çаплах лармаçть (она). Шу мыя иле пуçларĕ. Альш. Етремене Сурăх ваççи юхса кĕнĕ тĕлте, мал енчи çеремре, пĕр çур ял вырăне пек çӳлĕ шыв илмен вырăн пур — тĕме. Богатыр. Шыв унта та тулса çитрĕ (поднялась) тет те, улпута мăй таран илчĕ, тет. || Резать, пилить (об инструменте). Толст. Илмест. Не берёт (пила). || Перетягивать. СТИК. Илеймест-ха=не перетягивает (чашка весов). || Выростать (о новом мясе). О сохр. зд. Чи çиелти тир пирĕн кивелсе, кирĕк пулса тăкăнса каять те, ун вырăнне аялтан çĕнĕ ӳт илсе пырать. Хып. 1906, № 43. Тĕттĕм çĕрте пурăнса куçĕсем е пит пĕчĕккĕленсе вăйсăрланса кайнă, е куçĕсене пĕтĕмпех ӳт илсе ларнă (заросли мясом). || Захватывать (не целиком, о пожаре). Орау. Вăсен пӳртне те вут илчĕ. И их изба загорелась. См. хып. || Умножать (в арифм.). || Начать одолевать в борьбе. Сред. Юм. Илсе-илсе пыраттăмчĕ (в борьбе), тепле ôрана хиртерчĕ те, çавăрчĕ-пăрахрĕ. Такки çĕнчĕ, терĕç вара çапах. || Futuere, terere. Ст. Чек. Эпĕ ăна, ох, илтĕм! || Дрыхнуть во всю. Якей. Эпĕр ăйха илеппĕр анчах. Мы знаем спим (много спим). Загораться. Пĕр шăрпăкпа илеймерĕ. От одной спички не загорелось. || Часто употр. в качестве вспомог. гл., даже если говорится о действиях неодушевл. предметов. См. «Опыт иссл. чув. синт.», II, 45, 52—55. Яргуньк. Хай çĕлен кайран калях çыпçăнса илчĕ (опять обвился вокруг шеи портного). Юрк. Пуçĕнчен çĕлĕкне хыпаланса хывса илсе... Ст. Ганьк. † Ах, аттеçĕм, аннеçĕм! Ырашне çапса илсен, улăмĕ вута! терĕр пуль. Букв. 1904, I. Унтан пурте сăхсăхса илтĕмĕр (перекрестились) те, вăрмана кĕрсе кайрăмăр. Календ. 06 г. Вăл 24 сехетре пĕре çавăрнса илет (о земле). I-ая кн. для чт. 1912, 34. Ăна (клён) çил, вăрттăн пырса, кăшт сĕртĕнсе кайсан, вăл хăйĕн çулçисене вылянтарса, çавăркаласа пăхса илет. Хып. 1906, № 44. Халăх хăй те ăна сиссе илчĕ. Юрк. Ун патне килсеттĕмĕр çав, теççĕ те, тата урăх сăмах килаçса та илеймеççĕ, хай майра часах шалти пӳлĕме кĕрсе каят. I кн. для чт. 1912, 21. Шăпăр хулли хуçса илчĕ те, тытăнчĕ çунтарма (сечь, пороть). Чăв. юм. 1924, 32. Пĕр куç хупса иличчен. В мгновение ока. Чăв. юм. 1924, 17. Ак тамаша! Арча хуппине уççа ярсанах, симĕс-кăвак çĕлен-калта яшăлтатса тухрĕ. Хисепсĕр нумай. Авкаланса, хуçкаланса, хĕре явăнса илчĕç те, çавăнтах çиме пуçларĕç. К. С. Пĕрре... са илтĕм. Futui semel. Сред. Юм. Чӳрече витĕр кăçкăрса илчĕ. Увидал из окна и позвал к себе, и тот вошел. К. С. Тивертсе (или: хĕртсе) илтĕм. Прибил, отдул (кого). Юрк. Арăмĕ, ĕмĕрне çынпа килĕштереймен çын, кӳрши арăмĕне вăрççа илет. Ист. 354°. Хусана епле те пулсан туртса илес-илесех, тесе, çарă пуха Пуçланă. Ллыи. Кăна та юмăçă: пăхса вĕрсе илтĕм. тет. Толст. Пĕрре асапланса илсен, кайран çăмăл пулĕ. О сохр. зд. Куçсем часах ывăнса ыратакан пулаççĕ; вара ирĕксĕрех ĕçе пăрахса, пăртак канса илес пулать. БАБ. Анне ĕлĕк хампа асапланнине (со мною) шухăшласа илетĕн те, куççулĕ шапăрах юхса тухать. Сказки. Иванпа Петрăн (чит.: Петĕрĕн) лашисем те пĕр-пĕрне палласа кĕçенсе илчĕç, тет. N. Шухăшласа илме çук тĕлĕнмелле. Ч. С. Сăмса айне шăлнине ыттисем ан сисейччĕр, тесе: веçа килет! тесе, аллине тăсса кăтартса, сăмсине кăшт шăлса илчĕ, тет. N. Эпĕ вара ерсе илтĕм (поплакал). 93 çул. 68. Марккиз кулса илнĕ. Маркиз усмехнулся. Хăр. Паль. 19. Апатне те çăварĕ патне аран илсе пырать. И. Патт. 12. Эпĕ сире хĕрхенсе илсе çитертĕм (довёз), терĕ те лешĕ, чуптарчĕ хăй çулĕпе.
(ил'ӳ), полученне. Юрк. Урăх çыру таврашĕ ку тăруçăн ниçтан та илӳ çук халĕ (не получал). I-ая кн. для чт. 1912, 8. Хăй çăварĕнчи шăммине те çухатрĕ, тет, лешне те илӳ пулаймарĕ, тет (не смогла взять). Юрк. Мускавран пĕр хут та илӳ çук, темасар яраймасăр шăнса тăраççĕ.
приносить, привозить (туда, где нет говорящего). Подносить (напр., ко рту). Доводить. Хып. 1906, № 47. Халĕ правительство, вăрçă кăларас мар тесе, Японияпа килĕшесшĕн. Килĕшӳ пулаймасан та, Думаччен ĕçе илсе пырасшăн. Богатыр. Малтанхи кашăкне ăсса тоти патне плсе пычĕ (поднёс).
по утрам. N. Кунта халĕ çанталăк пĕр виçĕ кун, ир-ир шăнтса, уяр тăчĕ. Юрк. † Ир-ир тăтăм, каç лартăм, шурă тăват-кăл тутăр чĕнтерлерĕм.
(ирэ̆к, ирэ̆к'), свобода, воля. Свободный, вольный. Свободно, вольно. Приволе. Привольный. Власть. Соизволение. Ист. Киеври халăх авалтанпах княçсене улăштара-улăштара лартса ирĕке вĕреннĕ. Полтава. Ирĕк çын, свободный человек. Хып. 1906, 31—2. Ытлашши мĕн тăвас икĕ лаша усраса, утă-улăм ирĕк мар. Сборн. мол. 239. Эй туррăмăр, эсĕ ху ирĕк туса çуралнă, ху кăмăл туса килнĕ. IЬ. 44. Нумай хĕрхенекен кăмăлупа, унтан çуралма ирĕк тунă. N. Хăта калать: пиртен ирĕк, тет. Тăват кĕтессинчен пĕр кĕтессине пирĕн çак туй халăхсене кĕрсе тăма ирĕк пулмĕ-ши. (Из речи мăн-кĕрӳ). Ст. Яха-касы. Ашшĕ-амăшсем кайсассăн, вара ачисене килĕнче пĕтĕмпех ирĕк пулать (бывает свободно, раздолье). Цив. Вăрманти çулçă сарличчен, вăрман хушши питч(ĕ) ирĕк; вăрманти çулçă сарăлсан, вăрман хушши тăвăрланать. Качал. Çĕлен калать: халĕ санăн ирĕк (=ты хозяин, твоя власть) çĕр çинче. Орау. Ирĕкре (напр., в поле) ӳсекен йăвăç çӳллĕ пулмасть. Хып. 1906, 15 (16?). Улпутсен аллинчĕ нихăçан та пурăнман — иĕк пурăннă. Конст. чув. Турккă хĕрĕпе ирĕклĕ пурăнса, укçасене пĕтерчĕ. Жил с турчанкой на широкую ногу и промотал капитал. Ст. Айбеси. Туррăн ирĕкне çын пĕлмест, теççĕ. (Послов.). Сĕт-к. Апла килти окçая пĕтерес пор, ма каяс ирĕкке? N. 88 саккинче(н) пĕр сакки çак туй халăхне ларса канма ирĕк пулмĕ-ши. (Из речи мăн-кĕрӳ). Букв. I, 1904 г. Тилли пулă лавĕ çинче ирĕк илнĕ, тет (стала распоряжаться по-своему). Альш. Çĕр пулнă ирĕк. Янш.-Норв. Хăвăрта ирĕк = воля ваша. 2 Кадыш, Цив. в. Хăвăрăн ирĕк, мĕллĕ тăватăр (воля ваша). N. Тăхăрвун хăминчен пĕр хăми пире ирĕк пулмĕ-ши, выляса, кулса, ĕçсе çиме? (Такмак) N. Хуларан ирĕк çĕре тухнă. Эсĕ епле çав тĕрлĕ чипер аван арăмна ирĕке (scr. йрке) прахса кайăн? Ч. П. Çакăях та ырă чунăм, ӳссен, ирĕкĕнчен тухас çук. О сохр. зд. Урамсенчен, кил-картисенчен тислĕк, ытти таса мар япаласене те хире (уя) кăларса тăкмасан, е тата çĕрме ял хушшинех ирĕк çĕре купаласа лартсан, эпĕ çанталăкра вĕсем çĕре пуçлаççĕ. Сказки. Иван вара чула тытрĕ, тет те, ирĕкелле утса ячĕ, тет (= на волю). О сохр. яд. Тăвăр тумтир нихçан та ирĕк тумтир пек ăшă пулмасть. Н. Кармалы. Санăн икелӳсене ирĕк çĕре ӳкерес пулать.
волышЙ. П. Макк. Х. Хăйсем те ирĕклĕ çын пулччăр. Хып. 1906, 14. Ытлашши хăварсан, тымарăн вăй парса тăма халĕ çитмест; вара çырли те ирĕклĕ пулаймасть.
(ирккэ̆н’), привольный, вольготный. Привольно, вольготно. Изамб. Т. Пире унччен ирккĕн çĕрте тăма тăвăр пула пуçларĕ. IЬ. Таврари ялсенче çĕр тата ирккĕнтерех. IЬ. Пӳртне кĕрсен, пӳрчĕ вĕсен (у чуваш) чипер ирккĕн. Чет. пути. II. Халĕ манăн пурте ирккĕн. См. ирĕккĕн.
(Ирз’эл'), назв. села Верхних Тимерсян, Ногаткинск. в. Симб. у. Название происх. от Ирçе ялĕ. Чĕмпĕртен 56 çухрăмра. Пирĕн яла хамăр ялсем те ытти ялсем те чăвашла Ирçел теççĕ. Пирĕн ялти касăсем: Малти, Анатри касă, Хыçалти касă, Çӳлти касă, Çапук-касси, Кĕпер-касси, Мăставуй-касси, Çаман-касси, Чиркӳ-касси, Прикас-касси, Хврти-касă. Пирĕн яла Ирçел тесе акă мĕншĕн каланă: ĕлĕк вăл ял вырăнĕнче ирçесем пурăннă, унта чăвашсем, пырса, ирçесене хăваласа янă та, хăйсем пурăна пуçланă, çавăнпа вăл яла Ирçел тенĕ. Пирĕн ял пуçланни икçĕр çул пулĕ. Вăл ял вырăнĕнче ĕлĕк çырман пĕр енче ирçесем пурăннă, тепĕр енче лачака пулнă. Халĕ вăл çырманăн икĕ енĕнче те ял.
(ирт', ирт, єрт), проходить; опережать, обгонять; превосходить. Завражн. Пĕр-пĕрин çомĕнчен тĕкĕшимасăрах чопса иртсе кайнă. (Ковлы) пробежали один мимо другого, а лбами не соткнулись. Янтик. Икĕ çын каçма çинче тĕл пулнă та, ниепле иртсе каяймаççĕ (не могут разойтись). Образцы. † Çак катари çурта эп тус турăм, иртнĕ-çӳренĕ чухне кĕмешкĕн. Орау. Эпĕ хам питĕ авăк çиллĕ те, час иртет ман (вспыльчив, да отходчив) Т. М. Матв. Иртнĕ кунăн çутти çук. (Старая Хлеб-соль забывается). БАБ. Çĕнĕ çул иртни миçе эрне-ши ĕнтĕ? теççĕ; М. Сунчел. Çапла тусан та, мур иртсе каймарĕ. Орау. Иртсен, эрне иртĕ. Самое большее пройдĕт одна неделя. N. Нумай калаçакан çыннăн чăлхи-çăварĕ хăйне кирлинчен иртсе калаçать. Кратк. расск. 24. Выçлăх иртесси тата пилĕк çул-халĕ. N. Ялсем çумĕнчен ирте-ирте пынă чухне, при проезде мимо деревень. N. Ахаль те иртсе каятьчĕ полĕ-и. N. Çирĕм çултан иртнисем, те, кто старше двадцати лет. Рукоп. Календ. 1908. Ĕлкĕрсе иртмен улма (в Якейкиной скажут: полса иртмен паломми), яблоки в самую пору. † Çуна лайăх, тиейса, çынтан иртсе чупас мар, çуна тупанне пĕтерес мар. Чув. песни, З. Питрен шерпет типминччĕ, пиртен вăя иртминччĕ. Питрен шерпет типет-çке, пиртен вăйă иртет-çке (= мы уже выходим из того возраста, когда людям прилично участвовать в играх). Альш. Утил иртсен = когда отошли от Удела; когда перестали быть удельными крестьянами. Альш. † Питрен шерпет типминччĕ, пиртен вăя иртминччĕ. Б. Сунчел. Вунă çухрăм каясси кунта иртнĕ пирĕн. Мы здесь провели столько времени, во сколько могли бы проехать десять верст. Богдаш. Урамăрпа иртсе сар хĕр пырать, çитсе, сăмах хушса пулмарĕ. Ст. Шайм. Иртеех те пырать çамрăк ĕмĕр, ылттăн-кĕмĕл парса чарăнмасть. Хып. 1906, 16. Çапла вĕсем, Шупашкартан тухсан, пĕр çич-сакăр çухрăм иртсе килнĕ (проехали по направлению сюда). М. В. Шевле. Иртсе кайсан, ним тума та çук. Что с возу упало, то пропало. Прошлого не воротишь. СТИК. Çулталăка пĕр вăя иртеймессĕн сунатрам? Вам кажется, что (нашим) играм, которые бывают только раз в год, не будет конца? Сред. Юм. Кăш те-пôлса ыттисенчен питрех вырса кайсан: иртсе вырать, теççĕ. Н. Шинк. Т. Сантан иртекенни нимĕн те çук, (Молитва к «Турă»). N. Турă çырнинчен иртсе пулмарĕ. Не пришлось уйти от судьбы. Ой-к. Лаша хӳхĕм, тесе, çынтан иртсе чопас мар. Юрк. Вĕсем турă хушнинчен пĕрте иртмен (всегда исполняли). Собран. Турăран иртсе ним те тума çук, теççĕ. (Послов.). Пшкрт. єртсä к̚ аjны̆ с’ын, избалованный, испорченный человек. Хып. 1906, З1-ЗЗ. Мĕшĕн капла пĕчĕклех çын патне паратăн (отдаешь в услужение)? тетĕп. — Ах, ырă çыннăм, эсĕ апла калатăн, пирĕншĕн пыр иртни те тем пырать-çке. Трехбалт. Пирĕн çамрăк ĕмĕр иртсе килет (идет к концу), ылттăн-кĕмĕл парса чарнас çук. N. Халĕ ĕнтĕ çук, иртсе карĕ. Теперь уже этого не воротишь. Качал. Лайăх лаша, тийиса, çынтан иртсе чупас мар, çын кăмăлне хуçас мар. Юрк. Ăçта çитнĕ, унта, турă ятне мухтаса, вăл çырнă ĕçсенчен çынсене иртме хушман (не велели). Якей. Пĕр-пĕр çын ĕçсе ним пĕлми полсан, он çинчен: кон иртсе кайнă, теççĕ (т.-е. перешло через меру; хватил лишнего). N. Ун сăмахĕнчен ан иртĕр. Шурăм-п. Пирĕн Шупашкар уясре (чит.: уясĕнче) виçĕ ятпа пĕр анаран кĕлт-çеç иртет (чуточку больше десятины). Серг. Рад. Пайтахчен çак монастырте (чит.: мăнастирте) вуник çынран ытла иртмен (было не более двенадцати человек). Собран. Турăран иртсе ним те тума çук, теççĕ. Орау. Çын хăйĕнчен иртеймеçт иккен! Оказывается, человек не может превзойти самого себя. Ч. С. При калать, тет: манăн лаша иртет, тепри: ман лаша санĕнчен иртет, тесе калать, тет. Янгильд. Козм. Манăн йолташ Петĕр иртес — иртиман, анчах орийĕ çона топан айне полнă та, таптаса кайнă орине утне (?) сăтăрса йолнă. Шарбаш. Тăват тенкĕрен (те) иртрĕ. Обошлось дороже четырех рублей. || Обходиться (улаживаться). Якей. Пăрлă шура шăва кĕни ахалех те иртмерĕ. Купанье в ледяной воде (в воде со льдом) даром не прошло. Бес. чув. 10. Тен виç тенкĕпе те иртсе кайĕ. Бес. на м. г. Тата çынсем хушшинче нумайĕшĕ мĕне те пулин, турă ирĕкĕнчен иртсе, хапсăнакан та, пур. || «Избаловаться». Шорк. Иртсе кайнă. Избаловался. Пшкрт. Ку çын ытларак (ытларак) иртсе (єртсä) кайнă (слишком «избаловался», т.-е. опустился нравственно). Якей. Эс уш (здесь «ш» не озвончается) итла иртсе карăн, тепри сантан теминçе хут япăх (хуже) порнать полсан та, ним те шарламаçть. И. Патт. 25. Унăн айĕпе (под нею) уй-хирсем, çарансем, шыв-шурсем, тавайккисем ирте-ирте юлнă (мелькали одно за другим).
(итл'э, Пшкрт. єтлä), слушать. См. илт. Рег. 233. Итлесех çитеримарăм. Я не дослушал Бюрганский. Халь говет тунă чухне каланă сăмахусене итлесе тăранма çукчĕ! Л. Кошки. Итлесе тăракан ан пултăр! Как бы кто не подслушал! Якей. Сан сăмахна вăлсен итлес килми полчĕ полĕ, кĕт чарăн-ха! (им надоело тебя слушать, перестань хоть на минуту). Якей. Сана ман паян итлес килми полч (п̚ол’ч’. Надоело мне сегодня тебя слушать. Орау. Итлетпĕр, итлетпĕр, каласа пар! Слушаем, слушаем, говори! Рег. 694. Вăл итлеми çын. Он неслух. Кратк. расск. 28. Иов çак усал хыпарсене пурне те итлесе пĕтерсессĕн... || Орау. Тухтăр кăккăра итлерĕ (прослушал) те: ним чир те çук, терĕ. Янтик. Тухтăр ман кăкăра итлесе пăхрĕ. || Повиноваться. Туруново (Чебаевск. вол. Ядр. у.). Эпĕ вăтăр çул стăршшинара пурнатăп, никам та мана итлемесĕр тăман, эсĕ мĕлле итлеместĕн? тенĕ. || Метафора о самоваре, который долго не кипит. Ст. Чек. Сăмавара кăмăрăк (sic!) ятăм-ятăм, темĕн итлемес, халĕ те вĕресе тухмарĕ. || Также о ногах, отказывающихся повиноваться. N. Урисем итлеми пулсан, аран килелле саланса пĕтрĕç (гости).
смотреть по сторонам. Орау. Ывăл та ывăл, тиççĕ, ĕçлет-им ывăл вăл? Пăх-халĕ Ухлик Хветĕрне: хĕр туса тултарчĕ те, ĕçлеттерсе пуйса анчах юлать ак; вăн кашăлтаттарса выраççĕ. — Тепрпн ывăлсам та çавăн пекех ĕçлеççĕ-çке, тулĕк пирĕн вăл темле, тыр кутне пырсан та, уй суса тăраççĕ, авăн панче те шăнна карăк пек тăраççĕ.
(уjζ’ӳк). полевое моление, устраиваемое на правднестве «Çинçе» или «уяв». N. Уй чӳк тунă çĕре те каяттăмăр. N. Вĕсем уй чӳк юманĕ патне пуçтарăнсан, пашалусене пĕр çĕре утă купи пек купалаççĕ, чашăккисене пĕр-икĕ ана сарлакăш пулĕ, икĕ ерет лартса каяççĕ. N. «Уй чӳк — жертва перед полевыми работами». Янш.-Норв. Пирĕн ялсем кашни çулах уй чӳк тăваççĕ: çав уй чӳкне вĕсем кирек хăçанах çимĕк иртсен икĕ эрнерен таваççĕ. || Назв. урочища. Ст. Ганьк. «Пирĕн ялта тĕне кĕмен чăвашсем унта халĕ те чӳк тăваççĕ».
