Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

автономи

автономия (шалти тытăм ĕçĕсене харпăр хăй ирĕкĕпе туса пыни)
культура автономийĕ — культурная автономия
автономи пар — предоставить автономию

агностикла

агностически, как агностик
агностикла ăнлантарса пар — трактовать агностически (какой-л. вопрос)

айăпсăрлăх

невиновность, безвинность
айăпсăрлăха çирĕплетсе пар — доказать свою невиновность

акт

актовый
айăплав акчĕ — юр. обвинительный атгг
акт çыр — составить акт
пурлăха актпа пар — сдать имущество по акту

алă

ручной
ал арманĕ — ручная мельница
алă ĕçĕ — ручная работа
ал лаппи  — ладонь
ал пичĕ — ладонь
ал тупанĕ — ладонь
алă пăчки — ножовка, ручная пила
алă протезĕ — протез руки
алă сехечĕ — наручные часы
ал сыппи — запястье
ал çупкăмĕ — кисть руки
ал çупки — кисть руки
ал туйи — трость, посох
ал туни — рука, предплечье
ал хурси — рука, предплечье
ал тӳрчĕ — тыльная сторона кисти руки
ал тӳртĕшĕ — тыльная сторона кисти руки
алăри ача — грудной ребенок
алăран алла — из рук в руки (передавать)

алă вĕççĕн —
1) рукою, руками, вручную
алă вĕççĕн çапăç — биться врукопашную
2) с рук
алă вĕççĕн сут —продавать вразнос, с рук

алă витĕр пăх — смотреть, прикрывая глаза рукой
алă пар — обмениваться рукопожатием, подавать руку для приветствия
алă тыт — обмениваться рукопожатием, подавать руку для приветствия
алă сиктер — вывихнуть руку
алă çуп — хлопать в ладоши, аплодировать
алăпа çыр — писать от руки

алла вĕрен — 1) привыкать к рукам (о ребенке) 2) приручаться (о животном)
алла вĕрент — 1) приучать к рукам (ребенка) 2) приручать (животное)
алла ил — 1) взять на руки 2) забрать в свои руки
алла кĕр (лек)  — попасться в руки к кому-л.
алла пар — дать в руки
алла тыттар — вручить
Вутăн алли вăрăм. — посл. У огня руки длинные.
Вăррăн алли илет те пĕвĕ çĕклет. — посл. Вор берет руками, да расплачивается боками.

алă

◊
алли йывăр — у него тяжелая рука
алли çăмăл — у него легкая рука
алли кĕске — руки коротки (сделать что-л.)
алли кукăр — нечист на руку, вороват (букв. у него рука кривая)
алли пырни — каждый, кому не лень
алă май — подходящий момент, удбоный случай
ал майлă — подходящий, сподручный прост.

алă мар —
1) некстати
пире унта кайма алă мар — нам некстати туда идти
2) не подходит
несподручно прост.
ку пире алă мар — это нам не подходит

алă çаврăнăшĕ —
1) досуг
алă çаврăнăшĕпе туса пар-ха — сделай-ка это на досуге
2) сноровка
унăн алă çаврăнăшĕ çук-ха — у него еще нет сноровки

ал çемми ĕç — посильная работа
алă тулли — милый, хороший, ненаглядный (о ребенке — букв. заполняющий руки)
алă тымарĕ —  пульс
алă хушши — обсевок (оставшееся незасеянным место при ручном севе)
алă кĕçĕтет — руки чешутся
алă пус — подписаться, поставить подпись
алă сул — махнуть рукой на что-л.
алă çап — ударить по рукам, заключить сделку
алă çĕкле — поднять руку на кого-что-л.
кам çине аллуна çĕклетĕн эсĕ? — ты на кого поднимаешь руку?

алă çĕкленмест — рука не поднимается на кого-что-л.
алă çитмест — руки не доходят (сделать что-л.)
алла варала — пачкать руки
алла пăх — прийтись ко двору
вăл аллине усрĕ — у него опустились руки
алла усса лар — сидеть сложа руки
алла ӳкер — залучить кого-что-л., овладеть кем-чем-л.

алă хур —
1) ударить кого-л.
2) наложить на себя руки, покончить жизнь самоубийством
3) положить начало чему-л.

алăран кайтăр — с рук долой

аллăн

I.
в собственные руки, из рук в руки, собственноручно, лично
ăна аллăн тыттартăм — я ему вручил собственноручно
Аллăн пар та уран ут. — посл. Даешь руками, а получаешь ногами. (о долге, который долго не возвращают).

амма

дет.
еда, пища, что-л. съедобное
амма пар! — дай поесть

амнисти

амнистия
амнисти ту (пар) — амнистировать, объявить амнистию
амнистипе тух — попасть под амнистию, освободиться по амнистии

анализ

аналитический
хими анализĕ — химический анализ
тăпра анализĕ ил — взять почву на анализ
анализ ту — анализировать, производить анализ
анализа юн пар — сдать кровь на анализ

аншлаг

2.
аншлаг (хаçатри пысăк заголовок)
страниципех аншлаг пар — дать аншлаг на всю страницу

апат

кормовой
витаминланă апат — витаминизированный корм
выльăх апачĕ — корма для скота
ешĕл апат — зеленый корм
концентрат апат — концентрированные корма
лаша апачĕ — фураж
çулçăллă апат — веточный корм
апат валашки — кормушка, корытце для скота
апат единици — кормовая единица
талăкри апат рационĕ — суточный кормовой рацион
апата çĕпрелетсе çитер — дрожжевать корма перед скармливанием
выльăх апачĕ хатĕрлени — кормодобывание
выльăхсене апат пар — задать корм скоту
витаминлă апатсем кĕрт — ввести в рацион витаминные корма  
Ыр ут апат тиркемест. — посл. Добрый конь неразборчив в кормах.

апат

4.
питание (для растений)
калчасене апат пар — подкормить посевы

апелляци

апелляционный
апелляци срокĕ — апелляционный срок
апелляци пар — апеллировать, подать апелляцию

аренда

арендный
çĕр аренди — аренда земли
аренда килĕшĕвĕ — арендный договор
аренда тӳлевĕ — арендная плата
арендăна пар — сдавать в аренду
арендăна ил — брать в аренду

арпашăнчăк

путано, неясно
арпашăнчăк каласа пар — рассказывать путано

арттăнтан

межд. разг.
выражает издевку, иронию
сейчас, как бы не так
держи карман шире
— пар-ха мана та! — дай-ка и мне!
— арттăнтан! — держи карман шире!

архив

архивный
патшалăх архивĕ — государственный архив
хутсене архива пар — сдать документы в архив

асăнмалăх

на память
асăнмалăх парне — памятный подарок
асăнмалăх пар —
1) подарить на память что-л.
2) перен. поколотить; задать трепку прост.

атвит

диал.
ответ, отпор (в споре)
атвит пар — дать отпор

аудиенци

аудиенция (ĕçпе йышăнни)
аудиенци пар — давать аудиенцию

аш

мясной
ăшаланă аш — жареное мясо
ĕне ашĕ — говядина
кăвакал ашĕ — утятина
лаша ашĕ — конина
мулкач ашĕ — зайчатина
пăлан ашĕ — оленина
пăру ашĕ — телятина
сурăх ашĕ — баранина
сысна ашĕ — свинина
çуллă аш — жирное мясо
çусăр аш — постное мясо
тăварланă аш — солонина
хур ашĕ — гусятина
чăх ашĕ — курятина
аш апачĕ — мясная пища, мясное
аш консервĕ — мясные консервы
аш кукли — пирог с мясом
аш лĕкки — пенка (на мясном бульоне)
аш яшки — мясной суп
аш шӳрпи — мясной суп
аша пар — сдавать на мясо (скотину)
Тĕпсĕр катка аш тулли. (Пӳрнеске). — загадка В бездонной кадке полно мяса. (Наперсток).

багаж

багажный
çăмăл багаж — легкий багаж
багаж вакунĕ — багажный вагон
багажа пар — сдавать в багаж
багаж яр — отправить багаж

ваккăн

2.
мелочью, мелкими деньгами
укçа ваккăн пар — дать мелочью (напр. сдачу)

валеç

раздавать, распределять, делить
пурне те пĕр пек валеç — раздавать всем поровну
ĕç тăрăх валеçмелли принцип — принцип распределения по труду
планпа валеçни — плановое распределение
валеçсе пар — раздавать, распределять, делить
валеçсе тух — раздавать, распределять, делить
валеçсе пĕтер — раздать (все, полностью)

васка

торопиться, спешить
васкаса кай — идти торопясь, быстро
ăçта васкатăн аплах? — куда ты так спешишь?
васкамаллах мар-ха — нет нужды слишком торопиться, не к спеху
Хыпаланмасан та васкарах пар. — погов. Спешить не спеши, а поторапливайся.

васкат

торопить
понукать разг.
вăхăт васкатать — время торопит
лашуна васкатарах пар — поторапливай своего коня

вăй-хал

собир.
сила, крепость
сила и здоровье
вăй-хал кур — придать силы
вăй-хал пар — придать силы
вăй-хала шеллемесĕр — не жалея сил
пĕр вăй-хал та çук — нет никаких сил
вăй-халтан кай обессилеть
◊ вăй-хал ĕçлевĕ — физический труд

вирлĕ

крепко
сильно
энергично
вирлĕ сасă — энергичный голос
вирлĕ çумăр çуса иртрĕ — прошел сильный дождь
вирлĕ ответ пар — дать решительный ответ
вирлĕрех çап — ударить покрепче

виç

I.

1.
мерить, измерять
взвешивать
температура виç — измерять температуру
шыв тарăнăшне виç —измерять глубину реки
тумтир çĕлеме виç — снять мерку
алăпа виç — прикинуть (вес) на руке
виçсе пар — отмерить, взвесить для кого-л.
виçсе тух — измерить, вымерить (напр. луг)
куç виçейми — неоглядный, необозримый
Çиччĕ виç те пĕрре кас. — посл. Семь раз отмерь, один раз отрежь.

виçшер

числ. разд.
по три
виçшер тетрадь пар — дать по три тетради
пире виçшер панулми тиврĕ — нам досталось по три яблока

витĕмлĕ

убедительно, внушительно
витĕмлĕ цифрăсем — внушительные цифры
витĕмлĕ каласа пар — убедительно рассказывать

витĕр

5. в знач. послелога
через, сквозь, в
вутпа тăвăл витĕр — сквозь огонь и бури
кантăк витĕр пар — передать что-л. в окно
витĕр пиçнĕ пилешĕ çулçи витĕр курăнать — фольк. хорошо созревшая рябина краснеет сквозь листья

вырăн

1.
место
вырăн çук — нет места
вырăн йышăн — занимать место
вырăн пар — уступить место
вырăнтан хускал — трогаться с места
вырăнтан вырăна — с места на место
Ташла пĕлмене вырăн аслă кирлĕ. — погов. Неумелому танцору надо много места.
Каяс çул такăр пултăр, ларас вырăн типĕ пултăр. — посл. Дорога, которую предстоит пройти, пусть будет ровной, а место для отдыха — сухим.

генерал

генеральский
арми генералĕ — генерал армии
генерал арăмĕ — жена генерала; генеральша разг.
генерал чинĕ пар — присвоить генеральский чин, произвести в генералы

гражданлăх

1.
гражданство
совет гражданлăхне йышăн — принять советское гражданство
гражданлăх прави пар — предоставить права гражданства

грамота

грамота
мухтав грамоти — похвальная грамота
хисеп грамоти — почетная грамота
ĕнентерӳ грамоти — дип. верительные грамоты
грамота пар — награждать грамотой

гудок

гудок
пăрахут гудокĕ — пароходный гудок
гудок пар — дать гудок

делянка

делянка
вăрман делянки — лесная делянка
сăнав делянки — опытная делянка
йывăç касма делянка уйăрса пар — отвести делянку под вырубку

доверенность

доверенность
доверенность пар — выдать доверенность
доверенноçпа укçа ил — получить деньги по доверенности

дубликат

дубликат (документăн иккĕмĕш экземплярĕ)
диплом дубликачĕ — дубликат диплома
çухалнă хут вырăнне дубликат пар — выдать дубликат взамен утерянного документа

задаток

задаточный
задаток пар — дать задаток

залог

залоговый
залог квитанцийĕ — залоговая квитанция
залога пар (хур) — дать в залог, отдать под залог

записка

записка
записка çырса пар — написать записку

зачет

зачетный
зачет кĕнеки — зачетная книжка
зачет ларт — поставить зачет
зачет пар — сдать зачет

заявка

заявка
заявка пар — сделать, подать заявку
заявка ту — сделать, подать заявку

заявлени

заявление
отпуск илме заявлени çыр — написать заявление об отпуске
заявлени пар — подать заявление

звани

воен.
звание (см. ят)
старшина званийĕ — звание старшины
çар званийĕ — воинское звание
звани пар — присвоить звание

значок

значок
комсомол значокĕ — комсомольский значок
ГТО значокĕ — значок ГТО
значок пар — наградить значком

извещени

извещение
пенси извещенийĕ — пенсионное извещение
извещени пар — вручить извещение

икшер

числ. разд.
по два
икшер кĕнеке ил — взять по две книги
икшер панулмк валеçсе пар — раздать по два яблока

ил

13.
в форме деепр. илсе в сочет. с др. глаголами образует составные глаголы:
илсе ан — снести вниз
илсе кай — увезти, унести кого-что-л.
илсе кĕр — ввести, внести что-л. внутрь чего-л.,
илсе кил — принести, привезти (сюда)
илсе пар — 1) подать, передать кому-л. 2) купить кому-л.
илсе пыр — 1) принести (туда) 2) поднести (напр. кусок ко рту)
илсе çӳре — 1) носить, иметь при себе 2) водить, брать с собой
илсе тух — вынести, вывезти откуда-л.
илсе хур — 1) переложить (на другое место) 2) взять что-л. про запас, заблаговременно

инструктаж

инструктаж
инструктаж пар — дать инструктаж, проинструктировать

инструкци

инструкция
хăрушсăрлăх техникин инструкцийĕ — инструкция по технике безопасности
инструкци пар — дать инструкции

интервью

интервью (пĕр-пĕр çын журналист ыйтăвĕсене панă хуравсем)
интервью ил — взять интервью
интервью пар — дать интервью
интервью пичетле — напечатать интервью

ирĕк

2.
позволение, разрешение
ирĕк пар — позволить, разрешить
кĕме ирĕк парсамăр! — разрешите войти!

йăлт

2.
все, все, целиком, полностью
йăлтах каласа пар — рассказать обо всем
йăлт илсе кил — захватить с собой все

йăнкăр

подражание слабому звону
ура айĕнче пар йăнкăр тăвать — лед звонко потрескивает под ногами

йĕркеллĕн

1.
по порядку, последовательно
в ряд
йĕркеллĕн каласа пар — рассказывать все по порядку
çуртсем йĕркеллĕн вырнаçнă — дома расположены в ряд

йĕркипе

2.
по порядку, по очереди
йĕркипе каласа пар — рассказывать по порядку
йĕркипе ил — брать по очереди

йӳнĕ

дешево, недорого
йӳнĕ япала — дешевая вещь
йӳнĕ хак — низкая цена
йӳнĕ хакпа туян — купить по дешевой цене; купить по дешевке разг.
йӳне ларчĕ — мне это обошлось дешево
йӳне кайрĕ — я продешевил
йӳне пар — уступить по дешевой цене; уступить по дешевке разг.
йӳнĕ сут — дешево продавать
Йӳнĕ те аван. — погов. И недорого хорошо.

кала

1.
говорить, сказать
сообщать, заявлять
тĕрĕссине кала — говорить правду
ун пек каламаççĕ — так не говорят
ан та кала — и не говори!, что и говорить!
каламалли те çук! — нечего и говорить!
шӳтлесе кала — говорить в шутку
куçран кала — говорить в глаза
каласа пар — 1) сказать, рассказать 2) пожаловаться
малтанах каласа хур — предупредить, сказать заранее
каласа яр — 1) передать, сообщить через кого-л. 2) проговориться, ляпнуть
Тӳрĕ каланă — тăванне юрайман. — погов. Говоривший правду не угодил брату.
Çынна каланă хуйхă — çур хуйхă. — посл. Как поведаешь другим, половина кручины снимается.

канаш

1.
совет, рекомендация
тухтăр канашĕсем — советы врача
специалист канашĕсем — рекомендации специалиста
канаш пар — дать совет, посоветовать
канаш ту — советоваться

канăçлăх

1.
покой, спокойствие
канăçлăх пар — дать покой
канăçлăх çухат — потер ять покой

капитан

капитанский
гварди капитанĕ — гвардии капитан
пĕрремĕш рангри капитан — капитан первого ранга
капитан пакунĕсем — капитанские погоны
капитан ятне пар — присвоить звание капитана

каплан

1.
скапливаться, грудиться, набираться, нагромождаться
пар капланса ларнă — льдины образовали затор
капланса тăр — скопиться
пĕлĕтсем капланса килчĕç — надвинулись тучи
алăк умне халăх капланнă — у входа сгрудились люди

карас

сотовый
пыллă карас — сотовый мĕд
пушă карас — вощина
карас куçĕ — ячейка в вощине
карас рамки — сотовая рамка
карас пар — отжимать соты
карас тат — подрезать (в ульях) соты
карасĕ тулчĕ сим пылпа, сим пыл тутлă-и, тăван тутлă-и? — фольк. соты заполнены янтарным медом; мед сладок, а наши родичи еще слаще (т. е. дороже)

карт

карточный, картежный
карт вăййи — карточная игра
карт пар — сдавать карты
карт валеç — сдавать карты
карт йăт — принять (в карточной игре)

кассаци

кассационный
кассаци ӳпкевĕ — кассационная жалоба
кассаци пар — кассировать, подать кассацию

касторка

касторовый
касторка çăвĕ — касторовое масло
чирлĕ çынна касторка пар — дать больному касторки

катăк

меньше
ача-пăчаран катăк пурăн — не иметь детей
укçи виçĕ тенкĕ катăк — недостает трех рублей, денег оказалось меньше на три рубля
тенкĕрен çичĕ пус катăк — рубль без семи копеек, до рубля не хватает семи копеек
катăк пар — дать меньше

каччă

2.
жених
качча ил — взять в жены, жениться
качча кай — выйти замуж
качча тух — выйти замуж
качча пар — выдать замуж

кашăк-чашăк

2.
столовый прибор
кашăк-чашăк хурса пар — сервировать стол, ставить приборы

каялла

1.
назад, обратно
каялла кай — 1) идти обратно 2) перен. ухудшаться, идти все хуже и хуже (о делах)
каялла кил — вернуться, возвратиться
каялла пар — 1) вернуть, возвратить 2) дать сдачу
каялла çавăр — завернуть, повернуть назад, обратно
каялла çаврăнса пăх — оглянуться назад
каялла чак — отступить, попятиться назад

кăрăс

2.
с недостачей, с нехваткой
в обрез
кăрăс турттарса пар — недовешивать

кăтарту

1.
указание
кăтарту пар — дать указание

кĕскен

2.
кратко, вкратце, сжато
мĕн ыйтнине кĕскен каласа пар — кратко изложить просьбу
кĕскен каласан — вводн. сл. короче говоря
кĕскен çырса пар — изложить сжато

кĕтевле

1.
взаймы, заимообразно, в долг
кĕтевле ил — брать в долг
кĕтевле пар — давать взаймы

кĕтшер

разг.
понемногу
кĕтшер çырла пар — дать понемногу ягод

кивçен

в долг, взаймы, заимообразно
кивçен вăрлăх — семенная ссуда
кивçен ил — брать взаймы, занимать
кивçен пар — давать в долг
кивçене кĕрсе пĕт — залезть в долги
кивçене парса пĕтер — заплатить долг, рассчитаться с долгом
Кивçен парсан — кĕтсе тăр. — погов. Отдал взаймы — жди (когда вернут).

кил

II. глаг.

1.
глагол движения, обозначающий направление к говорящему
— перевод зависит от способа передвижения:
приходить, приезжать прибывать, являться и т. д.
пуйăспа кил — приехать поездом
вĕçетмĕшпе кил — прибыть самолетом, прилететь
çуран кил — прийти пешком
чĕнтернипе кил — явиться по вызову
вырăнсенчен килнĕ делегатсем — делегаты, прибившие с мест
каç килекен автобус — вечерний, прибывающий вечером автобус
хирĕç килекен пуйăс — встречный поезд
килĕрех! — добро пожаловать!
килĕрех! — проходите, пожалуйста!
эпĕ киличчен кĕт — жди до моего прихода
килĕç-ши вара вĕсем? — навряд ли они придут
килсе кай — приходить, навестить
килсе кĕр — 1) попасть (сюда) 2) ворваться
килсе кур — приходить повидать кого-л., наведаться к кому-л.
килсе пар — принести
килсе çит — 1) дойти, добраться (сюда) 2) настигнуть (напр. о дожде)
килсе тух —
1) очутиться где-л., попасть куда-л.
ăçта килсе тухрăмăр эпир? — куда мы попали?
2) случиться, стрястись (напр. о беде)

Пӳрни пӳрт хыçнех килет. — посл. Суженый сам к дому подойдет.
Шăнса килекене ăшăтса яр, выçса килекене тăрантарса яр. — посл. Согрей озябшего, накорми голодного.
Каврăç касма каякан пуртă çухатса килекен. — посл. Поехал ясень рубить, вернулся без топора.

кирек

частица, обобщ.
любой, хоть какой, хоть как
кирек ăçта — 1) кое-где, где-либо 2) кое-куда, куда-либо
кирек ăçта та — 1) везде, где бы ни было, хоть где 2) куда бы ни было, хоть куда
кирек ăçтан туп! — хоть где найди!, найди где хочешь!
кирек кам — кое-кто, кто-либо
кирек кам та — любой, кто угодно, хоть кто
кунашкал сĕнӳпе кирек кам та килĕшмелле — с таким предложением любой согласится
кирек епле сăлтавпа та — по любому поводу
лавккара кирек мĕн те пур — в магазине есть все, что угодно
кирек мĕн каласан та — что бы там ни говорили
кирек мĕн пултăр — что бы ни случилось
кирек мĕн пулсан та — что бы ни случилось
кирек мĕн пуласран — на всякий случай

кирек мĕнле —
1) любой, хоть какой
ăна кирек мĕнле ĕç те ал çемми — ему любая работа по плечу
2) хоть как
кирек мĕнле пулсан та — при любых обстоятельствах, во что бы то ни стало

кирек хăçан та — всегда, когда угодно,когда бы ни было
вăл кирек хăçан та хаваслă — он всегда в хорошем настроении
кирек хăш — любой, хоть какой
кирек хăш киле кĕр — войти в любой дом
кирек хăшĕ те — кто угодно, кто бы то ни было

кирек сахарна пар, ай, пылна пар, кил шухăшĕ ӳкрĕ пуç çине — фольк. ты потчуй меня хоть сахаром, хоть медом — все равно я хочу домой

Кирек мĕнле ĕç те ăстаран хăрать. — посл. Дело мастера боится.

кислород

кислородный
сывлăш кислорочĕ — кислород воздуха
шĕвĕ кислород — жидкий кислород
кислород минтерĕ — мед. кислородная подушка
кислород цехĕ — кислородный цех
организмра кислород çителĕксĕрри — кислородное голодание организма
чирлĕ çынна кислород пар — дать кислород больному

китти-митти

разг.
деньги
деньжата
китти-митти пар-ха — одолжи-ка мне деньжат

коллективизм

коллективизм
коллективизм принципĕ — принцип коллективизма
коллективизм майлă воспитани пар — воспитывать в духе коллективизма

команда

1.
команда (хушу)
команда илтĕнсе кайрĕ — раздалась команда
команда пар — отдать команду

конденсациле

конденсировать
паса конденсациле конденсировать пар

конденсацилен

конденсироваться
пае конденсацилен не пар сконденсировался

консультаци

консультация (специалист канашĕ)
врач консультацийĕ — врачебная консультация
консультаци ил — консультироваться, получать консультацию
консультаци пар — консультировать, давать консультацию

корреспонденци

1. собир.
кореспонденция (çыру таврашĕ)
корреспонденци çитерсе пар — доставить корреспонденцию
корреспонденци яр — отправить корреспонденцию

кун

2.
житье, существование
кун ан пар — не давать житья кому-л.
ун пек çынпа епле кун курас? — как жить с таким человеком?

курни-илтни

былое
прошлое
курни-илтни çинчен каласа пар — рассказывать о былом

куç

2.
превращаться, обращаться во что-л.
шыв пăса куçни — превращение воды в пар

куçар

7.
переводить (с одного языка на другой)
чăвашларан вырăсла куçар — переводить с чувашского языка на русский
текст куçарса пар — перевести текст для кого-л.
сăмахран сăмах куçар — переводить буквально
куçарас ĕç — переводческое дело
куçарнă роман — переводной роман  

кучченеç

2. перен.
взятка
кучченеç пар — дать взятку

кӳл

1.
впрягать, запрягать
кӳлекен лаша — упряжная лошадь
кӳлнĕ лашасем — упряжка коней
пар лаша кӳлмелли плуг — пароконный плуг
кӳлмелли тавраш — сбруя, упряжь
лаша кӳл — запрягать лошадь
пичеве кӳл — припрягать, подпрягать
кӳлсе тух — выезжать на запряженной лошади

латла

разг.
упорядочивать, приводить в порядок
латласа каласа пар — рассказать по порядку

латлă

толково, дельно, путно
латлă ăнлантарса пар — объяснить толком
унран латлă сăмах илтеймĕн — от него не услышишь путного слова

лауреат

лауреатский
президент премийĕн лауреачĕ — лауреат президенсткй премии
Чăваш патшалăх премийĕн лауреачĕ — лауреат государственной премии Чувашии
К. В. Иванов ячĕллĕ преми лауреачĕ — лауреат премии имени К. В. Иванова
пĕтĕм патшалăхри конкурс лауреачĕ — лауреат всегосударственного конкурса
лауреат значокĕ —лауреатский значок
лауреат ятне пар — присвоить звание лауреата

лейтенант

лейтенантский
аслă лейтенант — старший лейтенант
кĕçĕн лейтенант — младший лейтенант
гварди лейтенанчĕ — гвардии лейтенант
лейтенант погонĕсем — лейтенантские погоны
лейтенант ятне пар — присвоить звание лейтенанта

леç

3.
возвращать, отдавать обратно
илнĕ япалана вăхăтра леçмелле — взятое в долг нужно отдавать вовремя
леçсе пар — 1) доставить, отнести 2) вернуть, возвратить

леш

1.  в функции опр.
(вон) тот, другой
леш кĕнекине пар-ха — дай-ка вон ту книгу
леш айкки (кас) — противоположная сторона деревни (обычно заречная)

льгота

льгота, льготы
килйыша кура паракан льгота — льготы по семейному положению
льгота пар — предоставить льготы

май

5.
возможность, случай
условия
паха майсем — прекрасные условия
май килменни — невозможность, неосуществимость
май килнĕ таран — по мере возможности
май килсенех — при первой возможности
май килчĕ — довелось, удалось, посчастливилось
май пар — дать возможность (что-л. сделать), способствовать чему-л.
май пулсан — если есть возможность
май çук — невозможно
майне кура — смотря по обстоятельствам
пур майсемпе те усă кур — использовать все возможности
выляса илме майсем пур — есть шансы на выигрыш

майор

майорский
гварди майорĕ — гвардии майор
майор погонĕ — майорские погоны
майор ятне пар — присвоить звание майора

маххă

маххă пар — разг. дать маху
ку маххă парас çук — этот маху не даст

мăшкăллă

3.
сатирический, язвительно насмешливый
мăшкăллă ят пар — наделить насмешливым прозвищем, прозвать

медицина

медицинский
халăх медицини — народная медицина
медицина препарачĕсем — медицинские препараты
медицина факультечĕ — медицинский факультет
медицина пулăшăвĕ пар — оказать медицинскую помощь

мемме

I.
дет.
хлеб
кушанье, еда
анне, мемме пар-ха! — мама, дай поесть!

меморандум

дип.
меморандум (правительство хăйĕн шухăшĕсене пĕлтерсе çырнă дипломати докуменчĕ)
меморандум пар — представить меморандум

методикăлла

методический
методикăлла пулăшу пар — оказать методическую помощь

мирлĕн

мирно, мирным путем
ыйтăва мирлĕн татса пар — решить вопрос мирным путем
мирлĕн килĕштерсе пурăнни — мирное сосуществование

мичман

мичманский
мичман ятне пар — присвоить мичманское звание

муклашка

1.
ком, комок
пысăк муклашка — глыба
пар муклашки — глыба льда
шăннă тăпра муклашкисем — комья мерзлой земли
ачасем юр муклашкисемпе перкелешеççĕ — дети бросаются снежками

мыскара

2.
забавный рассказ, анекдот
мыскара каласа пар — рассказать анекдот

награда

наградной
правительство награди — правительственная награда
пысăк награда — высокая награда
тивĕçлĕ награда — заслуженная награда
награда листи — наградной лист
награда пар — наградить
лайăх ĕçленĕшĕн ăна пысăк награда панă — за хорошую работу он удостоен высокой награды

наказ

наказ (хушу)
суйлавçăсем депутата панă наказсем — наказы избирателей депутату
наказ пар — дать наказ

направлени

1.
направление (документ)
больницăна кайма направлени пар — дать направление в больницу
вăл ĕçлеме направленипе килнĕ — он прибыл на работу по направлению

наркоз

мед.
наркоз (эмел парса ӳт туйми туни)
вырăнти наркоз — местный наркоз
пĕтĕмĕшле наркоз — общий наркоз
наркоз пар — дать наркоз

наряд

3. воен.
наряд
черетсĕр наряд пар — дать наряд вне очереди

новаторла

новаторски, по-новаторски
новаторла ĕçле — работать по-новаторски
ыйтăва новаторла татса пар — новаторски решить вопрос

норма

1.
норма (йышăннă виçе)
ĕç норми — норма выработки
уйăх норми — месячная норма
ытлашши пĕчĕклетнĕ норма — заниженная норма
нормăна ирттерсе тултар — перевыполнить норму
йĕлтĕрпе чупса ГТО нормине пар — сдать норму ГТО по лыжам

обмундировани

обмундирование
çар обмундированийĕ — военное обмундирование
обмундировани пар (тăхăнтарт) — обмундировать; выдать обмундирование

оклад

окладной
уйăх оклачĕ — месячный оклад
ятран тивекен оклад — персональный оклад
оклад тăрăх тӳлени — окладная система
оклад ӳстерсе пар — повысить оклад

определени

2.
определение (уçăмлă палăртса çырни)
тĕрĕс мар определени — неточное определение
пулăма определени пар — дать определение явлению

орден

орденский
Ленин орденĕ — ист. орден Ленина
Октябрьти Революци орденĕ — орден Октябрьской Революции
Хĕрлĕ Ялав орденĕ — орден Красного Знамени
Ĕç Мухтавĕн орденĕ — орден Трудовой Славы
Хĕрлĕ Çăлтăр орденĕ — орден Красной Звезды
«Хисеп палли» орден — орден «Знак Почета»
Мухтав орденĕ — орден Славы
Тăван Çершыв вăрçă орденĕ — орден Отечественной войны
Халăхсен Туслăхĕн орденĕ — орден Дружбы народов
«Ача амăшĕ-героиня» орден — орден «Мать-героиня»
орден ленти — орденская лента
орден ил — получить орден
орден пар — 1) наградить орденом 2) вручить орден
орден çакса çӳре — носить ордена
ăна орден панă — его наградили орденом

ордер

ордер (хут)
касса ордерĕ — кассовый ордер
приход ордерĕ — приходный ордер
хваттер ордерĕ — ордер на квартиру
бензин илме ордер çырса пар — выписать ордер на дрова

отпор

разг.
отпор
тăшмана отпор пар — дать отпор врагу

отпуск

отпускной
декрет отпускĕ — декретный отпуск
кĕске сроклăх отпуск — краткосрочный отпуск
хушма отпуск — дополнительный отпуск
черетлĕ отпуск — очередной отпуск
эрнелĕх отпуск — недельный отпуск
отпуск вăхăчĕ — отпускное время
отпуск укçи — отпускные (деньги)
отпускри çын — отпускник
отпуск пар — предоставить отпуск
отпуска тух — уйти в отпуск
отпускран таврăн — вернуться из отпуска
ăна отпускран чĕнсе илнĕ — его отозвали из отпуска

пакет

2.
пакет
васкавлă пакет — срочный пакет
вăрттăн пакет — секретный пакет
пакет çитерсе пар — доставить пакет

пар

I. биол.
железа
сĕлеке парĕсем — слюнные железы
сĕт парĕсем — молочные железы

пар

◊
çу парĕ — нутряное сало, отложение жира

пар

II.
пара
пар лаша — пара лошадей
хура пĕкĕ кăмăлне пĕр пар шăнкрав çакрăмăр — фольк. мы подвесили к черной дуге пару колокольцев
кӳлсен кӳл лашуна паррипе, пар лашана пушă кирлĕ мар — фольк. коли запрягать, то лучше парой, паре коней не нужно кнута
хам парпа килтĕм — шутл. прибыл на своих (на) двоих

пар

III. глаг.

1.
давать, выдавать, отдавать, отпускать
вручать
кивçен укçа пар — дать взаймы денег
лашана сĕлĕ пар — задать лошади овса
чечек çыххи пар — преподнести букет цветов
çак кĕнекене пар-ха — дай-ка вот эту книгу
паян шалу параççĕ — сегодня выдают зарплату
лайăх вĕренекен студентсене стипенди параççĕ — успевающим студентам выплачивается стипендия
памаллипех пар — отдать насовсем
парса пĕтер — раздать (все)
парса тух — раздать, вручить (всем подряд)
парса яр —
1) отдать
эпĕ ăна юлашки укçана парса ятăм — я отдал ему последние деньги
2) передать, послать что-л. через кого-л.
кĕнекене йăмăкран парса яр — передай книгу через мою сестренку
Паракантан ил, çапакантан тар. — погов. Дают — бери, бьют — беги.

пар

2.
давать, подавать
снабжать, обеспечивать чем-л.
шыв пар — дать воду
çĕнĕ çуртсене газ панă — в новые дома подан газ
парса тăр — снабжать, поставлять
савăтсене чĕртавар парса тăр — поставлять на заводы сырье

пар

3.
давать, предоставлять возможность, позволять (делать что-л.)
разрешать
ирĕк пар — позволить
май пар — дать возможность
калама пар-ха — разреши-ка сказать!
ачасене ашкăнма ан пар — не давай детям шалить
пар-ха, хам вулам — дай-ка, я сам прочту
çил утма памасть — ветер не дает идти
тусăма кӳрентерме памастăп — я не позволю обижать моего друга!

пар

4.
награждать, отмечать наградой
присуждать что-л.
преми пар — присудить премию
орден пар — 1) вручить орден 2) наградить орденом

пар

5.
давать, предоставлять
канăç пар — дать покой
кану пар — дать отпуск
çăмăллăх пар — предоставить льготы
ăна çĕнĕ хваттер панă — ему дали новую квартиру

пар

6.
давать, платить
çине пар — приплатить, дать в придачу
çак çĕлĕкшĕн миçе тенкĕ паратăн? — сколько (рублей) дашь за эту шапку?

