Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

айăк

3. в роли служ. имени:

айăккине, айккине — на край чего-л., к чему-л.
çул айăккине ан пыр! — не подходи к обочине!

айăккипе, айккипе — вдоль чего.-л
вăрман айккипе çул иртет — вдоль опушки леса проходит дорога

айăккинче, айккинче —
при чем-л.; около, подле, возле, на краю чего-л.
çул айккинче капан ларать — у дороги стоит стог
Пӳрт айккинче чĕн пушă çакăнса тăрать. (Çивĕт). — загадка На стене избы висит ременный кнут. (Женская коса).

айăккинчен, айккинчен — с, с края чего-л.
вăрман айккинчен —  с края леса

ака

3. уст.
борозда
ака туса тух — провести борозду
Пирĕн йысна суккăр, аки кукăр. — погов. Наш зять подслеповат, борозду при пашне оставляет кривую.

акă

5.
употр. в знач. связки при именном сказуемом
коммунизм — акă пирĕн тĕллев! — коммунизм — вот наша цель!

акă

◊
акă мĕнле иккен! — вон (оно) как!
ак ĕнтĕ, пăх та кур! — вот тебе на!
ак япала! — вот так так!
ак сана! — вот тебе! (при нанесении побоев)

акăм

2.
заход (при ручном севе)
акăм тух — пройти заход

алă

◊
алли йывăр — у него тяжелая рука
алли çăмăл — у него легкая рука
алли кĕске — руки коротки (сделать что-л.)
алли кукăр — нечист на руку, вороват (букв. у него рука кривая)
алли пырни — каждый, кому не лень
алă май — подходящий момент, удбоный случай
ал майлă — подходящий, сподручный прост.

алă мар —
1) некстати
пире унта кайма алă мар — нам некстати туда идти
2) не подходит
несподручно прост.
ку пире алă мар — это нам не подходит

алă çаврăнăшĕ —
1) досуг
алă çаврăнăшĕпе туса пар-ха — сделай-ка это на досуге
2) сноровка
унăн алă çаврăнăшĕ çук-ха — у него еще нет сноровки

ал çемми ĕç — посильная работа
алă тулли — милый, хороший, ненаглядный (о ребенке — букв. заполняющий руки)
алă тымарĕ —  пульс
алă хушши — обсевок (оставшееся незасеянным место при ручном севе)
алă кĕçĕтет — руки чешутся
алă пус — подписаться, поставить подпись
алă сул — махнуть рукой на что-л.
алă çап — ударить по рукам, заключить сделку
алă çĕкле — поднять руку на кого-что-л.
кам çине аллуна çĕклетĕн эсĕ? — ты на кого поднимаешь руку?

алă çĕкленмест — рука не поднимается на кого-что-л.
алă çитмест — руки не доходят (сделать что-л.)
алла варала — пачкать руки
алла пăх — прийтись ко двору
вăл аллине усрĕ — у него опустились руки
алла усса лар — сидеть сложа руки
алла ӳкер — залучить кого-что-л., овладеть кем-чем-л.

алă хур —
1) ударить кого-л.
2) наложить на себя руки, покончить жизнь самоубийством
3) положить начало чему-л.

алăран кайтăр — с рук долой

алла-аллăн

рука об руку, вместе
дружно
алла-аллăн пыр — идти рука об руку
алла-аллăн тытăн — взяться за руки
Алла-аллăн ĕç ăнать. — посл. При дружной работе и дело спорится.

аллă

1.
при абстрактном счете в качестве подлежащего, дополнения
пятьдесят
вăл аллă тултарнă — ему исполнилось пятьдесят (лет)
вăл аллăсенче пулĕ — ему лет пятьдесят
алла икке пайла — разделить пятьдесят на два

аллă

2.
при конкретном счете в качестве определения
пятьдесят, пятидесяти-
аллă пин — пятьдесят тысяч
аллă пилĕк çын — пятьдесят пять человек
аллă хут — пятьдесят раз
аллă çулхи çул уявĕ — пятидесятилетний юбилей

алхас

2.
шалить, баловаться, озорничать, хулиганить
амăшĕ пур чухне вăл алхасмасть — при матери он не шалит
ачасем паян кунĕпех алхасрĕç — ребята сегодня весь день безобразничали

алчăра

II.

1.
слепнуть, ослепляться (при сильном свете)
хĕвел çинче куç алчăрать — солнце слепит глаза

алялях

межд.
крик охотников при травле зверя собаками

амаçури

мачеха
амаçури амăшĕ — мачеха, неродная мать
амаçури ывăл — пасынок
амаçури хĕр — падчерица
Амаçурирен телей куракан пулман, тет. — посл. При мачехе счастья не жди.

ами

диал.
товарищ, друг, брат (при фамильярном обращении)
вăт, ами, мĕнле пулса тухрĕ — вот, брат, как получилось

анла

1.
растягивать сукно (при домашней валке)

антăх

3.
терять сознание, впадать в шок
вăл бомба ӳкнипе антăхнă — его контузило при взрыве бомбы

аçаллă-амаллă

с родителями
аçаллă-амаллă ачасем — дети, имеющие родителей
аçаллă-амаллă пурăн — жить при родителях

ачам

2.
малыш, дитя мое
дитятко уст. (при обращении)
ăçта каятăн, ачам? — куда ты идешь, малыш?

ачам

3. разг.
брат, друг (при обращении к сверстникам)

вайкалан

качаться, шататься (при ходьбе, движении)

вакланчăк

4.
мелкий, раздробленный, разъединенный
разбросанный
вакланчăк пусăсем — разбросанные там и сям участки земли
вакланчăк çĕршыв — раздробленная страна (напр. при феодализме)

вале

часть, доля (при дележе)
ку сирĕн вале, ку пирĕн — это ваша доля, а это — наша

ваттар

2.
ранить
разбивать
пĕрене пушатнă чух алла ваттартăм — при разгрузке бревен я поранил себе руку

вашлат

издавать шум (при движении)
арман çунатти вашлатать — с шумом вертятся крылья мельницы
пуйăс вашлатса иртрĕ — мимо прошумел поезд

вăйлат

II.
жужжать, свистеть (при полете)
чул юнашарах вăйлатса иртрĕ — камень просвистел рядом

вăрлат

издавать шум (при быстром движении)
вентилятор вăрлатса çаврăнать — тихо рокочет вентилятор

вăртах

2. разг.
дружище, милок (при обращении)

вăтăр

1.
при конкретном счете, в качестве определения
тридцать
тридцати-
вăтăр тенкĕ — тридцать рублей
вăтăр çулти хĕрарăм — тридцатилетняя женщина
вăтăр килограмлă ещĕк — тридцатикилограммовый ящик

вăтăр

2.
при абстрактном счете, в качестве подл., доп.
тридцать
пилĕк хут улттă — вăтăр пятью шесть — тридцать
вăтăрти арçын — мужчина тридцати лет
вал вăтăралла çывхарать — ему около тридцати (лет)
вăтăр пиллĕк — тридцать пять
икçĕр вăтăр — двести тридцать

вăшлат

производить шум при быстром движении
çил вăшлатать — ветер шумит
троллейбус вăшлатса иртрĕ — мимо с шумом промчался троллейбус

вĕлтĕртет

1.
развеваться, колыхаться, трепетать
ăвăс çулçи кăшт çилпех вĕлтĕртетет — листья осины трепещут при малейшем ветерке

вĕлтĕртет

4.
мелькать (при быстром движении)
хĕрача чупа пачĕ, урисем кăна вĕлтĕртетсе пыраççĕ — девочка побежала, только ножки ее замелькали

вĕлтлет

1.
мелькать (при быстром движении),
появляться и исчезать из виду
çул хĕрринчи юпасем вĕлтлетсе юлаççĕ — вдоль дороги мелькают столбы (при быстрой езде)

вĕре

I.

1.
кипеть
вĕреме кĕр — закипать
вĕреме кĕрт — довести до кипения
вĕресе пĕт — выкипеть
вĕресе тăкăн — убегать, литься через край при кипении
Сĕм вăрманта сĕт вĕрет. (Кăткă тĕми). — загадка В дремучем лесу кипит молоко. (Муравейник).

вĕç

4.  послелог
вĕçне çит —
1) достигнуть конца (напр. улицы)
2) перен. быть на краю, на грани чего-л.
макăрас вĕçне çитрĕ — он чуть не плачет
вилес вĕçне çит — быть при смерти
вĕçне юл — быть близко к чему-л.
уйрăласси минут вĕçне юлчĕ — до расставания остались минуты

вĕчĕлтет

2.
шипеть, издавать легкий звук (при брожении, скисании), хлюпать, чавкать
йĕпеннĕ ура вĕчĕлтетсе пырать — в намокшей обуви хлюпает вода

вил

II. глаг.

1.
умереть, погибнуть
пасть, скончаться высок.
сдохнуть, околеть (о животном)
вăрçăра вил — погибнуть на войне
çамрăкла вил — умереть молодым
ватăлса вил — умереть от старости
перĕнсе вил — застрелиться
çакăнса вил — повеситься
çапăнса вил — разбиться (при столкновении)
ӳксе вил — разбиться (при падении)
чикĕнсе вил — зарезаться, заколбться
чирлесе вил — умереть от болезни
шăнса вил — замерзнуть
шыва кайса вил — утонуть
шыва путса вил — утонуть
шыва сиксе вил — утопиться
вилес патне çит — лежать при смерти
ĕне ӳксе вилчĕ — корова пала
автан вилсе выртнă — петух околел
паттăрсен вилĕмĕпе вил — пасть, погибнуть смертью храбрых
вилнĕ çын — покойник, мертвец
вилнисене асăн — рел. поминать усопших, умерших
вилме маннă! — бран. чтобы тебе околеть
вилесскер — бран. чтоб тебе околеть
вилсе вырт — умереть, сдохнуть, околеть (о животном)
вилсе кай — умереть, сдохнуть, околеть (о животном)
вилсе пĕт — вымирать (о многих)

виçĕ

(виç)

числ. колич.
при конкр. счете, в качестве опред.
три
тре-, трех-
виçĕ çул — три года
виçĕ талăк — трое суток
виçĕ ура — треножник
виçĕ кĕтеслĕ — треугольный
виçĕ кĕтеслĕ пӳрт — трехстенка, трехстенная пристройка
ку сăмахăн виçĕ пĕлтерĕш — у этого слова три значения
виç хут, виçĕ хут —
1) три раза, трижды
виçĕ хут иккĕ — улттă — трижды два — шесть
2) втрое
виçĕ хут ытларах — втрое больше

виççĕ

числ. колич. при абстр. счете

вунă

(вун)

числ. колич.
при конкр. счете в качестве опр.
десять
десяти-
вунă сехет — десять часов
вунă тенкĕ — десять рублей
вунă хут — десять раз
вунă хутлă çурт — десятиэтажный дом
вунă çуллăх программа — программа на десять лет

вунвиççĕ

числ. колич.
при абстр. счете, в качестве подл., доп.
тринадцать
ывăл вунвиççе кайрĕ — сыну пошел тринадцатый год
саккăр та пиллĕк вунвиççĕ пулать — восемь и пять будет тринадцать

вуниккĕ

числ. колич.
при абстр. счете, в качестве подл., доп.
двенадцать
ача вуникке кайнă — мальчику пошел двенадцатый год

вуннă

числ. колич.
при абстр. счете, в качестве подл., доп.
десять
вуннă ытларах — больше десяти
вунна яхăн — около десяти
ик хут пиллĕк— вуннă — дважды пять — десять

вунпĕр

числ. колич. при абстр. и конкр. счете
одиннадцать
одиннадцати-
вунпĕр ача — одиннадцать детей
хĕр вунпĕр тултарчĕ — дочери исполнилось одиннадцать (лет)
вунпĕртен виççĕ катар — из одиннадцати вычесть три

вунпилĕк

числ. колич.
при конкр счете, в качестве опр.
пятнадцать, пятнадцати-
вунпилĕк тенкĕ — пятнадцать рублей
вунпилĕк томлă кăларăм — пятнадцатитомное издание

вунпиллĕк

числ. колич. при абстр счете, в качестве подл., доп.
пятнадцать
вăл вунпиллĕкре — ему пятнадцать лет

вунсакăр

числ. колич.
при конкр счете, в качестве опр.
восемнадцать,
восемнадцати-
вунсакăр çын — восемнадцать человек

вунсаккăр

числ. колич.
при абстр. счете, в качестве подл., доп.
восемнадцать
шăллăм вунсаккăр тултарчĕ — моему младшему брату исполнилось восемнадцать (лет)

вунтăваттă

числ. колич. при абстр. счете, в качестве подл., доп.
четырнадцать
ача вунтăваттă тултарнă — мальчику исполнилось четырнадцать (лет)

вунтăхăр

числ. колич. при конкр. счете в качестве опр.
девятнадцать, девятнадцати-
вунтăхăр çулти хĕр — девятнадцатилетняя девушка

вунтăххăр

числ. колич.
при абстр. счете в качестве подл., доп.
девятнадцать
ывăл вунтăххăр тултарать — сыну исполняется девятнадцать (лет)

вунулттă

числ. колич. при абстр. счете, в качестве подл., доп.
шестнадцать
вунултта çит — достигнуть шест надцати (лет)

ен

4.
сторона (противостоящая другой)
тăшман енне — на сторону врага
пĕр енчен те сĕтев паман — ни с одной стороны не было придачи (при обмене)

енчĕк

I.
кисет
мешочек (напр. для ниток)
пурçăн енчĕк — шелковый кисет
тапак енчĕкĕ — кисет
Инкек инçетре мар, çумри енчĕкрех. — посл. Беда не за горами, а при себе, в кисете.
Ик енчĕкре ик шăрçа, пин тенкĕпе сутмастăп. (Куç). — загадка В двух мешочках две бусинки, не продам и за тысячу рублей. (Глаза).

епле

3.
при выражении восхищения, удивления, негодования и т. д.
какой, что за, как
епле савăнас мар! — как не радоваться!
епле çын вăл! — что он за человек!
епле хавас эп сана курма! — как я рад тебя видеть!
епле хитре çурт! — какой красивый дом!

зонд

1. мед.
зонд (ăшчике сăнамалли пăрăх)
хырăмлăха зондпа тĕпче — исследовать желудок при помощи зонда

икĕ

(ик)

числ. колич. при конкр. счете в качестве опр.
два
дву-, двух-
икĕ юлташ — два товарища
вăтăр икĕ кун — тридцать два дня

икĕ хут —
1) вдвое
йыш икĕ хут ӳсрĕ — семья увеличилась вдвое
2) дважды
ик хут иккĕ — тăваттă — дважды два — четыре

икĕ çуллăх — двухлетний (рассчитанный на два года)
икĕ çулхи — двухлетний (о возрасте)
икĕ çулхи ача — двухлетний ребенок
икĕ кун хушши — два дня, в течение двух дней

икĕ тĕрлĕ —
1) двоякий
икĕ тĕрлĕ ăнланни — двоякое понимание
2) двояко
куна икĕ тĕрлĕ ăнланма пулать — это можно понимать двояко

икĕ çĕрлĕн — врозь, в разных местах
ик кĕпçеллĕ пăшал — двуствольное ружье

ик уран тăр —
1) встать на дыбы, вздыбиться (о коне)
2) служить, стоять на задних лапах (о собаке)

икĕ хакпа сут — продавать вдвое дороже

иккĕ

числ. колич.

1. при абстр. счете в качестве подл., доп.
два
иккĕри автобус — двухчасовой автобус
виçĕ хут иккĕ — улттă — трижды два — шесть
тăваттă икке пайланать — четыре делится на два
ача иккĕ тултарчĕ — ребенку исполнилось два года
иккĕ çитесси вунă минут — без десяти минут два

ил

13.
в форме деепр. илсе в сочет. с др. глаголами образует составные глаголы:
илсе ан — снести вниз
илсе кай — увезти, унести кого-что-л.
илсе кĕр — ввести, внести что-л. внутрь чего-л.,
илсе кил — принести, привезти (сюда)
илсе пар — 1) подать, передать кому-л. 2) купить кому-л.
илсе пыр — 1) принести (туда) 2) поднести (напр. кусок ко рту)
илсе çӳре — 1) носить, иметь при себе 2) водить, брать с собой
илсе тух — вынести, вывезти откуда-л.
илсе хур — 1) переложить (на другое место) 2) взять что-л. про запас, заблаговременно

июк

II.  межд.
крик спрятавшегося при игре в прятки,  
а-у

йăкăштат

2.
шуршать (при трении)

йăкăш-якăш

2.
подражание звуку, возникающему при фуговании рубанком

йăнăш

II.
ошибаться, заблуждаться
пĕлменнипе йăнăш — ошибиться по незнанию
шутланă чухне йăнăш — ошибиться при счете
эсĕ йăнăшатăн — ты заблуждаешься
йăнăшмастăп пулсан... — если я не ошибаюсь...
ура такăнсан чĕркуççи ыратать, чĕлхе йăнăшсан — пуçа лекет. — посл. Нога споткнется — голени больно, язык ошибется — голове достается.

йĕпкĕн

сочный, густой
густо- (при обозначении цвета)
йĕпкĕн кăвак — густо-синий
йĕпкĕн хĕрлĕ — пунцово-красный
йĕпкĕн хура — совершенно черный, иссиня-черный

йĕпкĕнле

йĕпкĕнле — название узора, используемого при вышивании или плетении кружев

йĕтем

ток, гумно
витнĕ йĕтем — крытый ток
механизациленĕ йĕтем — механизированный ток
хирти йĕтем — полевой ток
йĕтем юпи — столб в середине тока (вокруг которого гоняли лошадей при молотьбе)
йĕтем хыр — расчистить площадку под гумно

канашла

1.
оветоваться
совещаться
канашласа ил — посоветоваться, посовещаться
тухтăрпа канашласа пăх — посоветоваться с врачом
канашламалли пӳлĕм — совещательная комната
канашлакан сасă — совещательный голос (при выборах)

канн

1.
подражание звуку, возникающему при натягивании проволоки или веревки

кантралат

придавать вид веревки, делать наподобие веревки (напр. узор при резьбе по дереву)

канч

подр. —
об ударе топором при рубке
канч тутар — ударить топором
канч-канч — подр. — о повторяющихся ударах топора
канч-канч тутарни илтĕнчĕ — послышались удары топора

каптăр

подражание стуку при падении твердых предметов
аптăри каптăр туса ӳкрĕ — шило стукнуло об пол
каптăрр — усил. от каптăр

касу

3.
доля, единица соотносительного исчисления (при плате за пастьбу скота)
ĕнешĕн пĕр касу, тăватă сурăхшăн пĕр касу тӳлемелле — платить за корову одну долю и за четыре овцы — одну долю

катăртаттар

5.
трещать, скрежетать, издавать треск, скрежет (при трении)

кати

разг.
обычно при обращении к детям
милый, миленький, родной
çиме кил, кати! — иди, милый, кушать!

кач

II.

1.
подражание стуку при ударе острым орудием
пуртăпа кач касрĕ — он тюк топором

кашла

2.
шипеть (о пиве при брожении)

каяш

2.
охвостье, отходы (при веянии зерна)

кăлтăртăк

подражание неравномерному постукиванию при вращении, напр. жерновов

кăпăр

1.
подражание звуку, возникающему при рассыпании гороха, орехов и т. п.

кăптăр-кăптăр

1.
подражание шуму, громыханию при ходьбе
кăптăр-кăптăр тутарса çӳре — ходить, стуча ногами

кăптăрт

1.
подражание глухому стуку
арман чулĕ кăптăрт тăвать — жернов постукивает

кăптăрт-кăптăрт —
1) подражание постукиванию
кăптăрт-кăптăрт тутарса çӳре — ходить, стуча ногами
2) подражание хрусту при жевании

кăтăр-катăр

1.
подражание звуку, возникающему при неравномерном сгребании, напр. граблями

кăтăрт-катăрт

подражание звуку, возникающему при сильном скоблении, поскребывании, почесывании

кăхх

2. дет.
подражание выстрелу при игре, бах

кăштра

1.
мякина, отходы (при очистке зерна)

кăшшин

подражание звону косы при косьбе

кĕмĕртет

хрустеть, издавать хруст (напр. при еде)

кĕпсĕ

пушинки (образующиеся при тканье)

кив

II. глаг.
толочь (белье при стирке)
кĕпе-йĕме кĕвентепе кив — толочь белье пестом (в корыте)
кĕпе-йĕме кисĕппе кив — толочь белье пестом (в корыте)

кирек

частица, обобщ.
любой, хоть какой, хоть как
кирек ăçта — 1) кое-где, где-либо 2) кое-куда, куда-либо
кирек ăçта та — 1) везде, где бы ни было, хоть где 2) куда бы ни было, хоть куда
кирек ăçтан туп! — хоть где найди!, найди где хочешь!
кирек кам — кое-кто, кто-либо
кирек кам та — любой, кто угодно, хоть кто
кунашкал сĕнӳпе кирек кам та килĕшмелле — с таким предложением любой согласится
кирек епле сăлтавпа та — по любому поводу
лавккара кирек мĕн те пур — в магазине есть все, что угодно
кирек мĕн каласан та — что бы там ни говорили
кирек мĕн пултăр — что бы ни случилось
кирек мĕн пулсан та — что бы ни случилось
кирек мĕн пуласран — на всякий случай

кирек мĕнле —
1) любой, хоть какой
ăна кирек мĕнле ĕç те ал çемми — ему любая работа по плечу
2) хоть как
кирек мĕнле пулсан та — при любых обстоятельствах, во что бы то ни стало

кирек хăçан та — всегда, когда угодно,когда бы ни было
вăл кирек хăçан та хаваслă — он всегда в хорошем настроении
кирек хăш — любой, хоть какой
кирек хăш киле кĕр — войти в любой дом
кирек хăшĕ те — кто угодно, кто бы то ни было

кирек сахарна пар, ай, пылна пар, кил шухăшĕ ӳкрĕ пуç çине — фольк. ты потчуй меня хоть сахаром, хоть медом — все равно я хочу домой

Кирек мĕнле ĕç те ăстаран хăрать. — посл. Дело мастера боится.

кум

II. глаг.

1.
сновать (при тканье холста)
çип кумни — снование пряжи

кун

4.  
разминаться (напр. при затекших ногах)

кунтă

1.
лукошко, кузовок
тырă кунти — лукошко для семян (при ручном севе)
пуçĕ кунтă пек — у него голова как лукошко (большая)

кунчала

связывать сновку (при тканье)
кумнине кунчала — связывать сновку

кӳв

подражание звуку, возникающему при выплескивании жидкости
кӳв тутар — выплеснуть

лайăх

благополучно, исправно
ĕне лайăх пăруларĕ — корова благополучно отелилась
ĕç хатĕрĕсем пурте лайăх — все инструменты в исправности
лайăх-и? — как дела? (приветствие при встрече), здравствуйте!

лакăмлан

2.
образовывать ямки
кулнă чух питçăмартийĕ лакăмланать — при улыбке на ее щеках появляются ямочки

лакăртаттар

2.
булькать, издавать булькающие звуки (напр. при полоскании горла)

лакăртăк

подражание отрывистому или однократному бульканью, напр. при питье
лакăртăк-лакăртăк — усил. от лакăртăк

лампа

ламповый
вуннă лампи, вуннăллă лампа — десятилинейная лампа
газ çути лампи — газосветная лампа
кăнтăрлахи çутă лампи — лампа дневного света
краççын лампи — керосиновая лампа
сĕтел лампи — настольная лампа
чĕп куç лампи — мигалка, коптилка
электричество лампи — электрическая лампочка
лампа тăрпи (кĕленчи) — ламповое стекло
лампа хăйăвĕ — ламповый фитиль
лампа ывăсĕ (питлĕхĕ) — абажур лампы (керосиновой)
лампа çут — зажечь лампу
лампа хăйăвне пĕчĕклет — привернуть фитиль лампы
лампа çутипе вула — читать при свете лампы
лампа сӳнсе ларчĕ — лампочка погасла

◊
шăратмалли лампа — паяльная лампа

ламсăр

подр. —
о колыхании, движении чего-л. мохнатого, бесформенного
ламсăр-ламсăр — усил. от ламсăр
шалпар тумтир утнă чух ламсăр-ламсăр тăвать — не в меру просторная одежда болтается при ходьбе

лапăс-лапăс

1.  подр. —
о тряске, колыхании при движении
лапăс-лапăс чуп — бежать, трясясь на ходу

лар

4.
быть, стоять, находиться, располагаться
пӳлĕмре виçĕ пукан ларать — в комнате (стоит) три стула
урамра машинăсем лараççĕ (тăраççĕ) — на улице стоят машины
тырă çын çӳллĕш ларать — хлеба стоят в рост человека

ларса кай —
1) долго просидеть, засидеться
ытларах ларса кайрăм сирĕн патра — я слишком долго у вас засиделся
2) поехать
каçхи пуйăспа ларса кай — поехать вечерним поездом
3) расположиться подряд, в ряд
ялсем речĕпех ларса кайнă — деревни тянутся подряд одна за другой

ларса юл — 1) остаться сидеть 2) остаться позади
сулахайра хула ларса юлчĕ — слева остался город (при движении)

лар

24. уст.
справлять, проводить (обряды)
виле спиче лар — находиться при покойнике (обряд)
хĕр сăри лар — справлять девичник (перед свадьбой)
каччă сăри лар — справлять мальчишник (перед свадьбой)
улах лар — сидеть на посиделках, устраивать посиделки
Пĕрле улах ларнине ан ил, пĕрле утă çулнине ил. — погов. Невесту выбирай не на посиделках, а на сенокосе.

лачăклаттар

1.
чавкать (при еде), причмокивать
чипер çи, ан лачăклаттар! — ешь хорошо, не чавкай

лаштăрт

2.
подражание шарканью ногами
лаштăрт-лаштăрт — усил. от лаштăрт 2.
лаштăрт-лаштăрт тутарса ут — шаркать при ходьбе, идти, шаркая ногами

лăклат

1.
трястись, подпрыгивать (при езде по неровной дороге)

лăм

4. перен.
в отриц. оборотах, при частице та
ничуть, нисколько, ни капельки, совсем
çил лăм та çук — нет ни малейшего ветерка

лăнкăртат

2.
раскачиваться
позвякивать, позванивать (при сотрясении)

лăнчăртат

1.
скрипеть, потрескивать (при движении)
пукан лăнчăртатать — стул скрипит (если сесть)

лăпă

2.
хлопья, пух (остающиеся при тканье)

лăпăрт-лапăрт

подражание звучному неравномерному чавканью, хлюпанью, напр. при размешивании глины

ленк-ленк

1.
подражание равномерному позвякиванию, постукиванию, напр. при трепании тресты

лĕрплеттер

разг.
звучно хлебать, прихлебывать, чмокать (при питье чего-л.)

люлька

люлечный
люлькăпа хăпарса ĕçле — работать в поднятой люльке (напр. о малярах при ремонте здания)

май

5.
возможность, случай
условия
паха майсем — прекрасные условия
май килменни — невозможность, неосуществимость
май килнĕ таран — по мере возможности
май килсенех — при первой возможности
май килчĕ — довелось, удалось, посчастливилось
май пар — дать возможность (что-л. сделать), способствовать чему-л.
май пулсан — если есть возможность
май çук — невозможно
майне кура — смотря по обстоятельствам
пур майсемпе те усă кур — использовать все возможности
выляса илме майсем пур — есть шансы на выигрыш

макăлтаттар

1. разг.
медленно жевать, перекатывать во рту пищу (при еде)

манăн

4.
выступает в роли доп. при составных гл.
со значением  желания:
манăн ĕçес килет — мне хочется пить
манăн киле хăвăртрах çитесчĕ — мне бы побыстрее добраться до дому

масарла

нареч. разг.
употр. при выражении неуверенности, сомнения:
темле масарла калатчĕç-ха çавна — не помню, как это называют

мăкăль

2. подр. —
о шевелении, движении губ, напр. при чтении про себя

мăкăльт

3.
подражание хрусту, возникающему при вывихе или при вправлении кости

мăк-мăк

подр. —
о шевелении губами
вуланă май ача тутине мăк-мăк тутарать — мальчик при чтении шевелит губами

мĕн

3. мест. вопр.
употр. при вопросе, переспрашивании  
а, что
— Юман! — Юман!
— мĕн? — что?
мĕн, илсе каймарĕç-им сана? — что, не взяли тебя с собой?

нăтăр

подражание хрусту, скрипу
ура айĕнче юр нăтăр тăвать — снег хрустит под ногами
нăтăр-нăтăр —
1) усил. от нăтăр
çӳренĕ чух атти нăтăр-нăтăр тăвать — при ходьбе у него скрипят сапоги
2) скрипучий
нăтăр-нăтăр хром пальто — скрипучее хромовое пальто

нăшăк

подражание шмыганью носом, напр. при плаче
нăшăк-нăшăк — усил. от нăшăк
ача сăмсине нăшăк-нăшăк туртса макăрать — ребенок плачет, шмыгая носом

орден-медаль

собир.
ордена и медали, награды, регалии
пур орден-медальпе — при всех регалиях
унăн орден-медаль нумай — он имеет много орденов и медалей

палтлат

1.
трещать (при разрыве),
с треском рваться
пралук палтлатса татăлчĕ — проволока с треском оборвалась

палтлаттар

производить глухбй треск (при разрыве чего-л.)

панкăртат

булькать (при погружении в жидкость)

панклаттар

1.
хлопать, издавать хлопок (напр. при стрельбе из детского ружья)

панлат

2.
дзинькать (напр. о натянутой проволоке — при обрыве)

пант

II.
подражание дзиньканью, напр. при обрыве струны

панч

подражание бульканью при падении чего-л. в воду

пар

9.
давать (при определении возраста)
ăна никам та утмăл çул памасть — никто не даст ему шестидесяти лет

пач

II.
подражание звуку, возникающему при падении в воду или в грязь
шыва пач туса ӳк — шлепнуться в воду

пачăрт

подражание отрывистому звуку,
возникающему при быстром выжимании чего-л. мокрого или выдавливании вязкой массы

паш

1.
подражание шипению,
напр. при опускании раскаленного железа в воду

пăк-пак

1.
подражание попыхиванию при курении трубки

пăс

5.
искажать, извращать, фальсифицировать
истори чăнлăхне пăсни — искажение исторической правды
фактсене пăсса кăтарт — извратить факты
ку шухăша куçарнă чух пăснă — эта мысль искажена при переводе

пăсăрлантар

1.
дымить, выпускать дым клубами (напр. при курении)

пăтти-патти

подражание неравномерному стуку, напр. при молотьбе, при толчении в ступе

пăчăртат

2.
трещать, потрескивать
хĕстерсен арпус пăчăртатрĕ — арбуз затрещал при сдавливании

пăш-паш

подражание неравномерному шипению,
напр. при выпускании воздуха из баллона

пĕр

I.

1.
при конкр. счете, в качестве опр.
один
одно-
пĕр минут та — ни одной минуты
пĕр сехет — (один) час
пĕр тенкĕ — (один) рубль
пĕр хут — (один) раз, разок
пĕр актлă пьеса — одноактная пьеса
пĕр кунлăх кану çурчĕ — однодневный дом отдыха
пĕр моторлă самолет — одномоторный самолёт
пĕр хутлӳ ҫурт — одноэтажный дом
пĕр вăхăтрах — одновременно
пĕр вăхăтрах икĕ çĕрте ĕçле — работать одновременно в двух местах, совместительствовать

пĕр енлĕ —
1) односторонний, однобокий
пĕр енлĕ ăнлантару — односторонняя трактовка
2) односторонне, однобоко
эсир ку ыйту çине пĕр енлĕ пăхатăр —
— вы односторонне рассматриваете этот вопрос

пĕр çĕре пухăн — собраться в одно место
пурте пĕр çын юлми кайса пĕтнĕ — ушли все до одного
пĕр ача ялан ачаш пулать — единственный ребенок всегда бывает капризным
вуникĕ хĕр, пĕр купăс янăрать-çке пĕр сасă —
— фольк. двенадцать девушек и с ними одна скрипка поют в один голос
Пĕр кун каймалăх çул пулсан, çичĕ кунлăх çăкăр ил, тенĕ. —
— посл. Готовясь в путь на один день, бери хлеба на семь.

пĕр-пĕр

2.
когда-нибудь, как-нибудь
при случае
пĕр-пĕр пырăп-ха сирĕн пата — как-нибудь я приеду к вам

пĕрре

1.
при абстр. счете, в качестве подл. и доп.
единица
один (о поддающихся счету объектах)
манăн костюм пĕрре кăна — у меня костюм только один
пĕрре çитет — скоро (один) час
пĕррепе пĕрре иккĕ — пулать один да один будет два
пĕрре çыр — написать единицу (цифру)

пĕрт

II.
подражание звуку, возникающему при вспархивании птицы
çерçи пĕрт вĕçсе кайрĕ — воробей вспорхнул и улетел

пĕт

1.
кончаться, заканчиваться, приходить к концу
вăй пĕтрĕ — силы кончились
ĕç кунĕ пĕтрĕ — рабочий день закончился
çăлта шыв пĕтрĕ — вода в колодце кончилась, высохла
укçа пĕтмен-ха — деньги еще не вышли
урок пĕтрĕ — урок кончился
пĕтсе пыр — исчезать, кончаться, заканчиваться
Пине çитрĕ — самах пĕтрĕ. — погов. До тысячи дошло — слов больше нет (говорят при окончании беседы).

пилĕк

III.

1. при конкр. счете, в качестве опр.
пять
пяти-
пилĕк кĕнеке — пять книг
пилĕк çĕрте — в пяти местах
пилĕк кунтан — через пять дней
пилĕк пуслăх укçа — пятикопеечная монета, пятак
пилĕк вĕçлĕ çăлтăр — пятиконечная звезда
пилĕк процентлă уксус — пятипроцентный уксус
пилĕк хутлă çурт — пятиэтажный дом
Пилĕк пӳрне те пĕр тан мар. — погов. Даже пять пальцев руки не одинаковы.

пиллĕк

при абстр. счете

писмеле

накручивать, наматывать (напр. нить при прядении)

понятой

понятой
понятойсем чĕн — пригласить понятых (напр. при обыске)

посредник

посреднический
посредник пул — посредничать, быть посредником
вăл евчĕ пулнипе — при его посредничестве

пура

4.
колодец (название фигуры при игре в городки)

пусарлăк

груз, гнет, тяжесть
кантăр çине пусарлăк хур — положить тяжесть на коноплю (при мочке)
купăста çине пусарлăк хунă — капуста поставлена под гнет (при квашении)

пуç

4.
голова (при счете скота)
вунă пуç выльăх — десять голов скота

пуçне

2.
при счете, перечислении
с...
на...
тухăç гектар пуçне вăтăр центнера çитет — урожай достигает тридцати центнеров с гектара
çын пуçне виçшер тенкĕ тиврĕ — пришлось по три рубля на человека

пылак

3.
кулага — смесь солода с отрубями или мякиной, употребляемая при варке пива

сай

1.
настил из жердей (клался на сани при перевозке сена)

сакăр

при конкр. счете, в качестве опр.
восемь
восьми-
сакăр пукан — восемь стульев
сакăр сехетлĕ ĕç кунĕ — восьмичасовой рабочий день

сакăр хут —
1) восемью, восемь раз
сакăр хут иккĕ — вунулттă — восемью два — шестнадцать
2) ввосьмеро, в восемь раз
сакăр хут нумайрах — ввосьмеро больше

сакăрвунă

(сакăрвун)
при конкр. счете, в качестве опр.
восемьдесят
восьмидесяти-
сакăрвунă тенкĕ — восемьдесят рублей
сакăрвунă çулхи старик — восьмидесятилетний старик
вăл сакăрвунă çичĕ çулта — ему восемьдесят семь лет

сакăрвуннă

при абстр. счете, в качестве подл. и доп.
восемьдесят
вунă хут саккăр — сакăрвуннă — десятью восемь — восемьдесят
сакăрвуннăран вăтăр кăлар — из восьмидесяти вычесть тридцать
вăл сакăрвунна пуснă — ему пошел восьмидесятый год

саккăр

при абстр. счете


1. в качестве подл. и доп.
восемь (единиц, поддающихся счету)
восьмерка
икĕ хут саккăр, — вунулттă — дважды восемь — шестнадцать
саккăрти ача — восьмилетний мальчик
хапха çине саккăр çырса хунă — на воротах написана восьмерка
лавкка саккăрта — уçăлать — магазин открывается в восемь часов

самайлан

2.
выздоравливать, поправляться
улучшаться
вăл самайланнă — ему стало легче
салтака кайиччен самайланать — шутл. до солдатской службы заживет (говорят детям при ушибах)

санăн

4.
выступает в роли доп. при гл.
со значением желания или долженствования:
санăн çиес килет-и? — тебе хочется есть?
санăн васкас пулать — тебе надо поспешить

сапаланчăклăх

3. спец.
разброс
пульăсен сапаланчăклăхĕ — разброс пуль (при стрельбе)

сар

11.
мазать, намазывать
накладывать
раствор сар — накладывать раствор (при кладке)
пуçса çиме çу чипер, сарса çиме пыл чипер — фольк. вкусно в маслице макать, вкусно и медом намазать

сарăл

1.
расширяться, увеличиваться в ширину, раздаваться (в стороны)
расплющиваться
ăшăтсан металл сарăлать — металлы при нагревании расширяются

сарăм

уст.
настил, укладка снопов (при ручной или конной молотьбе)
сарăм сар — настилать снопы (для обмолота)
сарăм сиктер — ворошить настил

сарăх

3.
бледнеть (при нездоровье)
ача сарăхсах кайнă — мальчик совсем побледнел
ай, çутă сăнăм, хĕрлĕ чĕрейĕм йывăр хуйхăпа сарăхать — фольк. ах, светлое мое личико, румяные щеки бледнеют от тяжкого горя

саха

2.
бита, биток, козонок (при игре в бабки)

сахал

малочисленный, немногочисленный, небольшой по количеству
сахал çын — немногие люди
сахал çар — малочисленное войско
чи сахал — самое малое, минимум
сахалпа çырлах — ограничиваться малым
сахал тăкакпа тупăш ытларах ил — получать при минимальных затратах максимальную прибыль
Сахал та çитет, нумай та пĕтет. — посл. И малым можно обойтись, и многое можно истратить.

сăмса

носовой
каçăр сăмса — 1) вздернутый, курносый нос 2) курносый человек
курпун сăмса —1) горбатый нос, нос с горбинкой 2) горбоносый человек
сăмса вĕçĕ — кончик носа
сăмса кăкĕ — переносица, переносье
сăмса çийĕ — переносица, переносье
сăмса тĕпĕ — переносица, переносье
сăмса тутăрĕ — носовой платок
сăмса шăтăкĕ — ноздря и ноздри
сăмса шывĕ — выделения из носа (при насморке)
сăмсапа калаç — говорить в нос, гнусавить
сăмса питĕрĕнсе ларчĕ — нос заложило
сăмсана юн аннă — кровь пошла носом

сăх

◊
такам сăхрĕ — кто-то помянул некстати, сглазил (говорится, когда человек поперхнется при еде или питье)

сăхă

1.
насечка, метка, зарубка (напр. топором при нумерации бревен сруба)
сăхă ту — метить бревна

сĕлеке

слюнной
сĕлеке парĕсем — слюнные железы
сĕлеке сирпĕтсе калаç — брызгать слюной при разговоре
сĕлеке çăт — 1) глотать, сглатывать слюну 2) перен. глотать слюнки

сĕнтер

2.
заставлять себя упрашивать (при угощении)
вăл сĕнтерсе тăмарĕ — он не стал ломаться (сразу принял угощение)

сĕр

◊
сĕрсе калаç — 1) льстить, говорить льстиво 2) мямлить, жевать (при разговоре)

сĕрĕштер

2.
скапливать
сводить
çипсене пĕр еннелле сĕрĕштер — сводить нити в одну сторону (при тканье)

сик

7.
быть пропущенным
тĕрленĕ чух икĕ куç сиксе юлнă — при вышивании пропущено два глазка

сиккеле

4.
вздрагивать, дергаться
пит çăмарти сиккелет — щека дергается (при нервном тике)
лампа çулăмĕ сиккелет — пламя лампы вздрагивает

сиктер

6.
встряхивать, ворошить
ашăм сиктер — ворошить солому (при молотьбе)
çĕрулмине çупа сиктер — маслить картофель (встряхивая в блюде)

сикчĕ

1.
пропуск, пробел
тĕртнĕ чух сикчĕ тунă — при тканье допущен пропуск нитей

сирпĕт

1.
брызгать, разбрызгивать
ачасем пĕр-пĕрне шывпа сирпĕтеççĕ — дети брызгают друг на друга водой
сурчăк сирпĕтсе калаç — брызгать слюной при разговоре

суранлан

2.
ушибаться
ӳксе суранлан — получить ушиб при падении

сывлăхлаш

взаимн.