назв. молення. Хурамал. Уй чукĕ. Уй чӳкĕ тăвас тесе, килĕрен укçа пухаççĕ. Çав укçапа хăш çул тына илеççĕ, хăш çул вăкăр илеççĕ; кăçал тына илчĕç. Çуллен тĕрлĕ асăнса чӳк тăваççĕ. Уй чӳкĕ тăвас тенĕ кун пурте килĕрен пашалу пĕçереççĕ. Кăнтăрла иртсен, пурте пашалу, кĕрпе, тăвар илсе, çуллен тăвакан çĕре, хире, пухăнаççĕ; унта тата хăшĕ сурăх таки е путекки илсе пыраççĕ. Вĕсене хăшне «кăчăкă таки» тесе чӳк тăваççĕ, тата хăшне «Кепене», тата Кăрпана тесе пĕр така асăнчĕç. Такине силлентернĕ чух пурте çĕлĕкĕсене хул-хушшине хĕстереççĕ, çийĕсене тумтир тахăнаççĕ, вара çапла каласа асăнаççĕ: çырлах, Кăрпан, сана асăнатпăр, витĕнетпĕр, тав тăватпăр, пуççапатпăр. Çĕре ан хăрт, тырра-пулла ан типĕт. Сана çул çавăрнăçпе, карта тĕспе, хура халăхпа асăнатпăр. Çырлах, Кăрпан, савса панине савса ил! тесе таки çине шыв яраççĕ; таки силленсен, пурте, капăртатса ӳксе, пуççапаççĕ те, вара пусса пĕçереççĕ. Пиçсессĕн, каллех чӳклеççĕ. Тынине те çаплах асăнчĕç: çырлах, Пӳлĕхçĕ амăш! Сана асăнатпĕр, витĕнетпĕр, тав тăватпăр, юççапатпăр. Кирек мĕн те пулсан, çырлах, Пӳлĕхçĕ амăш; сана çук чух асăнтамăр-витĕнтĕмĕр, халĕ пур чух хура халăхпа кĕлтăватпăр. Çырлах, савса панине савса ил, кирек мĕн те пулсан, теççĕ. Тынине асăначчен. «Чĕлпĕр тытан», тесе, хур силлентереççĕ. Вара, пурне те пĕçерсе пĕтерсен, хурансене ĕречĕпе лартаççĕ те, пурте, тăрса, чӳклеççĕ; пĕр хуранне чӳклемессерен ӳксе пуççапаççĕ. Унтан вара халăха курăк çине ларма хушаççĕ те, какайне, пăттиие валеçсе параççĕ те, пурте: тунă чӳк-кĕлĕ вырăнлă пултăр, тесе, таврăнаççĕ.
ояр (уjы̆р, ojы̆р), отделять, делить, отличать, различать, разлучать, разнимать. Бес. чув. 12. Çук, çук, Керимулла, эпĕ сан çине çиленместĕп, пирĕн хушшăмăрта нимĕн уйăрăсси те çук. НТЧ. Унтан вара хай виçĕ чăхăта кĕрекере лараканни плет те, пĕчик-пĕчик татака уйрать. Шурăм, № 28. Утă уйăрни, делёж сена. Конст. чув. Ватăлмалăх кунăмра кукку, мана уйăрса хуса ярса, турккă хĕрне илчĕ те, унпа ултă çул пурăнчĕ. Чур-к. Петĕр çатăр, кот çатăр, сысма ларнă — çекленнĕ, çичĕ пус парса уйăрнă. || Разнимать. Ч. С. Çапăççан-çапăççан вĕсене уйăрса ячĕç те, вара эпĕ те киле таврăнтăм. || Роиться. Чув. Сбор. 47. Мартăн малтанхи кунĕнче тăман пулсан, хура тулă пулать, тата пыл хурчĕсем уйăраççĕ, теççĕ. † Вуникĕ те вĕлле хуртăм пур, çуллен уйăрмантан ӳпкем пур. Кадыш, Цив. у. Манăн пыл хурчĕ уйăрсан, хупсан, 4 кунтан тухса кайрĕ эпĕ килте пулман. Тюрл. Вăл кун хурт-мĕн уйăрмарĕ. || Различать. Бюганский. Вăлсем чăн тĕнпе суя тĕне уйăраймаççĕ. Юрк. Вырăссем мĕшĕн чăвашсене уйăрайманни паллă. N. Чупсан-чупсан, тăтăм та, итлесе пăхрăм: тахăçта аякра кăшкăрнă сасă илтĕнет. Лайăхрах итлесе пăхрăм та, хама чĕннине уярса илтĕм. Хыпар № 30, 1906. Ĕлĕк тĕттĕм, нимĕн пĕлмен халăха халĕ вырăнĕ-вырăнĕпе вырăсран та уйăрас çук. || Подробно, ясно излагать. Хурамал. Çавсене (об этом) тархашнăн уйăрса (подробно) çырса ярăр. || Лишать. Проп. о блудн. сыне. Вăл, вĕсене пиллесе, кирек мĕнле япаларан та уйăрман. || Разбирать, рассудить. Тораево. Эсĕ пире уйăрса пар (рассуди нас), эпир çавăн çинче виçĕ çул тавлашат пăр. Жит. свят. янв. 381 çулта Македоний ерĕçне уйăрса татма пĕтĕм тĕнче архиерейĕсем пухăннă çĕре св. Петр. та пынă. || Выделять из семьи. Юрк. Хĕветкине уйăрса кăлараççĕ (выделили из семьи). К. Чакă. Çăварне уйăрнă = хĕненĕ (по лицу). IЬ. Çăваря уйăрăп. Скулы сверну! || Выбирать. См. суйла.
ойăх (уjы̆х, оjы̆х), луна, месяц. Трехбалт. Уйăх йĕтем пысăккăшĕ, теччĕç ваттисем. Альш. Уйăх çинче шыв кĕвентиллĕ хĕр тăрать, теççĕ. Н. Седяк. Уйăх çинче кĕвентепе витре ятнă хĕр тăрать. Çав хĕрĕн икĕ вăрă пиччешĕ пулнă, тет. Ăна çур-çĕр тĕлĕнче, вăрăран таврăнсан, шыва янă, тет. Çавăнта хайхи хĕр, макăрса, каланă: мана уйăх хăй патне илинччĕ, тенĕ. Вара ăна уйăх илнĕ. В. Олг. Полнă ĕлĕххи арăмăн хĕрĕ. Амăшĕ осалпала пĕр шот тытнă, осала качча парас тенĕ. Çиччас хĕре çор çĕрте каранхи амăш хусарат шу патне. Каят хĕр шу патне макăрса. Шу патне çитсен, осал исе каймалла хĕре. — Ойăх та пор, тет, хӳел те пор, тет — осала качча кайиччен, илĕр мана, тет. Каран торă хăпартат она ойăх патне витри-мĕнĕпе. М. Вас. № 3, 19. Уйăх çине сăнаса пăхсамăр-ха, ваттисем: Марье тăрать куйланса, ик айккинче витрисем. Ст. Чек. Ĕлĕк уйăх аслăк тăрринче кăна пулнă, аслăк çинче каçхине хĕрсем тĕрĕ тунă. Пĕр хĕрарăм, таса марĕ кайнă чухне, çынсем çук чухне, вăтаннипе уйăх çине таса маррине сĕрнĕ. Уйăх çичĕ кун, çичĕ каç шавласа хăпарнă. Обр. чув. пес. Пазухина. Уйăх пĕччен, тееççĕ: пĕччен мар-çке, çăлтăр пур; сар хĕр пĕччен, тееççĕ: пĕччен мар-çке, каччи пур. Сятра. Çунатсăрах вĕçет, тымарсăрах çитĕнет. (Уйăх). Лебеж. 456. Пичче ăйăри кĕçенĕ, пĕтĕм çĕре пăхĕ. (Уйăх). Альш. † Кĕркуннехи çĕрсем тĕттĕм çĕр: уйăхĕсем пулмин те, çăлтăрĕ пур. Собр. † Уйăх витĕр уй курăнат. Букв. I ч. 1904. Хăнисем хапхаран тухса, çаврăнса кайнă çуна йĕрĕсем шур юр çинче уйăх виттĕр курăнса выртаççĕ. Собр. Уйăх пур та, çутти çук. (Тăмана шăтăкĕ — слуховое окно). Ст. Чек. Эп ăна уйăх çутинче (при свете м.) аран палларăм. N. Ойăх çути, окошкаран кĕрсе, çутатса тăрать (светит в окно). N. † Тĕсĕр-пуçăр (ваш. облик) тулнă уйăх пек. Б. Хирлепы. † Уйăх çути пек варличĕ; уйăх çутипе уйрлас-шн, хĕвел çутипе уйрлас-ши? (Солд. п.). Шурăм. 9. Вăрман енчен çĕнĕ уйăх курăнать. Трхблт. Уйăх çути пур. Светит месяц. N. Ойăх çути пор (то же). Т. М. Матв. Пуриншĕн те уйăхпа хĕвел пулаймăн. (Поговорка). Шарб. Уйăхĕ пур, çутти çук. (Шăрпăк пуçĕ). Дик. леб. 47. Елиса уйăх çутипе йывăç пахчине пырса кĕрет. Собр. † Ир пулсан, хĕвел тухать; каç пулсан, уйăх хăпарать. Чертаг. Уйăх пак шăтăк хăварнă (слуховое окно). Альш. Çĕмĕртрен хура çӳçĕме ылттăн та пĕр турапа турарăм; çак тăванăмсем асăма килсессĕн, тунă пĕр çĕнĕ уйăха пăхатăп. Ч. П. Уйăх витĕр уй курнать. N. † Çуначĕсем (хурчăканăн) уйăх хушшинче. Толст. Вăл каç уйăх çутиччĕ (месячно было). Альш. Пĕтĕм уйăх — полнолуние; çурла уйăх — сери луны; çур уйăх — 1/4 луны. IЬ. Уйăх çĕр айне каять, теççĕ. Сред. Юм. Уйăх çôрла пик-çиç тунă (говорят, когда месяц показывается после новолуния). Якейк. Тола тохрăм та, уйăх çути çап-çутă. IЬ. Кĕçĕр уйăх çути пор. IЬ. Уйăх толса пырать. IЬ. Уйăх çути çĕрĕпе тăчĕ. Месяц светил всю ночь. Сред. Юм. Тулать, — тулнă ĕнтĕ, — паян уйăх пĕтет. Сред. Юм. Уйăх çôрри тунă. После новолуния месяц стал виднеться до половины. Сред. Юм. Уйăх пăхнă çĕр. В лунную ночь. Янтик. Кĕçĕр çĕр уйăх çутиллĕ. IЬ. Кĕçĕр уйăх çути пур. IЬ. Уйăх çутипе эп çынна куртăм. Янтик. Уйăх хăлхаланнă (месяц в кругу). Уйăх тин тунă, пӳрне пек-çиç. Уйăх çурла пек юлнă. Уйăх çурри пула пуçланă. Уйăх тула пуçланă. Альш. Уйăх çуралнă. Хĕрлĕ тулли. Шурă тулли (см. ниже). Уйăх пĕтни. Сред. Юм. Уйăх çôрла пик-çиç йолнă (говорят, когда месяц после полнолуния остается видным частью). Якейк. Ачи, ачи, пăх-ха, çĕн уйăх тунă! IЬ. Çĕн уйăх ыран тăвать. Ф. Т. Уйăх пĕтнĕ чух (идет к концу) киçен (= кивçен) пама юрамасть. Ст. Чек. Уйăхран инçе мар çăлтăр пусан, çын вилет. Собр. 194°. Çĕрле уйăх пĕлĕт айĕнче тăрсан, хура шăнасем куç çине ларсан, ыран калах çăмăр пулат, теççĕ. Ст. Шайм. Уйăха хирĕç шăрсан, шĕвĕн тухать, тет. Нюш-к. Уйăха хирĕç ан шăр. Альш. Уйăха хирĕç тула ан тух. N. Уйăх çуралсан, тăватăмăш кунĕнче уяр (йĕне) пулсан, уйăхĕпех уяр (йĕпе) пулать. Тогач. Çеçен хирте туман урапа кусать. (Уйăх). Орл. II, 206°. Уйăх пур та, çутти çук. (Пичуркка). Сред. Юм. Пĕчик ачасĕм, пурте карталанса тăрса, пĕр-пĕринчен: уйăх-и? хĕвел-и? тесе, ыйтса выляççĕ. Мысл. Уйăх çутти курас мар! (Божба). || N. Çанталăк уяр пулсан, пĕр-икĕ-виçĕ эрнерех пĕтереççĕ: уяр пулмасан, уйăхпех пырать. Рак. † Хĕл уйăхĕ улт уйăх, çу уйăхĕ çич уйăх (= 13 уйăх). Альш. † Çăв уйăхĕ çичĕ уйăх, хĕл уйăхĕ улт уйăх. (Из «чĕр йĕрри»). Обр. 89. Хĕл уйăхĕ улт уйăх, ултă уйăх хушшинче утмăл тĕсле кун килĕ. Утмăл тĕслĕ кун çинче пĕр киресĕр кун килĕ. Нимĕн чух асна килмесен те, çанăн чух асна килĕ-и? Çăв уйăхĕ çич уйăх, çичĕ уйăхăн ăшĕнче, çитмĕл тĕслĕ кун килĕ. Çитмĕл тĕслĕ кун çинче çил-тăвăллă кун килĕ. Нюш-к. Хĕл уйăх 6 уйăх, çăв уйăх 7 уйăх, теççĕ пирĕн ялти карчăксем. N. Ойăх порнмалăхах çияс. Надо наесться на целый месяц. Орау. Эпĕр килтен тухни уйăх та пур-и тен. С выезда нашего из дома, пожалуй, будет с месяц. N. Акă ĕнтĕ уйăх çитет эпĕ сиртен кĕнеке ыйтни. Орау. Вăл ик уйăх анчах тултарчĕ-ха (ребенок). Альш. † Эсир асăнатăр-и, тăвансем, уйăхра? — эпир асăнатпăр кулленех. Именево. Пĕр-ик ойăх çитсен, хваттер хоçи темшĕн çиленчĕ те, молчана кайса хопрĕ. Н. И. П. Вăхăта уйăхпа хĕсеплеççĕ (= хисеплеççĕ). Время считают по месяцам. Н. И. П. Ăна уйăха хупса лартнă. Его посадили на месяц в тюрьму (здесь «пĕр уйăха» значило бы на один месяц). Зап. А. Фукс, 165. «Новый год начинают они с наступлением зимы, и разделяют на 13 месяцев: 1) йопа-ойăх, м. поминовения, ноябрь; 2) чӳк-ойăх, м. жертвы, декабрь; 3) мăн-кăрлач ойăх, большой крутой м. (сильно морозная часть декабря и генваря); 4) кĕçĕн-кăрлач ойăх, менее крутой м., часть генваря и февраля; 5) норăс ойăх, м. оттепели, февраль и часть марта; 6) пошă ойăх, порожнии м. (от тяжелой работы), март; 7) ака ойăх, м. пашни (для ярового хлеба), апрель, часть мая; 8) çу (scr. сюль) ойăх, м. лета, июнь; 9) хĕр (scr. хыр) ойăх, м. свадеб, июнь и часть июля; 10) утă ойăх, м. сенокоса, июль; 11) çорла ойăх, м. серпа, июль и часть авг.; 12) йĕтĕн (scr. бидан!) ойăх, месяц льна, сентябрь; 13) авăн ойăх, м. молотьбы, октябрь». См. Золотн. 191. В Курм. у. записаны моим братом, А. И. Ашмариным, со слов кр. д. Янгильдиной, Курм. у., Василия Семеновича Мастеркина (ныне покойного) след. назв.: мăн кăрлач, янв.; кĕçĕн-кăрлач, февр.; норăс уйăх, март; пошă уйăх, апр.; ака уйăх, май; хĕр уйăх, июнь; утă уйăх, июль; çорла уйăх, авг.; авăн уйăх, сент.; йопа уйăх (чит. йопуйăх), окт.; чӳк уйăх, ноябрь; раштав уйăх, дек. При этом приписано: «Месяцы начинаются не с 1-го числа, а как народится новый месяц». (Сообщено в письме из Курмыша от 21 янв. 1908 г.). В письме И. С. Степанова Кузьме Серг. Сергееву от13 авг. 1908 г. значится следующее: «Николай Иванович Ашмарин будто бы просил написать, как говорил Иван Яковлевич, названия месяцев по-чувашски. Если нужно, я к его услугам; вот они: 1) юпа уйăх, 2) чӳк уйăх, 3) раштав уйăх, 4) кăрлаç, 5) кĕçĕн кăрлаç, 6) нарс уйăх, 7) пуш уйăх, 8) ака уйăх,9) çу уйăх, 10) утă уйăх, 11) çĕртме уйăх, 12) çурла уйăх, 13) йĕтем уйăхĕ. Начал я считать с октября, кончнл сентябрем. Такой счет у нас, в Черепанове, Буинского у.» Позднее он написал мне следующее: «Многоуважаемый Николай Иванович! Я посылал в Кошки за некоторыми сведениями относительно названий месяцев, так как там есть старик, лет 80-ти, отец которого помер лишь в 3-ем году, имея от роду 109 лет. Он, разумеется, помнит многое, что и как было в старину. Я ждал от них письма и потому так долго не мог ответить. Нижеследующие пояснения относительно названий месяцев мне дали они. 1. Кăрлаç. Зимний месяц, начало года. Судя по вашему счету, захватывает часть декабря и начало января. 2 Кĕçен кăрлаç. Зимний холодный месяц. Про этот месяц говорят: сивĕ ашшĕ, сивĕ амăш(ĕ) ачи-пăчилех пирĕн пата килчĕ. 3. Нарс уйăх(ĕ). После половины этого месяца конец резким зимним холодам. Нарс уйăх тăхăрĕ иртсен (т. е. после 1-ой четверти), кушаксем куса пуçлаççĕ. Нарс — зимний месяц. 4. Пуш(ă) уйăх(ĕ). Этот месяц настает перед распутьем. Свое название получил от обычая «пушă пăрахас». В старину у чуваш сватовство происходило в этом месяце (во многих местах и теперь), и, когда невесту совсем сосватают, евчĕ у родителей невесты оставлял пушă (кнут) или же просто прутик, а свадьба откладывалась, часто и теперь, до Çимĕк. Выходит, это месяц сватовства невесты. 5. Ака уйăх(ĕ). Месяц яровой пашни. Ака çийĕ, так называли исключительно время яровой пашни (теперь в наших местностях такое же значение), и преимущественно пахали старинным плугом. Отсюда и название ака уйăх. Ака уйăх çурхи шыв иртсе пĕтес чух тăвать. 6. Çу уйăх(ĕ). Промежуток времени между ака уйăх и çĕртме уйăх(ĕ). Месяц безработный; отдых и веселье для всех, но главным образом для молодежи. Çу уйăх — çамрăк-кĕрĕм уйăхĕ: они водят хороводы, на семик играют свадьбы и т. п. Существуют выражения: «çу уйăх кантарать, ĕç çийĕ валли вăй парать», «çу уйăхĕнче савăнман, ĕç çинче те ĕçлеймен». 7. Çĕртме уйăх(ĕ). Название этого месяца произошло от глагола çĕрт (дай гнить). Это не указывает на навозное удобрение, ибо в глубокую древность земля не нуждалась в удобрении. Чувашские деревни по Поволжью почти без исключения были окружены лесами; приходилось вырубать леса и обращать в пахотные поля. Привозили домой только лучшие части дерева, а сучья и коренья часто жгли, зарывали, запахивали — предавали гниению (çĕртме). Соответствовал теперепшей паровой пашне. 8. Утă уйăх(ĕ). Курăксем çитĕне пуçласан тăвать, çулса, пуçтарса пĕтернĕ çĕре пĕтет. 9. Çурла уйăх(ĕ). Время созревания и уборки хлебов. 10. Йĕтем уйăх(ĕ). Время молотьбы. Этот же месяц называют и авăн уйăх(ĕ). 11. Юп(а) уйăх(ĕ). Этот месяц настает после уборки хлебов с полей и молотьбы. Снега еще нет. С этого месяца начинаются уже осенние праздники. Чуваши, будучи язычниками, или до усвоения христианства, в этом месяце ставили на покойников своих юпа (столбы) и поминали покойников. Юпа ставили один раз в год, именно теперь. Этот обряд, я думаю, Вам хорошо известен, а потому описывать его я считаю лишним. 12. Чӳк уйăх(ĕ). В этом месяце колесная дорога сменяется санною. Последний осенний месяц. 