пар

7.
продавать, отдавать, уступать (за какую-л. цену)
йӳнĕпех паратăп — отдаю дешево, по дешевке
хакне катса пар — сбавить цену, уступить по более дешевой цене

пар

8.
давать, доставлять, приносить (как результ чего-л.)
усă пар — приносить пользу
шăварнă çĕрсем пысăк тухăç параççĕ — поливные земли дают высокий урожай

пар

9.
давать (при определении возраста)
ăна никам та утмăл çул памасть — никто не даст ему шестидесяти лет

пар

10.
сдавать
отдавать
сĕт паракансем — молокосдатчики, сдатчики молока
патшалăха тырă пар — ист. сдавать хлеб государству
кĕпе-йĕме çума пар — сдать белье в стирку

пар

11.
задавать, давать (задание)
киле панă ĕç — задание нă дом
паян алгебрăпа йывăр задача пачĕç — сегодня по алгебре задали трудную задачу

пар

12.
придавать, прибавлять
ăмăрту пире çĕнĕ вăй пачĕ — соревнование придало нам сил

пар

13. прям. и перен. разг.
дать, ударить
хăлха чикки пар — закатить оплеуху
ăна пухура хытă пачĕç — ему крепко досталось на собрании

пар

14.
в сочет. с сущ. выражает действие по значению данного сущ.:
ăшши пар — поддать пару (в бане)
ят пар — дать выговор
ӳпкев пар — подать жалобу, пожаловаться
канаш пар — дать совет, посоветовать
концерт пар — дать концерт
приказ пар — отдать приказ, приказать
пулăшу пар — оказать помощь, прийти на помощь
сас пар — подать голос, промолвить что-л.
сăмах пар —
1) предоставить кому-л. слово (напр. на собрании)
2) дать слово, пообещать
сигнал пар — дать сигнал, просигналить
телеграмма пар — дать телеграмму, телеграфировать
ыйту пар — задать вопрос, спросить

парлак

1.
залежь
пар

парлак

залежный
паровой
парлак çĕр — залежная земля
парлака хăвар — оставить участок под пар
Пăрçа хуçи парлакра, мăйăр хуçи вăрманта. (Каюра). — загадка Хозяин гороха на залежи, хозяин орехов в лесу. (Крот).

парма-пар

вничью
парма-пар пулчĕ — получилась ничья
вăйă парма-пар пĕтрĕ — игра закончилась вничью

пас

III. спорт.
пас (мечĕк пани)
тĕрĕс пас — точный пас
пас пар — дать пас

патшалăх

государственный
казенный уст.
феодаллă патшалăх — феодальное государство
ют патшалăхсем — иностранные государства
патшалăх пурлăхĕ — казенное имущество
патшалăха тырă пар — сдавать государству хлеб
нумай нациллĕ патшалăх — многонациональное государство
патшалăх планĕ — государственный план
патшалăх йĕрки — государственный строй
◊ патшалăх экзаменĕ — государственный экзамен

пахчалăх

участок (под огород или сад)
пахчалăх уйăрса пар — отвести участок под огород, сад

пашлат

I.
пыхтеть, выпускать пар, воздух
сĕтел çинче сăмавар пашлатса ларать — самовар пыхтит на столе

пашлаттар

I.
попыхивать дымом, паром, выпускать дым, пар
чĕлĕм пашлаттарса лар — попыхивать трубкой

пăрака

барда
сыснасене пăрака пар — задать свиньям барды

пăртак

1.
немного, чуточку
ан кай-ха, лар пăртак — не уходи, посиди немного
пăртак вăхăт иртсен — немного погодя
пăртак тăрсан — немного погодя
пăртак маларах килмеллеччĕ — надо было прийти немного раньше
пăртак та пулин пар-ха! — дай хоть немного!

пăс

I.
пар

пăс

паровой
шыв пăсĕ — водяной пар
пăс пăрăхĕ — паропровод
пăс турбини — паровая турбина
пăс хуранĕ — паровой котел
пăспа ĕçлекен двигатель — паровой двигатель
пăса тух — превратиться в пар
улăма пăспа вĕрилесе çемсет — запарить солому
Вăррăн пуç тӳпинчен пăс тухать. — посл. У вора из головы выходит пар. (соотв. На воре шапка горит).

пăсăрккă

разг.
нагоняй, разнос
пăсăрккă пар — дать нагоняй

пăслан

парить, выделять пар
испаряться
вĕри çĕрулми пăсланать — от горячей картошки идет пар
çĕр пăсланать — земля парит
шыв пăсланать — вода испаряется
лаша пăсланса тăрать — от лошади валит пар

пăтравлă

путано, сумбурно
суматошно разг.
пăтравлă ĕç — запутанное дело
пăтравлă çыру — сумбурное письмо
пăтравлă ăнлантарса пар — объяснять путано

пăтрануллă

путано, сбивчиво, сумбурно
пăтрануллă хурав — путаный ответ
пăтрануллă пуплев — сбивчивая речь
пăтрануллă каласа пар — рассказывать путано, сбивчиво

пенальти

спорт.
пенальти (футболта — вунпĕр метртан штрафласа çапни)  
пенальти пар — назначить пенальти
команда пенальтипе çĕнтернĕ — команда победила по пенальти

петици

петиционный
петици пар — подать петицию

пехил

3.
благословение
ашшĕ-амăшĕн пехилĕ — родительское благословение
пехил пар —1) завещать 2) благословлить

пĕлтерӳ

3.
повестка, извещение
пуштă пĕлтерĕвĕ — почтовое извещение
суд пĕлтерĕвĕ — судебная повестка, повестка в суд
пĕлтерĕвĕнĕ пар — вручить повестку

пĕрер

1. числ. разд.
по одному
пурне те пĕрер панулми пар — дать всем по (одному) яблоку
пĕрер тенкĕ пуçтар — собрать по (одному) рублю

пĕр-пĕр

1.
какой-нибудь, какой-либо
пĕр-пĕр кĕнеке пар-ха мана — дай мне какую-нибудь книгу
пĕр-пĕр ĕç тупăнмасть-ши мана валли? — не найдется ли какая-нибудь работа для меня?

пил

1.
благословение
напутствие
атте-анне пилĕ — родительское благословение
пил сăмахĕ — напутственное слово
пил ту (пар) — дать благословение, благословить

пил

5. уст.
мысли, ум
пиле кĕчĕ — пришло на ум
хуть çуна пар, хăта, хуть пылна — кил шухăшĕ ӳкрĕ пил çине — фольк. хоть маслом угощай, сват, хоть медом — мысли мои о доме

пичет

печатный
пичет ĕçĕ — печатное дело
пичет форми — печатная форма
пичете пар — сдать в печать
кĕнеке тин çеç пичеттрен тухнă — книга только что вышла из печати
кĕнеке калăпăшĕ — вунă пичет листи — — объем книги — десять печатных листов

помидор

помидорный, томатный
помидор калчи — помидорная рассада
помидор сĕткенĕ — томатный сок
помидор лартса ӳстер — выращивать помидоры
мана пĕр помидор пар-ха — дай мне один помидор

популярлă

популярно
популярлă ăслăлăх фильмĕ — научно-популярный фильм
популярлă ăнлантарса пар — объяснить популярно

прачечнăй

прачечная
кĕпе-йĕме прачечнăя пар — отдать белье в прачечную

преми

премиальный
Нобель премийĕ — нобелевская премия
«Халăхсем хушшинчи мире çирĕплетнĕшĕн» паракан Тĕнчери Ленинла преми — ист. Международная Ленинская премия «За укрепление мира между народами»
патшалăх премийĕн лауреачĕ — лауреат государственной премии
преми пар — выдавать премию
преми ил — получать премию
◊ страховка премийĕ — страховая премия

приказ

приказной
директор приказĕ — приказ директора
командир приказĕ — приказ командира
приказ йĕркипе тума хуш — обязать выполнить в приказном порядке
приказ пар — отдать приказ
приказа пурнăçла — выполнить приказ
приказпа тав ту — объявить благодарность в приказе

протекци

протекция (хунта, пулăшу)
протекци пар — оказать протекцию

прошени

уст.
прошение (ыйтса çырнă çыру)
прошени пар — подать прошение

пулăшу

1.
помощь, содействие
подмога разг.
васкавлă медицина пулăшăвĕ — срочная медицинская помощь
юлташла пулăшу — дружеская поддержка
пулăшу пар — оказать помощь, прийти на помощь
пулăшу ыйт — просить о помощи; обращаться за помощью
пире пулăшу кирлĕ — нам нужна помощь
пулăшу вăхăтра çитрĕ — помощь подоспела вовремя

пурнăç

жизненный
пурнăç тĕвви — зародыш
пурнăçа пар — отдать жизнь
пурнăçран уйрăл — расстаться с жизнью
тухтăрсем аманнă çын пурнăçне çăлнă — доктора спасли жизнь раненому
вăл пĕр эрне пурнăçпа вилĕм хушшинче пулнă — он целую неделю находился между жизнью и смертью

пуçар

проявлять инициативу, начинать, зачинать
социализмла ăмăрту пуçаракансем — зачинатели социалистического соревнования
вăл пуçарнипе — по его почину
сăмах пуçар — начать речь, завести разговор о чем-л.
пуçарса пар — начать, положить начало
юрă пуçарса пар — запеть песню
пуçарса ту — делать что-л. впервые
пуçарса яр— положить почин

путлĕ

толково, вразумительно, обстоятельно
путлĕ ăнлантарса пар — объяснить толково
унран путлĕ ответ илтеймерĕм — я не дождался от него вразумительного ответа

пухут

разг.
поход
панулмине пухутпах пар — взвесить яблоки с походом

пухутлă

разг.
с походом, с излишком
тавара пухутлă пар — отпустить товар с походом

пьеса

1. лит.
пьеса
историлле пьеса — историческая пьеса
пьеса ларт — поставить пьесу
пьеса çыр — написать пьесу
пьеса выляса пар — сыграть пьесу

радио

радио-
радио хумĕсем — радиоволны
радио итлекен — радиослушатель
радио кĕрт — провести радио, радиофицировать
радиопа тухса кала — выступить по радио
радиопа пар (пĕлтер) — сообщить по радио, радировать

радиограмма

радиограмма (радиопа панă телеграмма)
радиограмма ил — принимать радиограмму
радиограмма пар — передавать радиограмму

радиоспектакль

радиоспектакль
радиоспектакль пар — передавать радиоспектакль

рапорт

1. воен.
рапорт
командира рапорт пар — отдать рапорт командиру

расписка

расписка
аванс расписки — расписка в получении аванса
сыхлăх расписки — сохранная расписка
расписка пар — дать расписку
распискăпа пар — дать под расписку

расчет

2.
расчет (ĕçрен тухни, укçа илсе татăлни)
расчет ил — получить расчет
расчет пар — дать расчет

реванш

реваншный
реванш матчĕ — матч-реванш
реванш ил — взять реванш
реванш пар — дать реванш

рекламаци

рекламационный
рекламаци пар — предъявить рекламацию
пĕр рекламацисĕр ĕçле — работать без рекламаций

рекомендаци

рекомендация (ырласа хаклани)
лайăх рекомендаци — хорошая рекомендация
рекомендаци ил — получить рекомендацию
ĕçе илме рекомендаци пар — дать рекомендацию для приема на работу

реплика

театр.
реплика (хирĕç каланă сăмах)
реплика пар — подать реплику

рецензиле

рецензировать
статья рецензиле — рецензировать статью
кĕнекене рецензилеме пар — отдать книгу на рецензию

рецепт

1. мед.
рецепт
рецепт бланкĕ — бланк для рецепта
куçлăх рецепчĕ — рецепт на очкй
эмеле рецептпа сутни — продажа лекарств по рецептам
рецепт çырса пар — выписать рецепт

розетка

1.
розетка (пĕчĕкçĕ чашăк)
розетка çине варени хурса пар — положить в розетку варенье

романс

романсный
авалхи романс — старинный романс
Чайковский романсĕсем — романсы Чайковского
романс форми — романсная форма
романс юрласа пар — исполнить, спеть романс

савăл

клином
тимĕр савăл — железный клин
юман савăл — дубовый клин
савăл сухал — борода клином
савăл яр — 1) вбивать клин 2) перен. разъединять, ссорить
савăл пар — 1) вбивать клин 2) перен. разъединять, ссорить
савăл çап — 1) вбивать клин 2) перен. разъединять, ссорить
халăх савăлпа çапса хĕснĕ пек — народу битком набилось (букв. как будто клином затиснули)
пуртă савăлĕ тухса ӳкнĕ — у топорища выпал клинышек
Савăла савăлпа кăлараççĕ. — погов. Клин клином вышибают.

саккас

заказной, сделанный на заказ
васкавлă саккас — срочный заказ
саккас тумĕ —  заказной костюм
саккас сĕтелĕ — стол заказов
саккас йышăн — принять заказ
саккас пар — сделать заказ, заказать

саккас

2.
по заказу, на заказ
саккас тумтир — заказное платье
саккас пар — заказывать
саккаспа ту — изготовлять по заказу
атă саккас çĕлеттер — сделать сапоги на заказ

саклат

закладной
саклат япала — заложенная вещь
саклат хучĕ — закладная квитанция
саклат квитанцийĕ —  закладная квитанция
саклат хыв (пар, хур) — заложить
саклат ил — 1) выкупить заложенную вещь 2) брать под залог, брать под заклад
саклата хыв (хур) — закладывать, отдавать под заклад

салан

4.
разбиваться, рассыпаться
кăкшăм чăл-пар саланчĕ — кувшин разлетелся вдребезги
катка типсе саланнă — кадка рассохлась и рассыпалась

салат

9.
раздавать, распределять (долями, частями)
оделять
ĕçкунĕпе тырă салат — ист. распределять зерно на трудодни
техникăна фирмасем тăрăх салат — распределять технику по фирмам
салатса пар — раздать

самантлăх

на миг, на мгновение
пĕр самантлăх та асран каймасть — ни на миг не выходит из головы
самантлăха пар-ха ручкуна — дай-ка на минуточку твою ручку

самоотвод

самоотвод (сын хăйне суйлама тăратнă ĕçрен хай сир ни)
самоотвод пар дать самоотвод
самоотвод ту сделать самоотвод

санкци

1.
санкция (ирĕк пани)
арестлемелли санкци — санкция на арест
прокурор санкцийĕ — санкция прокурора
санкци пар —  дать санкцию
санкци ил — получить санкцию

сап

II.

1.
сыпать, насыпать
рассыпать, разбрасывать (что-л. сыпучее)
сукмак çине хăйăр сап — посыпать дорожку песком
чăхсене тырă сапса пар — насыпать курам зерна
уя имçам сапса тух — разбросать в поле удобрения
сапса тултар — насыпать (много)
кайăк хурсем каяççĕ карталанса, сап-сар сĕлĕ сапсан та чарăнас çук — фольк. улетают стаями дикие гуси, их не остановишь, даже насыпав отборного овса

сапала

1.
сыпать, посыпать, рассыпать, рассеивать
хăйăр сапаласа тух — посыпать песком (напр. дорожку)
чăхсене тырă сапаласа пар — насыпать курам зерна

сар

I.

1.
стлать, стелить, постилать
накрывать, покрывать
вырăн сар  — стелить постель
сĕтел çине ейме сарнă — стол покрыт скатертью
выльăха улăм сарса пар — постелить скотине солому

сасă

голосовой
çинçе сасă — высокий, тонкий голос
хулăн сасă — низкий голос, бас
мăн сасă — низкий голос, бас
пысăк сасă — низкий голос, бас
сасă чĕлĕхĕсем — голосовые связки
сасăран палла — узнать кого-л. по голосу
кулан сасăпа — калаç говорить басом
сасăпа вула — читать вслух
сасă пар — подать голос, откликнуться
сасă çĕтрĕ  — голос сел, пропал
сасă пĕтрĕ — голос сел, пропал
манăн сасă тытăнчĕ — я охрип
акăш килет ту тăрăх, сасси килет шыв тăрăх — фольк. лебедь летит над горами, а голос его разносится над водами

сасă

4. полит.
голос
канашлакан сасă — совещательный голос
татăклă сасă — решающий голос
пĕр сасăллă пулса — единогласно
сасă прави — право голоса
хирĕç пилĕк сасă пулнă — против было пять голосов
сасă пар — отдать голос, голосовать

сататкă

разг.
задаток
сататкă пар — давать (как) задаток

сăй

угощение
сăй пар (кăтарт) — угощать; потчевать разг.
сăй куртăмăр — нас хорошо угостили
ан ӳпкелĕр, хăтасем, сăйăм питех нумай мар — фольк. не обижайтесь, сватушки, за мое небогатое угощение

сăйла

2.
дарить
подносить
асăнмалăх тутăр сăйла — подарить на память платок
сăйласа пар — преподносить в дар

сăлтавла

мотивировать, обосновывать
сĕнĕве сăлтавласа пар — обосновать (свое) предложение

сăнла

2.
обрисовывать что-л., рассказывать о чем-л.
лару-тăрăва сăнласа пар — обрисовать обстановку

сăсăл

1.
отруби
сĕлĕ сăсăлĕ — овсяные отруби
сăсăл хушнă çăкăр — хлеб с отрубями
сăсăлпа пăтратса пар — замешать корм с отрубями (для скота, птицы)

сводка

сводка (сведенисен пуххи)
çанталăк сводки — сводка погоды
çапăçу сводки — сводка с поля боя
тырпул пухса кĕртнин сводки — сводка о ходе уборки урожая
сводка пар — передавать сводку
сводка ту — составлять сводку

сĕнӳ

предложение
паха сĕнӳ —ценное предложение
рационализаци сĕнĕвĕ — рационализаторское предложение
сĕнӳ кĕнеки — книга предложений
сĕнӳ пар — дать предложение, предложить
сĕнĕве йышăн — принять предложение

сĕте

1.
прибавлять, добавлять
лашана апат сĕтесе пар — добавить корма лошади

сĕтев

2.
придача
доплата
добавка разг.
сĕтеве ил — взять в придачу
сĕтев хуш (пар) — дать в придачу

сивĕн

2.
остывать, остужаться (о разгоряченном человеке, животном)
лашасене сивĕнме пар — дать лошадям остыть
тула тухса сивĕн — выйти во двор остудиться

сигнал

сигнальный
инкек сигналĕ — сигнал бедствия
сасă сигналĕ — звуковой сигнал
сигнал лампи — сигнальная лампочка
сигнал чанĕ — сигнальный колокол
сигнал пар — давать сигнал, сигналить

сирена

2.
сирена (сасă сигналĕ)
сирена пар — дать сирену
хăлхана сирена хупларĕ — все заглушила сирена

смета

сметный
тăкак смети — расходная смета
тупăш смети — смета приходов, приходная смета
строительствăн смета хаклăхĕ — сметная стоимость строительства
проектпа смета докуменчĕсем — проектно-сметная документация
смета тăрăх укçа-тенкĕ уйăрса пар — ассигновать деньги по смете

собес

2.
собес (учреждени)
собеса заявлени пар — подать заявление в собес

содержани

1.
содержание
кĕнеке шалашĕ — содержание книги
поэма шалашĕне каласа пар — рассказать содержание поэмы

социалист

социалистический
сулахай социалистсем левые социалисты
утопист социалист социалйст-утопйст
социалистсен пар-тийĕ социалистическая партия

спецовка

разг.
спецовка (ĕç тумтирĕ)
ĕçчен спецовки — рабочая спецовка
çĕнĕ спецовкăсем пар — выдать новые спецовки

справка

1.
справка (хут)
ĕçленĕ çĕртен панă справка — справка с места работы
пурăннă çĕртен панă справка — справка с места жительства
сывлăх справки — справка о состоянии здоровья
справка пар — выдать справку

срок

срок и сроки
ĕçе вĕçлеме срок пар — дать срок для завершения работы
срок палăрт — назначить срок
срок çитнĕ — сроки подошли
срок тухрĕ — срок вышел
срокра пурнăçла — выполнить в срок
срокран малтан — досрочно
кĕске сроклăх отпуск — краткосрочный отпуск

стандартла

стандартно
стандартла ыйтусем пар — задавать стандартные вопросы

старт

стартовый
старт пистолечĕ — стартовый пистолет
старт пар — дать старт

старшина

старшинский
гварди старшини — гвардии старшина
пĕрремĕш статьяллă старшина (флотра) — старшина первой статьи (во флоте)
рота старшини — старшина роты
старшина ятне пар — присвоить звание старшины

степень

1.
степень
ученăй степень — ученая степень
степень пар — присвоить степень

стимул

стимул (хавхалантаракан сăлтав)
мораль тĕлĕшĕнчи стимул — моральный стимул
пурлăх тĕлĕшĕнчи стимул — материальный стимул
стимул пар — стимулировать

субсиди

субсиди (укçа парса пулăшни)
правительство субсидийĕ — правительственная субсидия
субсиди пар — выдавать субсидию, субсидировать

суд

судебный
аслă суд — верховный суд
фронтри çар сучĕ — военно-полевой суд
халăх сучĕ — народный суд
юлташла суд — товарищеский суд
суд ларăвĕ — судебное заседание
суд приговорĕ — судебный приговор
суд процесĕ — судебный процесс
суда пар — 1) подавать в суд на кого-л. 2) отдавать под суд кого-л.
суд ту — судить
судпа айăпла — осудить

сут

судебный
сут ту — судить
сута пар — предать суду, привлечь к судебной ответственности
сутпа шыраса ил — взыскать через суд
сут умне тăр — предстать перед судом

сывлăш

дыхательный
сывлăш пăсĕ — пар от дыхания
пĕр сывлăшпах — одним духом
сывлăш ил — получить передышку
сывлăш питĕрĕнчĕ — дыхание перехватило
сывлăш пӳлĕнчĕ — дыхание перехватило

сывлăш çавăр —
çавăрса яр —
1) перевести дыхание
пĕр сывлăш çавăрмасăр — не переводя дыхания
2) перен. поправить материальное положение

юлашки сывлăш тухиччен — до последнего вздоха

сыпăк

8.
куплет
колено (песни)
пĕр-икĕ сыпăк юрласа пар — спеть один-два куплета
шăпчăк юррин сыпăксем нумай — у соловьиной песни много колен

сыхă

5.
хранение, сохранение, сбережение
укçа сыхăра выртать — деньги находятся на хранении
сыхăха пар — сдать на хранение

тавăр

6.
возвращать (напр. долг)
отсылать (что-л. по принадлежности)
тавăрмалла мар ссуда — безвозвратная ссуда
кивçен илнĕ укçана тавăр — возвратить взятые в долг деньги
пурлăха тавăрса пар — возвратить кому-л. имущество
çырăва тавăрса яр — отослать письмо обратно

таках

3.
бесплатно, безвозмездно, даром
так разг.
таках пар — отдать безвозмездно

тап

8.
давить, напирать
поршене пăс тапать — пар давит на поршень

тапăç

I.
щелчок
тапăç пар — дать щелчка

тапрат

7.
начинать, затевать, завязывать
харкашу тапрат — затеять ссору
ачасем выляма тапратрĕç — дети начали играть
тапратса калаç — начать разговор первым
тапратса пар — положить начало, сделать почин
тапратса яр —
1) запустить, завести (напр. мотор)
2) начать, положить начало (напр. разговору)

тар

наемный, арендный
тар укçи — 1) заработок 2) арендная плата
çĕр тара ил — арендовать землю
çĕр тара пар — сдавать землю в аренду
хваттер тара ил — снимать, нанимать квартиру

тарăхуллăн

2.
обиженно, с обидой
тарăхуллăн каласа пар — рассказывать о чем-л. с обидой

таса

чисто
таса тумтир — чистая одежда
таса чашăк пар-ха — дай чистое блюдо
çурта таса тыт — содержать дом в чистоте
таса мар —
1) грязный, нечистый, загрязненный
таса мар кĕпе-йĕм — грязное белье
таса мар пӳлĕм — загрязненная комната
таса мар шыв — грязная, мутная вода
2) грязно
пӳртре таса мар — в доме грязно

тат

10.
решать, разрешать
приходить к решению
татса кала — дать решительный ответ
татса пар — решить, рассудить
татса парайми ыйту — неразрешимый вопрос
суд ĕçе ун майлă татса панă — суд решил дело в его пользу

тата

2. присоед.
еще, и еще, кроме того, вдобавок, к тому же
тата темиçе сăвă вуласа пар — прочитать еще несколько стихотворений
халĕ тата чирлерĕм — к тому же я теперь заболел

татăкăн-кĕсĕкĕн

2.
отрывочно
татăкăн-кĕсĕкĕн каласа пар — рассказать отрывочно, непоследовательно

татăклăн

3.
определенно, точно, недвусмысленно
татăклăн кăтартса пар — указать точно, определенно

ташла

1.
плясать
танцевать
вальс ташла — танцевать вальс, вальсировать
ура тапса ташла — плясать, громко притопывая
ура хуçса ташла — плясать вприсядку
ташлама тух — выйти в круг (чтобы начать плясать)
ташласа ил — сплясать; станцевать
ташласа пар — сплясать; станцевать (по заказу, по просьбе)
Укçашăн упа та ташлать. — посл. За деньги и медведь пляшет.

тăнлантар

растолковывать, разъяснять
задачăна тăнлантар — растолковать задачу
тăнлантарса пар — разъяснить, растолковать

тăрă

◊
кĕтес тăрри — мат. вершина угла
тăрри шăтăк — дурак (букв. дырявое темя)
шĕвĕр тăрă — наивный человек
черкке тăррине татса пар — отпить из рюмки, пригубить

теветкел

5.
спорный, щекотливый
теветкел ыйтăва татса пар — решить спорный вопрос

телеграмма

телеграмма
васкавлă телеграмма — срочная телеграмма
саламлă телеграмма — поздравительная телеграмма
телеграмма пар — послать телеграмму

тенкĕшер

по рублю
тенкĕшер вакласа пар — разменять по рублю, рублями
кашнине тенкĕшер тиврĕ — каждому досталось по рублю

теорема

теорема
теорема тĕрĕссине кăтартса пар — доказать теорему

тепре

1.
еще раз, другой раз, вновь, повторно, вторично
тепре вуласа пар — прочитать еще раз (по чьей-л. просьбе)
тепре кала — повторить сказанное
тепре киличчен — до следующего приезда
тепре куриччен — до следующей встречи, до следующего свидания

тепрер

1.
еще по одному
тепрер панулми пар — дать еще по одному яблоку

теçеткешер

по десятку
теçеткешер валеçсе пар — раздать по десятку

тĕллĕн

I.
кое-где, местами
юр сайра тĕллĕн анчах юлнă — снег остался лишь кое-где
тĕллĕн-тĕллĕн —
1) кое-где, местами
тĕллĕн-тĕллĕн тырă шăтман — местами хлеб не взошел
2) отрывочно, отрывками; фрагментарно
ĕçсем çинчен тĕллĕн-тĕллĕн каласа пар — описать события фрагментарно

тĕпĕ-йĕрĕпе

1.
подробно, детально, всесторонне
тĕпĕ-йĕрĕпе каласа пар — подробно рассказать
тĕпĕ-йĕрĕпе çырса кăтартни — всестороннее описание

тĕрев

1.
то же, что тĕрек 1.
юпана тĕрев пар — поставить подпорку к столбу

тĕрĕс

справедливо, объективно, правильно
тĕрĕс критика — справедливая критика
тĕрĕс критик — справедливая критика
ыйтăва тĕрĕс татса пар — объективно разрешить вопрос
вăл тĕрĕс çын — он человек справедливый

тĕрĕссĕн

2.
честно, правдиво
тĕрĕссĕн каласа пар — честно рассказать

тĕрĕссĕн

3.
справедливо
ыйтăва тĕрĕссĕн татса пар — справедливо решить вопрос

тĕрлĕрен

то же, что тĕрлĕ 1.
тĕрлĕрен хăнăхтарусем пар — задавать разнообразные упражнения
пуçра тĕрлĕрен шухăш явăнать — в голове возникают разные мысли

тивĕçлĕн

1.
то же, что тивĕçлипе
уява тивĕçлĕн кĕтсе ил — достойно встретить праздник
ыйтăва тивĕçлĕн татса пар — решить вопрос по справедливости

тикĕс

уравновешенно, спокойно
тикĕс камăлла çын — человек с уравновешенным характером
тикĕс сасăпа каласа пар — рассказывать спокойным голосом

тревога

воен.
тревога
сывлăш тревоги — воздушная тревога
тревога сигналĕ — сигнал тревоги
тревога пар — объявить тревогу, бить тревогу
тревога ту — объявить тревогу, бить тревогу
тревогăпа çĕклен — подняться по тревоге
ротăна тревогăпа тăрат — поднять роту по тревоге

тулли

полно
битком разг.
тулли витре — полное ведро
пӳрт тулли хăна — дом полон гостей
çăвар тулли — полон рот чего-л.
тулли тултар — наполнить до краев (сосуд)
тулли хур — нагрузить до отказа (машину)
тулли ярса пар — налить, насыпать до краев
Тулли пичке янрамасть. — посл. Полная бочка не грохочет.

тун

2.
скрывать, утаивать, умалчивать
тунмасăр каласа пар — рассказать без утайки
ан тун, пурĕпĕр пĕлетпĕр! — не скрывай, все равно узнаем!

туп

2.
находить, подыскивать что-л. кому-л.
ăна майлă ĕç тупса панă — ему подыскали подходящую работу
хĕр тупса пар — подыскать, сосватать невесту

тупа

2.
присяга
суд тупи — судебная присяга
çар тупи — воинская присяга
чаплă тупа — торжественная присяга
тупа пар — принять присягу, присягнуть
тупа йышăн — принять присягу, присягнуть
салтаксене тупа партар — привести бойцов к присяге
тупана пăсни — нарушение присяги

турттар

II.
взвешивать
тараса çине хурса турттар — взвесить на весах
турттарса пар — взвесить кому-л. что-л.
тавара турттарса хур — взвесить и расфасовать товары

тутан

2.
пригубить, отпить немного (напр. при угощении крепкими напитками)
черкке тутанса пар — пригубить бокал вина

туххăмра

разг.
мигом, сразу, очень быстро, мгновенно, моментально
ыйтăва туххăмра татса пар — решить вопрос сразу
чĕрĕ пулă туххăмра пăсăлать — свежая рыба портится очень быстро

тӳпемлет

переполнять, накладывать выше краев, с верхом
накладывать с походом
тӳпемлетсе виçсе пар — взвешивать с походом

тӳрлет

2.
ремонтировать, чинить
кивĕ пушмака тӳрлет — починить старые ботинки
сехет тӳрлет — отремонтировать часы
çыхăну линине тӳрлет — восстановить линию связи
тӳрлетсе пар — починить что-л. кому-л.

тытăнчăк

сбивчиво, бессвязно
тытăнчăк каласа пар — рассказывать сбивчиво

тытăнчăклăн

2.
сбивчиво, бессвязно
тытăнчăклăн каласа пар — рассказывать сбивчиво

увольнительнăй

увольнительная (увольнение каймалли хут)
увольнительнăй пар — дать увольнительную

уйăр

2.
выделять
назначать
представитель уйăр — выделить (своего) представителя
укçа-тенкĕ уйăрса пар — выделить, ассигновать средства

уйăр

14.
разобрать, рассудить
эсĕ пире уйăрса пар — ты нас рассуди

улăштар

2.
менять, заменять
адрес улăштар — сменить адрес, местожительство
библиотекăра кĕнеке улăштар — обменять книгу в библиотеке
кĕпе-йĕм улăштар — сменить белье
ура улăштар — сменить ногу
улăштарса пар — обменять что-л. кому-л.
Тус çыннуна мулпа ан улăштар. — погов. Не меняй друга на богатство.

унта

III. частица,
выражает сомнение, пренебрежение, безразличие
там
курăпăр унта — там видно будет
кĕпе пар-ха, кивви-и, çĕнни-и унта — дайка рубашку, новую там или старую

усă

польза, эффект
хире-хирĕç усă — взаимная выгода, польза
усă кăтарт — приносить пользу
усă кӳр — приносить пользу
усса кил — оказаться полезным
эмел ăна усса килчĕ — лекарство пошло ему на пользу
усă кур — пользоваться, использовать
техникăпа тухăçлă усă кур — производительно использовать технику
усă пар — 1) оказывать помощь (напр. медицинскую) 2) оказываться полезным (напр. о лекарстве)
унран виçĕ пуслăх та усси çук — пользы от него нет ни на грош (букв. ни на три копейки)

усламла

прибыльно, с прибылью, с барышом
усламла укçа пар — давать деньги в рост

услови

3.
условия, обстановка
ĕç условийĕсем — условия труда
пурнăç условийĕсем — условия жизни, жизненные условия
кирлĕ условисем туса пар — создать необходимые условия

уç

12. перен.
решать, разрешать
ыйтăва уçса пар — разрешить вопрос

уç

13. перен.
разъяснять, объяснять
раскрывать
ĕçе уçса пар — ввести в курс дела
герой сăнарне уçса кăтарт — раскрыть образ героя

уççăн

1.
открыто, откровенно
уççăн каласа пар — рассказать откровенно

финансла

финансировать (укçа-тенкĕ уйăрса пар)
халăх хуçалăхне финанслани — финансирование народного хозяйства

форма

3.
форма (тĕслĕх, стандарт)
сведенисене форма тăрăх пар — дать сведения по форме

фургон

фургонный
пар лаша кӳлмелли фургон — парный фургон

хавассăр

без вдохновения, без воодушевления
без подъема
хавассăр пурнăç — безрадостная жизнь
хавассăр каласа пар — рассказывать без подъема

хак

I.

1.
цена
икĕ хак — двойная цена
йӳнĕ хак — низкая цена
килĕшӳллĕ хак — сходная цена
лайăх хак — красная цена
пасар хакĕ — рыночная цена
çур хак — полцены
улшăнми хаксем — стабильные цены
ӳстернĕ хак — наценка
хаклă хак — высокая цена
хак йӳнелни — падение цен
хаксене йӳнетни — снижение цен
хак тат — 1) договориться о цене 2) устанавливать цену на что-л.
хак ту — устанавливать цену на что-л.
хак тӳле — платить, давать какую-л. цену
йӳнĕ хакпа ил — купить по дешевке
икĕ хак тӳле — платить вдвое дороже, платить двойную цену
çур хакпа сут — продать за полцены
хак ӳкер — снизить цену
хак йӳнет — снизить цену
хак чакар — снизить цену
хак хур — производить расценку, расценивать, оценивать
хака пар сут — продавать по дорогой цене
хакне ӳстер — повышать цену
хакне хăпарт — повышать цену
хакне хуш — набавлять цену
Çапăçура пулмасăр пурнăç хакне чухлаймăн. — погов. Не побывав в бою, не познаешь цену жизни.