1.
здороваться, приветствовать при встрече

та

I. союз

1.
и, да
при повторении — и... и...
в отрицательных оборотах — ни... ни...
шыв тарăн та таса — вода глубокая и чистая
икĕ ывăл та пĕр хĕр — два сына и одна дочь
кай та часрах таврăн — иди да побыстрее возвращайся
унта та, кунта та — и здесь и там, и там и сям
вăл унта та, кунта та çук — его ни там ни здесь нет

та

10.
в сочет. с вопр. местоимениями и наречиями
при деепричастиях на -сан (-сен):
как бы ни, кто бы ни, чтб бы ни, когда бы ни, где бы ни и т. п.
кăм пулсан та — кто бы ни был
ăçта пулсан та пире ан ман — где бы ты ни был, нас не забывай
хăçан килсен те кунта халăх нумай — когда ни приди — здесь много народу

тав

заздравный (при провозглашении тоста)
тав сăмахĕ — здравица
тав юрри — заздравная песня
тав курки çĕкле — поднять заздравную чашу
тав курки ĕç — выпить заздравную чашу

тав

3.
спасибо
ĕçкĕре-çикĕр тав! — спасибо за ваши хлеб-соль!
тав сана! — 1) за твое здоровье! 2) спасибо тебе!

сав мана! — порадуй меня (произносится при дружественном тосте)
тав сана! — за твое здоровье! (ответ)

тавăр

3.
засучивать, заворачивать, подворачивать
çанна тавăр — засучить, завернуть рукав
шăлавара чĕркуççи таран тавăр — закатить брюки до колен
кĕпе аркине тавăр — заткнуть за пояс подол платья (напр. при мытье полов)
куç хупанкине тавăр — завернуть веко (напр. при медицинском осмотре)

тавăрăнăçла

(таврăнăçла)

при возвращении, на обратном пути
тавăрăнăçла пирĕн пата кĕрсе тухар! — заходите к нам на обратном пути!

тавсъе

тавсъе — форма приветствия, употребляемая возвращающимся из гостей при встрече со знакомыми

такăн

2.
запинаться, сбиваться, осекаться
калаçнă чух такăн — запнуться при разговоре
сăмах варринче такăн — осечься, запнуться на полуслове
шутланă чух такăн — сбиться со счета
хăранипе такăнса калаçма пуçларĕ — он начал заикаться от испуга

такрак

такрак — колода, корыто с отверстием для процеживания сусла при варке пива

талтлаттар

2.
грузно и тяжело ступать, топать, стучать ногами (при ходьбе или беге)

тельно

межд.
при выражении удивления
батюшки
вот здорово, вот тебе и на, ну и ну
ак тельно, сана валли хулар ĕç çуки-мĕн? — вот тебе и на, неужели для тебя в городе нет работы?

танкăркка

грохочущий, производящий грохот
танкăркка кĕпер — разбитый мост (грохочущий при езде по нему)

танкка

1.
тяжело ступать, идти
переваливаться при ходьба

танлаштар

1.
сравнивать, сопоставлять
соотносить
оригинала копипе танлаштар — сличить копию с оригиналом
чăваш чĕлхипе турккă чĕлхине танлаштар — сопоставлять чувашский и турецкий языки
икĕ çын шухăшне танлаштар — сопоставлять мнения двух людей
танлаштарса кăтарт — сравнить, показать а сравнении
танлаштарса пăх — сопоставить, сравнить
танлаштарсан — при сравнении, в сравнении, по сравнению с, по отношению к
вăрçă умĕнхи çулсемпе танлаштарсан — по сравнению с довоенными годами
пĕлтĕрхи ку вăхтпа танлаштарсан — по сравнению с тем же периодом прошлого года

танлаштарма çук —
1) несравнимый
нимĕнпе танлаштарма çук пулам — ни с чем не сравнимое явление
2) несоизмеримый
кусем танлаштарма çук япаласем — это несоизмеримые величины
3) несравненно
танлаштарма çук лайăх — несравненно лучше

тантăш

3. разг. при обращении
браток, братец, друг, дружок
пуçа усас мар, тантăшăм — не вешай голову, браток

тархасшăн

1. при вежливом обращении, при просьбе
пожалуйста
будьте добры, будьте любезны
калăр-ха тархасшăн — будьте добры, скажите
каçарăр тархасшăн — простите, пожалуйста

тархасшăн

2. при приглашении
милости прошу, просим
кĕме юрать-и? — можно войти?
тархасшăн! — прошу!

тăван

5. при фамильярном обращении в притяж. ф. 1 л.: тăванăм:  
братец, браток, дружок
эй, тăванăм, ку мĕнле ял? — эй, братец, что это за деревня?
тăванăмсем, каяр-ха хăвăртрах! — братцы, пойдемте быстрее!

тăватă

(тăват)

при конкр. счете, в качестве опр.
четыре, четверо
четырех-
тăватă алăк — четыре двери
тăватă ывăл — четыре сына, четверо сыновей
тăватă пайлă драма — драма в четырех действиях
тăватă аяклă — четырехгранный
тăватă енлĕ — четырехсторонний
тăватă çулхи ача — четырехлетний ребенок
тăватă хут — четыре раза, четырежды, вчетверо
тăватă хутлă çурт — четырехэтажный дом
пилĕкçуллăха тăватă çулта тултар — выполнить пятилетку в четыре года
тăватă уран упален — ползти на четвереньках

тăваттă

при абстр. счете

тăваттă

при абстр. счете

1. в качестве подл. и доп.
четыре
вис хут тăваттă — вуниккĕ — трижды четыре — двенадцать
ача тăватта кайнă — ребенку пошел четвертый год
киле тăваттăра таврăнтăм — я вернулся домой в четыре (часа)
тăваттăри автобус — четырехчасовой автобус
тăваттă паллă — четверка (отметка)

тăкăр

подражание стуку, возникающему при рассыпании твердых предметов, напр. картофеля

тăлăм

клок, прядь шерсти (оставляется при стрижке овец для их распознавания)

тăмплат

издавать гулкий звук (напр. о скате автомобиля при ударе по нему)

тăнкки-танкки

2. подр. —
о тряске, о толчках при движении по неровной поверхности

тăпăртăк

2.
подражание выстукиванию каблуками при пляске

тăпăр-тăпăр

подр. —
о топотании, выбивании каблуками дроби при пляске
тăпăр-тăпăр ташла — плясать, выбивая дробь

тăппи-таппи

1.
подражание звукам, возникающим при молотьбе несколькими цепами

тăрат

1.
поднимать, придавать вертикальное положение
алă тăрат —
1) поднять руку (при голосовании)
2) поднять руки (сдаваясь в плен)
çухана тăрат — поднять воротник
хăма тăратса карта тыт — поставить ограду из досок

тăтăшла

1.
сплошь, по всей поверхности
сплошной массой
вут-çулăм тăтăшла пырать — огонь движется сплошной стеной (напр. при лесном пожаре)

тăхăр

при конкр. счете в качестве опр.
девять, девятеро
девяти-
тăхăр ывăл — девятеро, девять сыновей
тăхăр хут — 1) девять раз 2) девятью
тăхăр хут пиллĕк — девятью пять
тăхăр çулти хĕрача — девятилетняя девочка

тăхăрвунă

(тăхăрвун)
при конкр. счете в качестве опр.
девяносто
девяносто-
тăхăрвунă тенкĕ — девяносто рублей
тăхăрвунă çулхи карчăк — девяностолетняя старуха

тăхăрвуннă

при абстр. счете в качестве подл. и доп.
девяносто
вăл тăхăрвуннăра — ему девяносто лет
тăхăрвунна çит — дожить до девяноста (лет)

тăххăр

при абстр. счете

1. в качестве подл. и доп.
девять (о чем-л., поддающемся счету)
тăххăрти ача — девятилетний мальчик
шăллăм тăххăра кайнă — моему младшему брату пошел девятый год
тăххăр çитесси вунă минут — без десяти (минут) девять
тăххăр иртни вунпилĕк минут — пятнадцать минут десятого
вăхăт тăххăр çине кайнă — время — девятый час
тăххăра виççе пайла — разделить девять на три
виç хут тăххăр çирĕм çиччĕ — трижды девять — двадцать семь

тăч

подражание звуку, возникающему при падении тяжелого предмета

тăч-тач

подражание звукам, возникающим при падении нескольких предметов
панулмисем çĕре тăч-тач ӳкеççĕ — яблоки то и дело со стуком падают на землю

те

3.
в сочет. с прич. на -ас (-ес) др. глагола:
хотеть, желать, намереваться
унта каяс тетĕп — я хочу пойти туда
вăл вулас теменччĕ — он не хотел было читать

тесе —
1) говоря, называя;
обзывая
упа тесе мăшкăлла — дразнить, обзывая медведем
2) желая, стремясь;
с целью, с намерением;
для того, чтобы
вăл ĕçе кĕрес тесе хулана килнĕ — он приехал в город с намерением поступить на работу
3) мне казалось;
я думал, что
сана килте çук пуль тесе — я думал, что тебя нет дома

тесен — если захотеть, при желании
ĕçлес тесен ĕç тупăнать — при желании работа найдется
килес тесен кил — если хочешь, приезжай

те

◊
тейĕпĕр — вводн. сл. допустим, предположим
эсир ăна пĕлмен тейĕпĕр — допустим, вы этого не знали

темерĕн — недаром; на то и
çĕвĕç темерĕн — çĕлерĕ те пăрахрĕ  —  взял и сшил — недаром он портной

тенĕ пекех —
1) чуть ли не, почти что, едва ли не;
кашни кун тенĕ пекех — чуть ли не каждый день

тени —
1) то, что говорят, считают, думают;
распространенное мнение, предположение
вăл усал тени тĕрĕс пулмарĕ — мнение, что он злой человек, не оправдалось
2) употр. для подчеркивания значения предыдущего слова:
тир тени чăтăмлă пулмалла — коли уж это кожа, так должна быть прочной

тет — якобы, будто; говорят, что
пурăннă, тет, карчăкпа старик — фольк. жили-были, говорят, дед да баба

теççĕ —
1) якобы, будто; говорят, что
вăл килмен теççĕ-ха — 1) говорят, что он еще не приехал
2) при ссылке на пословицы и поговорки: говорят, говорится
Çăмарти чăххине вĕрентмест, теççĕ. — посл. Говорят, что яйца курицу не учат.

тем

6.
в сочет. с деепр. на -сан (-сен), при частице та (те)
как ни, как бы ни
сколько ни, сколько бы ни
что ни, что бы ни
тем чухлĕ тăрăшсан та — сколько ни старайся, как ни старайся

темĕнле

4.
в сочет. с деепр. на -сан (-сен), при частице та (те)
как ни, сколько ни,
как бы ни, сколько бы ни;
какой ни, какой бы ни
темĕнле ӳкĕтлесен те килĕшмерĕ — как его ни уговаривали, он не согласился

темĕнччен

3.
в сочет. с деепр. на -сан (-сен), при частице та (те)
как долго ни, как бы долго ни
как далеко ни, как бы далеко ни
темĕнччен кĕтсен те кĕтсе илеймерĕмĕр — как долго мы ни дожидались, но все же не дождались

тенешкел

разг.

1.
при ссылке на общеизвестные выражения, пословицы, поговорки
как говорят, как говорится, как сказано
улми улмуççинчен аякка ӳкмест, тенешкел — как говорится, яблоко от яблони недалеко падает

тĕкĕ

I.

1.
подпорка
тĕкĕ пер — подпереть, поставить подпорку
тĕкĕ яр — подпереть, поставить подпорку
Тĕкĕ персен, çĕрĕк юна та ларать. — посл. При хорошей подпорке и гнилой столб стоять будет.

тĕлкĕш

2.
поблескивать, неярко блестеть
уйăх çутипе юр тĕлкĕшет — при лунном свете тускло блестит снег

тĕпек

3.
чуб, хохол
çӳçе тĕпек хăварса кастар — оставить чуб при стрижке

тиечукла

как дьячок
Пур чух пупла, çук чух тиечукла. — погов. При достатке — попом, а при нехватке — дьячком (жить).

типтер

II. уст.
бирка (для отметок при сборе податей)

тупата

2.
пожалуйста
ради бога (при выражении просьбы)

тутан

2.
пригубить, отпить немного (напр. при угощении крепкими напитками)
черкке тутанса пар — пригубить бокал вина

тух

17.
выходить
сходиться (при подсчете)
виçĕ тенкĕ тухмасть — недостает трех рублей
лавккара тавар тухманни — недостача товаров в магазине
шут тухрĕ — счет сошелся

тыт

1.
держать
ачана алăран тыт — держать ребенка за руку
ручкăна терĕс тыт — правильно держать ручку (при письме)
çĕлĕке алăра тыт — держать шапку в руках
кĕлеткене тӳрĕ тыт — прямо держать фигуру
пальтона тытса тăр-ха — подержи-ка пальто

тыт

15.
расходовать
укçана шутлă тыт — экономно расходовать деньги
тытма пĕлсен сахал та перекетлĕ пулать — при умелом расходовании и малого надолго хватает

ултă

II.
при конкр. счете, в качестве опр.
шесть
шести-
ултă лав утă — шесть возов сена
ултă хут — 1) шесть раз, шестью
ултă хут пиллĕк — вăтăр — шестью пять — тридцать 2) вшестеро
ултă хут ытларах — вшестеро больше
ултă хутлă çурт — шестиэтажный дом
ултă кĕтеслĕ пӳрт — шестиугольный дом (в пять стен)

улттă

при абстр. счете

1.
в качестве подл., доп.
шесть (о чем-л. поддающемся счету)
улттăри автобус — шестичасовой автобус
улттăри хĕрача — шестилетняя девочка
улттă пайла — делить на шесть
виç хут улттă — вунсаккăр — трижды шесть — восемнадцать
Усал хыпарăн ури улттă. — погов. Худая весть о шести ногах.

улшăн

2.
сменяться
перемежаться
кунпа çĕр улшăнаççĕ — день сменяет ночь
смена улшăннă — произошла смена (при посменной работе)

унăн

4.
выступает в роли доп. при гл. со значением желания или долженствования:
унăн дежурствăна каймалла — ему нужно идти на дежурство
унăн ĕçес килет пулĕ — ему, наверное, хочется пить

утмăл

II. числ.

1.
при конкр. счете, в качестве опр.
шестьдесят
шестидесяти-
утмăл километрта — в шестидесяти километрах
çуралнăранпа утмăл çул тултарни — шестидесятилетие со дня рождения
Утмăл çухрăм каяс пулсан, утмăл çулхи çынпа калаç. — погов. Прежде чем выехать в дальнюю (букв. длиной в шестьдесят верст) дорогу, посоветуйся со стариком (букв. с шестидесятилетним человеком).

утмăл

2. при абстр. счете, в качестве подл., доп.
шестьдесят
вăтăр çумне вăтăр хушсан утмăл пулать — к тридцати прибавить тридцать — будет шестьдесят
вăл утмăлта ĕнтĕ — ему уже шестьдесят (лет)

уяр

ясно
ведренно прост.
уяр çанталăк — ясная погода
уяр çумăр — дождь при солнце
уяр çиçĕм — зарница
янкăр уяр — совершенно ясно
паян хĕвел уяра ларчĕ — сегодня закат был ясным

хант

подражание гулкому звуку при ударе тяжелым предметом или при его падении
лум пĕрене çине хант! туса ӳкрĕ — лом со стуком упал на бревно

хаплаттар

3. разг.
топать, стучать, гремоть (обувью)
атăпа хаплаттарса çӳре — стучать сапогами (при ходьбе)

хать

1.
восклицание при пляске
ох, ой, эх, эй

хаш

1.
подражание шуму, возникающему при движении воздуха,
напр. при вздохе, выпускании пара из паровоза и т. д.
хаш сывласа ил — глубоко вздохнуть
хаш-хаш — усил. от хаш
пăравус хаш-хаш тăвать — паровоз пыхтит

хăлтăрт-халтăрт

то же, что хăлтăр-халтăр
пичкесем кузовра хăлтăрт-халтăрт тăваççĕ — в кузове громыхают бочки (при езде)

хăнт

II.

подражание глухому звуку, возникающему при ударе
пуçĕ хӳме çумне хăнт турĕ — он сильно ударился головой о стенку
хăнт-хăнт — подр. о сильных толчках крови, отдающихся в голове
пуç хăнт-хăнт тăвать — кровь стучит в висках

хăнтăрт

подражание хрусту при еде
хăнтăрт-хăнтăрт — усил. от хăнтăрт
лаша сĕлле хăнтăрт-хăнтăрт çиет — лошадь с хрустом жует овес

хăнтăртаттар

2.
хрустеть, хрупать при еде

хăп

II.

1.
подражание поощрительному крику при скачках, прыжках и т. п.
гоп

хăртăкла

1.
щепать
разбрасывать (при небрежной работе)
хăртăкласа тултар — насорить щепой

хăч

подражание звяканью
хачăпа хăч тутар — звякнуть ножницами (при резании)
хăч-хăч — усил. от хăч

хĕвелле

при солнце, пока не село солнце
ĕçе хĕвелле туса ĕлкĕрес пулать — работу надо успеть закончить при (солнечном) свете

хĕвеллĕ

1.
солнечный
хĕвеллĕ кунсем — солнечные дни
хĕвеллĕ çумăр — дождь при солнце

хĕмлен

1. прям. и перен.
искриться, рассыпать искры
хĕрнĕ тимĕр мăлатукпа çапмассерен хĕмленет — раскаленное железо искрится при каждом ударе молота
куçсем хĕмленеççĕ — глаза искрятся

хĕр

девичий
ватă хĕр — старая дева
ларма хĕр — 1) девушка, гостящая у родственников 2) девушка на посиделках
хĕр-аки — девичья пашня, (старинный чувашский обряд, при котором (обнаженные) девушки вспахивали сохой (без лошади) полосу вокруг деревни для ограждения от мора)
хĕр вăййи — девичий хоровод
хĕр сăри — уст. девичник (букв. девичье пиво) — вечеринка, устраиваемая девушками вскладчину по окончании сельскохозяйственных работ осенью
хĕр çын — 1) девушка 2) дочь
хĕр пуçăн — в девичестве, будучи девушкой
Хĕр чухнехи ырлăха хĕрĕх йытăпа шырасан та тупаймăн. — посл. Ту благодать, что имеешь в девушках, не отыщещь потом и с сорока собаками.

хĕрĕх

числ.

1.
при конкр. счете, в качестве опр.
сорок
сорока-
хĕрĕх витреллĕ пичке — сорокаведерная бочка
хĕрĕх минут иртрĕ — прошло сорок минут
Пĕр юпа тăрринче хĕрĕх кĕлте ларать. (Куршанак). — загадка На одном столбе сорок снопов. (Репейник).

хĕрĕх

2.  
при абстр. счете, в качестве подл., дополн.
сорок
хĕрĕх те хĕрĕх сакăрвуннă пулать — сорок да сорок будет восемьдесят
вăл хĕрĕхрен иртнĕ ĕнтĕ — ему уже за сорок
атта хĕрĕхпе пачĕ — он уступил сапоги за сорок (рублей)

хисеплĕ

3.
уважаемый, авторитетный
хисеплĕ çын — авторитетный человек
хисеплĕ юлташăм — уважаемый товарищ (при обращении)

хоп-хоп

подбадривание при пляске
хоп-хоп
каччăсем хоп-хоп тутарса ташлаççĕ — парни танцуют, возгласами хоп-хоп подбадривая друг друга

хуçла

сгибать, делать сгиб
делать складки
хуçласа çĕле — шить складками, собирать в складки при шитье

хутăруççи

мотовило (для наматывания пряжи при ручном тканье)

чакăр

I. тех.
блок
çăка чакăрпа антар спустить — груз при помощи блока

чакăрт

II.
подражание скрежету при царапанье по железу

чакăртат

2.
скрежетать (при царапанье)

чап

2.
подражание чавканью
чап-чап — усил. от чап II. 2.
чап-чап тутарса çи — громко чавкать при еде, есть с громким чавканьем

чапăртат

2.
чавкать (при еде)

чарăн

4.
прерываться, прекращаться
приостанавливаться
ĕç чарăнчĕ —работа остановилась
калаçу чарăнчĕ — разговор прервался
чарăнса тăр —
1) приостановиться, задержаться
2) расположиться (напр. лагерем)
3) воздержаться, удержаться
туянма чарăнса тăр — воздержаться от покупки
4) сосредоточиваться, останавливаться
чи кирли çинче чарăнса тăр — сосредоточиться на самом главном (напр. при выступлении с речью)

чашкăрт

1.
брызгать
прыскать разг. (напр. при помощи пульверизатора)
çӳçе одеколонпа чашкăртса яр — побрызгать волосы одеколоном

чаштăртаттар

шуршать, производить шорох, шуршание, шелест
çулçăсене чаштăртаттарса пыр — шуршать листьями при ходьбе

чăвăш

1.
подражание поскрипыванию обуви при ходьбе

чăр

3.
подражание звону струек молока при доении коровы

чăрлат

4.
брызгать, струиться
сĕт витрене чăрлатса юхать — молоко струями брызжет в подойник (при доении)

чăштик

2.
подражание звуку, возникающему при строгании рубанком

чĕркеле

3.
писать неряшливо, царапать (при письме)

чĕрмеле

2.
писать неряшливо, царапать (при письме)

чикĕм

2.
стежок (при шитье)
кунта тата темиçе чикĕм тумалла — здесь надо сделать еще несколько стежков

чун

6.
душа (при указании на количество людей, при их счете)

шак

II. (шакă)

1.
чижик
шак патакки — чижик
шак туйи — бита (палка, которой бьют при игре «в чижики»)

шак

2.
палочка
лучина
ăсла юхтармалли шан шакĕсем — лучины,
используемые при процеживании сусла

шака

бабка, ăльчик, козонбк (при игре в бабки) шакă

шан

I.

чан (для домашнего пивоварения)
юхтармалли шан — осадочный чан
шанпа сăра юхтар — лроцеживать сусло в чане (при варке пива)

шапăртăк-шапăртăк

подражание стуку копыт при галопе
лаша шапăртăк-шапăртăк чупать — лошадь несется галопом

шарт

5. подр. —
о вздрагивании при испуге
хăранипе шартах сикрĕ — он вздрогнул от испуга
чĕри шартах сикрĕ — у него екнуло сердце

шарт-шарт — подражание повторяющимся ударам, хлопкам
шарт-шарт алă çуп — прихлопывать в ладоши
автан çунаттине шарт-шарт çапса илчĕ — петух громко похлопал крыльями

шашур

2.
зажор (вода под снегом при таянии)

шăйăрăлчăк

исцарапанный, ободранный
в ссадинах
ача алли-ури йăлт шăйăрăлчăк — руки и ноги мальчика все в царапинах

2.
огрех (при пахоте)

шăйрăк

1.
огрех (при пахоте)
шăйрăк хăвармасăр сухала — пахать без огрехов

шăйрăкла

оставлять огрехи (при пахоте)

шăкăл

подр. —
о дружном одновременном движении
алăсем шăкăл çĕкленчĕç — дружно поднялись руки (при голосовании)
кĕр калчисем шăкăл шăтса тухнă — озимь взошла дружно

шăкăр

II.  
подражание звуку, возникающему при рассыпании твердых мелких предметов
домино шакмакĕсем сĕтел çине шăкăр тăкăнчĕç — на стол с шумом посыпались костяшки домино

шăкăр-шăкăр —
1) подражание постукиванию, бряканью мелких предметов
2) подражание негромкому дробному стуку
алăкран шăкăр-шăкăр тутар — тихо постучать в дверь
3) подражание журчанию
кранран шыв шăкăр-шăкăр юхать — из крана с журчанием бежит вода

шăр

5.
задоринка, задирина (на доске при строгании)
шăрра кĕр —
1) задираться при строгании (о доске)
2) перен. задираться, петушиться (о человеке)

шăтăклан

3.
образовывать ямочки
кулнă чухне унăн питçăмарти шăтăкланать — при улыбке у нее на щеках образуются ямочки

шĕкĕлче

4.
делать петлю из нитки (при прядении)
йĕке шĕкĕлче — захлестнуть нитку на веретене (чтобы пряжа не съезжала с него)

шĕпĕр-шĕпĕр

1.
подражание звуку, возникающему при кипении

шĕркет

делать петлю (при вязании)

эв

межд. дет.
при обращении к младенцу
агу

эй

межд.

1.
употр. при обращении
эй
эй, кам пур унта? — эй, кто там есть?

эй

3.
употр. при возражении,
а также выражает досаду, недовольство, злость
э, ну, ну и, ох, уж
эй, мĕнех вара! — ну, что такого!
ан ятласамăр чăрмантарнăшăн— эй, мĕн ятламаллн пур! — не сердитесь за беспокойство — ну, на что тут сердиться!
эй, ха:-ха ман çумран — ну, отстань же ты от меня, наконец

эх

3.
при обращении, просьбе
ах
эх, аттеçĕм-аннеçĕм! — фольк. ах, отец мой, моя матушка!

юл

1.
оставаться, быть, находиться где-л.
киле юл — оставаться дома
тĕпне юл — остаться (в доме) наследником
хĕл каçма яла юл — остаться на зиму в деревне
хыçа юл — остаться сзади
вăл иккĕмĕш çула юлнă — он остался на второй год (в том же классе)
эсир кайăр, эпĕ юлатăп — вы идите, а я останусь
сывă юлăр! — будьте здоровы! (говорится при прощании)

юрать

3. в знач. частицы,
употр. при выражении угрозы
хорошо же
юрать, ыран мĕн калаçăн, курăпăр-ха! — хорошо же, посмотрим, как ты заговоришь завтра

яр

5.
закладывать при приготовлении пищи
— перевод зависит от характера продукта:
сыпать, засыпать, класть, наливать, заправлять и т.д.
ăсла çине хăмла яр — заправить сусло хмелем (при пивоварении)
кĕрпе яр — насыпать крупы
яшкана купăста яр — положить в щи капусту
тăварне ытларах янă — пересолили, посолили излишне

яр

6.
лить, наливать
вливать
ала çине шыв ярса пар — полить на руки воды (при умывании)
витрене шыв яр — налить в ведро воды
калеме чернил яр — заправить ручку чернилами
юн яр — мед. вливать кровь

ясмак

чечевичный
ясмак кукăль — пироги с чечевицей, с чечевичной начинкой
ясмак яшки — чечевичная похлебка
Пурнăç çул хĕрринчи ясмак пек. — погов. Жизнь, как у чечевицы при дороге (т.е. плохая).

ятсăр

3. уст.
не крещеный, не получивший еще имени (о ребенке)
Ятсăр ача макра пулать. — посл. Ребенок без имени бывает плаксивым. (намек на необходимость заранее выяснить цену при покупке или продаже, чтобы после не вышло недоразумения).

ӳк

18.
начинать
сухалама пусă варринчен ӳк — начать пахать с середины поля
çĕнĕ каçалăка ӳк приступить к работе — на новом участке (при жатве, косьбе)

çав

I. (çавă)

1. мест. указ.
вот тот, вот этот
вон тот, вон этот (при указании на относительно отдаленный объект)
çав кĕнеке — та книга
ав çав теле çитиччен — вон до того места
çавна илсе пар-ха — достань-ка вон это

çак

I. (çакă)
мест. указ.

1.
вот этот, сей (при указании на близкий объект или момент)
çак ача — этот мальчик
çак кун — 1) этот день 2) в этот день
çак хушăра — за это время
çак çуртпа çав çурт хушши — расстояние между этим и тем домами

çап

17. разг.
бить, стучать (при игре)
домино çап — стучать в домино
картла çап — картежничать

çăт

II.

1.
глотать
апат çăт — глотать пищу
тĕтĕм çăт — глотать дым, затягиваться (при курении)
çăтса анмасть — не лезет в горло
çăтса антар — заглотнуть
шыв çăтса тултар — наглотаться воды
çăтса яр — проглотить
çăтса ярасла пăх — смотреть жадно (букв. будто желая проглотить)
челхӳне çăтмарăн пулĕ-çке? — ты что, язык проглотил?

çĕкле

3.
поднимать (руку, голову, глаза)
алă çĕкле —
1) поднимать руку (напр. при голосовании)
2) перен. поднять руку на кого-л., ударить

куçа çĕклесе пăх — поднять глаза

пуçа çĕкле —
1) приподнять голову
пуç çĕклемесĕр ĕçле — работать не поднимая головы
2) перен. поднять голову, обнаглеть
реакци пуçа çĕкленĕ — реакция подняла голову

çĕмел

копна снопов (на один воз)
сĕлĕ çĕмелĕ — копна овса
çĕмел ту — класть копну, складывать снопы в копны
çĕмелсем кутран лараççĕ — копны стоят очень часто (при большом урожае)
◊
çĕмел кайăкĕ — диал. мышь

çĕмĕрĕл

5.
разбиваться, раниться, увечиться, калечиться
ӳксе çĕмĕрĕл — разбиться при падении
манăн чавса çĕмĕрĕлнĕ — у меня разбит локоть
çĕмĕрĕлсе пĕт — 1) разбиться (о многих предметах) 2) израниться
пичĕ-куçĕ çĕмĕрĕлсе пĕтнĕ — у него все лицо изранено

çĕпре

2.
гуща, осадок (при брожении)
çĕпри анчах юлнă — осталась одна гуща

◊
çĕпре амăшĕ — галька, камень-голыш

çĕр

IV. числ.

1.
при конкр. счете, в качестве опр.
сто
сто-
çĕр çын — сто человек
çĕр пин — сто тысяч
çĕр пинлĕ çар — стотысячная армия
çĕр проценчĕпех — на все сто процентов
кунтан çĕр аллă километрта — в ста пятидесяти километрах отсюда
темиçе çĕр çын — несколько сот человек
çĕр çулхи — столетний
çуралнăранпа çĕр çул çитни — столетие со дня рождения
çĕр тенкĕлĕх укçа — сторублевая ассигнация
çĕр-çĕр — сотни
сывлăша çĕр-çĕр кайăк çĕкленчĕ — сотни птиц поднялись в воздух
Çĕрлехи çулçĕр тĕслĕ. — посл. Ночью в пути — как по ста дорогам идти.

çĕр

2. при абстр. счете, в качестве подл. и доп.
сто, сотня
çĕртен вуннă катăк — до ста не хватает десяти
çĕр çумне пиллĕк хуш — к сотне прибавить пять
çĕре шутласа çитер — досчитать до ста
çĕре çит — достигнуть столетнего возраста

çиелтен

2. перен.
поверхностно, бегло
çиелтен пăхсан — при беглом взгляде
çиелтен пăхса тух — ознакомиться поверхностно

çимĕç

1.
еда, кушанье
блюдо
пула çимĕçĕ — рыбные блюда
çатма çимĕçĕ — жарево, то, что готовится на сковороде
тĕрлĕ çимĕç — разные кушанья
тутлă çимĕç — вкусная еда
çимĕç ларт — накрыть стол, поставить на стол еду
Ялан тутлă çимĕç те йăлăхтарать. — посл. При однообразии приедается и вкусная еда.

çинче

3.
при, на ком-л.,
среди кого-л.
çын çинче — на людях, при народе
нумай ача çинче — среди многих детей
вăл ашшĕ-амăшĕ çинче пурăнать — он живет при своих родителях
институт çинче сăмах çӳрет — по институту ходит молва

çинче

5.
при повторении сущ.
означает обилие чего-л.
саплăк çинче саплăк — заплатка на заплатке

çип

нитяный
арланă çип — пряжа
йĕтĕн çиппи — льняная пряжа
капрон çиппи — капроновые нитки
кĕр çиппи — нитки для нитченок
кумă çиппи — нити основы
мулине çиппи — нитки мулине
пасар çиппи —  фабричные нитки
пурçăн çип — шелковые нитки
пушкар çиппи — шпулечные нитки
синтетика çип — синтетическая пряжа
çăм çиппи — шерстяная пряжа
çĕлен çип — суровая нитка
ураççи çиппи, урлă çип — нитки для утка
шăрчăк çиппи — нитки в мотке
çип перчи — нитка, ниточка, нить
çип çăмхи — клубок ниток
çип ури — моток ниток
çип хутăрĕ — мотушка ниток
çип чăлха — нитяные чулки
йĕппе çип пек — как иголка с ниткой (неразлучны)
çип арла — прясть пряжу
çип арлакан хапрăк — прядильная фабрика
çип пĕвет — окрашивать пряжу
çип пăтла — лощить пряжу (чтобы сделать ее скользкой при тканье)
çиппе туртса тух — сметать на живую нитку
Çинçе çипрен çăмха пулать. — погов. И из тонкой нити образуется клубок.
Çип ăçта çинçе, çавăнтан татăлать. — посл. где тонко, там и рвется.

çит

5.
достигать
доходить до чего-л.
пĕве çит, çитĕнсе çит — вырасти, достигнуть совершеннолетия
вилес патне çит — быть при смерти
çул çитмен — несовершеннолетний
çул çитнĕ — совершеннолетний
вăл çирĕме çитрĕ — он достиг двадцати лет, ему исполнилось двадцать лет
курманни çулталăк çитет—  будет год, как мы не виделись
тупăш миллион тенкĕ çитет — доходы достигают миллиона рублей

çитмĕл

1.
при абстр. счете, в качестве подл. и доп.
семьдесят
çĕр çитмĕл — сто семьдесят
çитмĕл пиллĕк — семьдесят пять
çич хут вуннă — çитмĕл — семью десять — семьдесят
вăл çитмĕле пуснă — ему пошел семидесятый год
çитмĕлти старик — семидесятилетний старик

çитмĕл

2.
при конкр. счете, в качестве опр.
семьдесят
çитмĕл тенкĕ — семьдесят рублей
çитмĕл çынлă отряд — отряд в семьдесят человек

çичĕ

(çич)

при конкр. счете в качестве опр.
семь, семеро
семи-
çичĕ ача — семеро детей
ирхине çичĕ сехетре — в семь часов утра
çичĕ класлă шкул — семилетняя школа
çичĕ сехетлĕ ĕç кунĕ — семичасовой рабочий день
çичĕ çулхи ача — семилетний мальчик

çичĕ хут —
1) семь раз, семью
çичĕ хут виççĕ — семью три
2) всемеро
çичĕ хут хутлат — сложить всемеро
çичĕ хутлă çурт — семиэтажный дом

çиччĕ

при абстр. счете

1. в качестве подл. и доп.
семь (единиц, поддающихся счету)
çиччĕри ача — семилетний ребенок
çиччĕри пăрахут с— емичасовой парохбд
çичче пайла — делить на семь
ик хут çиччĕ — вунтăваттă  —  дважды семь — четырнадцать

çул

2.
путь, дорога, путешествие
çул мыскари — 1) дорожные приключения 2) путевые невзгоды
çул укçи —
1) путевые расходы, плата за проезд
2) проездные (при командировке), командировочные
çул çӳре — путешествовать
çула тух — отправиться в путь
çурма çулта — на полпути
çул çинче —
1) на дороге
çул çинче темскер выртать — на дороге что-то валяется
2) в пути
çул çинче асăрхануллă пул! — будь осмотрительным в пути!
телейлĕ çул пултăр! — счастливого пути!
вăл çул тăршшĕпе юрласа пычĕ — он всю дорогу пел

çулсерен

1.
ежегодно, каждый год
шăварсан тырă çулсерен тухăçлă пулать — при поливе ежегодно бывает хороший урожай

çум

2. в роли служ. имени
при обозначении соседства, близости:

çума, çумна, çумне — к; рядом, с
ун çумне лар — садись рядом с ним
мĕн çыпăçрĕ вăл сан çумна? — что он привязался к тебе?
манран савни сивĕнсен, çума лартмастăп эп ăна — фольк. коли милый остынет ко мне, я не посажу его рядом с собой  

çумпа, çумĕпе — мимо, около, вдоль
ял çумĕпе шыв юхса иртет — рядом с деревней протекает речка  

çумра, çумăнта, çумĕнче — при, рядом, возле, подле, у

çумрах —
1) рядышком, совсем рядом
çумрах вăрман — совсем рядом лес
2) при себе, с собой
манăн хутсем çумрах — у меня документы при себе

стена çумĕнче —
1) у стены
стена çумĕнче тăр — стоять у стены
2) на стене
расписани стена çумĕнче — расписание висит на стене
шкул çумĕнчи пахчи — пришкольный участок  

çумран, çумĕнчен —
1) мимо, вдоль
машина пирĕн çумран иртсе кайрĕ — машина прошла мимо нас
2) от, с
хăп ман çумран! — отвяжись от меня!

çутă

световой, осветительный
кăнтăр çутинче —при дневном свете
кун çути — 1) дневной свет 2) перен. жизнь
кун çути курмасăр пурăн — не видеть жизни, жить плохо
лампа çути — свет лампы
краççын лампи çути — свет керосиновой лампы
хăйă çути — 1) свет лучины 2) свет, освещение
хĕвел çути — 1) солнечный свет 2) блеск солнца
электричество çути — электрический свет, электрическое освещение
çутă аппаратури — осветительная аппаратура
çутă пайăркисем — лучи света
çутăтарах лар — сесть ближе к свету
çутă сар — излучать свет
çутă сӳнтер — погасить свет
çутă ӳкрĕ — упал луч света
çутă юратакан ӳсентăрансем — светолюбивые растения
Çутçанталăк çути пурне те çитет. — посл. Во вселенной всем хватит света.

çутăлла

засветло, при свете, пока светло
киле çутăлла çит — добраться до дому засветло

çӳлерехрен

выше, повыше
çӳлерехрен тыт — взяться за что-л. повыше
тырра çӳлерехрен кастарса выр — срезать хлеб повыше (при уборке)

çӳрет

3.
носить
возить
таскать разг.
çумра çӳрет — носить с собой, держать при себе

çыра

1.
черта, линия (проведенная по земле)
çыра тулашĕнче — за чертой
çырана кĕрт — загнать, попасть в кон (при игре)
çыраран тух — выйти из кона

ăш

8.
душа, сердце
ăш вăркать — сердце ноет, на душе неспокойно
ăшăм çунать —1) у меня сильная жажда 2) душа моя горит
ăшĕ выртрĕ — 1) он насытился (наелся и напился) 2) ему полегчало; его душа успокоилась
санпа калаçсан ăш выртрĕ — после разговора с тобой у меня на душе стало легко
ăш пăтранать — 1) тошнит, тошно разг. 2) на душе неспокойно
унтан ăшăм писрĕ — я питаю к нему отвращение
ăш ырă марра сисет — сердце чувствует недоброе
хунхăпа ăш çурăлсах тухать — сердце готово разорваться от горя
ăш çунтармăш — причина переживаний
хура ăшлă этем — человек с черной душой
ăш çуннине пусар — успокоить душу
ăша ил — 1) вдохнуть в себя (при курении) 2) принимать близко к сердцу
ăша кайса тиврĕ — за сердце, за душу задело
ăша кĕр — 1) влезть в душу 2) запасть в память
çав кун ĕмĕрлĕхех ăша кĕрсе юлчĕ — на всю жизнь запомнился мне этот день
ăша пусар — успокоить душу
ăша çунтар — терзать душу
ăшра лăпкă мар — на душе неспокойно

ăшăрхантар

понуд.
бросать в жар
грипп ăшăрхантарать — при гриппе бывает жар

-и

7.
употр. для подчеркивания вежливой просьбы
при глаголах на -самăр (-семĕр):
иртсе ларсамăр-и — проходите, пожалуйста, садитесь
çисемĕр-и — кушайте, пожалуйста

урата

8.
чурбан, подкладываемый под бревна при перевозке их на санях

-çке

2. усил.,
чаще при вопросе
да, ведь
уж, же
как, так
кĕнекене эсĕ илтĕн-и? — çук-çке — это ты взял мою книгу? — да нет же
вăл ун пеккине пултарать-çке — уж на такое-то он способен
ай, аван-çке — ой, как хорошо!
ну, ĕçлеремĕр-çке паян! — ну и поработали мы сегодня!

-çке

3.
в ответах при объяснении, возражении
да ведь, вот, же
илесчĕ те, укçа çук-çке — надо бы купить, да ведь денег нет
каларăм-çке ăна — да ведь я сказал ему

çирĕм

числ.

1.
при абстр. счете, в качестве подл. и доп.
двадцать (о чем-л., поддающемся счету)
çирĕм виççĕ — двадцать три
çĕр çирĕм — сто двадцать
тăват хут пиллĕк — çирĕм  —  четырежды пять — двадцать
çирĕм хĕр — девушка двадцати лет
вăл çирĕм кайнă — ему пошел двадцатый год
вăл пĕр çирĕменче — ему лет двадцать

çирĕм

2.
при конкр. счете, в качестве опр.
двадцать
двадцати-
çирĕм çын — двадцать человек
çирĕм километрта — в двадцати километрах
çирĕм çул иртсен — через двадцать лет, спустя двадцать лет
çирĕм томлă кăларăм — двадцатитомное издание

аяк

6. в роли служ. имени:

аяккине — к, у
пӳрт аяккине тухса лар — выйти посидеть у дома

аяккипе — вдоль; рядом
сад аяккипе иртсе кай — пройти вдоль сада

аяккинче — у, при, около, возле, подле
клуб аяккинче йывăçсем лартнă — возле клуба высажены деревья

аяккинчен — от, с
çул аяккинчен кай — отойти от дороги

вĕсен

3.
выступает в роли дополнения
при гл. со значением желания или долженствования :
вĕсен кинона каяс килмест — им не хочется идти в кино
вĕсен паян ĕçе тухмалла — они должны сегодня выйти на работу

пăрах

I.

