Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

акăш

лебединый, лебяжий
шурă акăш — белый лебедь
акăш кӳлли — лебединое озеро
акăш мамăкĕ — лебяжий пух
акăш утти — перен. лебединая походка

анат

низовой
анат ен — низовье
анат енĕпе — низом
анаталла — книзу, вниз
анат тăрăхра çӳрерĕм — я объездил деревни в низовьях
анатран хăпарать шурă пăрахут — фольк. снизу плывет белый пароход

аçам

азям, чапан (вид одежды)
старик хура аçам тăхăннă — старик одет в черный чапан

базальт

базальт (хура хытă чул)

батон

1.
батон (тăрăхла шурă çăкăр, кулач)

вăлча

икряной
пулă вăлчи — рыбья икра
шапа вăлчи — лягушачья икра
хĕрлĕ вăлча — красная икра
хура вăлча — черная икра
вăлча пĕрчи — икринка
вăлча сап — метать икру, нереститься
вăлча сапнă вырăн — нерестилище
аçа вăлчи, сĕт вăлча — молоки
осетр вăлчи — осетровая икра

вăрман

лесной
лесо-
вĕтĕ вăрман — мелколесье
вĕтлĕх вăрман — мелколесье
лартнă вăрман — лесопосадки
пĕчĕк вăрман — перелесок
сĕм вăрман — глухой, дремучий лес
усрав вăрман — заповедный лес
хунав вăрман — поросль
хура вăрман — лиственный лес, чернолесье
хыр вăрманĕ — сосновый лес
хыр-чăрăш вăрманĕ — 1) бор 2) краснолесье
чăрăш вăрманĕ  — ельник
чăтлăх вăрман — лесные дебри, пуща, чаща
вăрман ăсти — лесовод
вăрман вăрри — 1) порубка леса 2) порубщик
вăрман енчисем — лесовики разг., население лесной местности
вăрман ĕçĕ — 1) лесоводство 2) лесной промысел
вăрман ĕçлекен иднустри — лесоперерабатывающая промышленность
вăрман касакан — лесоруб
вăрман кати — опушка леса
вăрман хĕрри — опушка леса
вăрман кăларни — вывоз, вывозка леса
вăрман питомникĕ — лесопитомник
вăрман пушарĕ — лесной пожар
вăрман тăпри — подзол, подзолистая почва
вăрман уçлăхĕ — лесная поляна
вăрман уçланки — лесная поляна
вăрман хатĕрлĕвĕ — лесозаготовки
вăрман хуçалăхĕ — лесное хозяйство
Вăрман — çур тăлăп. — посл. Лес почти заменяет тулуп.
Вăрман пек пуянни çук, уй пек асли çук. — посл. Нет ничего богаче леса, нет ничего просторнее поля.

вĕрене

кленовый
вĕрене çулçи — кленовый лист
вĕрене пуртă аври — кленовое топорище
мерам, касрăм вĕрене, турам, турам пĕрене, лартрăм, лартрăм шурă пӳрт — фольк. нарубил я кленочков, натесал бревен и построил белую избу

вит

1.
крыть, покрывать
тимĕр витнĕ пӳрт — крытая железом изба
витмелли тимĕр — кровельное железо
эмаль витнĕ савăт-сапа — эмалированная посуда
витнĕ йĕтем — крытый ток
тавралăха шурă юр витсе хучĕ — все вокруг покрылось белым снегом
витсе пĕтер — закончить крыть
витсе тух — закончить крыть
витсе çавăр — покрыть со всех сторон

вулă

1.
ствол
йывăç вулли — ствол дерева
шурă вулăллă хурăн— белоствольная береза

гварди

гвардейский
хĕрлĕ гварди — ист. красная гвардия
шурă гварди — ист. белая гвардия
çамрăк гварди — молодая гвардия
гварди чаçĕ — гвардейская часть

графит

графит (çемçе хура чул)

жасмин

жасмин (ырă шăршăллă шурă чечеклĕ тĕм)

зона

зональный
кану хутлăхĕ — зона отдыха
оккупаци тăрăхĕ — оккупационная зона
хула çумĕнчи тăрăхĕ — пригородная зона
хура тăпраллă мар тăрăхĕ — нечерноземная зона
тăрăх хакĕсем — зональные цены

йăван

5.
катиться
ползти, медленно двигаться
хумсем çыраналла йăванаççĕ — волны накатываются на берег
тӳпере хура пăлĕтсем йăванаççĕ — по небу ползут темные тучи

йăлкăн

блестящий, сверкающий, çияющий
йăлкăн хура куç — черные с блеском глаза

йăмăх

I.