хаклă

дорого
хаклă пурнăç — дороговизна
хаклă тавар — дорогой товар
хаклă хак — высокая цена
хаклă мамăк тир — дорогие меха
хаклă ыйт — запрашивать дорого
хакла ил — покупать по высокой цене, переплачивать
хакла пар — продавать по высокой цене
хакла сут — продавать по высокой цене
ку холодильник лешĕнчен хаклă — этот холодильник дороже того
костюм маншăн ытла хаклă — костюм слишком дорог для меня

халап

сказочный
асамлă халапсем — волшебные сказки
халап ăсти — сказочник, мастер рассказывать сказки
халап пуçламăшĕ — присказка, зачин сказки
халапри паттăр — сказочный герой
халап пуçтар — собирать сказки
халап ярса пар — рассказать сказку
кунта халапри пек илемлĕ — здесь красиво как в сказке

харăссăн

2.
одновременно, в один момонт
враз прост.
виçĕ хут харăссăн персе салют пар — салютовать тремя залпами

хаса

1. уст.
наказание
хаса пар — наказать
хаса ту — наказать

хатĕрле

1.
готовить, приготавливать, подготавливать
урок хатĕрле — готовить уроки
парне хатĕрле — приготовить подарок
ятарласа хатĕрле — приготовить что-л. специально
техникăна çур акине тĕплĕн хатĕрле — тщательно готовить технику к посевной
хатĕрлесе пар — приготовить что-л. кому-л.
хатĕрлесе çитер — завершить приготовления

хăлха

ушной
вăта хăлха — анат. среднее ухо
мулкач хăлхи — заячьи уши
урлă хăлха — оттопыренные уши
хăлха карăнтăкĕ — анат. барабанная перепонка
хăлха çурхахĕ — анат. барабанная перепонка
хăлха çунатти — анат. ушная раковина
хăлха чĕччи — мочка уха
хăлха юхни — выделения из уха

хăлхана тăрат —
1) поставить уши торчком (напр. о кролике, собаке)
2) перен. навострить уши, насторожиться

хăлхана чик —
1) внимательно слушать
2) слушаться, выполнять сказанное
3) перен. наматывать на ус

хăлхаран кала — говорить на ухо, шептать
хăлхаран пар — драть за уши
хăлхаран пăшăлтат — нашептывать на ухо
хăлха илтми пулчĕ — уши заложило
хăлха кашлать — в ушах шумит
хăлха уçăлчĕ — у меня перестало в ушах шуметь
Пĕр хăлхинчен кĕрет, тепринчен тухса каять. — погов. В одно ухо входит, из другого выходит.

хĕр

дочерний
хĕрĕм — доченька (моя)
(сан) хĕрӳ — твоя дочь
(ун) хĕрĕ — его (ее) дочь
тăван хĕр — родная дочь
хĕр çури — падчерица
хĕр ывăлĕ — внук по дочери
хĕрĕн хĕрĕ — внучка по дочери
хĕр пар — выдать дочь замуж
хĕр çитĕнтер — вырастить дочь
Хĕрĕме каланине кинĕм илттĕр. — посл. Свекровь дочку бранит— невестке наука .

хисеплĕ

2.
почетный
хисеплĕ ĕç — почетный труд
обществăн хисеплĕ председателĕ — почетный председатель общества
хисеплĕ хурал — почетный караул
хисеплĕ ят пар — присвоить почетное звание

хулам

калым (выкуп за невесту)
хулам укçи — калым
хулам пар — платить калым

хунар

фонарный
кĕсье хунарĕ — карманный фонарик
маяк хунарĕ — фонарь маяка
сигнал хунарĕ — сигнальный фонарь
хунар çути — свет от фонаря
хунар юпи — фонарный столб
хунарпа сигнал пар — сигнализировать фонарем
хунарпа çутат — светить фонарем

хура

черный
хура кĕпе — черное платье
хура куç — черные глаза
хура куçлă ача — черноглазый мальчик
хура пăрăç — черный перец
хура пусă — пар, паровое (букв. черное) поле
хура сăрă — черная краска
хура çĕртме — с.-х. черный пар
хура тăпра — чернозем
хура тăпраллă тăрăх — черноземная полоса, черноземье
хура тăпраллă мар тăрăх — нечерноземная полоса, нечерноземье
хура тир кĕрĕк — шуба черной дубки
хура ӳтлисем — чернокожие
хурисемпе выля — играть черными (в шахматах, в шашках)
шурă çине хурапа çырнă — черным по белому написано
хурапа пĕвет — окрасить в черный цвет (материю, пряжу)
хура хур — пришить черную кайму, обшить черным
хура тыт — пришить черную кайму, обшить черным
хура тар кăларса ĕçле — работать в поте лица (букв. до черного пота)

хурав

2.
ответ, отклик
хурав пар — дать ответ, ответить
хурав ту — дать ответ, ответить
татăклă хурав — окончательный ответ
унри хурав килмере-ха — от него-еще не поступило ответа

хуш

II. глаг.

1.
прибавлять, добавлять
присоединять
икĕ тенкĕ хуш — добавить два рубля
лашасене апат хушса пар — прибавить корму лошадям
хушса кала — добавить, прибавить к сказанному
хушса ак — подсеять (дополнительно)
хушса çых — надвязать
машинăна хушса тие — догрузить машину

хушамат

2.
прозвище, прозвание
хушамат пар — прозвать, дать прозвище

хушу

приказ, приказание, распоряжение
требование, предписание
официаллă хушу — официальное распоряжение
хушу пар дать распоряжение
директор хушăвĕ — приказ директора
командир хушăвĕ — приказ командира
хушу йĕркипе тума хуш — обязать выполнить в приказном порядке
хушу пар — отдать приказ
хушуна пурнăçла — выполнять приказ
хушупа тав ту — объявить благодарность в приказе

хӳтĕлĕх

3. юр.
убежище
хӳтĕлĕх прави — право убежища
политика хӳтĕлĕхĕ пар — предоставить политическое убежище

хывăх

1.
отруби, высевки
выльăх апатне хывăх пăтратса пар — замешать отруби в корм скоту

чарак

1.
подпорка
капан чаракĕ — подпорка у стога
юпана чарак пар — подпереть столб

чăл-пар

1.
вдребезги, на мелкие кусочки
кантăк чăл-пар ванса кайрĕ — окно разбилось вдребезги

чăл-пар

2.
врассыпную
ачасем чăл-пар саланса кайрĕç — ребята бросились врассыпную

чăл-паррăн

то же, что чăл-пар

чек

чековый
чек кĕнеки — чековая книжка
чек çырса пар — выписать чек

чĕлхе

◊
вăрăм чĕлхе — болтун
йӳплĕ чĕлхе — сплетник (букв. раздвоенный язык)
пыллă чĕлхе — подхалим, льстец (букв. медовый язык)
пар чĕлхе — сосулька
пĕчĕк чĕлхе — анат. язычок
пушмак чĕлхи — язычок ботинка
чĕлхе вĕçĕнчех — вертится на языке (о слове)
чĕлхе çинчех — вертится на языке (о слове)
чĕлхи кĕçĕтет — у него язйк чешется (сказать что-л.)
чĕлхе çаврăнмасть — язык не поворачивается (сказать что-л.)
чĕлхе çыхланать — язык заплетается, язык коснеет
чĕлхĕм хăрса лартăр! — отсохни (у меня) язык! (клятвенное выражение)
чĕлхене вĕçертсе яр — давать волю языку, распускать язык
чĕлхене чар — придержать язык
чĕлхене çырт — прикусить язык, держать язык за зубами
чĕлхепе çу — льстить, подлизываться
чĕлхи çине çăпан тухасчĕ — типун ему на язык
чĕлхи çине шĕпĕн тухасчĕ — типун ему на язык
чĕлхи уçăлчĕ — у него развязался язык
чĕлхӳне çăтса ярăн — можно проглотить язык (о вкусной пище)
вăл чĕлхине кăларса чупать — он бежит, высунув язык

чĕнӳ

пригласительный
чĕнӳ ярса пар — послать приглашение

чĕчĕ

грудной
чĕчĕ ачи — 1) грудной ребенок 2) пренебр. молокосос
чĕчĕ пуçĕ — сосок
чĕчĕ çитер — кормить грудью
чĕчĕ  пар — кормить грудью
чĕчĕ пăрахтар — отнять от груди
ача чĕчĕ ĕмет — ребенок сосет грудь
Йемен ачана чĕчĕ памаççĕ. — посл. Не плачущему ребенку грудь не дают. (соотв. Дитя не плачет— мать не разумеет).

чипер

хорошо, прекрасно, замечательно
чипер çанталăк — хорошая погода
чипер ĕçле — хорошо работать
чипер шутласа пăхсан — если подумать хорошенько
чипертерех каласа пар — объясни получше, обстоятельнее

чуппа

поцелуй
чуппа пар — целовать
чуппа ту — целовать
кӳр чуппуна — давай поцелуемся

чухă

1.
донос, кляуза, наговор
чухă пар — сделать донос, донести

шалăп

прост.
жалоба
шалăп пар — подать жалобу

шанăç

1.
надежда
чаяние высок.
шанăç пар — подавать надежды
пысăк шанăç хур — возлагать большие надежды
шанăç тыт — надеяться

шанăç

3.
доверие
шанăçа кĕр — войти в доверие
шанăçа çухат —
1) потерять надежду, отчаяться
2) потерять веру, разувериться
3) потер ять доверие
шанăçа тӳрре кăлар — оправдать доверие
шанăç пар облечь доверием
шанăçа тивĕç пул — завоевать чье-л. доверие, быть достойным доверия

шарт

3.
быстро, скоро
ыйтăва шарт татса пар — быстро решить вопрос

шăрт

IV.

присяга
суд шăрчĕ — судебная присяга
çар шăрчĕ — воинская присяга
чаплă шăрт — торжественная присяга
шăрт пар — принять присягу, присягнуть
шăрт йышăн — принять присягу, присягнуть
салтаксене шăрт партар — привести бойцов к присяге
шăртна пăсни — нарушение присяги

шăрт-шарт

2. подр. —
о моментальном действии
задачăна шăрт-шарт шутласа пар — быстро решить задачу

шифровка

разг.
шифровка
шифровка пар — передать шифровку

ыйту

вопросительный
ыйту палли — вопросительный знак
ыйту пар — задавать вопрос
ман ыйтăва пурте анлантăр-и? — все поняли мой вопрос?

ыйту

2.
вопрос, проблема
кăткăс ыйту — сложный вопрос
çĕр ыйтăвĕ — аграрный вопрос
çивĕч ыйту — злободневный вопрос
тавлашуллă ыйту — 1) спорный вопрос 2) дискуссионная проблема
ыйту кăларса тăрат — ставить проблему
ыйтăва татса пар — решить вопрос, решить проблему

ытла

4. разг. в качестве межд.
шалишь, дудки, нет уж
пар-ха мана ку кĕнекене — ытла! — дай-ка мне эту книгу — нет, дудки!

ытлашши

лишний
ытлашши кĕнеке — лишняя книга
ытлашшине çынна пар — лишнее отдай другим
ытлашши ан калаç — не говори лишнего
пирĕн ытлашши укçа çук — у нас нет лишних денег

экзамен

экзаменационный
вĕренме кĕмелли экзаменсем — вступительные экзамены
патшалăх экзаменĕ — государственный экзамен
экзамен комиссийĕ — экзаменационная комиссия
экзамен сессийĕ — экзаменационная сессия
экзамен йышăн — принимать экзамен, экзаменовать
экзамен пар — сдавать экзамен, экзаменоваться

элек

1.
клевета
поклеп, напраслина разг.
сплетня, сплетни
сĕмсĕр элек — наглая клевета
ирсĕр элекпе варала — очернить гнусной клеветой
элек сар — распространить сплетни, сплетничать
элек пар — клеветать, наушничать
элек пуçтарса çӳре — собирать сплетни
Чараксăр çăвара элек йăва çавăрать. — поcл. Сплотня гнездо вьет, коль нараспашку рот.

юн

кровяной
кровавый
артери юнĕ — артериальная кровь
вена юнĕ — венозная кровь
хĕрлĕ юн çаврашкисем — красные кровяные тельца  
юн группи — группа крови
юн кĕвелĕкĕ — сгусток крови
юн пусăмĕ — кровяное давление
юн çаврăнăшĕ — кровообращение
юн таппи — пульс
юн тултармăшĕ — кровяная колбаса (домашнего изготовления)
юн тымарĕсем — кровеносные сосуды
юн шывĕ — сукровица
юн ил — 1) взять кровь на анализ 2) взять кровь заколотого животного
юн кайни — кровоизлияние
юн кĕвелнĕ — кровь свернулась
юн пар — сдавать кровь (о донорах)
юн сур — харкать кровью
юн тăк — перен. 1) лить кровь (врага) 2) проливать (свою) кровь
юнпа пĕвен — окраситься кровью
юн яр — сделать вливание крови
пичĕ-куçĕ чĕп-чĕрĕ юн — у него все лицо в крови
сăмсаран юн кайрĕ — из носа пошла кровь
аманнă çын юн нумай çухатнă — раненый потерял много крови
Юнĕ пур та чуне çук. (Палан). — загадка Кровь есть, а души нет. (Калина).

юса

2.
исправлять, чинить, ремонтировать, производить ремонт
атă-пушмак юсакан лаçĕ — сапожная мастерская, мастерская по ремонту обуви
вакун юсакан савăт —вагоноремонтный завод
сехет юсакан — часовщик
çурта тĕпренех юсамалла — дом требует капитального ремонта
юсама пар — отдать в починку
юсаса пĕтер — закончить ремонт
юсаса тух — починить (все подряд)

яр

3.
посылать, направлять, отправлять
командировкăна яр — послать в командировку
посылка яр — отправить посылку
укçа ярса пар — переслать деньги, послать денежный перевод
хăта яр — засылать сватов
экспедици яр — направить экспедицию

яр

6.
лить, наливать
вливать
ала çине шыв ярса пар — полить на руки воды (при умывании)
витрене шыв яр — налить в ведро воды
калеме чернил яр — заправить ручку чернилами
юн яр — мед. вливать кровь

яр

◊
алла вăрăм яр — проявлять алчность, зариться
алла ирĕке яр — дать волю рукам
алла ярса ил — взять в свои руки
асран ан яр — постоянно думать о ком-чем-л.
ăша хĕлхем яман во рту маковой росинки не было
куçран ан яр — не выпускать из поля зрения
намăса яр — выставлять на посмешище
пуç яр — уст. сослать (в ссылку)
пуçа лăш яр — опустить голову
салам яр — приветствовать (в письме)
çăвар тутине яр — вызывать неприятное ощущение во рту
ташша яр — пуститься в пляс
тымар яр — пускать корни, укореняться
хваттер яр — сдавать жилье, пускать на квартиру
хунав яр — пускать побеги (о деревьях, кустах)
чĕлхене яр — распустить язык
шухăша яр — повергнуть в раздумья
ыйха яр — спать мертвым сном
юрра яра пар — распевать песни, заливаться
ятна ан яр — не урони свою честь
ят яр — опозорить, осрамить, обесчестить
ярса пус — шагнуть
ярса тыт — схватить, задержать

ят

5.
порицание, выговор
мана ят тиврĕ — я получил выговор
ят пар — объявить выговор
ят туян — получить выговор

ӳкĕт

наставительный, нравоучительный
ӳкĕт сăмахĕ — нравоучение
ӳкĕт пар — давать наставления, вразумлять

ӳпкев

2.
жалоба
жалобный
никама та ӳпкев çук — я ни на кого не жалуюсь
ӳпкевсемпе сĕнӳсен кĕнеки — книга жалоб и предложений
ӳпкеве пар — подать жалобу
ӳпкевĕсем пăхса тух — рассмотреть жалобы

çав

I. (çавă)

1. мест. указ.
вот тот, вот этот
вон тот, вон этот (при указании на относительно отдаленный объект)
çав кĕнеке — та книга
ав çав теле çитиччен — вон до того места
çавна илсе пар-ха — достань-ка вон это

çап

4.
поражать, ударять, побивать
йывăçа аçа çапрĕ — в дерево ударила молния
тырра пар çапнă — хлеба побило градом
аçа çапасшĕ! — бран. разрази его гром

çапкă

удар
оплеуха, затрещина прост.
побои
сулмаклă çапкă — увесистый удар
çапкă пар — бить, наносить побои
çапкă çи — получать побои

çăварлăх

1.
удила
лашана çăварлăх пар — взнуздать лошадь
çăварлăх хыв — разнуздать
çăварлăх ил — разнуздать

çăлăнăç

спасение, освобождение, избавление
çăлăнăç çулĕ — путь к спасению
çăлăнăç кӳр — принести избавление
çăлăнăç пар — освободить
çăлăнăç туп — найти избавление, избавиться

çăпала

1.
половник, разливательная ложка (больших размеров)
поварешка разг.
йывăç çăпала — деревянная поварешка
тимĕр çăпала — металлический половник
хуран çăпали — половник
пĕр çăпала яшка ярса пар — налить один половник супа

çăра

3.
густой, плотный (о газе и т. п.)
çăра пăс — густой пар
çăра тĕтре — плотный туман
атмосферăн çăра сийĕсем — плотные слой атмосферы

çăхав

клевета, донос ябеда, наговор
çăхав пар — сделать донос, наябедничать

çĕлет

шить (заказав кому-л.)
пошить прост.
отдавать в пошив
çĕлетме пар — отдать в пошив
çĕнĕ кĕрĕк çĕлет — справить нрвую шубу
çитсăран кĕпе çĕлет — сшить ситцевое платье (заказав кому-л.)
юлашки модăпа çĕлетнĕ костюм — костюм, сшитый по последней моде

çĕмĕр

4.
рушить, разрушать, разносить
чăл-пар çĕмĕр — разнести вдреоезги
кĕпере минăпа çĕмĕр — взорвать мост миной

çĕр

земельный, аграрный
акакан çĕр — земля под посевами, посевные площади
акман çĕр — невозделанная земля
колхоз çĕрĕ — колхозная земля
парлак çĕр — залежные земли
сухалакан çĕр — пашня
ялхуçалăхĕнче усă куракан çĕрсем — сельскохозяйственные угодья
çĕр ĕçченĕ — земледелец, труженик земли
çĕр кризисĕ — земельный кризис
çĕр лаптăкĕ — земельная площадь
çĕр реформи — аграрная реформа
çĕр сахалли — малоземелье
çĕр улпучĕ — помещик, латифундист
çĕр хуçи — землевладелец
çĕр валеç — распределять землю
çĕр ĕçле — заниматься земледелием
çĕре национализациле — национализировать землю
çĕр тара ил — арендовать землю
çĕр тара пар — сдавать землю в аренду
çĕр тытни — землевладение
çĕрпе усă курни — землепользование

çĕртме

с.-х.

1.
пар

çĕртме

паровой
акнă (йышăннă) çĕртме — занятый пар
таса çĕртме — чистый пар
хура çĕртме — черный пар
çĕртме пусси — паровое поле
çĕртме уйĕ — паровое поле

çĕртме

2.
пар, паровая пахота, взмет пара

çĕртме

паровой
ирхи çĕртме — ранний пар
çурхи çĕртме — весенний пар
çĕртме сухи — взмет пара, паровая пахота
çĕртме ту — поднимать пар
çĕртмене тух — приступить к взмету пара
трактăрсем çĕртмере — тракторы заняты на взмете пара

çĕртме

зяблевый.
кĕрхи çĕртме — 1) осенний пар 2) зябь, зяблевая вспашка

çийĕнчен

1.
сверх, в придачу, вдобавок
çийĕнчен вунă тенкĕ пар — дать в придачу десять рублей

çиме

2.
корм, фураж
выльăх çими — корма для скота
лашасене çиме пар — задать корму лошадям

çирĕмшер

числ. разд.
по двадцати
çирĕмшер тенкĕ пар — выдать по двадцать рублей

çитер

II.

1.
доводить, довозить
доставлять
киле çитер — довести до дома
хаçат-журнал çитер — доставить почту
хыпар çитер — сообщить, донести весточку
çитерсе пар — доставить кому-л.
Васкани çитермест, çул пĕлни çитерет. — посл. К цели приводит не поспешность, а знание дороги.

2.
доводить (до определенного предела, уровня)
вăрлăха кондицие çитер — довести семена до кондиции
ĕçе вĕçне çитер — довести работу до конца
йĕрес патне çитер — довести до слез
перекете çĕр тенкĕ çитертĕм — я довел сумму сбережений до ста рублей

çул

дорожный, путевой
аслă çул — 1) большак 2) магистраль
мăн çул — 1) большак 2) магистраль
асфальт çул — асфальтированная дорбга
вак çул — проселочная дорога, проселок
лша çулĕ — проселочная дорога, проселок
канатлă çул — канатная дорога
Чулхула çулĕ — Нижегородский тракт
пурнăç çулĕ — жизненный путь
çакнă çул — подвесная дорога
çуна çулĕ — санный путь, зимник
тавра çул — кружный путь
утма çул — тропинка
чупмалли çул — спорт. беговая дорожка
шоссе çулĕ — шоссейная дорога
çул кукăрĕ — поворот дороги
çул паллисем — дорожные знаки
çул пуçĕ — проводник, провожатый
çул тăваткалĕ — перекресток дорог
çул хĕрри — обочина, бровка
çул икĕ енĕпе — по обе стороны дороги
çул тăрăх — по дороге
çулсăр-мĕнсĕр — не разбирая дороги, по бездорожью
çул пар — уступить дорогу
çул тат — перейти, перебежать дорогу (перед идущим)
çул уç — проложить путь
çул хыв — прокладывать дорогу
çул хур — прокладывать дорогу
çулпа пыр — идти по дороге
çултан пăрăн — посторониться, свернуть с дороги
Юлташпа çул кĕскелет. — посл. Со спутником и дорога короче.
Каякана пĕр çул, шыракана çĕр çул. — посл. Для идущего одна дорога, для ищущего — сто дорог.

çупкă

1.
пощечина
затрещина, оплеуха прост.
çупкă сасси — звук пощечины
çупкă пар — дать затрещину

çыпăçуллă

красноречиво
толково
складно разг.
çыпăçуллă калав — складный рассказ
çыпăçуллă ăнлантарса пар — объяснить толково
унăн чĕлхи çыпăçуллă у него — язык хорошо подвешен

ăнлантар

1.
объяснять, разъяснять, пояснять, растолковывать, давать объяснение
тĕрĕс мар ăнлантар — 1) ввести в заблуждение 2) извратить
саккунсене ăнлантарса пар — разъяснять законы
задачăна мĕнле шутламаллине ăнлантарса пар — объяснить, растолковать решение задăчи

ăнлантар

2.
толковать, трактовать, расшифровывать
давать понятие
каланин пĕлтерĕшне ăнлантар — растолковать, раскрыть смысл сказанного
сăнара ăнлантарса пар — трактовать образ

ăнлантар

3.
комментировать
ăнлантармасăрах паллă  — комментарии излишни
тĕнчери лару-тăрăва ăнлантарса пар — прокомментировать международную обстановку

ăс

3.
совет
ăс пар — 1) давать совет 2) наставлять, поучать, вразумлять
ăс ыйт — просить совета, советоваться
ăсран катăк çын — умственно недоразвитый человек, кретин
ăсран тайлăк çын — умственно недоразвитый человек, кретин
ăсĕ кĕске — у него ум короток
ăс туп — умудриться, придумать способ (сделать что-л.)
ăса илейместĕп — в толк не возьму, ума не приложу
ăса кĕр — поумнеть, взяться за ум
ăса кĕрт вразумлять, образумливать

ăсран кай, ăсран тух —
1) сойти, спятить с ума, лишиться рассудка, помешаться
2) быть без ума от кого-чего-л.

ăсран кăлар, ăсран яр —
1) лишить рассудка, довести до сумасшествия
2) свести с ума, увлечь

ăсран тайăл — тронуться разг., спятить прост.

ăшши

жар, пар (в бане)
мунчара ăшши сахал — в бане мало жару
ăшши пар — поддать пару
мунча лапки кĕленче, чулĕ мерчен, ăшши шерпет — фольк. полок в бане стеклянный, каменка коралловая, пар из медовой сыты

ăшши-пăшши

1. собир.
жар, пар (в бане)

ĕнентер

2.
удостоверять
документ тĕрĕссине ĕнентер — удостоверить документ
ĕнентерсе пар — заверить что-л.

ĕнсе

затылочный
ĕнсе шăмми — затылочная кость
ĕнсе кукли çитер — надавать подзатыльников
ĕнсе чикки пар — надавать подзатыльников
ĕнсе хыçне шыв тумлать — вода капает за шиворот
Ĕнсе хыçса илме те вăхăт çук. — погов. Нет времени даже затылок себе почесать.

ĕретлĕн

1.
толком, как следует
ĕретлĕн ăнлантарса пар-ха — объясни-ка толком
паян ĕретлĕн ĕç пулса пымасть — сегодня работа не ладится

ĕç

8.
услуга
ĕç туса пар — оказать услугу

ĕçкĕ

3.
спиртное, водка
выпивка прост.
ĕçкĕ пар — угощать спиртным
ĕçкĕ ларт — угощать спиртным

ĕçлĕхлĕ

трудолюбиво
деятельно, деловито, по-деловому
ĕçлĕхлĕ çын — трудолюбивый человек
ыйтăва ĕçлĕхлĕ татса пар — по-деловому решить вопрос

ĕç-хĕл

2.
деятельность, работа
парти ĕçĕ-хĕлĕ — деятельность партии
строительсен ĕçĕ-хĕлĕпе паллаш — знакомиться с работой строителей
депутат пурнăçĕпе ĕçĕ-хĕлĕ çинчен паласа пар — рассказать о жизни и деятельности депутата

-йĕр

употр. в парных сложениях
в качестве показателя собирательности:
çурт-йĕр — дома, постройки, строения
çул-йĕр — дорога, путь; пути-дороги
тĕпĕ-йĕрĕпе каласа пар — рассказывать все по порядку

-ха

5.
-ка, давай
ăшшине пар-ха — поддай-ка пару
ларса канала — давай сядем отдохнем

курс

курсовой
курс ĕçĕ — курсовая работа
пĕр курса вĕренекенсем — сокурсники
виççĕмĕш курсшăн экзаменсем пар — сдать экзамены за третий курс

квитанци

квитанционный
пуштă квитанцийĕ — почтовая квитанция
квитанци кĕнеки — квитанционная книжка
квитанци çырса пар — выписать квитанцию

укçа-тенкĕ

денежный, финансовый
укçа-тенкĕ капиталĕ — эк. денежный капитал
укçа-тенкĕ реформи — денежная реформа
укçа-тенкĕ çаврăнăшĕ — денежное обращение
укçа-тенкĕ хыв — вкладывать деньги, финансировать
строительство валли укçа-тенкĕ уйăрса пар — ассигновать деньги на строительство

коментари

комментарий и комментарии (ăнлантару)
ăнлантаруллă кĕнеке — книга с комментариями
ăнлантару пар — дать комментарий

комментари

комментарий и комментарии (ăнлантару)
ăнлантаруллă кĕнеке — книга с комментариями
ăнлантару пар — дать комментарий

требовани

2.
требование (хут)
горючи илме требовани çырса пар — выписать требование на горючее
тавара требовани тăрăх парса яр — отпустить товар по требованию

çавăр

20. прям. и перен.
обращать, преобразовывать, превращать во что-л.
шĕвеке пăса çавăр — преваращать жидкость в пар
сăмаха шӳте çавăр — обернуть слова в шутку

гаранти

гарантийный
гаранти вăхăчĕ — гарантийный срок
гаранти юсавĕ — гарантийный ремонт
гаранти пар — дать гарантию

шăнкăрав

3.
звонок
шăнкăрав пар — дать звонок
сапата ларма шăнкăрав пулчĕ — был звонок на урок

проблема

проблемный
наука проблемисем — научные проблемы
çивĕч проблема — актуальная проблема
проблема лабораторийĕ — проблемная лаборатория
проблемăна татса пар — решить проблему

анекдот

анекдот (см. мыскара)
анекдот каласа пар — рассказать анекдот

присяга

присяга (см. тупа I. 2, шăрт IV.)
суд присяги — судебная присяга
çар присяги — военная присяга
присяга пар (йышăн) — принять присягу, присягнуть
салтаксене присяга партар — привести бойцов к присяге
присягăна пăсни — нарушение присяги

шаккит

разг.
щелчок
çамкаран шаккит пар — дать щелчка по лбу

пар

15.
с деепр. на -са (-се) др. глагола выступает в роли вспом. глагола
с общим значением совершения действия для кого-л.:
вуласа пар — прочитать кому-л.
каласа пар — рассказать кому-л.
кăтартса пар — показать, продемонстрировать
салатса пар — раздать
çирĕплетсе пар — подтвердить, доказать
тавăрса пар — вернуть, сдать обратно
татса пар —
1) разрешить (вопрос)
2) решать, определять, иметь решающее значение
уйăрса пар — субсидировать, выделить что-л. для кого-л.

пар

16.
с деепр. на -а (-е) др. глагола выступает в роли вспом. глагола
с общим значением большей интенсивности:
вĕçтере пар — помчаться, побежать быстро
тăрăшарах пар — стараться больше
лашуна хăваларах пар — погоняй лошадь сильнее
ачи ӳсерех патăр-ха — пусть мальчик подрастет еще

пар

◊
алă пар — здороваться за руку, обмениваться рукопожатием
ăс пар — наставить на ум, дать совет
пурнăçа пар — отдать жизнь, погибнуть за что-л.
суда пар — отдать под суд, привлечь к судебной ответственности
тара пар — сдавать в аренду
тăн пар — проучить
хĕр качча пар — выдавать замуж
экзамен пар — сдать экзамен
яра пар! — давай действуй! валяй!
вăй патăр! — бог в помощь! (букв. пусть у вас умножатся силы!)
тем парсан та — ни за что, ни за какие блага
пирĕн парас-илес çук — нам нечего делить, между нами нет счетов

пăр

III.
то же, что пар IV.

чикĕ

◊
хăлха чикки — 1) висок 2) оплеуха
хăлха чикки пар — закатить пощечину, засветить оплеуху
хăлха чикки тăхăнтар — закатить пощечину, засветить оплеуху
ĕнсе чикки — подзатыльник
ĕнсе чикки пар — дать подзатыльник

вар

2.
смешивать, замешивать с чем-л.
кăвакалсене çăнăхпа çĕрулми варса пар — замесить уткам картофель с мукой

хӳре

◊
вут хӳре — зоол. горихвостка
катал хӳри — охвостье (остатки от веяния зерна)
сĕреке хӳри — мотня бредня
куç хӳрипе пăх — смотреть искоса
хӳререн пар — накрутить хвост кому-л.
хӳрере сĕтĕрĕнсе пыр — плестись в хвосте

хăлха

◊
хăлха пăявĕ — мед. свинка
хăлха çакки — серьги, сережки
хăлха курăкĕ — бот. одуванчик
хăлхана çĕрт — прожужжать (все) уши, надоесть одним и тем же разговором
хăлха йӳçет — уши вянут, неприятно слушать (брань, заведомую ложь)
хăлха йӳçрĕ — уши вянут, неприятно слушать (брань, заведомую ложь)
хăлха чикки пар — дать по уху, закатить оплеуху
сӳс хăлхи — диал. то же, что хухă

тӳрлен

6.
исправляться, избавляться от недостатков
тӳрленмен пуçтах — неисправимый озорник
тӳрленме сăмах пар — дать слово исправиться

теле-

телеавтоматика (телемеханика хатĕрĕсен системи)
телеавтоматический
телеавтоматика хатĕрĕсем телеавтоматические устройства

(телевидени ателйи) телеателье (телевизионное ателье)

(телевидени башни) телебашня
Останкинăри телебашня — Останкинская телебашня

телвидени
телевизионный
тĕслĕ телевидени — цветное телевидение
телевидени кăларăмĕ — телевизионный выпуск
телевидени программи — телевизионная программа
телевиденипе кăтарт — показать по телевидению
телевиденипе тухса кала — высту пить по телевидению

телекамера (телевидени камери) телекамера (телевизионная камера)

телекс (телефон линийĕсемпе хывакан телеграф çыхăнăве)
телексный
телекс çыхăнăвĕ телексная связь
телемачти (телевидени мачти) телемачта (телевизионная мачта)
телемачта йĕппи — шпиль телемачты


телевидени спектаклĕ — телеспектакль
телевидени приемникĕ — телеприемник
телестуди — телестудия
телеоператорĕ — телеоператор
телеобъективĕ — телеобъектив (инçетри япаласене ӳкермелли объектив)
телеобъективпа ӳкер — снимать телеобъективом
телепередачăсен программи — программа телепередач
телеуправлени — телеуправление (телемеханик хатĕрĕсемпе тытса, йĕркелесе пыни)
телеуправлениллĕ ракет — телеуправляемая ракета
телефикаци — телефикация (телевидение аталантарни)
республикăна телефикацисе çитерни — завершение телефикации республики
телефонограмма (телефонпа панă пĕлтерӳ, хыпар)
телефонограмма йышăн — принять телефонограмму
телефонограмма пар — передать телефонограмму
телефотографи —телефотография (телевиденипе йышйннă фотоӳкерчĕк)
телецентрĕ — телецентр (телевидени центрĕ)
телецентр туса ларт — построить телецентр

тапкă

пинок
тапкă пар — дать пинка

отчет

отчетный
командировка отчечĕ — отчет о командировке
çулталăкри отчет — годовой отчет
финанс отчечĕ — финансовый отчет
отчетпа суйлав пухăвĕ — отчетно-выборное собрание
отчет тапхăрĕ — отчетный период
отчет пар — давать отчет, отчитываться

реклама

рекламный
кино реклами — кинореклама
çутатакан реклама — световая реклама
хаçатăн реклама уйрăмĕ — рекламный раздел газеты
реклама пар — давать рекламу, рекламировать

взыскани

взыскание
çирĕп взыскани — строгое взыскание
взыскани пар — наложить взыскание
взыскани пăрахăçла — снять взыскание

наказани

наказание
пысăк наказани — тяжкое наказание
тивĕçлĕ наказани — заслуженное наказание
наказани пар — наказать

прокуратура

прокуратура
прокуратура органăсем — органы прокуратуры
прокуратура следователĕ — следователь прокуратуры
ĕçе прокуратурăна пар — передать дело в прокуратуру

воспитани

воспитательный
коммунизмла воспитани — коммунистическое воспитание
идейăлла воспитани — идейное воспитание
эстетикăлла воспитани — эстетическое воспитание
вĕрентӳпе воспитани ĕçĕ — учебно-воспитательная работа
воспитани пар — воспитывать

пар

IV. подр. —
о моментальном действии
çерçисем пар! вĕçсе саланчĕç — воробьи вмиг разлетелись
типĕ курăк пар! тивсе кайрĕ — сухая трава моментально вспыхнула

компенсаци

компенсационный
укçа-тенкĕ компенсацийĕ — денежная компенсация
компенсаци пар — компенсировать
усă курман отпускшăн компенсаци ил — получить компенсацию за неиспользованный отпуск

Чăвашла-вырăсла словарь (1919)

вакла

крошить
разменять
аш вакла — рубить мясо
укçа вакласа пар-ха — разменяйте деньги
ваклама йураман — неразменный
вакла, тура, тӳ, вĕтĕ ăвăрт — молоть

валеç

делить
валеçсе пар — раздать

виç

мерить, измерять
çĕр виçмелле — нужно мерить землю
виçсе пар — отмерить

вун

син.: вуннă
десять
вун пилĕк — пятнадцать
мана вун-вунпилĕк тенкĕ пар-ха — дай-ка мне рублей 10 или 15
вуннă пăт — берковец

ерех

син.: ерекĕ
водка
вино
ерех валли, ерехлĕх — на вино
ереххĕн пар — платить вином
вăл мана тĕрлĕ ерехсем ĕçтерчĕ — он напоил меня разными винами
ерех савăчĕ — графин

ил

брать, получать
çĕлĕкне пуçĕнчен илнĕ — снял шапку
сутса ил, сутăн ил — покупать
илсе кил — приносить
илсе пар — отдать
илсе пăрах — скидать
илсе пыр — носить, приносить
выльăхсем  илсе пыр — привести животных
илсе кай — уносить, уводить, увлекать
илсе тухса пăрах — выносить; увлекать
илсе ывăт — сбросить
илес тавара йӳн илме пар — при покупке товара дай купить дешево
парса ил — схватывать
татса ил — отделить
епир анана татса илтĕмĕр — мы отделили часть загона
шухăшласа илетĕп — надумывают, вздумаю
туртса ил — отнять
хирĕç тухса ил — встретить
илӳ — лихва

ирĕк

воля
свобода
власть
халĕ ĕнтĕ хамăн ирĕк — теперь уж моя воля
ирĕккĕн — вволю
унăн тырри-пулли ирĕккĕн пулнă — у него хлеба было вволю
ĕнтĕ ирĕке тухрăм, тет — ну , теперь я, говорит, вышел на свободу
пире вăл тĕттĕм ирĕкĕнчен кăларса илнĕ — он нас вызволил из-под власти тьмы
ху ирĕкӳпе — по своей воле
çӳлти ирĕке, çĕр çинчи ирĕке пурне те мана панă — мне дана всякая власть на небе и на земле
ирĕке кăлар — уволить, выпустить на свободу
ирĕке тух — выйти на волю, уволиться
ирĕк йар — позволять
ирĕк пар — дозволить
çын ирĕкенче тăр — зависить от человека
ирĕкӳне туса çитерме кайатăп — иду исполнять волю твою
ирĕклĕх – вольность, свобода
ирĕксĕрлĕ-мĕнле — как-нибудь насильственным образом

йанавар

син.: мĕскĕн (лаша)
слабая (лошадь)
йанаварне вăй-хăват пар — дай слабой лошади силу

йар

посылать, отпускать
çӳçе çӳçĕн йарса ил — вцепиться в волосы
йарса тыт — хватать (за что); схватить; сцапать
йарса тытăн — схватиться
ирттерсе йарсам — пронести
халап йар — начинать речь
çисе йар — съедать; съесть
çăтса йанă — проглотил
тăкса йар — вылить
ывăтнă йанă — швырнул
хушса йатăм — приказал
каласа йар — известить (на словах)
кăларса йар — выпустить
çырса йар — написать, послать (поклон)
йара пар — допустить, позволить

йаш

син.: йашă
молодой
атте мана йашша пар — батюшка, отдай меня за молодого
йашлан — молодеть

йумахла

син.: йумах пар
сказывать скаски

йур

III. син.: çăр
месить, квасить
йурса пар, пăтрат  — замесить
тинкĕле йур — замеси толокна

кайа

син.: кайалла
назад, обратно; кайран – после, напоследок, наконец; кай (кайарах) – назад, после, хуже, меньше, дешевле; кайри – задний; кайлă-майлă, калла-малла – взад и вперед; кайла кил – возвращаться; кайалла пар – возвратить, отдать назад; кайарах – после; спустя; кайарах ту – унижать, обижать; кайарах йул – сзади оставаться; пилĕк тенкĕрен кайа – дешевле чем за 5 рублей, дешевле 5 рублей.