пух, пыль (образующиеся при чесании кудели)

пăрах

4.
класть, стлать
сажать
пире шуратма пăрах — постлать холст для беления
çĕрулми пăрахса пыр — бросать в борозду картофель (при посадке)

юл

7.
с деепр. др. глагола выступает в роли вспом. глагола:
астуса юл — запомнить
ăнланса юл — понять
вĕлтлетсе юл — промелькнуть
вĕренсе юл — выучиться
хăтăлса юл — спастись
пĕлсе юл — узнать
ӳксе юл — выпасть (при движении)

чапăрт

2.
подражание чмоканью, чавканью при еде

чăкăрт-чăкăрт

подражание повторяющемуся скрипу, напр. обуви при ходьбе

-тăр

2. диал.
при повторении в знач. разд. слова
... ли, ... ли
то ли..., то ли...
йывăç-тăр, курăк-тăр — пурне те хĕвел кирлĕ — дереву ли, траве ли — всему нужно солнце

кил

◊
тӳр кил — доводиться, случаться
мана унпа паллашма тӳр килчĕ — мне довелось познакомиться с ним
мĕн килчĕ ăна — что попало, все подряд
ăçта килчĕ унта — 1) где попало 2) куда попало
кăмăла кил — нравиться
çĕнĕ юрă пурне те кăмăла килчĕ — новая песня понравилась всем
пурăна киле — со временем
май кил — удаваться
май килнĕ таран — по мере возможности
май килсенех — при первой возможности

такана

◊
чӳрече такани — желобок на подоконнике для стока воды при таянии льда на окнах
такана хырăм — шутл. пузан, пузатый человек

епле

◊
епле апла? — как же так?
епле те пулин — как-нибудь
епле те пулсан — как-нибудь
ăна епле те пулин пулăшас пулать — надо как-нибудь помочь ему
епле пулсан та — как бы то ни было, при всех условиях, во что бы то ни стало
епле килнĕ çапла — как попало
мĕнле килнĕ çапла — как попало

пиçĕх

8.
свертываться
сĕт вĕретсен пиçĕхсе ларчĕ — при кипячении молоко свернулось

пур

◊
пур çинче — при наличии чего-л.
ăна мĕн вĕрентесси пур? — чего его учить?
мĕн каласси пур! — что и говорить!

вунвиçĕ

(вунвиç)

числ. колич. при конкр. счете, в качестве опр.
тринадцать
тринадцати-
вунвиçĕ çулта — в тринадцать лет

вуникĕ

(вуник)

числ. колич. при конкр. счете, в качестве опр.
двенадцать
двенадцати-
вуникĕ кил — двенадцать дворов
вуникĕ хутлă çурт — двенадцатиэтажный дом

вунçичĕ

(вунçич)

числ. колич. при конкр. счете, в качестве опр.
семнадцать, семнадцати-
вунçичĕ çул — семнадцать лет

вунтăватă

(вунтăват)
числ. колич. при конкр счете, в качестве опр.
четырнадцать, четырнадцати-
вунтăватă кĕнеке — четырнадцать книг

вунултă

(вунулт)
числ. колич. при конкр. счете, в качестве опр.
шестнадцать, шестнадцати-
вунултă хутлă çурт — шестнадцатиэтажный дом

ăшă

◊
ватă ăшши — бабье лето
ăшша кай — сгореть при пожаре

ан

III. частица отриц.,

употр. при глаголах в повел. накл.
асту, шăнса ан пăсăл — смотри, не простудись
ан васка! — не спеши!
унта ан кайнă пул! — не смей ходить туда
ан ятлăр ĕнтĕ чăрмантарнăшăн — простите нас за беспокойство
ан чĕн тенĕ сана! — сказано тебе— молчи!
манран ан ютшăн эсĕ — ты не чурайся меня
ан та кала! — и не говори! (выражает подтверждение, согласие)


ан тив! —
1) не трогай!
ан тив ачана! — не тронь ребенка!

2) союз уступ.
пусть
ан тив, эпĕ вилем, анчах тăшмана парăнмастăп — пусть я умру, но врагу не сдамся

мĕнле

◊
кирек мĕнле —
1) любой, каждый, всякий
ку алăка кирек мĕнле уçă та уçать — эту дверь можно открыть любым ключом
2) как угодно, каким угодно путем

мĕнле те пулсан, мĕнле те пулин —
1) какой-нибудь, какой-либо
санăн мана валли мĕнле те пулсан ручка çук-и? — нет ли у тебя какой-нибудь ручки для меня?
2) как-нибудь, как-либо
мĕнле те пулсан пырăп-ха сирĕн пата — я как-нибудь приду к вам
мĕнле пулсан та — как бы то ни было, в любом случае
мĕнле тăрăшсан та — как (бы) ни старался, при всем старании

мĕнле калас — как сказать (при затруднении точно выразить мысль)
лайăх кантами çулла? — мĕнле калас...  —  хорошо ли вы отдохнули летом? — как сказать...
авă мĕнле иккен! — вон оно как!, вон оно что!
ĕçсем мĕнлерех? — как дела?

çит

◊
çитĕ!, çитет! — хватит!, довольно!
çитрĕ пурнăç! — лафа! не жизнь, а малина!
ăçта çитнĕ унта — куда ни пойдешь, повсюду
вăл патне çитнĕ — он при смерти
вăл çитмен-ха —  мало того, вдобавок, к тому же еще

теççĕ

2.
при ссылке на пословицы и поговорки:
говорят, говорится
Çăмарти чăххине вĕрентмест, теççĕ. — посл. Говорят, что яйца курицу не учат.

тамаша

5. межд.
при выражении удивления
батюшки
вот здорово, вот тебе и на, ну и ну
ак тамаша, сана валли хулара ĕç çук-и-мĕн? — вот тебе и на, неужели для тебя в городе нет работы

тăвайкки

◊
ик айăкки те тăвайкки — все равно (при выражении безразличия)
уншăн ик айăкки те тăвайкки — ему все равно

сапăм

уст.
прогон (ширина разброса семян при ручном севе)

сирĕн

4.
выступает в роли доп.
при гл. со значением желания или долженствования:
сирĕн кăштах васкамалла — вам следует немного поторопиться
сирĕн çывăрас килмест-и? — вам не хочется спать?

вăй

IV.
подражание свисту при быстром движении чего-л.
чул вăй туса иртсе кайрĕ — камень со свистом пролетел мимо

вунçиччĕ

числ. колич.
при абстр. счете, в качестве подл., доп.
семнадцать
вунçиччĕ тултарнă хĕр — девушка, ко торой исполнилось семнадцать (лет)

о

II.
подражание крику при боли, плачу

э

2.
употр. при возражении
э
э, çук, апла юрамасть — э, нет, так не пойдет

лăк-лак

подр. —
о неритмичных резких толчках, тряске при езде

мăтăрт-мăтăрт

подражание громкому хрусту при жевании

пр-р

1.
подражание шуму, возникающему при вспархивании птиц
çерçисем пр-р вĕçсе кайрĕç — воробьи с шумом вспорхнули

представительство

представительство (учреждени)
дипломати представительстви — дипломатическое представительство
суту-илӳ представительстви — торговое представительство
ССР Союзĕн ООНри яланхи представительстви — постоянное представительство СССР при ООН

кăшăл

2.
дружно, одновременно
алăсем кăшăл çĕкленчĕç — руки дружно поднялись (при голосовании)
калчасем кăшăл шăтса тухнă — посевы взошли дружно и ровно

Чăвашла-вырăсла словарь (1919)

ил

брать, получать
çĕлĕкне пуçĕнчен илнĕ — снял шапку
сутса ил, сутăн ил — покупать
илсе кил — приносить
илсе пар — отдать
илсе пăрах — скидать
илсе пыр — носить, приносить
выльăхсем  илсе пыр — привести животных
илсе кай — уносить, уводить, увлекать
илсе тухса пăрах — выносить; увлекать
илсе ывăт — сбросить
илес тавара йӳн илме пар — при покупке товара дай купить дешево
парса ил — схватывать
татса ил — отделить
епир анана татса илтĕмĕр — мы отделили часть загона
шухăшласа илетĕп — надумывают, вздумаю
туртса ил — отнять
хирĕç тухса ил — встретить
илӳ — лихва

им

II. (частица желания при глаголе)
о если бы
асăнăпăрин çичĕ кун — вот семь дней как мы задумали выехать

пек

как, будто
словно  
подобно тому как
похоже
одинаковый
с
çарăк çын пуçĕ пек — репа с человеческую голову
пĕри урапа çинче лашана хăвалас пек тăрать — а один стоит на телеге, готовый погнать лошадь
çăтса йарас пек тăраççĕ — словно готовы (вас) проглоить  
ытах илес пек пулсан — если те очень уж хотят (ее) взять...
мана капла туни аван мар пек — мне подобный поступок кажется нехорошим  
кайакан пек, кайакан пекки, кайакан пекскер — похожий на идущего
чăвашăн ун пек йăла çук — а у чуваш подобного обычая нет
вилес пек выртать — лежит при смерти

пулăш

помогать
пулăшса тăр — помогать; снабжать
ангел пулăшнă хучĕпе — при помощи ангела
пулăшусăр — беспомощный

сапа

бурак; савăт-сапа – большой бурак, употребляемый при весеннем родовом жертвоприношении коня.

161 стр.

сăвăр

веять
тĕрлĕ çĕртен вĕрекен çилпе тыррăна ан сăвăр, тĕрлĕ йĕрпе ан çӳре — не вей хлеб при ветре, дующем с разных сторон, не ходи по разным путям

сулхăн

прохладный
прохлада
каç сулхăнĕпе — при вечерней прохладе
ир сулхăнĕпе — при утренней прохладе

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

я

1. я (jа), вить.
- Хорачка. Яс, вить.

2. я (jа), что? ась?
- Шибач. К.-Кушки. Ваҫлей! пурттӑна пар-ха! — Я? — Пурттӑна пар, теҫҫӗ; клуххуй-им эс? Василий, дай-ка мне топор! — Что? — Дай, говорят тебе, топор; разве ты глухой?! N. Леш ҫинӗ (=ҫынӗ) кӑҫкӑрнӑ рака: рак, рак! ста-ке эсӗ? Леш, виҫ хут кӑҫкӑрсан тин: я? тенӗ. Тот человек кричал раку: «Рак, рак! где же ты?» Тот лишь после трех раз откликнулся: «Что?»
- Альш. Ку старикки ӑна хирӗҫ: я, мӗн тен? тет. Этот старик говорит ей: «Ась, что ты говоришь?"

3. я (jа), то же, что е, а если (вдруг).
- КАЯ. Ай ачам, ачам! мӗн инкек ҫакланчӗ-ши! (что за несчастие!). Я урсан, мӗн тусан (а если сбесится она), мӗн курас-ха?
- Завражн. Я корин! А если увидит! Я килин! А если придет!
- Якейк. Эп сан пата пырӑп ӗнт! — Я аҫу курсан? Я прийти-то приду к тебе!.. А если отец твой увидит?! (говорит парень девушке).
- Абыз. Я хырӑму выҫҫассӑн? А что, если проголодаешься?

4. я (jа), восклиц. при неожиданно обнаружившемся обстоятельстве.
- КС. Я, эсӗр пахчана кӗтӗр-и-ха! А, вы в сад залезли!

хĕвел

солнце, солнышко. Ск. и пред. чув. 88. Вут пек хĕвел выляса çӳл тӳпене хăпарать. ''Пазух''. 92. Хевея хĕрлĕ хĕрĕсем, Турай хĕрсем тиейсе, суйламасăр илес мар. ''Дик. леб''. 43. Хĕвел анса çитеспе Елисан пиччĕшĕсем вĕçсе таврăннă. Когда зашло солнце, в пещеру прилетели братья. ''Ib''. 36. Хĕвел анса килет. Солнце близилось к закату. ''Ib''. 41. Хĕвел чылай çӳле кайсан... Когда солнце поднялось выше... ''КВИ''. Çутă юхăм унăн айĕнче, çӳлтен ылттăн хĕвел çутатать. Под ним струя светлей лазури, над ним луч солнца золотой. ''N''. Хĕвел анчĕ ту айне. ''N''. Хĕвел кулать сайрарах, шăрши пĕтнĕ чечексен. ''N''. Пĕр пĕлет çук, хĕвел çунать. ''А.-п. й''. 42. Хĕвел анса ларчĕ. Тимухха лашине шăварма тухса кайрĕ. ''НР''. Чупрăм-тухрăм ту çине хĕвелпе пиçнĕ çырлашăн. Взбежала я на гору за созревшей на солнце ягодой. ''ГФФ''. Ăшшăн-ăшшăн хĕвел пăхсан... Если солнце будет припекать.''Ib''. Ушшăн-ушшăн хĕвел пăхсан та, хорĕн те тăрăх сохăр йохать. Когда солнце сильно припекает, по дереву (березе) течет смола. ''Абыз''. Çĕр çăввинче çĕр-çырли, çĕр-çырли, çĕр çăввнче хĕвел пăхсан, тата пиçес кăмăл пур. ''Оп. ис. ч.'' II. Сывлăх пулсан таврăнăпăр, хĕвел пекех çаврăнса. Если будем живы, то вернемся подобно тому, как обращается солнце. ''N''. Хĕрлĕ хĕвел сан умăнта йăлтăртатса тăрать, аялта тен çак пĕлĕтрен витрелетсе çумăр çăвать. Перед тобою блещет красное солнышко, а внизу из этого облака, может быть, льет проливной дождь. ''Баран''. 28. Шĕшкĕ юмана хупласа хĕвел ямасăр тăнă. Орешник глушил его и не пропускал солнечных лучей. ''ТХКА''. 106. Хĕвел тухас пек, çанталăк çутăлать. ''Ib''. Хĕвел чылай çӳле улăхрĕ, хĕртсе пăхать. ''Шурăм-п''. № 19. Хĕвел анса ларчĕ. Халĕ апат çиет пулĕ, ăна амăшĕ пăтă пĕçерсе çитерет, тет. ''N''. Сивĕ кун виçĕ хĕвел пулать. ''N''. Вĕсен пичĕсем хĕвелре çунса кайнă. ''N''. Хĕвелпе тăрса, мĕн хĕвел аничченех кĕтӳре çӳрет. ''Чув. пр. о пог''. 51. Виçĕ хĕвел курăнсан, сивĕ пулать. Если появятся три солнца, будет холодно. ''Ib''. 42. Хĕвел хĕртсе пăлсан. Если солнце печет... ''N''. Хĕвел витĕр (пăхнă чухне) çăмăр çусан, тата тепĕр çăмăр пулать. Если сквозь солнце (когда оно светит) идет дождь, еше дождь будет. ''Вопр. Смоленск''. Хĕвел тухсанах пĕлĕт айне кĕрсен, çăмăр пулать. ''Панклеи''. Хĕвел те пĕлет айнех полчĕ (зашло за облако). ''С. Алг''. Кирек ăçта кайсан та пĕр хĕвел, çуратнă çĕр-шывсем шел юлать. ''N''. Хĕвел каялла кайса пăхсан, çăмăр пулать, теççĕ. ''Якейк''. Эс çанашкал покан тусан, хĕвел тепĕр çĕртен тохĕ. ''Ib''. Ес çав окçая парсан хĕвел тепĕр енчен тохĕ. ''Ib''. Ĕнер конĕпех хĕвел пăхрĕ. ''N''. Ма мана хĕвеле кăтартмастăн? Почему ты мне не даешь смотреть на солнце? ''N''. Пӳртре хĕвел çутипе çап-çутă. В комнате светло от солнца. ''N''. Хĕвел пĕлĕт айĕнчен тохрĕ; хĕвел пĕлĕт айне кĕрсе карĕ. Пĕлĕтсем хĕвел тĕлĕнчен сирĕлсе карĕç. ''N''. Эпĕр хĕвелте ларатпăр. ''N''. Мана хĕвеле тохма йорамасть. ''N''. Хĕвелте çӳреççĕ. ''N''. Старик хĕвеле ларчĕ. ''N''. Ача макăрнă чохне ăна чарас тесе: хĕвел пăхать, ай, хĕвел пăхать, тесе калаççĕ, ача вара чăнахах макăрма прахать те, колма тяпратать. Вăт хĕвел пăхса ячĕ, тесе каран колаççĕ. ''N''. Пирĕн ăрам хĕвеле хирĕç пăхса ларать. ''N''. Сар хĕвелте (в солнечные дни) çырла часах пиçет. ''N''. Олăх толли сар хĕвел, кайăк вĕçни корăнать. ''N''. Эпĕр паян кĕлтесене хĕвеле сартăмăр (на солнышко). ''N''. Тĕкĕрпе хĕвеле ан вылят (не пускай зайчиков). ''N'' Эпĕ пулсассăн, çакă уя пĕтĕмпе хĕвел ансан тапратса хĕвел тохаччен сухине туса, тыррине акса çитĕнтерсе, вырса, авăн çапса, тыррине йăлтах ампарсене тултарса хурап, тесе калать ткйĕр, тенĕ, тет. ''N''. Хĕвеле пăх та уйăха пăх, хĕвел çути сап-сарă, уйăх çути çап-çутă. ''Му-сирма''. Хĕрлĕ-хĕрлĕ, теççĕ ăна, хĕвел çинче ӳснĕ вăл. ''N''. Пĕлĕт çинче илемлĕ хĕр çӳрет. (Хĕвел). ''N''. Пăх-пăх, хĕвел, пăх, хĕвел, çу чашкипе çу парам, пыл чашкипе пыл парам, ачу шыва кайсассăн, кĕвенте пуçĕпе туртса илĕп, сана хĕрли, мана шурри. (Сăвă). ''Н. Карм''. Сирĕн пĕвĕр çинçе, сăнăр хитре, питĕр çинче хĕвел çутти пур. ''Ст. Чек''. Хĕвел хĕлле çулахинчен аялта тăрать. ''Тюрл''. Хĕвел яякка сулăнсан... Когда прошел полдень... ''Хурамал''. Хĕвел аннă чух хулăм пĕлĕт тĕлне ансан, йĕпе пулать, теççĕ. ''N''. Эсĕ апла тусассăн, хĕвел кай енчен тухĕ. ''ЧП''. Пулă çакрăм хĕвел ''Изамб. Т''. Хĕвел йывăç пĕввине яхăн çĕкленнĕ. ''N''. Хĕвел яялт (хăшт—еслв дольше) вăхрĕ те мĕаĕт айве вврсе кяйрĕ. Солнце проглянуло и опять скрылосъ ''N''. Хĕвел яраймăн ху тĕлне (невозможного не сделаешь). Унта аннӳ хĕвел пăхса çӳренĕ (об этом заботилась я) ''Юрк''. Хĕвел ануçăм çанталăк пит хĕрелет. ''N''. Хĕвел майĕ (майнелле) çаврăнса-çаврăнса, каллех пӳрте йăтса кĕрет. ''N''. Хĕвел тĕтреленсен, уяр пулять, теççĕ. ''N''. Хĕвел кутăн, каялла пăхсан, çумăр пулать, теççĕ. ''N''. Хĕвел юпа пек тухсан, çумăр пулать. ''N''. Пирĕн тĕлтен хĕвел анчĕ пулас (наше счастье закатилось). ''N''. Тăвану килнине курсассăн, хĕвел пулса чупса тух. ''N''. Кирек çта кайсан та пĕр хĕвел. ''N''. Вара отсан-отсан, хĕвел анса кайрĕ. ''Н. Лебеж''. Тăвайкки тăрăх хĕвел ӳкет, пиçмен çырласене пĕçерет. ''N.'' Чӳречесĕр çӳртра пĕчĕк шăтăкран хĕвел кĕрсен. ''N''. Хĕвел инçе карĕ. ''N''. Курнiтсара çыру çырнă чух, хĕвел ӳкрĕ пит çине. ''Кан.'' 1929, 178. Шăршлă, нӳрлĕ, хĕвел кĕмен пӳрт. ''N''. Хĕвел виттĕр пăхни. ''N''. Хĕвел тохсан тин... ''Микушк''. Ирхbне хĕвел ӳкет пичĕ çине (на лицо его падает). ''Торп-к''. Карăнтăк виттĕр ылтăн туя кĕрĕ. (Хĕвел). ''N''. Вăл хапха çил хĕвелне шалтăртатать, хĕрӳ хĕвелне ялтăртать. ''N.'' Хĕвел (-е, -ĕн) анма вăхăт ĕнтĕ. ''N''. Çĕн çул кунĕ ырă хĕрлĕ хĕвел пулчĕ. ''N''. Хĕвел ăшă пăхать. ''N''. Хĕвел анарахпа пурте киле таврăнаççĕ (с поля). ''ГТТ''. Мана пĕлĕт çаврака хуран тĕпĕ евĕрлĕ, хĕвелĕ лапка туйăннă. ''N''. Çак кунсенче хĕвел пулмарĕ. Хĕвел ларнă вăхăтра анчах çитрĕмĕр. ''N''. Йĕрекен ачана култарас тесе: «Хĕвел пăхать», теççĕ. ''N''. Пăхман хĕвеле ирĕксĕр пăхтараймăн (ӳпкелекен çинчен калаççĕ). ''Никит''. Хĕвелпе юр кайсассăн, тулăпа урпа пулать, тенĕ ĕлĕк. ''N''. Эсĕ хĕвел анса лариччен çит (или: килсе ĕлкĕр, или: килме тăрăш). Ты приходи до захода солнца. ''Сред. Юм''. Пăх пăх, хĕвел, ачу шыва кайрĕ вит, квенте пуçĕпе туртса илтĕм, ачуна хĕрлĕ çăмарта парăп, хуна шурă çăмарта парăп. (Поют дети, когда солнце скрывяется за облаками). ''N''. Эп сана çавăншăн олталап полсан, ман çине хĕвел ан пăхтăр (пусть помру). ''N''. Хĕвеле май çаврăн. Иди по солнцу с востока на запад. ''N''. Хĕвеле хирĕç, против солнца, с запада на восток. ''N''. Онăн куç пит начарланнă, хĕвел курмас вит олă. ''N''. Хĕвел куçа çиет. Солнце глаза ест. ''N''. Хĕвеле питĕн пӳрт çутă полать. Изба, обращенная к югу, бывает светла. ''N''. Хĕвеле тӳртĕн пӳрт тĕттĕм полать. Изба, обращенная на север, бывает темна. ''N''. Хĕвелпе пĕрле тохса кайрăм. Выехал при восходе солнца. ''N''. Хĕвелпе пĕрле киле кĕтĕм. Приехал при заходе солнца. ''N''. Эс те çавна тусан, хĕвел те тепĕр енчен тохĕ. (Говорит, когда уверены, что он не может этого сделать). ''N''. Хĕвел анса лара пырать. Хĕвел анса пырать. Первое показывяет, что до заката близко, а второе дольше, чем первое. ''N''. Хĕвел кăнтăрлаччен вăкăрпа чупать, тет, кăнтарла иртсен, карсакпа чупать, тет. ''N''. Хăш чухне хĕвел çӳл енчен карталанса тата тепĕр хĕвел пулать. Вăл хĕвел тавраллах çавăрăнать пулсан, «хĕвел карталанни» теççĕ. ''N''. Хĕвел каçалана сулăнсан, çĕрте йывăç мĕлкисем вăрăмлана пуçларĕç (от деревьев протянулись длинные тени). ''N''. Хĕвел ансан пуçласа тепре хĕвел аничченех. ''N''. Хĕвел тухсан пуçласа тепĕр хĕвел тухичченех. ''N''. Хĕвел хĕртнĕ — солнце палило. ''N''. Хĕвеле хирĕç пăркăç пĕренене ман ним кăмăл туртмасть ăна, ан тив юлтăр вăл, тен маччаран çӳлелле хурăпăр, халь маччаналла пураса çитиччен пĕрене çитет-ха. ''N''. Ытти пĕчĕккĕн курăнакан çăлтăрсем, хĕвелтен шутласан пирĕн çĕртен темиçе мĕлюн хут та ытла аякра тăраççĕ, çавăнпа вĕсем хĕвелрен пĕчĕккĕ пек курăнаççĕ. ''СТИК.'' Хĕвел çинче типĕтнĕ (о копченном на солнце). ''Ib''. Хĕвел тӳпере чух, в полдень. ''Ib''. Паçăр çăмăр çурĕ, халĕ хĕвел пăхат ĕнтĕ епле (говорят о маленьких, если они только что поплакали и смеются). ''N''. Пĕчĕк ачасем хĕвел пĕлĕт айне кĕрсе сулхăнлатсан ак çапла калаççĕ: «Хĕвел! Ача кĕпи шыва карĕ, туртмаллипе туртса ил». ''N''. Хĕвел апатчен вăкăр çинче пырать, тет; апатран вара — лаша çинче, кăнтăрларан вара —кайăк çинче. ''N''. Хĕвел кунран-кун иртерех тухса пырать (ир тухнăçеммĕн ир тухса пырать, кая юлнăçеммĕн кая юлса анса пырать). ''Янтик''. Эп вăхăта хĕвеле пăхса пĕлеп. ''N''. Хĕвел хĕлле çӳле каймас. ''Изамб. Т''. Пăхăр-ха, ачасем, епле хĕвел выляса тухать. ''N''. Пăртак кăна хĕвел хĕрри курăна пуçларĕ (утром). ''N''. Хĕвел йывăç пӳ (пĕвĕ) хăпарнă çĕре эпир киле çитрĕмĕр. ''N''. Хĕвел анас патне çитнĕ, тет. ''Артюшк''. Ачамсене пĕр пичĕ хĕвел, тепĕр пичĕ уйăх тăвăттăм. ''Собр''. Виçĕ хĕвел тухсан, уйăхĕпех йĕпе пулать, теççĕ. ''Н. Карм.'' Хĕрлĕ хĕр пĕлĕт тăрăх çӳрет. (Хĕвел). ''N''. Ача, ку çумăр хĕвелĕ пулĕ, ытла питт хĕртет. ''ЧП''. Хĕвел пăхрĕ — типетрĕ. ''N''. Виç хĕвелпе кайман шурă юрсем. ''N.'' Кирек ăçта кайсан та пĕр хĕвел ''N''. Вăл вăхăтра хĕвел выляса тухрĕ вăрман çинчен пĕлĕт çине, кун та хитреленсе карĕ. ''Лобашк''. Вăрман урлă сар каччă курăнĕ. (Хĕвел). ''N.'' Чипер хĕр пысăк уйпа çӳрет. (Хĕвел). ''Синьял''. Хĕвел витĕ, çу витмĕ. (Кантăк). ''Сятра''. Вутсăрах çунать, çунатсăрах вĕçет, урасăрах чупать. (Хĕвел). ''Альш''. Çулла хăшĕ-хăшĕ куç ыратнипе хĕвел çине тухаймасăр лараççĕ. ''N''. Хĕвел анса пырать (скоро закатится). ''N''. Хĕвел карталаннă (круг вокруг солнца к непогоде). ''N''. Хĕвел тухса сарăлнă (совсем уже взошло). ''N''. Хĕвел кулать, хĕртсе хĕвел пăхать. ''N''. Пăх, хĕвел, пăх, хĕвел, этемсене савăнтар. ''N''. Хĕвел шăвать. ''Кив-Йал''. Хĕвел тухать хĕрелсе çут тĕнчене çутатса. (Вăй юрри). ''Нюш-к''. Иртсе пыракан çыя пичĕ çине тĕкĕрпе хĕвел çуттине ӳкерес. ''N''. Хĕвел кашни кун ир тухнăçемĕн ир тухать (ир анса ларнăçемĕн ир анса ларать). ''Курм''. Вăрмана çитсен, хĕвел анса та ларчĕ. ''Аттик''. Хĕвел кашни кун пĕçернĕçем пĕçерет. ''N''. Хĕвел ир хĕрелсе тухсан йĕпе пулать (вăл кун çумăр е юр çăвать), теççĕ. ''КС''. Ура питне хĕвел çапрĕ (насквозь, сильно прожгло). ''Трхбл''. Хĕвел пирĕн йĕтем пысыккăш, тетчĕç ваттисем. ''N''. Хĕвел пит хĕртет. ''N''. Хĕвел тухнă çĕрелле çитрĕмĕр (ко времени восхода солнца). ''N''. Паян эп тăрсассăнах хĕвел тухрĕ. ''Красн. Горка''. Хĕвел питĕ хытă пăхать. ''Сёт-к.'' Хĕвелин пăхасси номаях мар та-ха; час кĕлет айне хопланмалла. || Назв. божества. ''Магн. М.'' 68. 64. Хĕвел ашшĕ, амăшĕ, хăлхи, çоначĕ, ори, || Клятва. ''Ст. Чек.'' Хĕвел, илмен эп ăна. ''Сред. Юм''. Хĕвел пôр! (Тôпа туни). ''Ороу''. Мĕн эсĕ çын çинчен çука калаçса çӳрен: эпир хĕрсемпе ун-кун, аплн та капла çӳренĕ, тесе калаçса çӳрен?—Çук, Якку. Ак, хĕвел, калаçман. Ăна сăмах вĕçертнине (что болтают зря) ху та пĕлен-çке.

хĕвелле

при солнечном святе. Вопр. Смолен. Хĕвелле çăмăр çусан, час чарăнмасть.

хĕвеллĕ

солнечный, яркий, ясный. N. Кун аван, хĕвеллĕ. ''N''. Хĕвеллĕ кун (ясный, солнечный день), уяр кун (вёдро). ''Юрк''. Хĕвеллĕ çумăр çусан, час чарăнмаст. ''Чув. пр. о пог''. 155. Хĕвеллĕ çăмăр çусан, час чарăнать. Если идет дождь при солнце, скоро прекратится.

с-с-с!

междометие, употребляемое при травле собакой кого-нибудь вблизи. Шорк.

савăш

радоваться, веселиться. Ерк. 14. Пĕр улпут патĕнче хăнара савăшса, Урха илсе тухнă хĕрне кăтартса. Баран. 72. Çапла вĕсем пайтах шавласа ларчĕç: ĕçрĕç, çирĕç, савăшрĕç. N. Пĕрле ĕçсе-çисе савăшса кайăр! (Обращение к покойникам „ваттисене хывни“ при возлиянии вина). СПВВ. † Тăванпала тăван савăшать, çичĕ ютăн мĕн ĕç пур. Альш. † Тăванпала тăван савăшнă чух унта çичĕ ютăн мĕн ĕç пур? Ск. и пред. 93. Икĕ чуна савăшма хĕвел парать çуттине. Ал. цв. 25. Вĕсем темиçе хут пĕрне-пĕри чуптуса савăшса ăшă сăмахсем калаçса, хăйсене пусарнă. || Находиться в любовной связи. Расак. Савăшса пураннă.

савалинкке

какое-то орудие при курении дегтя. См. ям.

Самар ĕшни

назв. поляны (теперь поле) при с. Старом Тимошкине, б. Чист. у. Н. Уз. Тӳмӳшкел хирĕнче, пыллă çырма пуçĕнче, Самар ĕшни пулнă.

сан

сало (лед). В. Олг. См. сам. ТММ. Сан, лед береговой, первый лед при замерзании реки, лед по берегу реки. Слеп. Прохот çинче сан полать, пăр тохать; сантан пăр полать. N. Хĕлле Атăлăн хăш енче сан пулать, çав енче тырă пулать, теççĕ. (Сан тесе Атăл ларас умĕн юхакан пăрсене калаççĕ). Питушк. Сан (пăр) килет, Сăрă урлă каçма юрамасть. Тюрл. Атăл çине сан кĕнĕ (лед уже идет осенью). Пухтел. Сан юхать (сĕлтĕленсе юхать, çăра шыв пек). || Заносы снега волнами. Собр. † Вăрман хĕррине сан хывнă, епле иртерем-ши лашама. Хурамал. Юр кăçал сан-сан выртать (тикĕс мар, ярăм-ярăм сăрăнтă пек пулса выртать). СПВВ. † Аслă çул хĕрне (вар. хĕррине) сан хывнă, епле ирттерем-ши çунана. СПВВ НИ. Сан — çул çине вĕçтерсе картлă-картлă лартнă юр. ЧП. Аслă çулсем урлă сан хывнă.

сапла

чинить, заплатить, пришить заплатку. Юрк. Кунне вăхăт пулмасан, каç ларса саплама та юрат пулĕ. Ib. Сапласа ывăнтăм, тетĕн, ху çаплах çĕтĕк кĕпе тăхăнтаратăн, вăл епле апла? Ib. Санăн кĕпӳсене сапла-сапла та ывăнтăм пулĕ. Якейк. Çăпатая саплаççĕ (= çăпатая хуçсан, ăна саплаççĕ). ||Заткнуть (дыру), заделать. Т. VI, 11. Сивĕ кĕрес шăтăксене саплама малтан хатĕрленĕ мăка (мох) турă умне хурса кĕлтăваççĕ. Бгтр. Вара аллине пылчăкпа сапларĕ, тет те, киле шыв ăсса кайрĕ (кĕçĕн çын), тет. N. † Уратине хуçсассăн, ăвăспала (осиной) саплăпăр. || Заплатить, возместить. Байгул. † Ай, аттеçĕм, аннеçĕм, ĕçрĕмĕр-çирĕмĕр, салат-хăмлине саплас пуль. (Ĕçкĕ юрри). Ib. Тĕслĕрен машинăсем салатаççĕ, кайран сапламалла. Ib. Вăл хăйне хăй саплать. Оно само себя возмещает, „заплатывает“. Т. VI, 59. Çын анине, çаранне ан ĕмĕтлен, хăвăн юлин юлтăр, сана уншĕн турă амăшĕ саплĕ, тет. Пшкрт. Эпĕ ĕçнĕ-çинĕ вырăння сере торă саплатăр (гов. в гостях при выходе). Шибач. Окçа сапла, Регули 164. Ĕçленĕшĕн мана сапларĕ. Ib. Хăшĕ (кам) çĕмĕрчĕ, çав (вăл) саплĕ. || Наверстывать. Орау. Паян кăнтăрла çитичченех çывăртăм, ĕнер çывăрманччĕ те, ĕнерхине те сапларăм. || Покрыть (расход). ТММ. Выльăх сахаллисем, расхут саплама юрĕ тесе, ĕç шырама каяççĕ. Çам. Хр. Пĕр хуран (яшка) пĕçерсе сутсах расхутне сапласа 40 тенкĕ пулчĕ.

сар ӳкни

желтуха. Орау. Тимгеши. Сар ӳксен, купаются в воде, в которую пущена убитая и высушенная сарă-кайăк (иволга); едят растение сарана, едят желток яйца, снесенного курицей в юнкун (в среду) с сарă çу, при чем „мулла арăмĕ вĕрет“ по книге. Ст. Чек. Сарă ӳкет; сарă шăрçа çиеççĕ, сар-кайăк, лимон, çичĕ çулхи милĕк пĕçереççĕ, хуранти шывне ĕçеççĕ. Ib. Сарă ӳксен, сар-кайăка чӳхесе шыва кĕреççĕ, çичĕ çулхи милке чухесе шыва кĕреççĕ, тăварламасăр çăмарта, чăхă, яшка, çу çиеççĕ. См. сар-чир.

сарă кайăк

сар кайăк, назв. птицы. Магн. Сар-кайăк, иволга (птичка). N. Эс тăван çырулăхăн, тăван чĕлхен малтанхи сар-кайăкĕ. Ты — первая иволга родной письменности и родного языка. МПП. Сар-кайăк, серая мухоловка. ЩС. Сар-кайăк, канарейка. Ст. Чек. Сар-чиртен сар-кайăк аван (полезна). Питушк. Сарă-кайăк сиплĕ япала, сар ӳксен ăна çитараççĕ, йăвипала шыва кӳртеççĕ. ГТТ. Сар-кайăк, паренные перья этой птицы употребляют при лечении желтухи. Мыслец. Сар-кайăк, желтая птичка. Якейк. Сар-кайăк вăл сап-сарă, шăнкăрч пушшĕ кайăк; он тĕкне вĕретсе ĕçсен, сара-макран чарăнать, теç. Ст. Шаймурз. † Юртат пурсай (борзая) вăрман хĕрипе лайăх сарă-кайăка суйласа. N. † Сар-кайăк пек тăванăмсенчен епле уйрăлас-ши. Пазух. Сассăм сарă-кайăк та, ай, сасси пек, чĕлхем хура чĕкеç те, ай, чĕлхи пек. N. † Сарă-кайăкăн савнасси улăх ути çăлаччен (= çуличчен).

сарăх

(сары̆х), желтеть, стать желтым. Çутт. 33. Ыраш пусси пушансан, вăрман тăрри сарăхсан. N. Сарăхса кая пуçланă калчасем çине куççулĕпе пăхатăр. Хурамал. † Çул хĕринчи пултăран тĕнĕл пуçпе сарăхнă. N. Пуринчен ытла лаша тирĕслĕкпе сурăхăнне шыв сапас пулать, ахаллĕн хăйăрлă вырăна тăксассăн, унпа калча сарăхса каять. ТММ. Сарăх, желтеть, напр., при желтухе. С. Дув. Тĕтĕм-сĕрĕм тухса сарăхрĕ. || Бледнеть. N. Ку çын сарăхса кайнă. N. † Ай, çутă сăнăм, хĕрлĕ чĕрейĕм, лайăх çимĕçпа (апатпа) çутăлать, йăвăр хуйхăпа сарăхать.

сасă кăлар

сас кăлар, издавать звук. || Сплетничать, распускать слух. Юрк. Ялти йытă çыртасран сасă кăларса ан çӳре (не распускай слух). || Причитать (о покойнике, при похоронах). Н. Яха-к. Чӳклесе пĕтерсен, апат çисе ĕçеççĕ те, икĕ арăм пĕрер курка сăра илсе пӳрт айккине тухса пуçсене чиксе тăрса сас кăлараççĕ. (Пумилкке). Ib. Килти хапхаран тухнă чухне (при похоронах) икĕ арăм кутăн ларса кутăн юрă юрлаççĕ. Мĕлле юрă юрланине пĕлместĕп, анчах ăна „сасă кăларни“ теççĕ. Тата хапхаран тухнă чухне: килсе ан хăраттăр, тесе, вĕри кĕл сапса яраççĕ. Çав ик арăм уй-хапхи патне çитечченех малалла пăхмасăр кутăн юрă юрласа пыраççĕ. Уй-хапхи патне çитсен, вăлсем анса юлаççĕ те, килне тавăрăнаççĕ. Пытарма каякансем, çав ик арăм анса юлсан, лашисене пит хытă чуптарса каяççĕ. Тюрл. Сас кăларни: „Чĕкеç килет сассипе, сан сассăна илтес çок. Кукку килет сассипе, сан сасса илтес çок. Пиртен уйăрăлса кайрăн, пиртен уйăрăлтăн ĕнтĕ. (Суллахай юрлаççĕ). N. Вăл „сасă кăларакан“ арăмсем çинçе сасăпа хаярăн кăшкăрса калаççĕ: „Çуртна-йĕрне пеххилле, ачăна-пăчуна пеххилле“... (Гов. протяжно). Сасă кăларни вăл вилнĕ çыншăн йĕнине пĕлтерет. Сасă кăлармасан, вилнĕ çын: маншăн йĕмеççĕ те, тесе, пит хурланат, тет. Сасă кăларнине илтсен: маншăн йĕреççĕ иккен, тесе, савăнат, тет. Вил-йăли. Сасă кăларни тесе вилнĕ çынна пӳртрен илсе тухнă чухне калакан йăлана калаççĕ. Ib. Çав арăмсенчен пĕри, выльăха пусас умĕн, выльăх хăлхи патне пырса „сасă кăларать“, хаярăн сасăпа кăшкăрса калать: умăнта пултăр, çуртна-йĕрне ан асăн, выльăхна-чĕрлĕхне ан асăн, тет. Макка 190°. Вăйлăхсене пусас умĕн, сасă кăлараççĕ, вăл сасă ак çапла: „Çурăм-пуç килет çутăлса, пур кайăк-кĕштĕ хусканса, пур кайăксенĕн те сассисем илтĕнеççĕ, санăн сассу анчах илтĕнмеç“. См. Магн. М. 164, 175.

сахай

(-haj), шина (обычно лубок или деревянная планка), накладываемая при неподвижной перевязке переломленное место конечности (овцы, ягненка и т. д.) СПВВ. НН. Сахай; путек-сурăх ури хуçăлсан, тӳрлентĕр тесе пушăт хуппипе çыхаççĕ. См. сай, шай.

семлĕ

тоже, что сĕмлĕ. Употребляется при названиях цветов, в значении русск. оватый. Альш. Сăрт хĕрринче сăвăр шăтăкĕсем пур, унта сăвăр нумай, сăвăрсем сарăрах семлĕ, хурарах семли те пулат. Вĕсем уçăм çинче тăранса çӳреççĕ ертиллипе.