1.
густой, яркий, сочный
густо-, ярко- (об интенсивности цвета)
йăмăх кăвак — синий-синий; ярко-синий
йăмăх хĕрлĕ — густо-красный
йăмăх хура — глянцево-черный

йăм-йăм

блестящий, глянцевитый, лоснящийся
йăм-йăм хура лаша — вороной конь с лоснящейся шерстью

йăрăмлат

наносить полосы
шурă çине хĕрлĕпе йăрăмлат — наносить на белую поверхность красные полосы

йăрăмлă

полосатый, в полоску
йăрăмлă анис — полосатый анис (сорт яблок)
йăрăмлă хура костюм — черный в полоску костюм
йăрăмлă халат — полосатый халат

йăрпăк

2.
тесьма, тесемка, лента, ленточка
шурă йăрпăк — белая тесемка

йĕпкĕн

сочный, густой
густо- (при обозначении цвета)
йĕпкĕн кăвак — густо-синий
йĕпкĕн хĕрлĕ — пунцово-красный
йĕпкĕн хура — совершенно черный, иссиня-черный

йĕрĕн

2.
пренебрегать, гнушаться
йĕрĕнсе калаç — говорить в пренебрежительном тоне
йĕрĕнсе пăх — смотреть с презрением
хура ĕçрен йĕрĕн — гнушаться черной работы

кайăк

4. диал.
чаще в сочет. со словом шурă, шур  
заяц
заячий

кайран-малтан

потом, после, впоследствии
кайран-малтан ун çинчен ним сас-хура та пулмарĕ — впоследствии о нем не было никаких вестей

каолин

каолин (паха йышши шурă тăм)

кара

хура кара — слепота

карав

занавес, занавеска, штора
чӳрече каравĕ — оконная занавеска
карав кар — задернуть занавеску

◊
шурă карав — бельмо

каракуль

каракулевый
хура каракуль — черный каракуль
каракуль сурăх — каракульская овца
каракуль çĕлĕк — каракулевая шапка
каракуль тир — каракулевый мех, каракуль

карас

карасий, карасевый
çутă карас — карась серебряный
карас кӳлли — озеро, в котором водятся караси

◊
хура карас — линь

карнис

карниз
кăмака карнисĕ — карниз печки
пӳрт карнисĕ — карниз избы
карнис кăлар — выложить карниз
хура чĕкеç чĕппи пулăттăм, карнис çине ларса юрлăттăм — фольк. я бы стала маленькой ласточкой и щебетала, усевшись на карниз дома

карта-хура

1.
изгородь, ограда
карта-хура ишĕлсе аннă — ограда развалилась

карта-хура

2.
постройки для скота, скотный двор
карта-хура тулли выльăх-чĕрлĕх — на дворе полно скота

катмарлан

1.
становиться громадным, массивным
хура пĕлĕтсем катмарланчĕç — тучи надвинулись темной массой

кăвакал

утиный
кăвакал ами — утка
ама кăвакал — утка
кăвакал аçи — селезень
аçа кăвакал — селезень
кайăк кăвакал — дикая утка
кукша кăвакал — лысуха (порода уток)
шурă кăвакал — пекинская утка
кăвакал ашĕ — утятина
кăвакал çăмарти — утиное яйцо
кăвакал чĕппи — утенок
пĕр пуслăх кăвакал — утиный выводок
Кăвакал çиме кай та хурна янтăла, теççĕ. — посл. Идешь есть утку, готовь гуся. (соотв. Долг платежом красен).
Аптранă кăвакал кутăн чăмнă, тет. — посл. Растерявшаяся утка задом ныряет.

кăлкан

ковыльный
кăлкан пек шурă — белый как ковыль

кăмпа

грибной
ăвăс кăмпи — подосиновик
ăвă кăмпи — древесный гриб, трутовик
йывăç кăмпи — древесный гриб, трутовик
кăтра кăмпа, ака кăмпи — сморчок
масла кăмпа — масленок
сар кăмпа — лисичка
сăвăр кăмпи — дождевик
сыр кăмпи — дождевик
çерем кăмпи — опенок луговой
карта кăмпи — опенок луговой
çерем кăмпи — шампиньон
тислĕк кăмпи — навозник, поганка
тунката кăмпи — опенок
хурăн кăмпи — подберезовик
хыр кăмпи — волнушка
шăна кăмпи — мухомор
шурă кăмпа — боровик, белый гриб
яка кăмпа — сыроежка
майра кăмпи — сыроежка
кăмпа аври — ножка гриба
кăмпа туни — ножка гриба
кăмпа шлепки — шляпка гриба
кăмпа тымарĕ — мицелий, грибница
кăмпа яшки — грибной суп
кăмпа çумăрĕ çăвать — идет грибной дождь

кăрăç

груздь
тип кăрăç — подгруздок белый
хыт кăраç — подгруздок белый
хура кăрăç — груздь черный, чернушка
хурăн кăрăçĕ — волнушка розовая
хыр кăрăçĕ, хĕрлĕ кăрăç — рыжик сосновый
шурă кăрăç — груздь настоящий
кăрăç йӳçĕт — солйть грузди

кĕпе-йĕм

собир.
белье
кĕпе-йĕм типĕтмелли кантра — бельевая веревка
пĕрре улăштармалăх кĕпе-йĕм — (одна) смена белья
хура кĕпе-йĕм — грязное белье
кĕпе-йĕме тăхăнса хурат — заносить белье

кĕр

осенью
хура кĕр — поздняя осень
кĕр кунĕсем — осенние дни
кĕр мăнтăрĕ — осеннее изобилие
кĕр çанталăкĕ — осенняя погода
кăçал кĕр ир килчĕ — в этом году осень наступила рано
кикак, кикак хур кайăк, çур килет те кĕр каять — фольк. звонкоголосые дикие гуси весною прилетают, а осенью улетают