80 стр.

кала

говорить
сказать
велеть
приказать
играть (на инструменте)
каласа йар — известить
каласа кăтарт — рассказать
каласа пар — высказать
купăс кала — играть на скрипке
кали-калами купăс — плохо играющая скрипка
шухăшланине кала — выражать
алăпа йе пит куçпа каласа пани — мимика

кăшт

син.: пăртак
немного, чуть-чуть
кăшт, пăртак пар-ха — позволь немного
епĕ кăшт, пăртак ăнларăм — я немного понял

кĕлт

чуть, едва
чуточку
кĕлт пар-ха — дай-ка чуточку
кĕлт анчах ӳкмерĕм — чуточку только не упал

мемме

(детское слово) пища; мемме ыйтать – просить поесть; мемме пар – дай поесть.

116 стр.

пар

давать
сулить
задать
пама пул — сулить
тарçуна памалла укçана катса памарăн-и? — не удерживал-ли платы у своего работника? памашкăн ыйтма та çук — у того, кто не дает, нечего и просить
хăй памана памасан та пырать — тому, кто сам не дает, можно и не дать
ĕç панă — задали работу
виçсе пар — отвесить
кайалла тавăрса пар — возвратить
качча пар — выдавать замуж
уйăрса пар — наделить
Петĕртен парса йанă — послал с Петром
суса пар — отсчитывать
парассăма парса пĕтертĕм — я оплатил свой долг
парăм — долг
парăма кĕр — в долг взять
парăмлă — должный; должник
парăн — подчиняться, повиноваться, сдаваться, уступать
çулталăк ытла парăнмасăр тăнă — не сдавались более года
тĕрлĕ йĕрĕхсене хисеплесе вĕсене парăнса пурăнаççĕ — почитают различных йĕрĕхов и весьма к ним привержены
ăна парăнтама çук — его не подчинить
парне – жертва; подарок

парне

дар, подарок
жертва
парне пар — дарить

пăртак

немного; кăшт, пăртак пар-ха – немного дай-ка; пăртаккăн – мало по малу.

130 стр.

пăс

пар.

130 стр.

пĕл

I.
знать, уметь, удостоверяться
смыслить  
сознавать
пĕлекен — умелый; мастер
пĕлесси мĕнĕ, пĕрластăк муталашкалатăп çкĕ — какое умение! заниаюсь немножко
кăшт пĕл — мараковать
кам пĕлен (пĕлекен) çын вулать — кто умеет, тот читает
анчах вĕсем пĕли-пĕлмискерсем — а только они, плохо умея делать
унăн пĕлмеçĕ курăнат ĕнтĕ — видно сразу, что он не знает
пĕлни куртăр, пĕлменни пуртăр... — вероятно, некоторые вещи мы знаем, а некоторые нет
пĕлментен ан ыйт — не спрашивай у того, кто не знает
пĕлмесĕр — невдогад
епир пĕлменнине мĕн пĕлетĕн — что ты знаешь такого, чего мы не знаем...
ху пĕлменскерне пар — отдай (мне) такое, что ты не знаешь (еще)
пĕлменни — неумение; невежество
пĕлми пул — обеспамятеть; отмалчиваться
пĕлмĕш пул — стать незнайкой
пĕлсе тунă — смастерил
пĕлме çук — неисповедимый, непознаваемы; непостижимый
пĕлме çук — неразбериха
пĕлсе çит — дознать, дознавать
малтан пĕлсе тăрать — знает наперед
пĕлсе çитмен — неопытный, недоум
пĕлĕш — знакомый
пĕлĕçĕ — ворожей; волхв
пĕлтер — давать знать, извещать, уведомлять; удостоверять; объявить
пĕлтермĕш — любопытный, навязчивый

пĕçер

печь, варить, жарить
кукăль пĕçер — испечь пирог
пĕçер (хăнтăла-таракана) — вываривать
паранка пĕçернине анчах çийеççĕ, пĕçермесĕр çимеççĕ — картофель едят только вареный, а невареный не едят
пĕçерт — ожечь
хĕртнĕ тимĕре алăпа йарса тытрăм та пĕçертсе пăрахрăм — я схватил (голою) рукою раскаленное железо, и ожег руку
пĕçерекен — жгучий
пĕçерсе пар — готовить
пиç – свариться, испечься

пу

II. син.: çĕр пăвĕ
испарение
пар

сăмах

слово
речь
слух
молва
слава
умĕн вуламалли сăмах — предисловие
сăмахран калас — к слову, к примеру сказать
сăмах тат — уговориться
сăмах çавăрăнăçĕпе — к слову
сăмах пар — обещать
сăмах пайĕ — слог
сăмах выльатакан — сплетник
ырă сăмах сарăнлă — слава распространилась
унăн мĕн пур сăмахĕ-йумахĕ те пăрусем, вăкарсем çинче анчах — у него все речи вращаются только около телят и быков
сăмах хуни — сделка
сăмах хуш — сказать, замолвить

сут

III.
суд
сута кай — ехать в суд
сута пар — подать в суд
сутлаш — судиться, сутяжничать
сутлашса çӳре — судиться, сутяжничать

çĕртме

пар (поле); çĕртме уйăх – июнь.

193 стр.

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

я

1. я (jа), вить.
- Хорачка. Яс, вить.

2. я (jа), что? ась?
- Шибач. К.-Кушки. Ваҫлей! пурттӑна пар-ха! — Я? — Пурттӑна пар, теҫҫӗ; клуххуй-им эс? Василий, дай-ка мне топор! — Что? — Дай, говорят тебе, топор; разве ты глухой?! N. Леш ҫинӗ (=ҫынӗ) кӑҫкӑрнӑ рака: рак, рак! ста-ке эсӗ? Леш, виҫ хут кӑҫкӑрсан тин: я? тенӗ. Тот человек кричал раку: «Рак, рак! где же ты?» Тот лишь после трех раз откликнулся: «Что?»
- Альш. Ку старикки ӑна хирӗҫ: я, мӗн тен? тет. Этот старик говорит ей: «Ась, что ты говоришь?"

3. я (jа), то же, что е, а если (вдруг).
- КАЯ. Ай ачам, ачам! мӗн инкек ҫакланчӗ-ши! (что за несчастие!). Я урсан, мӗн тусан (а если сбесится она), мӗн курас-ха?
- Завражн. Я корин! А если увидит! Я килин! А если придет!
- Якейк. Эп сан пата пырӑп ӗнт! — Я аҫу курсан? Я прийти-то приду к тебе!.. А если отец твой увидит?! (говорит парень девушке).
- Абыз. Я хырӑму выҫҫассӑн? А что, если проголодаешься?

4. я (jа), восклиц. при неожиданно обнаружившемся обстоятельстве.
- КС. Я, эсӗр пахчана кӗтӗр-и-ха! А, вы в сад залезли!

ыраш çĕртми

(с'ö˘_рт'_ми), пар (под рожь). Аттик. Чӳке пирĕн ăна ыраш çĕртми умĕн «Хурăн-вар» ятлă çырмара тăваççĕ.

сав

любить. Янтик. † Пурçăн явлăк пур, тетĕр, пĕртте çыхса тухмастăр; савап, савап — тиетĕр, кучченеç те памастăр. Алешк. † Ай-хай, савнă тусçăм, хура куçăм, илсен илмесен те савса тăр. Альш. † Пĕчĕкçĕ çырма, вак чуллăх, кĕпер ан хыв, ут сиктер. Савнипелен савманни сăмах ан хуш, куç сиктер. Ib. † Чипер ача, сар ача, савăп — кайăп мĕн тăвăн? Буин. † Икĕ савса сар хĕр эпĕ ӳстертĕм. Ст. Ганьк. † Сарă хĕрсене кам савĕ, савсан савĕ сар каччă (разве он, а то кроме него никто). С. Айб. † Пуян хĕрĕ савмалăх, ашшĕ ятне ямалăх. || Радоваться. Ст. Ганьк. † Хурама йывăç тăрринче сарă кайăк ларать сарăлса, савса (радостно) сарăлса ларнă чух çавра çил килчĕ — çавăрчĕ. ТХКА 60. Юр та карĕ, пăр ирĕлсе пĕтрĕ. Çанталăк ăшă, пит ăшă. Хĕвелĕ те хĕртсе, савса пăхать те. || Обрадовать. Ерк. 169. Халĕ ĕнтĕ ленкрĕн алла тĕппипе, тавăрттарăп — чуна савăп виллӳпе. Каласа пар: мĕншĕн килтĕн эс кунта? Мĕнле шухăш пăтрантарать пуçăнта? || Ласкать, миловать. Ашшĕ-амăшне. Вăл (она) ун çине пăхса ăна куçĕсемпе савса çеç ларнă. Учите детей. Ача мĕн те пулсан аван тусан, саврăн — çитрĕ. Сред. Юм. Пĕчик ачасĕне амăшĕ савать (йоратать). Юрк. † Сӳлĕ тусем çине улăхнă чух ука хӳрелĕ хĕрсем тĕл пулчĕç, аллисемпе йĕтĕн сараççĕ, куçĕсемпе пире саваççĕ. Альш. Çурăмĕнчен лăп-лăп савать (ласкает). Собр. † Мирун кинин ачине çын савайми тиеççĕ, эпир тытса саврăмăр. || Гладить ласково (напр., по головке, по спине). Изамб. Т. Каçантан саваççĕ (гладить по спине). Ib. Ача йытта каçанĕнчен саврĕ. N. † Пуç тăрринчен тăрлаççĕ, çурăмсенчен саваççĕ, аяксенчен тапаççĕ, ларми тăми тăваççĕ. Турх. † Икĕ çунатна ман умма хутласассăн, эпĕ сан тĕкне аллăмпа савăттăм. || Уважать. Якейк. Çак кил хуçи пит савмалла çын. Этого хозяина можно уважать.

савăнчăклă

радостный, радостно; приятный, приятно; весело. Микушк. † Савнă тус юрлани савăнчăклă. Якейк. Савăнчăклă порнмашкăн тор пиллесе пар. (Молитва нищего). N. Эсĕ пулсан, сăра ĕçни те савăнчăклă.

сакă

(сагы̆), нары, лавка. Ст. Чек., А. Турх. Т. VI, 38. Сакă тулли ывăл-хĕр пар. (Чуклеме кĕлли). С. Тим. Сакă тулли ача-пăчу пултăр. (Пожелание). См. сак урати.

салам калаттарни

(-νи^ы), назв. свадебного обряда. Орау. Кĕçĕн çынна паян салам калаттараççĕ. См. сăлам пар.

салам пар

приветствовать. Альш. Çул çинче ват çын мĕн тĕл пулсан, ăна куракана пĕрне салам парат, çăкăнат (присядает, делает реверанс). Ib. Салам парат, теççĕ çавна чăвашсем. Шел. 22. Кĕрсен, çĕлĕк силлесе кĕрӳ салам паратьчĕ. СПВВ. † Кĕрекере ларнă ватăсене салам парса тухам-и? ДФФ. Çамрăк хĕрарăмсем (кинĕсем) ваттисене (хуняшшĕпе хунямăшне) пуççапса салам паратьчĕç (в пер-вый день мункун'а). Туй. Татах салам парат кĕрт-сурта, хăрах урипе чăркуççине лара-лара виç хутчин. Пис. Çĕнĕ çын (молодушка) вĕсене салам парса ĕлкĕреймесен, тăкаççĕ те вĕсем. Юрк. Хăй (мăн-кĕрнӳкерĕ) малтан кĕрет те, хăтăшне-тăхлачăшне салам парат. Янш.-Норв. Туй халăхĕсене апат çитерсе пĕтерсен, çĕн-çынна (молодушку) салам пама илсе каяççĕ. Ăна акă мĕнле илсе каяççĕ: унта пуринчен ытла вĕт-шак питĕ нумай пухăнать: хĕрсем, арçын ачасем пухăнаççĕ. Пĕр хĕр çăл хĕрне кĕвентепе икĕ витре илсе анать. Унăн хыçĕнчен çĕн-çын та, тата ытти ача-пăчасем те анаççĕ. Çăл хĕрринче леш хĕр шыв ăсать те, çĕн-çынна çĕклеттерет. Вăт ĕнтĕ киле тавăрăннă чухне ачасем çĕн-çынна сырăнса илеççĕ те: салам пар та, салам пар! тесе кăшкăрса тăраççĕ; çĕн-çынна малалла ниепле те уттармаççĕ, çĕн-çын вара лăп-лăп лапчăнать. Çапла ăна ачасем пӳле-пӳле киле çитеччен виç-тăват хут лапчăнтараççĕ. Çавна салам пани теççĕ. См. Магн. М. 205. Орау. Туй пулсан тепĕр куннĕ упăшки хурăнташĕсене кĕçĕн-çын (молодушка) парне парать, çавна салам панă кун теççĕ. N. Салам панă кун („молодушка на другой день свадьбы у печки делает печке реверанс“).

салан

разбиться. Артюшк. Çĕлен ӳксе салайса каят та, вилет вара вăл. Яргуньк. Пурçăн тĕвви пулăттăмччĕ, хĕрсен хумĕн (= хĕвĕнчен) тухмăттăмччĕ, салтак пултăм — салантăм, куçран ӳкрĕм — çухалтăм. N. Ăна хĕçпе кассан, хĕç саланса каять. N. Çав чул çине ӳкекен саланса кайĕ. N. Халăх пички шыв турттарнă çĕртех ишĕлсе анчĕ, тĕнĕлĕ хуçăк, ураписем саланнă. Ст. Шаймурз. Старик кăмакана хума хушнă. Ача хунă. Унтан: илсе пар, ачам, тенĕ; вăл илсе панă, вара ачана вырттарса виççĕ кăна пенĕ, кашни пемессерен саланса кайнă. || Расходиться. N. Килĕсене саланаççĕ. Они расходятся по домам. N. Киле саланма вăхăт çитет. М. Сунч. Çак юрра юрласа пĕтерсессĕн, киле саланаççĕ вара. Ягутли. Хĕвел ансан тин саланса пĕтеççĕ (окончательно расходятся). Юрк. Пирвайхи çула пĕр пин нумĕрĕ салансан (разойдется) пит те аванччĕ. || Распускаться. || Разрываться (о снаряде). || Рассеиваться, разбрасываться. Орау. Вăсем саланса (или: саланса-туса) пурăнмаççĕ, пĕр çĕре пуçтарăнса пĕрле пурăнаççĕ, Они живут не разбросанно, а в куче. || Разбежаться (о глазах). Ашшĕ-амăшне. Куçĕсем саланса кайнă, алли хĕрĕ пуçĕ çинчен шуса анса хытса кайнă (у умершего). Б. Олг. Эх, япаласам лайăх лапкара пăхса, коç саланса карĕ, тет. Орау. Ман тĕр тунă чухне куç пĕтĕмпех саланса каять. Ib. Çуркунне тултан пӳрте кĕрсен вара, темме пĕтĕмпе куç-пуç саланса каять. Ст. Чек. Саланнă куç (ӳссĕр çыннăн). || Расползаться. N. Пыйтăсем пĕтĕм тумтир тăрăх саланаççĕ. Вши расползаются по всему платью. || Разлететься. Б. Хирлепы. Хурăн çинчи хур хурчки хурсам çине саланать. (Ястребов несколько, и они разлетаются по гусям). || Разноситься, износиться. Якейк. Çăпата пĕтĕмпех саланса карĕ (совсем не годится носить). Ib. † Порçăн тоттăр эпĕр полсаччĕ, хĕр пуçĕнче çӳресеччĕ, саланса ӳкессĕн туйăнсаччĕ, кăçалхи çолах саланса ӳкрĕ. || Раздеваться. Перев. || Разоряться. Собр. Кимĕ яракан хуçа та саланать, теççĕ. (Послов.). || Начинать болтать всякую чушь. Орау. Кăшт ĕçсен (или: пуçне пырсан), саланать вара ку старик: тем те калаçать, аван мар апла.

сап

рассеивать, разбрасывать, посыпать. Собр. † Тĕрлемес хапхинчен кĕнĕ чух пăхăр сапса кĕтĕмĕр. М. Тув. † Хура шăрçа ярăмне сапса яма пулмарĕ. Ала 55. Алăк урлă каçсанах, эпĕ унăн куçне çăнăх сапса тултартăм та, тухса тартăм. Изванк. Ăна киле юлса ана тăрăх уçăпа (= ывçăпа) тырă сапма пар, турă. („Тĕп саканче пăт чӳклени“). Ау 339. † Кăйăк-хурсем кайăççĕ карталанса, сап-сар сĕлĕ сапсан та чарăнас çук. Орау. Питрен хăйăрпа сапрĕ те, пĕтĕм куçа хăйăр тулчĕ. Янорс. Вара çуннă çĕртен пĕренисене пакурсемпе турта-турта антарса, аяккала сĕтĕрсе кайса, юрпа сапа-сапа сӳнтерчĕç. Завражн. Сапса янă, разметала (обезьяна горох). || Плескать, выливать. Коракыш. Куркари шыва çĕре сапса янă (она). N. Куркапа шыв сап (плескать из ковша). Юрк. Эсир хăвăр: вăл эрехне мĕн тăватăр? тесе ыйтатăр. Эпир ун пек начар эрехе юлашкине пуçтарнисене çапла сапса тăкатпăр. || Класть яички (о пчелиной матке). Вĕлле хурчĕ 3. Çăмарта сапма (тума) амăшĕ çуркунне хуртсем вĕçме пуçлачченех пуçлать те... || Метать икру (о рыбе). N. Пулă вăлчă сапать. Рыба мечет икру.

сапăн

(-бы̆н), рассыпаться, разбрызгаться. Яргуньк. Çĕрĕ кĕрпе пăрчи пулса, çĕре сапăнса пар, тет. N. Вăл хула тĕрлĕ çĕрте сапăнса пурăнакан чăвашсемшĕн çӳреме лайăх пулнă. || Захлебнуться, поперхнуться. Сред. Юм. Тем пôлчĕ мана, яшка сыпнă чôхне сапăнтăм-карăм та, ĕсĕрсе шалт хăшкăлтăм.

саппан

фартук, передник, запон (русск.). Якейк., Сохрон-й. Чертаг. Саппан, передник. Чаcти его на нижнем краю: хурта, кăвак чăнтăр, хĕрес кантри, симĕс куккăр. ЧП. Аппа, кăвак саппанна кӳртсе пар: Актай. † Умри саппан аккам пур, алăран курка ямарĕ, çавăнпа ĕссĕр пултăмăр. N. Саппан (саппун) харти, оборка на подоле и на плечах; саппан умĕ или саппан шӳлкеми, верхняя часть фартука; саппан çакки — мăйран çакмалли; саппан кантăри — пилĕк тĕлĕнчен сылтăм енчен çыхмалли.

сарăм

(сары̆м), посад снопов на току, настилки снопов для обмолота. А. Турх. Изамб. Т. Сарăмăн ик енне те, е икшер, е виçшер çапса тухсан, ăна тавăраççĕ. Изамб. Т. Унта сарăм сараççĕ. Н. Седяк. Сарăм — çапмашкăн сарнă кĕлтесем. Содр. Сарăм сарăпăр, турă, сарăм перекетне пар. (Моленье). Шурăм-п. Сарăм пуçне çитсессĕн, упăшкине çапла каларĕ. ЙФН. † Эпĕ çапас çапуççийĕ сарăм хĕрĕнче выртминччĕ, пĕри тытса çапинччĕ. (Солд. п.). Юрк. Сарăма сарнă кĕлтисем хытă сăптăрнăран (от ударов молотилыциков) ниçта кĕре пĕлмен. Сред. Юм. Итем варне çапма сарса пăрахнă кĕлтесĕне сарăм теççĕ. Ib. Пĕр сарăм çапса пĕтерсен, тепĕр сарăм сараççĕ. Хурамал. Авăн аштарнă чухне сарăм сараççĕ.

саркалан

(-га-), расстилаться, распуститься, распластаться. Пазух. Хуралă чĕрçитти пулăттăм, çаксан, саркаланса тăрăттăм. N. † Арман чулĕ çĕкличчен, сарă чечек пулас мĕн, саркаланса ларас мĕн. Сред. Юм. Мĕн, саркаланса ларса, ху çиç ик çын вырне йышăнса ларан эс. Янтик. N. Икĕ ача, сарă ура, саркаланса ут çулать. Юрк. † Пирĕн аттенĕн сарă чăххи кашни ирсерен саркаланат. N. † Каччă алли тивнĕ пулсан, авкаланĕ хура çĕлен пек, каччă алли тивмен пулсан, саркаланĕ сарă-кайăк пек. Ала 99°. † Хорăнкасси арăмсем саркаланса йорлаççĕ. Юрк. Саркаланса вĕсем юрлаççĕ (кукушки). Я. Турх. Кĕтне шывĕ ман умра саркаланайса юхать; кашлатакан хумăшра ярăнайса пул(ă) вылять. Якейк. † Тăхлач корки сар корка, саркаланса ĕçер-хе (свободно, как хочется нам). N. † Сар утçăм килет саркаланса. N. Арăмĕ: упăшкам суккăр, курмас ку, тесе, хăйĕн тусне чĕнсе килсе, тем пек саркалана пуçларĕ, тет (думая, что муж слеп и не видит). Янтик. Мĕн саркаланса çӳрен çак эс, саркаланчăк (непоседа)! Пӳрте тăвăрлатăн. || Важничать. ППТ. Тата хăшĕ калăм кунĕ типĕ пулсан, çарамас çӳренĕ чухне хĕрлĕ кĕпепе саркаланса çӳреме: хĕрлĕ кĕпе илсе пар, тесе, аптăратаççĕ (надоедают просьбами). ЧС. Ăшă пулсан, урамра саркаланса çӳреме тесе, хĕрлĕ кĕпесем, картуссем, шăлаварсем илтереççĕ. Юрк. Саркаланма сарă тăлăп, ăна атте туса паман, ăна упăшкам туса панă. Янбулат. † Саркаланма мĕн лайăх, сарă тăлăп пит лайăх. || Ст. Шаймурз. † Лутра-ях та хĕрсем, сарă хĕрсем, саркаланат савни умĕнче.

селĕп

картавый или вообще неправильно произносящий звуки речи. Ст. Чек. Селĕп, косноязычный (напр., вм. л произносит й). Череп. Селĕп, неправильно произносящий звуки (напр., вм. пар — пай). СПВВ. ИА. Селĕпрен кулаççĕ.

сенкер

(-н'_гэ_р), беда. Вишн. Сенкер (sсr. сенкери) ан пар. Не дай иссохнуть.

сехмет ту

дать назолу. N. Халь салам лайăх улах çĕрте курса калаçмарăм, улахра сехмет тусан пар хиле Кĕркури, тет пĕрмаях. Орау. Улах ларнă чухне яшăсам хĕрсемпе вылянине вĕт ачасем ан курчăр, тесе, сехмет туса кăларса яраççĕ. Сехмечĕ ак çапла пулать: чипер ларнă çĕрте кăраççина лап сӳнтереççĕ те, тĕттĕмре ачасене явнă пиçиххипе хĕнеме тытăнаççĕ. Лешсем ирĕксĕрех тухса пĕрхĕнеççĕ вара. Çавна сехмет теççĕ.

сывлăх-чĕрĕлĕх

здоровье, благополучие. Т. VI. 35. Çырлах, сывлăхне-черĕлĕхне пар, туррăм, çырлах. (Моленье в учӳк).

сырăн

обуваться. О сохр. здор. Вара сивĕ пулсан, тин лайăхрах тумланса, сырăнса çӳрес пулать. || Надевать, одевать, навертывать. КС. Ала 75. † Хир-хир урлă килтĕмĕр, çинçе сурпан сырнасшăн. Юрк. † Çĕнĕрен пĕтернĕ çĕнĕ сурпан, пар йинкене (жене „пичче“) сырăнма. Б. Олг. Арăм сорпан сырăнат. || Облеплять. КС. Паян урапана пит сырăнать (грязь липнет пластами). Çатра-М. † Тăвайкки çинчи тонкати сарă кăткăсам сырăннă; сара вăрăм хĕрсене сар ачисем сырăннă (облепили). Юрк. † Кĕреке тавра сырăнма хура шăна мар эпир. || Окружать, обступать. N. Вара ăна йĕри-тавра сырăнса илнĕ те, пуçĕнчен çапса çĕре ӳкернĕ. N. Питĕрĕнсе ларнă çуртсем тавра çарĕпе сырăнса ил. Янш.-Норв. Вăт ĕнтĕ киле тавăрăннă чухне ачасем çĕн-çынна çырăнса илеççĕ те: салам пар та салам пар, тесе, кăшкăрса тăраççĕ. Якейк. Мана йăтăсам сырăнса илчĕç, аран-аран пăшалпа хăваласа ятăм. || Приставать. Трхбл. Паян пăвансем лашана пит сырăнаççĕ. N. Тĕтĕм шăршипе ӳпресем, вăрăм-тунасем сырăнмаççĕ. || Прививаться. Пшкрт. Хорт сырăнат йӳç çомня. Якейк. Пыл хорчсем çăка çине сырăнса илнĕ.

сыха

(-hы̆), то же, что сых. N. Таса çыру вăл чун çими, чун илемлĕхĕ, чун сыххи! КС. Пит сыхă тăраççĕ вăсам. Здорово караулят (напр., огурцы). Кн. для чт. 80. Пĕр чухăн хуçа, çула каяс умĕн, хăйĕн тимĕр таварне пĕтĕмпех пуян хуçа патне сыхха леçсе панă (отнес на хранение). Вишн. 67. Çавăнпа пирĕн шăлсене, вĕсем ан ыратчăр тесе, пит сыхă усрас (беречь) пулать. N. Эпир хамăр куçа сыхланă пек, сыхă усра мана. N. Çăварăма сыхă тăрат (охраняй, остерегай), çăварăма хупса тăма чарулăх пар. Беседа. Вĕсен çывăрмасăр сыхă тăни те (настороже) урă ăйхăран сыхă мар. N. Пулла çур та, чĕрине, пĕверне, ватне кăларса илсе, вĕсене ыхă (укромное) çĕре хур, тенĕ. N. Сыхă кĕтсе тăр. Будь настороже, выжидай с осторожностью. СПВВ. Сыхă ячĕ, про запас. См. сых ятне.

сикколенчĕк

(-џ̌э̆_к), шаткий. N. Ав çав хуме çинчи сиккеленчĕк пăтине кăларса пар-ха мана.

сиктер

понуд. ф. от гл. сик. Кан. Этем тӳсмелле мар хаяр аслати пырса çапнă пек çапса, пире ура çине сиктерсе тăратрĕ (заставил нас вскочить на ноги). Орау. Ма ăна тапса сиктермеççĕ-ши? Почему его не вышибут отсюда (напр., с должности). Юрк. † Виççĕн виçĕ улмине татса илĕпĕр, пĕр çĕлĕк çине ярса сиктерĕпĕр, хăшăмăра тухĕ каймашкăн; аслă пăратăн шăпи сиксе тухрĕ. Ib. Çитмĕл пус тенке кам сиктерет? — Тури хуçа сиктерет. Тури хуçана кам сиктерет? — Çумĕнчи майри сиктерет. Çумĕнчи майрине кам сиктерет? — Пылпа кулаç сиктерет. || Двигать, шевелить. ЧП. Ак çак хĕрсем пит... куçне-пуçне сиктерет (глаза так и бегают). ЧП. Куçна ан сиктер. N. Пурнине те вырăнтан сиктереймен. Янтик. Качи-пӳрнене сиктерсенех вупăр каять, тет. Альш. Ку хĕр урине сиктерет те, пĕрчи хурчăка пулса, автана пырса вĕлернĕ. N. Юр çинче пĕр вырантан сиктермесĕр тавлăкшар тăратнă. || Качать (ребенка). Байгул. Тата пĕр маях пӳртре йăмăкăма сиктерсе ларма хушатьчĕç. || Вывихнуть. N. Пĕр хĕр çавăнта ӳксе аллине сыппине сиктернĕ (вывихнула). Якейк. Ах, ача, эпĕ паян тăпра нумай йăтса пилĕке сиктертĕм. || Пустить сильной струей. Çамр. Хр. Крантран тăрук шыв сиктерсе (пустив). || Пускать вскачь. С. Айб. † Укăлчаран тухрăм, ут сиктертĕм; çырла çеçки пуррине пĕлнĕ пулсан, кирлĕ марччĕ ут сиктерме. В. С. Разум. † Яш çын каять утпала, йăлтти-йăлтти сиктерсе. Ib. Пĕр çамрăк полковник нумай шухăшласа тăман, çăмăл ăслăскер, касаксем хыççăн сиктере панă. Ала 65. † Пĕчĕк çырма сулхăн шыв, ахаль ан каç — ут сиктер; Лашман ялин арăмсене сăмах ан пар (не позволяй рассуждать) — тап-сиктер. || Выпалить (из ружья). Изамб. Т. Унччен те пулмарĕ, ик-виç пăшалтан харăс (вдруг) сиктерчĕçĕ (печĕçĕ). || Пропустить (время). КС. Çак йывăçăн улми çул сиктерсе пулать (через год, т. е. раз в два года). N. Пĕр кун сиктермесĕр, не пропуская ни одного дня. N. Кун сиктерсе, е икĕ кун сиктерсе шăнтать пулсан (лихорадка), выльăх лекĕрне кăтартас пулать (лошадь). ТТМ. Çавăн пек ачасене ашшĕ-амăшсем школа каймасăр кун сиктерсе хăварнăшăн пĕре те хăтăрмаççĕ. N. Кашнă кун ирхине те, каçхине те пĕр сиктермесĕр пирĕн пата пыратчĕ. N. Эрне сиктерсе тăваççĕ çавна. Аттик. Çав кӳлле пĕр-пĕр çул памасăр (жертву) сиктерсе хăварсассăн, çăмăр кăлармасăр çĕре типĕтсе хăртса ярăть. || Пропускать. N. Пĕр сăмах сиктерсе хăвармасăр вуласа кăтартнă. || Обойти, пропустить, миновать. Юрк. Унта юнашар ларакан кӳрши юлташне, хăнине, эрех ĕçмен çынна ĕçтермесĕр сиктерсе хăварнă пек, ялан ĕçтермесĕр сиктерсе хăвараççĕ (минуют, обносят при угощении). || Переносить (здание на другое место) || Перевести (с одного места на другое). Сенчук. Атте мана каларĕ: ачам, лашăсене кайса сиктер-ха, терĕ. Ib. Унтан ытти лашасене те сиктертĕм. || Встряхивать, перетряхивать (солому). Якейк. Авăн аштарнă чохне олăм сиктереççĕ (перетряхивают вилами яровую солому). Изамб. Т. Вара кĕреплепе çиелтен хăпарнă улăмне сиктерсе илме пуçлаççĕ (встряхивают и убирают). Ib. Улăма улăм сеникĕпе сиктереççĕ (перетряхивают). || Тревожить. Ск. и пред. 16. Эсир унта кулянни, пирĕн чуна сиктерет (тревожит). || Подозревать (в чем). Сред. Юм. Ăна вăрăпа сиктереççĕ (подозревают в воровстве). || Случать. N. Кĕсрене сиктер. || Ходить (в игре в шашки). Янш. Норв.