сывлăх

(сывлăх), здоровье. Сред. Юм. Сывлăх — пуянлăх. Здоровье — богатство. N. Манăн сирĕн сывлăхăр аванланнине курас килет. Ст. Чек. Хăнара ĕретпе пурне те, сывлăхĕсем çинчен ытса пĕлсе, васкамасăр алă парса тухни. N. Ну, тата çырам сана, шăлăм, хам хурлăхлă сывлăха! N. Сывлăху çинчен çыртарса яр. N. Санран сывлăх хытă кĕтетпĕр. Мы ждем от тебя известий о жизни. (Из письма). Избахт. Сывлăхăм пур-ха? Я пока здоров. (Из письма). Сиктер. † Каçал кайнă ачасен сывлăхĕсем килеççĕ хут тăрăх. N. † Анне-анне килне-çуртне килейĕттĕм сывлăхпа. Юрк. Лешĕ часах илсе пырсан, лартат та кăна, сывлăхпа ĕçме хушат. N. Сывлăха пултăр! (Гов. при чиханьи). К.-Кушки. Сывлăха! На здоровье! (Гов. при чиханьи).

сывлăш

воздух. О сохр. здор. Таса мар сывлăш (воздух) çинче. N. † Тарăн шыва чăмса кĕрер-и? Сывлăшпа çаврăнса тухар-и? N. † Атьăр тарăн шыва чăмар-и, сывлăшпа çаврăнса тухар-и? Кан. Кĕлне сывлăша вĕçтерсе сапаласа янă. || Дыхание, вздох. Пазух. Вăрăм кăна сывлăш, йăвăр хуйхă ирĕлтерет чĕренĕн çусене. N. Пирĕн улах таврашне асăнсан, сывлăш та тухас çук. N. Пĕрех: ах! темесĕр сывлăш тухмас. N. Сывлăша веç туртса илет. У меня перехватывает дыхание (при беге, при восхождении). Якейк. † Çил-ту çинчи çил-армань çилсĕр-мĕнсĕр авăрать, пирĕн сывлăшпа авăрать. Микушк. † Пирĕн пек мĕскĕн ачасен сывлăшранах паллă (уже по одному вздоху заметно) хуйхăлли. Бюрг. Сывлăша илет, перехватывает дух (спирт). Ал. цв. 10. Тӳрĕ хуçанăн сывлăшĕ чарăнать,— вăл çав чечек умне пырса тăрат. Что сокращ. жизнь. Пирĕн пурăнăç пĕре сывланă пек кĕске. Изамб. Т. Ват çыннăн чупма сывлăшĕ çитмест. Эпĕ хытă чупрăм та, сывлăш пĕтрĕ (запыхался). СТИК. Чупа-чупа чист сывлăшсăр пултăм (совсем запыхался, не могу дышать). ЧС Каçпала вара сывлăшĕ (у больного) кĕскелсе çиттĕрĕ. Ала 93. Выртсассăн-выртсассăн, ачанăн кăшт сывлăшĕ кĕнĕ, тет. N. Кунтан юлсан, тепĕр сывлăш пурăнма пулĕччĕ. || Ветер. Т. IV. 8. Вĕрнĕ сывлăшсем килччĕр. N. Кĕрешсен те, сывлăша çапнă пек анчах кĕрешместĕп. || Дух. N. Эй савнă çыннăмсем! пур тĕрлĕ сывлăша та ан ĕненĕр, сывлăшсене сăнаса пăхăр. Аршюшк. Вара çавăнтах вуниккĕмĕш сехетре сывлăшне кăларса ячĕ (она). Н. Лобеж. Сывлăшĕ пур та, чунĕ çук. Сред. Юм. Эпĕ кашни çĕр сывлăш тухмасăр аптăратăп вит. || N. Сывлăш çынни пурин çинчен те шухăшлама пĕлет.

сыпмалла

так называют чувашки кусок белого холста, на который вышит узор кĕскĕ. Этот кусок при шитье женской рубашки с готовой вышивкой вставляется от плеча до пояса спереди. Обычно молодушки вместо цельной рубашки дальним родственицам дарят сыпмалла. Этот подарок считается менее почетным, чем, напр., рубашка или материал на рукава рубашки. ЩС. N. † Кĕпе çанни те памасан, сыпмалла та юрать пире (какая-то часть рубахи). Сред. Юм. Çĕн-çынсем ратнисĕн маткисĕне кĕпе ôмне таранччен сыпса ямалла хăлтăрмаç тĕрлесе янă пир парсан: сыпмалла панă, тесе калаççĕ. СПВВ. ФН. Сыпмалла, ăна карчăксем кӳнчĕк вырăнне тĕрлеççĕ.

сыра

наматываемый, наматывающий (о нити на веретено). [Срв. образов.: йĕр — йĕре, макăр — макăра, кар — кара]. Янтик. Çупса йĕтĕн арларăм, сыра йĕки тултартăм. Ст. Шигали. † Çупса йĕтĕн арларăм, сыра йĕки тултартăм, сыра йĕки тăпăлчĕ, мантан савни сивĕнчĕ. П. Яндоуши, Б. Крышки. Сыра йĕки — веретено, на которое наматывается нить при ручной пряже не только непосредственно навиваемая из кудели, но и с другого веретена, на которое намотаны нити временно и слабо. Нити в последнем случае назыв. шăрчăк.

сырала

наматывать нить на веретено при пряже или перематывать с другого веретена. П. Яндоуши, Б. Крышки. Эпĕ йĕке сыраларăм. Ib. Çиппе арланă чухне йĕке çине сыралаççĕ. Ib. Сыраланă йĕке, то же, что сыра еки. См. сыра.

сик

(_си_к, Пшкрт: _св_к), прыгать. N. † Урамăр вăрăм утмашкăн, хӳмĕр çӳлĕ сикмешкĕн. Сызр. † Тапарах та сикерех, уратине хуçарах, эпир тепĕре киличчен çĕнĕ урата хурайĕç. Ст.Чек. Тек сиксе çӳретчĕ-ха, халь сапăрланнă. Все хвастался, а теперь, небось, присмирел. Якейк. † Сик, сик (пляши) хора лаша, пире ыр çын хĕр памаçт. Ск. и пред. 76. Маттур пуса-каччисем вăйран тухса сикеççĕ. N. Тăвар сикет. Соль лопается на огне. N. Хам шăнса кайнă та (озябла), сиксе чĕтретĕп. N. Шăнса сиксе чĕтреççĕ. Беседа. Алли-урисем те сиксе чĕтреççĕ. Пазух. Çакă туйăн варринче, хитре хĕрсем хушшинче, сиксе юрлать туй ачи. N. † Эпир сиксе çупнă чух силленеттĕр маччисем. АПП. Карта сикен лаши пур. ТММ. Суккăр автан сиксе авăтат. (Вутă татни). Ау 29°. Суккăр автан сиксе авăтат. (Вăл та пулин пуртă). N. Коçсăр алтан сиксе авăтĕ. (Портă). Орау. Мур йытти, сиксех вĕрет! Юрк. † Куку сиксе авăтат йĕлме йывăçĕ тăрринче. Ала 73. † Куккук сиксе авăтат, йĕлме йывăç янăрать. || Двинуться с места. К.-Кушки. Ау 18°. Тухтăрсем каларĕç, тет: санăн хăраса чĕрӳ вырăнтан сикнĕ, терĕç, тет. Курм. Хам патарах сик (подвинься). N. Тарçи, кансĕрлес мар тесе, тек сиксе пырать (продолжает пересаживаться), тет; хуçи саваласа пырать, тет. Ашшĕ-амăшне. Вăл çапла пĕр сикмесĕр ларнă. Истор. Пĕр сăмах каласах темĕн тĕрлĕ вăйлă кайăксене вырăнтан сикейми тунă. N. Эп сикмерĕм. Я не подвинулся. || Вывихнуться. Изамб. Т. Ман алă сикрĕ. Трхбл. Хĕне-хĕне ал сыпписем сиксе пĕтрĕç. Бил до того, что все руки отбил. Якейк. Тăпра нумай йăтса ман пилĕк сикрĕ. N. Вăл мана: пĕр-пĕр япалу сикмен-и? тесе ыйтрĕ. Эпĕ ăна: сулахай алă ыратать, терĕм. || Падать. N. Шу сикет, шыв сиксе йохать (водопадик). В разн. говорах: сикекен шу. См. лок-лок, локкит. Лашм. † Пĕлĕт юхат, пĕлĕт юхат, сиксе юхан çурхи шывсем пек. Якейк. Улма йăвăççинчен улми сикмест, теççĕ. (Послов.). || Трещать; издавать треск. Собр. Вилнĕ çын чĕрине касса, пурт кĕтессине чиксессĕн, пӳрткĕтесси сикекен пулать, теççĕ. НАК. Кĕтессине никĕс айне вилнĕ çын чĕрнине хурсассăн, çав кĕтес сикекен (шартлакан) пулать, теççĕ. Çавăнпа чăвашсем пӳрт туртнă çĕре пули-пулми çынпа ача-пăчасене ярсах каймаççĕ. || Трескаться. Альш. † Самартан илнĕ сарă арча, çиччĕ тапрăм — сикмерĕ (не треснул). N. Шăнса çитнĕ çĕр сикет. || Взорваться. В. Олг. Вот тиертсе тохнă, час сиксе тохса каймас. || Быть пропущенным. N. Пĕр сăмах сиксе юлнипе, пĕтĕмпех çĕнĕрен çырмалла пулчĕ. Из-за пропуска одного слова, пришлось вновь все переписывать. || Проходить. ЧП. Аслă вăрманта ырă йывăç, çын курмасăр кун сикмест. N. † Куç-çул тухманни кун сикмест. || Стрелять, дать выстрел. Пшкрт: _тэ̆_ллӓ_зӓ удас _тӓ_рэ̆_{м т̚}ӓ, маны̆н пы̆жал _се_кмӓ_рэ̆, тол’кы̆ листон’ы̆ анџак пы̆т-чат! _тӓ_рэ̆. || Заражать, переноситься, переходить. О сохр. здор. Пĕринчен тепĕрне сиксе ерекен чирсем (заразные болезни). Рук. Календ. Прокоп. Чирсем нумайĕшĕ пĕр çынтан тепĕр çынна сикеççĕ. СВТ. Шатра чирĕ çынтан çынна сикет. N. Усал пурăнăç пĕр çынтан тепĕр çынна час сикет. Баран. 46. Ăна вăл хул-пуççинчен сăхнăччĕ, Ехрим старик илсе пыраччен шыççи (опухоль) хулĕнчен мăйне, кăкăрне сикрĕ. || Гнаться, бросаться. Альш. † Каччă тарăх сикмешкĕн çĕнĕ кас хĕрĕ мар эпир. Алик. Кушак, патша çуртне кĕрсен, патша хĕрĕ тăрăх сикма тапратнă. Сунчел. † Ял-ялĕнчи хĕрĕсем, ах люль-люль, хĕрĕсем, качча хирĕç сикетч-ĕçке; хамăр ялсан хĕрĕсем уява хирĕç сикетчĕ-çке. N. † Ял-ялăнчи хĕрсем, ах лӳл-лӳл, хĕрсем, каччи хирĕç сикет-ĕçке; хамăр ялсан хĕрĕсем уява хирĕç сикетĕ-çке. || Итти в случку. Кан. Ĕнесем çине сикмест. || Плескаться (о крупной рыбе в воде). N. Эпĕр Атăл хĕрне пырса тăрсан, пĕр пулă хытă сикрĕ те, эпир шотсăр хытă хăрарăмăр. || Биться усиленно (о сердце). Б. Яныши. Çав Иван Павлăвăн ернипех чĕри сиксе çӳрерĕ, тет. || В перен. знач. Якейк. Ача сиксе макăрать. Плачет громко и продолжительно. Микушк. † Урама тăрăхла шурă пӳртре сарă сăмавар сиксе вĕре-çке (кипит сильно). Чеб. † Сиксе вĕрет çамрăк чун, тăвана курсан чарăнмĕ-ши (не успокоится ли при свидании с родным)? Пазух. Сăмаварсем сиксе те, ай, вĕреççĕ, чейниксене лартсан, чар(ă)наççĕ. Цив. Хĕрарăмсем пӳртре сиксе хĕрсе пир тĕртеççĕ (ткут во всю).

сиктер

понуд. ф. от гл. сик. Кан. Этем тӳсмелле мар хаяр аслати пырса çапнă пек çапса, пире ура çине сиктерсе тăратрĕ (заставил нас вскочить на ноги). Орау. Ма ăна тапса сиктермеççĕ-ши? Почему его не вышибут отсюда (напр., с должности). Юрк. † Виççĕн виçĕ улмине татса илĕпĕр, пĕр çĕлĕк çине ярса сиктерĕпĕр, хăшăмăра тухĕ каймашкăн; аслă пăратăн шăпи сиксе тухрĕ. Ib. Çитмĕл пус тенке кам сиктерет? — Тури хуçа сиктерет. Тури хуçана кам сиктерет? — Çумĕнчи майри сиктерет. Çумĕнчи майрине кам сиктерет? — Пылпа кулаç сиктерет. || Двигать, шевелить. ЧП. Ак çак хĕрсем пит... куçне-пуçне сиктерет (глаза так и бегают). ЧП. Куçна ан сиктер. N. Пурнине те вырăнтан сиктереймен. Янтик. Качи-пӳрнене сиктерсенех вупăр каять, тет. Альш. Ку хĕр урине сиктерет те, пĕрчи хурчăка пулса, автана пырса вĕлернĕ. N. Юр çинче пĕр вырантан сиктермесĕр тавлăкшар тăратнă. || Качать (ребенка). Байгул. Тата пĕр маях пӳртре йăмăкăма сиктерсе ларма хушатьчĕç. || Вывихнуть. N. Пĕр хĕр çавăнта ӳксе аллине сыппине сиктернĕ (вывихнула). Якейк. Ах, ача, эпĕ паян тăпра нумай йăтса пилĕке сиктертĕм. || Пустить сильной струей. Çамр. Хр. Крантран тăрук шыв сиктерсе (пустив). || Пускать вскачь. С. Айб. † Укăлчаран тухрăм, ут сиктертĕм; çырла çеçки пуррине пĕлнĕ пулсан, кирлĕ марччĕ ут сиктерме. В. С. Разум. † Яш çын каять утпала, йăлтти-йăлтти сиктерсе. Ib. Пĕр çамрăк полковник нумай шухăшласа тăман, çăмăл ăслăскер, касаксем хыççăн сиктере панă. Ала 65. † Пĕчĕк çырма сулхăн шыв, ахаль ан каç — ут сиктер; Лашман ялин арăмсене сăмах ан пар (не позволяй рассуждать) — тап-сиктер. || Выпалить (из ружья). Изамб. Т. Унччен те пулмарĕ, ик-виç пăшалтан харăс (вдруг) сиктерчĕçĕ (печĕçĕ). || Пропустить (время). КС. Çак йывăçăн улми çул сиктерсе пулать (через год, т. е. раз в два года). N. Пĕр кун сиктермесĕр, не пропуская ни одного дня. N. Кун сиктерсе, е икĕ кун сиктерсе шăнтать пулсан (лихорадка), выльăх лекĕрне кăтартас пулать (лошадь). ТТМ. Çавăн пек ачасене ашшĕ-амăшсем школа каймасăр кун сиктерсе хăварнăшăн пĕре те хăтăрмаççĕ. N. Кашнă кун ирхине те, каçхине те пĕр сиктермесĕр пирĕн пата пыратчĕ. N. Эрне сиктерсе тăваççĕ çавна. Аттик. Çав кӳлле пĕр-пĕр çул памасăр (жертву) сиктерсе хăварсассăн, çăмăр кăлармасăр çĕре типĕтсе хăртса ярăть. || Пропускать. N. Пĕр сăмах сиктерсе хăвармасăр вуласа кăтартнă. || Обойти, пропустить, миновать. Юрк. Унта юнашар ларакан кӳрши юлташне, хăнине, эрех ĕçмен çынна ĕçтермесĕр сиктерсе хăварнă пек, ялан ĕçтермесĕр сиктерсе хăвараççĕ (минуют, обносят при угощении). || Переносить (здание на другое место) || Перевести (с одного места на другое). Сенчук. Атте мана каларĕ: ачам, лашăсене кайса сиктер-ха, терĕ. Ib. Унтан ытти лашасене те сиктертĕм. || Встряхивать, перетряхивать (солому). Якейк. Авăн аштарнă чохне олăм сиктереççĕ (перетряхивают вилами яровую солому). Изамб. Т. Вара кĕреплепе çиелтен хăпарнă улăмне сиктерсе илме пуçлаççĕ (встряхивают и убирают). Ib. Улăма улăм сеникĕпе сиктереççĕ (перетряхивают). || Тревожить. Ск. и пред. 16. Эсир унта кулянни, пирĕн чуна сиктерет (тревожит). || Подозревать (в чем). Сред. Юм. Ăна вăрăпа сиктереççĕ (подозревают в воровстве). || Случать. N. Кĕсрене сиктер. || Ходить (в игре в шашки). Янш. Норв.

сиктермелле сейник

вилы, которыми при молотьбе вытряхивают солому. Сред. Юм.

силе

(_си_лӓ), лучинка, вставляемая в основу за ниченками при тканье. Хорачка. Кĕр хыçăнче силе пĕтĕрнсе пыракан çипе оçса пырат. СПВВ. ТА. Силе = кĕр хыçĕнчен хуракан çинче патак. Срв. çилĕ.

сулăн

размахиваться. Бес. чув. 2. Вăл ĕричак сулăнмассерен (при каждом взмахе) çавăрăна-çавăрăна пăхать те, чĕтĕрекелесе тăрать. || Клониться. Бел. Çавăн чухне ирхи апат вăхăтĕнче тухса кайнă çын пилĕк çухрăма хĕвел кăнтăрларан каçаллана сулăнсассăн тин хăнана çитмелле пулчĕ. Изамб. Т. Эпир ĕнер, кăнтăрла сулăнсан, пулла (на рыбалку) кайрăмăр. N. Кăвакăн-кăвакăн пĕлт хăпарать, кай енелле сулăнать. О земл. Йывă шăтсан, калчасем пĕр-пĕрне тăвăрлаççĕ, çĕрелле сулăнаççĕ. Якейк. Каçалла солăннă (= летом часов в 5—6, а зимою в 2—3). N. Тĕттĕм сулăннă, сумерки. || Раскатываться на раскате. Султангул. † Сĕнĕ çуна кӳлтĕм те çула тухрăм, çунамçăм сулăнчĕ те, ай, юр тулчĕ. Чураль-к. † Кӳлтĕм-тухрăм сар лаша, сикрĕ-ларчĕ сарă хĕр; сулăнкара та сулăнать, лакăмра та ларса юлать. N. † Çони солăнать солнăк енелле (по уклону раската), эпир хамăр çавнашкал, ĕçкĕ енелле солнатпăр. N. † Çырма хĕррипеле пынă чух çунам сулăнасран чунăм çук. || Слоняться. Ст. Яха-к. Шăпăрçăпа парапан çапаканнисем çук пулсан, сĕрен халăхĕ вара ахалех сулăнса çӳрет. Сĕт-к. Апат шыраса солăнса çӳреççĕ. || Направиться. Юрк. Хăйĕнĕ пур чухне кирек кам та юта сулăнас çук. Кан. Улатăр вăрманĕсенчи кашкăрсем кунталла сулăннă. Баран. 4З. Ăлавсем иртсе кяйсан, кайăк (заяц), çул урлă каçса, майĕпе анкартинелле сулăннă. N. Вут хĕлхемĕ тухса çӳлелле сулăннă пек. Изванк. Çак ача, вăл кăçал салтака сулăнтăр (чтобы ушел) тесе, тем чул ылханакансем (зложелатели) пулĕ. („Тĕп саканче пăт чӳклени“). М. Сунч. Вара, выляса чăрансан, пурте килелле сулăнаççĕ. N. † Икĕ старик орам тăрăх отаççĕ: ста ĕçкĕ, онталла солнаççĕ. Шурăм-п. Çамрăккисем килелле сулăна пуçларĕç. Вĕсем хыççăн ваттисем те кайрĕç. Альш. Кайрăм урам тăршшĕпе, сулăнтăм тăван еннелле. Сунт. Тĕрĕс, Петĕр, эс калани. Эс Хветюк патĕнче çыратăн-и? — терĕ Шикайĕвă. Петĕр Хветюксен пӳрчĕ енелле сулăннине курса. N. Упăшки калĕ: ман санпа мĕн туса ларас? эсĕ çырăва пĕлместĕн, тийĕ. Вăл (он) вара килтен тухса сулăнĕ. || Иметь желание, иметь надежду. Б. Аккоз. Сана корасса солăнманччĕ. Не надеялся увидеться о тобой. (У других скажут: сана курасса та сунманччĕ). Кн. для чт. 107. Çурисем амăшне кĕтеççĕ, кĕтсе илессĕн сулăнмаççĕ. || Шататься, качаться. N. Хурăн сулăнса кайнă (пошатнулась). Сĕт-к. Çав пачкалăка пĕкĕ пемелле: тем çĕрех солăнса карĕ. Орау. Сулăнса карĕ те, ӳкрĕ-вилчĕ. Ib. Сулăнса кайса ӳкрĕ те, çавăнтах пĕтрĕ. Зашатался и упал мертвым. Изамб. Т. Сĕве кĕпери урлă каçнă чухне кĕперĕ сулăна-сулăна каят (качается). Альш. † Пусмаран антăм — сулăнтăм, тăванăмсенчен уйăрăлтăм. (Хĕр йĕрри). Пазух. Алăкран тухăп — сулăнăп, атте-аннерен уйăрăлăп. || В перен. зн. — лишиться. N. Вăйран - халтан сулăннă. Юрк. Лаши мĕскĕн, вăйран сулăннăскер, нимĕн тума пĕлмесĕр, турта хушшинче çав пăркаланса пырат. Ау 110. Ку чысти вăйран сулăннă, тет, хăй чĕлхине кăларнă, тет, хӳрине аялалла тăснă, тет. Толст. Пĕр çухрăм пек кайсан, вăл пĕтĕмпе вăйран сулăннă, урисем тем пек сурнă. N. Енчен эсĕ сулăнса кайсассăн (если ты сбился с пути), ун çине шанчăк çук вара. Алекс. Нев. Ашшĕ-амăшĕсем, ачисем çине пăхса, вĕсемпе малашне мĕн пуласси çинчен шухăшласа, пĕтĕмпех йĕрсе сулăннă: чăнахах курайман тăшман пиртен туртса илĕ-ши вара вĕсене? тенĕ.

сурăм шан

сурăм шанĕ, первоначально — назв. чана или корыта, употребляемого при варке жертвенного пива божеству сурăм, впоследствии — назв. самого пива. Алик. р. Пирĕн сурăм шанĕ хатĕр = пирĕн сурăм праçникне сăра хатĕр. Срв. Пукрав шанĕ, пиво, приготовленное на праздник Покров. См. сорăм сăри.

сот-илен

назв. божества, помогаюшего при покупке товаров. (Относится к божествам 12 разряда). Сред. Юм.

сот витерен

(-_дэ-), назв. божества, помогающего при продаже; относится к божествам 12 разряда. Сред. Юм. См. Магн. М. 86.

суха касси

борозда. Ст. Чек. Суха касси, борозда, проведенная сохою и плугом. Аттик. Çавăрăннă чух суха кассине ялăн тул енелле пăрахтарса пычĕç. (Хĕр-сухи). Сир. 72. Унăн мĕн пур хуйхи-суйхи те суха касси çуртарасси çинче анчах. || Дерн. N. Суха касси, то, что откладывается при пахоте.

сухăр

сохăр (суhы̆р, соhы̆р), смола на коре дерева, сера древесная. ЧП. Кĕтĕм çĕнĕ пӳртĕн ăшĕсене, ӳсĕрĕлтĕм сухăр шăршипе. Панклеи. † Пирн ял ачи вĕт ача, вĕтĕ те полин, вĕтрен пек, çыпăçсассăн, сохăр пак. N. Сухăр — 1) смола, 2) смолистая грязь при корне шерсти овцы. Календ. 1910. Çăпан çине çыпăçтармалли пластăра ак çапла тăваççĕ: тимĕр кашăк çине пăртак çу яраççе, пăртак сухан, сухăр, пыл хураççĕ. О сохр. здор. Вăл чир килти выльăхсенчен пулать, вăл вĕсен тирĕсенчи сухăр айĕнче тăрать. Чураль-к. Пирн ял ачи вĕт ача, вĕтĕ те пулсан, вĕтрен пек, çыпăçсассăн сухăр пек; çӳçрен ярса тытсассăн, çӳç тухмасăр ямаççĕ. ЧП. Сан тутара (в губах) сухăр çук, ман тутара вĕтрен çук. || Канифоль (прежде канифолили смолою). КС. Сухăр сĕрес, канифолить. Альш. Купăççă купăсне ĕнерет-тăвать те, сухăр сĕрет те, „хĕр йĕрри йĕртет“. || Сера в ушах. Пшкрт. Орау. Сухар; хăлха сухăрĕ, сера. || Сера в шерсти овцы. Оesypum. Яргуньк. Сорăх çăньсем касрăн-и? — Касман, сохăр(ĕ)сем (сохы̆_рзэ_м) хăпарман-ха. N. Сурăх çăмин тĕпĕнче сухăр пулать. || Прозвище одного мужч. Сред. Юм.

сӳкĕч

(-_гэ̆ч'), кусочки лыка, употребляемые при плетении или починке лаптей. Б. Крышки. Сӳкĕчпе çăпатана тиреççĕ, саплаççĕ. См. сӳсĕк. У др. назыв. пушăт вĕç.

сӳн

гаснуть. Изванк. Çуртасем сӳнсе ларсан, эпир пурте кӳме çине хăпарса лартăмăр. Чув. пр. о пог. 24. Хĕвел тухăçĕ хĕрелсе нумайччен тăрсан, уяра каять (çăмăр час пулмасть), часах сӳнсен, йĕпене каять (çав кунах çăмăр пулать). Если при восходе солнца небо в течение долгого времени остается красным,— к вёдру (дождя не будет), если заря очень скоро погаснет,— к ненастью (в этот же день будет дождь). Кан. Çăлтăрсем сӳнĕçĕ вăтанса. Якейк. Куçĕ-пуçĕ сӳнн'ĕнт (= сӳннĕ ĕнтĕ, глаза посоловели от дремоты) кон, выртса çăвăрмалла анчах. Ib. Куçĕсем сӳне пуçларĕç ĕнтĕ. (Говорят про пьяного, когда у него еле смотрят глаза). || Исчезнуть, пропасть, прекратиться. N. Виçĕ кунтан питне кантăр вăрри пек типен шатра тухать, вăл кайран хăех çӳнет. Полтава 62. Пурнăç сӳнет ним уссăр (утрачивается). Орау. Пурăнăç сӳнчĕ. Жизнь испорчена. М. Васильев. Ĕçпех пĕтет çамрăк сăн; тертпех сӳнет порнăçăм. ЧО. Эсир ку ĕçе тасаттармасан, сирĕн çурт-йĕр йăлт сӳнĕ (вымрет), терĕ. Г. А. Отрыв. Ун йăхĕ çук, сӳннĕ (вымер). Кан. Анчах çуртне туртса илчĕç те, ĕç сӳнсе ларчĕ. Бел. Гора. † Пуçран хуйхă сӳнес çук. Ib. † Пуçăм çухалнине сиснĕ пулсан, татах та ытларах калаçас мĕн тăвансемпе, пуçăмра хуйхăсем, ай, сӳниччен. ЧП. Пуçăмри пуç хуйхи сӳниччен. От. Чек. Чечекĕ сӳне пуçларĕ ĕнтĕ. Оспа стала сходить (шелушиться). || Лопаться. КС. Хăмпă сӳнчĕ. Пузырь лопнул (водяной, мыльный). Сред. Юм. Шыв çинче полакан хăмпу сӳнет (лопается).

сӳре йĕпси

поперечины у бороны (бывает их 4 при одном устройстве, или 2 — при другом устройстве). Чертаг.

сӳре хушши

огрех, т. е. случайно пропущенный при бороньбе участочек, клинышек полосы. Череп.

сăянташ курăкĕ

назв. раст. Рак., Кайсар. № 5. Сăянташ курăкĕ, употребляется при лечении болезни сăянташ (падучая болезнь, тытса пăрахакан чир). Çак курăкпа вĕреççĕ, шыва та кӳртеççĕ. Вăл хирти çырма хĕррисенче ӳсет. Улăхри çарансем çинче те, хытанкарах çĕрсенче ӳсет. Рак. Сăянташ (сначала написано: сиенташ) сăянташ чирĕнчен (от падучей болезни) аван, тет. См. сиенташ.

сăвап çурти

свеча, которую ставили на хлеб при поминовении покойников. Юрк. Çăкăр çине (пумилккере) çутнă сăвап çуртине те урама илсе тухса сӳс çине хурса çунтарса яраççĕ. Авал çав сăвап çурти тĕпĕпе тухатмăшсем çынсене пăснă имĕш. Çавăнпа ăна çунтарса яма тăрăшаççĕ те.

сăк-сăк

метить на бревнах при разборке старого здания. СПВВ. См. сăкă-сăк.

сăл

прием, ловкость, сноровка, увертливость. Ст. Чек. Кукка пуçтарса илчĕ те, ывçă тупанĕ çине хурса, сăлпа çĕрелле пăрахрĕ. Трхбл. Вăл сăлпа кĕрешет. Он борется, применяя приемы, употребительные вообще при борьбе. Ib. Вăл кĕрешнĕ чухне сăл пĕлет. Ib. Сăлсăр кĕрешнĕ чухне çĕнме пулмас. Ib. Вăл сăлне пĕлсе çитнĕ. (Скажут и в других случаях). См. мел.

сăмса

(сы̆мза), нос. ТММ. Название носа и его частей: 1) самса, нос; 2) сăмса шăтăкĕ, ноздря; З) сăмса кимĕрчекĕ,— кăмăрчакĕ, — кимĕреки, перегородка носа; 4) сăмса çуначĕ, края носа около ноздрей; 5) сăмса лупашки, желобок под перегородкой между ноздрями; б) сăмса кучĕ, место около ноздрей, внизу; 7) сăмса кучĕ, переносье (Чебокс. р.); 8) сăмса тĕпĕ, переносье (М.-Яльчик. р.); 9) сăмса кăкĕ, переносье (Ибрес. р.); 10) сăмса тӳрчĕ, хребет носа, спинка; 11) сăмса каçанĕ, хребет (М.-Яльчик. р.); 12) сăмса тăрши, хребет носа (Ибрес. р.); 13) сăмса вĕçĕ — кончик носа; 14) сăмса çийĕ,— тӳрчĕкĕ, спинка хребта, 15) сăмса лапчăкĕ, переносье (М.-Яльчик. р.); 16) сăмса карчĕ (Алик. р.). ЧС. Чăвашсем: сывмар çынăн сăмси сулахай енелле пăрăнсан, çын вилет, теççĕ; сылтăм енелле пăрăнсассăн, сывалать, теççĕ. Б. 13. Сăмса айĕнчи курăнмасть, вăрман урли курăнать. Трхбл. Виçĕ юпапа аслăк тăрать. (Сăмса). Пазух. Çакă ялăн хĕрсене сăмса тăрăх пăхтартăм. Выçăхакансем 26. Сăмсана çурать. К.-Кушки. Сăмса йӳçсе тăрат. (У меня) насморк. Шибач. Сăмса питĕрĕнсе ларчĕ (при насморке). Хурамал. Лаша йĕпене сăмсипе туртать, теççĕ. Собр. Сăмса питĕрнсессĕн, тăман пулат, теççĕ. Орау, Туппăрн-и? — Тумпан. — Сăмсу айне пулчĕ пуль (наверное, тут же под носом лежит, а ты не замечаешь). Городище. „Сăмси туртмасть. Не ходит к кому-либо после нанесешшх неприятностей“. N. Сăмса питĕрĕнсен (если заложит нос), çумăр çăват, теççĕ. Коракыш. † Ула лаша утлантăм, улăх тăрăх чуптартăм, çакă ялăн хĕрсене сăмса тăрăх пăхтартăм. Ib. Хайхи усал тухрĕ те калать: эсĕ паянах тамăка кайрăн, тет. Сред. Юм. Сăмсана йытта касса парам (говорят, когда в чем-нибудь уверены). Ib. Сăмсапа ӳсрет, чихает. Ib. Сăмсапа тортакан тапак, нюхательный табак. N. Хресченĕн хăлхи илтмен. Калаçма вăл хулăн сасăпа, сăмсапарах калаçнă. О сохр. здор. Тата вăл ӳслĕке те ерет (малтан сăмсаран ӳсĕрет). Скотолеч. 34. Вара сурах сунаспа аптăраса тек сăмсаран ӳсĕрет. СТИК. Пĕчĕкçĕ ачана пĕр-пĕр япала парса илмесен, ăна кирлĕ мар, тутлă мар, çиместĕп, тесе, илмесен, ăна: сăмсу айĕнчи тутлă, тесе калаççĕ. Орау. Япалана куç умăнче выртнă çĕртех, хăш чухне, асăрхаймасăр шыраса çӳреççĕ. Çавăн пек чухне тепри: ак кунта вĕт (япалу), сăмса айне пулнă, тиççĕ. СПВВ. Сăмса ăшши туса лартрăм (избушку). Тим.-к. -† Картлă-картлă пашалу, карчĕ тăрăх çу юхать. Çиес килет — пĕçерет, пĕçернине мĕн пĕлен, сăмсу таран пусса çырт. КС. Сăмсаран шаклатас (слабее, чем шаклатас = шаклаттарас). Юрк. Самсана шăшлакан тапак пуракĕ хуппи çумне çыпçăнсан, йĕпе пулат. Изамб. Т. Пирĕн хамăр хушшăмăрта та тарçă тытсан, ăна сăмсипе çĕр сухалаттарасса çитеççĕ. Собр. Хывнă кун килти çын сăмсан (= сăмсапа) ĕсĕрсен, тепĕр çав вăхăтчен вилет, теççĕ. Ст. Чек. Сăмсана пăрат, çиленсен çын сăмсине пăрат; кăмăлне кайманнине илтсен, çын сăмсана пăрат. Ib. Сăмсине картса ярас. Надо ему зарубку зарубить, чтобы не забыл (о беспамятных и пр.). Альш. Сăмсана кӳ! пырса çапăнат. Отрыгается в носу. N. Сăмсана тавăрчĕ, сделал ядовитое и прямое замечание по чьему-либо адресу. N. Самсаран тĕрт, почти то же, что сăмсана тавăр. Кильд. Эпĕ уна çыпăçас мар та, манăн сăмсама йытă çитĕр. Н. Седяк. Сăмса кĕçĕтсен, çын вилнĕ. (Примета). Сятра. Сăмса тортса çурат (= çывăрать), храпит. Ib. Амĕш ачине мĕн те пуса парат пулсан, ача: ку пĕчиккĕ, аван мар, тесен: сăмсу айĕнчи пысăк, тутлă, тет. ГТТ. Сăмсана тăсса çӳрет. || Сопли. N. † Çакă ялăн хĕрĕсен сăмси (сопли) юхать, курмастри? Пшкрт. Сăмсине йоктарса çӳрет (сопливый). Ib. Сăмсапа лапăртаса лартнă (соплями). Шибач. Сăмса тохать (сопли). N. Чăн асли яланах сăмса айне тирпейсĕр тытат, тет, пĕрмай сăмсине юхтарса çӳрет, тет. Якейк. Ачайăн сăмси тохнă, шăлса ил-хе. Шурăм-п. Ан макăрса тăр кунта, юха-сăмса. N. Пĕчĕк ачасем сăмсисене (или: сăмсине, или: сăмса) шăла пĕлмеççĕ. || Клюв. Дик. леб. 39. Елиса пиччĕшĕсем хĕвел тухнă чух, акăш пулса, хăйсен юратнă йăмăкне вырттарнă куçлă-куçлă хутаçа сăмсисемпе хĕстерсе тытнă та, çӳлелле, пĕлĕт патне çитех явăнса вĕçсе улăхнă. || Мясистый отросток на клюве индюка. Сред. Юм. Кăркка сăмсине тăсса антарчĕ. || Носовая часть судна. Сунт. Прахут, сăмсине майĕпе тăвалла çавăрса, пристăнь çумне пырса лартĕ. || Краюха (хлеба). БАБ. Сĕтел çинче выртакан çăккăра илчĕ те, варринчен пĕр сăмса касса илсе, сĕтел çине хучĕ. Якейк. Сăмси, краюшка. Собр. Çын аллинчи кукăль сăмси пысăк курнат, теççĕ. || Особые зарубки на жертвенной лепешке. Менча Ч. Çимĕçсене кăмакана хывиччен, пĕр хăпартуин аяккине алăпа виçĕ мăклĕ тăваççĕ те, ăна сăмса теççĕ. (Ака пăтти). ДФФ. Пашалу хĕрне пĕр енчен пурнепе пиллĕк чĕпĕтсе картлатьчĕç, ăна „сăмси“ тетчĕç. С. Тим. Пилĕк сăмсалă, варринче хĕреслĕ пашалу (употребляется при жертве хĕрт-сурт'у). || Небольшой пирог из белой муки. Сред. Юм. Ib. Сăмса. Так назыв. в Ковалях, Урмар. р. маленькие пирожкн, приготовляемые у татар. || Часть ручки посуды, напр., ковша и пр. Собр. Пĕчиçиç курка — сар курка, аври сăмси — шур ылттăн. || Передний угол лезвия топора. Кора-к. † Пушăт касма карăм та, пуртăн сăмси катăк пулчĕ. || Мыс. Хорачка. Сăмса, мыс. N. Çапла ишсе пынăçем, эпир сăмса çине пырса кĕтĕмĕр. || Грива. Пшкрт. Çа сăмсара молкаç выртатьчĕ. КС. Сăмса, угол леса, поля. См. хĕрт-сурт'у). || Небольшой пирог из белой муки. Сред. Юм. Ib. Сăмса. Так назыв. в Ковалях, Урмар. р. маленькие пирожкн, приготовляемые у татар. || Часть ручки посуды, напр., ковша и пр. Собр. Пĕчиçиç курка — сар курка, аври сăмси — шур ылттăн. || Передний угол лезвия топора. Кора-к. † Пушăт касма карăм та, пуртăн сăмси катăк пулчĕ. || Мыс. Хорачка. Сăмса, мыс. N. Çапла ишсе пынăçем, эпир сăмса çине пырса кĕтĕмĕр. || Грива. Пшкрт. Çа сăмсара молкаç выртатьчĕ. КС. Сăмса, угол леса, поля. См. __сăмсак_.

сăмсалан

проростать (картофель, зерно). Изамб. Т. Сăмсаланнă, начал пускать ростки (картофель, а шăтнă — когда появляются более длинные ростки). КС. Акнă тырă сăмсаланать. Календ. 1906. Вăрлăха малтан тăварлă шыв çине яраççĕ, вара сăмсаланнине анчах акаççĕ. || В перен. знач. N. Вăл кăшт сăмсалана пуçласанах, хăш-хăш çынсем ăна кăмăл тăва пуçланă. КС. Çавсем çĕр илнĕ çĕре сăмсаланатех çав (старается войти в пай при покупке). Ib. Пур ĕçе те сăмсаланас пулать. Надо приниматься за различные отрасли. Ib. Çын пĕр-пĕр ĕçе сăмсаланать.

сăн-пуç

внешность. Зап. ВНО. † Павăл мана илмерĕ, сăнăм-пуçăм пурччĕ ман, сăрт хĕрĕнчи çырла пек. N. Сăн-пуç пур чухне хулара пурăнкалаççĕ, кайран киле тавăрнаççĕ. Сред. Юм. Çавăн чол пӳ-сипе, сăн-пуçпа такама та йораса каймалла ô. Ib. Сăн-пуç пит илемлĕ. Лицо красивое. Ib. Сăнĕ-пуçĕ çорлас пик. (Говорят про подного румяного человека). О сохр. здор. Сăнĕ-пуçĕ хăйĕн пĕртте юлмасть, вăйĕ пĕтет (у больного). Нюш-к. Сăн-пуç ватă пек туйăнать N. † Çак сăн-пуçа кӳртрĕм те, сомах тиманни пĕр кон та çок. При этой моей наружности не проходит без укоров... (Гов. девушка). Чăв. ялĕ. Сăнĕ-пуçĕ çурăлса тухать, теççĕ тăваш хĕрарăмсем ун пек чăхсем çинчен. Ск. и пред. чув. 103. Илемсĕр пӳрт кĕлеткинчен пăрăнтарать сăн-пуçа.