13. Раштав уйăх(ĕ). Зимний холодный месяц. Зима уже давно установилась. Если в комнате холодно, то говорят: кунта сирĕн раштав, т. е. очень холодно. Добавление к 1-му месяцу. Что кăрлаç есть начало года, свидетельствуют следующие обычаи. Кăрлаç уйăхĕ курăнсан, çав каç, шăлпа çыртса, капан туртнă. Тулли пуçах тухсан, çул пурпа иртмелле пулать, тенĕ; пушă пуçах тухсан, çукпа ирттермелле пулать, тенĕ. Юр çине выртса, мĕлкĕ тунă. Çĕр каçиччен унта мĕн ӳкнине ирхине кайса пăхнă. Пуçах-мĕн ӳксен — пуянлăх, телей, ырлăх; кирлĕ кирлĕ-мар ӳксен, е йытă сысса, шăрса кайсан, телейсĕр пулмалла пулать, тенĕ. Пӳрт итлеме çӳренĕ. Лайăх сăмах илтсен, çĕнĕ çул канăçлă, телейлĕ иртет; вăрçă-харкашу е кирлĕ кирлĕ-мар калани илтĕнсен, телейсĕр çул пулать, тенĕ. Йĕтем итленĕ. Авăн çапни илтĕнсен тырă лайăх пулать, нимĕн те илтĕнмесен, тырă начар юлать, тенĕ. Очень много и других гаданий счастья на новый год. Раньше это делалось по появлении молодого месяца кăрлаç, а теперь проделывают накануне 1-го января. Чтобы точно указать, когда какой месяц начинается и с какими числами совпадают начала месяцев по письменному счету, я не мог добиться, и едва-ли это можно установить на основании расспросов. Мне кажется, надо поручить кому-либо записывать у знатока в продолжение года, тогда можно приблизительно верно указать начало каждого месяца... Всегда готовый к услугам Иван Степанов. 28 июля 1909 года. Г. Симбирск». — Что некоторые годы у чуваш имеют по 13 мес. (местами этот счет забывается или совсем забыт), доказывают факты, сообщаемые в проведенном ниже письме Петра Ив. Орлова. Из них явствует, что у чуваш есть тринадцатый вставочный месяц, именно — кĕçĕн кăрлачă (или кĕçĕн кăрлач), вставляемый, через два года в третий, после месяца кăрлачă (кăрлач). В 1911 г., как видно из письма, было тринадцать месяцев. Назв. мăн кăрлач, повидимому, обозначает то же, что и кăрлач. «Николай Иванович! Эпĕ уйăхсем çинчен пайтах çынтан ыйткаларăм та, çапах та тĕлнех тупимарăм. Халĕ мĕн илтнине çырса ярам, кайран, кĕр кунне, тата мĕн те пулсан пĕлсе пырăп тен. Стариксем тĕрли тĕрлĕ калаççĕ. Хăшĕ: кашни çулах çутă уйăх вăл вунвиççĕ курăнать те, анчах вунвиççĕмĕшин ятне пайăрĕпех каламаççĕ. Çулталăкра вунвиççĕ уйăх пуласса пулать те, ятне ĕлĕкренпех уççах каламаçчĕç, тиççĕ. Хăшĕ хĕр уйăх пулаччĕ, тиççĕ; хăшĕ кĕçĕн кăрлач пулать, тиççĕ. Пĕр ватă суккăр анчах: виçĕ çулта пĕре вунвиçĕ уйăх пулать, тит. Вăл кăçалхи çулта, çак иртсе пыракан çулта, вунвиçĕ уйăх пулать, тит. — Вăл çутă уйăх вунвиççĕ курăнасси виçĕ çулта анчах пĕрре пулать. Акă кăçал вунвиççĕ курăнать. Асту халĕ, кăçал ака çине тухас уммĕн (çур-кунне) ватăсем тавлашрĕç. Пĕри калать: ку ака уйăхĕ пĕтрĕ, çу уйăхĕнче тин акана тухатпăр, тит; тепри калать: ăçтан ака уйăхĕ пĕттĕр, халĕ акана та тухман та, ку пĕтнĕ уйăх пушă уйăх, ака уйăхĕ тин тăвать-ха, тит. Кашни çулах, çак вунвиç уйăх пулакан çулсенче стариксем уйăх шучĕсенчен аташса каяççĕ. — Этсемĕр, чимĕр-ха, ку уйăх мĕн уйăх пулать-ха, ака уйăхĕ-и, ай пушă уйăхĕ-и? тиççĕ. Хăйсем вуниккех шутлаççĕ те, вăн уйăх тĕлĕсем килмеççĕ вара. Вуниккĕ анчах шутласан, чăнахах та ака уйăхĕ пĕтрĕ кăçал вăл, акана тухичченех, тулĕк кăçал вуник уйăх анчах пулмасть, вунвиççĕ пулать. Кăрлачă хыççăн кĕçĕн кăрлачă пулчĕ кăçал, унтан нурăс уйăх, унтан пуш уйăх, унтан тин ака уйăх пулче. Ĕлĕк ваттисем çапла шутлаччĕç. Кĕçĕн кăрлача кăларса пăрахрĕç те хăйсем кăçал, вăн хай ака уйăхĕ малтан килсе тăрать. Кăрлачă уйăхĕ кăçал вăл çĕне çула катăлчĕ, кăçал çавăнпа тепĕр уйăх хутшăнать, терĕ суккăр старик. Вăл уйăх йĕркисене ак çаплашутлать: 1) кăрлачă, 2) кĕçĕн кăрлач, 3) нурăс уйăх(х), 4) пуш уйăх(х), 5) ака уйăх(х), 6) çу уйăх(х), 7) çĕртме уйăх(х), 8) ут уйăх(х), 9) çурла уйăх(х), 10) авăн уйăх 11) юп-уйăх, 12) чӳк уйăх(х), 13) раштав. Тата тепĕр старикĕ кĕçĕн кăрлача: хăй ăссĕн уйăх пулна, тесе шутламасть. Кĕçĕн кăрлачă тесе, нурăс уйăхне каланă, тит; нурăс уйăхĕнче кăрлачă уйăхĕнчи пек сивĕ пулнă та, çавăнпа ăна кĕçĕн кăрлачă тенĕ, тит. Тата тепĕр вирял (Тĕмпексем) старикки раштав уйăхне шутламасть, ăна пĕтĕмпех кăларса пăрахать. Ĕлĕк чăвашсен раштав уйăхĕ пулман, тит; раштав уйăхне ĕлĕк кăрлачă тенĕ, хальхи кăрлача кĕçĕн кăрлачă тенĕ, тит. Унтан вара çула çĕртме уйăхĕ хыççăн хĕр уйăхĕ пулнă, тит. Хăй кашни çулах вунвиçĕ уйăх пулнă, тит; тăрсан-тăрсан, ыйтса антăратсан: темскерле, çанла шутлаччĕç пек те, темле — маннă; тăну-пуçу çук-халĕ, ĕлĕкхи пек мар... терĕ. Çапла... Çакăн чул-ха пĕлни-туни. Ӳлĕмрен лайăхрах пĕлейпĕри? Сыв пулăр. Сире салам. С. Орауши. П. Орлов. 26 июля 1911 г. Показания, заключающиеся в этом письме, находят себе подтверждение в словах Г. Паасонена, который говорит: «Кĕçĕн кăрлачă — в некоторые годы, которые содержат в себе 13 месяцев, — второй месяц» (Vосаbularium 1. Tschuv. 69), а также у Иревли. Иревли. Чăнах та, шырасан, чăваш тĕнчинче тĕлĕнмелле япаласем нумай тупмалла. Ман алăра ун пек япаласем чилай. Çав япаласенчен пĕрне, пуриичен чаплине, çыратăн: чăвашсен çулталăк хĕсепĕ хăйсен пулнă. Ăна эпĕ Салтак-ел Питтăпай арăмĕнчен пĕлтĕм; вăл çырăва (грамоте) вĕлмест. — Чăвашсен икĕ çулĕ вуникшер уйăх, виççемĕшĕ вунвиç уйăхлă пулнă. — Ик çул сиктерсе, виççĕмĕшĕнче кĕçĕн-кăрлачă пулать, терĕ Курпун Иванĕ, Пӳлер-Кӳл çынни. Уйăх эрне-куна тиркет (эрне-кун уйăх тумасть); тет ман асатте. Н. И. Полоруссов. Ман асатте Раштав уйăхне асăнмасчĕ. Мой дедушка (со стороны отца) не упоминал месяца раштав. IЬ. Кĕçĕн кăрлач: эпĕ аслă пиччерен (т.-е. кăрлачран) ирттерĕттĕм те, хĕрлĕ вăкăр (т.-е. хĕвел-солнце) хӳрине тăратать те, кулап-ярап! тесе калать, тет. Тюрл. Аслă пиччешĕнчен кĕçĕн пиччĕшĕ ирттерет («февраль и январь»). В этом же говоре после месяца ака-уйăх (уjы̆х) записан канлĕ уйăх, который, кажется, должен бы стоять после çу уйăх; но последнего в списке нет. Юрк. (в откр. письме ко мне из.. Симб., от 12 июня 1911 г.): «уйăх ячĕсем: 1) кăрлаç у., 2) нарăс у., 3) пушă-уйăхĕ;) 4) ака-у., 5) çăв-у., 6) хыт-суха у., 7) çум-у. (ана çинчи курăксене çумланăран кал.), 8) утă у.. 9) çурла у., 10) йĕтем у.., 11) юпа у., 12) чӳк у., 13) раштав у. Пӳркелĕнчи (в с. Бюрганах) чи ватă çынтан ыйтса пĕлтĕм». На одном листке, написанном рукою П. И. Орлова и относящемся к диал. д. Раковой, хыт-суха уйăхĕ поставлен седьмым, а çум уйăхĕ шестым. Нюш-к. (И. Е. Ефимов). Хĕл уйăх 6 уйăх, çăв уйăх — 7 уйăх, теççĕ пирĕн ялти карчăксем. IЬ. 1) Раштав уйăхĕ, 2) кĕçĕн кăрлач, 3) нарс уйăхĕ, 4) юш уйăхĕ, 5) ака уйăхĕ, 6) çăв уйăхĕ, 7) канлĕ уйăхĕ (не «уйăх»!), 8) çĕртмь уйăхĕ, 9) ыраш аки уйăхĕ, 10) çурла уйăхĕ, 11) итем уйăхĕ, 12) юпа уйăхĕ, 13) чӳк уйăхĕ. Эпĕ ку уйăх шутне пăрмай шутласа тăракан карчăкран ыйтса пĕлтĕм. Вăл мана йĕркипе каласа пачĕ. Ытти çынсенчен те, хамăр ялсенчен, ыйткаласан, мана çак эпĕ ыйтнă карчăк (çинчен): лайăх пĕлет у уйăх шутне, çавăнтан ыйт эс уна, терĕç. Çавăнпа ку карчăк каланине ĕненме пур. Вăл чылая çитнĕ çын, 80-сенче. Уф.? Январь-кăрлачă теççĕ, февраль уйăхне нурăс уйăхĕ теççĕ, март — пушă уйăх, апрель — ака уйăхĕ, май — çу уйăхĕ, июнь — çĕртме уйăхĕ, июль — утă улăхĕ, август — çурла уйăхĕ, сентябрь — авăн уйăхĕ, октябрь — юпа уйăхĕ, ноябрь — чӳк уйăхĕ, декабрв — раштав уйăхĕ. Кăрлачă тесе, питĕ кун кăр-сивĕ килнĕрен калаççĕ; нурăс уйăхĕ теççĕ кун ăшă енне кайса, кун йĕпенсе тăнăран; пушă-уйăхне этемпе выльăх çими пĕте пуçланăран калаççĕ; ака уйăхне ака тăваççĕ; çу уйăхне çулла пулнăран калаççĕ; çĕртме уйăхие çĕртме аки тунăран калаççĕ; утă уйăхне утă тунăран калаççĕ; çурла уйăхне тырă вырнăран калаççĕ; авăн уйăхне авăн аштарнăран калаççĕ; юпа уйăхне карта-хура нăкăтма юпа лартнăран калаççĕ (это неверно); чӳк уйăхне пирĕн чăвашсем чӳк тунăран калаççĕ; раштав уйăхне Христос çуралнăран калаççĕ. Тата эпĕ сире каланăчĕ: эпĕ вунвиç уйăх пулать, тенине илтнĕ, тесе. Вăл тĕрĕс мар, теççĕ, вуниккĕ анчах пулать, теççĕ. Только числалă уйăхпа пĕрле тумаç, унтан ялан малтан туса пырат, теççĕ. Кун шучĕсем пурĕ-пĕрех: 31-тен, 30-тан, 28-тан, 29-тан килет, теççĕ. Напр. кăрлачĕ уйăхĕ 18 декабря тăвать, тенĕ чăвашла калентар çинче, чăвашсем те çав таврана калаççĕ. 19 январта нурăс уйăхĕ тăват, 16 февралте пушă уйăх тăват, и т. д. — Месяцы у Г. Паасонена см. в его «Vосаb. 1. Tschuv.», стр. 69, 91, 110, 2, 139, 133, 195, 143, 26, 30, 190, 112. Тоскаево. Кĕçĕн-кăрлаç (январь. Сивĕпе аслă пиччерен ирттеретĕп эпĕ, Кĕçĕн-Кăрлаç. Кĕçĕн-кăрлаç сиввине чăтакăн леш тĕнчере ăшăнать, тет. Кĕçĕн-Кăрлаç çиленсессен, урăна тăла сыр, теççĕ. Кĕçен кăрлаç пит усал, ним парса та нимĕн илмест. Нарăс уйăхĕ (февраль). Нарăсна кĕçĕн-кăрлаç ĕлĕк пĕрре вăрçнă, тет. Кам урасе (= урасене) тĕпеклĕ тăвать? тесе каларĕç, тет, пĕр-пĕрне. — Эпĕ çынна тăла сыртаратăп! тесе каларĕ, тет, кăшкăрса, кĕçĕн-кăрдаç. — Эпĕ ташлаттаратăп, терĕ, тет нарăс. Çавăнпа чăвашсем: нарăс çитсессен, ташла, вăл ташланине юратать, теççĕ. IЬ. Ака уйăхĕ (апрель). Хире ака çитсессĕн, чăваш ака-пуçне тӳрлетет. — Ачам, хире тухсассăн: ака, пулăш, те. IЬ. Çу уйăхĕ (май). Эй ĕненĕм, ĕненĕм (чит. ĕнемĕм?), кай çукурма картаран: ырă-таса çимĕçпе тăрантса ярĕ вăл сана. Çĕртме уйăхĕ (июнь) «Çинçе» килет çинçелсе, тăвăр ĕçĕре часăрах. «Çинçе» (Тоскаево, Т. у.) = «Уяв» (Буинского у.). «Çинçе вуникĕ (12) кун пырать; çак вуник кун хушшинче нимĕскер ĕçлеме юрамасть; çи те, урама тухса вырт». Çинçе иртсен пулнă çĕртмене çĕр хапăл тăвать, теççĕ. Ут уйăхĕ (июль) (Тосваево). Утта пырса çапăнтăмăр; малашне, ачасем, чу касас пек ĕç тăрать; çавăнпа «авалхисене», ан аптăраччăр, тесе, хытă кĕл тумалла. Ки малтан турра «учук» ту; турра кĕл-ту ял-йышпе; çĕлĕкне илсе, ачу-пăчупа ӳксе пуççап. «Турă, сана пĕтĕм ял ял-йышпе асăнаппăр, укĕнеппĕр, пуççапаппăр, сана вăкăр пусса, выльăхпа силлетпĕр. Алăк патне кĕрӳне, тĕпеле кинне пар. Çурт çумне çурт хуш, мул çумне мул хуш». Турра кĕл-туса пĕтерсессĕн, «Çĕр йышне» кĕлтумалла. Çĕр йыш валли тына пусас пулать. Ял йышне, эй çĕр йышĕ, тĕпе питĕ пар, тăррине тутă пар. Пĕр пĕрчĕ акса, пин пĕрчĕ пар; ывăçпа акса, пӳлмепе пар. Çурла уйăхĕ (август). Хире çурла çĕкличчен, «чӳклеме» тăвас пулать. «Çĕнĕ тырă умĕнчен хур пусса, пĕтă пĕçерсе çырлахтар. «Килĕшпеле виçĕ тĕслĕ выльăх-чĕрлĕхпеле, çичĕ тĕслĕ тырă-пулăпала, пĕр витре, виçĕ чашкă сăрапа пуççапаппăр сана, турă, ӳкĕтлетпĕр, асăнаппăр. Чӳклесе пĕтерсессĕн, «Пӳлĕхçе» асăн. Ăна чĕреспе виçĕ куркапа сăра тула кăларса ларт. Унтан вара «Хĕрлĕ çырана» асăн, тата «Пӳлĕхе» ӳксе пуççап. Вара «Карташ пăттине»: «çуратакан турă, çырлах», тесе, виçĕ юсманпа асăн. Унтан «Кепене» хур пусса, пăтă пĕçерсе, виçĕ юсманпа çырлахтар. Кайран «Аслă ырсене» «Кепе амăшне» килĕшпе çырлахтар. Чи кайран çичĕ тĕслĕ выльăх-чĕрлĕхшĕн çичĕ юсманпа «килĕш пăтти» пĕçерсе çи. Итем уйăхĕ (сентябрь). Итем уйăх çитнĕ пуль: «хав, хав» сасă илтĕнет. Юпа уйăхĕ (октябрь). Авăн уйăхĕ (ноябрь). Авăн тетĕмĕ çӳлелле хăпарсассăн, этемме канăçлăх пулать, тет. Чӳк уйăхĕ (13-ый месяц по старин. чув. сч.). Кĕлту, таванăм, ĕç пĕтĕрĕ; ырă чунпа чӳклеме ту. «Симĕс пуçлă кăвакал, вĕççе кай та, веççе кил. Картлă-картлă пашалу, кусса кай та, кусса кил. Вите кутне вăрă пар, карта кутне кашкăр пар» (!). В Б. Олг. записаны назв. мм.: вутойăх (вудоjы̆х), çорлойăх, ан-ойăх, йопойăх, чӳк-ойăх, мăн-кăрлачă (кŏр-), кĕçĕн-кăрлачă, норăс-ойăх, пошă ойăх, акойăх, çу-ойăх. В Н.-Карамалах, Белеб. у., чувашские месяцы соответствуют европейским; их 12: кăрлаç, нарăс-уйăх, пушă-уйăх, акуйăх, çăвуйăх, çĕртме-уйăх, утă-уйăх, çурла-уйăх, авăн-уйăх, юпа-уйăх, чӳк-уйăх, раштав-уйăх. Эти же самые названия записаны мною в д. Питушкиной, б. Курм. у., но только вм. çĕртме уйăх в этой деревне ставят çом ойĕхĕ, а 12-й месяц назван просто раштав. В Ой-к. — счет мм. тоже идет на европ. лад: 1) мăн-кăрлачă, 2) кĕçĕн-кăрлачă, 3) норс-уйĕх (уjэ̆х), 4) пуш-уйĕх, 5) ака уйĕх, 6) вутă уйĕх, 7) хĕр уйĕх, 8) çорла уйĕх, 9) авăн уйĕх, 10) йĕтем уйĕх, 11) чӳк уйĕх, 12) раштав уйĕх. Здесь юпа уйĕх пропущен, а на его место ошибочно поставлен йĕтем-у., который собственно является в др. говорах лишь варянтом названия авăн-у. — В новых книгах на чув. яз. названия месяцев часто употребляются без нарицательного «уйăх» и вполне соответствуют 12-ти мм. солнечного года. Их порядок: кăрлач, нарăс, юш, ака, çу, çĕртме, утă, çурла, авăн, юпа, чӳк, раштав. Кăлентар 1928 ç. Пушăн вун-саккăрмĕшĕ, 18-е марта. Альш. Имена месяцев соотв. европ. назв.: 1) кăрлаç. 2) нарăс, 3) пушуйăхĕ, 4) акуйăхĕ, 5) çăвуйăхĕ, 6) хытсухуйăхĕ, 7) утуйăхĕ, 8) çурлуя-хĕ, 9) йĕтем-уйăхĕ, 10) юпуйăхĕ, 11) чӳк-уйăхĕ, 12) раштав.
крови, месячное, регулы. Ст. Чек. Шибач. Ойăх хошши. Орау. Унăн уйăх хушши халĕ. У нее пока время регул. Городище Б. Уйăх хушши пулнă (или: таса мар пулнă, или: хĕр-арăм йăли пулнă). Пришли крови. Треб. 50.25. Праçниксенче е уйăх-хушши пулнă вăхăтра арăмуна çывăрмарăн-и? Ст. Чек. Намăс вырăн тасамар пусан (уйăх хушшинче), çӳхе çер ыратат; (й)ешĕл пăрçа çиме юрамас, вĕри яшка çиме юрамас; ăш юçет; мунчара çапăнма юрамас. Тăп чарăнать, тăват-пилĕк кунтан тата ыратма тытăнать. Йĕмне çуса ярсан, выльăх сиенрен хăтăлать. Çавна вут çумне сапсан, вут лăп чарăнат, анчах ĕнесем пыми пулаççĕ.
олăп, исполин. Сĕт-к. Олăп — степной богатырь. IЬ. Ĕлĕк авал олăпсам полнă. Вăсам пит пысăк полнă. Хăрах çăпатине салтса, тăприне силлесен, тем пушшĕ тĕмесем полса йолнă. Атан-çырми çил-арманьсенчен леререхра çам пак ик тĕме пор: пори пысăк, тепрн пĕчĕк. Пысăккине Мăн-тĕме тиççĕ. Сред. Юм. Сĕве шывĕн сылтăм енчн сăртпа Юмаш сăрчĕ çинчен ôлăнсем пыралла вылянă, теççĕ. IЬ. Пиртен малтан олăпсем порăннă тет, çав олăп ачи пĕри, пирĕн пик çынна тусан, çав çын соха сохалашше корнă, тет те: мĕнле каяк ко?, — хăй пĕчиккĕ-çиç, çапах çĕре хоратать! Киле илсе тавăрнса, аннесĕне катартам-ха, тесе, çав пирĕн йăхлă çынна хăйне, соха-пуçне, лашине, пôрне те пĕрле кăсйине пуçтарса чикрĕ, тет. Илсе тавăрнсан, амăшне: эп пĕр каяк топрăм, тесе, кăтартать, тет. Амăшĕ: ай, ачам! кô каяка кăçтан тытнă, çавăнтах кайса яр; пиртен вара çак çынсем порнĕç пирĕн вырăнта, тесе каларĕ, тет те, вара ачи çав çынна хăй вырнех (= вырăннех) кайса ячĕ, тет. Çав çынтан вара çак халь порнакан çынсем полнă, тет. Б. Акса. Улăп ятлă пит пысăк çын пурăннă, тет; вăл çăпатинчен тăприне силленĕ, тет те, вара тĕме пулса юлнă, тет. Орау. Улăп, питĕ пысăк çын пулнă, тит. Утса пынă чухне, эпĕр халĕ арăм-утисене пĕç-хушшине тăва-тăва хăварнă пек, вăрăм йăвăçсене пĕç-хушшине туса, утса çӳренĕ, тит (деревья проходили у него между ног). Н. Карм. Пысăк пӳрт пулсассăн, вăл пӳрте вара: улăп пек пысăккă, теççĕ.