кĕркуннеччен

до осени
хура кĕркуннечченех — до глубокой осени

кикен

чемеричный
хура кикен — черная чемерица
кикен курăкĕ — белая чемерица
кикен тымарĕ — чемеричный корень

кирпĕч

кирпичный
вĕрине тӳсĕмлĕ кирпĕч — жароупорный кирпич
силикат кирпĕч — силикатный кирпич
шурă кирпĕч — силикатный кирпич
çур кирпĕч — кирпич-половняк
хăвăл кирпĕч  —пустотелый кирпич
чĕрĕ кирпĕч — необожженный кирпич, кирпич-сырец
кирпĕч савăчĕ — кирпичный завод
кирпĕч производстви — кирпичное производство
кирпĕч сарайĕ — сарай для сушки кирпича
кирпĕч урай — кирпичный пол
кирпĕч тĕслĕ — кирпичного цвета
кирпĕч калăпла — формовать кирпич
кирпĕч купала — вести кладку
кирпĕч хĕртни — обжиг кирпича
кирпĕче ытлашши хĕртсе яр — пережечь кирпич

кишмиш

кишмиш (вăрасăр иçĕм çырли)
шурă кишмиш — белый кишмиш

клевер

клеверный
нумай çул ӳсекен клевер — многолетний клевер
улăх клеверĕ — луговой клевер, трилистник
шурă клевер — луговой клевер, трилистник
клевер ути — клеверное сено
клевер уйĕ — клеверище

кобра

кобра (наркăмăшлă çĕлен)
хура кобра — черная кобра

кофе

кофейный
ăшаланă кофе — жареный кофе
хура кофе — черный кофе
ирĕлекен кофе — растворимый кофе
кофе арманĕ — кофейная мельница
кофе савăчĕ — кофейница, коробка для кофе
кофе тĕслĕ — кофейный, кофейного цвета
кофе авăрт — молоть кофе

креп

креповый
хура креп — черный креп
креп кĕпе — креповое платье

кули

II.
кули (Азири хăшпĕр патшалăхенче — хура ĕçри рабочи)

купăста

капустный
брюссель купăсти — брюссельская капуста
ир пулакаи купăста — ранняя капуста
йӳçĕтнĕ купăста — квашеная, кислая капуста
пуçлă купăста — кочанная, вилковая капуста
чечеклĕ купăста — цветная капуста
шурă купăста — белокочанная капуста
купăста йăранĕ — капустная грядка
купăста калчи — капустная рассада
купăста пуçĕ — кочан капусты
купăста шурин — капустный рассол
купăста йӳçнĕ — капуста заквасилась
купăста ту — шинковать капусту

◊
качакана купăста картине яр — пустить козла в огород

курак

грачиный
хура курак — грач
курак йăви — грачиное гнездо
Ир тăракан курак тулă пĕрчи тупнă. — посл. Рано поднявшийся грач нашел пшеничное зерно. (соотв. Ранняя птица нос очищает, а поздняя глаза продирает).

куçлăх

1.
очки
ванчăк куçлăх — разбитые очки
хура куçлăх — темные очки
хӳтĕлекен куçлăх — защитные очки
куçлăх кĕленчи — стекла для очков
куçлăх харши — оправа для очков
куçлăх витĕр пăх — смотреть сквозь очки
куçлăх тарлать—  очки запотевают
куçлăха ватса пăрахнă — очки разбиты
куçлăхпа çӳре — ходить в очках

кутăн

упрямо, капризно, строптиво
вăл йĕркесĕр кутăн — он донельзя упрям

кутăна пер —
1) упрямиться
кутăна персе ан лар! — не упрямься!
2) симулировать, притворяться
прикидываться (напр. больным) разг.

Кутăн йысна шурă кĕпе тăхăннă, янаххи айĕ маччана тивет. (Кăмака).
— загадка Упрямый зятек надел белую рубашку с воротником до потолка. (Печка).

красная

сморбдина
хура красная черная сморбдина
красная сапаки кисть смородины
красная шывĕ смородиновый сок

лейкоцит

физиол.
лейкоцит (юнри шурă тĕве)

лили

бот.
лилия
шурă лили — белая лилия
шыв лилийĕ — водяная лилия

лимузин

лимузин (шалтан пӳлнĕ çăмăл автомобиль)
хура лимузин — черный лимузин

маги

магия (асам, тухату)
хура маги — черная магия

мăйлă

1.
с какой-л. шеей,
имеющий какую-л. шею
тăрна мăйлă çын — человек с длинной шеей (букв. с шеей как у журавля)
шурă мăйлă юс — белошеий горностай

мăнтăр

3.
пышный
мăнтăр шурă пĕлĕтсем — белые кучевые облака

мăян

лебеда
йăлтăркка мăян — лебеда лоснящаяся
хĕрлĕ мăян — щирица
хура мăян — петуший гребень
мăян вăрри — семена лебеды
мăян çăкăрĕ — хлеб, испеченный с добавлением лебеды
анкартине мăян пусса илнĕ — гумно заросло лебедой

металл

металлический
йывăр металл — тяжелый металл
паха металл — благородный металл
сайра тĕл пулакан металсем — редкие металлы
тĕслĕ металсем — цветные металлы
хура металл — черный металл
металл конструкци — металлическая конструкция
металл савăт-сапа — металлическая посуда
металл тутăхни — коррозия металлов
металл касакан станок — металлорежущий станок
металпа ĕçлекен токарь — токарь по металлу