сăптăр

(сы̆пты̆р), шаркать, провести рукой по поверхности чего-либо в одном направлении. В. Олг., Городище. Кан. Сылтăм аллипе ĕнсине сăптăрса илчĕ. || Разглаживать. Хорачка. См. тăла тĕртни. Пазух. Кăвак кăна сăхман, ай, сăптăрми, сăптăрсан та лайăх, ай, шуралмĕ-и? || Рвать при помощи пальцев, вкладывая в пальцы; содрать горстью, напр., кисти черёмухи, калины, овес, оставляя ягодки или зерна в горсти, пропуская стержни сквозь пальцы. Б. Крышки. П. Яндоуши. Çĕмĕрте, хурлăхана сăптăрса татаççĕ. Шибач. Пшкрт. Хăмлая спас çитсен сăптăраччă. ЧП. † Хура сăкман, йăс тумме, сăптăрса та татăлмасть. || Загребать рукою, загребастать сложенное на поверхность сыпучее тело. Б. Карачк. || Ударить, бить кулаком. Юрк. Çав вăхăтра тӳпелешекеннисенчен пĕри кăна, çапма ирĕк памантан, çиллипе, пит хытă сăптăрса ярса, кунăн пуçне шăтарса пăрахать. Трхбл. Сăптăр — ударить кулаком, большею частью, по уху, по лицу, по голове. N. Сăптăрса ячĕ, ударил кулаком по уху, или по лицу, или по голове. || Ударить каким-либо орудием. Юрк. Сăптăрса ил, ударить (напр., нагайкой). Халапсем 5. Пырсан-пырсан, тата çапла чăпăрккипе (кнутом) шартлаттарса сăптăрсан, ишекĕ (= ашакĕ, осел) каллех çапла шартлаттарса ĕçерсе ярать (звонко испускает ветры). Ib. 34. Хĕçĕпе (мечом) сăптăрать те, хĕç вĕçĕ, сентĕре каштине тивсе, çĕмĕрлсе каять. Альш. Ку ача: валей, тукмакăм (колотушка), тет. Тукмакĕ уратнике ватма тытăнчĕ: ахаль парат, тет. Клавине пыра-пыра сăптăрса ӳкерет, тет. Ст. Чек. Сăптăрса илес = 1) пушăпа çапса илес, 2) çупкăн сăптăр. || Дать пощечину. Халлапсем 11. Хай манăн хăлхамсем, сăптăрса ямассерен: ян! ян! шав! шав! туса каяççĕ. || Захватить. Хурамал. Сахал панипе кăмăлĕ тулман-ха (недоволен), мĕн пур панине те сăптăрса туртса илем-ха (совсем). Юрк. Кам сăптăрнă пулĕ? || Стирать. Шигали-Шăваç. Çырнине сăптăрса пăрах. Сотри написанное (напр., на доске мелом). || В перен. см. Кан. Ну, кун пирки самокритикăра хăшне-пĕрне аванах сăптăрмалла (надо продернуть). Ib. Ирĕн-каçăн сăмакун пĕçерсе укçа сăптăрса пухнипе пасартан пасара чупса тырăпа сутă туни. Изамб. Т. Эпир паян пĕр ана ыраш сăптăрса тухрăмăр (сжали весь загон). || „Дуть во всю“. Сам. 81. Сăптăраççĕ халлапне. Трхбл. Тутар юрра сăптăрат кăна капан çинче. N. Вĕсем пуçтарăнса ларнă та, юрра сăптăраççĕ кăна.

сăр

(сы̆р, сôр), подр. жужжанию. || Подр. дребезжанню. СТИК. Çурăк чан сăрр, сăрр! тăват. || Подр. дрожанию. Чăв. к. Сăрлă юпа сăр-сăр чĕтрерĕ. Нюш-к. Чĕре сăрр! туса карĕ. Сердце задрожало при испуге.

сăрлат

жужжать. Кн. для чт. 152. Хăмăшлăхрах ӳпресем сăрлатса вĕçсе тăраççĕ. || Дрожать, мозжить, ныть. Ачач 9. Сирĕн ăшăрсем çавăнтах сăрр! сăрлатса илнĕ пек пулаççĕ. Альш. Пĕтĕм çан-çурăм сăрлатса карĕ (от страха при катаньи на качелях; при катаньи с крутой горы). Сред. Юм. Ôсал япала тунă тенине (çын вĕлернĕ тенине) илтсен, пуç сăрлатса каять (волосы стают дыбом). Ib. Хăранипе ман çан-çôрăм сăрлатса карĕ (пробежали мурашки). Ib. Мана çулĕ çĕртенех тĕртсе яма тапăнчĕ те, манăн хăранипе пĕтĕм чôн сăрлатса кайрĕ. Ib. Пĕтĕм ӳт сăрлатса кайрĕ (пит тăрук хăраса кайсан калаççĕ). О сохр. здор. Тата пăртак тăрсан, çан-çурăм сăрлатма тытăнать (у отравивщегося спорыньею). Янтик. Ах, пит хăрарăм: пĕтĕм çан-çурăм сăрлатса карĕ! Ib. Çан-çурăм сăрлатса анчах ларать сивĕпе! || Дребезжать. КС. Усал çава сăрлатса янăрать (дребезжит). КС. Çурăк чан сăрлатать (дребезжит). См. чăрлат. || Гудеть. КС. Мăн чана çапсаçсăн, сăрлатнă сасă илтĕнет (гудящий призвук).

сăра çӳпçи

большая кадка, употребляемая при приготовлении пива. П. Яндоуши.

сăра хуранĕ

котел, употребляемый при варке пива.

сăсар

(сы̆зар, сŏзар), куница. Нюш-к., Чутеево. Питушк. Сăсар, куница (сарă, лиска йытă пак). Тюрл. Сăсар — кайăк, хорт ватаканни. Чертаг. Сăсар, куница (на шее белое пятно, но не кругом). Альш. † Сăрт хĕрринче сăсар кăшкăрат, тин çуралнă ача сасси пек. С. Тим. † Сатра сăсар чĕппи макăрат, халĕ çуралнă ача пек. П. Пинер. † Тантăшсем килеççĕ асăнса, сăсар тиррисе витĕнсе. Такмак. Сăсар тирне шыв витмен, тет. Пазух. Кĕленчерен хӳме эп хӳтертĕм, сăсар чĕппи тытса та ярас пек. Сенчук. Пирĕн тăван килет асăнса, сăсар тир тăлăпĕ витĕнсе. N. † Çакă ялăн ачисем сасар пекех чупаççĕ. N. Урама тухрăм — ухă ывăтрăм, сăсарлă юмана тивертрĕм, сăсарĕ пурне пĕлмерĕм. СПВВ. † Укалчаран тухрăм — ухă ывăтрăм, сăсар йывăçне тивертрĕм. Зап. ВНО. Çакă ялăн ачисем сăсар пекех чупаççĕ-ĕçке. Ib. Сăсар кайăкĕ шыв ĕçет, икĕ текерле вăй вылять. (Вариант этой загадки: услан кайăкĕ шыв ĕçет...). Мыслец. При охоте на сăсар употребляется веревка, которая называется сăсар тытмалли кантра. Стюх. † Хура вăрман хыçне юр çунă, унта хĕрлĕ сăсар йĕр хывнă. ЧП. Хура сасар. || Назв. ручья, высыхающего летом. Симб.

сăхă

(сы̆hы̆), метка, которую делают на бревнах при разборке строения. Хурамал. Кивĕ çурта пăснă чух сăхă туса паллă тăваççĕ (аташмасса). || Крестное знамение. Кан. Ашшĕ-амăшĕ чиркӳве тухса кайиччен сăхха пикенет. Трхбл. Пурте сăхха переççĕ (крестятся часто и больше для вида.)

сĕвĕн

(_сэ̆_вэ̆_н), сдираться, ободраться. Календ. 1911. Хăрнă мăк çĕр çумĕнчен лайăх сĕвĕнсе пырать. О сохр. здор. Ӳт çумĕнчен шултăра лĕкĕ сĕвĕне-сĕвĕне ӳкет (при скарлатине). ППТ. Хуллисем нумайĕшĕн, хупписем сĕвĕнсе пĕтсен (совсем), хуçкаланса таткаланса пĕтеççĕ. (Сĕрен). || Скидаться, сняться. Çеçмер. Ашшă-амăшне. Лисахви шав шухăшласа ларнă. Тутăрĕ пуçĕ çинчен сĕвĕнсе аннине те вăл сисмен.

сĕлеке

(_сэ̆л'э_гэ), слюна. Изамб. Т. Сĕлекине юхтарса çӳрекен çынна сĕлеке тесе ят параççĕ. Чуратч. Ц. Çăвар тути пит кайнă, епле сĕлеке (слюнявый) чуптунă. Шурăм-п. Ай-й-ай ача, тутлă шăрш кĕрсе кайрĕ, пĕтĕм çăвара сĕлеке тулчĕ те, ĕненни пек чут юхса анатьчĕ. Тогаево. † Çав Анаткас хĕрĕсен йăрпи-ярпи сĕлеки. Шарбаш. Турă çына тăнран тунă. Ăшне чун хутас (прибавить), тенĕ. Чунĕ хунь çумĕнче пулман, çавăнпа ăна илме айăка кайнă. Çын кĕлткине пăхма йăтта хăварнă. Çав вăхăтра шуйттан пынă та, йăтта шăнă парса çына хунь сĕлекипе лапăртанă. Йăтă шăнă çиса пăхиман та, турă таврăннă. Çына лапăртаттарнăшăн йăтта: сана пур çын та ваттăр, çима шăнă анчах патăр. Çына тепĕр хут тăвасран, унăн ӳтне тавăрса чун хутнă, çавăнпа çынсен сĕлеке, сăмса юхать. N. Эй, сĕлеке çăвар (слюнявец), сĕлекĕне ан сирпĕт. (Говорят брызжущему слюной при разговоре). Сред. Юм. Сĕлеке тота, называют тех, у кого из рта течет слюна. Толст. Вăл хăйĕн çынна вĕлерекен сĕлекине шыва юхтарнă.

сĕлĕ кипекки

овсяная мякина. Череп. Сĕлĕ кипеккинчен ачасем валли тӳшек тăваççĕ (= мягкая и нежная покрова у зерен овса, за ним сĕлĕ хуппи; кипекки поверх хуппи; хуппи отделяется при обдирании и дает хывăх Никит. † Сĕлĕ кипекки — чӳшекки, хăмăш тăрри — çытарри. (Свад. п.). Хора-к. † Çич çырма орлă каçрăмăр, çичĕ пăт сĕлĕ пĕтертĕмĕр, сĕлĕ кипекки — тӳшекки, хăмăш тăрри — çытарри.

сĕм

(сэ̆_м, сӧ̆_м), то же, что сĕвем. Регули 899. Пĕр сĕм çип пар. В. Олг. Сĕм, нитка длиною в маховую сажень. (Хорачка: çĕлен çип сӳм). Черт. Сĕм, длина нитки от „кăнчала“ (пряжи) до руки, держащей веретено. Яргуньк. Сĕвем, понашему сĕм, одна нить, входящая в состав çĕлен çип, приблизительнб в 1 — 1 ½ арш. Абыз. Сĕм ярать (при пряже). Якейк. Пĕр сĕм çĕлен çип. Ib. Сĕм аршăн ытларах та, аршăн тăршшĕ те, аршăнтан кĕскерех те полать. Собр. † Шарт çупат та, сĕм ярат, çиппи пулат ут хĕлĕх пек. ЙФН. † Пирĕн арăм çук-çук-çук, çук та пулин шур пӳртре, шарт çапать те, сĕм тувать. Çиппи пулать катан пирри, тĕрри пулать хот çырри.

сĕрен патакки

особая палка, употребляемая при обряде „сĕрен“. ЧС. Сĕрен виç-тăват кун тенĕ чухах, вăрмана кайса, пилеш хунавĕсем касса килеççĕ те сĕрен патакки туса хураççĕ.

сĕрĕмлĕ

угарный. Халапсем 25. Сĕрĕмлĕ мунчана хупса хурса, сĕрĕм тивтерсе вĕлерттереççĕ. Чув. пр. о пог. 81. Воздух сĕрĕмлĕ курăнсан, уяр пулать. Если воздух кажется таким, как при угаре, будет ясно.

свани

сванĕ, звание (от русск. званье, употребляется при отрицании). Сред. Юм. Пĕр мôнкôн иртнĕренпе какая сванĕ çăвара та чиксе пăхман (не пробовали ни кусочка).

стантсă ямшăкки

ямщик, извозчик при станциях. N. Стантсă ямшăккинче çӳреп. Я промышляю извозом на станции.

çавăр

(с'авы̆р), вертеть, вращать; перевертывать, навертывать. ЧС. Ашшĕ унăн сăмахне итлесе тараса (колодец) патне пынă та, каткана (бадью) çавăрса улăхтара пуçланă. Ск. и пред. чув. 99. Чупать ав вăл васкаса, урисене çавăрса. Собр. † Кăвак лашасе кӳлер-и, хĕврисене çавăрса тӳлер-и. N. Ăçта выльăх-чĕрлĕхĕн пуçне те çавăрса лартат (ие). Бугульм. † Пĕчĕкçĕ çĕлĕк, çавра çĕлĕк, çавра-çавра ларта пĕлмерĕм (не мог надеть как следует). Кан. Пуслăх пек рычак тытнă та, çавăра тăрать (так и вертит, угрожающе). || Повертывать, размахиваться (чем). Макс. Чăв. К. I, 60. Кĕтĕм эпĕ хура, ай, вăрмана, пуртă çавăрайми йывăç пур (так как лес очень густ, то нельзя размахиваться топором). N. Енне-енне çавăрса тăратса. Образцы. Самар çуни — сарлă çуна, çаврайăттăм пӳрт умне. || Повернуть; завернуть. Тайба-Т. Пĕчĕккеççĕ лаша — турă лаша, çунине çавăрса хуринччĕ (а если бы повернула!). Çутт. 31. Шкула кĕнĕ чух урисене çавра-çавра пăхса тасатать. Изамб. Т. Лашана хапха патне çавăрса кил. Заверни лошадь к воротам. Бур. † Кил-йышĕ килте пулинччĕ, хирĕç тухса илинччĕ; лаши матур пулинччĕ, вăр çавăрса ларинччĕ (надо: лартинччĕ). N. † Çавăрма çук сылтăм хула, ытарма çук савнă сар хĕре. || Перевертывать (настроение; одежду, при перешивании). Баран. 42. Йытă улашни выçă кашкăрăн чĕрине шарах çурать, пĕтĕм ăшчиккине çавăрать. N. Халата çавăрса çĕлетрĕм. || Обращать внимание. N. Псков, Новгород таврашĕнчи юçлĕх çĕрсене типĕтсе çереме çавăрĕç. N. Унăн чирлĕ выртакан вырăнне канмалли вырăна çавăрĕç. Т. VII. Ĕлĕк пĕр арăм чире хывнă тет те, çемйисем хире кайсан: турăçăм ырлăха çавăрччĕ! тесе юрласа çӳрет, тет. || Возвращать назад, привести (о судьбе). N. Хăçан та пулсассăн вăл сана киле çавăртăр (пусть вернет домой). N. Темлерен çавăрăнăп-и анчах. Пазух. Кĕркуннехи уçăма тур ут пусĕ малашне. Ан йĕр-ха, атте-анне, турă çавăрмĕ-и малашне. Н. Карм. † Çӳлĕ тусем çинче çавра кӳлĕ, çил çавăрса кӳртрĕ пĕр çулчă; пирĕн тăвансемех пит аякра, тур çавăрса кӳчĕ пĕр çĕре. Календ. 1907. Çĕре çапла тума, çапла ĕçлеме нумай расхот та, вăй та тухать. Анчах ун вырăнне, тухнă расхота, пĕтнĕ вăя çавăрса, нумай усă кӳрет. Ерех 16. Нимле те алла çавăрма çук, ытла йывăр çул килчĕ. Янтик. † Ах йыснаçăм Якку пур, сана пулас марччĕ, такçтан турă çавăрчĕ. Альш. Пулăçăсене ку ача калат: турă çавăрнипе татах çаврăнтăм çав (опять пришлось здесь пройти), тет. || Кружить, бушевать (о буре). Сред. Юм. Ах тор, паян тăман çаврать (буран кружит). Епле çӳрет çôл çӳрекен çын! Коракыш. Çанталăк пит кансăр пулнă, çил-тăман тем пек çавăрнă (бушевала пурга). N. Айĕн-çийĕн çаврать (буран). Кан. Час-часах çил-тăмăн тухса çавăрать. || Кружить голову. АПП. † Хӳмесем çинчен ан çӳрĕр, çамрăк пуçăра çавăрса. N. Тем хам пуçа хам çавăрса порнап. Янтик. † Çын сăмахĕ хыççăн ан кайăр, çын сăмахĕ пуçа çавăрать. Полтава 14. Çамрăк илем анчах мар хĕрсен пуçне çавăрать. N. Мĕкĕтепе Петĕр, вĕсен пуçне такам çавăрнă пек, карчăк сăмахне итлесе, тумтирсем, çĕлĕксем тăхăнаççĕ те, чупаççĕ хупаха. || Обдумывать. Ск. и пред. чув. 21. Лайăхрах ыйтса пĕлем, ăспа пуçра çавăрам, унтан вара ĕненем. || Проплыть вокруг. N. Ку шӳкке пулат, тет те, кăна хăвалать, тет. Пĕтĕм кӳле çавăраççĕ, тет. || Обернуть. Сборн. по мед. Тутăр татăкĕ илсе, ăна кача-пӳрне çумне çавăрса. N. † Йори илтĕм çут пиçхи, çавра-çавра çыхмашкăн (обернув вокруг), йори килтĕм çак хоçа патне, çавра-çавра поплеме. || Украсть, присвоить. N. Иван: эпир сутăçсем пулă сутма пурсан, пуллине ак çапла çавăратпăр, тет. Хăй сутăç умĕнчен лушкипе çăва йăлт хăй патне пуçтарса илчĕ, тет. || Обойтись (в течение известного времени). Тим. † Алăкран тухми çӳпçи пур, аллă пилĕк сурпанĕ пур, аллăшне парне парсассăн, çул çавăрма çитĕ-ха, пилĕкĕш хăне (= хăйне) юлĕ-ха. || Обходить, подносить. Мусир. Çитмĕл курка çитмесен, çавра куркапа çаврас (обнести), тет; çавра куркапа çавăрăнмасан, тимĕр куркапа тивертес, тет. || Собирать в одно место. Ст. Чек. Хĕрĕм, кĕтĕве çавăрса хăвар-ха. Дочка! собери-ка стадо в одну кучу. || Рыть. В. Буян. Çав шăтăкра патша ывăлĕ çĕр тĕпĕнче хăйăр çавăрнă. || Свить (гнездо). Сред. Юм. Çерçи йăва çавăрнă. Воробей свил гнездо. Баран. 150. Пурте йăва çавăрса чĕпĕ кăларăççĕ. Ib. Тилĕ... вĕçен-кайăксен çĕре çавăрнă йăвисене шыраса тупать. || Строить (дом). Сред. Юм. Ô çын халь çорт пит çаврать. Он теперь строится во всю (строит дом, усиленно занят постройкой дома). Кан. Халĕ вăл пĕр уйăх хушшинче килне çавăрса çитере пуçларĕ (стал достраивать), пӳртне тимĕр витнĕ. N. Пӳртсем лартрăр-и? Кил-çорт çавăртăр-и? Çуртăрă-йĕрĕре çавăртăр-и? Кил-картиш çавăрайрăр-и? Построились ли вы? (Так спрашивают в разных говорах погорельцев). N. Кусем хăйсем пĕр тĕрлĕ ял çавăрса пурнаççĕ. || Городить. Пазух. Тимĕртен анкарти эп çавăртăм, йĕтемиине шăвăçран сартартăм, юпине ылттăнран, ай, ларттартăм. Альш. Кив çурт çинче (на прежнем месте деревни) анкартисем çавăра-çавăра, тыта-тыта пĕтернĕ. N. Пирĕн атте картишне шурă хăвапа çавăрнă. Якейк. Холая чолпа çавăрнă. Город огорожен каменною стеною. || Класть (печь). Изамб. Т. Кăмака çавăрас. || Точить (о токаре). КС. Йĕке çавăр, вытачивать веретено; чашăк çавăр, вытачивать блюдо. || Обойти. Бюрг. † Анкарти тулашĕнче мулкаç вылят, пĕр çавăрса пулма-çке (= пулмаст-çке). N. Эпĕ çĕр çинче çӳрерĕм, пĕтĕм çĕре çавăрса тухрăм (обошел всю землю). || Вышивать. N. Мĕн ĕçлетĕн, тăхлачă? — Йывăр тĕр (тĕрĕ, узор?) çавратăп. || Оторачивать. Алших. † Çипирккене хăнтăрсем эп çавăртăм. || Отделывать. Тим. † Пурçăн пиçиххи ярапине çавăрса пулмарĕ укапа. Пуянăн та сарă ачине çавăрса пулмарĕ çамрăк чух. Бур. † Ука кирлĕ çухана (вар. суха) çавăрма; хайла (уменье, сноровка) кирлĕ юрăсене юрлама. Ib. Тулĕсене пурçăн туртăр-а (у „тарай енчĕк“) ăшĕсене ука çавăрăр-а? Срв. Оп. иссл. чув. синт. I, 177. Лашм. † Улача кĕпе аркине çавра-çавра тыта пĕлмерĕм. || Закруглять. Альш. † Эпир ларас вырăна çавăрса тунă иккен тенкелне. || Увлечь, seduire. N. Ăна час çавăрма пулать. Её легко увлечь. Алешк.-Сапл. † Ылттăн ука çуха çавăрать, маттур ача сар хĕр çавăрать. АПП. † Вăрман хĕрринчи сар-кайăк, сала çаврас сасси пур... Тим. † Пирĕн савнă туссем ялта мар, сире çавăрмашкăн эпир мар. || Расположить к кому-либо; склонить. КС. Ун кăмăлне çавăрсан, тем чул та сăпаççипа калăттăмччĕ сана. N. Халăх кăмăлне çавăрас шухăшпа, вăл комиссияна (= комиççие) халăхран та суйланă çынсене кӳртмелле тунă. Бюрг. † Хамăн тенĕ тантăша пĕр çавăрса пулмарĕ мулпалан. N. Вăл патшалăхра мĕн те пулсан нумай вĕтĕ-вĕтĕ çĕр тытакансем туса, вĕсене хăй енне çавăрасшăн. Кубня. † Ай-хай савнă тусăм, хура куç! çавăрса пулмĕ-ши хам çумма? Юрк. Сирĕнпе пĕрле ĕçсе çиме пире çăкăр-тăвар çавăрчĕ. Ib. † Килес çукчĕ эпĕ çак киле, сирĕн çăкăр-тăвар çавăрчĕ. || Уговорить, убеждать (сильно раздраженного). Сред. Юм. Темле çиленнĕ çынна та хай маййăн çаврать (может уговорить). Альш. Унтан çавăра-çавăра хай хĕре йӳнерех хака килĕшеççĕ те, çураçаççĕ. Орау. Калаçкаласа аран-аран çавăртăм (уговорил). Альш. Карчăк хĕр тупать, карчăк каччă çавăрать. || Привлечь на свою сторону. Кан. Ку ĕçе пĕччен майлама çăмăлах мар, Ортяккова çавăрар. Кан. Ку кооператив халăха çавăрма (привлечь) пĕлменнинчен килет. || Ловко говорить, говорить обстоятельно. N. Халĕ вĕсем вĕсене хирĕç пит аван çавăрса çыпаçтараççĕ (ловко отвечают на выпады их). ТХКА 58. Ăслă, тăнлă çынсем аван, сăмаха çавăрса, ырă кăмăллă калаçнине илтсен, илемлетсе шăнкăл-шăнкăл шыв юхнă пек шăкăлтатса, кăмăла-чĕрене пусарса, лаплантарса, пит ăслă, вырнаçуллă, çыпçуллă çырнине вуласан, калаçнине илтсен, ах, вара, çавра-çил пек, ман шухăш кĕвĕçпе явăнать. КС. Ăна хирĕç лайăх çавăрса хучĕ. Ловко отпалил (ответил) ему. N. Çавăрса калаçаймаçт. Шемшер. † Йори килтĕм çак хоçа патне, çавра-çавра поплеме. Конст. чăв. Çапла сан пек çавра-çавра каласа ăнлантаракан пулнă пулсан, капла пулас çукчĕ эпир, терĕç. Лашм. † Пĕчĕкçĕ çĕлĕк, çавра çĕлĕк, çавра-çавра ларта пĕлмерĕм; çак тусăм килсен, çавра-çавра калаçа пĕлмерĕм те, калаçа пĕлментен сивĕнчĕ. || ЧП. Выртрăм, ăйхăмсене çавăраймастăп (не могу уснуть) || Спеть куплет. Кильд. † Пĕр çавăрса илсе пĕр юрлăтăм, ăшăмра мĕн пуррине калăтăм. Кĕвĕсем. Чĕкеç килет сассипе, çавăрса юрлать юррине. || Уплетать. Кан. Нимрен ытла, кĕселе атте юратсах çавăрать. || Иногда выражает силу, ловкость, законченность действия. СТИК. Çавăрса çырт, укусить.

çавра курка

круговой ковш при угощении. В некоторых говорах: тавра курка.

çавăрса пăрах

повернуть и сбросить. Альш. † Çӳлĕ капан тăррине çил çавăрса пăрахрĕ. || Закатывать (глаза). Скотолеч. Коçне çавăрса пăрахать (овца при вертеже).

çаптар

понуд. ф, от гл. çап. || Заставить стучать. Сред. Юм. Пôкан çаптарать. (Удары при гадании стулом). || Заставить отбивать (косу). N. Хăшĕсем пĕлтĕр çулнă çавасене тимĕрçе илсе кайса çаптараççĕ. || Наметывать (копну). Собр. † Утмăл купа утăра йĕкĕр капан çаптартăмăр. || Бить, сечь (розгами, кнутои), пороть. N. Пĕр ачине карта урлă каçнă чух хуçи уринчен ярса тытнă та, туртса антарса çапма тапратрĕ. Çаптарсан-çаптарсан, ачана киле янă. Симб. Атте вара мана çаптарма чарăнчĕ. Б. Яныши. Апи мана çаптарни. N. Çынсем ытла вĕрипе сивĕ шыва переççĕ, ачисем час кӳрсе килмесен, кайран çаптарса та илеççĕ (бьют). Ск. и пред. чув. 34. Тепĕре ури тупанне пĕççи айĕн çаптарса шатлаттарса илет те. N. Атте мана тата хытăрах çаптарчĕ (еще сильнее). Чăв. й. пур. 24°. Клавасем пырса пит хытă çаптарнă. Янтик. Çавăн матки паян ачине хытă çаптарчĕ. Скотолеч. З. Пушăпа çаптар (но тут же çап). ЧС. Вĕрентен тытса тăракан çыннисем луçа çавăта пуçларĕç, пĕри хыçалтан хулăпа çаптара пуçларĕ. БАБ. Амăшсем пит хытă тытса çаптараççĕ. || Бить масло (на маслобойке). Эпир çур. çĕршыв 28. Тата уйрăм кĕрпе çурмали арман пур, çу çаптармалли машшин пур. Пир. Ял. Пурте Çăл-пуçне çу çаптарма килеççĕ. || Парить (в бане). Орау. (Мулчара) Хветĕре çаптарсан, çан-çурăм канлĕ пулаканччĕ. || Набивать, запрашивать цену. N. Теçеттинине мĕн хакпа илетĕр? — тетĕп. Вунтăватшар тенке çаптарать. Ăçта кайса кĕрес тетĕн, илес пулать, тет. || Околачиваться. Янтик. Айта, çаптарса çӳрер-ха урам тăрăх. Ib. Наччас çаптарса килтĕм Иван патне. Ib. Ну паян кунĕпе çаптарса çӳрерĕмĕр хулара (погуляли весело, геройски, без всяких стеснений). || Придать ткани окраскою пестрый цвет. КС. || Сняться (в фотографии). К.-Кушки. Патрет (-_рэ_т) çаптарса яр (карттăчкă çаптарса яр). Снимись и пришли портреть (карточку). N. Хам кĕлеткене çаптарса яратăп. || Обивать (чем). М.Тув. † Пирĕн Тумкă хула пек: тулне тутăр çаптарнă, ăшне ылтăн кустарнă, çулне чукун сартарнă. || Валять. Альш. Шап-шурă çăмран кăçатă эп çаптартăм. Ib. † Хура çĕленĕн тирне сӳсе илсе йĕпкĕн хура шĕлепке çаптартăм. С. Дув. † Хура çĕлен тирĕнчен хура шĕлепке çаптартăм. || Говорить смело, сказывать. Ст. Чек. Тутарпа вăл тутарла çаптарат, ирçепе ирçелле. Кан. Унтри çак сăмахсене çаптарнă пирки, ялсовет членне кĕме тивĕçлĕ çын мар. Ск. и пред. чув. 81. Хушăлкасен мăн-кĕрӳ, хăй такмакне вăл калать, хăй аллинчи сăрана тăка-тăка çаптарать. Слакбаш. Сăмах ункайĕпе çаптарат (или: çаптарса хурат). Задевает в речи попутно, проезжается (на чей-либо счет). Шурăм-п. Юмах та аван çаптарать (сказки сказывает). || Неосновательно возражать. N. Хăшин çинчен тӳрех: ним ĕмĕтленмелли те çукскер, тесе, çаптарса хунă. N. Сан пеккисемпе эпĕ калаçмастăп та! Тесе çаптарса хучĕ юлашкинчен. || Держать чью-либо сторону, стоять на стороне кого-либо. Тайба-Т. Хăй майлă çаптарат. Делает так, как ему выгодно. Кан. Пуянсем майлă çаптарма тытăннă. || Пропечатать, продернуть. Кан. Сан çинчен (о тебе) хаçат çине çаптарап. N. Тата каçет çине çаптарĕç. || Телеграфировать. N. Юпа тăрăнчипе çаптарса ярăр: ашшĕ сывмар, тесе. Трхбл. Телеграм çаптарас, подать телеграмму.

Çарăк-пай

, назв. луга около д. Асановой, Шемурш. р. Народное толкование происхождения этого названия такое: называют этот луг çарăк-пай потому, что при дележе разбивают его на очень мелкие части. Эти части сравнили в прошлом почему-то с частями разрезанной репы. Такое толкование сомнительно. Не лучше ли çарăк и другие названия местностей, производные от этого слова сопоставить со словом çирĕк-ольха? Уресмет.

çарăлтат

(-дат), дребезжать. ГТТ. Чанĕ çурăк та, çарăлтатать. N. Мĕн çарăлтататăн? (Издавать нечистые высокие звуки при пении). N. Çурăк чан (шăнкарав) çарăлтатат. N. Çурăк купăс çарăлтатат. || Баран. 85. Шăрчăксем (кузнечики) çарăлтатни хытăран хытă илтĕнет.

çат

(с'ат), подр. звуку хлопанья, звонкого удара. П. Патт. 16. Ыттисем вара кула-кула ал çупа пуçларĕç: çат! çат! çат! тутараççĕ. КС. Пĕççине çат çапа-тăра юлчĕ (или: шарт çапа, во время удивления). Якейк. Мана ати питрен çат! тутарса ячĕ. Ман ыратнипа кушшуль шăпăр-шăпăр йохса анчĕ. Ib. Хытă хотпа алăран çапсан, çат! тăвать. N. Çат та çат! тутараççĕ. Хлопают ладонью по голой голове. Ачач 59. Астумасăр Саньккан шурă тутăрлă пуç тӳпине йĕпе чăмаккипе çат! лектерчĕç. Тет. Хайхи тенкел (скамья для катанья) пуçĕ çĕкленчĕ те, мана тутаран çат! тутарчĕ. СТИК. Кантăра тылласан-тылласан, тата тылă çумне çат! çат! çапса хухнне тăкаççĕ. ТХКА 43. Тьыха нимпе те чарăнмасть. Шĕшкĕсем хама çат та çат! лекеççĕ. Сред. Юм. Пысăкрах хомсĕм лотка çомне çат, çат! туса пырса çапнаççĕ. Малт. шк. вĕр. физ. 105. Вăл вăхăтрах çат! тени илтĕнет. Собр. Çар çине çат, çат, çат! (Кĕпе çапни). Альш. Лашине çат тутарать (ударяет по лошади). Толст. Хуçа лашине пушăпа çат! тутарчĕ, тет. N. Вăрр, вăрр, вăрр, вăрр! çаврас пулать те, çат! тутарас пулать стена çумне (часы). || Подр. треску при раскалывании доски. Сред. Юм. Хăма çат! туса çорлать. || Подр. лопанью стеклянной посуды. Орау. Вĕри шыв ятăм та, стакканĕ çат! анчах турĕ (треснул). || Подр. звуку при падении. Якейк. Йăвăç тăрăнчен çĕре çат анчах персе анчĕ (о человеке). N. Ыйтсан-ыйтсан (когда отец просил), хĕрĕ çĕрне çат тутарса çĕре пăрахрĕ, тет. || Подр. быстрому появлению электрического света. Малт. шк. вĕр. физ. 107. Ӳтрен çат! туса хĕлхем (каçпа) тухать, вăл вăхăтрах электричĕствă тухнă тĕлтен тем тивнĕ пек ыратни сисĕнет. || Подр. плотному прикладыванию. Нюш-к. Пĕренесене пĕр-пĕрин çумне çат хурса тухнă (плотно). Альш. Кĕпе çан-çурăм çумне çап çыпçăнса тăрать (тарласассăн). О сохр. здор. Çав пирсем пит çӳхе, çип пĕрчисем пит çат выртаççĕ. Толст. Ман çийĕмри кĕпе-йĕм йĕп-йĕпе пулнă, ӳт çумне çат çыпçăнать. || С усилительной частицей ах(ех) — плотно. Орау. Луткана тĕп лартма малтан шӳтерсе сарăлтараççĕ те, тĕпне лартсан, каллех типĕтеççĕ, унтан вара çарти тĕпне çатах хĕссе хурать. N. Çатах çыпçăнса тăраççĕ (плотно). || Упорно. N. Çатах ман çине кăтартса тăрать (напр., свидетель упорно на меня показывает). || Дочиста. Рук. календ. 1908. Сĕте çилĕре çатах пĕтичченех сăвас пулать!

çатлат

издать звук çат. Такой звук получается, напр., если ударить ладонью по голому телу. || Хлопать (о венике при пареньи). КС. Мунчара çатлатнă сасă илтĕнет. || Трещать (о толстом льде). Якейк. Пăр çатлатса çорăлса карĕ (раскололся довольно толстый лед в мороз). Сред. Юм. Хăма сивĕре çатлатса çорлать (звук, когда от холода раскалывается доска). || Щелкать (о пистоне). Якейк. Пистон çатлатса çорăлса карĕ (взорвался, щелкнул). Орау. Ташланă чухне пăрăнса çатлатса ӳкрĕ (шлепнулся). Мижули. Манăн ора каяла шурĕ те, хам малалла ӳпне çатлатса ӳкрĕм. Толст. Ача тинĕсе тупă етри пек çатлатса ӳкнĕ. Ib. Манăн пулă пĕр йывăçа çитсе çатлатрĕ.

çатаман

(с'адаман), болтун и при том не без хвастовства. Г. И. Комиссар. См. çатăлти.

çатарт

(с'адарт), подр. отрывистому звуку травы, отрываемой клочьями зубами лошади. КС. Лаша купăста çулçине çатарт! татса илчĕ (оторвала моментально с довольно сильным звуком). || Подр. треску. Синьял: Çатан карта çатарт! тит. || Подр. звуку при испускании ветров. СТИК. Çатарт! тутарса ячĕ (с особым звуком, похожим на скрип, но сильным).

çатăр

(с'ды̆р), подр. треску при ломании тонкого сухого леса, или тонкой тесинки, или дощечки. СТИК. Хӳме хăмине çатăр кăна хăпартса илчĕ. Выломил с треском доску из забора. || Подр. грому при сильном дожде. Сред. Юм. Çатăр-çатăр çат, çат, çат, çат! (Папай алтса аçа çапнă чохне çавăн пик илтĕнет. Так слышится, когда гремит гром и ударяет молния; первые слабее, последние очень усиленно). Ib. Çатăр-çатăр-çатăрр! пит вăйлă çăмăр çунă чохне (когда идет очень сильный дождь, так гремит гром) папай çапла алтать (на последнем усиленно). || Подр. звуку при жидком испражнении. N. Çатăр-çатăр, çат, çат, çат! тутарать. || Подр. хлестанию дождя по стеклам. СТИК. Çумăр, каса-касăпа килсе, çатăр, çатăр, çатăр! тутарат чӳречене (время от времени в окно хлещет дождь). || Подр. журчанию. ЧП. Çавăн вĕçĕнчен шыв çатăр-çатăр туса тухать те таăçтах каят. || Подр. шуршанию сотрясаемого газетного листа. Сред. Юм. Хаçата силлесен, çатăрр тăвать. || Подр. шипению жира на горячей сковороде. Изамб. Т. Çатма çинче какай пĕçернĕ чухне çатăр-çатăр туса пиçет. || Подр. треску горящих дров. N. Вот çатăр-çатăр çонать. Дрова горят с треском. || Подр. звуку травы, отрываемой клочьями зубами лошади. || Присловье к имени Петĕр. БАБ. Петĕр çатăр — кут çатăр; юман ӳктĕр — юн тухтăр, пукан ӳктĕр — пăх тухтăр, чуман ӳктĕр — чун тухтăр. || Трещотка, употребляемая во время обхода дворов при обряде „сĕрен“. Слакбаш. || Подр. действню укуса. Сред. Юм. Пĕчик ача чĕчĕ пуçне çатăрр! çыртрĕ (показывает самое действие). Орау. Мур шăни, çатăрах çыртать (кусает сильно). || Подр. крепкому прилипанию растения к одежде. КС. Сырлан корăк çатăрр çыпçать. (Сырлан анчах сырăнать, так и пристает). || Подр. шарканью кожаной подошвой при ходьбе по камням. Трхбл. См. МКП. 18.

çатăрка

(с'ады̆рга), трещотка. Бур. Баран. 42. Хуралçă çатăрки вăрра хăратнă пек, йытă сасси кашкăр кăмăлне пĕрттех килмест. К.-Кушкы. Çатăрка — трещотка, употреблявшаяся при обряде „сĕрен“. Ib. Пахча хуралçи çатăркапа çатăртаттарăт. || Хворостина, хворост. Н. Уз. Çатăрка анчах тăрса юлчĕ. Осталась только хворостинка, мелочь. Хурамал. Вĕтĕ çаппа çатăрка тесе калаççĕ те çырма-çатăркана каяс, теççĕ (хуйхăраççĕ). Çта та пулин çырма урлă çĕрле каймалла пулсан, вăл çынна чарса калаççĕ: ма каян çĕрле пулсан? е çырма-çатăркана кайăн (упадешь), теççĕ. Сред. Юм. Çатăрка или çатрака. (Вĕтĕ çаппа çатрака теççĕ). Бугульм. † Тăшманçăм килессе пĕлнĕ пулсан, хăваяс мĕн кĕпер çатăркаран... СПВВ. ИФ. Çатăрка — туратăн вĕччеç турачĕсĕм. В. Ив. Сӳре йывăççисем çумне аял енне çатăрка каркаласа çыхаççĕ. || Трущоба, чаща. Хорачка. Нисталла каймалла мар, çатăрка (в лесу). || Запутанная (рожь). В. Олг. (у КС. также çатра). || Назв. какой-то кости птицы. Пухтел. Изамб. Т. || Решетка у шерстобитов? Чирикеева. Çатăркана курак йăви теççĕ. || Вспыльчивый. Сиктер.

çатăрт

(с'ады̆рт), подр. оборванному звуку, получающемуся при резком переломе палки. Сред. Юм. Чăпăркка аври çатăрт! турĕ те, хуçăлчĕ тем. (Звук когда ломается палка).

çатăртат

(-дат), трещать. КС. N. Пăшал сасси çап хуçнă пек çатăртатса анчах тăрать. КС. Чăрăш хăййи çатăртатса çунать (горит с треском). Кан. Тытăнчĕ мĕкĕрсе кĕрлеме, тытăнчĕ кашласа кĕмсĕртетме, тытăнчĕ çатăртатса шапăртатма. Собр. Чăкăртать те хăпартать, çатан карта çатăртатать. Орау. Насусĕ лайăх пулмалла, пит хытă çатăртатать. Якейк. Пошарта насвос пыршинчен тохнă шу сасси çатăртатни итла та хытă илтĕнет. Кан. Çтенасем çурăлни, штукатуркăсем сирпĕнни çатартатса тăрать. Сунт. Ун айĕнчи çатрака пек çатăртатакан хăмăллă кĕлтесем хуçăлса юлчĕç. Сред. Юм. Çатăртатса ларать: ӳсеймен йывăçа калаççĕ. Ib. Пит хĕру кон вырнă тырă пуçĕ çатăртатса типет. Сжатые в очень жаркий день колосья сохнут, издавая особый треск. || Шипеть (при кисленье). Сред. Юм. Тôрăх хай тĕллĕн çатăртатса юçсе ларать. || Шипеть (о масле). Сред. Юм. Икерчĕ пĕçернĕ чôхне çатма тĕпне çу çĕрсен, çатăртатать. || Скрипеть. Сред. Юм. Пысăк перôпа хôт çине çырсан, перо çатăртатса çырать. || Шелестеть (о шелке). См. шаль. || Свербить, зудить. Сред. Юм. Ăшă шатри, тарласан, çатăртатса ыратать. КС. Тар (пот) кĕрсен, куç çатăртатать („ест“). || Вспылить, наговорить сгоряча, рассердиться. Орау. Ярмушки ĕлĕк, кăшт кулмалларах самах каласанах, ятлаçса, çатăртатса каятьчĕ. Ib. Çук япалашăнах çатăртатса каять, пулать те кам этем? (сердится). Сред. Юм. Эсĕ ôн сăмахне ан пăх, олă пôшачи хăй тĕллĕн çатăртатса çӳретĕр.