изменяться в ошибочную сторону; поменяться; переменяться; сбиться (в счете); ошибиться. Юрк. Мĕшĕн ташланă чухне чуптумасăр вырăнăртан улăшрăр? Вырăнтан улшăннă чухне пĕрне-пĕри чуптуса илмесĕр улшăнса ташлама хĕтленсен, купăççисем сасартăк купăсĕсене калама чарăнаççĕ. N. Çĕр çинче пурăнмалли йĕрке начальниксем урлă улăшса тăрать. || Сбиться с истинного пути. Вм. печатного «усал çынсем» (Сир. 307), мы читаем в рук.: «ырă йĕркерен улăшнă çынсем». || Перемешаться, попасть вместо другой вещи. Орау. Хăрах алса таçта улăшнă ман. N. Утланнă утçăм та ула иккен, улăшăнниккен улпутăн лашине; улăшниккен улпутăн лашипе, паллашниккен ырă çын ачипе. || Меняться (т. е. делать обмен). Шел. 91. Эп кунта сирĕн лашăра улăшма кĕтĕм, юлташсем! Орау. Иксĕмĕр лаша улăшар-и (поменяемся)? Сред. Юм. Лаша ôлăшасчĕ ман, хамăн пăртак ватăрах, пăртак çамрăкраххине тôпасчĕ. N. Ку пырать, тет те: ача улăшар (поменяемся), тесе калать, тет. СПВВ. Улăшас, улăшуç. || Затмеваться. Хыпар. № 34. 1906. Халĕ самана улăша пуçларĕ ĕнтĕ.
(омлос'с’и), яблоня. Шибич. N. Çав сат халĕ çонса кайнă та, он выранне хăрăк омлоççисем лараççĕ.
с тех пор. N. Унтанна вăл та килмен-халĕ. С тех пор и он не приходил.
соглашаться, принимать предложение. Н. Карм. Вăл калать: чим-халĕ, тет, канаш тăвам, тет, çемепе, акасемпе, хĕр ункая килет-и пама; хĕр ункая килсессĕн, парас, тет (можно выдать).
онкă, унк, кольцо (напр., у дуги, у двери, у столба), Срв. çĕрĕ. Орл. И. 248. Икĕ вĕçлĕ, икĕ ункă, варринче пăта. (Хачă). Ч. П. Йĕс ункă. || Круг на воде (от падения камня и т. п.). || Кружок людей. Шел., 66. Унтан халăх ункă пек карталанса çавăрăнчĕ. || Нуль, zего. || Мокрый кружок, образуемый выпитым и опрокинутым стаканом. Çĕнĕ кĕрĕвĕре, хĕр вăррине, юрататăр пулсан, хăр та çапла тĕнпиех ĕççе парса, ункă туса кăтартăр-халĕ!
неизв. сл. СПВВ. Т. М. Тĕнчере пĕр пуян унянсем халĕ çук, вĕсем авалхи вăхăтра пулнă, тет. Описка?
орудие. N. Эпĕ халĕ лаша панче мар, орути панче.
осал, злой, нехороший, недобрый; жестокий. Сенчук. Тăрăшран вăрăм йывăç çук, качакаран усал выльăх çук. БАБ. Усал сăмах калаçнине илтсен. Юрк. Усал çил-тăвăллă тăман-(буран?) тухать. IЬ. Усал пуян кутăн çын пулать. Орау. Пирĕн атте, хиличчен тырă вырман пек, кăçал аллине касать те касать. Мĕн тырă вырса пĕтеричченех Муççи Яккуне тарăхса прттерчĕ. Тур курашшĕ, таçта васкаса тухнă, халăх каланиие итлемесĕр! Вăл аллине каснă, ку каснă, теççĕ ялта, çав ахаль-и вăл? усал этеммех пăхать çав: (т. е. все дело зависит от негодного человека): ĕçĕ те ăнмасть, аллисене те касах тăраççĕ, тет. Сред. Юм. Õсал терипех ôсал (т. е. пит осал). lЬ. Õсал сăмах чĕрене тивет. Неприятное слово за сердце берет. Сказки и пред. чув. 80. Лаши вĕçсе пырупа пичĕ-куçĕ пит усал. Якейк. Çав çын осалли Йăван (этот негодяй Иван) çынтан колма пĕлет те... (здесь эллип-сис?). IЬ. Отмăл-торат осалли ыр аная сая яч; хĕр осалли Мари пор, ыр ачая сая ят. Календ. 1907. Пирĕн патшалăх пĕтĕм расхотин чĕрĕкне çар тытма ярать. Германия та вăл усал ĕçе нумай тăкать. Ал. цв. 6. Ниçта та пĕр усал кайăк кăшкăрни те, çĕлен шăхăрни те, тамана сасси тç, кайăксем юрлани те илтенмĕст. Пазухин. Пирĕн пуçри усал хуйхă еррипеле пĕтĕ-ха. Сюгал-Яуш. Кайран вара тепĕр кукăра карăмăр та, усал луткăпах хамăр енне каçса карăмăр. N. Халăх ĕçне усал çын малтан тухсан, теллей пулмасть. Орау. Çын çинчен усал ят ярас тесен, вĕсем тем туса тем калаçĕç (готовы все сделать и сказать). Изамб. Т. Ул хăй усал пулнă, тет. Унăн арăмĕ йăваш юлнă, тет. N. Пирĕн икĕ автан пур-чĕ: пĕри йăваш, тепĕри пит усалччĕ. Изамб. Т. Аçу-аннӳ сана: усал пул, тесе каламаççĕ, епле те пулсан çын майлă тăвасшăн тăрăшаççĕ. N. † Шорă сăхман ăма осал? — сак çине хорса каснăран. Тимер. Пире усалтан ан асăнăр. Не поминайте нас лихом. Янтик. Арçын-ача усалне хĕри-пăраç мĕн тăвас? См. хăп. Сĕт-к. † Пике арăма тор пăхтăр, осал та полин; хĕр полтăр, пилĕк ан кĕпи тăхăнтăр. || Злое существо, злой человек, негодяй. С. Дув. Пусса кĕмĕл ярăн-и, кĕмĕлĕме сая ярăп-и? чăн усала кайăп-и, чунма сая ярăп-и? Тогаево. Чуптар, пачче, лашуна, анатра хĕрсем, усалсем, юрпа пере юçларĕç. Юрк. Çав усалĕ (чертовка, жена) хĕтĕртнипе упăшки тата пушшĕ çĕкленсе çӳрет, куран. В. Буян. Курăкран усал куршанкă, йывăçран усал кăпчанкă (усал = усал курăк или усал йывăç). || Зло, вред. Истор. Александр усала астуса тăракан çын пулман, Новгородран хăйне çилентерсе янă пулсан та, вĕсене хăтарма каллах кайнă. Эльбарус. Пире осал тума пыракан çын калла çавăрна-çавăрна пăхса таратччĕ. Учите детей. Çапла ачасене хамăрах усала вăрентетпĕр. Хыпар № 6, 1906. Çилентерес марччĕ, анчах усалăн ури саккăр, теççĕ, вăл чĕрре кĕме таçтан та тупĕ. Собр. Усал каламасан, ырă çук, теççĕ. (Посл.). || Чорт; нечистый дух, нечистая сила. IЬ. Çĕрле чӳрече витĕр пăхсассăн, усал ерет, теççĕ. Ст. Ганьк. Çынăн, усалпа чирлесен, шăмшак сурать. М. Васильев. № 3,56. Ват тимĕрçе пĕр осал лаççа тохма тăратать. Собр. Пĕтнĕ милкене тула прахсассăн, усал юлать, теççĕ. IЬ. Пĕр-пĕр хĕр ача туса вĕлерсен те, усал пулать, теççĕ. IЬ. Çав ачаран пулна усал çынна ерсе ирлеттерсе вĕлерет, теççĕ. IЬ. Çынна ернĕ усал çын патне пынă чух е çын, е йытă, е кушак, е пыркка пулса пырать, теççĕ. IЬ. Е вăрманта, е уйра çĕтсе çӳресен (если заблудишься), усал ертсе çӳрет, теççĕ. КАХ. Усал аллине ан пар (моленье). Не дай во власть злого духа? Ст. Чек. Усал турăран хăватлă. Пролей-Каша. Усал вăрăннă (= çыпçăннă), пристал нечистый (напр., если к женщине летает вотăш). N. Манăн çӳлти усала аяла илсе çапмаллăх вăй пур (говорит один силач). N. Килчĕ пирĕн патра усал вăрăннă япала! (словно сумасшедший, от действия злого духа). Якейк. Осал ерсен, çын пĕтĕмпех типсе, хăрса каять. Если пристанет чорт, то человек высыхает как щепка. Собр. Пĕр-пĕр çĕрте усал хăвалама тытăнсассăн, е утă, е кирек мĕн пăрахса хăварсассăн, усал çавăнпа ерсе юлать, теççĕ. Панклен. Тури осал, анатри осал, в сказке — назван. двух духов, встречавшихся друг с другом ка берегу Волги. N. Турпас тăкнă вар пуç пĕр çухрăмра. Çав вар пуçĕнче усая (шуйттан) пурăнать, теççĕ. Ст. Айб. Кукăр хурăн кутĕнче усал пăхĕ выртать. (Чĕлĕм). N. Тата çав çырмарах ĕлĕк пĕр çын вилнĕ те, халĕ унта час-часах çынсем усал кураççĕ. Это можно понять двояко: 1) видят чертей, 2) подвергаются несчастным случайностям. || Несчастие, беда, бедствие. Иногда олицетворяется. Хĕвел, № 1. Эпир-çеç хамăр тăван вĕрентекенсенчен уйăрăлнă, пирĕн хушăран-çеç усал тухса кайнă. N. Хăй ăшĕнче шухăшласа пырать, тет: упанăн усалĕ те пур иккен, ырри те пур, тесе калать, тет. Альш. † Пирĕн пуçри усала тур сиртĕр. Собр. Касас çавăнтан, касас çурлăнтан, турă, усалла сир. (Моленье). || Дрянь, мерзость. Юрк. Эх, ку усала мĕшĕн-кăна ĕçрĕм-ши? Якейк. Çав осалпа çан чохлĕ вăхăт ирттертĕм полать! Стоило (мне) тратить время на такую дрянь! Синерь. Çав хĕрсем çав хуралçа усал ереки ĕçтерчĕç, тет те, хуралçи, ĕсĕрлсе, йăванса юлчĕ, тет. Якейк. Çав осалшăн (я за иего) онта ма пырап-ка. IЬ. Онашкал осал çынна (дряни) нумай корса ен. || Невзгода, бедствие. Шурăм-п. № 10. Çакăн пек усала (засуху) курса, чăвашсем ялсенче халăх пухма тытăнаççĕ. Альш. Пулнă уçал хуллен-хуллен (мало-по-малу) асран каять. КАЯ. Эпĕр ырă куримаспăр пулĕ ĕнтĕ, усал çине-усал пулса пырать (несчастье за несчастьем). Собр. Çăкăр кăмакана тăрăхла çурăлсан, усал юлать, теççĕ. (Поверье). || Озорной. Юрк. Усалтараххисем, кто поозорнее. || Чорт (бранное выражеиие). Коракыш. Ăна пичĕш курнă та: санăн, усалăн, кунта килмелле-и? тесе, тĕкее кăларса янă. Рак. Çак пуртре пĕр усал. (Шăпăр). || Бранное выраженпе, отн. к детям или животным (напр., к лошади). Орау. Усал! мĕн хăтланать вăл! пăх-ха амĕш! Что он делает, негодяй! посмотри-ка, мать! (говорит матери ребенка). IЬ. Усал! Вунă пăта туртса çитеримар, тата шăмарайĕнçи тăвать! Сволочь! Десяти пудов не свезла (не довезла), а еще злится! (прижимает уши, хочет укусить). IЬ. Усал! шăмарать тата! (напр., о кобыле: сволочь! еще укусить хочет! || Пурга. Пухтел. Уcал тухса каймасан. Если не случится пурги. || Хлам. Земледелец. Нимĕçсем вăрманти мĕн пур усала шăлса, хире тăкаççĕ. || Плохо (наречие). Ст. Айб. Ах, инкеçĕм, инкеçĕм! Эпир усал пурăнни ят сарăлчĕ аякка. (Хĕр йĕрри). Тимĕрçен. † Йăмăка усал тытсассăн, пĕлĕпĕр эпир евчине.
прибиль, барыш. Тюрл. Çынна кивçен тырă парас, ослам илес çылăх полать; ху орупалан ху ут, осламĕ хаклă мар, сăмахĕ хаклă. Хыпар № 8, 1906. Çапла вара хыснана сиен пулĕ, çĕр хуçисем услам илĕç. Шел. 69. Илет кăмăл туличчен усламĕпе укçине. ТРМ. Шутлама лайăх пĕлни куланай (хырăç) пуçтарнă чух та, çĕр валеçнĕ чух та, услам тунă çĕрте те пит усăллă. Чув. календ. 1910. Банка (чит. панкка) кивçен илнĕ укçашăн çуллен услам тӳлесе тăрас пулать. N. Ку эппин услама пĕлтерет; курăн халĕ, акă таварсене сутăп та, хаклă кучченеçсем илсе тавăрăнăп. В. Олг. Ослам, барыш. Мăн улĕ итет шăлнĕнчен (= шăллĕнчен): йолать-и сан ослам? тет. КС. Услам илтĕм. Я получил барыш. Кан. 1928, № 234. Кĕрпе Ваççи çăмартапа услам тăвать (барышничает).
оçă, открытый, открыто. Алăк уçă. Дверь отворена. N. Карташ пирĕн тавăрччĕ: тата çитменнине унтан та куптан уçăччĕ. || Просторный. Просторно. Альш. Эпирех те, тăвансем, хăнара: эпирех те кунтан кайсассăн, тĕпел сыппăр уçа юлмĕ-ши? Альш. Кунтанах та эпирех халь кайсассăн, тĕпел-сыппăр уçă та юлмĕ-ши? Альш. Çӳлĕ тусем çинче виçĕ хурăн. Пĕрне кассан, уçă та юлмĕ-ши? || Ясный, ясно, без помехи. Сир. Кăнтăр çуттинчен те уçă. N. Çурти уçă çунсан: вилнĕ çын савăнать, теççĕ; çурти теттĕм çунсан: хуйхăрать, теççĕ. N. Çак куçлăх пит уçă кăтартать. В эти очки видно ясно. Альш. Уçă калаçать. Ясно говорит, без помехи. [К.-Кушки. Уçă калаçать — говорит миролюбиво (без признаков неприязни)]. Ч. С. Çынсем пошар панче кĕрленн таçтан илтĕнет; ахаль те çĕрле сасă уçă каять. || Свободный, ясный (речь). Дм. Рост. Димитриĕн чĕлхи-çăваре пит уçă пулнă. || Свежий, свежо. Сами. 58. Ирпе уççăн çил вĕрни кăккăр тулли вăй кӳртет. N. Чӳречесене уççассăн, пӳртре уççăнах туйăнать çав (в избе, в комнате чувствуется свежесть). Хорачка. Откалатăн — оççăн тоянать. Пройдешься, и чувствуешь себя бодрее. Толст. Тинĕс енчен уçă çил вĕретчĕ. N. Пĕлĕт енчен уçă çил килсе çынсен тарне типĕтет. Скотолеч. 36. Вĕсене таса, уçă çĕрте усрама кирлĕ. Юрк. Уçă, çăмăл, нӳрлĕ çил вĕрсен, йĕпе вăрăма пырать. || Звонкий. Бигильд. Шăпчăк сасси пит уçă. Чăвай. п. Сасси уçă, вăл (он) урамра калаçнă чух, унăн сасси вун-пилĕк килĕ урлă илтĕнет. || Успешно, споро. О сохр. здор. Çапла пăртак кансан та, ĕçлеме пуçласан, унăн ĕçĕ малтанхи пекех уçă пырать. || Бодрый. Беседа чув. 5. Çук çын ачи вăл час-часах çапла пулать: чупса, кулса, выляса çӳренĕ, унăн хуйхине никам та пĕлмен, вăл ялан уçă çӳренĕ. IЬ. Керимулла халĕ чăнах те хĕпĕрте пуçларĕ, уçăрах та калаçа пуçларĕ. || Здоровый. Уçă мар, нездоровый. Ачасем уçă мар. Дети несовсем здоровы. Орау. Ачасем уçах çӳримаççĕ, халех пыраяс çук (напр., в гости). || Быстро, свободно (без принуждения). Ч. С. Утасса уçă утатчĕ (лошадь). || Приветливый, щедрый. Беседы на м. г. Çав святой çын, Евлогий пит уççине, ыррине курса, шухăшланă. Паас. Уçă çын. Икково. Ĕççе-çиме пит оçă. Очень любит пировать с гостями. || Нехлопотливый (о деле). Якейк. Хĕр-арăм ĕçе ытла кăткăс уш (уçă мар). || КС. Чипер çывăракан çын çинчен: уçă çывăрать, уççăн çывăрать, тиççĕ (спит сном. здорового человека). || Облегчение, освежение. Рак. Кăкăр уççи пĕç хушши. (Ĕне юр-варĕ). Трхбл. Чун уççи — пĕç-хушши. (Сĕт). || Ключ. Собр. Ылттăн çăра, кĕмĕл уçă; уçса пăхаяс-чĕ, уççи çук. Ч. П. Ылттăн-кăна çăра, кĕмĕл уçă. Икково. Çак çăраççия (замок) хам оçăпа уçам. Ч. С. Хĕр-çумсем вĕсене укçа памасăр уçă памаççĕ. (Свадьба). Шурăм-п. № 25. Тĕлĕкре вара арçын ачасен — хăйсен пулас арăмĕ шыв кӳме каймашкăн уçă ыйтма пырать, тет. || Замок. Н. Карм. Вĕрмеç-тумаç, киле çын кӳртмеç. (Уçă). Шорк. Оçă — замок; çăраççи — ключ. Завражн. Хампар оççи питĕртĕн-и? Заперли ты амбар на замок? IЬ. Хампар оççи çĕтертĕм (потерял ключ). Слепой. Çăраççи — замок. Кĕлет уççи, явăç уçă, тимĕр уçă — замок.
открыться, раскрыться, раствориться (о двери и пр.). К.-Кушки. Хапха уçăлса кайнипе пĕтĕм выльăх карташĕнчен тухса кайнă. Регули 429. Алăк оçăлнă. Алăк оçах тăрать. N. Кĕнеки çирĕммĕшĕнче уçăлса тăрать. Книга открыта на 20 странице. Орау. Ăна аяларах антарса тунă пулсан, янках уçăлакан пулаччĕ. Если бы ее (форточку) сделали ниже, то она отворялась бы настежь. Альш. † Ут кĕрейми хура вăрман, эпир кĕрсен, уçăлать. Малалла шанчăк пур, çул уçăлчĕ. Теперь есть надежда на будущее — дорога открыта, || Стать откровенным, словоохотливым. Беседа чув. 15. Вăл кăшт кулкала та пуçларĕ, çимĕç пахчисем, вăрмансем епле ӳстермелли çинчен кала-кала пама тытанчĕ; унтан тата ытла та уçăлса кайрĕ. || Просвещаться, развиваться. Хыпар № 30, 1906. Унтан чăвашла кĕнеке туха пуçларĕ. Вара чăвашсем те уçăлнăçемĕн уçăлса пычĕç; халĕ ĕнтĕ, паçăр каланă пек, вырăсран та уйрăм мар. Ст. Айб. Ялан çӳресен, чĕлхе уçăлать, теççĕ. (Послов.). Альш. Хулана кайса, уçăлса килчĕ. IЬ. Вĕренме кайсан, нумай уçăлчĕ. То же в Сред. Юм. || Просвежиться, прогуляться, освежиться. Чаду-к. Пĕрре çав патша майри, тата виçĕ ывăлĕ сата уçăлса çӳреме тухнă. Ядр. Паян айтăр уçăлса çӳреме, ачасем! О заступ. Ачам, тăр та çак çынсемпе йывăç пахчине уçăлса çӳреме тух. Яныши. Пĕр йытă, оя уçăлма тухсан, пĕр кашкăра тĕл пулчĕ, тет. Ст. Чек. Кăшт, кайса, уçăлас-ха (то же, что тула каяс, desidere). Курм. Эсĕ шăва кĕр, кайса, луччĕ уçăлăн. Шибач. Ста каятăн, ачам? тет. — Мĕн, тет, мочи, ста каясси, тет, — тохрăм, тет, оçăлмалла, тет. Якейк. Кĕт, кайса, уçăлса килем. IЬ. Уçăлма тохрăм. IЬ. Кĕт тохса уçăлтăм (= просвежился). IЬ. Вăсам вăрмана уçăлса çӳреме карĕç. || Поправнться, оклематься. Скотолеч. 5. Хăш чухне лаша выртса кансанах уçăлать. IЬ. Iă. Сивĕ чиртен уçăлсан, лаша нумайччен ӳсĕрет. || Поправляться (в материльном смысле). Тюрл. Ачисем полăшаççĕ, уçла (= уçăла) пуçларĕ çын (поправляться). || Почувствовать отраду, обрадоваться. N. Иван сăмахĕсене илтсессĕн, Лисахвийĕн чунĕ пит уçăлса кайнă. Бюрганы. † Хуйхăрса та тилмĕрсе эпĕ лараттăм, манăн чунăм уçăлчĕ çак юрăпа. || Приводить к определенным результатам. НТЧ. Вара ывăлĕ-мĕн чирлĕ пулсан, амăшĕ-и, ашшĕ-и, пĕр вун-çичĕ пус укçă илет те: юмăç лайăх уçăлтăр, тесе, турра сăх-сăхса, юмăçа тухса каять. Анчах ун пек кун пек япала çинчен çынна каласа нама юрамас, тет: лешне, вĕрелнине, хĕн килет тет. Вĕрекене те аван мар, тет: ĕçĕ уçăлмас, тет. Хорачка. Халап оçăлмасăр епле каяс? Как ехать, раз переговоры еще не кончены? Ч. С. Аннемсем: чухăсем ларсан, юмăç уçăлмасть, теççĕ (гадание не дает результатов). || Понемногу расходиться (разминаться), взять ход. N. Хуллен кайсан, лаша уçăлнăçем уçăлса пырат; çула тухсанах, трук хăвалас пулмасть лашана — пӳлĕнет. Орау. Пĕр уçăлсан, каякан вăл ĕç. Лиха беда — начало (только бы начать, а там дело пойдет). КС. Ĕç уçăлмасть. Дело не идет вперед. || Открываться, становиться ясным, выясняться. СЧЧ. Ку хĕр юмăç çемесенчен пилĕк пуслăх укçа ыйтса илчĕ те, укçа çине пăхса, каларĕ: веç усăлать (уçăлать?), авă унта шыв курăнать, вăл шыв сирĕн акăра шыв тытнине пĕлтерет. Ку ача сирĕн, Сĕнче хĕрринче çӳренĕ чухне, шывран пит хăранă; сирĕн çав шыва мимĕр парас пулать, атту ачăр чĕрĕлеймĕ, терĕ. Б. Олг. Халь, ирлесе, хак оçăлман та, пĕлмелле мар-ха. Теперь, поутру, цена еще не выяснилась, и (ничего) нельзя узнать. || Снова стать чистою (о воде). Çанта, арман ненче, кôрăс хотнă та, кôнта çитиччеи уçăлать поль. || Выздороветь. Могонин. Вăл таçти аптека та çитнĕ, ăста çынсем патне те çитнĕ — ништа та уçăлиман (узы̆λиыман). || Получить способность функционировать. N. Чăвашсем, хăлхасăррисем, чан айне кĕрсе лараççĕ, унпа хăлха уçăлать, теççĕ. БАБ. Пĕр икĕ эрнерен тепĕр юмăç карчăка тӳрлеттертĕмĕр, тет [пригласили лечить, говорят мои родители] те, хай çичĕ çулччен çыхланса тăнă чĕлхем уçăлчĕ, тет. || Вскрыться. Мăн шывсем усăлсан, но вскрытии рек. || Освободиться от чего-либо. Ядр. Кайран, ыйхăран уçăлсан, тумланса, урана çине улăхса ларса, тырă вырма кайрăмăр. || Стать вольготным. N. Ваттисен ĕç пĕтрĕ (они уже пропели свое), çамрăккисен уçăлчĕ: вĕсем те, ваттисене кура, урăхла юрăсем кăшкăрса юрла пуçларĕç.