металлурги

металлургический
тĕслĕ металлурги — цветная металлургия
хура металлурги — черная металлургия
металлурги комбиначĕ — металлургический комбинат

мрамор

мраморный
шурă мрамор — белый мрамор
мрамор колонна — мраморная колонна
мрамор тĕслĕ ту — отделать под мрамор

мулат

мулат (шурă ӳтлĕ тата хура ӳтлĕ арпа арăмран çуралнă çын)

мунча

банный
хура мунча — курная баня, баня по-черному
шурă мунча — баня по-белому
мунча кунĕ — банный день
мунча лапки — полок
мунча умĕ — предбанник
мунча чулĕ — камни на каменке в бане
мунча кĕр — мыться в бане
мунча пулнă — баня протопилась
мунча хут — топить баню
мунчи тутлă пултăр! — желаю легкого пара!
мунчи тутлă пулчĕ-и? — с легким паром!
◊
тип мунча кĕрт — задать баню, побить

мускат

3.
мускат (эрех)
шупка хĕрлĕ мускат — розовый мускат
шурă мускат — белый мускат

налив

шурă налив — белый налив (панулми сорчĕ)

нефрит

I.
нефрит (симĕс-шурă хитрĕ минерал)

нефрит

нефритовый
шурă нефрит — белый нефрит
нефрит ваза — нефритовая ваза

нехек

напрасный, необоснованный, клеветнический
нехек сас-хура — клеветнические слухи
ăна нехек тиврĕ — на него возвели поклеп, его оклеветали

никель

никель (шурă металл)

пайтахчен

долго, долгое, продолжительное время
пайтахчен калаçса лартăмăр — мы долго беседовали
ун çинчен пайтахчен нимле сас-хура та пулман — долгое время о нем ничего не было слышно

пантера

зоол.
пантера
хура пантера — черная пантера
пантера тирĕ — шкура пантеры

пар

II.
пара
пар лаша — пара лошадей
хура пĕкĕ кăмăлне пĕр пар шăнкрав çакрăмăр — фольк. мы подвесили к черной дуге пару колокольцев
кӳлсен кӳл лашуна паррипе, пар лашана пушă кирлĕ мар — фольк. коли запрягать, то лучше парой, паре коней не нужно кнута
хам парпа килтĕм — шутл. прибыл на своих (на) двоих

пат-пат

1.
пятнистый, крапчатый, с пятнами, с крапинами, с крапинками
шурă, пат-пат хура йытă — белая собака с черными крапинами

паттăррăн

героически, доблестно, храбро, отважно, мужественно
хăвăн çĕршывшăн паттăррăн çапăç — героически сражаться за родину
вăл хăйне паттăррăн тыткалать — он ведет себя мужественно
хĕн-хура паттăррăн тӳс — мужественно переносить невзгоды

пăнчă

1.
пятно, крапина, крапинка
йытă çурăмĕ çинче хура пăнчă пур — на спине у собаки есть черное пятно

пăрăç

перечный, перцевый
пылак пăрăç — сладкий пĕрец
хĕрлĕ пăрăç — красный перец (молотый и стручковый)
хура пăрăç — черный перец
хутаçлă пăрăç — стручковый перец
пăрăç савăчĕ — перечница
пăрăç хутаççи — стручок перца
яшка çине пăрăç яр — поперчить суп

пăру

телячий
пушмак пăру — телка по второму году
чĕчĕ пăрăвĕ — теленок-сосун, теленок по первому году
пăру ашĕ — телятина
пăру вити — телятник (помещение)
пăру пăхакан — телятница
ĕне виçĕ пăру амăшĕ пулнă — корова телилась трижды
Шурă картара хĕрлĕ пăру. (Чĕлхе). — загадка За белой оградой красный теленок. (Язык).

пăт

2.
с пятнышком, точкой
пăт шурă путек — ягненок с белым пятнышком
питçăмарти пăт путнă — на щеке образовалась ямочка

пăч

I.
пятно, крапина, крапинка
пăч шурă кайăк — птица с белым пятном
пăч-пăч — в крапинку, пятнистый
ача пичĕ пăч-пăч хĕрелнĕ — лицо ребенка покрылось сыпью

пĕкече

1.
дужка
алка пĕкечи — дужка сережки
атма пĕкечи — поперечная дужка наметки
сăпка пĕкечи — дужка люльки (подвесной)
Хура такан пĕр пĕкече. (Хуран). — загадка У черного барана одна дужка. (Котел).