çатăртаттар

понуд. ф. от çатăртат. Шорк. Орама тохсан, çатăрмакпа (трещоткой) çатăртаттарса каяççĕ (во время обряда „вирĕм“). N. Çатăртаттар (мелкая дробь при испускании ветров). || Жарить. Альш. Эсĕ, тет, пĕр пĕрчĕ çилкене те, тата пĕр пĕрчĕ хӳрене çатма çине хур та, тек çатăртаттар. Ау 88°. Эпĕ кирлĕ пулсан, çак хуре пĕрчипе çилхе пĕрчине çатма çине хурса çатăртаттар. || Скрести, царапать. Сред. Юм. Кошак чĕрнипе йывăçа тăрмалана чохне çатăртаттарать. || Щипать, драть, есть. Череп. Хăлхана çатăртаттаран. N. Амалĕ аллине çатăртаттара пуçланă та, вăл кăшкăра пуçланă. Лекарство стало есть ему руку, и он заорал. N. Ку амаль хытă çатăртаттарать. N. Çапла вĕсенĕн суранĕсене уксуспа тăвар сĕрсе çатăртаттарсан та, вĕсем хирĕç пĕр сăмах та каламан. || Драть (уши). Якейк. Холхуна çатăртаттарса ярсан, лайăх çынна охмах теме вĕренĕн! Вот нарву тебе уши, тогда станешь браниться дураком! Яргуньк. Çӳçрен çатăртаттарса ячĕ. Отодрал за волосы (так, что часть их вылезла). || Ухватиться сильно. N. Пĕр-пĕринчен çатăртаттарса тытнă та, сиккеленмеççĕ. Тет. Эпĕ лаша çилхинчен çатăртаттарса тытрăм. N. Çатăртаттарса тытнă та, нимпе те ямасть. || Есть жадно. N. Мĕн чул çатăртаттарнă, ун чул лайăх. Чем больше есть, тем полезнее для здоровья. || Двигаться быстро с шумом, с треском. Çутт. 154. Пушар вăрман тăррипе анчах çатăртаттарса каять. Панклеи. Арçури çавăнтанах, шĕшкĕсене сире-сире, çатăртаттарса иртсе карĕ, тет. N. Эпир вăрманта пĕр тарăн-вара, тата çитменнине чăтлăха, çатăртаттарса кĕрсе кайрăмăр. Тораево. Эсĕ мĕн çатăртаттарнă çемĕн шалала сик, тесе калать, тет. (Тилĕ улăм урине вут тĕртсе янă, кашкăр улăм ăшĕнче сурăхсем килессе кĕтсе выртнă. Тилĕ вара çав кашкăрне вĕрентсе калать). Толст. Çатăртаттарса пырсан, лашисем хăйсен ялне пырса кĕчĕç, тет. Орау. Хулана çатăртаттарса кайса килем-ха (быстро, с треском). || Быстро и ловко говорить („шпарить“). Моркар.

çерçи пăтти

(-ττи^ы), назв. жертвенного моленья. Ст. Чек. Çерçи пăтти делают весною, при этом обливаются водой, „играют в дождь“ (çумăрла выляççĕ).

çеç-тенки

çеç-тенкĕ, назв. женского украшения. Собр. Кăмакара çеç-тенки выртат. (Пашалăв). КС. Çеç-тенки (вешают на грудь и пришивают к хӳре), это желтые монеты из какого-то сплава. Чертаг. Çеç-тенки — срединная латунная петля, на которой висит верхнее шӳлкеме (иначе — суран çакки), конец ее, прикрепденный к шӳлкеме,— плоский, имеет форму трапеции и зацепляется при помощи йĕп к сурпан’у). См. Рааs. 128. МПП. Çеçтенкĕ, треугольный обрезок из польского серебра. Альш. Çеçтенкĕ çактараççĕ. К.-Кушки, Çеç-тенкĕ, украшение у женщин (треугольник); çеç-тенкĕ хуралçи — его перемычки на плечах.

çывăрттар

понуд. ф. от гл. çывăр; усыплять, усыпить кого-либо при посредстве другого лица. К.-Кушки. Малтан ачана çывăрттар та, унтан вара ĕçе тытăн.

çын

(с’ын, с’ин), человек. См. этем. Вишн. 61. Çын чирлесессĕн, унăн варĕ, тата пыршисем çинĕ апата сывă çыннин пекех çĕртме (переваривать) пултараймаççĕ. N. Çын ăшне кĕрсе тохмалла мар. (Послов.). Н. Карм. † Ай-хай турă çыннисем, хырса çуса каймаççĕ хурисем! Хырса çуса кайсассăн, ман пуçсем ырă курмĕ-ши? Ала 54. Эпĕ çынсем çине тилмĕрсе пăхрăм та, вĕсем мĕнле çынне палларăм (понял, что это за люди). Орау. Унăн иккĕмĕш арăмĕ пит аван çын пулнă, тит. Ib. Çынни аван, умпа çăккăр çима пулать (гов. о женихе, невесте и пр.). N. Çынсенĕн пурин те вилмелле, эсĕ — çын, çавăнпа санăн та вилмелле. Все люди смертны; ты — человек, следовательно, ты смертен. Сред. Юм. Улмерен ôн пик çынпа çыпăçма тор ан хоштăр. Не дай бог вперед с таким человеком связаться. Сред. Юм. Пирĕн пик çынсĕм вилсе пĕтсен, пиртен вара вăниккĕн пĕр така пусакан пĕчик çынсĕм порнмалла, тет. Шорк. Çын латти те çук. Не похож на человека. Альш. † Ах, милиньккăй, Хусанăн кантурĕ, эсир иккен çыннăн матурĕ (вы молодцы из молодцов. Застольн. песня). Ib. † Чун савнине илмесен, ӳсес те мар çын пулса. Регули 1270. Çынсерен (çынтан) пĕрер сом паратпăр. Мы платим по рублю с человека. N. Çын ĕмĕлки те полмĕ. Сред. Юм. Çын сăнĕ тесе пит нăмайччен чирлесе выртса орăх сăнлă полсан, пит хăраса сăнран кайсан, калаççĕ. Якейк. Çын сăнне пĕтернĕ. Дошел до крайней нравственной испорченности. N. Эпир кунта çын сăнĕнчен тухрăмăр. Мы здесь потеряли человеческий образ. (Из письма чувашина, ушедшего на заработки в прежнее время). Ал. цв. 28. Халĕ тата, эпĕ çын сăнлă чухне, юратсам мана. N. Унтан вара аллине çуни (умывший руки) пĕр çынсăр пушă пӳрте кĕрет (входит в пустую избу, где нет никого). N. Эп çынсен умĕнче нихçан та тутарла калаçман. Я никогда не говорил публично по-татарски. (Çын умĕнче — значило бы „при людях“). N. Лайăх пĕлнĕ çынсем — 1) хорошо знакомые люди, 2) близко знакомые люди. Кан. Çынна пăхсан, пĕрне тин юрăхлине тупрĕç. N. Арăмĕ хирĕç тухнă та: ĕçлекен çыннусем ăçта? тенĕ. N. Шурса кăвакарса каяççĕ, вĕсен çын тĕсĕ те юлмасть (так что на них и лица нет). ЧП. Çынна çисе çын пĕтмест. Альш. Пукравччен Пукрав валли хулана кайса тырă сутасчĕ: укçа кирлĕ, теççĕ çынсем. Етрух. Тата сирĕн килшчикки (= кил ăшчикки) таса мар, сире çын пăснă (вас испортили), сирĕн уна тасаттарас пулат, тет. (Чăваш чирĕ). N. Çыннăнни пек, çыннăннĕ пек, похожий на принадлежащий человеку (или другому человеку). || Люди, общество. Ала 27. Кунта пĕр маях çын килет. Сюда все время люди приходят. Ау 10. Эпĕ лере ялан çын хушшинче пурăнтăм (все жила на людях, т. е. в обществе других). N. Çын çинче çын пек пулмасассăн: кам ывăл-хĕрĕ? тесе ыйтаççĕ. Н. Якушк. † Ах аттеçĕм, аннеçĕм, эсир ăçта — килĕрте, ачăр ăçта — çын çинче. Кубня. † Ялта савнă тантăш пулмасан, тухассăм килмест çын çине (не хочется бывать на людях). N. Çын çине тух, водиться, общаться с людьми. || Прочие люди. Собр. † Шухăшламан чух çын пекех (как все), шухăшла пуçласан, пуçсем çавăрнаççĕ. N. Вĕсем те, çынран юлас мар тесе (чтобы не отстать от прочих), тăрăшĕç; çул иртсе çӳрен куçне те çын ĕретлĕ курăнĕç. Емельк. Çынна çитмен çын. || Нередко передается по-русски словами другой, чужой, в смысле другой человек, чужой человек. N. Çынна усал ан сун, хăна йывăр пулĕ. Якейк. Çын çине шанать. Надеется на чужой карман. Çĕнтерчĕ 44. Вăл пур çинче çын айне кĕмĕп-ха, çын хури (= хурри) пулмăпăр. Пока он жив, меня никто не обидит. N. Тапак çынран анчах туртса пурнатăп. Я курю только чужой табак. В. С. Разум. КЧП. Эсĕ çавă сăмаха каламасан, ман çын мар вара (если ты не скажешь этого слова, ты для меня чужой). Г. А. Отрыв. Çын çинчи (вар. Çынти) — йывăç çинчи (т. е. до чужого горя никому нет дела. Послов.). N. Çын çинчи — йывăç çинчи: çыншăн çын кам васкакан пур? Сред. Юм. Çынтан илтнипе йăмахлать. Говорит только по слухам. Ib. Эсĕ шывва (= шыва) кĕме кайсан, эп те пырап, çынтан йолмастăп эп апла. Ib. Тар-чир çынтан çынна сикет. Тиф переходит от одного человека к другому. Ib. Килте ăсĕм те пирн пикех пôрнаççĕ те, çын çине тохсан, ăсĕм çын аллнпе кăвар туртаççĕ (чужими руками жар загребают), ôлпôт-хуçа пик çиç çӳреççĕ. Учите детей. Ачана хăнана та пит илсе çӳрес пулмасть, апла вăл çын тăрăх сĕтĕрнсе çӳреме вĕренет (привыкнет шататься на людях). Чăв.-к. Эпир çын хăюлă пулас çук, савнă сарă хĕре илес çук. N. Çак приккашчăк, ирĕклĕхе кĕрсе ӳкнипе, çынсен вăйĕ тăрăх анчах пурăна пуçланă. Собр. Çынăн (çыннĕ) картара теççĕ. (Послов.). Арçури. Çитмен пурнăç пирки-çке, çын куçĕнчен пăхатпăр. Ведь мы бываем в зависимости от других вследствие недостатков и нужды. Якейк. Çын корнă-корман карта тытса лартрĕ. Никто не заметил, хак поставил загородь. Ib. Çын сисиччен кил çавăрса лартрĕ. Никто не заметил, как он построился. Ib. Йăван çын сисиччен аланса пăрахрĕ (кăларса, вăрласа илни çинчен). Йăван аланнине (= авланнине) çын та сисмер. М. Тув. † Манăн савни ял урлă, калаçасси çын урлă (с ним или с нею приходится сноситься через других лиц). Сред. Юм. Çынна çисе çӳрет. Распространяет дурную славу о других. || Порядочный человек. Пазух. Эпир çынсем ăшне те халь кĕриччен, алăри ачасем те, ай, ар пулĕç. Ib. Кăвак кăвакарчăн, ай, çурчĕ çук, çын пек пулас тесен те, халь телей çук. N. Тавтапуç (сана?) çыру ярса тăнăшăн. Эсĕ çыру янипе эпĕ те çын пек пултăм. Нюш-к. Матки çын турĕ уна, теççĕ. Его сделала человеком (т. е. исправила) жена. Орау. Кăна тăхăнсан, çын манерлех пултăн, ĕнтĕ. Ала 70. † Аттепеле-анне канашлаççĕ, пире çын ĕретне кӳртесшĕн. Лашм. † Хуллен еррипе пурăнса, кĕрсе пулĕ-ши çын çине? С. Тим. Атте-анне пирĕншĕн мĕшĕн йĕрет?! — Çын тĕрлĕ çын çине кӳртесшĕн (хотят оставить нас после себя порядочными людьми). Бур. † Çынсем çинче çын пек пулам тесен, пирĕн турă панă телей çук. N. Хăвăн анкартинче тăватă капан тырру йăтăнса ларат, çапах та çын ĕретне кĕрсе пурăнаймастăн, тесе ларатăп хам ăшăмра. Изамб. Т. Çын евĕрлĕ пул. Веди себя хорошенько, как другие люди, по-людски. Сред. Юм. Çын пик лар! (Ачисĕне: чипер ларăр, тессине калаççĕ). N. Тĕрмене пăхса тăракансем çын евĕрлĕ пулчĕç; япаласем илсе пырсан, кӳртмеççĕ те: хушман! тесе çех кăçкăраççĕ. Собр. † Ай-хай, пуçăм, çамрăк чунăм, ыр çынсем тавра çаврăнать: ыр çын çине кĕрсе пулми? тет. N. Ман ача куккăшсем патне кайнă та, ăна, çын вырăнне хурса, лайăх пăхман, çавăнпа вара ман ачанăн кăмăл хуçăлнă (обиделся). В. С. Разум. КЧП. Хăй ырă çын пек утса çӳрет, хăйĕн ăшĕнче нимĕн те çук. Ходит как будто хороший человек, а у самого внутри пусто. Тим. Çын йĕркелĕ пурнас — жить по-людски. || Взрослый человек. СТИК. Çын кут çӳлĕш ӳсмен, пысăккисене хирĕç кăшкăрат, чĕлĕм туртат. (От горшка два вершка, а большим перечит, курит; говорят малĕньким детям). || Муж. N. Санăн çынну паян ирхине ста карĕ? Куда пошел твой муж сегодня утром? || Иногда обозначает мужчину. || Супруг или супруга. Собр. Ăна вара хăйĕн çынни тăват, тет (овладевает им). См. çĕлен. Ст. Чек. Çынпа çӳрет, знается с чужим мужем или женою. || Супружеская чета. N. Ĕлĕк пĕр вăхăтра пĕр ялта арлă-арăмлă çын пурăннă, вĕсем мĕскĕн çынсем пулнă. || Личность. Янгильд. Çул каякан çын карĕ ăнчах, Микита патне аслати çитрĕ те, калать: ма тăратрăн эсĕ вăл çынна? Вăл этем мар, вăл осал, вăл мантан вăтăр çол мăшкăласа çӳрерĕ. || О членах семьи. N. Исир çырнă: матку посылкă ячĕ, ашшĕ ячĕпе янă пулсан та ил эсĕ уна, тесе çырнă... Мĕле исир пĕлместĕр кам ячĕпе ярасса пĕр килти çын. || Хозяин. К.-Кушки. Айăп лашинче, çыннинче мар. Этому виною лошадь, а не ее хозяин... N. Çавăнпа чăвашсен те çынсеренех (в каждом доме), шкулра вĕренсе тухнă çынсем пулма кирлĕ. || Заказчик; посетитель. ТММ. Тимĕрçĕ çынсăр тăмĕ, арман çынсăр тăмĕ, юмăç çынсăр тăмĕ. (Поговорка). || Народ. Изамб. Т. Унта çын! унта çын! таçтĕлти те пур-тăр. Народу-то там! Со всех, поди, сторон. Юрк. Çăкăрсене, кулаçсене, хăпартусене, хуплусене, куклĕсене, пашалусене чăвашсем ытти çынсем пекех пĕçереççĕ. Толст. Вăл халăх çыннисем (эта народность) хăйсен чĕлхипе анчах калаçаççĕ. || Изображение человека, чучело человека. N. Юртан çынсем тăваççĕ. Сред. Юм. Ĕлĕк çын чирленĕ чухне киреметсĕне (киреметям) чустаран çын туса панă, тет. = Отпечаток человека. Сред. Юм. Çын ӳкерни. Хĕлле ачасĕм (таса йор çине лап выртса хăйсĕне йор çине ӳкереççĕ т. е. получаетс я отпечаток фигуры). || Житель. Хорачка. Перĕн Чикме çыньă первой тохса соха патне, Йӳрйӳрĕн эрне каран (спустя неделю после Юрьева дня). N. Кăшт калаçкаласан эпĕ ыйтрăм: вырăсла калаçма пит ăста-çке, ăçти çын пулатăн капла эсĕ? терĕм.— Чĕмпĕр кĕпĕрни, Пăва уясĕ, ялĕ Пăрăнтăк, терĕ. || Населенная территория. N. Кăрмăш çыньпе (с’ин’бэ) Етĕрне хошшинче. Между Курмышским и Ядринским уездами. || Употребл. в чувашизмах. Орау. Çынну (к нему) патне пырса перĕнеймăн: тумланнă, такăш тийăн. К нему и не подступишься: разодет, подумать, что невесть какое важное лицо. Шибач. Пĕр-ик эрнерен çын полать вара (чĕрĕлет). КС. Унта пурăнсан, çын пулат вăл (оправится). Ib. Эп ăна çын турăм (поставид на ноги). Чăв. й. пур. 35. Ăна кӳмесен çын пулаймĕ, кайран мана асăнăн, тенĕ. Альш. † Çын ăшне кĕрсе çитсессĕн (когда приду в возраст), мана атте уйăрать. (Хĕр йĕрри). N. Пур тăванĕсем те ăна чиртен чĕрĕлсе çын пуласса сунман. Изамб. Т. Мана, ик ачаллĕ çынна, кам илет. Кто возьмет меня (замуж), у меня, ведь, двое детей. Юрк. Арăмĕ, халиччен чей ĕçмен çын, тытăннă савăнса сăмаварне лартма. Янтик. Туйăм, туйăм, туй халăх, киле пырсан, çын пекех. N. Çын айне ан юлăр. Не давайте себя в обиду. ТХКА 82. Кĕçĕн ывăл пур ман, Ваньă ятлăскĕр, шкула каять вăл. Аслисем çын пулаççĕ ĕнтĕ.

çын çилли

букв.,— гнев человека, переносно — порча (от присутствия при драке или при ругани). Ен пĕрел.

çыру

(с’ыру, с’иру), scriptio, scriptura, письмо, писание. Шел. П. 63. Тутар çырăвĕ пек çыруллă, пысăк чулсем выртаççĕ (лежат плашмя). С. Айб. Çук, эпĕ çыру вулама пĕлместĕп. Сенчук. Хамăр ялсен, ай, ачисем çыру çыран тиек пек. Юрк. Эпĕ çыру таврашне вулама ӳркенместĕп, çыру кĕнеке мар. Ib. Армана пынă чăвашĕ çыру пĕлекен çын пулнă! N. Çыру ярах тăр. Почаще пиши (из письма). N. Час-час çыру яр. (Из письма). N. Çырап çыру юратса, шурă хута хуратса. N. Ман çырува илетни, çук-и? Çырса яр. Юрк. Мĕншĕн çыру ямасăр тăратăн? Ib. † Хамăр ялăн ачисем çыру çыран тиек пек. Орау. Йăванăн çырăвĕ килнĕ. Пришло пнисьмо от Ивана. N. Ванюкăн çырăвĕ çук (не шлет писем): вилнĕ пулĕ, теççĕ. N. Елекка çырăвĕ (от...) пур-и, çук-и?. N. Çакă çыруран сывă юлатăп. N. Çыру ăшне канверт чиксе яр. КС. Сана çыру килнĕ. На твое имя получено письмо. N. Василийрен çыру илеп, эпĕ те ярап. N. Çыру ямастăр вуç та. Совсем не пишете. N. Апрелĕн 27-мĕшĕнче çырнă çырăвăртан урăх çыру илмен. N. Çыру ячĕ те, хăйне курса калаçнă пекех пулчĕ. ТХКА 25. Кăвак хупăллă çыру. Кан. Çырăва ăста вăл. Он мастер писать. N. Çыру вĕççĕн калаçас вĕçне юлтăмăр. N. Çеркейĕн вилнĕ çыру килчĕ. Пришло письмо о смерти Сергея. || Ученье; грамота. ЧС. Эпĕ ĕнтĕ халĕ çапла, çырува кайман пулсан, киреметсенчен пĕчĕккĕ чунехи пекех хăраса пурнăттăмччĕ, тесе шухăшлатăп. N. Килес çул кай çырува. N. Мана, çыру пĕлмен çынна, тепле çырмалла. N. Çырăва каякан ачасене килĕшӳсĕр ан çӳретĕр. || Буквы, письмена. Юрк. Ку çырусем вырăсли пек мар. Н. Якушк. Шурă хут çине çырнă хура çыру (письмо, буквы). || Записка. N. Çырупа укçа пуçтарса çӳрет (о нищем и пр., на бедность). || Рукопись. N. Ку çырусене (рукописи) эпĕ пит нумай çынсенчен ыйтса çыртăм эсĕ хушнипе. || Чертеж. Баран. 147. Кун пек план çинче çурт вырăнĕ пĕчĕкçеççĕ тăваткал çыру пулса ӳкет. || Обыск (предбрачные документы при церковном браке). Цив. † Пупран çыру илместĕр, хĕрĕр тухса каяс пек (готовится). Собр. † Хапхăр умне шăлма атьăр (идемте), курăк шăтса тухас пек; çыру илсе хумастăр, хĕрĕр тухса килес пек. Богдашк. † Çыру туса памастăр, хĕрĕр тухса каясшăн. || Кон, предел, межа, черта. Изаиб. Т. Малтан çыру çыраççĕ. Унтан кам малтан пемеллине шăпа тытаççĕ (в игре). Ib. Кукăрта (чижик) çырăва кӳртсен. || Судьба. Собр. † Пăхăрсамăр турă патĕнчи çырăва, чун патĕнчи тăвана уйăрат.

çыра

(с’ыра), черта, кон при игре в чиж. Хурамал. См. чиккарт карта. Изамб. Т. Тепĕри шăпапа ун хыççăнĕ, кукăрт ӳкнĕ тĕле каят та, çырана кӳртес тесе, ытса ярат. Ib. Унăн персе янă кукăртне шăпапа ун хыççăнĕ, çырана кӳртес тесе, ытса ярат. || Резец (инструмент). СПВВ. N. Çыра — пура пуранă чух тума çырса йĕр тăвакан хатĕр. ЩС. Çыра, для проведения параллельных линий. Питушк. Çыра — катка тумалли.

çырлах

(с’ырлах, с’ирлах), помиловать; быть принятой (о молитве, жертве). Хăр. Паль,. 29. У-ух, епле аслати кĕрлет! çырлахтăрах... Юрк. Çырлахтăр (турра панă выльăх силленни). Букв. 1886. Турă кăна çырлахтăр. Избави бог! Сиктер. Килĕшпе, ачам-пăчампа çырлах. N. Ват (= вот) пирĕн чăвашсем çăмăр чук тунă чух çапла чӳклеççĕ чĕкету, çырлах; тепе киремечĕ, çырлах; хĕрлĕ çыр, çырлах камалсăр, çырлах; хурхан-вар, çырлах; мĕн пур киреметсем, пӳхампарсем, хĕвел ашшĕсем, çĕр ашшĕсем пурте кĕлĕре пулăр, теççĕ. ЧП. Ах тур, çырлах, лашисем, пĕкĕрен çӳлĕ пуçĕсем. N. Çырлахах, турă! тетĕп: мĕн аслăш пулĕ апла тĕнче? N. Турах çырлахтăр. Могонин. Эх, çырлахах, тур. Русак. Çырлах, турă, ӳкрĕм — пуççапрăм, пĕр турра асантăм, витĕнтĕм. Ан пăрах, турă, çырлах, турă. (Моление). КАЯ. Çапла чӳклесе пĕтерсен, чӳкки-кĕлли чипер çырлахса кайтăр тесе, выртса çывăраççĕ. (Тайăн сара). Вырăсла пурăнакан çын (т. е. тайăн сăрана) ĕçсессĕн, е сăхсăхса ĕçсессĕн, чӳк çырлахмасть, теççĕ. ЧС. Йăваш, тӳлек çӳремесен, чӳк çырлахмас. N. Вăлă (источник) акă мĕлле чӳклесен çырлахĕ: пилĕк çăмарта, салат, пĕр çăкăр сăмси ил те, çав çăла кайса яр, вара вăл çырлахĕ. См. çăл. СЧЧ. Пичче каларĕ: эпĕ каятăп (опускать мимĕр в прорубь), анчах мимрине çулăрах тăвăр; çулăрах тусан, хытăрах çырлахĕ, терĕ. (Жертва воде при шыв титни). Ходар. Ку çырлахран (так!) пуçласа чăсарах (протяжнее) каламалла (молитау. Чӳклеме). Т. VI. 27. Çырлах, ырă хĕрт-сурт, çырлахсам ĕнтĕ, ырă хĕрт-сурт, çырлаха парсам ĕнтĕ, ырă хĕрт-сурт. И. С. Степ. Çырлах, прими. ППТ. Хăш çулне шалт тĕлĕнмелле, выльăхсем хускалмаççĕ те, тата силленессе те час силленеççĕ. Вара хăйсем те: ай-ай! кăçал час çырлахăрĕ, тесе, пит хавасланаççĕ. N. Итлемесен, чӳкĕсем çырлахмасран хăранă. КАЯ. Эпĕр каялла çавăрнса пăхрăммăр та, çырлахтарах, турă! темле йăтă, пуçне çулелле каçăртнă, куçĕсем вут пек ялтăртаттарса, сĕлекине юхтарса, пирĕн çие уткăнса килет. Сактер. Чӳклекен: çырлахрĕ, тесе, пусма тытăнать (быка). || Помириться, примириться. Бгтр. Лешсем: вил шапапа анчах çырлахатпăр, тесе калаçаççĕ, тет. || Пропасть, погибнуть. Перев. Рак хăй çакăнта çырлахассине хăех пĕлсе тăрать ĕнтĕ те (рак знает, что ворон его сьест), калать. СТИК. Куршĕсем пуртта илсе карĕç те, илсе килмерĕç, çавăнтах çырлахрĕ вара. || Помилование. СПВВ. Турăран çырлах пултăр, этемрен сиплĕх пултăр. || Моленье. СПВВ. ПВ. Çырлах тăвас турра.

çырлаха пар

дать помилование. Менча Ч. Эй ырă турă, çырлаха пар, ырă чӳклемем! Сана çунатлă хурăмпа асăнатăп, витĕнетĕп, çырлаха пар, ырă чӳклемем! (Обряд чӳклеме). Ст. Чек. Çырлаха пар, ырă турă! (Моленье при пичке пуçлани). Çырлаха пар! (Ĕлĕк чӳк тунă чохне киреметсене çапла каласа кĕлтунă, тет).

çийĕнче

(-џ̌э), на нем (ней). К.-Кушки. См. выше. ЙФН. † Эментер хĕрĕ çинчешке, çиччĕ пир кĕпи çийĕнчĕ... || Во-время. N. Пирĕн ял çунса кайнă пулĕччĕ, анчах ун пӳртне çийĕнче сӳнтертĕмĕр. || При наличии при жизни. Собр. † Атте-анне çийĕнче ĕмĕр вăрăм, кун кĕске. Альш. † Эпирех те ырă курасси, пулсан пулĕ атте-анне çийĕнче.

çинче

(с’ин’ζ’э, с’ин’џ̌э), вм. çийĕнче— в, на (чем), на поверхности (чего). Качал. Йăвам çинче çăмартам, çăмартам çинче чĕпĕм пур. Регули 1120. Çĕнĕ сăхман он çинче (на нем) паян. Ib. 1117. Йăвăç çинче ларать. Ib. 183. Вăл киле килнĕ çĕрте, çол çинче, окçа топрĕ. Самар. † Ула-чăпар кĕпесенĕн шурри çинче, камăн алли витĕр тухнă-ши, çинче (= çинçе), пĕрти, пилĕклĕ, хура куçлă, камăн арки çинче йăванса ӳснĕ-ши? N. Пăрусем сĕлĕ çинче çӳреççĕ. Орау. Масар çинче унта-кунта анчах пытарнă вилнĕ çын тăпри тĕмисем курнаççĕ. На кладбище видно несколько свежих могильных холмиков. Ib. Масар çинче юр айĕнчен хĕлле пытарнă вилнĕ çын тăпри куписем туха пуçларĕç. На кладбище показались из-под снега свежие могильные холмики. Ib. Атăл çинче кĕпер тунă çĕртре ĕçлеççĕ. Четырлы. † Лаша вăйĕ пӳлмере, кристянсем вăйĕ çĕр çинче. К.-Кушки. Кам унта сăмавар çинче курăнат? Кто это там на поверхности самовара (т. е. отражается) Ib. Кам унта ларат сăмавар çинче? Кто это там отражается на поверхности самовара. N. Вăл (он) хăй сăнин кĕлеткипе куç-кĕски çинче (в зеркале) пăхакан çын евĕрлĕ. Шинар-п. Пӳртĕнче тăта вĕсенĕн алăк панче пĕрене çинче пĕр шăтăк пулнă. О сохр. здор. Вĕсен ырашĕ çинче тата пукра та нумай пулать. Собр. Çĕр çинче çуралать, вăт çинче тĕне кĕрет, шыва курсаннах вилет. (Тăвар). Б. Ильгыши. Йăви çинче çăмарти пур, çăмарти çинче мĕн пур? — Çăмарти çинче чĕпĕ пур.— Чĕппи çинче мĕн пур? — Чĕппи çинче йăпах тьыха пур. Никит. † Виç ял çинче виç варличчĕ, илес тени пĕреччĕ. (Солд. п.). Собр. † Ушкăн-ушкăн тупăлха, ушкăнĕ çинче пĕри шупка. N. Çав хуранта пăта çара çу, сĕт çинче пĕçереççĕ, çăмарта та нуммай яраççĕ. Кан. Укçа шăпах тавар çинче тăрать. Все деньги в товаре. Ib. Ытти заметкусем çинче вак ĕçсем çинчен çырнă. ТХКА 71. Вакун çинчех, тырă илсе тавăрăннă чух, атте вилнĕ, тет. N. Хирте пулă çинче тулли пучахсем те, пушшисем те пур. N. Эс янă пиçмо çинче çирĕм пус окçа илтĕм. Орау. Такана çинче пăрçа кустăраççĕ, те пăрçа куккăли тăвасшăн, темскер. Н. Карм. † Уйрăлнă чух эпир уйрăлтăмăр, кантăр çинче ӳснĕ пуса пек. Юрк. Йĕс кĕлетре шăналăк, шăналăк çинче сарă хĕр. N. Ыраш çинче çӳпĕ нумай... N. Ыраш çинче пукра пур. Ядр. Виçĕ кун халсăр выртрăм та, тăват кун çинче (на четвертый день) чĕрĕлтĕм. N. Икĕ кон çинче. N. Кайран вара ăричаксемпеле çапса аран виçĕ кун çинче (на третий день) вĕлерчĕç, тет, çакна. (Из сказки). СВТ. Шатра таврашĕнчи ӳт тăхăр кун е вунă кун çинче (на 8-ой иди 10-ый день) пит хытă хĕрелме тытăнать. N. Икĕ витре ĕçсен, виçĕ витре çинче (когда выпьют 2 ведра и принимаются за третье). Кан. Малтан шыв çинче ишсе пырать. N. Çăвĕпе сирĕн е хĕвел çинче, е çумăр çинче, е сивĕ çинче çӳрес пулать. || Над. N. Хĕвел: эп ир тохрăм та, каçчен çĕр çинче çӳрерĕм, тет. N. Калакла çăмарта çинă чухне çăмартана чашăк çинче тытса çияççĕ. N. Шу çинче кайăксам вĕçсе çӳреççĕ. N. Сĕтел çинче шăнасам вĕçсе çӳреççĕ. Якейк. Алăк çинче хонар çакăнса тăрать. Над дверью висит фонарь. Сорм-Вар. Хура хĕр сасси ял çинче (раздается над деревней, или по деревне). Торп-к. Ывăлĕсем пырса пăхнă та, алăк çинче шĕшлĕ тăнине курсан, çĕн çĕре витрех тарнă, тет. || При, при наличии. Сала 275. Анне çинче пурăнтăм шурă сĕт çинчи хăйма пек. Али 70°. Патшапала çанат ячĕ çинче аттепеле анне ячĕ пур. N. Эпĕ сан çинче ырă куртăм, халĕ эпĕ кин аллине юлтăм — йĕп çине юлтăм. БАБ. Вилле пăрахса кӳрше кайса çывăраймастăн вĕт. Хăрасан та пулин ун çинче (при покойнике) иккĕшĕ çĕр каçнă, тет. Сред. Юм. Пит чирлĕ выртакан çын выртнă пӳртре хăй сӳнтермесĕр ларсан: çинче ларнă, теççĕ. Сунч. † Атте-анне çинче пурăннă чух тивлетлĕччĕ пирĕи пуçăмăр. Полтава 11. Хамăр пурнăç пур çинче усал çылăх пулас çук. N. Сарă лашам пор çинче, пока у меня есть Савраска. N. Хăвăнта хастарлăх пур çинче ан ӳркен. N. Çак тĕрлĕ пулман пулă çинче унтн çынсем ялан пулă кăна çиетчĕç. Хора-к. † Тунти пасар пор çинче хĕр пăхмасăр илес мар; çак ял хĕрĕ пор çинче пер (= эпир) те арăмсăр порнас çок. || Из. Собр. Шыва витре çинче ĕçсен, çылăх пулат, тет. || Из-за. Ала 16. Çавă хĕр çинче вăсен тавлашу пулнă. Тораево. Кайнă чух вăл виçĕ усал такмак çинче тавлашнине курнă. Ib. Эсĕ пире сут туса пар, эпир çак такмак çинче виçĕ çул тавлашатпăр. Синерь. Вăл вĕсене каланă: ма эсир вăрçатар? — Вăлсем каланă: курăнман калпакпа курăнман атă çинче, тенĕ. || Иногда употребляется при обозначении времени. N. Вилнĕ çыннăн ӳтне ир çинче (на утро) пытармалла пулсан... N. Ир çинче каллах иртерех тăраççĕ те, уя каяççĕ. N. Авăн çинче кайнă (во время молотьбы). N. Данил вилчĕ авăн çинче. Истор. Пĕрре Владимир çывăрнă чух Рогнеда ăна кăшт кăна çĕçĕпе чиксе вĕлереймен, лешĕ çинче (во-время) вăранса çĕççине туртса илсе ĕлкĕрнĕ. || Среди, в. Кан. Çирĕм пилĕк ача çинче начаррисем те пулнă. Ачач 65. Кантуртан килнĕ хута çав кунах халăх çинче вуласа кăтартнă. N. † Ялĕ-ялĕнче хĕрĕсем каччă çинче палăрмасть; хамăр ялсан хĕрĕсем укçа çинче палăрмасть. Ау 269. † Тăват пилĕк пăрат (брат) çинче эпĕ кăна ытлашши. N. † Ах аттеçĕм, аттеçĕм, пилĕк чуну çинче эпĕ пултăм ытлашши. Турх. † Нумай ача çинче, ах, ӳсрĕмĕр, анчах пире ырă кун пулмарĕ. N. Ертел çинче пурте пулат. Альш. Çитмĕл тĕслĕ кун çинче çил-тăвăл кун килĕ. N. Халăх çинчи шута ăста пĕлекен çын сайра анчах. Собр. † Кӳрĕш-арăш çинче пурăнтăм, пĕр йăвари çăмарта пек. (Хĕр йĕрри). Ст. Ганьк. † Куçна шурă илсессĕн, хĕрсем çинче килĕшмест. || При названии городов и пр. на вопрос: где? Н. Сунар. Кам кайма охота çанти купир çинчи чипер Анастаçи ятлă хĕр сăнне исе килмешкĕн, уна çĕр тенкĕ парăпчĕ. (Из сказки). Панклеи. Вăсам çинчен Сорăмра мар, Кăрмăш çинчи чăвашсем, Самартисем те пĕлеççĕ. Ib. Сорăм çинче. Панклеи. Çакăнта мăн хола полнă. Çав хола çинче вăрçă тохса кайнă. Вăрçă тохсанах, холине çĕр çăтнă. (Из сказки). || На обязанности, на ответственности. Актăй. † Ĕçес, çияс хуçа çинче, пупляс, юрлас пирĕн çира. Угощенье на хозяине, а беседы и песни на нас (т. е. как бы составляют нашу обязанность). Ст. Ганьк. † Сакăр пирĕ — сарă сыппи, пилĕке çитми тусан арăм çинче. || О, об, относительно. N. Мĕн пур сăмахĕ — юмахĕ те пăрусем — вăкăрсем çинче анчах.

çинчен

вм. çийĕнчен — из. Çĕнтерчĕ З2. Кĕленче çинчен эмеле стаккан çине тăмлатать. Ала 16°. Атьăр часрах тухса тарар шыв çинчен, тенĕ (рыбаки). N. Эпĕ хам хаçат çинчен вуласа пĕлменччĕ, çынтан кăна илтнĕччĕ. Байгул. Эпĕ вăл кĕнеке çинчен пĕр сăмах хăвармасăр вуласа тухрăм. Альш. Ман ку сурăхсем çинчен хăшне пусмалла? ЧС. Вăл малтан кушилти çăмартасене сăват, ун çинчен кушил çĕклекене 25 çăмарта парат. || От. N. Вĕсемпе пĕрле киреметсене парне кӳме, е кĕлтума çӳремен; ку пурăнăç çинчен уйăрăлса çӳренĕ. || С, со. N. Сала-кайăксем анчах пĕр йăвăç çинчен тепĕр йăвăç çине вĕçсе çӳреççĕ. Моркар. Пăртак шăршласа пăхам ырнă çинчен (с устатку). || Через. ТХКА 91. Ваçли кӳме çине тăчĕ те, уй-хапхи çине урлă хунă кашта çинчен ялт сиксе каçса, çав кӳме çинех ларчĕ. Сам. 73. Чипер этем çинченех унăн чунĕ путланчĕ. N. Çурăм хыçне икĕ хул-пуççи çинчен туттăр çĕлесе çакаççĕ. Баран. 109. Çĕр ĕçлекен ĕнси çинчен темиçе тĕрлĕ вĕçен-кайăк тăранса пурăнать. N. Пор çӳллĕ çĕртрен сиктереççĕ, сапорсам çинчен, карлăк çинчен. || О, об. Сборн. по мед. Уйăрăм пичетлесе хăйсем çинчен тата уйăрăм кĕнекелле тунă. Регули 113. Ĕçлес çинчен онта поплерăм. Ib. 1095. Вăл ялан чăвашсам çинчен поплет. N. Хĕр çинчен хĕр çиекен хăй те каччă аллинче. Ст. Ганьк. Мĕшĕн шавлат çав халăх: чăн çинчен те шавларĕç, суя çинчен те шавларĕç. Кн. для чт. 56. Эпĕ сан çинчен пит усал тĕлĕк куртăм. || По (чему). N. Тинĕс çинчен утса пыр. Çутт. 54. Тин çунă юр çинчен киле кайрĕç. || По, за (сколько). N. Вăтăр тенкĕ çинчен. N. Тенкĕ çурă çинчен, по 1½ руб. N. Ку сĕлĕ пирĕн аллă тăххăр çинчен кăна кайрĕ. Мы продали этот овес всего по 50 коп. N. Çăнăхне хăй 1 Т. 80 пус. çинчен илнĕ пулнă, парасса 2 Т. çинчен пачĕ. N. Сысна аш 2 пус çинчен сотат. N. 600 тенкĕ çинчен. Кан. Улăмне торки туса 4 тенкĕ те 10 пус çинчен сутрĕç. Альш. Çитмĕл пилĕк пус çинчен килĕшрĕмĕр (сторговались за 75 коп.). Арзад. 1908, № 42. Кăтюк инке пасарта çăмартине 2 пус çинчен 10 çăмарта сутнă. || Над. N. Куç çинчен пульăсем вĕçеççĕ. Сюгал-Яуши. Сасартăк пирĕн ял çинчен хура тĕтĕм тухрĕ. || По случаю. Тогаево. Пĕр çĕре пыçтарăнса ĕç пĕтернĕ çинчен ĕçрĕç. Микушк. Тата ура çине тăраççĕ те, турра сăхсăхса пĕтернĕ çинчен пуççапаççĕ. || При наличии. Чув. пр. о пог. 320. Аслати юр çинчен авăтсан, тырă пулмаст. Если гром гремит на снегу, урожая не будет. || Сверх, того, кроме того; сверх, в придачу. Чăв. й. пур. 25. Яккуне, çинчен укçа парсах, ратнике панă. Илебар. † Кĕштеклĕх те памасан, çинчен хамăр парăпăр. Регули 1529. Вăл пире ĕçтерчĕ, çитарчĕ, çинчен (çинчен тата) прер сом окçа пачĕ. Изванк. Тата çинчен ăштрав тутараççĕ, тата ăристанскине хупса лартаççĕ, N. Ĕçтерчĕ, çитерчĕ, çинчен (çийĕнчен) окçа пачĕ (сверх того). N. Пĕтĕм чун çĕкленсе каять. Ĕçлес мар çинчен ĕçлес килет. N. Пĕрре çапла тӳленĕ çинчен тата качака путекки парса янă. N. Тӳлев çинчен, сверх платы. || Поверх. Изамб. Т. Халат çинчен симĕс пиçикки çыхаççĕ. Утăм 20. Кĕпи çинчен жилеткă. ТХКА 50. Йĕвене атте сăхман çинчен пилĕке çыхрĕ. Альш. Çак хыçрисене пĕтĕмпе сукна çинчен кăларса яраççĕ (части украшения, висяшие на спине, выпускают поверх кафтана). || N. Эпир вăрçас çук çинчен мĕншĕн эсĕ çавăн чухлĕ халăха кăлăхах тертлентеретĕн? N. Ăна шанса пурăннă çинчен эпĕ аптăрамăп.