сип

польза. Бугульм. Сип, полезное для здоровья. Чебокс. Сиппи, сиплĕ = перекет — перехет — юрлăхлă, чтобы надолго хватало. N. Имçамăн сиппи пĕртте çук (пользы нет). Четыре пути. Çын япали сиппе пымасть, теççĕ ваттисем. N. Ӳте те сиппине палăртса парать. Сред. Юм. Халь пôшали пар, çапах сипе те кĕмес ô. Теперь хоть дай, все равно в счет не пойдет. N. Унăн ним сиппи те çук (нет от этого лекарства пользы). СПВВ. Х. Сип — эмел. О сохр. здор. Малтанах сип пулмасан та (если не будет легче), час турленмест тесе, лекĕрсем патне çӳреме пăрахас пулмасть. СПВВ. Им пултăр, сип пултăр. Сред. Юм. Сип пôлтăр! (Ĕлĕк ват çынсĕм чӳк тунă чôхне калакан сăмах). Етрух. Юрать, юрать, ăçтан та пулин сиппи килĕ-и?

сиплĕхлĕ

полезный, приносящий пользу; целебный. N. Пуриншĕн те пур япала сиплĕхлĕ мар. Аттик. Чăвашсем çимĕк кунĕ татнă кирик мĕнле курăк та темле сурана та сиплĕхлĕ, теççĕ. Н. Шинкусы. Чипер, тӳлек, сиплĕхлĕ çумăр пар... (Из моленья). Шибач. Кăшман шу сиплĕхлĕ (полезна). КАЯ. Турăран этем ывăл-хĕр сиплĕхлĕ, тьфу! (сурать. Из наговора против укуса бешеной собаки). Хорачка. Вот мана çан чона ырă япала парса сиплĕх турă (в области лечения).

сипетлĕ

полезный. М. Сунч. Акнă тырă-пулла алла илме пар; вĕсен çине ăшă сипетлĕ çăмăр пар. (Из моленья). Менча Ч. Ăшă çăмрăна парăсăнччĕ, тет, сипетлĕ сывлăмна та пулин ӳкерĕсĕнччĕ, тет. Ст. Ганьк. Турă хушнипе вĕрнĕ чĕлхем сипетлĕ пултăр, турăран ырăлăх, этемрен сипетлĕх. (Из наговора), Ib. Сипетлĕ пултăр (или: сиплĕ пултăр, усăллă пултăр). СПВВ. ЕХ. Пĕри-пĕри чирлесен, ăна килĕшекен име сипетлĕ теççĕ. || Толк. Тюрл. Сипечĕ çок.

сир

(_си_р), снимать; раздвигать. КС. Вăл капан çинчи улăма ма сирсе пăраххăрăр (сбросили, раздвинули). N. Кĕлет тӳпине сирчĕç те, мана вĕренпе çыхса кĕлете антарса ячĕç. Орау. Тимĕрпе витнĕ кĕлет çине çав кĕркуннехи çил пĕр енне пĕтĕмпех сирсе тавăрса пăрахрĕ, çапах та тимĕрĕ пăсăлман, хут пек анчах хутланса ӳкнĕ (согнулось, упало). Чуратч. Б. Ку упăтесем пӳрт маччине сиреç те, Яхуте çине пысăк арман чулĕ яраççĕ. Пир. Ял. Хресчен пӳрт лартас пулсан, аялти çеремне сирмесĕрех лартать. N. Вара пырăп та, ури вĕçĕнчи тумтирне сирсе выртăп. N. † Хăнтăр пур иккенне пĕлнĕ пулсан, пăрĕсене сирсе ĕçес мĕн. N. Мăйракипе сирсен (вар. шăйăрсан) — çул тăват, чĕрнипе пуссан — йĕр тăват. Шибач. Сир, раздвигать (хлеб на полу). Пшкрт. Йӳçсене сирсе токрăм. Сунч. Вĕлтĕрен тăрри сирекен. Изамб. Т. † Вăрман хĕрри тĕтрелĕ, тĕтрисене сирме çил пур. Туй. Вăл ултă уралă сĕтел çинче, пĕр пуçĕнче сирсе сирĕлми сим-пыл ларать. (Сирсе сирĕлми кăпăклă сăра, пенистое пиво). Нюш-к. Ывăсне сиртĕм те, алла хурана чиксе ятăм, тет. N. † Сирĕн кĕрекĕрсем çинче мĕн вылят? Сирсе сирĕлми пыл вылят. К.-Кушки. Чӳрече чаршавĕсене сир. Раззанавесь окно. || Отстранить. N. Халăха тупăкран кăшт сиресшĕн патша халăх хушшине ылттăнпа кĕмĕл пăрахма хушнă. Капк. Ах тур, усалла сир! тенĕ Якку шикленсе. N. Турă кăна сиртĕр ĕнтĕ ӳлĕмрен усал курма. (Из моленья). N. Турă, усалла сирех! Не дай бог! Т. VI. 35. Эсĕ хирти тырă-пулла сыхласă сир, çумăр вăхăтĕнче çумăр пар, сывлăм вăхăтĕнче сывлăм пар, çырлах. (Учук). || В перен. смысле. Чăв. й. пур, 9. Тепле айăплă çынна та, унăн айăпне сирме хĕтленнĕ. N. Кĕрӳшĕ салтака каймалла пек пулсан та, ун çинчен сирет (говорит, что не ему итти). N. Йĕркесĕр ĕçĕмсене ман çинчен сирсе ил.

сун

сон, желать. Бгтр. † Ах, пус-килсем (кӳршĕсем), ял-йышăсем, усал сунса ан ярăр. (Солд. п.). N. Вĕсем мана канлĕх суннă пек калаçаççĕ. Ала 91. Эй ачамсем, ахаль каламан: ама-çори амăшĕ, тесе: мана ырă сунан çавă пурăнăçа ан куртăр. Юрк. Çав вăхăтра çынсем пурте çапла савăнса темĕн тĕрлĕ ырăлăх суннине курсан: мана капла пĕлекен çынна ырă сунманни лайăх мар, эпĕ те ăна çынсем умĕнче ырă сунам халĕ, тесе шухăшлать. Ib. Пурте хăна (тебе) усал сунĕçĕ (будут проклинать). Ал. цв. 29. Çилĕллĕ аппăшĕсем, тĕрĕс ĕçлесе тăракан тарçисем, аслă улпутсем, салтак пуçлăхĕсем — пурте каччăпа хĕре ырăлăх-сывлăх суннă. Т. VII. Эпĕ сана уншăн тем пек ырă сунăп (несказанно буду благодарить). Б. Олг. Похăнчĕ хăна, пӳрт толли; сонни (-ννи^ы) килчĕ пор хăна та (приехали желанные гости). Изванк. Ыр тор ыр сунтăр. (Начало моленья). В. Олг. Лаша лайăх — ларакан çок; пĕренĕк нумай — çиехен (= çиекен) çок, çиехен пор та — сонни çок; сонни (желанная) пор та — варли (-λи^ы) çок; варли пор та, конта килме вăтанат. Утăм. Тĕл пулмарăм сунан ĕмĕте. N. Çынна хаяр сун, желать другому зла. || Питать добрые чувства, любить. N. Халĕ ĕнтĕ вĕсем Якура хирĕç нимĕн те кăшкăрмаççĕ, анчах хĕрарăмсем сунмаççĕ. Б. Олг. Сăпаççипах аттине пере(= пире) сонса чĕннĕшĕн. Ib. Кам хорат виçĕ пус, кам мĕн чолĕ сонса парат яшка çинĕшĕн. Ib. Киле кĕртĕм (зашел) эпĕ, хорăнташсам патне каясшăн, мана парне параччĕ: пир, сонаканĕ окçа парат, пор те парат, çип те параччĕ салтака кайнăшăн. В. Олг. Эс мана сонмарăн (не почтил; не пришел в гости, будучи зван). Шибач. Сонса пар (йоратса пар). Ib. Ыр сонса (йоратса) килтĕм. С. Айб. † Мана сунакан ыр çынсем, атте-анне килне пырса кур. || Надеяться, чаять, ожидать. N. † Куриччен, курассăн сунмарăм, курсан, калаçасса та пĕлмерĕм. Бюрг. † Сарă-сарă пăри кĕлти, саланмассăнах сунчĕçĕ, саланчĕ-ĕçке, саланчĕ; телĕйсĕр-телейсĕр пуçăма, камалсăр пулĕ, терĕçĕ, кайрăм-ĕçке, кайрăм куç курман çĕре. Толст. Эпĕ ăна вĕренессе те сунмастăм (не чаяла, что научусь). Собр. † Çуратаччĕн çуратассĕн сунмарăн. Кильд. † Çĕнĕ-ах та тир, сакăр тир: çĕлетиччен çĕлетессĕн сунмарăм (не чаял). Н. Лебеж. † Ай-хай атте чунăм, анне чунăм, тупиччен тупасса сунмарăм. N. Апла çырманнисене ӳлĕмрен укçа памасса сунать. Ал. цв. 22. Малалла санăн ман патăмра пурăнассу килмесен, эпĕ сана ирĕксĕр пурăнмалла, ĕмĕр сунмалла тăвасшăн мар. N. Ярах ĕнтĕ мана, халĕ те манăн аттемпе аннем мана курасса сунмаççĕ. ЧС. Чăвашăн пĕр-пĕр çын сымарлансан мĕн тусан, мĕн çине сунма пур вара: е керемет тытнă, е вилĕ вăрăннă пулĕ, тесе, юмăç тăрăх сĕтĕрĕнсе çӳресе супаççĕ, вара. Юрк. Эпĕ санран çыру мĕн илессе сунманччĕ: епле çырса яма асна илтĕн-ши, тĕлĕнетĕп. N. Чӳркӳ праçник кон сонса карăмăр.

супăнь

сопăнь (субы̆н, собы̆н, Пшкрт: соβы̆н'), мыло. Альш. Куç супăнĕ, туалетное мыло без бумаги; лайăххи йышши супăнь (в бумажке), Орау. Алла супăньпе вараларăм (у меня руки в мыле), хăвах илсе пар. Кильд. † Супăнь çутти питĕм пур, упăшкам куçĕ пĕр каймаçт. См. сойпăн, супăн.

суртар

(-дар), понуд. ф. сур, давать плевать. О сохр. здор. Вăл чирпе чирленĕ çынна ахаль çĕре суртарас пулмасть, пĕр-пĕр япала çине суртарса, кайран çунтарса ярас пулать. Туперккульос 20. Сывмар çынна нихçан та пули-пулми çĕре суртарас пулмасть. || Наговорить. N. Пиншак çине сортарса пар (наговори).

сурă

сорă, не вполне выясн. сл. Одни понимают в значении „сила“, другие — в значении „сердечная боль“. Рак. Чĕре сурилĕх пăртак хыпрăм. Ib. Чĕре сурилĕх пăртак çăкăр пар-ха. Ib. Чĕре сури турăм. (Чĕре сури, „сердечная боль“. Здесь понимается боль в желудке от голода. Чĕре сурилĕх — это столько пищи, чтобы устранить острое ощущение боли от голода. Этому выражению противополагается „чĕре сыппи“, „сердечная связь“, т. е. здесь разумеется устранение этого острого ошущения посредством приема минимальной дозы пищи). Сред. Юм. Чĕре сôрри туса пôрнать çанта (говорят про человека, живущего впроголодь). Трхбл. Чĕре сури (= вайĕ?) илтĕм. Чуточку успокоил голод, „заморил червяка“.

сурăх-ури

сорăх-ори, сурхури, сорхори (-h-), букв. — „овечья нога“. Зимний праздник молодежи, сопровождавшийся в недавнем прошлом гаданием, когда впотьмах в хлеве ловили руками за ногу овец. Прежде (по крайней мере в северной части Чувашии) он совершался в З-ю пятницу после Николина дня (6 дек. по ст. ст.), а позднее в одних местах сурхури стали называть ночь под рождество, в других — ночь под новый год, в третьих — ночь под крещенье. Помнили и старое время празднования сур-хури, т. е. З-ю пятницу после Николы. В общем, праздник этот по времени совпадал с русским рождеством и святками с их гаданиями и уже представлял смешение чувашского и русского праздников. На этом основании русский христианский праздник рождество (в чувашской переделке „раштав“) в некоторых местах чуваши назвали словом сурхури или сорхори (сорхори конĕ — 25 декабря по ст. ст.). Последнее название известно в северной части Чувашии, а слово раштав в этом значении там не употребительно. В южных частях, напротив, рождество почти исключительно обозначается словом раштав, а сурхури означает лишь гаданье под новый год (сурхури тытни). Изамб. Т. Хăшĕ-хăшĕ сурăх ури тытаççĕ. Картара, тĕттĕм çĕрте, шур сурăх тытсан, ул арăмĕ сарă пуласса пĕлтерет. Хĕрача тытать пулсан, упăшки сарă пулассине пĕлтерет. Камăн сурăхĕ хура, улă арăмĕ хура пулассине пĕлтерет. Суккăр, уксах сурăх лексен, арăме çуккăр, уксак пулассине пĕлтерет. Бисяр. Çĕнĕ-çул каç тĕттĕм çĕрте сурăх ури тытаççĕ: кама шурă сурăх лекнĕ, унăн арăмĕ шурă пулать, теççĕ, кама хура сурăх лекнĕ, унăн арăмĕ хура пулать, теççĕ. Шарбаш. Сурăх-урисем те, çăварнисем те лайăх иртертĕмĕр, N. Сорăх-орисĕр, раньше святок. Ала 30. Ачасен юри. Çиттĕр, çиттĕр сурăх-ори, сурăх-ори, сурăх-ори терĕмĕр, сорăх-ори çиттĕр, ай, курăнать, атьăр тухăр, ачасем, урам тăрăх кайăпăр, килĕрен киле çӳрĕпĕр, килĕрен кукăль чӳклĕпĕр; мучи пире кӳртетни. Кӳртмесессĕн, каятпăр; кӳртет, кӳртет, ан кайăр; кинемей, пире кукăль пар, паратни та памасни, кукăль парсан, каймаспăр; парать, парать, ан кайăр. Ib. 100. Сорăх-ори йорри. Сорăх-ори Кĕркори, Ваççа хĕрĕ Варвари, Тӳми çохи латтым çок, кĕтĕмĕр те тохрăмăр. Пĕри така, тепĕри пытяк, мекекек, мекекек! Шурăм-п. Сурăх-ури чухнехи вăйăсем. 1. Пуслăх тăратса йăвантараççĕ: арçын пулсан, пуслах йăваннă енчен хĕр илет; хĕр пулсан, çав енне качча каять. 2. Пуçа путалка тăхăнса уçă хапхаран тухаççĕ: ниçта лекмесĕр тухса кайсан, хусах — çак çулта авланать, хĕр — качча каят, тухаймасан — çук. З. Пӳрт умне кайса итлеççĕ. Укçа шутланнине, укçа сасси илтес пулсан, (пуян çĕртен илсе) пуян çĕре кайса, пуян пурăнмалла. 4. Ампар умне кайса итлеççĕ: тырă юхнине илтсен, пуян çĕре каятăн, кушак-кайăк кăштăртатнине илтсен, чухăн çĕре каятăн. 5. Йĕтем çине выртса итлеççĕ: пуртă сасси илтсен, тепĕр çĕн-çулччен вилетĕн. 6. Çăл кайса питреççĕ. Упăшка пулас ача çĕрле тĕлĕкре çăл уççи илме пырать. 7. Таса юр çине кайса выртса, хăйсен кӳлепине хăвараççĕ. Ирччен çавăнта тыр пĕрчи пырса выртас пулсассăн, аван çĕре кайса, пуян пурăнатăн, йытă пăх мĕн тупсан — вилетĕн. 8. Чăх тытаççĕ. Малтан урайне çатмапа шыв, çăкăр, тенкĕ, кăмрăк, кĕл хываççĕ. Вара, чăххисене ярсан, вĕсем мĕн сăхнине пăхаççĕ. Çăкăрпа тенкĕ (украшение из серебояных монет) сахсассăн, пуян çĕре каятăн, кĕлпе камрăк сăхсассан, чухăн çĕре каятăн. Шыв ĕçсессĕн, эрех ĕçекен çынна каятăн; чăхху, урай çине ярсан пăтратса вĕçсе çӳрес пулсассăн, упăшку вĕçкĕн (çăмăл çын) пулать, лăппăн çӳресен, йăваш, лайăх çын пулать. 9. Аслăк çинчен улăм тухса çыртаççĕ. Камăн тырă пĕрчиллĕ лекнĕ, çавă пуян çĕре каять, пушши лекнĕ пулсассăн, чухăн çĕре каятăн. 10. Чашăк çинчи шыв çине çурта ирĕлтерсе яраççĕ. Çурта тăмламĕ шыв çинче путса чашăк тĕпне тивес пулсассăн, качча каятăн; путмасассăн — каймастăн. Çурта тăмламĕ сивĕнсен, çӳле хăпарать. Вара, çак тирĕк тĕлĕнче тăрсассăн, пуян çĕре каятăн, кăмрăкпа кĕл тĕлĕнче тăрсассăн, чухăн çĕре каятăн. 11. Кĕнчелеççи çинчен сус туртса илсе, хуллен йăвалаççĕ те, çунтараççĕ. Кĕлĕ çӳлелле хăпарас пулсассăн, авланатăн, çӳле улăхмасан — авлаймастăн. Кĕл сарă пулсассăн, матку сарă пулать, кĕл хура пулсассăн, матку хура пулать. 12. Шăтăрнак шутлаççĕ. Пĕр хушăра мăшăр тухсассăн, ху та мăшăрланатăн, мăшăр тухмасан — авланаймастăн. 13. Улăм пĕрчисене çатма айне хурса нăриклеттереççĕ. Çав упăшка пулас ачан ятне каласа парать. Улăм пĕрчи миI ми! киI киI тет. Хĕрĕ: манăн упăшка пуласси Микит, тет. N. Хĕрсем сурхурине хăмла парсан: пирĕн те каяс, эпир те сурхурине хăмла панă, теççĕ. N. Эпĕ санăн çыруна илтĕм сорхори тепĕр конне, декабĕрĕн 26-мĕшĕнче. Чертаг. Сôрхори, сôрхори, пĕр вĕç вакра, пĕр вĕç картара. Тораево. Ме, ме, сурхури, çулталăкра пре (= пĕрре) килет, юрлăр, юрлăр, ачасем. Куклĕ парас сасси пур: парать-и, памасть-и? Парать, парать, ан кайăр. (Из „сурхури юрри“). Якейк. Сорхори чопнă чох ачасам кашнă çын панчех коккăль татăксем кăсия чикеççĕ. Каран çав коккăльсене сорăхсене параççĕ. Çапла тусан сорăхсам лайăх порнаççĕ, хонаççĕ, теççĕ. Бгтр. Сурхури ачисем — ребята, бегающие в этот праздник по домам. Пир. Ял. Улахра сурхури кукăли çинĕ чух чухăн ачисемпе пуян ачисем хушшинче тавлашу тухса каять. Абаш. Сорхори чох килтĕм. N. Сорхори кон килтĕм. Пришел (приехал) в день рождества. N. Сорхори витри — симĕс витри, симĕс витри коптăрт! тет, айта, тантăш, киле кас (= каяс). N. Тепĕр эрнерен сорхори салачĕ поçтаратпăр. Бгтр. Сурăх ури. Ӳте кĕнĕ кун (первый день мясоеда, т. е. день рождества) каçпа ачасем урама пуçтарăнса тăраççĕ. Вара такмакпа хутаç тупса тухаççĕ те, урамăн чăн хĕрĕнчи пӳртрен пуçласа, килрен киле кĕрсе çӳреççĕ. Çӳренĕ чух ĕлĕкрех: „сурăх ури, сурăхсам питек туччăр-и, арăмсам ача туччăр-и, хĕрсем хĕсĕр пулччăр-и!“ тесе кăшкăратьчĕç. Халĕ пирĕн апла кăшкăрма пăрахнă. Пӳрт-умне хăпарсан, унта сикеççĕ, тĕпĕртетеççĕ. Вара пӳрте кĕреççĕ те, тропарие кондак юрлаççĕ, ĕлĕкрех апла юрламасчĕç. [Здесь приведено описание сурхури до Октябрьской революции, в переходный период от язычества к христианству, когда старый народный обычай уже стал вытесняться и заменяться обычаем „славления христа“. Ред.]. Юрласа пĕтерсессĕн: „пăрçа çакăн çӳлĕш пултăр“, тесе, пăрçасене чăштăр-чаштăр çӳлелле сапаççĕ. Пӳртре кĕçĕн-çын пулсан, е хăна-хĕр пулсан, ăна та пăрçапа сапаççĕ. Вара: кĕрпе пур-и? çу пур-и? тăвар пур-и? тесе ыйтаççĕ. Вара вăсене пăрçа, кĕрпе, тăвар, тата хăшĕ çу параççĕ. Тухса кайнă чух сурăх-ури ачисем: „сак тулли ачи-пăчи, урай тулли питекки, пĕр вĕçĕ шывра, тепĕр вĕçĕ картара“, теççĕ. Пур çын патне те кĕрсе пĕтерсен, пĕр яракан çын патне килеççĕ те, пăрçапа пăтă пĕçерме тапратаççĕ. Кашни кĕтшер (понемногу) вутă йăтса килеççĕ, тата хăйне валли кашăк илсе килеççĕ. Апат пиçиччен ачасем темĕн тĕрлĕ те выльляççĕ, юрлаççĕ. Пиçсессĕн, çуллă туса çиеççĕ, вара киле тавăрăнаççĕ. Ĕлĕкрех, апат çисен, кĕлетке тума каятьчĕç: юр таса çĕре каятьчĕç те, унта месерле выртса, кĕлетке туса хăваратьчĕç. Тепĕр кунне ирех кайса пăхатьчĕç. Камăн кĕлеткине йытă е кĕрĕк мĕн (= кирек мĕн) таптана, вараланă пулсан, çавă вилет, тетчĕç. Халĕ пирĕн апла тума пăрахнă. Хурамал. Сурăх-урине çĕнĕ çулпа крещение хушшинче тăваççĕ. Хĕрсем нумайăн пухăнса салат пухса сăра тăваççĕ. Сăрана хатĕрлесен тепĕр кун ирхине икерчĕ хураççĕ те, каç икерчине пĕçереççĕ. Унта пасар çăнăхĕнчен (из крупчатки) вĕтĕ йăвасем пĕçереççĕ, вăл йăвасене чепчек теççĕ (тутарла). Каç пулсан ват çынсем пухăнаççĕ. Вăлсем укçа параççĕ те, вăсене хĕрсем сăра ĕçтереççĕ. Ваттисем кайсан, çамрăксем ĕçме тытăнаççĕ, купăс-кĕсле каласа ташлаççĕ, сăра ĕçеççĕ, çупа икерчĕ çиеççĕ, чепчек валеçсе параççĕ. Унтан хĕрсем каяççĕ сурăх-ури тытма. Сурăхсем хупнă витене кĕреççĕ те, камăн аллине мĕлле сурăх лекет, пĕрер сурăх тытса, мăйне паллă япала çыхса яраççĕ. Тепĕр кун кайса паллаççĕ: ватă сурăх лекни, ватă качча каять, теççĕ, çамрăк сурăх лекни çамрăк çынна каять, теççĕ. Унтан анкартине каяççĕ, капантан тырра шăлпа çыртса туртса илеççĕ те, пучахне йăваласа, тĕшшине суса пăхаççĕ: тĕшши ытă (нечет, непарно) тухсассăн, тепĕр çулччен качча каймасть, тĕшши тĕкел (чёт, парно) тухсан, качча каять, теççĕ. Унтан каяççĕ пуян çын çурчĕ патне, кĕлечĕ хыçне тăрса итлеççĕ: пуян пурăнас пулсан, укçа сасси илтĕнет, теççĕ; çавна: тăн итлерĕмĕр, теççĕ. См. Магн. М. 97.

суслан

назв. насекомого, род шмеля. Яжутк. Якейк. Суслан — мăн çын пуç порни пушшĕ, вĕçсе çӳрекен хорт. Икĕ тĕслĕ полать: хора, сарă. Çич çолхи суслан çич çолхи ачая сăхсан вĕлерет, теç. Ib. † Суслан пилĕк Мари пор, астарасси — астарчĕ, алă тенкĕ патăмăр, халь алăкне уçмасть; пар, пар, пар ули, алă пусна ан шелле. Ib. Суслан икĕ тĕслĕ: пĕри хора, тепри сарă; сарри пит хытă сăхать. Н. Карм. Суслан — сарă, вăрманта хăвăла пыллать, карас тăвать (побольше, чем сăпса; есть еще хура суслан). См. сăвăслан.

сутлăх

предназначенное, подлежащее продаже. Кан. Паранкă лартса, сутлăха хатĕрлесе шанма пулать. НТЧ. Сутлăх тавара хакне пар. (Из моленья у'>хĕрт сурт'у). || Ерк. 10. Ырлăхпа сутлăх хушшинче (в торговой обстановке).

çемçе суха

озимый сев. Изамб. Т. Çемçе суха — ыраш акни; хыт суха — пар.

Хыт-суха

пар. Изамб. Т. Унтан хыт-сухана каймалла пулат. Ib. Хыт-сухана Питровччен пĕр-икĕ эрне малтан тухнă. Ала 72°. † Эпир выляс-куласси хыт-сухаччен анчах вăл.

сӳреле

боронить. ЧС. Тете сухалат, эпĕ ун хыçĕнчен сӳрелесе пыратăп. Ходар. Акнă чухне çичĕ сӳрепе сӳрелеме пар. (Из моленья в „чӳклеме“).

сăмакун тăрупи

труба самогонного аппарата, через которую идет пар. К.-Кушки.

сăра чӳк

сăра чӳкĕ, назв. моленья с пивом. М. Васильев. Тюрл. Пирĕн ялта çăв-ерни умăн сăра чӳк тăваççĕ... Вăл чӳке вăлсем: турра паратпăр, тесе чӳклеççĕ. Вăлсем ăна ак çапла каласа чӳклеççĕ: кăçал кун чухлă пур, кĕнеççул кунтан та ытларах ту. Кăçал кун чухлă савăнатпăр, кĕнеççул кунтан ытларах савăнмалла ту и т. д. НТЧ. Чăвашсем хĕллехи ĕçке ĕçме пуçлаччен пĕр кун малтан яланах сăрисене чӳклесе хураççĕ. (На этом гулянье приносят в жертву по ковшу пива следующим личностям: 1) турра, 2) турă амăшне, З) Сĕвере выртакан ырра, 4) хĕвел ашшĕпе амăшне 5) çил ашшĕпе амăшне, 6) пылак парана, 7) пихампара, 8) хĕрлĕ çыра... Эсĕ хĕрлĕ çыра (назв. божества) пар...

сăрук

срок. Чуратч. Ц. Ваçкă: виçĕ кона сăрук пар, тесе каларĕ, тет. Ст. Шаймурз. Эпĕ сана аçу патне кайса килме виçĕ кун сăрук паратăп. || Условленное время. Б. Яуши. Çак ача хăй сăрукĕ çитиччен пит аван ĕçлесе пурăннă, тет.

сăрттар

то же, что сăрăхтар. Сред. Юм. Сăра сăрттарса тôхса пар-ха, пôр-и çавăнта?

сăтан

(-дан), стан. || Стойло. СПВВ. † Икĕ тур ут — пĕр пар ут, тапăçаççĕ сăтантан тухасшăн.

сĕвем

(сэ̆_вэ_м), нитка около метра в длину. Канаш. р. М. Васильев. Сĕвем — пĕр хăлаç çип. Чукалы. Сĕвем, четверть (шит). СТИК. Сĕвем, нитка длиной около двух локтей. Ib. Пар-ха мана пĕр сĕвем çип. (Не надо смешивать с „сум“). N. Сĕвемне çитерсен, çиппине шач! тутарса тӳлет. N. Тата вырăссем калаççĕ: халăхран пĕрер сĕвем çип — çарамас çынна пĕр кĕпе, теççĕ. Сред. Юм. Çиппе арланă чôхне сĕвемĕн-сĕвемĕн пĕтĕрсе арлаççĕ. Н. Седяк. Унтан вара пытарма пынă çынсене икшер-виçшер сĕвем çĕлен çип параççĕ. Ib. Сĕвем — пĕр çип. Чуратч. Ц. Вара патша çак чăваша пĕр сĕвем пурçăн çип пачĕ, тет. Бгтр. Вилнĕ çын çинче панă çипсенчен пурте тан пулсан, çын час вилет, тет, тан пулмасан час вилмест, тет. (Вилнĕ çынна пытарса тавăрăнсан, пӳртре пур çынсене пурне те виçшер сĕвем çип парса тухаççĕ. Етрух. Вара çăл кутне виçĕ сĕвем çĕлен çип вĕçĕмрен чăса-чăса пăрахаççĕ. ЧП. Сĕвем-сĕвем симĕс пурçăн. N. † Пурçăн сĕвем — вăрам сĕвем, пирĕн ĕмĕрсем пит кĕске. (Хĕр йĕрри). Юрк. Мăскал-мăскал сарă пурçăн, сĕвеме вăрăм килинччĕ.

сĕлт

махнуть. А. Турх. Никит. Атте куна илтсессĕн аллисене сĕлтрĕ те, çак маткана каларĕ. Альш. Курăнми-курăни (= курăни-курăнми) кайсассăн, ик аллăна сĕлт те савăнса юл. Ib. Аллипе сĕлтет, машет рукою от себя. Полтава. 113. Хуллен сĕлтсе аллипе (манием) çар халăхне сасартăк вырăс енне кăтартрĕ. N. Ăна аллипе сĕлте пуçланă, анчах Корней çавăрăнса тухса кайнă. Çĕнтерчĕ 22. Аллине сĕлтсе: е-е-е, чухăнсене пар тольккă! Ib. Ывăлне сĕлтсе. N. Пăхсан-пăхсан курăнмасан, ик аллупа сĕлте юл. Как люди лет. 114. Ун чухне тин хĕвел ăшшипе хĕрнĕ. Сывлăш аялтан çӳлелле вирхĕнсе тăрса кайăксене çунаттисене пĕр сĕлтмесĕр çӳлелле вĕçсе çĕкленме май туса парать. || Haec verbi forma cum verbo dandi coniuncta idem valet, quot vox Latina crissare.

сĕм

(сэ̆_м, сӧ̆_м), то же, что сĕвем. Регули 899. Пĕр сĕм çип пар. В. Олг. Сĕм, нитка длиною в маховую сажень. (Хорачка: çĕлен çип сӳм). Черт. Сĕм, длина нитки от „кăнчала“ (пряжи) до руки, держащей веретено. Яргуньк. Сĕвем, понашему сĕм, одна нить, входящая в состав çĕлен çип, приблизительнб в 1 — 1 ½ арш. Абыз. Сĕм ярать (при пряже). Якейк. Пĕр сĕм çĕлен çип. Ib. Сĕм аршăн ытларах та, аршăн тăршшĕ те, аршăнтан кĕскерех те полать. Собр. † Шарт çупат та, сĕм ярат, çиппи пулат ут хĕлĕх пек. ЙФН. † Пирĕн арăм çук-çук-çук, çук та пулин шур пӳртре, шарт çапать те, сĕм тувать. Çиппи пулать катан пирри, тĕрри пулать хот çырри.

сĕт

(_сэ̆_т, _сӧ̆_т), молоко. Изамб. Т. Пĕр-пĕр çыннăн ĕни пулмасан, ăна çынсем чӳлмекпе сĕт парса яраççĕ, ул вара чӳлмекне кӳнĕ чухне пĕр чĕлĕ çăкăр илсе килет. Ăна вара: ĕни сĕтлĕ пултăр, тесе, ĕнине çитерме каласа хăварат. ЧС. Вĕсене (погорельцев) халăх хура ĕне сĕчĕ ĕçтерме хушрĕç, мĕншĕн тесен чăвашсем: хура ĕне сĕчĕ чĕрене çунтармас, теççĕ. Слеп. Сĕт чакни, сĕт типни. Ib. Ĕнен сĕт типрĕ. Ск. и пред. чув. 52. Сĕтпе шыва кӳртнĕ пек, вĕсем таса çитĕннĕ. Орау. Пирĕн, пĕре ят пăсăлнăскер, сĕтпе шыва кĕрсен те тасалас çук. Ib. Сĕтĕнче çурри шыв. Молоко пополам с водою. Султангул. † Хура ĕне килет макăрса, сĕтне су та сахăр ту. Якейк. † Ай, аки, Мари пор, сĕтпе шăва кӳртнĕскер; ай, пичи Йăван пор, сар тоттăрпа тытнăскер. Альш. Хĕвел тухăç енче таçта пĕр çырма пур. Шывĕ — сĕт, тет. Выртса ĕçсессĕн, сĕт халлĕнех кĕрет, тет, çăвара. Илсе ăсса ĕçсессĕн, шыв пулат, тет. Регули 1116. Сĕт çи (сĕт çийĕ) шăннă. Вишн. 65. Сĕт ан йӳçтĕр тесе, сĕт тыткалакан савăтсене таса тытас пулать. Ib. 62. Сĕтпе пĕçернĕ маннă е хуратул пăтти. Çутт. 89. Çулталăк хушшинче ĕне миçе уйăх сĕтсĕр пурăнать? Буин. Сĕт анать. С. Алг. Сĕт çулĕпе кайса, çу çулĕпе килмелле пулинччĕ. Ала 63°. Вара вăсем юлашкинчен çак сăмахсене калаççĕ: сĕт çулпа тухса каймалла пултăр, çу çулпа кисе кĕмелле пултăр, теççĕ. Сред. Юм. Сĕтлĕ пăтă — сĕт ярса пĕçернĕ пăтă. Сборн. по мед. Ĕмкĕчĕ çине чăмлак, хырнă кишĕр, сĕт пăтти хурас пулмасть. Вомбу-к. Сĕтпе пашалу çăраççĕ. Ib. Сĕтпе çăмарта хăпартаççĕ. Ib. Сĕтпе чуста хораççĕ. Икково. Кошак сĕт вăрлать. Кошка тайком пьет молоко. Баран. 99. Лайăх пăхсан, ĕне сĕтне ытларах антарать. Шишкин. † Эпир ăма питĕ хитре, сĕтпе колач çинĕрен. N. † Аннен кăмаки шор кăмаки, сĕтпе-порпа шоратнă, килес килет, кас (= каяс) килмеçт. См. Магн. М. 189. Кан. Сĕт парĕ кансан çех, пăруланă ĕне сĕт çителĕклĕ антарать. N. † Ырă аттеçĕм, тетĕп, ырă аннеçĕм, икĕ кăкăру сĕтсене пахил ту. Хурамал. † Пĕчĕкçĕрен пысăк пултăмăр, атте-анне кăкри сĕчĕпе. N. Тин çуралнă ачасем пек пулса, чуна аванлантаракан таса сĕте юратăр. || Молокообразное содержимое в шелухе несозревшего зерна хлеба. Тюрл. Ыраш шăрка таксассăн сĕте ларать. Ходар. Сана мăн турă, мăн турă амăшĕ, пӳлĕхçи, пӳлĕхçи амăшĕ, çĕнĕ тырă-пулă сĕчĕпе пуççапатпăр, çăмăллăх пар. (Моленье). Сред. Юм. Ыраша сĕт кĕнĕ. (Ыраш шăркана ларса пĕтсен, пĕрчи пола пуçласан калаççĕ). || Фамильное прозвище. Якейк. Сĕт Ерхип.