пĕркенчĕк

3. поэт.
покров, наряд
уйсен симĕс пĕркенчĕкĕ — зеленый наряд полей
çĕр çине хура пĕркенчĕк анчĕ — на землю опустился ночной покров

пилеш

рябиновый
хĕрлĕ пилеш — красная рябина
хура пилеш — черноплодная рябина
пилеш йывăçĕ — рябина (дерево)
пилеш çырли — рябина (ягода)
пилеш сăпаки — кисть рябины
пилеш эрехĕ — рябиновая наливка
пилеш патне çул турăм, йывăçĕшĕн мар, пилешĕшĕн — фольк. проторила я тропку к рябине, не ради дерева, а ради ягод

писев

1.
краска, помада, румяна
хĕрлĕ писев — румяна
шурă писев — белила
писев туталлă хĕр — девушка с накрашенными губами
пите писев (писевпе) сĕр — мазать лицо румянами

плис

плисовый
хура плис — черный плис
плис шăлавар — плисовые штаны

позитив

фото
позитив (тĕттĕм вырăнсене хура, çутă вырăнсене шурă кăтартакан ӳкерчĕк)

портфель

портфельный
сăран портфель — кожаный портфель
хура портфель — черный портфель
портфель çăри — портфельный замок

провокациллĕ

провокационный
провокациллĕ ĕç — провокационный акт
провокациллĕ сас-хура — провокационные слухи

пудель

пудель (йытă ăрачĕ)
шурă пудель — белый пудель

пусă

полевой
кĕрхи тырă пусси — озимый клин
çуртри пуси — яровое поле
ыраш пусси — ржаное поле
хура пусă, çĕртме пусси — земля под паром, паровое поле
пусă çаврăнăшĕ — севооборот

пушкар

шпулечный
пуша пушкарсем — пустые шпульки
шурă пушкар — шпулька с белой ниткой
пушкар çиппи — шпулечные нитки

пӳрт

изба, дом
пĕчĕк пӳрт — избушка
ултă кĕтеслĕ пӳрт — пятистенный дом
сивĕ пӳрт — нетопленная, холодная изба
çĕнĕ пӳрт — новый дом
хура пӳрт — курная изба, изба по-черному
шурă пӳрт — изба по-белому
пӳрт ăшчикки — внутреннее убранство дома
пӳрт вырăнĕ —
1) участок для дома
2) избище, место, где была изба
пӳрт кашти — матица
пӳрт маччи — потолок избы, подволока
пӳрт никĕсĕ — фундамент избы
пӳрт пури — сруб для избы
пӳрт пуçĕ — фронтон
пӳрт таврашĕнче тыткаламалли япаласем — предметы домашнего обихода
пӳрт тăрри — крыша избы
пӳрт тӳпи — 1) крыша избы 2) потолок избы, подволока
пӳрте кĕр — войти в дом
пӳртре лар — сидеть дома, домоседничать
пӳрт ларт — ставить дом
пӳрт хăпарт — ставить сруб избы на мох
унăн пӳртчĕ çĕнĕ-ха — у него дом еще новый
пӳрт тулли халăх — народу полон дом
вĕсем ашшĕн пӳртĕнче пурăнаççĕ — они живут в отцовском доме
Пӳрт çумĕнче пĕрмен кукăль выртать. (Хăлха). — загадка Возле избы лежит незащипанный пирог. (Ухо).

пӳс

миткалевый
шурă пӳс — белый миткаль
пӳс кĕпе — миткалевая рубашка
пӳс чаршав — миткалевый занавес

саван

саван (вилнĕ çынна пытармалли шурă тум)

сапарпи

диал.
полынь
хура сапарпи — чернобыльник

сар

7.
распространять, доводить до масс
хаçат-журнал сарни — распространение периодической печати
пĕлӳ саракан общество — общество по распространению знаний
сас-хура сарса çӳре — распускать слухи

сарă

желтый
сарă кăранташ — желтый карандаш
сарă кĕрĕк — шуба желтой дубки
сарă пурçăн кĕпе — платье из желтого шелка
сарăрах шурă — желтоватый, изжелта-белый
сарă хăмла çырли — желтый сорт малины
сĕтел çинчи сарă сăри тинĕс енчи эрех пек — фольк. янтарное пиво на столе — что заморское вино

сарăл

7.
распространяться, разноситься
сас-хура сарăлчĕ — распространились слухи
чечексенчен ырă шăршă сарăлать — от цветов идет аромат

сас-хура

собир.
1.
звуки, голоса
пĕр сас-хура та çук — не слышно ни звука
пӳртре сас-хура шăпланчĕ — в доме стихли голоса

сас-хура

2.
слух и слухи, молва, толки
тĕрлĕ сас-хура çӳрет — ходят разные слухи
вăл сас-хура пирĕн пата та çитрĕ — эти толки дошли и до нас
унран ним сас-хура çук — от него нет ни слуху ни духу

сас-хура

3.
скандал, перебранка, шум
сас-хура кăлар — поднять шум
вĕсен килте ялан сас-хура — у них дома вечно скандалы

сас-хыпар

то же, что сас-хура 2.

сăмса

2.
клюв
кăвакал сăмси — клюв утки
Ир тăракан кайăкăн сăмси шурă. — посл. Ранняя птичка нос очищает, а поздняя — глаза продирает (букв. У рано проснувшейся птицы клюв чистый).

сăн

4.
цвет
оттенок
симĕс сăнлă пусма — материя с зеленоватым оттенком
хура сăнлă— темного цвета, темноватый
питне хĕрлĕ сăн кĕчĕ —у нее на щеках появился румянец
кĕпен сăнĕ кайнă — рубашка потеряла цвет, полиняла

сăран

кожаный
кожевенный
çын хайланă сăран — искусственная кожа
сысна сăранĕ — свиная кожа
çемçе сăран — замша, юфть
хура сăран перчетке — перчатки из черной кожи
сăран алса — кожаные рукавицы
сăран атă-пушмак — кожаная обувь
сăран завочĕ — кожевенный завод
сăран пальто — кожаное пальто
сăран ту — выделывать кожу
сăран тăвакан —  кожевник

сăрă

III.