çип

(с’и_п), нитка. Шорк. Çип, нитка (род. п. çипĕн — с’и_бэ̆н’, дат. — вин çипе — с’и_бэ). Альш. Ăна (т. е. маратана) та йывăç хулăсенчен тăваççĕ, мунчаларан, çипрен мар. N. Пĕр ӳкемре тăватшар çипĕн икĕ вунна. Пĕтĕмпе пĕр ӳкемре сакăр вуннă (80 ниток). Сред. Юм. Çип, çиппĕн (çипĕн), çиппе (çипе). Ib. Эп паян ик йĕке çип арларăм; ко эрнере пôрĕ вонпилĕк йĕке арларăм. Ib. Çип кăçтан çинçе, çавăнтан таллат (= татăлать): мĕн порĕ те (всего на все) пĕр ача çиçчĕ, ô та пôлса вилсе выртрĕ (и тот помер). Ib. Çиппе (пряжу) кăмакана хăвсан, саралнă пулсан: пиçнĕ, теççĕ, саралман пулсан: пиçмен, теççĕ. ЧП. Шурă мамăк çиппи. Пус. Инки! инки! шур çип кĕпи тĕртсе пар. СТИК. Кăçал сӳс ăнмарĕ: пĕрте çипе пымаст (авăрланă чух кĕскен-кĕскен туртăнат). К.-Кушки. Çип туртса тухнă, сметано (сшито) на живую нитку (на живушку). Ib. Пиншака çип туртса тухни-ха эс? Сметал ли ты пиджак? N. Çип татма та вăй юлмас; До того обессилеешь, что не можешь перервать нитку. N. Урлă çип (при тканье — нить утока). Бгтр. Çип хывнă (сначало было написано „хунă“) чух сарă çын пырсан, çип лайăх пиçет, теççĕ; хура çын пырсассăн, лайăх пиçмеçт, теççĕ. Ягутли. Хĕрарăмсем кăнчала арлама пăрахса çип çума тытăнаççĕ. Якейк. Çип çăмхаласа пĕтертĕмĕр те-хе, комман-ха. Ib. Çип çăмхалама пуçларăмăр (кăшкар çине). Кăшкар çине çамхалаççĕ, комаççĕ, колчалаççĕ, кĕр виттĕр илеççĕ, хĕç виттĕр илеççĕ, куç хăваççĕ, тĕртеççĕ. Кищаки. Çип сарри кăларни. (Малтан çип çине вĕри шыв яраççĕ, унтан кайса кивеççĕ. Это же в Яншихове назыв. çип сурчăкĕ кăларни). Ib. Çип пĕçерни' или 'Çип хывни. Малтан кĕллĕ шывпа йĕпетеççĕ те унтан кăмакана улăм сарса, кăмакана пăрахаççĕ е чӳлмекпе лартаççĕ; сахал хутăр чухне хуранпа та пĕçереççĕ, пĕçернĕ çиппе кайран çăваççĕ. АПП. † Хамăра курайман тăшмансен, çип пек çинçе çĕртен татăлтăр. || Шнур. Альш. Çип çапнă пек тӳп-тӳрĕ лартса кайнă вăл хурăнсене (березы посажены совершенно прямыми рядами). || Отвес. Мыслец. N. Çип — тӳрĕ йĕр ӳкерекен хатĕр.

çитсе лар

притти и сесть. || Пристать к берегу. Кан. Шупашкар пристăнне пĕр вăхăтрах тăватă прахут çитсе ларнă. См. лар. || Обходиться. ЧС. Халĕ çук çĕртен (ничего не имея) вун-вунпилĕк тенке çитсе ларасси пире те питĕ ансатах мар. Вот и нам не легко, при нашей бедности, израсходовать 10—15 руб. О сохр. здор. Шутласассăн çăпата çулталăкра темиçе мăшăр пĕтет, тата пĕрер-икшер мăшăр тăла (чăлха) пĕтерет, вара хайхи атă хакĕ патнех çитсе ларать.

çу

(с’у), лето. См. çăв. Н. Сунар. Çапла вара виçĕ çу (кĕтӳ) пăхнă (пас стадо), виçĕ хĕл тарçăра пурăннă. Баран. 161. Кунта хĕлле пулманпа пĕрех. Çу пит вăрăм килет. Юрк. Хĕлле чипер усраса, çăва кăларнăшăн. N. Çу варринче çумăр хыççăн хăвăрт тулса ыткăнать. ЧС. Иртнĕ çура (в прошлое лето), ыраш вырма тухсан... НТЧ. Çăва тухсан (когда наступит лето), пĕр вĕçĕ картара пултăр, пĕр вĕçĕ хирте пултăр. Хĕле кĕрсен, карта тулли тăччăр (скотина. Из молснья „ĕне ырри“) N. Çын калать, тет: халĕ тупас çук уна тепĕр çусăр (до другого лета, раньше другого лета), тесе каларĕ, тет. Якейк. Хăш-хăш çура çак çырма типсе лармасть. О сохр. здор. Кирек кам та вăл ĕçе пĕр-ик-виç çура вĕренсе çитет (может выучиться за два-три лета). Н. Лебеж. † Çăва тухса килнĕ чух (при наступлении лета) эсĕ ачăна уйăран. (Хĕр йĕрри). Шăна чир. сар. 8. Çу иртнĕ çĕрелле (к концу лета), кĕркунне, тепĕр тĕрлĕ шăна тухать. Орау. Çу нумай юлмасть. 1) Лета осталось немного. 2) Мясоеда остается немного. З) Масла остается немного. Кан. Кун йышши ĕçсем çак çура (в это лето) пайтах пулкаланă. N. Çу иртрĕ. Лето прошло. N. Час ĕнтĕ çу иртет, кĕр енне кайрăмăр (дело идет к осени). Кан. Вăл çу вăхăтĕнче çеç кĕме йӳрăхлă, çуркуннепе кĕркунне сивĕ, кĕме юрăхсăр. Сред. Юм. Прахутсĕм, пĕр кĕрконне полсан, çӳреме чăрнаççĕ те, çуран-çăва (с лета до лета) çитеччинех пĕр вырăнта лараççĕ. Ib. Çуран-çу (с каждым летом) çăмăр полми полчĕ, порнан ĕмĕрте те воçех çуми полать ко çăмăр. || Весна. N. Çак çутă çу кунĕ май уйăхĕнче кунта та унта пекех тырăсем аван ешернĕ, мĕн пур вĕçен-кайăкĕ, куккусем те юрлаççĕ.

çоар

(с’оар), рот. В. Олг. Çоар карăлса кайманскер. Чтобы тебе разодрало пасть-то (хайло-то! Гов. крикуну). N. Çу исе килет, тет, пĕр çоар (мышь). Ib. Ой-хапхине хопса чарас çок, сан çоарна та тытса чарас çок. Б. Олг. Пĕр çармас килчĕ те, вăтăр туат пус паркаласа карĕ, вилĕ-чĕрĕ çоарпа (нехотя, не имея определенного намерения купить). || Затяжка при (курении). В. Олг. Çын тортнă чоне пĕр-ик-виç çоар тортатăп (сделаю затяжки три); ним çоар тути те çок. Ib. Чĕлĕмне пар-ха, пĕр-ик-виç çоар тортам. См. çăвр.

çул

çол (с’ул, с’ол), дорога. Б. Олг. Çола тохсан, ут йăлăнчĕ (= ывăнчĕ). Бес. чув. 1. Ку пасар çул пăсăлас уммĕнхине пурте пĕлеççĕ. Все знают, что этот базар бывает перед распутицей. Орау. Вăрманпа çул пур-и? Ib. Вăрман виттĕр çул пур-и? Ib. Кӳл тăрăх çул çук. Ib. Уйра та çулсем хурала пуçларĕç, çуркунне пулать. Дик. леб. 47. Йывăç лартса тухнă çул тăрăх. N. † Урам йĕрĕ (след моих ног) çул пултăр; çак ял ачи тус пултăр. Регули 20. Килнĕ çолпа кайлах карĕ. Вернулся тем же путем назад. Ib. 637. Çол олăхпа лайăх-и? Хороша-ли дорога лугами? Ib. 1104. Çол вăрманпа каять. Дорога идет лесом. Ib. 1441. Эп каймастăп, çол осал (утсем килте çук.) Ib. 1444. Кăтарт она çол, вăл ак çохалтăр. Ib. 1446. Мана çол кăтартса яр, манăн çохалас марччĕ (чтобы мне не заблудиться). Якейк. Вăрманта çол пит тăвăр (узка): ик орапа тĕл полсан, иртме кансĕр (трудно разъехаться). Ib. Ман тор лаша çол лайăх ертсе пырать. Ib. Çол ик аяккипа та канав пырать. Ib. † Мăн çол çинче опос вырĕс: валти лаши пасарнă, хӳри-çилхи кăвакарнă, сол тытасси йăвăр поль. Изамб. Т. Ул йĕрпе пĕр пилĕк çухрăм кайсан, пĕр çула тухнă. Шурăм-п. Кушак çул татсан (перейдет, пересечет), телей пулмаçть. Ст. Чек. Çула кайнă чух кушак е çын çул урлă каçса кайсан (если перейдет), çул ăнмас, тет. ТММ. Каякана (для идущего) пĕр çул, шыракана çĕр çул. (Послов.). N. Эсĕ каяс çул çинче. N. Çак вăрман хушшипе кукăр-макăр çул каять (идет извилистая дорога). С.-Устье. Эсĕ çул пĕлетĕн-и çак вăрмантан тухма? тет. Салтак калат патша ывăлне: йăвăç тăрне хупарса пăх: хĕш енче çутă пур. Çав енеле турат хуçса пăрах, тет. Патша ывăлĕ, хупарса, турат пăрахрĕ, тет. Кайран, патша ывăлĕ ансан, çутă енеле кайнă, тет. Кайсан-кайсан, пĕр пысăк çурт патне пырса çитрĕç, тет. Коракыш. Вĕсем, çул çухатса (заблудившись), нумай макăрса çӳренĕ. Изамб. Т. Кĕркунне, çул ӳксен (когда установится санная дорога), сутта каяççĕ. Ала 81. Килесси килетĕп те, çул яр мана, терĕ, тет, старик. Поехать-то поеду, но только пропусти. Кан. Пĕр маях çăмăр, тата çул начар тăрĕ. Ала 66. Сĕт çулпа тухса карăмар, çу çулпа килсе кĕтĕмĕр. Сред. Юм. Çôл уçăлчĕ. Дорога теперь открыта. Ib. Çôл сăхă. Дорога тяжела для езды (зимой). Баран. 201. Пĕтĕм çул çийĕ вилнĕ çын пулнă. По всей Дороге валялись трупы. В. С. Разум. КЧП. Çынсем пĕр маях уттараççĕ çулпала. Юрк. Улпутпа лаккей çулпа ларса пыраççĕ (едут в экипаже). Букв. 1904. Çул хура, лавна ху йывăртарах тиенĕ, çапах тата лашуна хĕнетĕн. Альш. Унта та çулсăр çĕртен çӳреме çук. И там нельзя ехать по тому месту, где не проложена дорога. Ib. † Кăçал ыраш пуссисем пит аякра: ялан кукăр çулпалан каймалла. N. Землянкă йĕри-тавра чăрăш турачĕ лартса çаврăннă икĕ ерет, пĕтĕм çул туса пĕтернĕ. Орау. Çул çемçеличчен (юр йăшиччен), до распутицы. N. Çул картланаччен (осенью). N. Çулсем çинче шăнса вилнĕ сала-кайăкĕсем выртаççĕ. || Путь, путина. Кн. для чт. 136. Çул килнĕ майĕпе шăнкăрчăсем кăшт канчĕç те, унтан часрах хирсене, çаранлăхсене çырмасене вĕçе пуçларĕç. N. Мана ама-çури пайтах ылханчĕ: кайма çул, килме вут, тетчĕ. N. Çул çинче тутар мĕн пулассине шухăшласах пырать, тет, теççĕ. (Послов.). М. Тюмерли. Вара, пурте пухăнса çитсен, çула тапранса каяççĕ. Вĕсем кайнă чухне пит шавласа каяççĕ. N. Çол çинче лайăх килтĕмĕр. Сред. Юм. Çôл çӳреме каякан çынна: çôл ăнтăр, тесе, каласа кăларса яраççĕ. N. Москваран Перĕм çĕрне çитесси пайтах çул. ЧП. Кĕркунне пулсан, çуна çӳлĕ ӳксен. КС. Çулне ял тулашĕнчен ячĕç. Заставили ездить проезжих мимо деревни. N. Унтан çул ямаççĕ! Там запрещают ездить! КС. Унтан çул каймасть. Там ехать не надо, не эта дорога. Регули 636. Çол шупа вăрăм. Ib. 31. Вăлсам çол çӳремелли турĕç. N. Çула тухнă чухне, при выезде в дорогу; çула тухса кайнă чухне, в самый момент выезда (выхода) в дорогу. Ст. Чек. Сирĕн патăра кĕме çул килмерĕ (не случилось пути). Ib. Ваня пуян патне кайма çул килмес. Ib. Çула кайнă чух кушак е çын çул урлă каçса кайсан, çул ăнмас, тет (пути не будет. т. е. не достигается цель путешествия). Лашм. † Çӳрен утма ятăм çул çуреме, тытма чĕлпĕр вăрăм пулмарĕ. N. Ырă çынпа çула тухсан, çул иртнине сисместĕн, теççĕ. (Послов.). Альш. Инçе çула хĕр парсан, килни-кайни курăнмас. N. Эсĕ хăвăн чуру Иосифпа пĕрле çула пынă. Янтик. Çул кĕске пултăр тесе, уйăрăлнă чухне пĕри те пуса инçе каять пулсан, тепри ăна: çул кĕске пултăр ĕнтĕ сана, чипер кай, тет. Ир. Сывл. ЗЗ. Çул парах! Кан. Враг. † Хĕрсем çулĕ ăстăльте? Аслă урамăн варринче, хапха умĕнче сак çинче, симĕс сатăн айĕнче, пурçын тĕрри аллинче. Сред. Юм. Çôл питĕрнчĕ. Нигде ходу нет. N. Ыратнине чăтаймасăр, эпĕ çула тăршипех (всю дорогу) кăçкăрса макăрса пытăм. Сунт. Çул çине тухакана укçи те, япали те кирлĕ вĕт. N. Аяк çол, дальняя дорога. N. Пире кирлĕ япаласем çул çинче килме тухнă (уже в пути). N. Кил çулĕ çинче, на дороге домой. КС. Манăн çулĕ уçăлнă. У меня нет препятствий. Собр. † Инçе çултан хурăнташ турăм ĕмĕрлĕхе пĕрле пурăнасшăн. || Проход. Янтик. Халăх ик айккинелле уйăрлса (сирĕлсе), ăна иртсе кайма сарлака çул турĕç (пачĕç). N. Ывалĕ килте мар-тăк — икĕ айкки пĕр çул сана. || Дымовой проход. Пир. Ял. 1928, № 51. Анчах, кăмакан тĕтĕм çулĕ нумайрах пулас пулать. || В перен. смысле. Собр. Куçсăр çын хăй умăнчи чашки çинче те çулне тупаймаçть, теççĕ. (Послов.). Толст. Ку манăн çулпа килмерĕ, ӳссĕр тавăрăнчĕ, курăнать, терĕ, тет. || Назв. духов. N. Унтан кайран турă çулне пăтă, турă амăшĕ çулне юсман паратпăр, теççĕ. || Встреч. в выражении: N. † Вăрманта упа, аннеçĕм, хирте кашкăр, аттеçĕм! Ăçта хурам-ши пуççăма? Çӳлелле пăхрăм — çул çӳлĕ, çĕрелле пăхрăм — çĕр хытă. || Грива? (Срв. тюрк. jaл, грива). Пазух. Хура лаша çулĕсем, пĕкĕрен çӳлĕ пуçĕсем. || Влагалище. Сборн. по мед. Пит хытă ыратнă чух, ача пуçĕ хăвăрт килсе çулĕ çурăласран, ача пуçне кăшт тытас пулать. || Право. N. Манăн çол пор.

çум

çом (с’ум, с’ом), бок. Яргуньк. Эпĕ çума хыпаларăм та, манăн çумра пĕчĕк çĕçĕ пур. Орау. Хĕççине çумне çакса çӳрет (с боку). || Место, находящееся рядом. Регули 1131. Пирĕн ял çомĕ çулла вырăн. || Употреб. в качестве послелога и обозначает больщую близость к предмету. Для различных лиц: çума (çумма), çумна, çумне, çумăмăра, çумăра, çумне, çумĕсене, çумра (çумăмра), çумăнта, çумĕнче, çумăмра (çумра), çумăрта (çумра), çумĕнче (çумĕсенче). В некот. гов. встреч. сан (хăвăн) çомра, сирĕн çомра. Регули 1139. Вăл ман çома кисе тăчĕ. N. Ку хутне сĕтел çумне çыпăçтарăп (безразлично, к какой части, или с какой стороны стола). N. Хĕрес çумне пăталанă. Изванк. Тата кирек мĕн сиен пултăр тесе, çурт çумне пĕр-пĕр çĕре укçа пырса чикеççĕ. N. † Сартумккаран илтĕм сар лаша, Самар лапки çумне кăкартăм. N. Шкул пӳрчĕ çомне çĕр касса панă. Завражн. Ман çомран пĕр виç аршăн аякра утса пычĕ (шел рядом аршина на три от меня). Толст. Çынсем çунисем çумĕнчен (рядом с..) тумтир çухисене тăратса утса пыраççĕ. N. Тата урапа тул(к)кисене Рамансен çумне çакнăччĕ те, вара Михаил Павлов манăн урапа тул(к)кисене исе кайнă. Кĕвĕсем. Савни, çумна кĕмесен, сăмах ан хуш, куç хĕстер. Тайба-Т. † Чипер ача кулянат савни çумне кĕменрен. N. Вут çумне, сулахай енне сĕтелпе тенкел лартаççĕ. N. Шкул çумне темĕн тĕрлĕ аван анкарти, тата пахча туса хучĕ. Регули 1138. Пирĕн çомра (рядом с нами) порнать; вăл ман патра (у меня) порнать. Ib. 1136. Кăмака çомĕнче (у печи) тăрать (выртать). Ib. 1134. Йăвăç çомĕнче (йăвăç айккинче) çакăнса тăрать. Висит на дереве. Юрк. Юпа çумне ăвăс çурта çутса лартаççĕ. Пазух. Хăйĕ ларать хурăн, ай, тăрринче, çунаттисем пĕлĕт, ай, çумĕнче. МПП. Пыршă çумĕнчи çу. Юрк. Ачана мĕшĕн йĕртетĕн, кӳр-халĕ хама, тесе, хунямăше йĕрекен ачине хăй çумне (хăй аллине) ыйтса илсе йăпата пуçлат: апу, ачам, мĕшĕн йĕрен, ан йĕр! Ачи аван иккен, ашшĕ пекех! тет (упăшки салтакра чухне пулнă ача çинчен). Регули 1140. Орăх утсам çомне кӳлтĕм; орăх утсам патне ятам. Ib. 1132. Йăвăç çомне тăратрăм. Ib. 1133. Ман алă çомне çипĕçрĕ (= çыпăçрĕ). Козм. Пăраххот кантор çомне ларат (пристает). Тăв. 35. Иртнĕ вырсарникун Карук вăйăра ман çума кĕнĕччĕ. Истор. Ун çумне сыпса тата пысăк çурт тутарнă. N. Утă çумне кăкарса таки ан тытăр. N. † Сарă варăм хĕрсене хамăр çомала лартрăм. Шибач. Контине (свое лукошко) йоман çомне çакрĕ те хварчĕ. Регули 1135. Орăх тавраш çомне хотăм. ТХКА 105. Ман пуртă тикăра çурмаран касса татса, пĕр хыр çумне (в сосну) тăрăнса ларчĕ. Хыр çумĕнчен пурта кăларса илтĕм. Рук. календ. Квитанция çумне (к квитанции) пичет пустар. Ст. Шаймурз. Ăйхăран вăраннă çĕре сĕтел çумне çырса хунă. Когда она проснулась, нашла надпись... О сохр. здор. Ерекен чир сывă мар çынăн ӳчĕ çумĕнче анчах пулмасть, унăн кĕпи-йĕмĕ çумне... те çыпçăнса юлать. Юрк. Стена çуммĕнче пĕр кĕсле çакăнса тăнине курсан, пĕр вырăсĕ çав кĕслене аллине илет те, тытăнат кĕсле калама. Ib. Çтена çумĕнче вĕсем тĕлĕнче кĕлетки çакăнса тăрат. Кан. Куславкка урамĕсенче, çтенасем çумĕнче: индустри зайомĕ облигацийĕсене илĕр, тесе, çырса пĕтернĕ. N. Сулахай пĕçĕ çумчен шенеле çĕмĕрсе карĕ, ӳте кăшт анчах лекмен. N. Ман çĕлĕк çумĕнче сан мĕн ĕç пур? N. Уруна хорăн çомне хырса тасат. Хорăн çомĕнче тасат. Кан. Çуртсем çумĕнчи вывĕскăсем çине чăваш чĕлхине темле те кукăртса çырса хунă (написано искаженным чув. языком). N. Çтина çумне çырса хăварсаттăм. N. Арча çумне питĕркĕç тунă. К сундуку приделали запор. N. Урана йăвăç çумĕнче хырса тасатрăм (выскоблил, вычистил). Н. Кожары. Çĕççе кăмака çумăнче хырса çивĕçлерĕм. N. Ман урасем пылчăклăччĕ. Эпĕ карăм та, юпа (хурăн) çумăнче тасатрăм. N. Юпа çумне кайса тасат уруна. N. Хурăн çумăнче уруна тасат. (Это верно). N. Урана картлашка çинче тасатрăм. Н. Лебеж. Çурçĕр тĕлĕнче çумран (с моей постели, буквально „от меня“) тăрса карĕ. Артюшк. Туратне пĕрене çумĕнчен касса пăрах. Очисти бревно от сучьев. Орау. Ах, мур! сан çулăнта çынсен ачисем пурăнăç çумне кунĕн-çĕрĕн ĕçлесе хушаççĕ, эс пуррине салатан. Ах, ты, дрянь, в твои годы другие уж зрарабатывают, а ты все теряешь! || Указывает на нахождение предмета при ком-либо, т. е. за пазухой, в кармане и пр. Ау 13°. Пуртине çумне çакрĕ, тет. Хора-к. Пуртă илтĕм, çумма чикрĕм. Юрк. Кĕрӳшĕ куркинчи сăрине ĕçсен, укçине хăй çумне илет. Регули 1141. Ман çомра (при мне) окçа пор. Юрк. Карчăк, укçана акă эпĕ кунта, ешчĕке, хутăм; хампа пĕрле çумра ярмуккана илсе çӳресен, кăларса-туса илесрен хăратăп. Якейк. Виççĕр тенкĕ окçам çомăмра (при мне). Микушк. Арчи уççи анне çумĕнче (у матери, при ней, напр., в ее кармане и пр.). N. Çомма окçа похасшăн, чтобы собирать деньги. Тяптяева. Эпир сутса (лошадей), сана укçине парса, хамăр çума виçĕ пус хăварас тесе, шухăшларăмăр. Хорачка. Кĕçĕн-кĕрӳ кăчкăрса çӧрет: атьăр тоя! Арăм пор-тăк, арăмне илĕр çома, арăм çок-тăк, волашка илĕр (кĕпе волашки), ачи пор-тăк, ачине илĕр, ача çок-тăк, токмак илĕр. Панклеи. Йолашкине çомне чикет. Остальное взял с собою. N. Вулăсра укçасене пăхса тăракансем укçасене хăйсем çумне илнĕ. Кан. Пĕрин çумĕнче те хĕрес кураймăн. Якейк. Хора шарçа килĕшет, çома (на себя) çаксан килĕшет. || Вместе с..., попутно. Альш. Ăна (их) вăрçтаракансем çумĕнчен пĕр-икĕ ăса кӳртекен те пулат... Ib. Тепĕри татт ун çумĕнчен ача-пăча тăманнипе тертленет. Ib. Каччисем каяççĕ хĕрĕсем патне уллах пăтти çиме. Пăтти çумĕнчен ăна-кăна тупат, сĕтел çине хурат. Ib. Арăм çумĕнчен хĕрĕ те йĕрет вара. Ib. Православный праçник çумĕнчен тата унăн хăйĕн авалхи йăлине хисеплемелле кунĕсем те пур. Чăв. й. пур. 16°. Çапах та кунăн тетĕшĕ пурăннă пулсан, ун çумĕнчен пурăнма ăна çăмăлтарах пулнă пулĕчĕ. N. Ун çумĕнчен ерипе пуп ывăлĕ те тиечукпа улах тăрăх çĕр-хута сĕтĕрĕнсе çӳреççĕ. || В сравнении с... Орау. Ун çумăнче вăл ним те тăмаçть (ним те мар, не стоит). N. Ăвăс вутă юман вутă çумĕнче çур хакпа анчах çӳрет. Чĕр. чун. яп. й.-к. пур. 25. Çав шапасем ытти шапасем çумĕнче пит чипер пулнă. || За. Тайба-Т. † Утма ăçтан кăкарас? Улма-йывăç çумĕнчен. N. Манăн лаша юпа çумăнче кăкарăнса тăратьчĕ.

çумри

çомри, находящийся при (подле, возле). Чотай. † Кӳлсе те тохрăм сар лаша, сиккĕр те ларчĕ сап-çар хĕр, çомри та арăм поль, тесе (я подумал, что это моя жена). Çомри та арăм полман-мĕн; ай, мĕн тăвас, мĕн тытас, çомра та çокки мĕн пулмаçть. || Живущий бок-о-бок, в непосредственном соседстве. ТХКА 46. Хамăр çумри (наша соседка) Ваçли арăмех пусса çирĕ пуль ĕнтĕ пирĕн кăвакалсене.

çункăç

çôнкăç, стружка, щепка. Янтик. Сред. Юм. Çôнкăçпа („на щепках“) çула яшка пĕçерме аван. || Большая щепка, стесываемая при тесании топором. Моркар.

çуп

(с’уп), ударить, бить в ладоши, бить ладонью. Рук. календ. Прокоп. Çуп — вообще бить ладонью (напр., кутран). Кап. Хăшĕ сиккеле-сиккеле ташлаççĕ, хăшĕ аллисемпе çупаççĕ (бить в ладоши). Юрк. Юлташĕ çапла ташланине курса, сивĕннĕ пек пулса, тытăнчĕ тата (тепри) икĕ алăпа алă çупма. Ходар. Вăл ташланă чухне, ыттисем алă çупса лараççĕ. ТХКА 88. Эпĕ юрласа пĕтерсенех, мана пурте алă çупса ырларĕç. ЧП. Вырăс сиксе ташлинччĕ, майри сиксе çупинччĕ. || О листьях деревьев. Такмак. Çулçи çупса тăрать, улми ташласа тăрать (у яблони). || Дать пощечину, ударить по щеке. N. Мана çав çитсе тытрĕ те, пит урлă пĕр-иккĕ çупса ячĕ. Орау. Ăна питĕнчен çупрĕ ячĕ (неожиданно). || Заворачивать (пирог). В. Олг. Коккăль çоп. || Точить (косу). Ир. Сывл. З6. Çупса яран, мăкалсан (çавана), лапаткана янратса. || Вертеть веретено между ладонями (при прядении). СТИК. Çупса авăрлат (хытă авăрлат, вертя веретено между ладонями). || Шлепнуться.

сăра çупçи

большая кадка, употребляемая при приготовлении пива. Шибач.

çурта кунă

так называли второй день пасхи (понедельник). Никит. Пирĕн патăрта çурта кун(ĕ) тесе мункунăн иккĕмĕш кунне, тунтикуна, калаççĕ. Рекеев. Çурта кунĕ, так назыв. потому, что прилепляли к стене при поминках свечи (пасхальный понедельник). Н. Карм. Мункун çурта кунĕ (тунтикун каç) сĕрен пуçлаççĕ; сĕрен хăваласа кăларса тăкаççĕ хулăсене: ялтан чир-чăр кайтăр, тесе. Сĕрен! тесе кăçкăраççĕ. Чирлĕ çынна хулăпа çапаççĕ: чирĕ кайтăр, тесе. Çăмарта параççĕ килĕрен икшер çăмарта. Хуллисене пăрахаççĕ кăларса; ялтан хăваласа пĕтерсессĕн, çăмартана çанта валеçсе çиеççĕ те, тавăрнаççĕ вара киле. Чăвашсем 34. Тата мункун эрни хушшинче тунтикун хываççĕ (поминают покойников), çав куна çурта кунĕ теççĕ. См. __Магн. М. 104, 183.

çут-тĕнче

мир. N. Иртрĕ видно манран çут-тĕнче. N. Çут-тĕнчере пурăнма савăк. С. Алг. Хапхаран тухнă чухне: çут-тĕнче курса кай, тесе, уçса кăтартаççĕ (покойнику при выезде со двора). Ст. Чек. Çут-тĕнче талайран юлнă. Хурамал. † Аттепе анне пире çуратман пулсассăн, çтаччĕ ку çут-тĕнче. Трахома. Чĕрĕллех, мĕскĕн, {{anchor|DdeLink281202124043775}} çут-тĕнчерен уйăрăлать. СТИК. Çут-тĕнчене курам мар (клятва). || Назв. божества. Русак. Альш. Çут-тĕнчене путек. Т. VI, 5. Çут-тĕнче амăшĕ, çут-тĕнче... Ск. и иред. чув. 8. Çут хĕвелпе çут-тĕнче вăй паччăр çак кунсенче. Ib. Пӳлĕх, хăрпан, çут-тĕнче мана савса тăратьчĕç.

çоторт

(с’одорт), подр. отрывистому звуку травы, отрываемой скотиной зубами. Шорк. Ĕне анкарти картине çĕмĕрсе поçне чикнĕ те, çоторт! корăк çыртать. || Подр. треску, который получается при ломании дерева. В. Олг. Йӳç вăрманта çилпеле хоçăлса карĕ: çоторт! терĕ. См. çатăрт.

çутă

(с’уды̆), свет. Самр. Хр. Çенĕхĕн урам енчи шăтăкран темле çутă курăнса кайнă. Кан. Каçпа, пĕлĕт çинче çутă сӳне пуçласан. Ал. цв. 29. Хĕвел ансан, каçхи çутă кăвакарсан. Орау. Кăраççин çуттинче çывраятни эсĕ? Можешь ли ты уснуть при свете? Ib. Кăраççин çутипе çывăраймастăп эпĕ. Ib. Пăх-ха йывăçсене, епле çинчен ӳссе кайнă, çутталах туртăнаççĕ (или: кармашаççĕ). Деревья тянутся к свету, растения в темноте тянутся к свету. Ib. Тĕттĕмре ӳсекен япала çутталах сулăнать çав вăл. Ib. Таçта çавăнта кăмакана вут хутса янă пек те, кăмакари вут çути тепĕр енчи пĕрене çумне ӳкнĕ пек. Ib. Эп пытăм та, вĕсен ун чухне çутă-мĕн курăнмарĕ. Баран 42. Пӳртсен мĕлки палăрать. Чӳречисем çине вут çути ӳкнĕ. Сĕт-к. † Вăрман виттĕр тохрăмăр, врене шульчи çуттипа; врене шульчи çуттипа мар, хамăр варлисен çуттипа. N. Пĕр çĕрхине уйăх çути çап-çутăччĕ. Юрк. Уйăх çутти çап-çутă. Ib. Чирлĕ çын, чӳрече витĕр çутта пăхса вырта пуçласан, вилет. Янтик. Эп краççын çутинче вулап (при свете лампы). Ib. Пĕр çурта çуттинче вулама канчăр. Ib. † Чиркӳ тăрри пит çутă, уйăх çути çутăран; кĕçĕр хĕрсем пит çутă, çын кĕмĕлне çакнăран. N. Эсĕ манăн çуттăм вырăнне çутăлтарса ярăн. Ск. и пред. чув. 18. Уйăх тухрĕ, хăпарчĕ, шурă çутăпа çутатать. Альш. Çутă çутса çутăпа шыраса çӳреççĕ, тет, вăрманта. Пир. Ял. Такам çутă сӳнтерсе лартать (погасил). Сред. Юм. Краççин çутипе волать, çôрта çутипе волать. Пролей-Каши. Çутă енне(лле) кайичченех кукăларĕ (кукă). Н. Седяк. † Çуртăрсем çӳлĕ, çутти çутă, вĕт кайăксем вĕçсе çитес çук. N. Ир çинче куç-пуç çутипах. N. Тол çути киле поçларĕ. Икково. Тол çути палăрма поçларĕ. N. Пĕлĕте çутă ӳкнĕ. Пĕлĕт çине вут çути ӳкнĕ, пĕр-пĕр çĕрте вут тухнă пулмала. В. С. Разум. КЧП. Тулта хĕвел çути, пӳртре унăн çутти. || В перен. знач. N. Пирĕн чăваш халăхĕ çуттала тухма тапратнăран вара питех нумай вăхăт пулмаст. N. Çутăра çӳре, ходить в свете. См. Магн. М. 174. || Блеск, сияние. Ала 100. † Воник арман хошшине йĕсрен кĕпер хурăмăр; эс кĕпер çуттине ылтăм йопа лартрăмăр. Мусир. Вăрман витĕр тухрăмăр вĕрене çулçи çутипе. Дик. леб. ЗЗ. Унăн уйăрăм-уйăрăм çуттисем анчах, йывăç турачĕсем хушшинчен çĕре ӳксе, ешĕл курăк çинче ылттăн мулкачă пек йăлтăртатса, вырăнтан вырăна куçа-куçа тăнă. Чураль-к. Манăн умри кĕмĕлĕм Атăл çутти пултăр-и; манăн çири чаршавăм Атăл çитти, ай, пултăр-и. || Отрада. Н. Карм. † Эпир атте-анне куç çутти. ЧП. Вуник пус нухрат куç çути, эпир атте-анненĕн кун çути (поддержка, отрада). Ib. Ялти савнă тусăм чун çути.. || Краса, украшенне. Микушк. † Кĕмĕл çĕрĕ шыв çутти, сарă инке кил çутти. Курм. † Çут тор лаша çол çутти, сарă арам пӳрт çутти, кĕмĕл çĕрĕ ал çутти. Актай. † Лашам хура — çул çутти, арăм сарă — çуна çутти. N. Карчăк çути ăстĕлте? Масар çине кайса ӳкнĕ. Шумат. † Севтел масмак пуç çути, пурçăн сурпан мый çути. || Цвет (не прав.?) В. Олг. Теминче çолтан каран çорконе хай омлаççин çути нумай çорăлнă. || Светлый; светло. Орау. Çутă çĕртен кĕтĕм те, куç пĕртте курмасть; çуркунне-кĕркунне, каçхине пӳртрен, çутă çĕртен, тула тухсан, хăнăхиччен, куç пĕртте курмасть. Ал. цв. 6. Тăнăçемĕн ун таврашĕнче çутăран çутă пулса пырать. N. Лашисене çитерсе тăнă чух, çав начар салтак темскер çутăскер курах карĕ, тет. N. Кăнтăрла çутă пулат, çĕрле тĕттĕм. Ачач З5. Çутă тимĕр-кăвак лашисем. || Яркий. Собр. Çутă кун юмах ярсан, çутă кашкăр çиет, тет. || Блестящий. Пазух. Кĕçĕр хĕрсем ма çутă? Çын тенкине çакнăран. Кĕвĕсем. Леш кас хĕрĕ çап-çутă, пирĕн кас хĕрне çитеймес (о красоте). || Веселый. Турх. Аннен сăлхавĕ пĕтетчĕ, ăна çутă сан кĕретчĕ (когда я выздоравливал). || Розовый. Эльбарус. Çутă кĕпе, розовая рубашка.

çотăр

(с’оды̆рр), подр. звуку, который получается при разрыве рогожи. Шорк. Чăптана тытрĕ те, орлă-каçа çотăрр! çорса ячĕ. || Подр. трещанию трещотки. В. Олг. Çатăрмана çотăрр-çотăрр-çотăрр! çотăртаттарат (напр., в саду, чтобы отпугнуть воров). См. çатăр, МКП 87.

çотăрт

(с’оды̆рт), подр. треску при раскалывании. Б. Олг. Çотăрт! тесе çорăлса карĕ (раскололось). || Подр. звуку при срывании травы. Б. Олг. Ута валли корăк кирлĕ польчĕ мана; эп пĕр хол-хошши алăпа татсилтĕм: çотăрт! çотăрт! Ib. Ут корăк татса çиет: çотăрт, çотăрт, çотăрт. || Говорится также о внезапном сильном укусе. В. Олг. Поан çотăрт çыртс’ илчĕ. (У КС. çатăрр çыртрĕ). См. çатăрт, МКП 96.

çутла

то же, что çутăлла, при свете. Собр. † Атте лачĕ кăвак лаша, кăвак çутла çӳремешкĕн.

çӳп

(с’ӳ_п), сор, мусор. См. çӳпĕ. Янюик. Чăвашсен, ача-пăча пурăнмасассăн, яланах вилсессĕн, вара ачасене урăхла ятсем параççĕ. Ачана çуратсанах, ача-карчăк (повитуха) ачана шăпăр шăтăкне çӳп çине кайса прахать, унтан вара тепри шăпăр шăтăк панчен иртсе каям пикки тăвать те, çӳп çинчен ача тупанçи пулать; вара у ачана — хĕр-и, ывăл-и — Çӳппи ятлă хураççĕ, тата арçынна Çӳприван (Çӳпри Иван) ятлă хураççĕ (при этом и его христианское имя будет Иван). Магн. М. 196. Çӳп çинче топрăм. (Гов. о родившемся ребенке). Чив. Çӳп çинчен тупнă (о ребенке). Сред. Юм. Паçăр эп çӳпе тôхса тăкрăм, паçăрхи çӳппе ерсе тôхрĕ поль сан тӳме, çӳп çине тôхса шыра. N. Вĕсем ăна çӳп вырăнне те шутламаççĕ (пренеберегают, ни во что не ставят).

çӳп-çап

сор, мусор вообще. N. Çӳппи-çаппи çĕр улттă, вĕрени вĕр улттă. (Шăпăр, çулки). Çутт. З8. Пĕтĕм пахчари çӳп-çапа, сухалама пуçлаччен, шăлса тасатмалла. Етрух. Унтан кĕрсе каять тĕп-сакайне те, тĕслĕрен çӳп-çап, лăп-лап илсе тухать пĕр такана. Сред. Юм. Çуп-çап = лăп-лап, сор. Ib. Орайнче пĕтĕмпех çӳп-çап япăхса выртать. ППТ. Çав сĕрен хуллин çӳп-çапĕ (обломки) юлнă çурт пит хĕн-асап курат. (Вин. пад. çӳп-çапне). N. Алана алласан, çӳп-çап тăрса юлать. || Отбросы при производстве. Кан. Йăвăç çӳп-çапĕсем савăт машинисене хутма каять.