сĕте

(_сэ̆_дэ), прибавить. Ст. Чек. Лашана сĕтесе пар. Прибавь лошади месива. Ск. и пред. чув. 76. Маттур пуса-каччисем вăйран тухса сикеççĕ. Вĕсен хыççăн хĕрĕсем такмакĕпе сĕтеççĕ.

свонок

звонок. Ирч-к. Свонок пар. Дай звонок.

çав

вон тот, вон этот (означает предмет более отдаленный). Панклеи. Карчăкки: тор! тор! çав йытта çапса пăрах-ха, старик! тет. Регули 745. Çавна исе пар. Ib. 639. Çав сохалсăр старик (çав старик сохалсăр) салтакра çӳресе. || Этот, тот (упомянутый раньше). Чаду-к. Вăл каланă: пирĕн апи çук, çавна (её) шыраса çӳретĕп, тенĕ. Шурăм-п. Михаля: çавна кайса илес-ха, тесе, чупса кайрĕ те... Альш. † Ватта-вĕтте мĕн илем, çамрăксене çав илем. Ib. Елшелин те, таçтан килет шывланса хай Чăнлă юппи, çав тăрат шывланса. Вишн. 71. Çавсем (эти названные предметы) пурте çĕреççĕ те, шыва каяççĕ, шыв вара çавăнта шăршлă пулать. Ib. 61. Çав çинин мĕн кирлинчен ытлашши çăва каять те, ун йышши çын мăнтăрланса каять вара. Изамб. Т. Тепĕр кунне ирхине: çав Михалян (у этого Михайлы) виç сурăхне илсе кайнă, тенине илтрĕмĕр. СТИК. Çавăн (у этого человека) хĕрне калаçаççĕ (= çавăн хĕрне килĕшмешкĕн калаçаççĕ). Юрк. Çав вăхăтра (в это время), мĕскерлескер-тĕр (какая-то личность), пĕр çын, алăка уçса, еррипе кăна кĕрет те. Орау. Çав вăхăтра çынсам ун патне мĕн пулнине пĕлме пырсан, аçа çапса та вĕлерчĕ, тет. N. Эпĕ калах çав лашана пăхатăп. Я опять ухаживаю за тою (же) лощадью. Т. VIII. Çав каçхине, в тот вечер (в упомянутый вечер). Байгул. † Хура вăрман хĕрри хурлăханлă: хура чĕкеç лармас — çав хуйхă (вот в чем горе). || Такой (ставится вместо пропущенного собственного имени). Артюшк. Çав, çав çĕрте вăкăр пур. В таком-то месте есть бык. N. Çав тытнă. Такой-то покойник поразил болезнью. || Иногда подчеркивает подлежащее. Ст. Ганьк. † Таппăна (ловушку) ăçта хуратăн? — Юман тăрне хуратăп.— Юман тăрăнче мĕн лекет? — Сарă-кайăк, çав лекет. || Соединяется с наречием авă. Юрк. Пĕр тăван та пĕр пулмаст, теççĕ чăвашсем, авă çав сăмахсем пирĕн тĕп-тĕрĕс ĕнтĕ. Ib. Пирĕн йăха, пирĕн киле ырă кин килсе кĕменччĕ... — Авă çав тĕрĕс иккен, тет хунямăшĕ. || Заключает в себе ссылку на прежнее, указывая на факт, который вытекает или является последствием предыдущего или следствием других наличных обстоятельств. По-русски здесь могут стоять разные обороты. Сĕт-к. Кĕрконне, çав Ваçок кайсан, Ольон пит коллянатьчĕ. (Здесь „çав“ не указ. местоимение). ППТ. Çыннисем те тата, пурте, чăнахах, чир-чăр тесе пуль çав, ăçта тĕл пулнă, унта çаптараççĕ (позволяют бить себя прутьями, во время „сĕрен“). || Иногда употребляется для большей яркости и картинности изложения. БАБ. Старик кăна: мĕн чухлĕ пулĕ ĕнтĕ санăн вăю? терĕ, тет. Ку калат, тет: нумаях мар: çак çĕр варрине пĕр ылттăн юпа лартсан, çав юпаран тытса çĕре çавăрса ярăп çав, терĕ, тет. Шурăм-п. Шалти пӳлĕмри чӳречесем çинче сарă, хĕрлĕ, кăвак чечексем пур çав. N. Тăнă та çак çын (встал), вăл тăриччен пӳрт пулса ларнă (построилась) çав, пăхмали те çук (очень хорошая)! ППТ. Вăсем çапла, çăмартана, тепĕр иккĕ-виçĕ çăмарта çиесчĕ тесе, хăвăрт хыпса яраççĕ, анчах урăх лекмес çав вара. См. еще прим. в Оп. иссл. чув. синт. II, 232. || Иногда выражает согласие (соотв. русск.: да, конечно, разумеется). СТИК. Çапла, пурăнма питĕ хĕн çав пирĕн пек çынсене (çав придает выражению оттенок соглашения и грусти). Изамб. Т. Энтри ухмахланнă темест-и? — Çапла, тет, çав. Усен ăрăвĕ çав. || Употребляется для выражения подтверждения слов собеседника. Юрк. Апла ĕнтĕ, пулĕ çав (ну да), теççĕ итлесе ларакансем. Альш. Карчăк калат: кай çав (ну да, ступай), аранчĕ (немного) сана та парĕç, тет. Сред. Юм. Çырмара çан чôл шыв йохнă çĕрте те пĕрмай çав шывва кĕрсе çӳрет. Шывпа йохса кайтăр çав (в конце повышение голоса). || Хотя, правда. Т. VII. Амăшĕсем: хĕрĕм, пурăнма аван-и? тесе ыйтаççĕ, тет. Хĕрĕ: аван та çав, эпĕ тăнă çĕре ялан кĕтӳ хăвалаççĕ, тесе калать, тет. Изамб. Т. Тепле унпа ĕмĕре ирттермелле.— Ирттерĕн çав! Не знаю, как с нею прожить век! — Ничего не поделаешь, проживешь! (т. е. таково положение вещей). || Изамб. Т. Эсир миçен çав? А вас сколько человек? А велика ли ваша семья? (Так спрашивает человек, уже знакомый с семьей). || Ставится в безразличных и неопределенных ответах. Трхбл. Аван çывăртăн-и? — Çывăрнă çав ĕнтĕ. N. Мĕшĕн сахал ĕçлерĕн? тет.— Ĕçĕ сахал мар та, çурмалла ĕçĕн çав ĕнтĕ вăл (условия работы исполу известны): çурри ăна, тет. || Уж. КС. Апат телĕшĕнчен ашшĕ хĕрĕ çав (уж). || Соотв. русск. частице же (произносится с оттенком раздражения). Йӳç. такăнт. 7. Пĕçер ху тата, пĕлен пулсан! Пулать çав арçын (бывают же такие мужики)!. || С вопр. част. „и“ соотв. русскому что ли это. N. Сирĕн ялсем-и? — Çук, чураппансем-и çав, кушкăсем-и... (Они) из вашей деревни? — Нет, не то черепановские („черепановские что ли это“), не то кошкинские... Альш. Çапла пулчĕ çав пирĕн ĕç! Вот такие-то у нас были дела... (Заключает рассказчик повесть о том, что с ним случилось). || Дело в том, что... (заключает в себе возражение или противоречие с предыдущим). N. Эсĕ мĕшĕн ăна театăра ертсе каймарăн? — Унăн укçа çукчĕ çав. N. Эпĕ ăна хамах кӳлсе парăттăм та, манăн алă ыратат çав. Основу çавăн см. особо.

çавăрăм

, çаврăм, круг, окружность. || Круглый. Б. Хирлепы. Апи ярса пасара, сарă вăрăм хĕр пăхмашкăн, вăр çаврăм куçлине (с совершенно круглыми глазами). || Перевал месива. Питушк. Пĕр çаврăм (пĕр хул-хушши) анчах пăтрат лашана. N. Кĕçĕр ута пĕр çаврăм йорса патăм. Орау. Лашасене пĕрер çаврăм (кучка сена) çавăрса пар-ха: апат çияччен çиччăр.

çавăрăнкала

(-га-), учащ. ф. от гл. çавăрăн. Ходар. Ачасем тата ун пек пысăк ĕçкĕсенче питех пӳртре тăмаççĕ, тулта выльăхсем патĕнче çавăрăнкаласа çӳресе ирттерсе яраççĕ. Янтик. Выртрăм-выртрăм çавăрнкаласа, çапах çывăраймарăм. Альш. Ку çаврăнкаласа (кружным путем) çитиччен, арăмĕ килне çитсе те ларат. Коракыш. Эсĕ сысна çурине илсе карап çине кĕр те, пăртак çаврăнкаласа çӳре, пăртак тăрсан, çавна пырса пар. Альш. Эй пĕчĕккĕ йыт çури! часрах çаврăнкала, кам çавăнта шаккат, уç-ха. ЧС. Çумкка шывра çаврăнкаласа çӳрерĕ-çӳрерĕ те; каяллах анса кайрĕ (т. е. повертелся, повертелся на воде и опять пошел ко дну). || Двигаться. О сохр. здор. Вĕсене (младенцам) çавăрăнкалама ирĕк пултăр.

çавăрса ил

окружить, захватить. N. † Анкартине çывăхарнă хĕрсене çавăрса илсе пулмарĕ. Баран. 54. Хыçалтан хир енчен икĕ тĕлтен поляксем çавăрса илнĕ (крепость). N. Ку вилнĕ çын каптăрт! кайса ӳкет, тет. Хай старик патшана çавăрса илет те, калат: мĕнле, патша, эсĕ капла салтак çапса вĕлеретĕн? тет. N. Ибрахим, майпа анса, лашана мăйран çавăрса илчĕ, тет. N. Хулана çавăрса ил. ЧII. Хапхăр умĕнче хурăнлăх, çавăрса илĕрсем кашăклăх. Альш. Ку ухмах пĕр суйламасăр-тумасăр пĕр пĕчĕккĕ шапине çавăрса илет те, çарăк çине лартса каят. N. Карл I малтанах халăха юри кăна ирĕк ыйтнă ирĕксене панă та, хăй халăх хушшинчи матур çынсене çавăрса илсе пĕтерме пуçланă. Кратк. расск. 28. Сасартăк вăйлă çавра-çил тухрĕ те, çурта çавăрса илсе çĕмĕрчĕ-пăрахрĕ. Кан. Ют качакана хӳререн çавăрса илнĕ. Ib. Елен инке çĕрне те çавăрса илесшĕнччĕ кăсем. Çутт. 154. Хăш чух çунакан туратсем хуçăлса анаççĕ, вут çулăмĕ вĕсене çавăрса илет те, тăçта çитех çӳлелле уткăнса каять. N. Ăна пур çĕртен те инкек-синкер çавăрса илĕ. Орау. Вăл кунти халăха хăй аллине çавăрса илесшĕн тăрăшнă. М.-Яуши. Çурлипе тырă çавăрса илсен (когда захватим хлеб серпом), перекетне пар. (Моленье). || Охватить глубоко, осмыслить, понять. N. Вăл хăçан-та-пулин пуç тавра виçсе çавăрса илсе шухăшланă-ши (подумал-ли хоть когда-нибудь более или менее основательно?). Баран. 59. Япалана вăл (он) час ăнласа, çавăрса илнĕ (соображал, понимал). || Схватить за (что). Ст. Чек. Çухинчен çавăрса илнĕ (или: тытнă), схватил за шиворот. Баран. 58. Карап хӳрине хăй çавăрса илнĕ. || Отрезать путь. Сред. Юм. Кĕтӳ тыр çине кайнă та, кĕтӳçсем арран çавăрса илчĕç (отрезали путь). || Собирать в одно место. Ст. Чек. Кĕтĕве çавăрса ил, собери стадо в одно место. Сред. Юм. Выльăхсем пĕтĕмпе тыр çине кĕрсе кайнă та, кĕтӳç арран çавăрса илчĕ. || Переносно — охватить, овладеть (напр., искусством пения). Турх. † Пĕр çавăрса илсе пĕр юрлăттăм, ăшăмра мĕн пуррине калăттăм.

çавăрса тыт

захватить, схватить крепко. Сенч. Мана çӳçрен çавăрса тытрĕ. N. Çуласа тăнă чухне кăна çавăрат-тытат, тет. Баран. 96. Вăл (ямщик) тĕпри лашана пуçĕнчен çавăрса тытнă, мĕн пур халне кăларса астуса анать. Богдашк. Тытат çӳçрен çавăрса пупа та: укçана пар, атту вĕлеретĕн! тет. Альш. Эпĕ хӳрине лайăх çавăртăм-тытрăм: нимĕнпе те ямастăп.

çавăрса хур

взвалить. М.-Чолл. Кашкăр сасартăк сиксе тухрĕ те, Елена Прекраснăя çурăм çине çавăрса хучĕ те, чул сапор урлă сикрĕ. Яргуньк. Çурăм çине çавăрса хутăм (шкуру волка). Сред. Юм. Çурăм çине çавăрса хор. Взвали на плечо. || Перевернуть. Сред. Юм. Çавăрса хор, переверни. || Побороть. Сред. Юм. Кĕрешнĕ чôхне çавăрса хор (побори). Пазух. Çавăрайса хунă, ай, çаврашка, кӳлсе тăратнă та пар лаша. Орау. Ĕнсерен парас (по затылку тебе дать), çавăрса та хураймасть (о музыканте). || Оплести (т. е. съесть). Орау. Пĕр куккăле çавăрса хутăм (оплел, т. е. съел). Сред. Юм. Эп пĕчченех ик чĕл çăкăра хам çавăрса хотăм. Я оплел (съел) два ломтя хлеба один. Капк. Инçе кайрĕç-и, сахал-и, пĕр йăран тĕми çине ларса кукăле çавăрса хучĕç. || Выпить (чарку, рюмку). КС. Пĕре çавăрса хур-ха, мĕн сĕнтерен? || Отпарировать удар (в разговоре). КС. Ăна хирĕç лайăх çавăрса хучĕ (ловко отпалил ему).

çаврашка

круглый. Г. А. Отрыв. Тăлăпăн та çухави (ворот) хальхи пак çаврашка пулман, тăваткал çухавиллă пулнă. || Круг, диск. В. Олг. Çаврашка, диск, круг (напр., у передка плетенки). КС. Хăш чухне уйăха пĕлт хупласан, уйăх хăй курăнмасан та, çаврашки курăнать. Ст. Чек. Уйăх çаврашки, диск луны. || Куча. Орау. Ачи пĕр çаврашка туса хунă (об испражнении ребенка). || Загороженная круглая площадь. Пазух. Çавăрайса хунă, ай, çаврашка, кӳлсе тăратнă та пар лаша. С. Айб. † Çавăрса та тунă çаврашка, кӳлсе те тăратнă пар лаша. Ст. Шаймурз. † Çавăрса хунă çаврашка, кӳлсеех те хунă павуска. Альш. † Алăкăрсен умĕнче çаврашка, çавăрсаях хунă павуска. || С круглым задком. Курм. † Çармăш çони çаврашка, пирĕн кот айне кĕрес çок.

çакăн

(с'агы̆н), висеть, повиснуть. Ау 9. Çитмĕл çичĕ çивтĕлĕ, тет, кашии çивтинчен пĕр хĕр çакăнса çӳрет, тет. N. Шу çинче йăвăçран çакăнса тăрать (на дереве). N. Йывăç çинче çакăнса тăнă. N. Ача йăвăç тăринче çакăнса тăрать ни анимаçть, ни кантрисене салтимаçть. Курм. Така турат çинчен мыракипа çакăнса тăрать. Дик. леб. 46. Елиса çыхса тунă кĕпе маччаран çакăнса тăнă. Кама З1. Верук (Иллене çакăнса). Çынсем мăшкăлаççĕ, мăшкăл, ял мăшкăлĕ. Ан пăрахсам мана, савнă Илле, ан ятла мана, эпĕ нимĕн те туман. Н. Карм. † Аннеçĕмех панă йĕтĕн кĕпи çакăна юлчĕ вăта каштара. Ала 56. Эпĕ хурама хăвăлне анса çакăнса тăтăм (висел там). N. Пирĕн кунта ахаль те чун вырăнта мар, кашнăй кунах вилĕм пуç çинче çакăнса тăрать, халĕ талса (= татăлса) анас пекех. || Быть на весу. N. Вăл çавăнтах, машинăна каялла чакмалли пар янă пулсан та, машинă йăнăш çула кĕрсе кайнă; малти вагонсен ураписем çакăнса тăнă. || Повеситься. В. Олг. Каран вăл хорăнтан çакăнса вилчĕ (повесился). N. Тата Макар пиче çакăнса вилчĕ. Атăл хĕрне кайса пиçикипе çакăннă, аттесем пĕр кон хорал тăчĕç. Ст. Чек. Вăрманта усал çакăннă пулĕ. || Приставать, привязаться. О сохр. здор. Çынна çав чир çакăнсан, если пристанет (привяжется) болезнь. Б. Яныши. Мĕнле пулăсем хӳререн нумайăн çакăнса тулнă. Ib. Пулăсем хăйсемех хӳрене çакăнса тулаççĕ. || Тормозить, тянуть назад своею тяжестью. Сред. Юм. Лаша çакăнать. (Говорят, если едущий верхом ведет другую лошадь и она отстает от первой). || Следовать. Альш. Çăмарта сутма каякан çăкăрне хӳне хурат та, вăрăсем каллах урапи хыçĕнченех çакăнса пыраççĕ, тет, юлмасăр. || Попадаться; встречаться. Якейк. Хайхискер тин çакăнчĕ (наконец, попался), нумай кушшуль тăкрĕ, текех ямăç ĕнтĕ (про вора). N. Çул çинче мĕн çакăннă хуласене, ялсене — пурне те тĕпĕ-йĕрĕпе тустарса пынă. || Относиться. Баран. 247. Çурçĕр енчен Пăрлă Океан патне пырса перĕнекен хăш-хăш çĕрсем анчах сивĕ енне çакăнаççĕ (относятся).

çап-çара

совершенно голый. N. Унăн пуçĕ çап-çара, вăл çӳçне хыртарса янă. N. Мана пĕр пилĕк тенкĕ пар-ха, ытла çап-çарах, ан пăрах. || Исключительно. Конст. чăв. Эпĕ вăсен умĕнче çап-çара чăвашла калаçрăм. N. Ют ялсене (о чужой деревне) ыйтсассăн, хăш пĕлейменнисене çап-çара суеçтертĕм. || Совсем. СПВВ. Х. Çап-çара ывăннă. N. Çап-çара начарланса карăм. Я совсем исхудал. || Все, целиком. N. Эпĕ тара пама çырса ятăм анисене, вăл хăй юмах(х)ипе: çап-çара акап, тет. N. Çап-çарах ан яр, тăварлă полĕ. Все не клади, пересолишь.

çатăрма

(с’ады̆рма), трещотка. Шибач. Хорачка. Вервĕ касма каймалла шăматкон, çатăрма ямтăлас. N. Хурамана çӳхе хăма тăваççĕ те, çатăрмине тăваççĕ. (Вирĕм). N. Турă, çĕр çине çăмăр пар, ак çак çатăрма епле çатăр(тата)ть. Пшкрт. Çĕтĕк çатăрма! (Так ругают крикунов). Хорачка. Çĕтĕк çатăрма арăм çĕтĕлсе çӳрет. || Назв. растения (род мха). Трхбл. Çатăрма — хыр айĕнчи кăвак мăк.

çеçке

(с’зс’_кэ), цветок растения. СПВВ. КЕ. Çырла авăрисен, çырла пуласси çурăлсан, шап-шар чечек пулат, çавна çеçке теççĕ. Орау. Çеçкене кайсан, çеçкере савăнтар (пчел). N. Сатра çеçкесем çурăлчĕç. N. Çеçке хĕрри тăрринче. Микушк. Йĕтĕн çеçки, цвет льна. Тиханьк. Йитĕн кăвак çеçкея ларчĕ (лен зацвел). См. омма çеçки. П. Федотов. Пирĕн çуни çунатлă, çунат айипе çил вĕрет çеçке пек хĕрсенĕн кăмăльшĕн. С И. Иванов. Ултă уралă хуртшăн турра кĕлтăватăп, çеçке вăхăтĕнче çеçкерен çеçке çӳремешкĕн лайăх кун-çул пар. Çутт. 144. Чечек çеçкисем юр пĕрчисем пек вĕлкĕшсе вĕçсе анчĕç. Чертаг. † Сарă çеçкене ларнă хăяр тытăнать... Якейк. Хăяр пирн сар çеçкея тахçанах ларса. Ib. Кăçал хăяр çеçки лайăх та, хăяр та нумай. Орау. Хăяр сар çеçкенĕ ларнă (= чечеке ларнă, зацвел). Ib. Хăяр çеçке çулчи сарăхнă (кушăрканă, стали шероховаты). ЧП. Аслă çулăн икĕ аякки сар çеçке. Кĕвĕсем. Çĕмĕрт çеçки хăвана явăнать. Ib. Çĕмĕрт çеçки çурăлать те, çĕмĕрт çеçки çурăлать, вăрман витĕр курăнать. Сала Ib. Ĕнтĕ çил çаврăнат, çил çаврăнат, çĕмĕрт çеçки çӳçене явăнат. Ала 105. Чĕн пушипа çĕре çапрăм, çĕр мана çеçке пачĕ, çеçкине вочаха хотăм: пот! терĕ, çат! терĕ. Абыз. Уй-уй урлă каçрăмăр, урпа çеçки çутипе. N. † Шап-шурă иккен çырла çеçкисем. Пазух. Çырла çеçке çурсассăн, килет парлак илемĕ. Альш. † Хĕрлĕ-хĕрлĕ пĕрлĕхен: çеçки витĕр курăнать. || Листья ягоды. N. † Çырли çĕре тивмерĕ, çеçки çĕре тивейчĕ. || Ботва, зелень корневых растений. Т. II. Загадки. Мучийĕ аялта, сухалĕ тулта. (Кăшман çеçки). В. Олг. Паранкă çеçки, побеги и ботва (то же и у огурцов). КС. Кишĕр çеçки, хăяр çеçки, улма çеçки (вся зелень картофеля). Çарăк çеçки, зелень репы. Ib. Çеçкене кайнă, (картофель) пошел в литвинью (отрицательное качество). Ib. Кăçал улман çеçки ытла вăйлă, çампа улми сахал. Сĕт-к. Омма çеçки, стебель картофеля с листьями. Завражн. Олма çеçки, росток, ростки картофеля. Абыз. † Пахчи-пахчи çĕр-улми, сысна çияс сасси пур, çийин-çийин çийи-ке, пире валли çеçки пур. Кан. Пĕр çеçкерен З—4 улма анчах тухать. Сятра: параҥгы̆ с’эс’_кэ jарза лардат (или: шы̆дат). N. Улма çеçки, литвинья. Н. Седяк. Çеçкесĕр çарăк, хӳресĕр карăк. (Арман чулĕ). || В перен. см. СПВВ. ЕС. Çеçке = пит илемлĕ, тăваткăл питлĕ-куçлă çын. N. Хывнă чухне акă çапла каласа хываççĕ: эй тăванăм, çеçкем, хăçан курăшăпăр, хăçан пĕрле палашăпăр, хăçан калаçăпăр. || Яз. имя женщ. Рысайк. || Фамильное прозвище мужч. Козыльяр.

çывăр

(с’ывы̆р), спать. Орау. Çĕрĕк час çывăрса карăн-и (скоро-ли уснул)? Час çывăртăн-и, скоро-ли лег и уснул вообще. Ib. Каç çăвăнса выртсан, эп лайăх çывраканччĕ (обыкновенно спал хорошо). Ib. Микулай çывăрма пĕлмеçт (очень работящ). Орау. Çывăрнă-çывăрман паян кунĕпе пуç ыратса çӳрет. Ib. Çывăрса пăх-ха унта, хăна йĕке-хӳресем çиса ярĕç. Попробуй-ка там поспать, там крысы съедят. Ib. Эп çывăрса кайман. Эп çывăрман-ха. Я еще не уснул. Ib. Эп çывăрмасп-ха. Я еще не сплю; я пока еще не буду спать. Ib. Çывăрасси те пулас çук та, çапах та, выртса пăхам-ха, çывăрса каяйăп-и. Ib. Ма çыврас мар? Укçашăн пурнап пулсан, çывăрматтăм. N. Нуммай çывăрман çын нуммай пурнать, тет (ватăлачченех пурăнать, тет, до преклонных лет). Кожар. Çывăртăр-и мĕн? Букв. 1908. Вара вăл выртнă та çывăрнă. Ib. Вăл хăва айне выртнă та çывăрах кайнă. N. † Хĕрне парса ятăн ĕнтĕ, канлĕ ыйăхна çывра пар. N. Эпĕ акă пĕр уйăха яхăн çывăраймастăп (страдаю бессонницей). N. Халь выртсан та çывăраймастăн (не уснешь; безлично). N. Ку нумай çывăрнипе ĕнине кĕтĕве яраймасăрах юлнă. N. Çывăрнă пулмалла, çыврать пулмалла. N. Çывăрса пыраççĕ. Едут и спят. ТХКА 52. Майпе кĕрĕр. Çывăраççĕ пирĕн, вăратас мар çемьене, атьăр. N. Хăш ыйăха çывраççĕ. Пир. Ял. Çывăрма пĕлмесĕрех тырăпа сутă тунă. В. С. Разум. КЧП. Эпĕ çывăрса ларан тăманана пăшалпа персе ӳкертĕм. Янш.-Норв. Хусантан çывăрса иртсе каяс марччĕ. Не проспать бы Казань (не проехать бы Казань). Ib. Çывăрса, Хусантан иртсе карăм. Ib. Хусантан çывăрса иртсе карăм. Ib. Çывăрса апатран юлас марччĕ. ТХКА 53. Çакăнта, урайне аçамсем сарса парам, çӳресе ĕшентĕр пуль, выртса çывăрăр. Тогаево. Лопасра пĕр çын та çывăрман, порте йомах итлесе, колса, ахăлтатса лараççĕ. Орау. Выртса çыврар-им? Ляжем что-ли? N. Тĕттĕм пулсан пурте выртса çывăрчĕç. N. Эсĕ çывăрмах выртнă-и? Ты лег уж совсем спать? N. Ыррăн çывăрса кормала мар. N. Эсĕ çывăрмалла выртнă-и? Ты уже совсем лег (спать)? || Ночевать. Шурăм п. Кĕнервăрри çыннисем çӳрекен çынсене çывăрма ярса, лашапа тавар турттаракансене кĕртсе чылай укçа тупкаланă. Ивановка. Акă çавăншĕн сана ӳлĕмрен никçан та çывăрмалла ямăпăр, тенĕ. N. Çывăрса кай. Останься ночевать. || Соncubare, coire, rebus venereis operari. || Онеметь (о членах). N. Ора çывăрчĕ. Нога онемела (пересидел или перележал ногу). Кан. ЬIраш амăшĕпе антрасан, тата час-часах ал-урасем çывăрса пĕлми пулаççĕ. || Сваливаться (о шерсти). Сред. Юм. Çăма лайăх миххе чышса хôрсан, кайран миххи çинче выртсан, çăм çыпăçса каять. Çавна: çывăрнă, теççĕ. || Запекаться (о крови). Орау. Сăмсаран юхса тухнă юн çывăрса ларнă. || В перен. смысле. N. Юрамасан юнăм çыврать-ĕçке. С. Айб. † Кĕçĕнтен хуйхăлă эп ӳсрĕм те, юн çывăрчĕ çамрăктан (= çамракран), ай, чĕрене (об отсутствии веселого настроения). См. çăвăр, çур.

çывăх

(с’ывы̆х), близко. ТММ. Хума инçе пулсассăн, илме çывăх, теççĕ. (Послов.). Альш. † Инçеех те çула çывăх турăмăр, хамăр тăвансене курасшăн. Юрк. Туй ĕçки пĕтсен, хамăра çывăхарах тăвансене пурне те пуççапса тухрăмăр. В. С. Разум. КЧП. Эсĕ ăна катаранах хăратма ан васка, çывăхарах пырсан хăрат. Ау 8°. Тепри каларĕ, тет: шывран кайсан çывăхтарах, шывран кайăр, тесе каларĕ, тет. N. Вутă çывăхарахран кăларма тăрăшăр. Постарайтесь, чтобы выдали вам дрова из бдижайшего деса. || Близость. N. Ку çывăха ан кил, сырнă урусене салтса пăрах. N. Килте ним тирпейĕ те çук, нивушлĕ (неужели) çавăнта çитсе ямаççĕ. Йăлăнарах пар-ха; çывăха çитсен, вăйнаран (= вăрçăран) та кисе карĕç. || В качестве послелога. Орау. Эпĕ уравăш çывăхне куçрăм. Виçĕ пус. 24. Атăл çывăхĕнчипе Атăл леш енчи вырăнсенче. К.-Кушки. Атăл çывăхнелле çите пуçласан, ман чунăм лаш кайрĕ. Ib. Атăл çывăхнелле пурăнакансем пулă тыткаласа пурăнаççĕ (между прочим, занимаются рыболовством). Бгтр. Çывăрас умĕн эпĕ лашасене вут çывăхнерех хуса килтĕм те, çывăрма выртрăм.

çырă

письмо, писание. КС. Çак хут çыррине вуласа пар-ха. Прочти-ка это написанное. Панклеи. Шорт çапать те сĕм тăвать, катам пирĕ пек пир тăвать, хот çыри пек тĕрĕ тăвать.

çырăва вĕрен

учиться грамоте. N. Пире çырăва вĕренме пар. Отдай нас учиться. Ib. Апла пулсан та (однако) школтан аван çырăва вĕренсе тухрĕç, тет. ЧС. Вунă çула çитсен, эпĕ çырăва вĕренме пуçларăм. Юрк. Вĕсем çтисем, камсем, çта çырăва вĕреннĕ, епле вырăнта пурăнаççĕ? Ib. Эпĕ Чĕмпĕрте çырăва вĕреннĕ вăхăтра пĕрре çапла аттепе киле таврăнатпăр. Иваново. Ачуна çырăва вĕренме яратна?

çырлаха пар

дать помилование. Менча Ч. Эй ырă турă, çырлаха пар, ырă чӳклемем! Сана çунатлă хурăмпа асăнатăп, витĕнетĕп, çырлаха пар, ырă чӳклемем! (Обряд чӳклеме). Ст. Чек. Çырлаха пар, ырă турă! (Моленье при пичке пуçлани). Çырлаха пар! (Ĕлĕк чӳк тунă чохне киреметсене çапла каласа кĕлтунă, тет).