серый
çутă сăрă — светлосерый
хура сăрă — темно-серый
сăрă костюм — серый костюм
сăрă лаша — лошадь серой мăсти
Хĕлле шурă, çулла сăрă. (Мулкач). — загадка Зимой белый, а летом серый. (Заяц).

сăсар

куний
сăсар йăви — гайно, гнездо куницы
сăсар çĕлĕк — кунья шапка
хура вăрман хыçне юр çунă, унта хĕрлĕ сăсар йĕр хывнă — фольк. за темным бором намело снегу, там рыжая куница проложила след

сĕлхе

хура сĕлхе — дрозд-рябинник
сарă сĕлхе — диал. иволга

сик

1.
прыгать, скакать
çӳллĕшне сик — прыгать в высоту
тăршшĕне сик — прыгать в длину
шалчапа сикни — прыжок с шестом
хăрах уран сик — прыгать на одной ножке
сиксе ан — спрыгнуть
сиксе ил — подпрыгнуть, подскочить
сиксе каç —перепрыгнуть
сиксе хăпар — вскочить, вспрыгнуть (на что-л. высокое)
Хура хирте шурă мулкач сикет. (Хăмапа пурă). — загадка В черном поле скачет заяц-беляк. (Доска и мел).
Туй тесен, тукмак та сикне. — погов. Услышав о свадьбе, и чурбан подскочил с места.

символла

II.
символизировать
шурă кăвакарчăн мире символлать — белый голубь символизирует мир

симĕс

1.
зеленый
ешĕл симĕс — ярко-зеленый
тĕттĕм симĕс — темно-зеленый
хура симĕс — темно-зеленый
симĕс брезент — зеленый брезент
симĕс курăк — зеленая трава
симĕс тĕс — зеленый цвет
ĕмĕр симĕс йывăçсем — вечнозеленые деревья
вăрман симĕспе пĕркеннĕ — лес зазеленел, покрылся зеленью
сĕтеле симĕс пустав витнĕ — стол покрыт зеленым сукном

сирень

сиреневый
сирень çыххи — букет сирени
сирень тĕме — куст сирени
шурă сирень — белая сирень
сирень тĕслĕ пурçăн — шелк сиреневого цвета

сирĕл

4. перен.
рассеиваться, устраняться
шухăш сирĕлмерĕ — думы не покидают меня
сас-хура сирĕлчĕ — слухи рассеялись
ачан ыйхи сирĕлсе çитмен-ха — ребенок еще не отошел ото сна
Хĕр тунсăхĕ хĕвел тухсанах сирĕлет. — посл. Девичья грусть исчезает с восходом солнца.

скиф

I. ист.

скиф (пирĕн эрăччен темиçе ĕмĕр малтан Хура тинĕсрен çурçĕререх пурăннă йăх çынни)

слива

сливовый
хура слива — чернослив
слива йывăççи — слива, сливовое дерево
слива эрехĕ — сливянка

сукна

суконный
хура сукна — черное сукно
сукна карттус — суконный картуз

сурпан

I.
сурбан — женская головная повязка в форме узкого полотенца с вышитыми концами
сурпан анĕ — узкий холст (в ширину сурбана)
сурпан пире — холст на сурбан
сурпан пуçă — вышитый конец сурбана
сурпан вĕçĕ — вышитый конец сурбана
сурпан хĕрри — цветная кайма по краю сурбана
Уйра шурă сурпан выртать. (Сурбан).
— загадка В поле лежит болый сурбан. (Тропка).

сысна

свиной
ăратлă сысна — породистая свинья
кастарнă сысна — холощеный боров
хир сысни — кабан, дикая свинья
сысна ами свиноматка
сысна аçи — хряк, боров
сысна çури — поросенок
сысна ашĕ — свинина
сысна вити — свинарник
сысна пăхакан свинарь
сысна сали — свиное сало
сысна çăвĕ — 1) свиной жир (топленый) 2) свиное сало
сысна ферми — свиноферма
сысна самăртакан комплекс — свинооткормочный комплекс
сысна вĕт — палить тушу свиньи
Хура сысна тӳрчĕ шăтăк. (Лаç). — загадка У черной свиньи спина дырявая. (Летняя кухня).

така

бараний
барашковый
така ашĕ — баранье мясо, баранина
така какайĕ — баранье мясо, баранина
така мăйраки — бараний рог
така тирĕ — баранья шкура, овчина
така шӳрпи — похлебка со свежим бараньим ливером
Хура така шыва анать. (Кăкшăм). — загадка Черный баран спускается на водопой. (Кувшин).

тапăн

1.
нападать, совершать нападение, налет
Хурах яланах хура çĕрле тапăнать. — погов. Разбойник всегда нападает темной ночью.

тапта

4.
наследить, натоптать
урайне хура урапа тапта — наследить на полу грязными ногами

таракан

тараканий
хĕрлĕ таракан — рыжий таракан, прусак
хура таракан — черный таракан

тăк

I.