çӳç

(с’ӳс’), волос(-ы). О сохр. здор. Çӳç тăкăниччен малтаи çӳç тĕпне лĕкĕ пек сарă, вĕтĕ, типĕ шатра тухать (при болезни кукша). Сред. Юм. Çӳçне ине çулланă, или: çӳçĕ вĕрилле (= вирелле) тăрать (вихорь). Ib. Çӳç ил, çӳç илтер. Остриги волосы. Ib. Мана кашни иртсе каймассайран витлет; ярса тытрăм çуçĕнчен те, хытă вĕçтертĕм. N. Çӳç илсе яр, обрить. КС. Çӳç хыртар, заставить брить. N. Малти çӳçе вăрăм хăвартăн эсĕ. Юрк. † Урам урлă каçар-и? Ылттăн ука тăсар-н? Ылттăн ука улттă çаврăнтăр, çӳçсем сире çыхлантăр. Ib. Çӳç кастарсан, çӳç шуралат. Кн. для чт. I, 16. Ир тăрăр та, питĕр-куçăра çăвăр, çӳçĕрсене турăр. Якейк. Пуçна пĕр пĕчĕк çӳç хăвармăп! Выдеру все волосы! (Угроза). Ст. Чек. Пуçăнта çӳç юлмĕ. Баран. 66. Майпа вĕрсе тăракан уçă çил пуçри çӳçсене вĕл-вĕл вĕçтерет. Шибач. Çӳçна татса пĕтерем! (Брань). N. Эп кĕске çӳçпе çӳреме вĕреннĕ (или: çӳреме юратап). Я привык ходить с короткнми волосами. N. Эп вăрăм çӳçпе çӳреме юратмастăп. Альш. Çӳçе кассан, çӳçе турасан, çĕре пăрахма хушмаççĕ (не велят бросать волосы на землю): кайăк илсе кайса йăва çавăрат, тет те, пуç çаврăнакан пулат, тет. N. Çӳçе вирелле ярас (зачесывать назад). СТИК. Çӳçе вĕтелерĕм. Опалил себе волосы. Ib. Пирĕн хĕрарамсем час-час: çӳç туртат — çавă асăнат пулĕ, теççĕ. Вăл темĕскерле — пĕр пĕрчĕ çӳç туртăнса каят, тет. Регули 875. Çӳçе çуçĕн тытса (тытăçса) вăрçаççĕ. С. Тим. † Çӳç пек хăна пуçтартăм, пукане пек вылятрăм. Подг.-Шигали. † Вутлă-шывлă хушшинче вут пек сăра турăмăр, çӳç пек хăна илтĕмĕр, пукане пек вылятрăмăр. чăх-чĕппи пек салатрăмăр. (Хĕр-сăри сăвви). Б. Олг. Прийомра кăнтăр иртсен, пичия çӳç кассарчĕç (= касса ячĕçĕ), туатă сахат çапсан. Чăв. к. Турă çырни — çӳç çыхни, сивĕтсен те сивĕнмес. (Хĕр йĕрри). Кĕвĕсем. Турă çырни çӳç çыхни. (Вероятно, означает, что того, что суждено, так же трудно избежать, как трудно развязать затянутый узлом волос). || Волоски (мелкие корни растений). В. Ив. Çимĕçлĕ шыв тымар çӳçĕсен хуппи виттĕр шала кĕрет.

çăвак

острый, отвратительный запах из носа при хроническом насморке; такой запах бывает и в домах, где есть больные таким насморком. Карамыш. Сăмсинчен çăвак шăрш килет (хăстарса ярать).

çăвар

(с’ы̆вар), рот. N. Ĕçмесĕр тӳсмелли çук пулсан, çăвара сахăр е тăвар шывĕ ĕçмелле. Орау. Çăвартах çĕртсе антарса ярать. Ib. Тăрантăм лайăх, çăвартан курнакан та пулчи тен (наелся до-отвала). Ib. Çăвартан курначченех ĕçсе çирĕм. Я наелся и насытился до-отвала (по-горло). Ib. Çăварта юн тути калать. Во рту чувствуется вкус крови. Ib. Мур ачипчи, кӳпсе пĕтешшĕсем, кун-каçа çăварсене хупмаççĕ (макăраççĕ). Ib. Çăвар чӳхеме каяп. Ib. Эп паян çăвара пĕртте чӳхемен-ха. Ib. Ĕлĕк ваттисем, кĕçĕн çăварни иртсен: паян эпĕр çăвар анчах чӳхетпĕр, тесе ĕçетчĕç, тет. Ст. Чек. Мĕн унта — çăварна курак сысашшĕ — ăнран кайса пăхса тăран! Что ты там зазевался! Ib. Калаçакан çăварне карта тытман. (Послов.). Юрк. Ку та тыттарна черккине, мунча чулĕ çине çапнă пек, çăварне ывăта парать. Имен. Çав ĕçкĕре эп те полтăм, сăра, пыл ĕçрĕм: сохал тăрăх йохрĕ, çăвара кĕмерĕ. Скотолеч. 26. Кантăр çăвĕ ĕçтерсен те анса каймасан, ларнă япалине çăваралла кăларма тăрăшас пулать. Трхбл. Вĕсен çăварĕсем пиçчĕр халĕ. Ib. Ах турă, çăварĕ хăлха таран! N. Сирĕн аçу-апу мана питĕ лайăх ĕçтерчĕç-çитарчĕç: халь те çăварта. Сред. Юм. Çерçи çăмартине çăварта хыпса çӳрет, ай, çăварта ванса каймаччĕ (çăварта ванса кайтăрччĕ, тени пôлать). Якейк. Çăвар типсе ларч (от жары). Ib. Ман Йăван çăккăр çăвартан та татмаçть. Ib. Ма-ка эсĕр мана çăвартан та прахмастăр (говорите постоянно обо мне). Ib. Санпа калаçса çăвар пылакне ярас килмест ман. КС. Çăварпа çапса çĕмĕрĕп. ТММ. Çăварна килсе кĕрессе кĕтетнем? N. Çăварна хуп, замолчи. N. Çăвар вĕççĕн калакан халап. ЧС. Кăшкăра-кăшкăра манăн çăвар та типрĕ (высохло во рту). СПВВ. Пурте пĕр çăвара сурас пулать. (Поговорка, выражающая согласие, единодушие). Собр. Арлă-арăмăн пĕр çăварпа сурас пулать, теççĕ. Б. 1З. Халăх çăварĕ хапха, теççĕ. N. Халăх çăварне кĕрсен, пулать. О чем говорит народ, то сбудется. (Послов.). Питушк. Çăвартан тохсан, хапхаран тохать. (Послов.). Изамб. Т. Çини нумай пулмас-ха (не давно ел), çăвартан пăхсан курăнат (т. е. будто пищу видно из глотки). Сыт по-горло. N. † Çăварĕ вылят, куçĕ курат — епле матур хĕрсем пур. || Глоток. Кан. Кăсинчен (= кăсйинчен) пирусне кăларса чĕртрĕ те, пĕр-икĕ çăвар тĕтĕме пăл-л! пăл! кăларнă хыççăн урăх халапа куçрĕ. Ib. Кашни паломмия ик çăвара кӳртет. Он каждое яблоко сьедает в два приема. Якейк. Прик-виç çăвар çăккăр çыртрăм. Ib. Виç çăвар шу ĕçрĕм. N, Икĕ-виçĕ кон пĕр çăвар çăкăрсăр нăмай порăннă. Орау. Çăмартасене хытă пĕçерес, пĕрер çăвар тумалла пулччăр. БАБ. Çыннисем (собравшиеся при этом) пĕр курка сăра та ĕçмеççĕ, пĕр çăвар çимĕç те çыртмаççĕ. N. Эсĕ килтен пĕçерсе янисене пĕр çăвар та çисе пăхман. N. Виçĕ çăвар, то же, что тат. ӧч кабым. || Рот, т. е. едок, N. Килте ĕç çук, çăвар нумай, тăрантаракан никам та çук, теççĕ. || Отверстие у некоторых предметов. Ст. Чек. Кушук çăварĕ — противоположно кушук тĕпĕ. С. Тим. Кăмака çăвар умне сĕтел лартса, ун çине минтер хураççĕ. ССО. Вара патша ача ашшĕсене (отцов юношей) янă та, хăйĕн тарçисене шăтăк çăварне чул кайса купалама хушнă. N. Шăтăкăн çăварĕ хупăнса тăнă. N. Вăл шăтăк çăварне пысăк чулсем йăвантарса хурăр. N. Хутаçăн çăварĕ пысăк. Н. Сунар. Тилĕ Иван тарçа каланă: эсĕ михĕ çăварне (отверстие мешка) епле çыхрăн? Альш. Çав патаккисене пуç-чиккĕн тытса пынипе леш сĕрекийĕн çăварĕ карăнат та, унта пулăсем кĕрсе пыраççĕ. N. Пĕр тĕле чарăнчĕ, пичĕке çăварĕ аяккинелле пулчĕ. В. Ив. Кашни ама чечекин тĕпĕнче пĕчĕкçеççĕ тĕвĕ пур, тĕвĕ тăрринче çунатланса тăракан çăвар пур. || Употребляется переносно и в др, оборотах. N. Урам тăрăх чупса çӳресе çăвара мĕн килнĕ (quic quid venit in buccam), çавна калаттăр (говорили). Орау. Кам ачи-ши ку, çăварĕнче пĕр тутлă сăмах та çук (все говорит глупости). СТИК. Çаварĕнчи сăмахне те калаймаст. (Гов. про человека стесняющего, про мямлю). Ск. и пред. чув, 75. Пор вырăна пуçтарăнсан, ун çăварĕпе пуплеççĕ. Кама 19. Иллене çапла кала.. Çăварĕ çӳлте-ха унăн. Никама та парăнасшăн мар. N. Виç çул асапланса лартнă вите ахалех Ваççа çăварне кĕрсе ӳкрĕ (досталось легко Василию). КС. Пĕр çăвартан çиса пурăнаççĕ вăсам, т. е. живут очень дружно. N. Пĕр çăвартан пурăнаççĕ усем (дружно, согласно, о супругах и др.). || Горлан. (Так называют одного человека, который в праздники напивается и все время поет). Сред. Юм.

çăмăл-кôсан

так называют нитки, которые остаются при продевании в бердо. Сред. Юм. Çăмăл-косан тесе пир тĕртнĕ чôхне хĕççе кĕреймесĕр ытлашки йолса пыракан çиппе калаççĕ.

çăмăр

(с’ŏмŏр, с’ы̆мы̆р), дождь. Юрк. N. Çанталăк конта та çăмăр питĕ çăват (пример анаколуфа). В. С. Разум. КЧП. Çăмăр килмессерен çиçĕм çиçет. Якейк. Çăмăр çӳпçерен тăкнă пак тăкать (продивной). Ib. Кон пак çăмăр çусассăн, вăл пĕр-ик конта тем те тăвĕ (много наделает изменений). Сред. Юм. Çăмăрăн лашине кӳлнĕ, кучăрĕ ларнă, туххăм тĕпĕртеттерсе çитет. (Означает, что дождь быстро приближается). Ib. Самăй ут çôлнă вăхтăрта (= вăхăтра) çăмăр килсе пôсрĕ. Ib. Йăска çăмăр, мелкий дождик. Ib. Çăмăр хĕвелĕ тесе çăмăр çăвас ôммĕн пит пĕçертекен хĕвеле калаççĕ. Орау. Ой-йой, хĕвел хытă пĕçерет, çăмăр хĕвел пулмалла! (Çăмăр хĕвел хыççăн кăшт та пулсан, çăмăр çăвать, хăш чухне хытă та çăвать, çавăнпа çăмăр хĕвел теççĕ). Зап. ВНО. Если капли дождя падают на пруд, и при этом образуются большие пузыри, то говорят: çăмăр лаша куçĕ пек çăвать, или: çăмăр куçлантарса çăвать. N. Çăмăра ленкиĕ. Лопад под дождь. ЧС. Çăвăлчăсем çинчен çилпе пăт-пат çăмăрсем (капли дождя) тăкăнаççĕ. N. Тата хăш-хăш чăвашсем çăмăр çумасан калаçсĕ: тьыха чӳклес, теççĕ, туррăн çăмăр хăпартма лаши ватăлнă, теççĕ. ЧС. Çăмăр çуса чарăнсан, когда перестал(-нет) дождь. Ib. Унччин те пулмарĕ, çăмăр тухрĕ (полил дождь). Орау. Пĕри çапсан, хай ачасем çăмăр пек сирпĕнеççĕ (бегут во множестве) малти чиккелле. Ib. Капла пĕр тумтирсĕр тухрăмăр та-ха эпĕр, çăмăр çăвин, мĕн тупăр (= тăвăпăр). Хăр. Паль,. З7. Çăмăр пуснă пирки кусен ирĕксĕрех ларма лекнĕ. Ib. 27. Çăмăр халех татăлса анас пек.

- çăн

аффикс, который прибавляется к отглагольным именам на у, ӳ, образует особые временные обозначения, переводимые по-русски при помощи предлога при. Только в некоторых случаях эти обороты имеют причинное или уступительное значение. См. çăм. N. Кунтан тырă тиесе тавăрăнуçăн çул çинче пăхрăмăр та, хутаçсем çăварĕнче сире тивĕçлĕ кĕмĕлсем вырта параççĕ.

çăпан парĕ

воспаление соответствующей железы при появлении чирья. Тюрл. Çăпан парĕ халха чиккине тухать.

çăпатана тавăрни

перевертывание лаптей при плетении.

çăра

(с’ŏра, с’ы̆ра), замок. N. Алăк çумне çăра çапнă. К двери прибит замок. К.-Кушки. Ку çăрана ку алăк çумне мар, леш алăк çумне туса хумалла (надо приделать). Ib. Алăкăнне питĕркĕçпе çăрине туса хучĕç. К двери приделали замок и задвижку. N. † Икĕ ут витере, унăн çăрисем пăтара. N. Юрлă-пăрлă çумăр çăвать, хура чĕкеç тулта ларать. (Кĕлетсе питĕрсе хунă çăра). Альш. Çӳлĕ-çӳлĕ тусем пур, ут туртайми çăрам пур. || Замок ружья. Вута-б. || Мыслец. „Çăра — замок (устраивается в пазах при постройке холодных строений). Вомбу-к. Çăра — ыра кӳртсе лартмашкăн картласа туни. Орау. Ыра çăри.

çăрт-çарт

подр. звуку, который получается при падении досок; КС. Çурăкрах хăмасам ӳксессĕн, çăрт-çарт туса ӳкеççĕ. (В Сред. Юм. это звук, когда доски падают и несколько раскалываются). || Crepitum ventris im. N. Манăн лаша çăрт-çарт! пăсарчĕ те, пуçне суллакаласа чупма тытăнчĕ. СТИК. Пирĕн асанне пăшлаттарса пăсаракана юратмасчĕ. Пăсаран, пăсар йĕркелĕ, атту мĕн вĕртсе тăран, тетчĕ. Хăй вара чăнах та пит хытă яратьчĕ. Ахаль утса пынă çĕртех çăрт-çарт тутарса яратьчĕ.

çăрха

(с’ŏрha, с’ы̆рha), иноходец. См. çăрка. N. † Аслă çулпа килет кăвак çăрха, çилки-хӳрине çыхлантарса. С. Алг. † Хура вăрман витĕр килет кăвак çăрха, çыхланчĕ-çке çилхи çилпеле. N. † Аллă карăк, пĕр çарăк; тăхăр тăрни, пĕр çăрхи. Байгл. † Аслă çулăн тусанне хура çăрха тустарать. С. Айб. † Икĕ турти тĕк тăрать, хура çăрхи çăрхалать. (Шыв юхни). Бижб. Пуянăн автанĕ те çăрха, теççĕ. (Послов.). Н. Седяк. † Хура пĕкĕ хура çăрха, халь уткăнма тăрать, эп ларсан. Ст. Чек. Çăрха лаша, лошадь, у которой при беге туловище держится все время на одной высоте. || Иноходь. СПВВ. † Уйăх çине пăхрăм — ут куртăм, утланса çӳретрĕм — çăрхи пур. Собр. Утлантăм-пăхрăм — çăрхи пур (у жеребенка), чуптартăм-улăхрăм ту çине. Орау. Лаши çăрхапа чупать, шыв пек пырать. || О других животных. Юрк. † Лаша суха сухалат, ĕне çăрха çăрхалат; эпир утвит панă чухне тухтăр пуçне пăркалат. || О людях. Юрк. † Эпир илес хĕрсенĕн тăхăр тĕрлĕ утти пур, çитмĕл тĕрлĕ çăрхи пур.

çăт-çат

подр. звуку при звучном ударе или хлопании. Çутт. 154. Кайран чăшлатса çăт-çат, çăт-çат тутарса шыва кăвар ӳкет. Сред. Юм. Çăт-çат, звук, слышимый при ударе по воде или по лицу. || Подр. неравномерному, но не сильному похлестыванию. Трень-к. Çăт-çат пĕчик чăпăрккапа е тата орăх пĕчик япалапа тепĕр япалана çапнине кăтартать. Конта каллах пĕр пек çапăнман пирки сас пĕр тохманнине кăтартать. Эльбарус. Ĕнесене çăт-çат! çапрăм та, питĕ хытă тарма пуçларăм. || Подр. ритмичному хлестанию (Веником в бане. Альш. Тахшин ачи мунчара çăт-çат, çăт-çат çапăнкалат. || Кое-кто. Çутт. 139. Яла çăт-çат ваттипе вĕтти анчах юлкалать.

çăт-çот

(с’ŏт-с’от), подр. звуку при звучном ударе или хлопании. Хорачка. Утньа (= утне) çиленсе, сăт-çот çапкаласа карĕ. || Подр. треску деревьев. N. Çăт-çот çатлатать (о треске деревьев от холода; о пощечине — çатлаттарать). || Подр. треску на огне сырого хвороста. N. Чĕрĕ çапă, вутта пăрахсак, çăт-çот тăвать. См. МКП 153.

çăт

(с’ŏт, с’ы̆т), глотать. О сохр. здор. Çын скарлатинапа чирлесессĕн, унăн пырĕ çăтма ями ыратакан пулать. Орау. Çăтса антар, проглотить. N. Çăтса ярас, проглотить. Алших. † Сарă улма тесе, хыпса çăтса ан ярăр. ТХКА. Сăмахранах каласан, пирĕн хура свешченĕк тĕнче мулне пĕтĕмпе пĕр çăвартан çăтăччĕ. Самар. Çын çинине çăтса ларан. (Что) ты куски считаешь? Тюрл. Çăтсо (с’ŏтсо) ларать. Видит, как другой ест, и сам испытывает желание есть. См. çăтăхла. N. Ăна çăтса ярас пек, шăлĕсене шатăртаттарса тăнă. || Затягиваться (дымом при курении). СТИК. Эп туртнă чухне тĕтĕме çăтмастăп. Когда я курю, я не затягиваюсь. || Принимать в себя, втягивать, затягивать. Утăм 9. Сивĕ пек пĕчĕкçĕ шывсене Атăл тата урăх та пит нумай çăтать. КС. Йӳçĕ çăтать. Трясина втягивает в себя. Ib. Лашана йӳçĕ çăтнă. Лошадь утонула в трясине. Панклеи. Çĕр çăтнă (провалившийся в землю) хола çĕр çине тоххĕр. Якейк. Çĕр çăтса кайман пуçна. Ib. Çĕр çăташшĕ (сильная ругань). Тюрл. Эй, çĕр çăташшĕ! Кама 49. Çĕр çăттăр вăт-тăк. || Хапнуть (чужое имущество). Изамб. Т. || Клевать (о рыбе). Пшкрт. Полă çăтат. || Уничтожать. Ст. Чек. Алла, ку сăмовар кăмăрăк нуммай çăтат.

çăтă

(с’ы̆ды̆), жадный, прожорливый. Латыш. Çăтă, неразборчивый при глотании, еде. || Обжора. Начерт. 156. Сред. Юм. Çăтă (не вполне соответствует обжоре), мĕн çын çинине çăтатса пăхса ларан корман-и мĕн япала?! Ib. Çăтă тесе, çăтатса çӳрет тесе, нимрен те тăрана пĕлмен çынна калаççĕ. || Жадность. Перев. Кашкăр çăттине пурте пĕлеççĕ, что волки жадны, всякий знает кашкăр аш-мĕн çинĕ чух нихăçан та шăмма-мĕне асăрхамаçть.

çăтă-çотă

(с’ŏдŏ-с’одŏ), подр. звуку при хлопании крыльями. В. Олг. Чĕпĕ пуссан тапаланат, çонаттипе çăтă-çотă, çăтă-çотă! туат.

çăтăл-çатăл

(с’ŏдŏл-с’ады̆л, с’ы̆ды̆л-с’ады̆л), подр. отрывистым звукам при хлопанни крыльями. Якейк. Кайăк çонаттипе çăтăл (с’ы̆ды̆л)-çатăл турĕ те, ӳкрĕ. Ib. Вăл çăтăл-çатăл çапăнса çынсем хошшине кĕрсе карĕ. ЧС. Кашни килле чӳрече умне пыраççĕ те, вирĕм хуллисемпе çăтăл-çатăл, çăтăл-çатăл тутараççĕ (хлопают). Кудемер. Çăтăл-çатăл çурет (сорви-голова). || О рыбе, бьющейся на возу. || Подр. неритмичному хлестанию веником в бане. Альш. Мунчара пĕри çăтăл-çатăл çапăнат (без особенной ритмичности). || Подр. сливающимся рукоплесканиям многих или нескольких лиц. N. Вăл каласа пĕтерсен, çăтăл-çатăл! ал çупни илтĕнчĕ. Когда он окончил речь, раздались шумные рукоплескания.

çăтăлт-çатăлт

подр. шуму при задевании одной за другую нетолстых щепок, когда по ним бегут. КС. Турпассам (нетолстые щепки) çинчен чупса карăм та, турпассам çăтăлт-çатăлт туса юлчĕç (задевая одна за другую; в Сред. Юм.— çăт-çат туса йолчĕç).

çăтăр

подр. легкому треску льда. Тюрл. Атăл ларсассăн, Атăл орлă каçнă чоне пăр çăтăр-çăтăр туса пырать. Ib. Çăтăр-çăтăр тусассăн та, кĕрконехи пăр потмас, çынна потармас. Панклеи. Çăтăр-çăтăр тие пуçласан шаларах чиккĕрĕ (хвост)… çăтăр-çăтăр тутарать кашкăр хури шăна пуçланипе. (Сказка № 9). || Подр. звуку выходящего кала. Орау. Чакарт тутартăн-и? — Çук, апла мар, çăтăр-çăтăр тăвать те, лап ӳкет, çăтăр-çăтăр тăвать те, лап ӳкет. || Подр. звуку при царапании. Янш.-Норв. Кушак тумтире чăрмаласассăн, çăтăр-çăтăр тăвать. Çиç. çиçрĕ кĕм. З1. Çăтăр-çăтăр чĕпĕтет. || Подр. жгучему чувству во рту. См. кăлхан. Слеп. || В порядке, аккуратно. Чертаг. Çорт таврашне çăтăр-çăтăр тытать (в порядке). || Плотно. N. Вăрăсем (семена) çĕрпе çăтăр-çăтăр выртмашкăн тăпра çийĕнчен алпа лăпкас пулать.

çăттăк

(с’ы̆тты̆к), подр. звуку при сбивании шерсти. Шибач.

çĕклем

(с’э̆_клэ_м), охапка, беремя. БАБ. Пĕр çĕклем утă. СПВВ. Пĕр çеклем вутă, беремя дров. || Бремя. N. Эсĕ тăваннун (= тăванун) çĕклемне çĕклесшĕн мар, ăна пăрахатăн. N. Панкка тӳленĕшĕн хысна халăхран пухать. Çавăнпа пуян çĕклемĕ пĕтĕм халăх çине ӳкет. N. Кантăрла ĕçле, ĕçсĕр пурăнни вăл йывăр çĕклем (безделье — тяжелое бремя). || Коромысло (воды). П. Яндоуши. Шибач. Тăват çĕклем шу, восемь ведёр (четыре коромысла) воды. В. Олг. Пĕр çĕклем шу (два ведра). || Назв. Узора на сурпан’е и верхнем платке замужних женщин. Его делают при тканье; он бывает разных цветов. Чутеево.

çĕр

(с’э̆_р, с’ӧ̆_р), земля. Юрк. Тетене салтака хырсассăн (когда забрили в солдаты), эпĕ çĕрпе таппа-тан юлтăм, нимĕн тума та пĕлместĕп. Актай. Каçар пĕвĕм, чĕрĕ çĕр аннем (мать земли), пирĕн чуна кайма инçе, çĕклеме йывăр. Юрк. Çĕр витĕр тухнă этемсем, выльăх(сем?). Сред. Юм. Пĕрмай çăмăр çăвах тăрсан, çĕр хăпарать (почва разрыхляется), теççĕ. N. Çĕр сăхать. N. Çак çĕр çинче хам ятлă ята ямастăп (не дам себя в обиду. Шишкин. † Орай шăлма тăнă та, çĕртен сӳле(л)ле ӳкрĕ те вилчĕ (жена моя. Шутка). Ала 14. Унăн тураттисем çĕртенех (до земли) пулнă тет. Ib. 62. † Пирĕн тăванăн çурт хулăм, çĕрне тая лара-çке. (Свад. п.). N. Çĕр айĕнчен тухакан вырăнта (хуралра) тăратпăр (в туннеле). N. Унта каяччен, çĕр айне кайсан луччĕ пулĕччĕ ман шукăшпа. Орау. Çавăншăн халăх ылханса: Макар ывăлĕсем çĕрех пулччăр! тесе, ылханнă, тет. Сунт. Пăрахсах кайрăм-ши сана, мĕн пĕчĕкрен сан çинче суха-пуçпе чакаланса ӳснĕ хура çĕрĕм? Орау. Çынни сăмахĕпе çĕр айнех антарса ярать (т. е. от его слов готов провалиться сквозь землю). ЧП. Çĕрĕсем çурăлчĕç, йăп тухрĕ. Истор. Вилнĕ çынсене пуçтарса, кĕл-туса çĕре чикнĕ. О сохр. здор. Çĕре чавса тунă пӳрт (землянка; далее о том же: „çĕре авăтса тунă пӳрт“). N. Ун (урхамахăн) пуçĕ пĕлĕте тивмест, ури çĕре тивмест. К.-Кушки. Йывăç мĕлки çĕр çине (на землю) ӳкнĕ. Ib. Сысна çĕр çинче выртат. Ib. Çĕр çине лар (на землю). Ib. Çĕре лар (на пол). Расск. 1З. Хуйхăра-хуйхăрах ачам патне çĕр айне кĕрсе выртăп ĕнтĕ! тесе, пĕрмай йĕнĕ вăл. Янтик. Çынна ылханнă чухне çапла калаççĕ: ешлĕ çĕре хураттăр, тикĕс çĕре тĕметтĕр (пусть образует холмик; пожелание смерти). КС. Амаль пулсан (если бы была возможность), çантах çĕре анса кайăттăм (провалился бы сквозь землю. Гов. сильно застыдившийся или опозоренный) Собр. Чи малтан, юр кайса пĕтсессĕн, çĕре е алăпа, е патакпа çапсан, турă çиленет, теççĕ. (Поверье). АПП. † Эпĕр макратпăр, кӳл тăватпăр, тăшманĕсем кĕпе çăваççĕ; кĕписем шурă кĕпе мĕн, çав кĕпепе çĕре кĕтĕр-и? Чăв. й. пур. 2З°. Çынна кӳрентерни çĕре ӳкмест. (Изречение). N. Ашшĕ-амăшне, ырă тăванĕсене хисеплеменшĕн çĕр çăттăр! (Гов. мать о дурном сыне и его жене). Янтик. † Çĕр çĕклейми пӳртсен çивиттине симĕс-кăвак-палан виттертĕм. Ib. Çĕр çôмĕнчен шуса çӳрет. (Пĕчик лôтра çынна калаççĕ). Тогач. Карчăка çавăнтах çĕр çăтса антарса ячĕ (проглотила земля), тит. Йӳç. такăнт. 40. Ах, турă, Кĕркури, çĕр çăттăрах çана! Орау. Çĕр çăтнă, турран кĕлешшĕ (брань). N. И, çĕр çăтасскер! Магн. М. 190. Çичĕ çĕр ними. Ib. Çĕр çăтни. Хурамал. Çĕр çăтманă пуçна! (Брань; заметьте конечное „ă“). Изамб. Т. Çĕр çăтманă (брань). N. Приккашчĕкĕ мишер, питĕ йĕрĕскер хăй, çынсем сисеймен вăхăтсенче, сехетĕн стрелкине кăшт анчах тĕртет, çур сехет сут тăвассине „çĕр çăтат“ те.. Н. Карм. Çĕр кулли пулман, или: çĕр кулли пултăр! (Ругань). Ib. Çĕр çăттăр! || Земля как вещество, почва. N. Çĕр каллех типсе карĕ. N. Çĕре каллех типĕтсе ячĕ (стало совсем сухо). N. Çĕр айне пусар? Ачач 8З. Пуçĕпе шăмарса анчах тăрать ав, урипе çĕр чавса сирпĕтет. Ib. Тôрра асăнса çĕр çыртре (божился). N. Ĕненместĕп, çĕр çыртам! (Также: чирĕк хĕресне пăхап!). СТИК. Çапăп та, çĕр çырттарăп! (Говорит, угрожая сильным ударом). Çапăп та, çĕр çыртăн! (То же самое). Календ. 1906. Тинĕс шывĕ пĕрмай çĕре çиет (размывает). N. Ман ура айĕнчи çĕр кăтăлса кайрĕ те (обрушилась), эпĕ шыва кая патăм (упал). || Земля как планета, tellus. СТИК. Çĕр тăватă кĕтеслĕ, таçта инçе кайсан, вăл çыран пек анса каят, тет. Çĕрĕн хĕррине халиччен никам та çитсе курман, тет; унта сĕм-тĕттĕм, хăрушă çыран таçта çити çĕрĕн тĕпне анса каят, тет. Çĕре темиçе пуçлă çĕлен тĕревлесе тытса тăрат, тет. Сред. Юм. Çĕр вăкăр çинче тăрат (теççĕ. Поверье). Т. VI, З. Çĕре ӳксе пăсăлнă йĕркене кĕл-тулалли. Н. Изамб. † Ĕнтĕ çĕр çаврăнат, çĕр çаврăнать, ман пуçăмри çаврака çĕлĕк пек. (Песня нов. происх.?). Сред. Юм. Ах тôр, ôн чĕлхине тӳсесси! Пĕр вăрçма пуçласан, çĕр çинче каламанни хăвармас пôль. N. Çĕр çинче каламан юмах хăвармарĕ (всячески изругала). || Суша. N. Валала çĕр çинелле утнă (пошла на берег, на сушу, будучи изрыгнута рыбою). Б. Яныши. Вăл (лисица) çинче шăтак тупрĕ, тет те, пулăсене пĕрерĕн-пĕрерĕн çĕрелле пăрахма тапратрĕ, тет. || Участок земли, владение. Т. VI. Ют çĕртен çĕр илсен, телей каять те, тырă пулмас, теççĕ. Бгтр. Пĕр татăк çĕр. N. Орина çĕр валеççĕр. Ытла усал çĕрех кĕмен. N. Саншĕн çĕр панче хам исе çӳрерĕм (при дележе?). Истор. Вăл та, ашшĕ пекех, хăй çĕрне ӳстересшĕн тăрăшнă. Ск. и пред. чув. 50. Кам вăрман çĕрне парать таптама ахалех сире, çĕрĕк çăпата? N. Аçу пурана çĕр валеçмесăр сутасшăн мар: çĕр ахалех каят, тет. Изамб. Т. Анчах усен вырăнне тутарсем çĕрне анчах хăварнă (нимĕн те хăварман). Кан. Хресченсен çĕр те питĕ сахал пулнă, çавăнпа начар пурăнăçпа пурăннă. ТХКА 67. Пилĕк ялăн çĕр пĕрле пулнă пирĕн ĕлĕк. Альш. Çĕлен Ивана калат: çап мана малтан, тет. Иван калат: ху çĕрĕнте малтан ху çап, тет. || Местность. Бгтр. † Шупашкар çĕрне каяс тесе, крымски çĕлĕк илсе тăхăнтăм. Çĕрпӳ çĕрне каяс тесе, сарă кĕрĕк çĕлетсе тăхăнтăм. Юрк. † Патшанăн аслă кӳлĕ (озеро) тăвăр пулĕ, пире çырнă çĕрсем тăвăр пулмĕ. || Место. Пухтел. Кунта ĕнтĕ савăт-сапа çума та, шывсем тыткалама та çĕр çук. Чаду-к. Кусем: майри пĕр çĕреле, кайрĕ, тет, а ывăлĕсем тепĕр çĕреле саланса пĕтрĕç, тет. N. Унта сана ик çĕрелле ĕçлеме май пулать-и, çук-и? N. † Ай-уй, савнă тусăм, хура куçăм, пĕр çĕре пуласси инçе мар. Яргуньк. Икĕш (оба) ик çĕрелле вăрман çĕмĕрсе анчах тарчĕç, тет. Эпир çур. çĕршыв 2З. Анчах халĕ, улахсене пит нумай çĕрте çĕтсе, анасем тунă. N. Эпĕр (я с ним) пĕр çĕртерехрех (почти в одном месте) пурăнатпăр, хошши 25 чалăш анчах. N. Пирĕн ĕнтĕ çитмен çĕрĕмĕр юлмарĕ (мы везде побывали). Çутт. 153. Тикĕчĕ, хăвах пĕлен, урапа сĕрнĕ çĕре каять (уходит на подмазывание телеги). Никит. † Сырăнас çĕре сырăнимарăм (не пришлось повязать сорбан), кайнă çĕре кайимарăм. Сунар. Вăл хăйĕн вутти патне (к дровам) çитнĕ çĕре сĕм-тĕттĕм пулнă. Когда он подьехал к своим дровам, то уже было совсем темно. Кан. Виçĕ ялăн повесткисене пĕр çĕре манса хăварнă. N. Эпир килекен çĕрте. N. Пурин валли те яшка пĕр çĕре пĕçереççĕ. N. Вăл вĕсене нумайччен вăрман тăрăх çавăрса çӳренĕ, вара кайран ĕмĕрне çын пырса кĕмен çĕре илсе пынă. Орау. Кĕпе чӳхеме кайнă çĕртен таçта çухалнă, тет. Пошла полоскать белье и куда-то пропала. N. Киле тавăрăннă чухне вĕсем хирпе тӳрем çĕртен (по ровному месту) иртсе пынă. Альш. † Тапнă çĕртен (где топнете) тар тухтăр, сикнĕ çĕртен сим тухтăр, вылянă çĕртен вăй тухтăр. (Хĕр йĕрри). Ib. Сурăх шăммисене епле те пулсан çын пыман çĕререх (где реже ходит народ) кайса тăкма тăрăш. (Ача ячĕ хуни). БАБ. Хай кунăн çак тукатмăша пытарнă çĕререхрен (близко к могиле) иртсе каймала, тет. Кан. Пур çĕртепе пĕрех шыв тăрать. Почти везде стоит вода. Урож. год. Нумай çĕре çитиччен, кунта лашине кӳртсе (= кӳртрĕмĕр); лаши кунĕ, хăй çӳрен. БАБ. Ку, тесе калат, тет, хăй: çиллентернĕ çĕр пурччĕ, эпĕ ăна хам вилмен пулсан та, туш (тоже) пĕтернĕ пулăттăм. Альш. † Уйрăм-уйрăм çуралса, пĕрле ӳссе, уйăрлмăттăм тенĕ çĕрсем пур. Кĕвĕсем. Хурăн-варта хура та чĕкеçсем пур. Ĕнтĕ çак тăвансемех, ай, килсессĕн, ĕмĕр манмăп тенĕ те çĕрсем пур. Ст. Ганьк. † Калас, калас сăмах пур, кăмăлу юлас çĕрсем пур (боюсь как-бы не обидеть?). Регули 186. Выртнă çĕрте волатăп. Ib. 188. Эп чĕннĕ çĕре килчĕ. Ib. 190. Вăл ĕçленĕ çĕртен килчĕ. Ib. 191. Соха тунă çĕртен (соха туса) килтĕм. Ib. 192. Кăнчала арланă çĕрле выртат. Ib. 195. Вăл пол тытнă çĕртен килчĕ. Ib. 252. Эп эс пĕлмен çĕре кайрăм. Я пошел в незнакомое для тебя место. Ib. 253. Пĕлмен çĕрте илтĕм. Я купил в неизвестном для меня месте. Ib. 294. Вăл пире пол çок çĕре (вырăна) исе кайрĕ. Ib. Ку томтир ĕçленĕ çĕрте лайăх. Ib. 57. Пол тытмалли çĕрте (там, где ловят рыбу) кимĕ тăрать. Ал. цв. 6. Çапла чипер аван пынă çĕртенех, сасартăк вăл хăй умĕнче вут çути йăлтăртатнине курах каять. Ib. Пĕр çулхине чут-чут сысна вилсе каяс çĕртен çĕпре шыв ĕçтертĕмĕр те, чĕрĕлнĕччĕ. ЧС. Анне те хуйхăрнă çĕртен кулса ячĕ. И мама, хотя и была печальна, улыбнулась. N. Кам хăйне, хăй нимĕн те мар çĕртенех (не имея никакого основания), такам вырăнне хурать, вăл хăйне хăй улталать. ЧП. Пĕр юрламан çĕртен юрлатăп-çке. Я не пела, а теперь пою. Регули 274. Парас мар çĕртен патăм. Я не хотел давать, но дал. ЧС. Çав лашана эпĕ пит юрататтăм, мĕшĕн тесен вăл мана пур çĕртен те (во всех отношениях) аванччĕ. Чăв. й. пур. Вăсем çиленнĕ çынна та, хăй умĕнче пит аван, унпала йăпăлтатса калаçаççĕ. Нимĕнпе те çитес çук вăсен кăмăлне, хăй çук çĕрте вара (в его отсутствии) çавăн пек çынна çултен илсе çĕре чикеççĕ (всячески поносят) çĕре. N. Çитнĕ çĕрте пĕр, везде, куда нипопадешь. || В качестве послелогов. Регули 189. Вăл киле килнĕ çĕре апат пĕçерес. К его приходу (домой) надо сварить обед (пищу). Ib. 185. Çăвăрнă çĕрте поплет. Говорит во сне. Ib. 168. Вăл сăмах попленĕ çĕре вăл килчĕ. Ib. 668. Вăл хĕвĕл аннă çĕрелле кайрĕ. Он пошёл по направлению к западу Кан. Вĕсем сăмах панă çĕрте эпĕ те пултăм. Кан. Пилĕк тенки тумланнă çĕре каять (идет на одежду). Тăхăр тенки тăраннă çĕре каять (идет на питание). Якейк. Çăрккаç Мишка эпĕр апат çинă çĕре (когда мы обедали) пыч те, атисам куçĕнчех эп ĕнер олахра ачасампа вылляни (баловала, шалила) çинчен каласа пачĕ. Çантах çĕре анса кайăтăмч, анмала полсан. Юрк. Пĕре çапла, ку чей ĕçме ларсан, кăшт хай хуçи ун патне, чей ĕçме ларнă çĕре, пырса кĕрет. N. Каç пулса килнĕ çĕререх (к вечеру) пăртак чартăмăр (кровь). N. Килне таврăнсан, татах хываççĕ, унтан ĕçсе çиеççĕ. Вĕсем киле таврăннă çĕре (ко времени их возвращения) каç пулат. Вара çавăлтенех тепĕр çĕр пуçланса каят. N. Сӳресе пĕтернĕ çĕре каç пула пуçларĕ. К концу бороньбы стало вечереть. || Употребл. в чувашизмах. О сохр. здор. Вĕсем (пчела) мĕнле ĕçленине курсан, юратас мар çĕртен юратмалла вăсене (невольно полюбишь). Ачач 11. Икĕ çулхи хĕр ачине ыталаса, çывăрас килмен çĕртенех çывăрнă пек выртать. Бур. Пĕр юрламас çĕртен юрларăм çак тăвансем кăмăлĕшĕн. N. Урмак-маки ӳкем тенĕ çĕртен тепĕр йывăçран ярса тытрĕ, теть (чуть не упал, но..). Сунт. Ĕç çук çĕртенех ĕç туса çӳреççĕ. ГТТ. Лешĕ вилес çĕртен вырăс çемйине кĕнĕ. Изамб. Т. Ывăлĕ пилĕк-ултă çавăрăннă çĕре старик акса пĕтерчĕ. Б. Яныши. Унта çитсе, вурăн хатĕрлесе, апат çинĕ çĕре тĕттĕм пулчĕ. N. Çак уйăх пĕтнĕ çĕре (к концу этого месяца), вăл тавăрнмĕ-ши? N. Кĕлĕрен тухнă çĕре (к концу службы) аран-аран пырса çитрĕмĕр. Регули 122. Вăл килес çĕре еп килте полăп. К его приходу я буду дома. Бес. чув. 6. Киле таварăннă çĕре (к его возвращению) унăн ашшĕ вилсе кайнă. || Тема, theme. ГТТ. Çырмаллисем пайтах çĕрсем пур та. || Результат, конец. N. Тата эпир хамăр ĕçе çĕрне çитерейместĕпĕр. Четыре пути. Пуринчен ытла ĕçре вăя шеллес пулмасть, пурне те çĕрне çитерес пулать.