сесть верхом (на лошадь). Ч. И. Ут утланса тухрăр-и? Юрк. † Утланна утăм улма-чăпар, ури вырăнĕсене шыв юхать. Ч. Н. Кăвак ут утлантăм, хире карăм.. || Юрк. Лайăх хĕрсене ухланма хĕрлĕ питлĕ пĕремĕк кирлĕ. || Наседать. Юрк. Укçа тĕлĕшĕнчен вĕсем çине утланарах парăпăр, вĕсенĕн мăйĕсем хулан-халĕ. || N. Утлакнăнтĕ (ударен. на предисел. сл.) ку лаша! Ну, уж он теперь в восхищении! (так как его желание исполнилось). || De coitu animalium. Б. Олг. Ырă ухланать кĕсре çине. Такасам чопаччĕ; сорăхсам çине утланаччĕ.
отар (удар, одар), пасека, пчельник. Беседа чув. 15. Çунман пулсан, унăн халĕ ĕнтĕ, вăл шухăшланипе, пĕр утар пыл хурчĕ пулмаллаччĕ. Сред. Юм. Õтар, тесе, хôрт лартса осракан пĕчик вăрмана калаççĕ. Отартан пыл илсе тавăрннă чôхне, хирĕç пôлакансене пôрне те пыл параççĕ; хирĕç пôлакана пыл памасан, хорт ăнмас, теççĕ. Бугульм. † Тури урам касси утар пек, кассинчи ваттисем тутар пек. Хыпар № 28, 1906. Ку çырма çинче утар пулнă пулĕ, çавăнпа ăна «Хурт çырми» тесе каланă пулĕ, терĕм. СПВВ. ПМ. Утар — хурт пахчи. Ч. П. Пушăт çукки вăрманта, вăрман çукки утарта. || Хутор. Хурамал. Пĕр çын, çуртне хире куçарса, çавăнта пурăнсан, ăна: утарпа пурăнать, теççĕ. Ягудары. Отар — вырăн йышăннă тени пулать. || Табун. Начерт. 122. Утар — Отары, назв. дер. Тойсинской в. Ядр. у. (там прежде был пчельник; Хир-Пуçĕнчен куçнă вĕсем). || Отар — назв. дер. Чебокс. у.
новая иоросль на вырубке. Альш. Сĕве кукăрĕнчен инçех мар: вăрмана кастарнă та ĕлĕкрех, халĕ чăтлăх çăкалăх, ăвăслăх шăтса ӳснĕ. «Утруска» теççĕ ăна. М. Д. † Утрускана кайăк çура тунă-çке, хай çурисем хăйне пулас пек.
Вырăсла-чăвашла словарь (2002)
сущ.сред.; множ. времена
1. вăхăт; местное время вырăнти вăхăт; в свободное время ерçнĕ чухне; с пользой проводить время вăхăта усăллă ирттер; время проходит незаметно вăхăт сисмесĕрех иртет; Сколько сейчас времени? Вăхăт мĕн чухлĕ халĕ?
2. (син. период, эпоха) вăхăт, тапхăр, самана; время больших перемен пысăк улшăнусен самани; во времена наших предков пирĕн мăн асаттесен вăхăтĕнче
3. вăхăт (грамматикăра); настоящее время хальхи вăхăт; прошедшее время иртнĕ вăхăт; будущее время пулас вăхăт; времена глагола глагол вăхăчĕсем ♦ времена года çулталăк тапхăрĕсем; первое время малтанах, пирваях; в своё время хăй вăхăтĕнче; на время вăхăтлăха; всё время яланах, пĕрмаях; одно время пĕр хушă; с течением времени вăхăт иртнĕçем; время от времени тахçантан тахçан, хутран-ситрен; до поры до времени вăхăт çитиччен; в скором времени çывăх вăхăтрах, часах; на первое время малтанлăха; тем временем çав хушăра
сущ.муж.
губернатор (ĕлĕк — кĕпĕрне пуçлăхĕ, халĕ Раççейра — область, край, СШАра — штат ертӳçи)
глаг.
кай, пыр, кил, тухса кай (транспортпа); мы едем в город эпир хулана каятпăр; Вы поезжайте сейчас, а мы вас нагоним Эсир халĕ тухса кайăр, эпир сире хуса çитĕпĕр
прил. (син. актуальный)
çивĕч, халĕ кирлĕ, пысăк пĕлтерĕшлĕ; газета поднимает злободневные вопросы хаçат паянхи çивĕч ыйтусене хускатать
глаг. несов.
тыт; -лă (-лĕ) пул; иметь дом çурт тыт, çуртлă пул; он имеет счёт в банке унан банкра счёт пур; я не имею сейчас времени манăн халĕ вăхăт çук ♦ иметь мужество сказать калама хăю çитер; иметь целью тĕллев тыт; иметь применение ĕçе кай; имеет место пулать, пулкалать; ничего не имею против эпĕ хирĕçлеместĕп
1. прил. (син. необыкновенный, чрезвычайный) питĕ лайăх, питĕ вăйлă; продукция исключительного качества питĕ паха продукци
2. исключительно нареч. (син. особенно, необыкновенно) çав тери, калама çук; он исключительно одарённый человек вăл çав тери пултаруллă çын
3. исключительно частица (син. лишь, только) кăна, çеç; мы думаем исключительно о подготовке к экзаменам эпир халĕ экзаменсене хатĕрленесси çинчен кăна шухăшлатпăр
1. нареч. и союзн. сл. мĕнле, епле; Как вы живёте? Мĕнле пурăнатăр?; Мы видели, как он шёл по улице Эпир вăл урампа пынине куртăмăр
2. частица, выражает удивление; Как, ты всё ещё здесь? Эсĕ халĕ те кунта-и вара?
3. союз пек, евĕр; вырăнне; белый как снег юр пек шурă; торф используют как удобрение торфпа удобрени вырăнне усă кураççĕ ♦ как будто союз и частица пек, туйанать; как бы то ни было епле пулсан та; как раз шăп та лап; как один человек пĕр çын пек, пурте харăс; как только -санах (-сенех); Как только освобожусь, приду к тебе Ерçсенех сан патна пыратăп; как в воду глядел пĕлсе тăнă пекех; как сказать темле каламалла ĕнтĕ
сущ.жен.
ăс, ăс-хал, ăслăх; народная мудрость халăх ăс-халĕ
нареч.
1. (син. сегодня) паян; нынче холодно паян сивĕ
2. (син. теперь) халь, халĕ; ку чухне; нынче жизнь быстро меняется ку чухне пурнăç хăвăрт улшăнать
сущ.муж., множ. отпуска
отпуск (ĕçлекене канма паракан вăхăт); очередной отпуск черетлĕ отпуск; оплачиваемый отпуск тӳлевлĕ отпуск; он сейчас находится в отпуске вăл халĕ отпускра
сущ.жен.
çурă, çурри; варă, варри; половина арбуза çур арбуз; на половине пути çул варринче, çур çулта; сейчас половина шестого халĕ пиллĕк çурă (вăхăт çинчен) ♦ супружеская половина мăшăр (арăмĕ е упăшки); половина на половину шăп çурмалла
нареч.
1. халĕ, халь, çак самантра; сейчас десять часов халĕ вунă сехет
2. (син. скоро) халех, кĕçех, кĕç-вĕç; они сейчас придут вĕсем кĕçех килеççĕ
сущ.муж.
1. (син. рекомендация) канаш, сĕнӳ, сунăм; дать совет канаш пар
2. канаш (суйлавлă орган); Государственный Совет Чувашской Республики Чăваш Республикин Патшалăх Канашĕ
3. совет (1917 çул хыççăн пирĕн çĕршывра çирĕпленнĕ, халĕ пăрахăçланнă тытăм органĕсен ячĕ); районный Совет район Совечĕ
нареч. (син. сейчас)
халь, халĕ; теперь наша очередь халĕ пирĕн черет çитрĕ
сущ.муж., множ. часы
1. сехет (60 минут); прошло три часа виçĕ сехет иртрĕ; поезд опоздал на час поезд пĕр сехет юлса килчĕ; Который час? Миçе сехет халĕ?
2. (син. пора, время) вăхăт, тапхăр; грозный час войны вăрçăн хăрушă тапхăрĕ; в вечерний час каçхи вăхăтра; часы отдыха кану вăхăчĕ ♦ академический час вĕренӳ сехечĕ (40 е 45 минут); В добрый час! Чипер кайăр!; с часу на час кĕç-вĕç
Вырăсла-чăвашла словарь (1972)
1. халĕ (эпĕ ерҫместӗп). 2. халех, часах (килетĕп).
несов., ступить, -плю, -пишь сов. пус, ура ярса пус; кай; в дремучих лесах, где от века не ступала нога человека, теперь дружно раздаются заводские гудки ĕлĕк çын ура ярса пусман вӑрмансенче халĕ завод трубисем кӑшкӑртни илтӗнсе тӑрать; ступай домой киле кай.
халĕ, халь; даже теперь халĕ те; хоть теперь халĕ те пулин.
мн. нет тонус (организмăн е уйрăм мышцăсен, тканьсен вăй-халĕ, активлăхĕ).
Вырӑсла-чӑвашла словарь (1971)
частица 1. вопрос э; что ты увидел там, а? Мĕн куртăн эсĕ унта, э? 2. побуд. ⸗ха, ⸗халĕ; а ну, возьмёмся дружно за дело! Ну, ĕçе пĕр харăс тытăнар-ха!
м. анахронизм (1. историри событисен йĕркине пăтраштарни, пĕр саманара пулнă ĕçе тепĕр саманара кăтартни. 2. иртнĕ вăхăтран юлнă, халĕ килĕшӳсĕр курăнакан йăласем, шухăшсем).
нареч. разг. 1. (постоянно) ялан, пĕрмай; он всё работает вăл пĕрмай ĕçлет; 2. (до сих пор) халĕ те, çаплах; он всё ещё не приехал вăл халĕ те килмен-ха; 3. (именно) пĕтĕмпех; это всё вы виноваты пĕтĕмпех эсир айăплă; 4. в знач. усил. частицы ⸗ах [⸗ех], та [те]; работаю всё там же çавăнтах ĕçлетĕп; идти всё быстрее и быстрее хăвăртрах та хăвăртрах ут; 5. в знач. против. союза (однако, всё-таки) çапах, анчах; как ни старается, все не выходит тем пек тăрăшать те, çапах ним те тухмасть; всё же, всё же пурпĕрех, апла пулин те.
частица 1. утв. ара, çапла, ийя; все пришли? — Да пурте килчĕç-и? — Ийя; 2. вопр. чăнах-и, чăнах-и вара, апла-ши, мĕн?; он приехал. — Да? вăл килчĕ. — Чăнах-и?; Иванов! — Да? Иванов! — Мĕн?; 3. (так, действительно) ийя, çапла, çапла çав, çапла ĕнтĕ, тĕрĕс, чăн; да, хорошие теперь времена самани халĕ аван ĕнтĕ; 4. в сочет. с гл. 3 л. наст. и буд. вр. (пусть) ⸗тăр [⸗тĕр]; да здравствует мир! сывă пултăр мир!; 5. усил. ⸗ах [⸗ех], ⸗сам [⸗сем], тата; да не может быть! çук, пулма пултараймастех!; да помогите же ему пулăшсамăр ĕнтĕ ăна.
мест. личн. дат. п. ед. от она ăна; унăн; ей ещё надо учиться унăн халĕ вĕренмелле-ха.
нареч. 1. (вдобавок и при сравнительной степени) тата; возьми ещё одну книгу тата тепĕр кĕнеке ил; он был ещё сильнее вăл тата вăйлăрахчĕ; 2. (до сих пор) -ха, халĕ те, ку таранччен те; он ещё не приехал вăл килмен-ха; 3. (уже) ⸗ах [⸗ех]; он уехал ещё в прошлом году вăл пĕлтĕрех кайнă; 4. в знач. усил. частицы тата, та [те]; как ещё получится! мĕнлерех пулĕ ак!; вам нравится эта картина? — ещё бы! ку картина сире килĕшет-и?— Килĕшмесĕр!; ещё бы ты был недоволен эс кăмăлсăр пулсан тата; вот ещё! ак тата!; всё ещё çаплах; нет ещё çук-ха.
частица прост. ай-ай, ав!, епле вăл!, пăх-халĕ эсĕ ăна!; ишь, как быстро, идёт! пăх-халĕ эсĕ ăна, епле хăвăрт пырать!; ишь какой ты хитрый! ай-ай, эс пит чее!
1. сравн. ст. от прил. лёгкий и нареч. легко çăмăлрах, ансатрах; 2. в знач. сказ. безл. çăмăлрах, лайăхрах, ансатрах; ему стало легче вăл халĕ хăйне лайăхрах туять.
частица вопр. ну, чăнах-и; я сегодня уезжаю. — Ну? эпĕ паян каятăп.— Чăнах-и?; ◇ да ну вас! эй тата сирĕнпе!; ну и ну! ай-ай!; ну нет! çук, çук!; ну тебя? кай-халĕ!; ну, хорошо ну, юрĕ.
нареч. разг. халиччен, çак таранччен, паян кунччен, халĕ те, паян кун та.
нареч. 1. (теперь) халь, çак сехетре (е самантра); 2. (в самом скором времени — о предстоящем действии) халех, çак самантрах (е сехетрех), кĕçех; он сейчас придёт вăл халех килет; 3. (только что — о прошедшем действии) халĕ кăна, халь çеç; он сейчас здесь был вăл халь кăна кунтаччĕ; 4. (немедленно, сразу) халех, тӳрех.
сов. 1. с кем-чем пул; что-то стало с сердцем чĕрене тем пулчĕ; 2. безл. кого-чего, чаще с отриц.: у меня не стало родных манăн тăвансем юлмарĕç; таких бригад у нас стало три кун пек бригадăсем халĕ пирĕн виççĕ; 3. (как вспомогательный глагол) пуçла, тапрат, тытăн; он стал читать вăл вула пуçларĕ; стало светать çутăла пуçларĕ; 4. в качестве глагольной связки пул; стать инженером инженер пул; стать взрослым çитĕнсе çит.
нареч. халĕ, халь.
мест. 1. указ. вразн. знач. леш(ĕ), çав(ă), вăл; это тот самый человек ку шăп çав çын; на той неделе леш эрнере; на той стороне леш енче; не тот, так другой вăл мар пулсан, урăххи; то были дети лешсем ачасемччĕ; ◇ отправиться на тот свет см. свет; тот или другой кам та пулсан; ни тот, ни другой вăл та мар, леш те мар; и тому подобное см. подобный; (и) без того унсăр та, халĕ те; не без того ахаль мар ĕнтĕ, унсăр мар; не то, что (или чтобы) мар; ни с того, ни с сего ахалех, калăхах; во что бы то ни стало см. стать; ни то ни сё 1) (о чём-л. неопределённом) нимле те мар темскерле; 2) (о посредственном) вăтам; как бы то ни было мĕнле пулсан та; тем не менее çапах та; в одно и то же время пĕр вăхăтрах; то и дело яланах, пĕрмаях.
м. разг. черет, йĕрке; теперь твой черёд халĕ санăн черет; ◇ идти своим чередом хăй йĕркипе (е майĕпе) пулса пыр.
Социаллӑ сӑмахлӑхӑн вырӑсла-чӑвашла словарӗ (2004)
иудаизм (еврейсен авалхи тĕнĕ — Яхве турра пуççапни; халĕ вăл Израиль патшалăхĕн официаллă тĕнĕ шутланать)
казаклăх, казаксем (Раççейре XX ĕмĕр пуçламăшĕччен пулнă çар сословийĕ; казаксем 11 çара пĕрлешсе тăнă, сăм., Дон, Кубань, Урал, Çĕпĕр, Аçтăрхан çарĕсем т.ыт. пулнă. Халĕ казаклăх çĕнĕрен вăй илсе пырать)
Чăвашла-тутарла словарь (1994)
хәзер, әле
Чӑвашла-эсперантолла сӑмах кӗнеки
[verenj]
lerni (lernu), studi (studu)
вăл хутла вĕреннĕ — li lernis legi kaj skribi
эп(ĕ) университетра вĕренетĕп — mi studas en la universitato
вĕреннĕ çын — instuita, klera homo
вĕренме кĕр — eniri universitaton, eniri studi
вĕренсе пĕтер — fini studi
вĕренсе тух — finstudi (lernejon, universitaton)
вĕрент — instrui, lernigi
вĕрентекен — instuisto, instruanto
вĕренкĕч (вĕренӳ кĕнеки) — lernolibro
вĕренӳ — lernado, studado
вĕрентӳ — instruado
вĕрентӳллĕ тĕслĕх — instua ekzemplo
халĕ вĕренмелли майсем нумай — nun estas multaj eblecoj studi
[ende]
do, ja, jam
халĕ эс(ĕ) пĕчĕк мар ĕнтĕ — ja nun vi ne plu estas malgranda
каç пулнă ĕнтĕ — jam vesperiĝis
паллах ĕнтĕ — tutcerte, kiel estas konate
[ketj]
atendi (atendu)
халĕ кĕтес пулать — nun necesas atendi
кĕтсе илеймерĕм — mi ne ĝisatendis
кĕтекен - atendanto
[maj]
flanko; maniero, truko, ebl(ec)o, okazo; laŭ
пит май — fronta flanko
тӳнтер май — dorsa flanko, reverso
пур майпа та — per ĉiuj eblaj rimedoj
çак майпа тăвас пулать — necesas fari tiel ĉi, tiumaniere
халĕ тĕл пулма май нимĕнле те тупаймастăп — nun mi neniel povas renkontiĝi
Италине кайса килме май килчĕ — mi havis eblecon viziti Italion
май пулсан — se eblos (eblas)
кайма май çук — ne estas ebleco iri
майне кура — depende de cirkonstancoj
тĕрлĕ майпа — diversamaniere
пур(ă)нăç майĕ — vivmaniero
хĕвеле май — laŭ la Suno
майăн — konforme al...
вăл каланă майăн — laŭ liaj (ŝiaj) vortoj, diroj
сăмах майĕпе — alvorte, interalie
пĕрмай — ĉiam
[peĉĉenj]
sola, sole
пĕччен йывăç — soleca arbo
эп(ĕ) халĕ пĕччен килте ларатăп — nun mi estas sola hejme
[pulinj]
ajn, almenaŭ
кам та пулин — kiu ajn
мĕн те пулин — kio ajn
мĕнле те пулин — kiel ajn
ăçта та пулин — kie(n) ajn
халĕ те пулин — almenaŭ nun
vd халĕ;
[hale/hal]
nun, nuntempe
халĕ эс(ĕ) мĕн тăватăн? — kion vi faras nun?
халĕ анчах/ халĕ кăна — ĵus, antaŭ unu momento
халĕ те — daŭre, ĝis nun
вал халĕ те килмен — li ne venis ĝis nun
халь те сана пăшăрхантартăм — krom ĉio cetera mi ĝenis vi
халех — tuj, ĉi-momente
халех тухатăп — mi eliros tuj
Йоханнeс Бeнцингăн (Benzing) нимĕçле-чăвашла словарĕ
halĕ (halj)
халĕ (халь)
Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)
, халь «теперь», «сейчас», «в настоящее время»; чаг. хала, тур. hала, узб. хали, кумык. гьали, башк., тат. әле, азерб. hалhазырда «теперь», «ныне», «в настоящее время». Из араб.-перс. (хала) «теперь», «сейчас», «в данное время».
Чăвашла-вырăсла фразеологи словарĕ
Алă (ал) пымасть не хочется что-либо делать.
Халĕ ĕнтĕ каччăсен нимĕн патне те ал пымарĕ. К. Турхан.
Асра тăр 1. оставаться / остаться в памяти кого, чьей; 2. стоять перед глазами кого, чьими.
1. Çапăçса вилме те хатĕр, Çĕнтерме те йĕкĕтсем. Пĕринче, асрах тăрать-тĕр, Пулчĕç ак епле ĕçсем... П. Хусанкай. 2. Унăн темĕскерле хăрушă сăнĕ халĕ те асăмра тăрать.