1.
лить, выливать, разливать, проливать
кăшт тăк — отлить (немного)
шыв тăк — лить воду
хура шыва тăк — вылить помои
юн тăк — перен. проливать кровь

тăла

суконный
кăвак тăла — серое сукно
хура тăла — черное сукно
тăла йĕм — суконные штаны
тăла сăхман — суконный кафтан
тăла пус — валять сукно
тăла терт — ткать сукно

тăпра

земляной, почвенный, грунтовой
йӳçек тăпра — кислая почва
йӳçĕ тăпра — кислая почва
кăпăшка тăпра — рыхлая почва, мягкий грунт
кĕллĕ тăпра, кĕл тăпри — подзол
кĕлленчĕк тăпрасем — подзолистые почвы
нӳрлĕ тăпра — влажная почва
пулăхлă тăпра — плодородная почва
çĕрĕк тăпри — перегной, гумус
тăмлă тăпра — глинистая почва, суглинок
хăйăрлă тăпра — песчаная почва, супесь
хура тăпра — чернозем
тăпра айĕнчи си — подпочвенный слой, подпочва
тăпра картти — с.-х. почвенная карта
тăпра тытăмĕ — структура почвы
тăпрари нӳрĕке тытса хăвар — задержать почвенную влагу
Типĕ тăпра урана çыпăçмасть. — посл. Сухая земля к ногам не пристает (т. е. к честному человеку клевета не пристанет).
Хуньăшĕпе кĕрӳшĕ— пĕр тăпра. — погов. Тесть с зятем заодно (букв. тесть и зять — одна почва).
Хут арчара хура тăпра. (Чей). — загадка В бумажном сундучке хранится чернозем. (Чай).

тăрăх

3.
территория, зона
округа
Атăл тăрăхе — 1) Поволжье 2) бассейн Волги
калаçу тăрăхĕ — лингв. территория говора
хура тăпраллă мар тăрăх — нечерноземная зона
пирĕн тăрăхра вăрман нумай — в нашей округе много лесов

тăхлан

оловянный
çутă тăхлан — олово
шурă тăхлан — олово
хура тăхлан — свинец
тăхлан руди —оловянная руда
тăхлан вит —лудить, покрывать оловом, полудой
тăхланпа шăратса çыпăçтар — запаять оловом

тăш

диал.
тучность, жирность
хура тăпра тăшĕ — жирность чернозема

тĕксĕм

тускло, темно, неярко, без блеска, без яркости
тĕксĕм кĕпе — темное платье
тĕксĕм куç — тусклые глаза
тĕксĕм кăвак — темно-синий
тĕксĕм хĕрлĕ — темно-красный, бордовый
тĕксĕм хура — 1) темно-серый 2) матово-черный
тĕксĕм шурă — светлосерый, дымчато-белый
уйăх тĕксĕм пăхать — луна светит слабо, неярко

тĕс

1.
цвет
кăвак тĕс — синий цвет; синева, синь
симĕс тĕс — зеленый цвет; зелень
хĕрлĕ тĕс — красный цвет; румянец
шурă тĕс — белый цвет; белизна
тĕс кай — линять
тĕс кайна гимнастерка — вылинявшая гимнастерка
тĕс çухат — выцветать
тутăра хĕвелпе шупка тĕс сапна — платок поблек от солнца

тикĕт

дегтярный
таса тикĕт — очищенный деготь
тикĕт савăчĕ — дегтярный завод
тикĕт юхтар — гнать деготь
тикĕт юхтаракан — дегтярник
çӳçĕ тикĕт пек хура — волосы у него как смоль (букв. как деготь)

тилĕ

лисий
ватă тилĕ — прям. и перен. старая лиса
хура тилĕ — чернобурая лиса
тилĕ йĕрĕ — лисий след
тилĕ шăтăкĕ — лисья нора
Йытăран тилĕ тăвас çук, шуйттан ырă пулас çук. — посл. Из лисы собаки не сделать, черту добрым не быть.
Хĕрлĕ тилĕ йăваланнă вырăнта çичĕ çулсăр курăк шăтмĕ. (Кăвайт вырăнĕ). — загадка Там, где повалялась рыжая лиса, семь лет трава не взойдет. (Кострище).

тирек

тополевый, тополиный
хура тирек — тополь черный, осокорь
тирек кăчки — тополевая почка
пирамидăлла тирек — пирамидальный тополь
тирек мамăкĕ — тополиный пух

титан

3. хим.
титан (шурă хытă металл)

тум

3. перен.
убор, убранство
покров
вăрманăн симĕс тумĕ — зеленый убор леса
çĕре шурă тум витнĕ — землю окутал белый покров (снега)

тумтирлĕ

2.
одетый во что-л.
шурă тумтирлĕ тухтăр — доктор в белом одеянии
юсав тумтирлĕ хĕр — нарядно одетая девушка

тутан

3. перен.
испытать (на себе), пережить
хура-шур тутанса кур — испытать невзгоды

тушь

тушь
хура тушь — черная тушь
тушьпе ӳкер — рисовать тушью

тырă

хлебный, зерновой
кĕрхи тырă — озимые (хлеба)
пучахлă тырăсем — колосовые культуры
тырă кĕлечĕсем — хлебные амбары, зернохранилища
тырă пусси — хлебное поле, хлеба
тырă тухăçлăхĕ — урожай хлеба
тырă авăрт — молоть хлеб
авăртман тырă — немолотое зерно
тырă выр — жать, убирать хлеб
тырă вырма тух — начать жатву, начать уборку хлеба
Ани шурă, тырăри хура. (Çыру). — загадка Поле белое, хлеба черные. (Письмо).