çи

(с’и), верх, поверхность. ЧП. Çӳлĕ ту çийĕсем кăлканлă. Хурамал. † Аслă улăх çийĕ сарă хăмăшлăх, сарă хăмăшсем çийĕ сарă-кайăк. N. † Хапха юпи — хырă юпа, пĕр хĕвелсĕр йăлтăртатат; ют ялсенĕн ачисене курсан çийĕм чĕтĕрет. (Хĕр йĕрри). Юрк. † Кӳлмешкĕн пар ут пулинччĕ, çуни çийĕ виттк пулинччĕ. Г. А. Отрыв. † Çийĕм тулли кăвак сăхман, çурхи çăнтан тунăскер. Пазух. Леш айккинче выртать-çке пăлан пăруш, курмастăр-им, çийĕсем пасарнă. || Часто встреч. в сложении. ТХКА 55. Сирĕн ялсем вăрманран тӳрĕ вĕренесене, хурамасене, туйрасене касса, урапа çисем (= çийĕсем) тăваççĕ. || Одеяние, одежда. N. Чăн малтан пур çын та, пур халăх та, тутă пулма, çи питĕрме (тумланма), авантарах пӳртре пурăнма тарăшать. БАБ. Çи те пулмасан, пыр та пулмасан, çырлана анчах кайăттăм, тесе каларĕ, тет, ĕлĕк пĕри. (Поговорка). Пухтел. Çишĕн, ради одежды. Тим. † Йăмăк кĕпине тăхăнсан, кĕрӳ кăмăлĕ уçăлчĕ, хурри çийĕ шуралчĕ, çĕтĕк çийĕ питĕрĕнчĕ. Кĕвĕсем. Ĕнтĕ умăр çутă та, çийĕр хĕрлĕ, вăтанатăп куçăртан пăхмашкăн. || Часто употребляется в значенин послелога, переводимого по-русски предлогами на, над. N. Çия çĕнĕ кĕрĕк тăхăнсан. N. Кам пирĕн çира урипе çӳлелле. (Шăна). N. Çире пĕр типĕ вырăн та юлмарĕ. На нас не осталось сухого места. Альш. † Мăкăр-мăкăр çын сăмах, пирĕн çирĕн мар-ши çав. Шурăм-п. Хĕвел пăхать шăратса; çиран тар шăпăр-шăпăр юхать. Альш. Хăнасем килнĕ тумланса. Хĕп-хĕрлĕ те çап-çутă çире. N. Тахăнса яратпăр йĕпелех: çире типет. Н. Сунар. Ма çийăма шу сапрăн. КС. Сăхманна çийăнтан пăрахмасăр çӳретĕн. N. † Çийĕмĕрте шур кĕпе, арки вăр-вăр тăвать-çке. N. Çийĕнтен тар юхаччен ĕçлетĕн. Орау. Ман çия ан вырт эсĕ. N. Ман çира (надо мною) йĕкел ӳкрĕ. N. Пăшал етрисем (пули) хамăр çирен (над нами) уласа ирте-ирте каяççĕ. Регули 1119. Ман çиран мăн çын (ватă çын) каçса кайрĕ. Михайлов. † Урам хушшинчи ват çăки, пур ял кайĕк ун çинче, яла тухрăм — ман çире, пур усал сăмах ман çире, мана çиман çынĕ çук. Шорп-к. Малтан, тохсанах, çил те пирĕн çиялахчĕ (= çиеллехчĕ), кайран яла орлă çавăрнчĕ те, пирĕн паталла пыримарĕ. Янтик. Ун çийĕнче пур. Она беременна. Н. Сунар. Вăл çăла (источнику) каланă: лайăх юхса кай, санăн çина (= çине) çӳпĕ-çапă ан ӳктĕр, тенĕ, тет. Ст. Чек. Ылттăн кашта çийĕне (= çине) ылттăн арча илсе хур. Бес. чув. 9. Эсĕ, Микулай, ман çине питех ан çилен-ха; эпĕ ăна ахаль кăна. N. Çăварĕсене пĕлĕт çинех янă. N. Эсĕ ман çине ан кӳрен. N. Чыстă çĕнĕ атă çинех те подмётка çаптаратпăр. Рак. † Хура вăрман çине пас тытнă. Толст. Унччен те пулмасть, суккăрри йăран çине такăнса та ӳкрĕ, тет. Никит. Тĕттĕм ял çине хупласа илме пуçларĕ. Деревня стала покрываться мраком. Кан. Сунт. Пăкă çине çапнă тимĕр пăта та тухса ӳкет. М.-Чолл. Улăх ман çине (= çие). Влезь на меня. Пазух. Кирек сахăрна пар, ай, пылна пар, кил шухăшĕ ӳкрĕ пуç çине (я задумался о доме). N. Çӳлĕ тăв çине эпĕ хăпартăм, çăмăр шывĕ çине эп ярăнтăм. К.-Кушки. Унтан Манкăлтăкне михĕ çине вырттарнă та, Атăл хĕрне илсе кайнă. Альш. Тăранттас çине улăхса лартăмăр. Истор. Ачасем, яланах чăн малтан тăшмансем çине хăвăр кĕрĕр. Якейк. Эп сана алăк çине çыртарттарăп (дам писать). Кан. Кашни тавар çине хакне кăтартса хут çыпăçтарса хумалла. Сенг. Ана çине çитрĕмĕр те (пришли на загон), выра пуçларăмăр. N. Кайсан-кайсан, çитрĕç пĕр кĕпер çине (пришли на мост). Б. Яныши. Мана юман çине веххă тытса тăрма хушса хăварчĕç. Меня оставили на дубе, велев держать веху (вешку). Малды-Кукшум. Тарсассăн, вăрмана çитсен, вăсам пит лайăх курăк çине çитрĕç (пришли на место с очень хорошею травою), тет. N. Çаран çине (на луга) çитнĕ те, выртса çывăрнă. Чăв. й. пур. 20. Паттăр çине паттăр тата тупăнат. На богатыря найдется другой богатырь. Ск. и пред. чув. 14. Иртрĕç çимĕк вăййисем, тухрĕ халăх ут çине (на сенокос). Ib. 96. Сетнер амăш ахлатса сĕтел çине пуçтарчĕ. Кан. Хаçатсене улăмран тунă хут çине çапма пуçланă. Газеты стали печатать на бумаге из соломы. ТХКА 105. Шăла çыртса, мĕн пур вăйпа ывăтрăм пурта тикăр çине. Орау. Атăл çине ĕçлеме кайнă. N. Пĕрин çине (в одном письме) вунпилĕк пус укçа янă. Кан. Ĕлекçи çине кил-çурт куçараççĕ (переводят). Тораево. Тинĕс çине çитсен... Кан. Укçине тавар çине ярса пĕтернĕ. Деньги истратили на товар. Пазух. Уйрăлнă чух эпир те уйрăлтăмăр, кантăр çине ӳснĕ те пуса пек. Кан. Ункă шывĕ Çалав (= Çавал) шывĕ çине юхса тухать. Ib. Вакун çине кĕртнĕ чухне 9 лаша вырăнне 11 лаша пулать-тăрать. N. Каçа эпĕ ăна стаккана янă шыв çине ярап. Янтик. † Анне мана çуратрĕ, шур пӳспелен чӳркерĕ, сăпка çине вырттарчĕ. Ала 6. Апат çинă чух апат çине пĕр симĕс шăна пырса укрĕ, тет. Юрк. Кĕрпене сивĕ шыв çине ярса пĕçермеççĕ, тӳрех вĕресе тăракан шыв çине ярса пĕçереççĕ. М.-Чолл. Патшан пуçĕ мăй таран çĕр çине кĕрсе карĕ, тет. Альш. Иван çăпата кантри таран кĕмĕл йĕтем çине анса каят, тет. Скотолеч. 6. Пилĕк стаккан йӳçĕ кăвак çине пĕр стаккан тăвар ирĕлтерсе параççĕ (лошади). N. Пир хутаç çине чиксе çĕлесе яр. Зашей в холщевый мешок. Панклеи. Тоххĕр (= тухрĕ) те, кӳме çине ларса карĕ (солдат). Баран. 107. Ват ама (матка) çинех çамрăкки тухас пулсан, иккĕш çапăçа пуçлаççĕ. N. Такмак çине тултар. Микушк. † Пĕччен тăрна вĕçет улăхалла, хăва çине ӳкет (спускается в тальник) — кăшкăрать. Бгтр. Хĕвел тухса пĕлĕт çине (в облако) ларсан, çав кун çăмăр пулать, теççĕ. Кан. Бедуинсем çине (в бедуинов) тупăсемпе пенĕ. N. Усем çине пертермеççĕ. В них стрелять не позволяют. Сĕт-к. Ку çӳпçе пирн сонаска (салазки) çине вырнаçас çок (не уместится). Баран. 20. Пирĕн çие килсе кĕчĕç ушкăнпа. Ib. 36. Сиен çине сиен курса пынă. || Средн. Альш. † Тăхăр ял хĕрĕ пĕр çĕрте, тăхăр ял хĕрĕ çийĕнче пирĕн ял херĕ илемлĕ. || Относительно, о, об. Бур. † Пăшăл-пăшăл сăмахсем, пирĕн çире мар-ши çав. См. çинчен. || На средства (чьи). Якейк. Эп она хам çиран вĕрентрĕм. Я учил его на свой счет. Вăл она хăй çинчен вĕрентрĕ. Он учил его на свой счет. || Выражает повторение. Бес. чув. 6. Çапла унăн ялан ĕç çине ĕç тупăнса пымалла пулнă. Дик. леб. 48. Вăл усал сăмах çине усал сăмах, темĕн те пĕр каласа тăкнă. Кратк. расск. 19. Эсир мана апла хуйхă çине хуйхă (горе за горем) тăватăр-çке (причиняете), тенĕ. СТИК. Унта çынсем питĕ тачă ларса тухнă: ял çине ял, ял çине ял пырат. N. Хĕрарăмсем ватнă çине ватаççĕ. N. Халĕ пĕтĕмпе туй çине туй, пулать. Теперь все играют свадьбы: свадьба за свадьбой. || Выражает непосредственное следование во времени. N. Çав сăмахсем çине (лишь только были сказаны эти слова) тилĕ чупса çитнĕ. Кратк. расск. 27. Ку иккĕмĕш тарçи сăмахĕ çинех тата виççĕмĕш тарçи чупса та çитнĕ. N. Ача çине (на поминках по умершем ребенке) чăхă анчах пусаççĕ, е çăмарта кăна пĕçереççĕ. N. Вилсен, çын çине выльăх пуссан... N. Ĕç çине çитетпĕр. || В придачу к... N. Кĕсри çине 80 тенкĕ панă (придачи?). N. Эпĕ çине икĕ картăчкă илтĕм. Н. Сунар. Хуняшшĕ хĕр çине (в приданное за дочерью) нумай тавар панă. Торп-к. † Пичи мана йоратать, ола кĕсрине парас, тет, çине тьыха парас, тет. || Употребл. в чувашизмах. Чума. Унтан, тăватă кун çине кайсассăн (на четвертый день) вара ăна пăртак çăмăлтарах пулнă. N. Хăна хурлăх пулас çине вăтанăçлă ан пул. Не будь стыдливым во время... Ст. Чек. Аçу çурчĕ çын çине кĕрĕ. Дом твоего отца достанется чужим. Юрк. † Улма йывăç лартрăм çул çине, савнă тусăм юлчĕ çын çине. Ib. Кун чухлĕ ача-пăчасем çине (на такую уйму детей) епле çын сана качча пырас?! Никам та пырас çук-çке! N. Эсĕ этеме чунне çухатас çине пултарман, Эсĕ ăна хăвăн сăмаху тăрăх пурăнса ĕмĕрхи чĕрĕлĕхе кĕмешкĕн пултарнă. N. Кам выçă, вăл килĕнче çитĕр: айăпа кĕрес çине пуçтарăнмалла ан пултăр. N. Сире вăтантарас çине калатăп. N. Эпир пĕтес çине иккĕленекенсен хисепĕнчисем мар. Качал. Хĕре калать кучĕрĕ: манăн çине кала: çакă çăлчĕ, тесе. Кучер говорит девице: скажи на мени, что я тебя спас. ЧП. Сире савмас çине, те, килместĕн. N. Унăн ачи-пăчисем пĕтес çине анчах пулччăр. Яргуньк. Ваньккă çиттĕрĕ-кĕчĕ, тет, çаксем çине. Сред. Юм. Çын çине тохма вăтанать. Стыдится бывать в обществе людей. Яргуньк. Çав кукша карчăкăн упăшки, ула кайăка çапас тесе, карчăк пуçĕ çине çапрĕ, тет. N. Халăх çине тухма пултарать, хутсем çине алă пусма та пĕлет, тенĕ. N. Çитменни çине (вдобавок) куланайĕпе аптăраса çитрĕмĕр. Вомбу-к. Ăснă сăра çине, пиçнĕ яшка çине ĕçме-çиме аван полтăр. (Сăра ĕçме кайнă чохне çапла каласа яраççĕ). Бугульм. † Ял тавра тытнă укăлча ял çине хула пулинччĕ. Кан. Çавăнта вăл çĕре тавлашакан ялсем çине, çĕр çитменлĕхне шута илсе, ятак пуçне валеçмелле туса панă. Ib. Вăл вăрман виçĕ ял çинĕ юлчĕ. Этот лес остался во владении трех деревень. Ск. и пред. чув. 35. Сăмахĕ çине тăчĕ-тăчех (сдержал свое слово) çамрăкрах вăтам çынĕ. Альш. Хай каллах чăваш тумтирĕ çине тавăрăнар-ха. Опять вернемся к вопросу о чувашском костюме.

çинче

(с’ин’ζ’э, с’ин’џ̌э), вм. çийĕнче— в, на (чем), на поверхности (чего). Качал. Йăвам çинче çăмартам, çăмартам çинче чĕпĕм пур. Регули 1120. Çĕнĕ сăхман он çинче (на нем) паян. Ib. 1117. Йăвăç çинче ларать. Ib. 183. Вăл киле килнĕ çĕрте, çол çинче, окçа топрĕ. Самар. † Ула-чăпар кĕпесенĕн шурри çинче, камăн алли витĕр тухнă-ши, çинче (= çинçе), пĕрти, пилĕклĕ, хура куçлă, камăн арки çинче йăванса ӳснĕ-ши? N. Пăрусем сĕлĕ çинче çӳреççĕ. Орау. Масар çинче унта-кунта анчах пытарнă вилнĕ çын тăпри тĕмисем курнаççĕ. На кладбище видно несколько свежих могильных холмиков. Ib. Масар çинче юр айĕнчен хĕлле пытарнă вилнĕ çын тăпри куписем туха пуçларĕç. На кладбище показались из-под снега свежие могильные холмики. Ib. Атăл çинче кĕпер тунă çĕртре ĕçлеççĕ. Четырлы. † Лаша вăйĕ пӳлмере, кристянсем вăйĕ çĕр çинче. К.-Кушки. Кам унта сăмавар çинче курăнат? Кто это там на поверхности самовара (т. е. отражается) Ib. Кам унта ларат сăмавар çинче? Кто это там отражается на поверхности самовара. N. Вăл (он) хăй сăнин кĕлеткипе куç-кĕски çинче (в зеркале) пăхакан çын евĕрлĕ. Шинар-п. Пӳртĕнче тăта вĕсенĕн алăк панче пĕрене çинче пĕр шăтăк пулнă. О сохр. здор. Вĕсен ырашĕ çинче тата пукра та нумай пулать. Собр. Çĕр çинче çуралать, вăт çинче тĕне кĕрет, шыва курсаннах вилет. (Тăвар). Б. Ильгыши. Йăви çинче çăмарти пур, çăмарти çинче мĕн пур? — Çăмарти çинче чĕпĕ пур.— Чĕппи çинче мĕн пур? — Чĕппи çинче йăпах тьыха пур. Никит. † Виç ял çинче виç варличчĕ, илес тени пĕреччĕ. (Солд. п.). Собр. † Ушкăн-ушкăн тупăлха, ушкăнĕ çинче пĕри шупка. N. Çав хуранта пăта çара çу, сĕт çинче пĕçереççĕ, çăмарта та нуммай яраççĕ. Кан. Укçа шăпах тавар çинче тăрать. Все деньги в товаре. Ib. Ытти заметкусем çинче вак ĕçсем çинчен çырнă. ТХКА 71. Вакун çинчех, тырă илсе тавăрăннă чух, атте вилнĕ, тет. N. Хирте пулă çинче тулли пучахсем те, пушшисем те пур. N. Эс янă пиçмо çинче çирĕм пус окçа илтĕм. Орау. Такана çинче пăрçа кустăраççĕ, те пăрçа куккăли тăвасшăн, темскер. Н. Карм. † Уйрăлнă чух эпир уйрăлтăмăр, кантăр çинче ӳснĕ пуса пек. Юрк. Йĕс кĕлетре шăналăк, шăналăк çинче сарă хĕр. N. Ыраш çинче çӳпĕ нумай... N. Ыраш çинче пукра пур. Ядр. Виçĕ кун халсăр выртрăм та, тăват кун çинче (на четвертый день) чĕрĕлтĕм. N. Икĕ кон çинче. N. Кайран вара ăричаксемпеле çапса аран виçĕ кун çинче (на третий день) вĕлерчĕç, тет, çакна. (Из сказки). СВТ. Шатра таврашĕнчи ӳт тăхăр кун е вунă кун çинче (на 8-ой иди 10-ый день) пит хытă хĕрелме тытăнать. N. Икĕ витре ĕçсен, виçĕ витре çинче (когда выпьют 2 ведра и принимаются за третье). Кан. Малтан шыв çинче ишсе пырать. N. Çăвĕпе сирĕн е хĕвел çинче, е çумăр çинче, е сивĕ çинче çӳрес пулать. || Над. N. Хĕвел: эп ир тохрăм та, каçчен çĕр çинче çӳрерĕм, тет. N. Калакла çăмарта çинă чухне çăмартана чашăк çинче тытса çияççĕ. N. Шу çинче кайăксам вĕçсе çӳреççĕ. N. Сĕтел çинче шăнасам вĕçсе çӳреççĕ. Якейк. Алăк çинче хонар çакăнса тăрать. Над дверью висит фонарь. Сорм-Вар. Хура хĕр сасси ял çинче (раздается над деревней, или по деревне). Торп-к. Ывăлĕсем пырса пăхнă та, алăк çинче шĕшлĕ тăнине курсан, çĕн çĕре витрех тарнă, тет. || При, при наличии. Сала 275. Анне çинче пурăнтăм шурă сĕт çинчи хăйма пек. Али 70°. Патшапала çанат ячĕ çинче аттепеле анне ячĕ пур. N. Эпĕ сан çинче ырă куртăм, халĕ эпĕ кин аллине юлтăм — йĕп çине юлтăм. БАБ. Вилле пăрахса кӳрше кайса çывăраймастăн вĕт. Хăрасан та пулин ун çинче (при покойнике) иккĕшĕ çĕр каçнă, тет. Сред. Юм. Пит чирлĕ выртакан çын выртнă пӳртре хăй сӳнтермесĕр ларсан: çинче ларнă, теççĕ. Сунч. † Атте-анне çинче пурăннă чух тивлетлĕччĕ пирĕи пуçăмăр. Полтава 11. Хамăр пурнăç пур çинче усал çылăх пулас çук. N. Сарă лашам пор çинче, пока у меня есть Савраска. N. Хăвăнта хастарлăх пур çинче ан ӳркен. N. Çак тĕрлĕ пулман пулă çинче унтн çынсем ялан пулă кăна çиетчĕç. Хора-к. † Тунти пасар пор çинче хĕр пăхмасăр илес мар; çак ял хĕрĕ пор çинче пер (= эпир) те арăмсăр порнас çок. || Из. Собр. Шыва витре çинче ĕçсен, çылăх пулат, тет. || Из-за. Ала 16. Çавă хĕр çинче вăсен тавлашу пулнă. Тораево. Кайнă чух вăл виçĕ усал такмак çинче тавлашнине курнă. Ib. Эсĕ пире сут туса пар, эпир çак такмак çинче виçĕ çул тавлашатпăр. Синерь. Вăл вĕсене каланă: ма эсир вăрçатар? — Вăлсем каланă: курăнман калпакпа курăнман атă çинче, тенĕ. || Иногда употребляется при обозначении времени. N. Вилнĕ çыннăн ӳтне ир çинче (на утро) пытармалла пулсан... N. Ир çинче каллах иртерех тăраççĕ те, уя каяççĕ. N. Авăн çинче кайнă (во время молотьбы). N. Данил вилчĕ авăн çинче. Истор. Пĕрре Владимир çывăрнă чух Рогнеда ăна кăшт кăна çĕçĕпе чиксе вĕлереймен, лешĕ çинче (во-время) вăранса çĕççине туртса илсе ĕлкĕрнĕ. || Среди, в. Кан. Çирĕм пилĕк ача çинче начаррисем те пулнă. Ачач 65. Кантуртан килнĕ хута çав кунах халăх çинче вуласа кăтартнă. N. † Ялĕ-ялĕнче хĕрĕсем каччă çинче палăрмасть; хамăр ялсан хĕрĕсем укçа çинче палăрмасть. Ау 269. † Тăват пилĕк пăрат (брат) çинче эпĕ кăна ытлашши. N. † Ах аттеçĕм, аттеçĕм, пилĕк чуну çинче эпĕ пултăм ытлашши. Турх. † Нумай ача çинче, ах, ӳсрĕмĕр, анчах пире ырă кун пулмарĕ. N. Ертел çинче пурте пулат. Альш. Çитмĕл тĕслĕ кун çинче çил-тăвăл кун килĕ. N. Халăх çинчи шута ăста пĕлекен çын сайра анчах. Собр. † Кӳрĕш-арăш çинче пурăнтăм, пĕр йăвари çăмарта пек. (Хĕр йĕрри). Ст. Ганьк. † Куçна шурă илсессĕн, хĕрсем çинче килĕшмест. || При названии городов и пр. на вопрос: где? Н. Сунар. Кам кайма охота çанти купир çинчи чипер Анастаçи ятлă хĕр сăнне исе килмешкĕн, уна çĕр тенкĕ парăпчĕ. (Из сказки). Панклеи. Вăсам çинчен Сорăмра мар, Кăрмăш çинчи чăвашсем, Самартисем те пĕлеççĕ. Ib. Сорăм çинче. Панклеи. Çакăнта мăн хола полнă. Çав хола çинче вăрçă тохса кайнă. Вăрçă тохсанах, холине çĕр çăтнă. (Из сказки). || На обязанности, на ответственности. Актăй. † Ĕçес, çияс хуçа çинче, пупляс, юрлас пирĕн çира. Угощенье на хозяине, а беседы и песни на нас (т. е. как бы составляют нашу обязанность). Ст. Ганьк. † Сакăр пирĕ — сарă сыппи, пилĕке çитми тусан арăм çинче. || О, об, относительно. N. Мĕн пур сăмахĕ — юмахĕ те пăрусем — вăкăрсем çинче анчах.

çивĕр

(с’ивэ̆р), север. См. çурçĕр йенни, пар сăмси. Артюшк. Çивĕртен çил вĕрет.

Çил амăш

Çил амăшĕ, Çил амĕш, назв. божества 2-го разряда. Альш. Çил амăшне путек. ЧС. Чӳк çырлах, ан пăрах, санă, пуççапатпăр, витĕнетпĕр, сана çăмăр паракан çил амăшне хурпала чӳклетпĕр: чӳк çырлах, ан пăрах, эсĕ пире хĕн ан пар, çилпеле пĕрле тĕрлĕ усал чир таврашне илсе килсе вĕлерсе ан пĕтер, сана эпир хурпа чӳклетпĕр, акă сана хур çунатне паратпăр. Ку хур çуначĕпеле ху чир-чăрна аяккала илсе кай. (Çăмăр чӳк). Т. VI. Çил амăшĕ, çил çуначĕ. Хорачка. Çил амăшня торă хопса лартат, теччĕ; вăл ĕçерĕнсе кайсан, çил пит войлă полат.

Çил ашшĕ

назв. божества 2-го разряда. М. Васильев. Альш. Çил ашшĕне така. НТЧ. Эсĕ çил ашшĕпе амăшне пар (принеси этот ковш пива в жертву), вĕсем çичĕ тĕслĕ тырра-пулла сыхлаччăр. (Сăра чӳклени).

çилĕ

(с’ил’э̆), гнев, злоба. См. çил. Толст. Манăн лашана темĕн тĕрлĕ çилĕ килчĕ. N. Хăйсем салтака кайнă çилĕпе (с досады на солдатчину) лашисене пĕр хĕрхенмесĕр хĕнеççĕ. N. Çавăнпа, тăванăмсем, мăн кăмăлăра хăварăр, хăвăр çилле виçеллĕ тытăр, вăрçă-тавлашу ан кăларăр. Череп. Çилле хăваласа çӳремест. Не злопамятен. КАЯ. Çапла, аттерен чее сăмахсемпе çиллисене çавăрса ятăм. Ib. Ну, ĕнтĕ, халь çийĕнче çилли çавăрнчĕ, мана тин ватас çук (больше не будут бить меня теперь уж). N. Тем пек çилли килнĕ. Он очень рассердился. N. Ниçта çиллине шăнăçтара пĕлмен. Он был вне себя от гнева. Янтик. Урамра çавăнпа вăрçнă та, çиллине шăнараймасăр (будучи вне себя от гнева) хапха юпине персе аллине ватнă. Баран. 42. Кашкăрăн çилли килсе çитет, çивчĕ шăлне шатăртаттарма тытăнать. N. Ун çине те, пирĕн çине те кăлăхах кураймасăр çилĕ тытакан (питающим злобу) тăшмансене парăнми пулса пурăнма пар ăна. Алекс. Невск. Халăх хăйне кураймасть пулсан та, ăна çилле хумасăр Переяславлте çар пухса вĕсене пулăшма кайнă. N. Унăн çилли çавăрăнса (гнев прошел) кăмăлĕ йăвашланнă. Истор. Панăн çилли тулса çитнĕ. Пан воспылал гневом. Чем люди живы. Матрӳненĕн шалт çилли тулса çитет. Кама 47. Çилле тавăрас (отомстить). Ib. 15. Тумлан та тух эсĕ урама, çилле кӳрсе ан тăр кунта (не серди).

çип

(с’и_п), нитка. Шорк. Çип, нитка (род. п. çипĕн — с’и_бэ̆н’, дат. — вин çипе — с’и_бэ). Альш. Ăна (т. е. маратана) та йывăç хулăсенчен тăваççĕ, мунчаларан, çипрен мар. N. Пĕр ӳкемре тăватшар çипĕн икĕ вунна. Пĕтĕмпе пĕр ӳкемре сакăр вуннă (80 ниток). Сред. Юм. Çип, çиппĕн (çипĕн), çиппе (çипе). Ib. Эп паян ик йĕке çип арларăм; ко эрнере пôрĕ вонпилĕк йĕке арларăм. Ib. Çип кăçтан çинçе, çавăнтан таллат (= татăлать): мĕн порĕ те (всего на все) пĕр ача çиçчĕ, ô та пôлса вилсе выртрĕ (и тот помер). Ib. Çиппе (пряжу) кăмакана хăвсан, саралнă пулсан: пиçнĕ, теççĕ, саралман пулсан: пиçмен, теççĕ. ЧП. Шурă мамăк çиппи. Пус. Инки! инки! шур çип кĕпи тĕртсе пар. СТИК. Кăçал сӳс ăнмарĕ: пĕрте çипе пымаст (авăрланă чух кĕскен-кĕскен туртăнат). К.-Кушки. Çип туртса тухнă, сметано (сшито) на живую нитку (на живушку). Ib. Пиншака çип туртса тухни-ха эс? Сметал ли ты пиджак? N. Çип татма та вăй юлмас; До того обессилеешь, что не можешь перервать нитку. N. Урлă çип (при тканье — нить утока). Бгтр. Çип хывнă (сначало было написано „хунă“) чух сарă çын пырсан, çип лайăх пиçет, теççĕ; хура çын пырсассăн, лайăх пиçмеçт, теççĕ. Ягутли. Хĕрарăмсем кăнчала арлама пăрахса çип çума тытăнаççĕ. Якейк. Çип çăмхаласа пĕтертĕмĕр те-хе, комман-ха. Ib. Çип çăмхалама пуçларăмăр (кăшкар çине). Кăшкар çине çамхалаççĕ, комаççĕ, колчалаççĕ, кĕр виттĕр илеççĕ, хĕç виттĕр илеççĕ, куç хăваççĕ, тĕртеççĕ. Кищаки. Çип сарри кăларни. (Малтан çип çине вĕри шыв яраççĕ, унтан кайса кивеççĕ. Это же в Яншихове назыв. çип сурчăкĕ кăларни). Ib. Çип пĕçерни' или 'Çип хывни. Малтан кĕллĕ шывпа йĕпетеççĕ те унтан кăмакана улăм сарса, кăмакана пăрахаççĕ е чӳлмекпе лартаççĕ; сахал хутăр чухне хуранпа та пĕçереççĕ, пĕçернĕ çиппе кайран çăваççĕ. АПП. † Хамăра курайман тăшмансен, çип пек çинçе çĕртен татăлтăр. || Шнур. Альш. Çип çапнă пек тӳп-тӳрĕ лартса кайнă вăл хурăнсене (березы посажены совершенно прямыми рядами). || Отвес. Мыслец. N. Çип — тӳрĕ йĕр ӳкерекен хатĕр.