Ăш [чĕре] çурăлса тухать душа [сердце] разрывается [рвётся] на части у кого, чья; син.: чун татăлать, чĕре шартах çурăлать.
[Çтаппан]: Халĕ сана çын арăмĕ вырăнче куратăп та, ман ăш çурăлсах тухать. Ф. Павлов. Тарăхнипе, чĕри çурăлассăн туйăнать. А. Артемьев. Альăна тата Украинăри хамăр пурнăçа аса илетĕп те, чĕре çурăлсах каять. М. Трубина.
Вăраха [вăрăма] яр 1. затягивать / затянуть что; откладывать / отложить что; 2. запускать / запустить (о болезни).
1. Халĕ, ĕçе вăраха ямасăр, пур тĕле те çитсе курма сăмах пачĕ вăл хăйне хăй. Т. Петĕркки. Сăмахна вăрăма ан яр. 2. Кирек мĕнле куç чирне те пăсăлсанах тӳрлетме тăрăшас пулать, вăраха яма юрамасть.
Карланкăран пăв брать / взять за горло [за глотку, за жабры] кого.
Ун çарĕ халĕ çичĕ юта Карланкинчен пăвса силлет. С. Шавли.
Карта кĕр 1. входить / войти в счет зрелых людей; 2. входить [попадать] / войти [попасть] в колею (приходить в обычное состояние).
1. Ăна халĕ ăçтан ăса кĕртетĕн, вăл карта кĕмен япала. 2. Вара, картне кĕрсе çитсен, каллех сĕтел хушшине ларчĕ те чăр-чăр тутарса çырма пуçларĕ. В. Алентей. [Трофим:] Хамран çӳлерех тăракансемпе дипломатиллĕ çыхăну хăй картне кĕрсе ларчĕ, карчăк. И. Максимов-Кошкинский.
Картине кĕр понимать / понять что.
Картине кĕрсен, юрать. Кашни сăмаха вырăсларах каласа култаратчĕ, халĕ картине кĕрекен пулчĕ. А. Артемьев.
Кая юл 1. отставать / отстать; 2. запаздывать / запоздать, опаздывать / опоздать; 3. кая ан юл не уступать / не уступить в чем.
1. Пурте тенĕ пек ку колхоза вĕренме çӳреççĕ. Анчах пурте вĕсем кая юлнисем тени йăнăш пулĕччĕ. Хв. Уяр. — Ак манăн программа, юлташсем: ултă кун хушшинче вунă кунлăх задание тултаратăп, юлашки тăватă кун кая юлнă бригадăсене пулăшатăп. В. Паймен. 2. Кая юлсан, каю шăтать те ят каять. Я. Илпек. Улмуççи, каярах юлса пулин те, çеçкеленет. Юхма М. — Кая юлтăм... Каçар, атте, халĕ те пулин каçар мана, — кăкăрти тытăнчăклă саспа аран каларĕ Микулайĕ. Я. Осипов. 3. Тата пăртак хывах сапса парсан, улăх уттинчен те кая юлмасть. Хыпар.
Кĕлмĕçе тух становиться / стать нищим, разоряться / разориться.
Анне хĕрхенсе çăлчĕ ман пуçа, анчах халĕ иксĕмĕр те кĕлмĕçе тухрăмăр. М. Кипек.
Куç умне ӳк возникать / возникнуть (перед глазами).
Атăлăн леш енче çăлтăр çунать, Çутти килсе ӳкет ку енне. Эпир савнă туспа пурăннисем Халĕ килсе ӳкеç куç умне. Чăваш фольклорĕ.
Куççуль юхать [тухать, тăкăнать] плачет (горькими слезами).
Çак юрра юрланă чух та, унтан салтаксене çывăрма кансĕрлекен шăпчăксем çинчен юрланă чух та чылайăшĕн куççулĕ тухрĕ. Л. Агаков. Иртнине манмалăх вăхăт пур пек — Вăрçă чарăнни миçемĕш çул? Чун суранĕ тӳрленмест-ха пурпĕр, халĕ те юхать вĕри куççуль. П. Васильев. Куççулĕ шăпăр-шăпăр тăкăнать хăйĕн.
Манăçа тух [пут, юл] подвергаться / подвёргнуться забвению, приходить / прийти в забвение, быть преданным забвению; син.: манăç пул.
Юман Каври ячĕ çаплах манăçа тухмасть-ха. С. Шавла. Романăн чĕлхи çăмăл, илемлĕ, халĕ манăçа тухнă сăмахсем нумай. Хв. Уяр. Хăй ĕнер вуланă çулăмлă сăвă йĕркисем сасартăк манăçа путрĕç. Ю. Званацкий. Ăна вăтăр çул ĕлĕкрех пулнă, халĕ манăçа путнă ĕçсем аса килчĕç. С. Аслан. Пĕччен ача шутласа кăларнă сăвă-юрă, юлташĕсем илтсе ăша илмесен, манăçа юлать. В. Канюков.
Намăс кур [тӳс] позориться / опозориться, срамиться/ осрамиться; син.: намăса кĕр [юл].
Чунне хытарсах тăрăшать Павел. Унăн халĕ намăс курас килмест. А. Емельянов. — Ĕçлемесĕр мухтанас мар. Мухтаннă хĕр туйĕнче намăс курнă, тет, — чĕлĕмне тивертрĕ Савалей. С. Аслан.
Ним тĕшне ан тăр ничего не стоить.
Парнемĕр ним тĕшне тăмасть пулсан та, кăмăл тăвăрсам, йышăнсамăр. В. Алакĕр. Чим, тăхта. Туятăп. Саншăн ман сăмахăмсем ним тĕшне те тăмаççĕ. В. Алакĕр. Пуринчен ытла халĕ, чĕрĕ те сывă, сисĕмлĕ пулмалла чухне, ун пек сунарçă ним тĕшне те тăмасть. В. Долгов.
Пĕр чĕлхе туп находить / найти общий язык с кем.
Халĕ, çĕрне валеçнĕ чух, валеçĕве хирĕç тăнисем те, валеçесшĕн пулнă пуян-куштансем те, пĕлĕш-хурăнташ çыннисем те, пĕр чĕлхе тупса, пĕрле тăраççĕ. С. Элкер.
Пуç çинчех тăр висеть над головой.
Пирĕн кунта ахаль те чун вырăнта мар, кашни куна вилĕм пуç çинче çакăнса тăрать, халĕ татăлса анас пек.
Пуçа кил [кĕр] приходить / прийти в голову [на ум] кому.
Чĕреçĕм поездран та шухă Вĕçет сана хирĕç. Пин шухăш пуçа киле-киле тухаççĕ. Н. Евстафьев. Халĕ эпир çав поэмăна тепĕр хут вуланă чухне пуçа килнĕ шухăшсене çеç каласа парăпăр. В. Долгов. Пичче калани пуçа кĕрсех çитмест. Г. Луч.
Савăлпа çапса кăлараймăн клином [гвоздем, дубинкой] не вышибешь [не выколотишь] из кого.
Халĕ, пуçа пĕр пырса кĕрсен, савăлпа çапса кăлараймăн. А. Алка.
Сая яр тратить / потратить без пользы (попусту) что, портить / испортить зря что.
Сăмаха эсир сая ан ярăр. Чăн сăмах вăл эмелпе пĕр тан. С. Шавли. Халĕ Мурзайкин пĕлтернĕ хыпар пирки вăл амăшĕнчен ыйтса пĕлмесĕр сăмах вакласа вăхăта та сая ярасшăн пулмарĕ. А. Талвир.
Сăмах пырать ведется разговор о ком-чем, разговаривают о ком-чем.
Тупă çинчен сăмах пырсассăн, Тарăхупа тулать чĕре. В. Харитонов. Халĕ бригадăри планёркăсенче яланах ĕç тухăçлăхне ӳстересси, перекетпе тирпейлĕхшĕн кĕрешесси çинчен сăмах пырать. Коммунизм ялавĕ.
Çанçурăм сăрлатса [сӳлетсе, çӳçенсе] каять (кайрĕ) [илет (илчĕ)] мурашки бегают [ползают] (забегали [поползли] по спине [по телу, по коже] кого.
Сăмахсерен сăрăлтатать çанçурăм. П. Хусанкай. Çанçурăмĕ сăрăлтатса кайрĕ унăн. В. Алентей. Халĕ аса илет те çав кунсене Кĕркури, унăн пĕтĕм çанçурăмĕ сӳлетсе каять, чун-чĕри тăвăнса килет. А. Янташ. Пĕтрĕм вĕт, Роман. Манăн пĕтĕм çанçурăм сӳлетсе илчĕ. Хв. Уяр. Çак сăмахсене каланă чухне ман çанçурăм çӳçенсе илчĕ, ӳт-пĕвеме çĕлен яваласа илнĕ пек туйăнчĕ. В. Бараев. Эпĕ хыçалалла çаврăнса пăхрăм та ман пĕтĕм çанçурăм çӳçенсе кайрĕ: ун пĕтĕм кабинине çулăм явса илнĕ! Ф. Орлов.
Çăкăр çи есть хлеб (жить в достатке).
Çухалнă пек çӳретĕп эп, Ĕçне туман — çиетĕп çăкăр. С. Шавли. Пĕлместĕп, тивĕç пулнă-и, пулман-и — Эп çăкăр çинĕ, халĕ те çиеп. К. Кулиев. Çăкăр çимест тетĕн-им.
Çине тăр быть настойчивым, настаивать, добиваться чего.
Александр Павлович çине тăнипе земски начальник шкул уçма сăмах панă, тет. П. Осипов. Халĕ, ак, çине тăрсах çыртарасшăн. В. Паймен.
Тĕс кĕрет [çапать] 1. становится каким-либо (по внешности, цвету и т. п.); 2. тĕс кĕрет поправляется кто. 1. — Епле хытă пиçнĕ хĕвелпе! Крымпа Кавказра кун пек хитре тĕс кĕрес çук. А. Ĕçхĕл. Сахăр кăшманĕ акнă пусăра ретсем хушшинче юлашки хут кăпкалатса тухнă тĕле хирти ыраша ĕнтĕ ылтăн тĕс кĕнĕччĕ. А. Ĕçхĕл. Петĕрĕн вĕриленнĕ питне хĕрлĕ тĕс çапса тухнă, куçĕ савăнăç хĕлхемĕ сирпĕтет. Г. Краснов. Тăм пӳрт стенисем мăкланса кайнă, симĕс кăвак тĕс çапнă. В. Паймен. Ритăн кĕре ӳтлĕ питне хĕрлĕ тĕс çапрĕ, анчах вăл мĕншĕн хĕрелнине Таня тавçăрса илме мар, асăрхамарĕ те. А. Артемьев. Халĕ çеç тухакан хĕвел шупка хĕрлĕ пайăркисене сапаланипе йывăç тăррисене çав тери илемлĕ тĕс çапрĕ. С. Павлов. Иван Демьянович сăнĕ те сисĕнмеллех улшăнчĕ. Яланхи кĕре пит-куçне темĕнле сарăрах тĕс çапрĕ. А. Ĕçхĕл. Çил кунĕпех чӳречесем çине Вĕт тумламсем, вĕт пĕрчĕсем тăкать. Сивлек тĕс çапнă пĕлĕтсен питне, Йăмралăх ăшĕ ман пекех вăркать. В. Тимаков. 2. Тепĕр самантран хĕр лăпланчĕ, сăнне-питне яланхи тĕс кĕчĕ. А. Ĕçхĕл.
Тилхепене алла ил держать вожжи в руках.
Халĕ класпа çеç çирĕп çыхăнма тăрăшмалла, тилхепине хăй аллине илмелле. Т. Петĕркки.
Хăнт та тумасть и в ус (себе) не дует.
[Ухтеркке:] Уншăн [киншĕн] пулсан, хуть вил, хуть чĕрĕл. Вăл, уншăн пулсан, хăнт та тумасть. Ф. Павлов. — Пăхăр-халĕ ăна! Выртать нимĕн те пулман пек. Ача алхасса çӳрет — вăл хăнт та тумасть! — сурчăксене сирпĕтсе кăшкăрса илчĕ Кавĕрле. П. Осипов.
Хирĕç тăр сопротивляться кому-чему.
[Революци тăшманĕсем] тĕттĕм халăха пăтратса, ăна хăйĕн чи çывăх тусĕсене хирĕç тăма хĕтĕртеççĕ. С. Элкер. Тырпула малтан çулса кушăхтармалли меслете халĕ ялта никам та хирĕç тăмасть. А. Ĕçхĕл. Эпир харпăр ирĕкĕпе парăнакан нимĕçсене пĕрине те вĕлерместпĕр. Хирĕç тăраканнисене — шеллеместпĕр. М. Данилов-Чалтун.
Хур кур [тӳс] 1. попадать / попасть в беду; 2. хур тӳс мучиться / измучиться, терпеть / потерпеть горе, мучения.
1. — Пĕтрĕм, тинех хур куратăп, — пылчăклă аллине лăстар-лăстар силлерĕ Трофимов. В. Ухли. 2. Вăрçа ăсаннă халĕ çамрăк-кĕрĕм, Аманнисем çеç килнĕ хур курма. Я. Ухсай. Лукарье тивĕçсĕр хур тӳсекен хĕрарăм пек курăнма тăрăшрĕ. Н. Мранькка. Çĕршыв арканма ешермест, Çынна хур тӳсме ӳстермест. М. Волкова.
Хуралта тăр быть [стоять] на страже чего, быть [стоять] на (в) карауле [дозоре].
Тусăм халĕ аякра манран, Хуралта тăрать чикĕре. Юрăсем. Лăпкă пурăн эс, тăван ял, Эп сыхах тăратăп хуралта. Г. Орлов. Сӳнтерĕç пирĕн паттăрсем Вута вутпа. Курать тĕнче: Пирĕн ракетăллă çарсем Тăраççĕ мир хуралĕнче. Н. Евстафьев.
Чап сар 1. славить [прославлять] / прославить кого-что; 2. распускать [ра спространять] / распустить [распространить] клевету, слух о ком-чем.
1. Пĕр чикĕсĕр хăпарчĕ Вĕçсе Андриян, Чăваш чапне сарчĕ Çут çăлтăр таран. Юрăсем. Çитĕнет Совет вăй-халĕ, Чап сарать вăл таврана. И. Ивник. Партас ашшĕ пилне манман. Ашшĕ пекех пуян пулса, пĕтĕм таврара хăйĕн чапне сарас тесе ĕмĕтленсе пурăннă. С. Аслан. 2. Шухăш тытнă тăвансем йĕри-тавра чап сарма, хайхи пирĕн ăслăсем тухса хайни вăрмана. Н. Шупуççынни.
Черкке (черккесем) çĕкле поднимать / поднять тост [бокăл].
Вăрçăра çухалнă туссене Асăнса çĕклер халĕ черкке. В. Урташ.
Чечеке лар расцветать / расцвести, зацветать / зацвести, распускаться / распуститься (о цветах).
[Вавил:] Степан Васильч сачĕ çуркунне шап-шурă чечеке ларĕ. Я. Терентьев. Садра халĕ — ырлăх. Улмуççисем чечеке ларнă. А. Ĕçхĕл. Пур йывăçран маларах Эп чечеке ларатăп. Çут пурçăн пек шап-шурă Шурă кăчкă кăларăп. Я. Шелепи.
Чĕре хăй вырăнне ларать успокаивается кто.
— Павăл ăсатса яр мана, Паçăр юр ирĕлсе аннинчен хăрарăм та, чĕре халĕ те хăй вырăнне лармасть, терĕ. В. Алентей.
Чĕрене [чун-чĕрине, чуна] тыткăна ил покорять, очаровать, зачаровать кого.
Хĕр чăтаймарĕ ак, çĕр алă хĕрсе шăпăртатать кăна: Юрри-çке юмахран асамлă, Чуна вăл илчĕ тыткăна. А. Алка. Акă халĕ çав çĕнелнĕ, хăватланнă, тĕшшипе çаплах малтанхи пекех юлнă юрă темиçе çĕр çын чунне тыткăна илет. А. Артемьев. Килĕшрĕн эс мана, çав каçран пуçласа ман çамрăк чĕрене тыткăна илтĕн. А. Лазарева.
Чун [чун-чĕре] уçăлать (уçăлчĕ) на душе становится (стало) легко у кого.
[Пĕрремĕш хĕр:] Çав Çеруш калаçсан, чун уçăлсах каять. Н. Терентьев. Сирĕн пата килсенех чун уçăлса каять вара манăн. К. Турхан. Юрăçа итленĕçем карчăк сăнĕ çуталать, чун-чĕри те уçăлать. А. Артемьев. Унтан [Марье] йăл кулчĕ те: — Халĕ чун уçăлчĕ ĕнтĕ, — терĕ. А. Ĕçхĕл.
Шанăçа [шанчăка] тӳрре кăлар оправдывать / оправдать надежду (надежды) кого, чью.
— Эсир çак кĕнекене илсе, аслă парти шанăçне тӳрре кăларасса шанатăп, — терĕ те подполковник Алмакова пĕчĕкçĕ кĕнеке тыттарчĕ, унăн аллине чăмăртарĕ. А. Медведев. Халĕ мана шкула таврăнма намăс марччĕ ĕнтĕ — эпĕ командованипе комсомол организацин шанăçне тӳрре кăлартăм. Ф. Орлов. — Аслă князь çапла шутлать: Шигалей хан, виççĕмĕш хут Хусан престолне йышăнса, государь шанчăкне тӳрре кăлараймарĕ. К. Турхан.
Шăл шакка 1. См. шăл хăйра; 2 щёлкать зубами (от холода, от испуга и т. п.); 3. класть / положить зубы на полку (полодать).
2. Хĕр хăранипе те шăннипе шăлне шаккать. В. Ухли. 3. Пур-çук укçи пĕтрĕ ĕнтĕ, халĕ шăл шаккамалли юлчĕ.
Ыйха пер спать без просыпу.
Чим, сак çинче, куран, пĕр ватă — Дежурнăй-мĕн ыйха перет. А. Алка. — Халĕ те вăл пусă кутĕнче ыйха перет пулĕ, — терĕç виççĕн-тăваттăн. В. Ухли.
Ыйха çап [хĕрт] (вовсю, здорово) спать.
Пĕччен — ыйхă çапма, эртелпе — вăрман касма. Ваттисен сăмахĕсем. Кунта, этсемĕр, халĕ пирĕн лагерь, Анчах çапатпăр тутлă ыйăха. Я. Ухсай. — Э-э, задача мĕн вара? Шутлатăп-ха ăна вара, — терĕ Павăл. — Тăвăп-ха. Выртрĕ, хĕртрĕ ыйăха. В. Алентей.
Чăваш чĕлхин çĕнĕлĕх словарĕ
п.с. Производствăпа экономика тытăмĕ, ял хуçалăх продукцине туса илекенсен, тирпейлекенсен тата туянакан патне çитерекенсен çыхăнăвĕ. Халĕ çĕршывра пур районсенче те агропромышленность пĕрлешĕвĕсем туса хунă. К-н, 1984, 12 /, 2 с. Районти агропромышленноçра сирĕн тӳпе пĕчĕк мар. Г.Краснов, 1985, 49 с. Ыран — агропромышленность комплексĕнче тата продукци тирпейлекен промышленноçра ĕçлекенсен професси уявĕ. ÇХ, 1997, 46 /, 1 с. Хальлĕхе Раççей агропромышленность комплексне ура çине тăратмалли çул-йĕр курăнмасть-ха. ХС, 2003, 83 /, 2 с. — агропромышленноç комплексĕ (Х-р, 25.07.2000, 3 с.; Ар, 2001, 6 /, 1 с.).
п.с. Производствăпа экономика тытăмĕ, ял хуçалăх продукцине туса илекенсен, тирпейлекенсен тата туянакан патне çитерекенсен çыхăнăвĕ. Халĕ çĕршывра пур районсенче те агропромышленность пĕрлешĕвĕсем туса хунă. К-н, 1984, 12 /, 2 с. Районти агропромышленноçра сирĕн тӳпе пĕчĕк мар. Г.Краснов, 1985, 49 с. Ыран — агропромышленность комплексĕнче тата продукци тирпейлекен промышленноçра ĕçлекенсен професси уявĕ. ÇХ, 1997, 46 /, 1 с. Хальлĕхе Раççей агропромышленность комплексне ура çине тăратмалли çул-йĕр курăнмасть-ха. ХС, 2003, 83 /, 2 с. — агропромышленноç комплексĕ (Х-р, 25.07.2000, 3 с.; Ар, 2001, 6 /, 1 с.).
ç.с. Ухмаха хăвар, ăсран яр, тăнран кăлар. «Акă ку сана — ман юратушăн, ку — мана айванлатнăшăн», — чалт та чалт çупа-çупа ячĕ Сима Ларисăна. Е.Осипова, 1986, 110 с. Пире вун-вун çул хушши айванлатса пынă «чĕрĕ вилесен» ĕçĕ ку //Х-р, 17.03.1992, 5 с. Чăваш тĕнне — тĕшмĕшпе пăтратса — юриех айванлатса кăтартасси халĕ те тĕл пулать. ЧС, 1993, 10 кл., 7 с.
п.с. Хапсăну, антăху; мăнкăмăллăх, кĕр-мек(лĕх). Политика амбицийĕсене пăрахмалла [Пуçелĕк]. Х-р, 2.03.1993, 2 с. Паянхи политика амбицийĕсене пула истори факчĕсене пăсса кăтартас марччĕ. В.Родионов //ЧЕ, 6.02.1999. [Халĕ] республика президенчĕсен, кĕпĕрнаттăрсен амбицийĕнчен тухса чăннипех вăйлă регион туса хума пулать. ХХ, 2000, 7 /, 2 с. Манăн та творчествăра хамăн амбицисем пур. ÇХ, 2001, 14 /, 8 с. — пусарайми амбици (Х-р, 28.09.2001, 1 с.)
п.с. Киленӳ, йăпану; канăçлăх. Виçесĕр çăмăл артаклăх тулнă чунăма. Г.Орлов, 1982, 38 с. Кунта [кăнтăрта] сăмах та техĕмлĕ сĕре... Артаклăх сиплĕхне туять чĕре. В.Энтип, 1987, 71 с. Пĕтĕм тĕнче çылăхлă артаклăх пек... Сан пĕтĕм сăн-питӳ артаклăхпа çунса тăратчĕ. Я-в, 1991, 7 /, 18 с.; 19 с. Вĕсем тĕппипех артаклăх тыткăнĕнче, çут тĕнче çук вĕсемшĕн халĕ, иккĕшех. В.Эктел, 1996, 59 с.
ç.п., калаç. Çар хĕсметĕнче иккĕмĕш çул тăракан салтак (çара каярах килнисемшĕн). Раççейĕн хӳтĕлевçи ... кайран, вăхăт иртсен, «совет çарĕн аслашшĕ» пулса тискер кайăка тухать. А-и, 1992, 22 /, 2 с Ĕлĕк, эпĕ хĕсметре тăнă чух... «асаттесем» вăй пулнă. ÇХ, 1998, 42 /, 2 с. Хĕсметре çулталăк çурăна яхăн ĕнтĕ. Хăй халĕ «асаттесен» ретĕнче. ÇХ, 1999, 39 /, 4 с. Мĕн япала вăл «асаттесем» патак çитерни. Ар, 2001, 7 /, 1 с.
п.с. 1. Сасă ян кайса çапăнни; каялла сасă. Хирĕç вăрманта ахрăм ухăрса уласа тăрать. А.Алга, 1961, 81 с. Хăватлă сасă, вар тăрăх кĕрлесе кайса, ахрăм пулса çаврăнчĕ. Г.Луч, 1980, 55 с. Çырма тăрăх, такам хăваланăн, ахрăм тарчĕ хăруш вырăнтан. Т-ш, 25.09. 1991, 3 с. Г.Айхи пек çырма тытăнаççĕ те — ахрăм пек саланса çухалаççĕ. Х-р, 13.02.2001, 4 с. — вăрман ахрăмĕ (Ю.Скворцов, 1978, 136 с.; В.Пехил, 1990, 23 с.); янравлă ахрăм (А.Воробьев, 1967, 59 с.); илемсĕр ахрăм (К-н, 1973, 6 /, 2 с.); тăлăх ахрăм, аташнă ахрăм (Н.Теветкел, 1982, 88 с., 101 с.); ăнкарми ахрăм (Г.Ирхи, 1991, 32 с.); сивĕ ахрăм (Л.Мартьянова //Я-в, 2000, 12 /, 46 с.); çунатлă ахрăм (А.Т.-Ыхра, 2001, 52 с.). 2. Куçăм. Палăрăм, йĕр, хӳрешке. Ывăл кĕтни... авалхи пурнăç ахрăмĕ мар-ши вăл. Г.Ефимов, 1984, 145 с. Абхазири вăрçă ахрăмĕ — Чăваш енре [Пуçелĕк]. Х-р, 3.08.1993, 1 с. Çак пулăмăн ахрăмĕ çĕршывра халĕ те лăпланман-ха. Х-р, 6.10.1998, 2 с. Çак таса мар ĕçĕн ахрăмĕ пирĕн тăрăха та килсе ян! каять. Т-ш, 1999, 44 /, 4 с. Иртсе кайнă ХХ ĕмĕр ахрăмĕсем паянхи кун та çухалман-ха. Т-ш, 2001, 36 /, 9 с. — чунри ахрăм (ХЧЛ, 1990, 16 с.); чун ахрăмĕ (Н.Ишен-тей, 1997, 52 с.); хаяр вăхăтсен ахрăмĕ (Ю.Артемьев, 1991, 148 с.); вăрçă ахрăмĕ (Х-р, 3.08.1993, 1 с.); аваллăх ахрăмĕ (Ç-т, 1999, 5—6 /, 48 с.); Афганистан ахрăмĕ (ÇХ, 2001, 14 /, 4 с.). — ВЧС, 1971, 460 с., 461 с., 889 с.
ç.с. Укçаран татăк пулнипе тавара таварпа улăш-тарса илни е пулăшушăн тавар парса татăлни. Халĕ унчченхи пек планпа килсе парасса кĕтсе лараймастăн... Ку тĕлĕшпе чи шан-чăклă меслет — бартер. Х-р, 23.01.1996, 2 с. Мĕн тăвăн, халĕ вăхăчĕ çавнашкал пăтравлă, завод туса кăларакан продукцишĕн ăна туянакансем бартерпа татăлаççĕ. К-н, 1999, 4 /, 7 с. Крахмал питĕ кирлĕччĕ те бартер шучĕпе автомобиле пама тиврĕ. ХС, 1999, 16 /, 6 с. Ялта та бартер! Ар, 2001, 9 /, 2 с. — бартер экономики, бартер операцийĕсем (Х-р, 15.05.1997, 3 с.); бартер йĕрки (ХШ, 1999, 6 /, 36 с.); — бартера йĕркеле (Х-р, 19.09.1996, 2 с.); бартерпа ĕçле (Х-р, 10.10.1998, 1 с.); бартерла туян (ХС, 1999, 35 /, 1 с.); бартерпа пар (ÇХ, 2000, 11 /, 3 с.); бартер ту (Ар, 2002, 39 /, 2 с.).
ç.с. Мечĕке панукпа (туяпа) çапса командăпа вылямалли, лапта евĕрлĕ вăйă. Японире халĕ Европа футболĕпе бейсбол анлă сарăлчĕç. Х-р, 4.03.1994, 1 с. Бейсбол вăййипе чапа тухнă Джо Дамаджио. Х-р, 23.01.1996, 3 с. Америкăри Пĕрлешӳллĕ Штатсенче савăшу çынсене бейсбол вăййи пекех йăпатать, илĕртет. Х-р, 16.03.2000, 3 с.
ч.с. Мăшăрланăва чиркӳ йăли-йĕркипе çирĕплетни, чиркӳ мешехипе (туп.) арлă-арăмлă пулни. Турра ĕненекенсем мăшăрланнă чух чиркӳре венчетленеççĕ. Эпир вара сан аслаçупа венчете тăман. ЧЧ, 1998, 6 кл., 221 с. Юлашки çулсенче венчетсĕр мăшăрланнă çемьесем сахалрах-мĕн. ÇХ, 2001, 33 /, 9 с. Çурла уйăхĕнче пĕрлешсе венчете тăтăмăр... Халĕ те венчет çĕррине хывмасăр çӳретĕп. Ар, 2001, 34 /, 3 с.
ç.с. Пурнăç саманчĕсене сасси-мĕнĕ ӳкерме, видеофильм (туп.) тума май паракан хатĕр. 20-мĕш çулсенче чăваш хăйĕн илемлĕ фильмĕсемпе мухтанма пултарнă. Халĕ, видеокамера çине видеокамера тата ытти чаплă аппаратура пур вăхăтра, нимĕн те тумастпăр. Х-р, 19.02.1994, 1 с. Видеокамерăна ăçта вырнаçтарнине тупса пиншакпа хупламалла. ÇХ, 1999, 13 /, 8 с. Эпĕ вара çакна пĕтĕмпех видеокамерăпа сăнаса пурăнтăм. ÇХ, 1999, 41 /, 5 с. — видеокамерăпа ӳкерсе ил (Т-ш, 1999, 3 /, 8 с.; Ч-х, 1999, 27 /, 7 с.; М-лла, 2000, 6 /, 2 с.; Ар, 2001, 11 /, 1 с.).
геопатогенлă вырăн (геопатогенлă зона), ç.с. Сывлăхшăн сиенлĕ пайăркасем кăларакан лаптăк; ха-тарлă вырăн. Геопатогенлă зона выльăхсемшĕн те сиенлĕ. Çак зона çуртсене те, çул-йĕре те витĕм кӳнине тĕпчесе пĕлнĕ ĕнтĕ. Я-в, 1995, 9 /, 103 с. Халĕ çĕрĕн геопатогенлă вырăнсем пуррине пĕлмен çын çук та пулĕ. С-х, 2000, 35 /, 4 с. Хăш-пĕр вырăнсем ăнăçлă мар, урăхла ăна геопатогенлă зона теççĕ. КÇ, 2001, 33 /, 1 с.
п.с. Тропик çывăхĕнче ӳсекен цитрус йышши йывăçăн апельсинран йӳçекрех çимĕçĕ. Географи вĕренме халĕ шкула мар, пĕр-пĕр лавккана каймалла, ... кокос мăйăрĕсем — Доминик утравĕнчен, грейпфрут — Итали çимĕçĕ. Х-р, 12.02.1997, 1 с. Цитруссене, мандаринтан пуçласа грейпфрут таранах, ... кăмăллаççĕ. С-х, 2000, 6 /, 2 с. Ирхине çур грейпфрут çийĕр е 120 грамм грейпфрут сĕткенĕ ĕçĕр. С-х, 2000, 40 /, 4 с.
ç.с., спорт. Тухăç кĕрешӳ мелĕсенчи ăсталăх шайĕн виçи-палли; разряд. Пиллĕкмĕш дан кĕрешӳçĕ ăсталăхĕ çӳллĕ шая çĕкленнине пĕлтерет, хура пиçиххи çыхма ирĕк парать. Х-р, 4.03.1994, 1 с. Халĕ Чăваш Республикинче 3-мĕш дан илнĕ ентешĕмĕр те пур. ÇХ, 1998, 45 /, 2 с. В.Гришин иккĕмĕш дана тивĕçнĕ. Х-р, 2.03.2000, 4 с. Пирĕн командăн ертӳçине В.Тимофеева IV дан экзаменне тытни çинчен сертификат пачĕç. ÇХ, 2000, 6 /, 11 с.
ç.с. Журналистика факультечĕ. Пултарулăха кура илеççĕ журфаксене. ТА, 1988, 120 /, 22 с. Журфака 82 çын вĕренме кĕресшĕн. ÇХ, 1997, 28 /, 4 с. Президент ячĕпе паракан стипендие илекенсен хушшинче журфак студентки ... те пур. Х-р, 19.10.2001, 1 с. Халĕ журфак виçĕ кафедрăран тăрать. У-ц, 16.11.2001, 6 с.
ç.с. Аталанусăр тапхăр (туп.), пăнтăх вăхăт (туп.). Халĕ те çав çынсем ... застой вăхăтĕнчи йăла-йĕркесене тепĕр хут чĕртсе яма хăтланаççĕ. К-н, 1988, 17 /, 2 с. Рынок тени сентресем çине «застой» вăхăтĕнченех курман паха çимĕçсене те кăларса хучĕ. Х-р, 15.06.1993, 1 с. «Застой» тесе тиркекен вăхăтсенче Чăваш писателĕсен союзĕ çулсерен ... литературăпа культура эрнине йĕркеленĕ. ЧÇ, 15.03.1996, 2 с. — застой тапхăрĕ (ТА, 1988, 10 /, 6 с.); «застой» текен тапхăр (КЯ, 17.08.1991).
ç.с. Улма-çырла сĕткенне ярса техĕмлетнĕ çăра турăх. Нимĕçсен технологийĕпе кунта [Москакассинче] йогурт хатĕрлеççĕ. Х-р, 22.06.1995, 1 с. «Шупашкар сĕт завочĕ» АО юлашки çулсенче çĕнĕ технологие алла илчĕ, ... халĕ унта йогурт та кăлараççĕ. ХС, 1999, 33 /, 2 с. Кунсерен 150-шар грамм йогурт çини шăнса пăсăласран сыхланма... май парать. С-х, 1999, 1 /, 2 с. Амалăх умне йогуртпа е кефирпа ... сиплени чăнах та кăсăк мел. С-х, 2000, 18 /, 4 с. — йӳçнĕ сĕтрен тунă йогурт (С-х, 1999, 19 /, 3 с.); улма-çырла йогурчĕ (С-х, 2000, 29 /, 3 с.); консервант хушнă йогурт (С-х, 2000, 41 /, 3 с.); çуллă йогурт (С-х, 2001, 11 /, 3 с.). — танл., югурт (П.Хусанкай, 1977, 272 с.).
1. П.п. Укçа-тенкĕ, нухрат (туп.), финанс пур-лăхĕ. Сана аван, кĕсйӳне таçтан та кĕмĕл юхса кĕрет. А.Афа-насьев, 1985, 74 с. «Эларăн» пĕтĕм укçи тенĕ пек унта [«Аяр» банкра], ... халĕ вара завод хăйĕн «кĕмĕлне» «Аяртан» туртса кăлараймасть. Х-р, 24.01.1996, 1 с. Район бюджетĕнче ун чухлĕ кĕмĕл çук. А-д, 17.12.1999, 4 с. Апат-çимĕç илме те кĕмĕл юлман иккен. ÇХ, 2001, 34 /, 2 с. — «кĕмĕл» тыттар (Х-р, 21.02.1997, 4 с.); «кĕмĕл» пар (Ар, 2000, 10 /, 4 с.). 2. Ç.п. Ăмăртура иккĕмĕш вырăн йышăннăшăн паракан медаль. Т.Герасимова 3 çухрăмра иккĕмĕш, çухрăм çурăра виççĕмĕш пулса «кĕмĕлпе» «пăхăра» çĕнсе илнĕ. Х-р, 11.07.1997, 4 с. Ларисăпа Ольга Раççейшĕн «ылтăнпа» «кĕмĕл» çĕнсе илчĕç. Х-р, 13.02.1998, 4 с.
, ç.с., кĕск. Коллективлă предприяти, пĕрлешӳллĕ хуçалăх. Ĕлĕкрех сирĕн совхозчĕ. Халĕ колпред, коллективлă ял хуçалăх предприятийĕ. Х-р, 4.08.1993, 1 с. Хăй вăхăтĕнче колпредприяти ертӳçисем çакăн пек ирĕклĕхшĕн сахал мар хыпкаланатчĕç. Халĕ кашни хуçалăх — хăйне евĕрлĕ патшалăх. Х-р, 17.04.1996, 3 с. Республика ертӳçи «Маяк» колпреда çитсе курчĕ. Х-р, 21.01.1997, 1 с.
, ç.с., кĕск. Коллективлă предприяти, пĕрлешӳллĕ хуçалăх. Ĕлĕкрех сирĕн совхозчĕ. Халĕ колпред, коллективлă ял хуçалăх предприятийĕ. Х-р, 4.08.1993, 1 с. Хăй вăхăтĕнче колпредприяти ертӳçисем çакăн пек ирĕклĕхшĕн сахал мар хыпкаланатчĕç. Халĕ кашни хуçалăх — хăйне евĕрлĕ патшалăх. Х-р, 17.04.1996, 3 с. Республика ертӳçи «Маяк» колпреда çитсе курчĕ. Х-р, 21.01.1997, 1 с.
ç.с. Пĕлӳпе пултарулăх пахалăхĕ. Халĕ пур çĕрте те компетентлăх çитейменни е пачах çукки пирки нумай калаçтапăр. Чĕлхе аталанăвĕн тилхепине тытса пыма, паллах ĕнтĕ, компетентлăх кирлĕ. М.Федотов //Х-р, 11.04.1992. Кругловăн компетентлăх çук тенĕ. Чăвашла каласан — ĕçлеме пултарайман мемме. ÇХ, 1998, 40 /, 1 с.
ç.п. Çар хатĕрĕсен предприятийĕсене халăха кирлĕ таварсем кăларма тĕллеттерни, профильне улăштарни. Ку вăхăтчен предприятисенчен ытларахăшĕ оборона промышлен-ноçĕ валли ĕçленĕ. Çĕршывĕпех пулса иртекен улшăнусем вара халĕ конверси çулĕ çине тухма хистеççĕ. Х-р, 24.01.1996, 1 с. Конверсие пула карапсен шутне чакарнă. ЧТ, 28.02.1998, 3 с. — оборона промышленноçĕн конверсийĕ (Х-р, 26.10.1993, 3 с.); — конверси политики (Х-р, 24.01.1996, 1 с.).
п.с., кĕск. Медицина факультечĕ. Люда ... Чăваш университетĕнчи медфака кĕчĕ. Я-в, 1986, 10 /, 17 с. Çапла, чăн-чăн врач эпĕ халĕ, медфак студенчĕ мар текех. Ю.Силэм, 1989, 3 с. Медфакран вĕренсе тухнă хыççăн Йошкар-Олана психиатр пулса ĕçлеме ячĕç. Х-р, 16.03.1994, 3 с. — медфак пĕтер (К-н, 1977, 13 /, 10 с.; П.Осипов, 1984, 117 с.); медфакра вĕрен (ТА, 1988, 10 /, 22 с.).
ç.с. Çут çанталăкри е обществăри пулăма, лару-тăрăва сăнаса тишкерни тата унăн пуласлăхне палăртни. Экологи министерствин мониторинг центрĕ. ÇХ, 1997, 28 /, 1 с. Халĕ социаллă-гигиенăллă мониторинг ирттереççĕ. Ăна тĕпе хурса ... республикăра пурăнакансен сывлăхне прогнозлама пулать. Х-р, 4.10.2000, 4 с. — çĕрĕн мониторингĕ (Х-р, 25.11.1992, 6 с.).
ç.с. Элес-мелес капашсăр япала; йĕлмевĕс, çам. «КПСС» ятлă монстр наци ыйтăвĕпе тунă çылăхсене вăл [истори] каçармастех. Х-р, 25.09.1996, 2 с. Халĕ пирĕн ял вырăнĕнче — монстр-комбинат. Ч-х, 1999, 14 /, 5 с. Влаçа «тапаланакансем» Коммунистсен партийĕн ертӳçинчен темĕнле монстр сăнарне калăплас тесе ... тума пултарайманнине те турĕç. Ч-х, 1999, 27 /, 7 с.
ч.с., кĕск. Машина-трактор станцийĕ. Тепĕр самант — техника халĕ питех те хаклă пулнине шута илсе ... машина-трактор станцийĕсем (МТС) йĕркелеме пуçласси. Çитес çул [республикăра] тĕслĕх вырăнне 2—3 МТС туса хурасшăн. Ку ĕнтĕ хăйне евĕр «васкавлă пулăшу» станцийĕсем пулĕç. Х-р, 13.10.2000, 1 с. Хальхи МТСсем... тырă вырса панăшăн хуçалăхран 60 процент натура ыйтаççĕ. Х-р, 6.02.2003, 1 с. — Ишлей МТСĕ, Муркаш МТСĕ (Х-р, 29.05.2001, 3 с.). — МТС директорĕ (ПÇ, 23.04.2003, 2 с.).
ç.с. Наркотик сутса услам (тупăш) илни. Çавăн пек пысăк должноçсем йышăннă çын наркобизнеспа çыхланни ... тарăхтармасăр тăма пултараймасть. Х-р, 2.06.1992, 1 с. Вăл Шупашкарта наркобизнеса, проституцие, «савăнăçлă пурнăç» индустрине хăй аллинче тытса тăнă. ÇХ, 1997, 15 /, 1 с. Каварлашса тунă преступлени, çаратнă укçана «саккуна кĕртни» тата наркобизнес Раççейре халĕ — çав тери çивĕч ыйтусем. Ч-х, 1999, 14 /, 3 с. — наркобизнеса явăçтар (ÇХ, 2000, 37 /, 4 с.); наркобизнеспа кĕреш (Х-р, 27.06.2001, 1 с.).
ç.с. Наркотик сарассине, сутассине йĕркелекен преступниксен пĕрлĕхĕ. Наркомафипе кĕрешме [Пуçелĕк]. КЯ, 31.08.1989, 3 с. Унăн тусĕсенчен пĕри — халĕ Хусанта пурăнакан каччă — наркомафипе çыхăннă. Т-ш, 2001, 33 /, 9 с. — наркомафин тĕнчери организацийĕсем (КЯ, 31.08.1989, 3 с.); наркомафи курьерĕ (Х-р, 20.10.1992, 3 с.).
п.п. е наци нигилизмĔ, п.я. Тăван халăхран ютшăнни, тăван чĕлхепе культурăран юсни; манкуртлăх (туп.). Наци нигилизмĕ вара национализм пекех сиенлĕ, сăтăрлă. КЯ, 24.02.1989, 3 с. Халĕ чăваш хушшинче нигилизм хунаса кайрĕ. КЯ, 14.12.1989, 4 с. Наци нигилизмĕн чи хăрушă та сĕм-хура тапхăрĕнче ӳссе çитĕннĕскерсен ... наци туйăмĕ ыттисенчен хуçăкрах. Б.Чиндыков //П-н, 1990, 2 /, 9 с. Чăваш халăхĕ хушшинче нигилизм сарăлнă. Ăна мĕн ĕлĕкренех хăйĕн чĕлхинчен пистерме тăрăшнă. Х-р, 5.02.1997, 3 с. — наци нигилизмне пĕтер (П-н, 1990, 5 /; Х-р, 24.10.2000, 2 с.); наци нигилизмне ӳкĕте кĕрт (Д.Гордеев //В-х, 8.07.1991, 12 с.).
ç.с. Çĕр-шывра официаллă йĕркепе шута илнĕ темиçе политика партийĕ пулни. Нумай партилĕх те çĕнĕ философи «çимĕçĕ» мар. П-н, 1990, 2 /, 13 с. Хусанкай ларусен залĕнче çакăнса тăракан Ульянов-Ленин сăнне илме сĕнчĕ... Ленин большевиксен партине ертсе пынă, халĕ вара — нумайпартилĕх. Х-р, 30.07.1992, 1 с.
ç.с. Çĕр-шывра официаллă йĕркепе шута илнĕ темиçе политика партийĕ пулни. Нумай партилĕх те çĕнĕ философи «çимĕçĕ» мар. П-н, 1990, 2 /, 13 с. Хусанкай ларусен залĕнче çакăнса тăракан Ульянов-Ленин сăнне илме сĕнчĕ... Ленин большевиксен партине ертсе пынă, халĕ вара — нумайпартилĕх. Х-р, 30.07.1992, 1 с.