çит

(с’и_т, с’ит’), достигать, доходить, доезжать, добираться, прибывать. М.-Чолл. Кăвак кашкăр калать: ан, çитрĕмĕр (слезай, мы доехали). N. Манăн (или: мана) киле çитесси инçе мар. Мне недалеко до дома. N. Вĕсем хулана пилĕк çухрăм çитсе кĕреймен. Они не дошли до города пяти верст. Сĕт-к. Орапая йăвăр тиярăмăр та, аран лăчăртаттаркаласа çитсе (çитрĕмĕр). N. Çитейместпĕр халĕ. Мы пока еще не доехали (до дома и т. д.), еще довольно далеко. ЧП. Икĕ усламçă килеççĕ, тарăн вара çитеççĕ. Çитин-çитмин мĕн тăвас, тавар илмесĕр юлас мар. Тим-к. Пуп çав вăхăтра киле çитнĕ, Украк часрах тухса тарнипе пупа çитсе çулăнса вара киле тарнă. Регули 1158. Вăл ман пата çитрĕ. Ib. Сан пата çитиччен килтĕм. Ib. 1127. Эп чӳркӳ патне çитрĕм. Чӳркӳ патне çитичченех шу тăрать. В. С. Разум. КЧП. Кĕркури çитнĕшĕн хĕпĕртесе, киле çитрĕç. Дошли до дома, радуясь тому, что Г. прибыл домой (с военной службы). Б. Яныши. Тăррисем хитре йоррисене йорлама çитеççĕ (прилетают). Баран. 86. Эпĕ хам çитес тенĕ çĕре çитсе пыраттăм. Изамб. Т. Пăр (град) карттус çине ӳкет те, пуçĕ патне çитеймест. Хора-к. † Ати кил-хошши çитмĕл отăм, çитмĕл отăма çитсессĕн атин килĕ полĕччĕ. (Свад. п.). Истор. Çар ертсе çӳренĕ чух вăл пĕр çĕртен тепĕр çĕре вĕçен-кайăк пек час çите-çите ӳкнĕ. N. Ыран тăват сехет тĕлнелле, завтра, приблизительно часам к четырем (тăват сехете — значило бы, чтобы в четыре часа быть здесь). || Догонять. Яргуньк. Кайсан-кайсан, çав лашана çите пырать (начал догонять), тет. Чураль-к. Лăпăрлă карчăк çите килет (догоняет, настигает), çӳхеме те çисе ячĕ, хама та çисе ярать. || Заставать, настигать. В. С. Разум. КЧП. Эпир авăн çапнă чух çăмăр çитсе çапрĕ. N. Ăшăмри чĕрем хускалчĕ, вилĕм хăрушăлăхĕ çитрĕ мана: хăраса чĕтĕресе тăратăп. Баран. 22. Вĕсем (гнус, насекомые) выльăха чĕрĕлех çисе ярасса çитеççĕ. || Доходить числом. Çутт. 142. Йăвăç пахчи пысăках мар, вăтăр ӳлмуççие анчах çите пырать (приблизительно доходит до тридцати корней). Чĕр. чун. яп. й-к. пур. 11. Сакăр пине çитсе перĕнет вĕт вĕсен шучĕ. N. Чĕмпĕртн чăваш шкулĕ те, 1862-мĕш çулта пĕр ачаран пуçланса 1870-мĕш çулта 9 ачана çитсе, шкул хисепне кĕнĕ. N. Пилĕк тапхăрччен хĕрĕхшер хут, хĕрĕхе пĕрре çитми суран туса çаптарнă. Арзад. 1908, 54. Инке пĕр купăста йăранĕнчен 15 пуç, тепринчен малтанхине З пуç çитейми каснă. Кратк. расск. 26. Эпĕ çĕр çинче çӳре пуçлани çĕр вăтар çул ĕнтĕ; çапах аттем-аннем çулĕсене нумай çитеймест манăн кун-çулсем, тенĕ. Орау. Вун çичче çитесси манăн тата пĕр уйăх; вунçич çул тултарма манăн пĕр уйăх çитмест. Мне недостает до семнадцати лет одного месяца. Регули 906. Воннă ут патнех çите пыратьчĕ. Было лошадей с десять. || Дожить, „достукаться“. N. Тĕнче тăрăх кайма патнех çитрĕмĕр ĕнтĕ, тенĕ Иван Петрович, хăйĕн юлашки ĕнине хырçăшăн илсе кайсассăн. Дожили (достукались) до того, что пришлось итти по миру, сказал Иван Петрович, после того, как увели у него последнюю корову за подати. N. Ситмĕле çитрĕм. Мне исполнилось 70 лет. Савруши. Çапла ĕнтĕ юлашки кун патне çитеççĕ (наступает...). N. Вилĕм ĕçне çитетпĕр. || Переходить, заражать (о болезни). Трахома. Упăшки чирĕ алшăлли тăрăх арăмне те çитрĕ. || Посетить, побывать. N. Ваçан çав арçын-юмăç патне те çитнĕ (посетил). Курм. Эпĕ Москова та çитнĕ. Я был и в Москве. N. Миçе хулана çитрĕмĕр, хамăр ял этемми курман. Во сколькях городах побывали, а своих деревенских не встретили. N. Халер аллă яла çитнĕ. Холера посетила пятьдесят селений. Кан. Кун пирки ĕç сута та çитсе пăхрĕ. Это дело побывало и в суде. Юрк. Виç-тăват çул хушшинче ку виç-тăват приказа çитет (перебывал в трех-четырех приказах). Ib. Çитнĕ çĕрте çырла темĕн чухлехчĕ. || Исполняться. N. Шухăшланă шухăш та тепĕр чухне (иногда) çитмес. N. Ун урлă калани çитнĕ. Шорк. Эпĕ шухăшлап та, çав авалхи çынсем сомаххи ман тĕлĕн (в отношении меня) çитсех пурать. Б. Яуши. Кушак çул урлă каçсан, ĕмĕтленнĕ ĕмĕт çитмест, теççĕ. (Поверье). Ала 62°. † Сирĕн пиллĕх пире çитес пулсан, ирхи сывлăш шывпе ким юхтăр; сирĕн пиллĕх пире çитмесен, Шурă Атăл çинче ким лартăр. || Доставаться; постигать. Хĕн-хур. Çынна хĕн-хур тăвакана тивлет çитмест (не даруется). Ст. Ганьк. Çав ылттăн хурт пылне хăçан та хăçан йӳçĕ çитерĕ, çавăн чухне çак çынна йӳçĕ çиттĕр. N. Мана мĕн çитсе ларчĕ, çавна эсĕ те асăнтах тытса çӳре. Ман çине çитни сан çине те çитмелле. N. Ĕçе тӳррипе тумасан, сирĕн çине ун çилли çитĕ. N. Сан суту пĕр сехетрех çитрĕ, тийĕç. N. Ăна та мĕн те пулсан çитĕ-ха. N. Кам пире çитнĕ инкекрен хăтарĕ-ши? || Достигать апогея. Орау. Эх, мăнтарăн çанталăкĕ! Пирĕн кун-çул çите пуçларĕ (какая благодать весною). Кан. Ак çитрĕ пурнăç. Альш. Ял çыннисем тиркешмесен, çитнĕ манăн пурăнăç. Ала 103°. † Ати лаши — сар лаша, кӳлтĕм тоххрăм чопмашкăн. Хампа ларттрăм сарă хĕр, сарай тавра çавăрăнтăм, ĕмĕр çитнĕн туйăнчĕ. || Доставать, быть достаточным, хватать. Альш. Пурне те çитнĕ чыс (угощене). Никам кăмăлĕ шăранмасăр юлни çук. Ib. † Улма йывăççине пас тытнă, ан чарăрсем, тăвансем: пире чыс çитнĕ. (Застольная песня). N. Кĕнеке çитмен пирки (от недостатка) сан патна вулама çӳреме тивет. Истор. Эсир мана кашни килĕрен виçшер кăвакарчăн, тата виçшер çерçи тытса парăр та, çитĕ (и довольно). N. Сире сахалпа çитес çук (малого количества вам недостаточно), сахалтан та (самое меньшее) сире пĕр пăт кирлĕ. N. Эх, çитмен пуранăç, мĕн чухлĕ çынна эсĕ тĕттĕме хăвартăн! N. Ачасемпе калаçса пăхасчĕ пирĕн, ун чухне мана ĕмĕр çитнĕн туйăнĕччĕ вара. ССО. Таванăмсем! пытанса выртасси çитĕ ĕнтĕ! О сохр. здор. Тӳшек питне малтан каланă пек вĕри шывпа вĕретсе тасат, вара çатрĕ те (вот и всё). N. Эпĕ мĕн çитменшĕн хамаăн чи çывах çыннăма сирĕн аллăра парăп? Чем люди живы. Симунăн вара пурăнăçĕ çитсе тăра пуçланă. Семен стал жить в достатке. Изамб. Т. Мункунта укçа илни çитмес (недостаточно того, что...), çăмартине те, хăпартуне те пухса çӳреççĕ (попы). Ib. Çитменнипе лашана сутса ятăмăр. N. Çитменнине тата атти (анни) пырса кĕчĕ. Ой-к. † Пус-кил арĕм сӳс тĕвет; эп те тĕвем, терĕм те, кисип çитмеç, терĕ, тет. Кисип илме карăм та, йăтти хăр-хам! терĕ, тет. Регули 247. Окçа çитменрен (scr. çитменирен) çӳремест вăл. Он не путешествует потому, что у него недостает денег. Ст. Шаймурз. † Шур кăвакал чĕпписем кӳл-кӳл урлă, сĕлĕ сапса сĕлĕ çитмерĕ. Н. Сунар. Халĕ ĕнтĕ, ватăлсассăн, ĕçлеме вăй çитейми пуçларĕ те, вăл мана хăваласа ячĕ, тенĕ. Н. Сунар. Вăл ĕлĕк çамрăк чухне аван ĕçленĕ те, халĕ, ватăлсан, унăн ĕçлеме вăйĕ çитейми пулнă. Качал. Патша хĕрĕ курчĕ, тит те, çакна, калать, тит: ма килтĕн, Йăван, тесе каларĕ, тит. Эпĕ пĕтни çитмеçт-и? Кай, атту пĕтетĕн эс те, тесе каларĕ, тит (она). Пазух. Сирĕн пек ырă çын, ай, умĕнче тата тутлă чĕлхем, ай, çитмерĕ. Кожар. Пичĕшин, кахаллипе ĕçлемесĕр пурăнса, çиме те çитми пулнă. Его старший брат стал скудаться едой. Юрк. Чиркĕве кĕрсен, çав аллинчи çуртисене кашни турăш умне çутса ларта пуçлат. Пурин умне те пĕрер çурта лартсан, пĕр турăш умне лартма çурта çитмест. Ib. Сана уйăрса пани çитмен халĕ. Мана мĕн чухлĕ патăр? N. Пурăнăç çитмен пирки выçăллă-тутăллă пурăнса аран ӳскелерĕм. ЧС. Ачасене татах тем çитмес: кушилти çăмартана капăр (вдруг, сразу) тăкса яраççĕ те, пĕри те пĕри илес тесе, сыранса ӳкеççĕ. N. Вăл панипе çитмерĕ. Данного им не хватило. N. Саххăрпа çитет поль. Сахару-то, поди, достаточно (т. е. больше не надо). N. Ĕлĕк пирĕн нихçан та çиме çитместчĕ. Якейк. Эс мана окçа тыр вырнăшăн кĕт çитимирах патăн (не додал). Ib. Çорт лартма Иванăн хатĕр çите пырать. Иван почти что приготовил материал для стройки. Яжутк. Çулталăкне çĕр сумпа çите. Будет достаточно ста (ассигнованных) рублей в год. Юрк. Çĕнĕ-çын чухне хунямăшне пĕр витре шыв карташĕнчи пуссинчен кӳрсе пама ӳркенекен çынна, халĕ тата таçтан аякран та пулин ирĕксĕр тултас пулат. Ахаль те чăлах япалана, наяна, çитнĕ те... тытăнат хуняшшĕне: пус та туса памарĕ, тесе, вăрçма. Собр. Ĕçсе çитнĕ, тек ĕçсе капан тăвас çук, теççĕ. Йӳç. такăнт. 37. Ну, кум, ан ятла çисе те, ĕçсе те çитрĕ. Манăн каяс ĕнтĕ, питĕ ĕçсĕр пултăм. || Касаться. N. Лашине куритене çитмеллех кăкарман. || Сравняться. Янш.-Норв. Тĕр таврашĕнчен вара ăна çитекенни те çук: ăна хуть те мĕнле тĕр пуçласа пар, вăл ăна пĕр самантах тума вĕренет. Собр. Тӳрĕ пурăннине ним те çитмĕ, теççĕ. (Послов.). N. Ача-пăчана ху куç умĕнче тытнине нимĕн те çитмест. N. Вĕсен çулчисене, кăларичченех (до вырытия корнеплодов), татманнине нимĕн те çитмест (лучше всего не рвать). N. Нумай тĕрлĕ суран пур, чĕре суранне çитеймест. N. Эсир ăçта мана çитме! Тăв. 37. Ну-у, кăна уш ан кала та. Ваньккана Кирукăн çитме питĕ инçе. N. Ку Якор патне çитес çок. Ему с Егором не сравняться. С. Айб. † Нумай пĕтет, сахал çитет, пĕрле тăнине мĕн çитет? || Приближаться. N. † Хăят çите пуçласан, хĕр пухăнать урама; Хăят çитсе иртсессĕн, хĕр саланат урамран. СТИК. Эс миçере? — Çирĕмре.— Эй сана салтака кайма вăхăт çите пырат иккен! (Выражает близость солдатчины, не указывая на приближение во времени). || Успевать, подоспевать. С. Айб. † Савнă тусăм аса килнĕ чух çитеймерĕм эпĕ чыспала. БАБ. Ку тукатмăш хĕвел аннă вăхăтра вилчĕ те, çĕрле пулса çитиччен ун вилни çинчен пĕтĕм ял пĕлсе çитрĕ. Собр. † Пире курайман тăшмансенĕн куçĕ ăçтан курса çитет-ши? Орау. Иванĕпе Макарĕ çитнĕ те унта (уж там, везде поспевают шедьмецы)! В. С. Разум. КЧП. Вăл килессе кĕтех тăрса урока çитеймерĕм. || Вернуться, обратиться на... N. Хам тунă йăнăшсем хамах çитрĕç, вĕсем пуçăм çинчи çӳçрей те йышлăланчĕç. Нижар. † Кайăк-хур пырать картипе, кайри мала иртминччĕ: эпир çакăнта ĕçсе çисе юрлани хамăр хыçран çитминччĕ. || Наступать. Юрк. Çитес пин те тăхăрçĕрмĕш çулта. В будущем 1900 году. Орау. Çитес хĕлте (будущею зимою) кĕлетне кăлараймăпăр-и-ха, сыв пулсан! Четырлч. Çитнĕ çулхи (наступившего года) куланай пулат, çак парăмсене тырă пулнă çул пурне те ытаççĕ. Якейк. Пирн те каяс çиттĕр поль. Поди и нам наступила пора уходить. (уезжать). СТИК. Çитес вырсарникун, çитес эрнере, çитес уйăхра. (В этих выражениях „килес“ не употребляют). Ib. Çитес праçникре тата килĕр. Кан. Етĕрнери эрех савăчĕ-çуртне çитес кунсенчех юсаса çитереççĕ (кончат ремонтировать). ТХКА. Тăхти, çитес çул клевĕр лартам-ха, сана вара клевĕр пăтти пĕçерсе парам, клевĕр кукли туса çитерем. Чхĕйп. Вара вăлсам çитес каç, юпа тăвас тенĕ чух, пĕр пĕчĕк сĕтел, тата тепĕр пĕчĕк пукан туса хатĕрленĕ. ГТТ. Ваттисенче вилнĕ. Умер (-ла) в старости. N. Анчах вăл вăхăт çитсех çитмен пулĕ ахăр (видно еще не совсем наступило). N. Ача çурални сакăр кун çитсен (когда исполнится в дней со дня рождения ребенка). ЧС. Манăн асанне вилни пилĕк çул çитет ĕнтĕ. НАК. Киле каяс вăхăт çитерехпеле, когда уже приближалось время отъезда. || В качестве вспомог. гл. N. Новгород пĕтĕмпех пĕтсе çитнĕ. Баран. 107. Тинех вара вĕллере йĕрке килсе çитет (наступает порядок). N. Вĕренсе çитсе кĕнеке вулăр, хытă çĕре кăпăк тăвăр. Ала 62. Пурте ларса çитсен, когда все усядутся. Ib. 80. Ĕçсе-çисе çитсессĕн, вырттарса çывратрĕç старике. Чăвашсем. Çутăлса çитсен, когда рассвело (-ет). Пĕтĕмпе тĕттĕм пулса çитсен, когда совсем потемнело (-ет). Виçĕ пус. 17. Начарланса çитет. В. С. Разум. КЧП. Микулай ӳссе çитнĕ. О сохр. здор. Пирĕн ĕçе çавăн пек: тасалса та çитме çук (т. е. не находишь времени привести себя в порядок). N. Çамрăк ачасем салтака кайиччен нумай вĕренсе çитеççĕ. N. Мĕнле ку чиновниксем, улпутсем пит „кăмăллă“ пулса çитрĕç? N. Килсе çитнĕ. N. Пурăнсан-пурăнсан, хай чир чиперех пусмăрласа çитет. N. Начарланнăçем начарланса çитнĕ. Чума. Вăй-хăвачĕ пĕтĕмпех пĕтсе çитнĕ (у нее). N. Выльăхсем самăрланса çитрĕç. Цив. Çырмана лашасене тытма пырса çитрĕ. Н. Сунар. Вăл ман пата чупса çитсе (подбежав), мана калар. Бес. чув. 4—5. Ун çинчен: ку пуйса çитрĕ, теме те юратьчĕ. N. Кунта халăх пайтах пуçтарăнса çитнĕ иккен. СВТ. Тата ача пĕр-пĕр чирпе чирлĕ пулсассăн та, сывалса çитиччен ăна шатра касма юрамасть, теççĕ. Альш. † Ӳссе пĕвĕм çитсессĕн, эпĕ усал пултăм-и? (Хĕр Йĕрри). N. Вĕсем мана эпĕ аптăраса çитнĕ вăхăтра кклсе тапăнчĕç. N. Курăк ирхине чечеке ларса çитет. N. Сан хаярлă-хунтан хăраса çитрĕмер. N. Сывлăшăм пĕтсе çитрĕ. N. Шăп тăват сехет тĕлне килсе çитрĕ. Пришед ровно в четыре часа (секунда в секунду, без опоздания). || Быть готовым (доходить до того, что...). Юрк. Хăшне пăхнă, ăна, юратлипе ытараймасăр, чуп-туса илессе çитетĕн. Н. Шинкусы. Тем парасса çитнĕ. Был готов отдать не знаю что. См. ахаль ту. БАБ. Юман хăй тĕреклĕ, çирĕп те, кăмпи те хăватлă теççĕ, курăнать; таçтан илессе çитеççĕ сассим (готовы взять откуда бы ни было). || В чувашизмах. Четыре пути. Çитĕнсен евчĕсем ăçтан çитнĕ унтан (отовсюду) пыра пуçларĕç. N. Ăçта çитнĕ унта, куда ни пойдешь — всюду... N. Ăçтан çитнĕ унтан, со всех сторон, отовсюду. ТММ. Ăçтан çитнĕ туйăма, кушак пуç пек хыпама.

çичлĕ

то же, что çичĕ тĕслĕ, семи родов. Ходар. Çичлĕ тырра-пулла çичĕ кĕлет тултарма пар, тет. (Моленье в „чӳклеме“).

çоар

(с’оар), рот. В. Олг. Çоар карăлса кайманскер. Чтобы тебе разодрало пасть-то (хайло-то! Гов. крикуну). N. Çу исе килет, тет, пĕр çоар (мышь). Ib. Ой-хапхине хопса чарас çок, сан çоарна та тытса чарас çок. Б. Олг. Пĕр çармас килчĕ те, вăтăр туат пус паркаласа карĕ, вилĕ-чĕрĕ çоарпа (нехотя, не имея определенного намерения купить). || Затяжка при (курении). В. Олг. Çын тортнă чоне пĕр-ик-виç çоар тортатăп (сделаю затяжки три); ним çоар тути те çок. Ib. Чĕлĕмне пар-ха, пĕр-ик-виç çоар тортам. См. çăвр.

çолтан çола

с года на год, из года в год, с каждым годом. Сред. Юм. Атă пит пĕтсе аптратăп эп: пĕр мăшăр атă çолтан çола та çитмес (т. е. их не хватает и на год). О земл. Навус сахал пулсан, çултан çула улăхсем начарланса пыма пултараççĕ. N. Куçук тăрăшни усăсăр пулман, унăн лартнă йывăçĕсем çултан çула ӳссе, илемленнĕçем илемленсе пынă. N. Вуй çитмесен, тара пар, çолтан çола парса порăн.

çул май

çол майĕ, по-пути. КС. Ăна кайма унта çул май. N. Эсĕ унта каятăн, çул май пар вара (передай ему, напр. книги). Кама 29. Çул Майĕ кĕрсе тухам. По-пути зайду.

çур ак

то же, что çур-тырри ак, сеять яровое. Юрмекейк. Çур акма тухиччен вăрлăхсем хатĕрлемелле. Хурамал. Çур акнипе савăнтара пулин пар. (Моленье). КС. Çур акни, весенний посев. N. Ку çырăва илеччен çур акса пĕтереймерĕмĕр-ха.

çурпилĕк

, çурпиллĕк, назв. меры земли (полдесятины, ползагона). Сред. Юм. Çурпилĕк, поземельная мера в 720 кв. саж. Ст. Чек. Çурпилĕк, мера земли (10 саж. ширины и 80 саж. длины). Н. Седяк. Çурпилĕк ¹/₂ десятины. Тюрл. Çорпилĕк, ползагона. КС. Çурпилĕк, ползагона (¹/₂ десятины). Ярмушка? Çорпилĕк, ¹/₃ казенной десятины. Изамб. Т. Теçет-тинере (длина 160 с, шир. 30 с.) виç çурпилĕк. Пухтел. Çурпилĕк (20Х60 саж.). Шибач. Çурпилĕк тесе анана калаççĕ (пилĕк отăм?). Орау. Анан çуррине çурпилĕк теççĕ. Т. VII. Вăлсем пĕр çурпилĕк пăри акнă, тет. Никит. Манăн çине çурпилĕк ыраш акма виçĕ тенкĕ юлнăччĕ. ЧС. Виç çурпилĕк юнашар вырма лайăх тееççĕ. Собр. † Çула тăрăх çурпилĕк, ялан тулă акаттăмăр. СПВВ. † Çула тăрăх çурпилĕк (ползагона), акрăм тулă — пар турă.

çур çул

полгода. Трень-к. Эпир конта çор çол килтĕмĕр. Мы ехали (или; шли) сюда полгода. Хора-к. Çор çолна çынна пар, çорине ху ил. (Послов.)

çуршар

по половине. N. Сысна çӳрине варĕнчен (= варринчен) татса, кашнине çоршар сысна çури панă. Ib. Умуççия (яблоко) варĕнчен çорса, кашнине çоршар панă (çоршар умуççи). О Японии. Хутсем (бумажные змеи, московки) вĕсен чылай пысăк, аяккисенчен çуршар хăлаçа яхăн. N. Çак улмана çурмаран кас та, кашнине, çуршар улма пар. Якейк. Пăрушне пусрĕç те, çоршар пăру илсе (взяв по половине туши), киле карĕç.

çорăм тӳрчĕ

середина спины. Якейк. Шибач. Мана, тет, çорăм тӳртиничен порня пак аш касса пар, тет.

çухалат

снабдить воротником. Хурамал. Çухалатса кĕрĕк тăхăнма пар, хăймалатса мул тытма пулин пар.

çăварлăх

(-лы̆х), трещины по углам губ (болезнь). N. Ăна çăварлăх пулнă. || То, что было откушено кем-либо. Городище. Çын çăварлăхне ан çи (не ешь). Юрк. † Çак тантăшсем асма килсен, çăварăлăхăма çăтаймăп. N. Никам та хăй çăварлăхне çынна кăларса парасшăн мар. Ала 96. Пĕр çăварлăх çăкăр та çук манăн. || Удила. Хурамал. Кăвак лашасене çиме пар, çăварлăхĕсене исе пар. N. Лашисене тĕрлĕ енчен çăварлăхпа турткалаççĕ. || Приспособление, которое надевается на морду коровы, чтобы она не сосала других коров. Ст. Чек.

çăварлăх пер

то же, что çăварлăх пар. КС. Вăл лашана çăварлăх пемесессĕн тытса чараяс çук.

çăвар хуппи

„покрышка рта“. Янтик. Тек йăнкартатать, исе пар çавна пĕр пилĕк пуслăх тутăр çăвар хуппи (чтобы не надоедала). Сред. Юм. Туса пар, тесе, тек аптратнă мана, пăртак çăвар хôппи туса патăм (сделал плохо). КС. Пырĕ ĕнтĕ ыт ахалтен çăвар хуппи — тиççĕ начартарах япала çинчен.

çăк

(с’ŏк), упасть. Б. Олг. Каякан çын çолпала труках çăкса анчĕ, те хар (= хаяр) ӳксе, те сумар полса. В. Олг. Сĕлĕ çăкрĕ (овес упал от жары и тумана). Ib. Сарай çинчен çăкса анчĕ (чыхăнса анчĕ), слетел. || Вставать на корточки. Моя автобиогр. Алăк патне кĕрӳ çăкма пар, тĕпеле кин çăкма пар. (Пичке пуçлани).

çăкăник

восклицание неизв. зн., которое произносит старший дружка на свадьбе. Ала 62. Ман-кĕрӳ пуринчен мала ларать, аллине сăра курки тытать. Вара вĕсем виç тапхăр тăрса лараççĕ. Виççĕмĕш тапхăр тăрсан, сĕтел хушшинчен тухаççĕ те, каччин ашшĕпе амăшне малти сак çине лартса, вĕсен умăнче икĕ тапхăр çаврăнаççĕ, виççĕмĕшĕнче пуççапма лараççĕ. Пуççапма ларас умĕн мăн-кĕрӳ: „Çăкăник!“ тет те, халăхсем пурте пуççапма лараççĕ. Пуççапнă вăхăтра мăн-кĕрӳ çак сăмахсене калать: „Ах аттеçĕм, аннеçĕм, пыр çиме те кирлĕ мар, ал тытма та кирлĕ мар, сирĕн пĕр пус укçăр пĕр сум мар, икĕ пус укçăр ик сум мар, эпĕ сирĕн укçăра ыйтмастăп, пуç сывлăхне ыйтатпăр; эсир пиллесессĕн — пин кунлăх, эсир пиллемесен — виç кунлăх“, тет. Çак сăмахсене мăн кĕрӳ каласа пĕтерсен, пуççапса ларакан туй халăх çапла юрласа ярать: „Чĕнтĕрлĕ те кĕпер, юман кашта, авăна-çке шывăн хумĕпе; çинçе-ях та пӳçĕм, аван чунçăм, тайăла-çке ватсен умĕнче. Пахча та пахча купăста, сире те пултăр, ватăсем, çинче те пӳлĕ сарă хĕр, пире те пиллĕр, ватăсем. Пиллĕрсем-и, атте, пиллĕр, анне, эсир пиллесен — пин кунлăх, эсир пиллемесен — виç кунлăх. Сирĕн пиллĕх пире çитес пулсан, ирхи сывлăм шывпе ким юхтăр; сирĕн пиллĕх пире çитмесен, Шурă Атăл çинче ким лартăр“. Унтан вара çак сăвăсене юрласа пĕтерсен, мăн-кĕрӳ калать халăхсен çинелле пăхса: „Упăтĕк!“ тет. Вара халăх тăрать те, ларакан ваттисене пĕрен чуп-тума тытăнаççĕ. Чуп-туса пĕтерсен, вăй-кил уйăрма каяççĕ. Пӳртрен тухса кайнă чух мăн-кĕрӳ аллинчи куркана алăк патĕнчи çынна тыттарать те, çак сăмахсене калама тытăнать: „Ах пиччеçĕм (ятне калать лараканнинне), çав (ятне калать) пуян туй кӳртет, çав пуян ывăлин туйне кӳртет, ватă-вĕтĕ — пурте туй курма пырăр, сăмсипе сывлан, кучĕпе шăван — пурăр та туйкурма пырăр“, тет. Унтан вара вĕсем тухса каяççĕ. Вĕсем çул çинче виçĕ тапхăр чарăнса такмак каласа ташлаççĕ. Ку киле çитсессĕн, мăн-кĕрӳ алăк патне пырать те, алăк патĕнче туй халăхĕсем апла каласа юрлаççĕ: „Хуçа та пире сăра пар; сăру та пулмин, ху та тух; ăснă та сăру сĕвĕрĕлчĕ пуль, пиçнĕ яшку сивĕнчĕ пуль“…

çăкăр

(с’ы̆гы̆р, с’ŏгŏр), хлеб. N. Хулăн укçи çĕр тенкĕ. Калаçнă чух вун тенкĕ çăкăр çине хумалла, теççĕ. Сред. Юм. Çăкăр кăмакана манса йолсан, килте кăшĕ те полса вилет, тет, çавăнпа она çол тăваткăлне тохса пăрахаççĕ: вара вилмес, тет. (Нар. поверье). Ib. Çăкăр хырăм хыççăн çӳремест, хырăм çăкăр хыççăн çӳрет. Ib. Ôнта çиес çăкри пор поль. Судьбой определено тамошний хлеб есть. (Гов. невестам, выходящим замуж, и солдатам). Ib. Эп санран маларах çăкăр çинĕ. (Гов. молодым, когда о чем-нибудь спорят, указывая на то, что он старше и потому опытнее и больше видел). Ib. Вăт сахал хôтсан, çăкăр начар пиçет; ăна вара: елпенсе пиçнĕ, теççĕ. Ib. Пиç, пиç çăкăр, аçу-аму çăкрине хора йытта ан кайса пар! (çапла каласа алла тытса ачасĕне çĕре антарса яраççĕ, вара çав ачасĕне çĕклекеннинчен пĕри кôшак полать, пĕри хуçи полать те, тыр вырма каян пикки туса, пăртак аяккарах кайса, корăк çинче пĕкшĕнсе çӳрет; кôшакки, çăкăр полнисĕне пырса çиесшĕн, чупса пырать (дотрагивается). Хуçи ôна хуса ярать; кôшакки порне те çисе ярсан, каллах çĕнĕрен тепĕр хут çавăн пик выляççĕ. Изамб. Т. Çăкăр хывсан, кӳрсе пар вара? — Юрĕ. N. Кăмакана сакăр çăкăр кĕрет. ФТТ. Çĕнĕ çăкăр çинĕ çĕре усал çын пырса кĕрсен, теллей çук, тет. Батыр. Салтак ăсатнă чухне ашшĕ-амăшĕ, е тăванĕсем, унăн ячĕпе асăнса турă умне çăкăр хураççĕ. Сунт. Çăкăрсем чиксе хатĕрле-ха (на дорогу), каçчен çитес. Изамб. Т. Салтака кăларса кайнă чухне ялтан пĕр аллă пичетни кайсан, е пĕр хĕр-ача, е пĕр арçын-ача юпа çине тăрса: çăкăру манса юлнă! тесе кăçкăрат. Н. Шинкусы. Сĕтел çинче пĕр пуçламан çăкăр выртатьчĕ. СТИК. Çын килсен, çынна çăкăр лартмасăр яни аван мар (не хорошо не накормить человека), теççĕ. Рак. † Шур перчетке хĕрсен саламĕ, наян хĕрсем сăкăрăн харамĕ? К.-Кушки. Çăкăра ан шăйăркала. Не черти по хлебу. ЧП. Шур çăкăр, белый хлеб. Аттик. Тата кашни хуран çăмне чашăкпа виçшер пашалу, пĕрер пуçламан çăкăр е читнай çу сĕрсе лартать. N. Çăкăр çĕртсе пурăн; пĕр çăмартапа пĕр çăкăр çиме хушнă. Буин. Мана çăкăр çимес тетием? Разве я не человек? Разве я такое ничтожество? N. Çăкăр сана чĕнмес вĕт, теççĕ. (Послов.). Букв. 1886. Эсĕ çăкăр çисе çĕртме анчах. N. Çав йĕркесĕр пурăнакансем, халăха çăкăр вырăнне çиекенсем, пирĕн пурнăçа пĕтереççĕ. N. Выçăхнă çынна çăкăр кăтартман пулĕ. Альш. Эсĕ çăкăрăн пĕр пĕрчине тăмастăн-вĕт! теççĕ. N. Пирĕн çимелĕх çăкăрри çук пулсан та (хотя нам и нечего есть), куланай партармасăр патша тарçисем хăварман. || В перен. знач. Альш. † Эп каймăттăм çав Чĕмпĕре, çăкăрăм çавăнта туртат (то же, что тат. Risiq tarta). Ст. Шаймурз. † Сирĕнех те çийĕрте пустав халат, çил тавăртăр сылтăм аркине; эсир чĕннипе пырас çук, турă çавăртăр атте-анне çăкăрне.

çăлен чĕлхи

наговор против укуса змеи. Н. Богданов. Çĕлен чĕлхи. Çĕлен сăхсан выльăх та, этем те шыçăнса каять, ун шыççи хытă тăрать, алăпа пуссан, латăртатса путать. Пуссан, путать те, алла илсен, каллах хăпарать. Ăна малтан шывпала вĕрсе вĕçтереççĕ, унтан уçлам-çу çине вĕрсе, ăçтан çĕлен сăхнă, çавăнтан вĕрнĕ çуне сĕреççĕ. Вĕрнĕ чухне çапла калаççĕ: куçран, хаяртан, хаяр куçран усал сехмет, усал хаяр çулăхнăччĕ — таврăнать, ырă кун пар, ырă çул пар, ырă сехет тĕлне ту, усала-тĕселе сир, турă хушнипе вĕрнĕ чĕлхем сипетлĕ пултăр; турăран ырăлăх, этемрен сиплĕх; çилпе килсен, çилпе кай; çулпа килсен, çулпа кай; ан тавлаш, ан хирĕç, кун таврăнать — таврăн, çĕр таврăнать — таврăн, хĕвел таврăнать — таврăн, куçран, хаяртан, хаяр куçран, вĕри хаярĕнчен, сивĕ хаярĕнчен, çул хаярĕнчен, (?) хаярĕнчен, ăншăртлă хаярĕнчен, ăншăртлă тул хаярĕнчен, усал сехмет çулăхнипе таврăнать, ан тавлаш, ан хирĕç, таврăн. Курм. Çĕлен чĕлхи соратăп. Туй хоран тĕпне хăнча çĕлен сăхса витерчĕ, çавăн чохне тин сăхса витертĕр. Чохăн хоран тĕпне хăнча çĕлен сăхса витерчĕ, çавăн чохне тин сăхса витертĕр. Пшкрт. Çетмĕл те пен ылтăм кĕрепĕç, ылтăм кĕрепĕçре çетмĕл те пен ылтăн пакча. Çетмĕл те пен ылтăм пакчара çетмĕл те пен çатма. Çетмĕл те пен çатмара çетмĕл те пен ылтăм çăмарта. Она хăнча ылтăм хĕлĕк веттĕр сăкса полтарат, он чокня сăкса полтартăр. Хора çĕлен шуйĕ хора тенĕсре, манăн кон пăк (дальше повторяется: кĕмĕл кĕрепĕç, пăхăр кĕрепĕç и т. д.).

çĕртме

пар, паровая пашня. Виçĕ пус. З6. Вĕсенчен хăшне çĕртме тин тунă вăйлă çĕр кирлĕ, тепри вĕсен юлашкине çĕртен пуçтарма пултарать, виççĕмĕш тата çĕре хăй юсать. КС. Çĕртме ту, парить землю (акмасăр хăварнă çĕре сухалани). N. Çĕртмесем иртсен манăн хамăн та укçа пулать те, халь çук. Изамб. Т. Çĕртме тăваççĕ, ака хыççăн, унтан вара хыт-сухара сухалаççĕ, тата ыраш акнă чухне сухалаççĕ, мĕн пурĕ виç вут сухаланат. Çĕртмерен пуçне иккех хут сухаланат. Янш.-Норв. † Ах, вăйăçăм, вăйăçăм, çĕртме умĕнче чарăнать-çке! Коракыш. Çĕртме туман ана çинче, шăтман хурăн кутĕнче çуратман мулкач выртĕ. (Суя суйни). Якейк. Çĕртмее ака тума тохнă темеç (= темеççĕ), çĕртме тума тохнă теç (= теççĕ). Ib. Çынсам çĕртмея тохнă, эпĕр хăçан тохăпăр-ха? Ib. Çĕртме кăçал пит хытă, тесе калаç, темле тукалас. (Çĕртме тумалли çĕр-шу хытă тесе калаç). N. Çĕртмесем те сухалама пуçларĕç. Чăрс. 14. Çĕртме туса пĕтерсен, лашасем те çĕртме курăкĕ çинче юсансан.. Ир. Сывл. ЗЗ. Çĕртме ĕнтĕ пĕтмен-ха. Янтик. Çĕртме, пашня (пар) перед посевом озимых хлебов, за месяц раньше самого посева. Пашут обыкновенно в конце июня и в начале июля. Изванк. Çулла, çураки иртсен, çĕртме иртсен, пирĕн патри çынсем туй тăваççĕ. Никит. Çĕртме сухаланă чухне. || Пашня. ХЛБ. Çуртри çĕртмине кĕркунне тусан аван. Б. Яныши. Вара çĕртме çинче суха тума пуçласан, утсемпе эпир çитерме каяттăмăр. || Перепахивание погибшей озими весною. Юрк. Çĕртме = уçăма (калчана) пасса акалани.

çĕртме аки

пар, паровая пашня. Уфим. Çĕртме уйăхне çĕртме аки тунăран калаççĕ.

çĕртме ани

загон под пар.

çĕртме сухи

пар, паровая пашня. Орау. Çĕртме сухине тухиччен лашасем касура çӳреççĕ. Ёрдово. Çĕртме (scr. çĕртми) сухи пĕтерсен, тырă акма пуçлаççĕ. Б. Олг. Петро (= Питрав) çитет, çĕртме сохи сохалас полат. Онтан çĕртме сури сӳрес полат.

çĕртме çĕр

земля под пар. Якейк. Эп шматкон пĕр ана çĕртме çĕр илтĕм. Я в субботу снял в аренду, для одного посева, землю из-под ярового.

Çĕр ашшĕ

назв. божества 1 разряда. Сред. Юм. Чăвашсем З. Çĕр ашшĕ, çĕр амăш, ачана ан сăхлан, ан ăмсан, ӳсме ирĕк пар, хăмла пек хăпарт, çулçă пек ярпайт. (Обряд „ача çурални“). Вилĕ-йăли. Алтма пырсанах, чăн малтан масар çинче çăкăрпа чăкăт хываççĕ; ак çапла каласа хываççĕ: çĕр ашшĕ, çĕр амăшĕ, çак масар пуçлăхĕ, умăрта пултăр, теççĕ.

çĕр пăс

то же, что çĕр пăвĕ. В. Олг. Çĕр пăс (п̚ŏс) тохса. Поднялся земляной пар (весною; калчая пăсат). Орау. Микулăн иртсен, выльăхсем çĕр пăспех тăранать, тиççĕ ваттисем.

çĕçĕ

(с’э̆з’э̆, с’ӧ̆з’ӧ̆), нож, ножик. N. Çĕçĕ чиксех таврăнас пулать сан. Тюрл. Çĕçĕ вичкĕнĕшĕ (çивĕчĕш), çĕçĕ тăрши (тӳрчĕ). К.-Кушки. Çĕççе илсе пар-ха. Passe moi iе couteau. В. С. Разум. КЧП. Вăл кăсйинчен çĕçĕ кăлара пуçларĕ. Орау. Çĕççипе аяккинчен чикрĕ те, çĕççи те çапла, чикнипех, юлчĕ (остался в боку). Ib. Ах, çавăнтах çĕçĕпе чиксе пăрахăттăм усала. Ib. Икĕ пĕр пек вăрăм çĕçĕ. Два ножа одинаковой длины. ЧС. Вырттарсассăн (девочку в гроб), пуçĕ патне çĕçĕ хучĕç те: эсĕ ку çĕçĕпе лере çăкăр кас; тата йĕппе çип хурса: кунпалан кĕпесем çĕле, терĕç. КС. Çта çĕçĕ патне каянн! Куда ты к шуту лезешь (кричат на животное). Ib. Çĕçĕ тимен! Ib. Çĕçĕ тимен пырна! Хорачка. Çĕçĕпе портă тăртăмăр. Мы жили плохо, во вражде. || Часть плуга, резец (разрезывает впереди). Янгорч. || Употребл. как брань. N. Нимскер хыпса çăтасса пĕлместĕн, çĕçе! Все готов проглотить — чтобы тебе ножик в глотку! (Говорит жена пьянице мужу).

тайăл

(-ы̆л), наклоняться, нагибаться, склоняться. Бгтр. Уйри çĕмелсем мал еннеле тайăлсан, килес çулĕнче тырă лайăх пулать, теççĕ. Чураль-к. Тайăла-тайăла ан макăр, тайăлса ӳкĕн, Потаçăм! См. потаçăм. N. † Самарăн сарă шыв юхать, сарă хумăш çинчен сарăлса, сарă хумăшсем юлать тайăлса. КС. Тайăлса, тайăлса пычĕ те, тӳп! кайса ӳккĕр. Все наклонялся, наклонялся (идущий), да как бухнется! Ib. Тайăличченрех хурса пар-ха. Положи на весы, чтобы перетянуло. Н. Карм. Ай-хай, пуçăм, çамрăк чунçăм, ырлăх енне пуçăм тайăлчĕ (склонилась голова). || Подкоситься. В. Тим. † Эпĕ çак килсене килсен, тухаймарăм урам тайăлаччен (не ушел раньше того, как у меня подкосились ноги, т. е. от хмеля). Альш. † Тайăлмастпăр, тайпăлмастпăр, çичĕ юта парăнмастпăр. Ск. и пред. чув. 26. Туй халăхĕ тайăлать, ӳсĕр халăх çывăрать. || Кланяться нагибаясь. КАХ. Мĕн çырлахманнине ху çырлахтар ĕнтĕ, тет те: çырлах, тесе, таялать. (Молитва из „Валĕм-хуçа“ в „тайăн-сăра“). К.-Кушки. Пирвай. Валлене кĕл-тунă: пĕр халăхпа асăнатпăр, витĕнетпĕр, тутлă чĕлхепе, ăшă питĕмпе тайăлатпăр, йăлăнатпăр. Пазух. Тăван, лар вырăнна, тыт куркăна, тайла тăрар эпир умăрта. N. Виçĕ хут вуласа, виçĕ хут сăхсăхса тайăл. Т. VI, 34. Хура халăх тайăлат сана. (Ӳчӳк кĕлли). Буин. † Ваттисем пуррине пĕлнĕ пусан, çĕлĕкĕме илсе тайлас мĕн. N. Тайăлса пуççапсан. || Прислоняться, опираться. Тим. † Пĕчĕкçĕ лашу, турă лашу, турти çинче ӳсрĕ тайăлса; ай-уй савнă тусăм, хура куçăм, çын çинче ӳсет-çке вăтанса. || Клониться. N. Пĕрре, кăнтăрла сулăнса, хĕвел каç енелле тайăлнă вăхăтра. || Убавиться по жалейку. КС. Сăра пăккинчен тайăлнă. N. † Сорковой пички тайăлмасăр, эпир киле каяс çок. || Пройти (о годах). N. Нумай çамрăк çулăмсем тайăлчĕç. || Лишаться (силы). Сред. Юм. Ватлап пôлас, вăйран тайла пуçларăм (лишаюсь сил). ЧП. Тайăл (ураран). Ала 55. Ватă, курпун, куçран тайăлнă (слабая глазами) карчăк пырса тăчĕ кĕлет алăк патне. N. Ватла-киле пĕр оптен куçĕ вăйран тайăлнă (слаба глазами стала). N. Вăл тăн-пуçран тайăлнă пулсан та, ан шыра, тӳс. N. Пит шухăшласан, çын ăсран тайăлать, ухмаха ерекенсем те пулаççĕ.

таюм

(таjум), от русск. даем. Встр. в след. выраженин: таюм пар.