ç.с. Çĕленĕ япалан хĕррисене йăлмакласа тухмалли çĕвĕ машини. «Текстильмаш» производство пĕрлешĕвĕнчи 7 пин çын оверлок туяннă, ... хакне ĕçлесе татаççĕ. Х-р, 4.06.1992, 4 с. Кайран пирĕн çĕвĕ тĕлĕнчи хĕррисене оверлокпа тирпейлесе тухмалла. Х-р, 6.03.1994, 4 с. Халĕ Шупашкарти кашни юпа оверлок сутать. Кирлĕ-и сире оверлок. Х-р, 20.09.1996, 4 с.
ç.с. Пĕр-пĕр жанрăн е хайлавăн (произве-денин) хăй евĕрлĕхне, паллă çыннăн манерне тăрăхласа евĕрле. Ухсай хăй поэмине çав жанр [эпос] паллисемпе килĕшӳллĕн пуçласа ярать, çав вăхăтрах вĕсене пародилет те. ЧЛ, 1994, 11 кл., 28 с. Халĕ эпĕ И.Вдовина пек юрлама, Кĕлпук мучи евĕр пуплеме пĕлетĕп... М.Горбачева пародилеме пултаратăп. Т-ш, 1998, 2 /, 2 с. Пĕри эстрада çăлтăрĕсен юррисене пародилесе шăрантарчĕ. Х-р, 11.04.2001, 1 с.
ç.с. Партие ертсе пыракансен йышĕ; парти номенклатури. Экономика рынокалла ытла та хавшаккăн куçнăшăн теприсем ... партноменклатурăна айăплаççĕ. Кунта тĕрĕсси ытлашшипех. А.Леонтьев //Х-р, 21.08.1992. Конгресс делегачĕсем А.Хусанкайăн хăй вăхăтĕнче партноменкла-тура сивленĕ шухăшĕсене иккĕленмесĕр суйласа илчĕç. Х-р, 13.10.1992, 1 с. Эпир халĕ те унчченхи партноменклатура ертсе пынипе çăтмахра пурăнма ĕмĕтленетпĕр. ХС, 1999, 36 /, 2 с.
ç.с. Педагогика университечĕ. Халĕ каччăсем аслă шкулта вĕренеççĕ ĕнтĕ. Андрей — педуниверситетра, Алексей — ЧПУра. ÇХ, 1998, 47 /, 12 с. Чăваш енри чи ватă аслă шкулăн ӳсĕмĕсем унăн статусне пысăклатма, пед-институтран педуниверситет туса хума май параççĕ. ХШ, 1999, 4—5 /, 120 с. И.Я.Яковлев ячĕллĕ Чăваш патшалăх пед-университечĕ... Х-р, 16.08.2000, 2 с. — педуниверситетăн çĕнĕ корпусĕ (Х-р, 8.10.1999, 1 с.); педуниверситет историйĕ (Х-р, 28.04.2000, 2 с.); педуниверси-тетран вĕренсе тух (ПЧЕ, 2001, 4 /, 3 с.).
ç.с., спорт. Пĕр-пĕр спорт вăййине хутшă-накан командăсем юлашки тапхăрти тĕл пулусенче тухса ӳкмелле («выляса ятăн — тухса кайрăн» йĕркепе) выляни. Чемпионат вĕçленес умĕн малти тăватă вырăна палăртма вăйăсене «плей-офф» йĕркипе ирттереççĕ. Х-р, 29.10.1996, 4 с. Халĕ ĕнтĕ чемпионатра [баскетбол ăмăртăвĕнче] «плей-офф» йĕркипе вăйăсем пуçланаççĕ. Х-р, 11.04.1998, 8 с.
п.с., кив. Совет тапхăрĕнчи информаци кунĕ, ĕç коллективĕнче политзаняти ирттерни, идеологи ĕçченĕсемпе тĕлпулу йĕркелени. Пĕрлехи политкунсемпе уçă çыру кунĕсем... КЯ, 2.12.1989, 3 с. Халĕ ĕнтĕ колхозра кашни юнкунах черетлĕ политкун ирттересси йăлана кĕчĕ. Я-в, 1991, 4 /, 31 с.
ç.с. Поп-кĕвĕ (туп.) каласа юрлакан пултарулăх ушкăнĕ. «Эрос» поп-ушкăна ... кану центрĕнчен хӳтерсе кăларчĕç, халĕ ансамбль кĕтессĕр-мĕнсĕрех. В.Эктел, 1996, 76 с. Шупашкара тăтăшах паллă поп-ушкăнсем килсе çӳрерĕç, «Руки вверх», «Отпетые мошенники»... ÇХ, 1999, 49 /, 2 с. Вĕсен кăмăлне тивĕçтерме Шупашкарти «Апельсиновые мальчики» поп-ушкăнăн çĕрĕпе тар юхтармалла пулнă. Ар, 2001, 1 /, 1 с.
п.с. Çивĕчлĕх, чĕрĕлĕх, йăрăлăх, йӳрĕклĕх. Хăйĕн правурлăхĕпе ыттисене çĕклентерсе çеç пырать. К-н, 1978, 24 /, 9 с. Унăн унчченхи правурлăхĕпе чĕрĕлĕхĕ халĕ те иксĕлми тапса тăни сисĕнет. ХС, 5.03.1999, 3 с. Саша Муллинăн илемлĕхĕпе правурлăхĕ ... çарта чухнехи сăн ӳкерчĕкре те лайăх палăрать. ÇХ, 2000, 12 /, 8 с.
п.с. СПИДпа венери чирĕсенчен сыхланма тата çие юласран упранма пулăшакан ятарлă хатĕр; сыхлăх йĕнни. Презервативпа усă курни СПИД çулне пӳлме пултарать. Т-ш, 25.09.1991, 6 с. Чăваш халăхĕ халĕ те презерватив тенине çĕр тĕпне анса каймалла усал сăмах вырăнне хурать. ÇХ, 1999, 9 /, 4 с. Йӳнĕ, япăх пахалăхлă презервативсем хăш-пĕр чухне СПИД вирусне чараймаççĕ. Ар, 2002, 34 /, 3 с.
ч.с. 1. Юмăçă, вĕрӳçĕ; халăх сиплевçи, экстра-сенс (туп.). Тĕрлĕрен ăрăмçăсем халĕ те пур иккен çĕр çинче. К-н, 1988, 17 /, 4 с. Асамçăпа ăрăмçă [Пуçелĕк]. Х-р, 25.12.1991, 2 с. Çĕршыври мĕн пур тухтăр, ăрăмçă Серапиона сыватма хăтланса пăхнă. ÇХ, 1997, 28 /, 4 с. Ăрăмçă е алă тăрăх юмăç пăхакан патне канаш ыйтма кайнă-и. Т-ш, 1999, 5 /, 12 с. — чăваш ăрăмçи (ЧС, 1993, 10 кл., 41 с.); вуду халăхĕн ăрăмçи (Х-р, 12.07.2001, 3 с.). 2. Асамçă, пысăк ăстаçă. Чун-чĕререн тав вĕсене — журналăн ăрăмçисене! В.Давыдов-Анатри //К-н, 1985, 5 /, 5 с. Ăрăмçă вырăннех хураттăм хама хам. Я-в, 1991, 7 /, 18 с. Мăнаçлăскер, ĕнен мана, эп — ăрăмçă. Х-р, 22.02.2000, 4 с. — сăмах ăрăмçи (ХЧЛ, 1990, 11 с.; А.Смолин, 1999, 82 с.); — ăрăмçă куккук (В.Энтип //Я-в, 1991, 7 /, 12 с.); куккук-ăрăмçă (Х-р, 5.09.1996, 4 с.); ăрăмçă-гастролер (Хв.Уяр //Х-р, 30.09.1992, 2 с.); ăрăмçă-пике (В.Эктел, 1996, 51 с.).
Чăваш чĕлхин ретроспективлă ăнлантару словарĕ
защитник, айăпа сирекен; айăплăланнă çынсен хутне кĕрсе калаçакан çын. … прокурорпа защитник (адвокат) тавлашаççĕ. Прокурор айăплать, защитник айăпа сирет, çынна тӳрре кăларма тăрăшать [Çулталăк 1906:46]; Василийĕн вара хăйĕн те монастыре каяс килнĕ, анчах халĕ ĕнтĕ унăн ячĕ чаплă пулнă, çавăнпа ăна айăплăланнă çынсен хутне кĕрсе калаçакан çын (адвокат) туса хунă [Избранные (январь) 1904:5]. › защитник.
(диал., Элшел; хальхилле акаци) кил таврашĕнче лартса ӳстерекен сап-сарă чечеке ларакан йытă пăрçи пек пăрçи пулакан ешĕл йывăç. Хăшĕ-хăшĕ халĕ çак яхăнсенче кăна пӳрт умĕсене, пӳрт çумĕсене, карташ-хуралтă хыçĕсене сап-сарă чечеке ларакан, унтан йытă пăрçи пек пăрçи пулакан ешĕл йывăçсем (элшелсем хăйсем акартси теççĕ) ларта-ларта яркалаççĕ [Тимофеев 2002:56].
малтан çурални; пысăк. Малтанхи йывăрлăхĕнче Египет çĕрĕнчи шыв пĕтĕмпех юн пулса тăнă, кайранхи йывăрлăхĕнче Египетри пур тĕрлĕ чĕрĕ чунтан та малтан çуралнисем (аслисем) вилсе пĕтнĕ [Наставление 1896:42]; Пĕр Ниагара шывех сиксе 17000000 лаша вăйне пама пултарнă тет, анчах çакăн пек аслă (пысăк) шыв вăйĕсем халĕ ахалех выртаççĕ [Никольский 1988:81].
вĕлле хурчĕсене усрамалли вырăн. Халĕ ĕнтĕ ун пек мар: вĕлле хурчĕсене çынсем-хуçисем хăйсене мĕнле кирлĕ – çавăн пек усраççĕ (пурăнтараççĕ), мĕн тутарас тенĕ – çавна тутараççĕ, йăви валли вырăнне (вĕллине) те хăйсем туса параççĕ, йăвине (карасне) те хăйсен майлă тутараççĕ <…> [Сергеев 1907:IV].
Туррăн ырă хыпарĕ. Халĕ пирĕн çăлăнас тесен Туррăн евангелийĕ (ырă хыпарĕ) вĕрентнĕ пек пурăнас пулать <…> [Поучения 1904:8].
1. авал хĕвел анăç енчи патшалăхсенче пулнă Христос тĕнне хăйсем пек мар вĕрентекен çынсене пит хытă асаплантарнă çын. 2. çынна тĕрĕс мар пек шухăшĕшĕн асаплантаракан çын. Инквизитор авал хĕвел анĕç енчи патшалăхсенче пулнă. Вĕсем Христос тĕнне хăйсем пек мар вĕрентекен çынсене пит хытă асаплантарнă. Аслă инквизитор тесе çак асапа кăларакан çынна каланă. Халĕ инквизитор тесе çынна тĕрĕс мар пек шухăшĕшĕн асаплантаракан çынсене калаççĕ [Хыпар 1907, № 9:66].
шухă. Эсĕ халĕ тулли ӳтлĕ, йӳрĕк (шухă) чунлă ватăлсан санăн шăммусем пĕрмечĕклĕ тирпе анчах витĕнсе тăрĕç [Поучения 1904:34].
вĕлле хурчĕсен йăви. Халĕ ĕнтĕ ун пек мар: вĕлле хурчĕсене çынсем-хуçисем хăйсене мĕнле кирлĕ – çавăн пек усраççĕ (пурăнтараççĕ), мĕн тутарас тенĕ – çавна тутараççĕ, йăви валли вырăнне (вĕллине) те хăйсем туса параççĕ, йăвине (карасне) те хăйсен майлă тутараççĕ <…> [Сергеев 1907:IV].
гл. килĕш. Ачанăн акăшĕ Мариам шăллăма мĕн тăвĕç халĕ тесе аякран пăхса тăнă. Шăллĕне патша хĕрĕ илнине курсан вăл вĕсем патне пырса каланă: сире ачана тăрантаракан çын кирлĕ мар-и, эпĕ тупăп тенĕ. Патша хĕрĕ килĕшсен (кунсан) Мариам тавăрăнса хăй амăшне чĕнсе кӳнĕ [Священная 1883:26].
(хальхилле литурги) кăнтăрлахи кĕлĕ. Халĕ виççĕмĕш сехет кĕллипе улттăмĕш сехет кĕллине кăнтăрлахи кĕлĕ (литургия) умĕн вулаççĕ [Книга 1910:164].
хресченсем туртакан темех, тапак. Хресченсем туртакан темехрен (махоркăран) 1878 çулта кашни кĕрепенккешĕн акциз 4 пус пулнă, 1900 çултан вăл 9 пуса çитнĕ. Халĕ хысна темехрен (тапакран) çулталăкне 49 миллион тенкĕ усă курать [Пурне те 1906:8].
ĕшентер. Эпир халĕ те пулин хамăр выльăха муритлесе (ĕшентерсе) усратпăр … [Франкфурт 1913:4].
(хальхилле парти) ушкăн; пĕр шухăш пулса законсене хăйсем пĕлнĕ пек тăвас тесе пĕрлешнĕ ушкăнсем. Халĕ Россияра кирек мĕнле ушкăна пырса перĕнсен те эсĕ мĕнле ушкăна (партияна) хутшăнан тесе ыйтаççĕ [Хыпар 1906, № 13:202]; Конституционно-демократическая партия** (кадеты) вăл çĕр ĕçне мĕнле тумаллине хăйсем шухăшланă пек Думара каласа кăтартнă <…>. **Партия тесе пĕр шухăш пулса законсене хăйсем пĕлнĕ пек тăвас тесе пĕрлешнĕ ушкăнсене калаççĕ [Хыпар 1906, № 33:509].
патшалăх йĕркине улăштарса пĕтĕмпех çĕнетесшĕн тăрăшакан. Яппун вăрçи вăхăтĕнче патшалăх йĕркине хальхи пек улăштарса пĕтĕмпех çĕнетесшĕн тăрăшакансем (пăлхăвăрçсем) пурте халĕ Çĕпĕрти тĕрмесенчен пинĕ-пинĕпе хăйсен çуралнă çĕр-шывĕсене тавăрăнса ĕлĕкхи пекех хура халăхшăн ĕçлеме тытăнаççĕ [Хыпар 1917, № 2:2].
мухтавлă. Ашшийĕн Ывăлийĕн Святой Сывлăшийĕн патшалăхĕ пиллĕхлĕ (мухтавлă) халĕ те, кирек хăçан та, ĕмĕр-ĕмĕрех [Церковные 1883:69].
уяв. Халĕ Сăваплă Николая асăнса çул-талăкне икĕ тапхăр праçник (уяв) тăваççĕ <…> [Житие 1879:40]. Ĕлĕк çав тухьясене, сăркасене пăраçниксенче (уявсенче) те тăхăннă … [Орлов 1988:49].
тăм ӳкни. Çак çуркуннехи юлашки сивĕсем (тăм ӳкнĕ) пирки пахча çимçисĕр тăрса юлас мар тесен пахча хуçисем халĕ хĕлле те телейпе Турра шанса ахаль ларас пулмасть [Хыпар 1907, № 4:28].
сăмах пуххи. Чăваш сăмахĕсене халĕ тĕпĕ-йĕрĕпе, ăçтан тухнине, мĕнле çырсан тĕрĕсрех пулнине тĕпчесе сăмах пуххи (словарь) туса çырса пĕтермен халĕ [Комиссаров 1918:3].
укçа хисепĕ, бюджет. Хысна укçине пăхса тăракан министр (министр финансов) çулленех çĕнĕ çул умĕн çитес çулшăн хыснана укçа ăçтан кĕмелли çинчен, вăл укçана ăçта ямалли çинчен хисеп çырать; вăл хисепе вырăсла смета (бюджет) теççĕ. Халĕ çак укçа хисепне (сметăна) ĕнтĕ министр малтан Патшалăх Пухуне памалла [Высочайшие 1906:14].
тӳре. Сут йĕркине пирĕн патшалăхра халĕ пĕр енчен – мировой судьясем (тӳресем) … туса тăрать … [Çулталăк 1906:44]; Хăшĕ кунта тӳре (сутие), хăшĕ çар çынни-ши? [Внутреннее 1913:49].
ушкăн. Сут йĕркине пирĕн патшалăхра халĕ пĕр енчен – мировой судьясем (тӳресем), мировой судьясен съезд (ушкăн) туса тăрать … [Çулталăк 1906:44].
халĕ çеç. Тин çеç (халĕ çеç) çĕмĕркеленнĕ курăк çинче ура йĕрри тупас тесе вăл чиркĕве кĕрес умĕн унăн йĕри-тавра çавăрăннă [Пустынница 1897:13–14].
пылак; тăварлă мар. Йӳçĕтмен хăймаран тунă тутлă (пылак) çупа Парижское тиекен çăва тăварламаççĕ [Франкфурт 1913:29]; <…> унтан (святой кӳлĕрен. – Э.Ф.) монахсем халĕ те тутлă (тăварлă мар) шыв илсе усă курса пурăнаççĕ [Избранные (январь) 1904:20].
(хальхилле ученăй) нумай вĕреннĕ çын. Ученыйсем (нумай вĕреннĕ çынсем) хресченсем мĕнтен начар пурăннине нумай шухăшланă, халĕ весем ăна пĕтĕмпех пĕлсе тăраççĕ [Хыпар 1906, № 34:532].
шут. <…> халĕ те çавăн пекех вăл чирпе (чумапа. – Э.Ф.) тĕрлĕ çĕрте тĕрлĕ халăх пинĕ-пинĕпе, хисепĕ те (шучĕ те) çук, виле-виле пĕтеççĕ [Чума 1897:3].
мĕн пур çаптарас кĕнекесене, хаçатсене вулакан çын; хаçетре мĕн çырнине пăхакан чиновник. Халĕ пирĕн нумай япаласем çинчен хаçетсенче çырма ирĕк çук. Мĕн пур çаптарас кĕнекесене, хаçатсене цензор тиекен çынсем вуласан тин çаптараççĕ [Хыпар 1906, № 6:85]; Хаçетре мĕн çырнине пăхакан чиновник (цензор) та, полицейский те, урядник те, пуп та, улпут та – пурте пит хытă астуса тăраççĕ [Хыпар 1906, № 46:690]; Кĕнеке çыракан унта чиновниксем çинчен пит хытă каласа çырнă пулсан, халăх нушине кăтартса çырнă пулсан – патша чиновникĕ ку кĕнекене çаптармасть. Ку чиновниксене цензор теççĕ [Гражданская 1906:15].
юпа пек турăш вырăнĕ. Пĕрле кĕл тума вĕсем унта ту çине вăрман юпа пек турăш вырăнĕ (часовня) лартнă: вăл турăш вырăнĕ халĕ те тăрать-ха [Освящение 1904:3].
ĕненекен ушкăн. Халĕ эпĕ сирĕншĕн асап курса савăнатăп, хамăн ӳтĕмпе асапланса Христос Хăй ӳчĕшĕн курнă хурлăха тултаратăп, унăн ӳчĕ – Чиркӳ (ĕненекен ушкăн) пулать [Кол. 1:24]; Вăсене пурне те пĕрле вырăс чĕлхипе Чиркӳ (Церковь) тенĕ; вăл сăмах чăвашла Христос тĕнне тĕрĕс тытса тăракан халăх тени пулать [О боге 1891:120].
мĕскĕн. Вăхăт çитмесĕрех куçса кайрĕ (Ехрем ятлă çын. – Э.Ф.) янавар (мĕскĕн) çут тĕнчерен – пурăнмаллаччĕ халĕ унăн, хĕрсе ĕçлемеллеччĕ <…> [Эрех 1911:3].
Çавăн пекех пăхăр:
халăхăн вăкăр чӳкĕ халăхлă халăхлăх халăхла « халĕ » халĕ çинерех халĕ ĕнтĕ халĕ те халĕ те пулин халĕнхалĕ
Сăмаха тĕплĕ ăнлантарман
Хыпарсем
2022, раштав, 08
Сайт дизайнне кӑшт ҫӗнетнӗ, саспаллисен страницинче хушма пайлану кӗртнӗ //Александр Тимофеев пулӑшнипе.
2015, утă, 30
Шыранӑ чухне ӑнсӑртран латин кирилл саспаллисем вырӑнне латин саспаллисене ҫырсан, сайт эсир ҫырнине юсама тӑрӑшӗ.
2015, утă, 30
Шырав сӑмахӗсене сӗннӗ чухне малашне вӑл е ку сӑмаха унччен миҫе шыранине тӗпе хурса кӑтартӗ.
2015, утă, 29
Сăмах шыранӑ чухне малашне сайт сире сăмахсарсенче тĕл пулакан вариантсене сĕнĕ.
2014, пуш, 25
Мобиллă хатĕрсемпе усă куракансем валли сайта лайăхлатрăмăр //Мирон Толи пулăшнипе.
2011, утă, 20
Вырăсла-чăвашла сăмахсарпа пуянланчĕ.
2011, утă, 19
Сăмахсарсен çĕнелнĕ сайчĕ ĕçлеме пуçларĕ.
2011, утă, 16
Сайтăн çĕнĕ версийĕ хатĕрленме пуçларĕ.
Пӳлĕм
Сайт пирки
Ку сайтра чăваш сăмахсарĕсене пухнă. Эсир кунта тĕрлĕ сăмахсен куçарăвне, тата ытти тĕрлĕ уйрăмлăхĕсене тупма пултаратăр.
Счетчики
Пулăшу
Эсир куçаракан укçа хостингшăн тӳлеме, çĕнĕ сăмахсарсем кĕртме, Ашмарин хатĕрленĕ сăмах пуххине сканерлама кайĕ.
RUS: Переведенные вами средства пойдут на оплату хостинга, добавление новых словарей, сканирование словаря Ашмарина.
Куçармалли счётсем:
Yoomoney: 41001106956150