фасоль

фасолевый
шурă фасоль — белая фасоль
фасоль хутаççи — стручок фасоли
фасоль яшки — фасолевый суп

ферзь

ферзевый
шурă ферзь — белый ферзь
ферзь айăкĕ — ферзевый фланг
ферзьпе çӳрени — ход ферзем

флот

флотский
суту-илӳ флочĕ — торговый флот
тинĕс-çар флочĕ — военно-морской флот
Хура тинĕс флочĕ — черноморский флот
юханшыв флочĕ — речной флот
флот форми (тумĕ) — флотская форма
◊ сывлăш флочĕ — воздушный флот

фосфор

фосфорный
хĕрлĕ фосфор — красный фосфор
шурă фосфор — белый фосфор
фосфор кислоти — фосфорная кислота
шăмăра фосфор нумай — в костях содержится много фосфора

фотографи

2.
фотография (ӳкерчĕк)
тĕслĕ фотографи — цветная фотография
хура-шурă фотографи — черно-белая фотография

фрак

фрачный
хура фрак — черный фрак
фрак тӳми — фрачная пуговица

хăва

ивовый
вăрăм туратлă хăва — плакучая ива
сарă хăва — 1) ива прутовидная 2) ива пурпурная
тĕклĕ хăва — ива лохматая
тĕмлĕ хăва — тальник, тал
хĕрлĕ хăва — краснотал, верба красная
шурă хăва — белый тал
хăва кати — заросли ив, ракитник
хăва тĕми — ивовый куст
Хăвана çамрăк чух аваççĕ. — погов. Ивовые прутья гнут, пока они молоды. (соотв. Куй железо, пока горячо).

хăлăп

2.
дужка
витре хăлăпĕ — ведерная дужка
Хуран хăлăпĕ хура пулать. — посл. Дужке котла положено быть черной.

хăма

2.
доска, витрина
кăтарту хăми — доска показателей
пĕлтерӳ хăми — доска объявлений
хисеп хăми — доска почета
хура хăма — уст. черная доска

хăмла

◊
хăмла кайăкĕ — малиновка (птица)
хăмла çырли — малина
хура хăмла çырли — ежевика

хăрт

III. глаг.

1.
засушивать, высушивать, губить
вăрман хăрт — готовить подсеку
хăртакан хура çил — суховей

хирĕç-хура

возражения
пирĕн хирĕç-хура çук — у нас нет никаких возражений

хитре

мелодично, благозвучно
хитре сасă — мелодичный голос
Хура йăмăкăн юрри хитре. (Шăнкăрч). — загадка У смуглой сестрички, чудная песня. (Скворец).

хризантема

(хризантем)

хризантема (капăр чечек)
[грек. chrysantemon <— chrysos — ылтăн, тата anthemion — чечек]
шурă хризантем çыххи — букет белых хризантем

хупла

II.

1.
накрывать, покрывать, прикрывать чем-л.
каткана хăмапа хупла — накрыть кадку доской
Шурă пĕркенчĕк пĕтĕм çĕре хупласа илнĕ. (Юр). — загадка Белая скатерть всю землю одела. (Снег).

хуп-хура

совершенно черный, черный-пречерный
хуп-хура çӳç — иссиня-черные волосы

хур

2.
несчастье, горе, беда
бедствие
хур кур — попасть в беду
хура юл — 1) быть опозоренным 2) оказаться в беде

хура

черный
хура кĕпе — черное платье
хура куç — черные глаза
хура куçлă ача — черноглазый мальчик
хура пăрăç — черный перец
хура пусă — пар, паровое (букв. черное) поле
хура сăрă — черная краска
хура çĕртме — с.-х. черный пар
хура тăпра — чернозем
хура тăпраллă тăрăх — черноземная полоса, черноземье
хура тăпраллă мар тăрăх — нечерноземная полоса, нечерноземье
хура тир кĕрĕк — шуба черной дубки
хура ӳтлисем — чернокожие
хурисемпе выля — играть черными (в шахматах, в шашках)
шурă çине хурапа çырнă — черным по белому написано
хурапа пĕвет — окрасить в черный цвет (материю, пряжу)
хура хур — пришить черную кайму, обшить черным
хура тыт — пришить черную кайму, обшить черным
хура тар кăларса ĕçле — работать в поте лица (букв. до черного пота)

хура

2.
темный
темно-
хура вăрман — 1) темный лес 2) чернолесье, лиственный лес
хура-кăвак — темно-синий
хура-хĕрлĕ — тĕмно-красный, коричневый
хура çĕр — темная ночь

хура

3.
вороной (о масти лошади)
хура ут — вороной конь
хура турă — темно-гнедой, карий
хура турă ăиăр — темно-гнедой жеребец

хура

4.
смуглый
хура сăнлă — смуглолицый
хура хĕр ача — смуглая девочка

хура

грязный
хура кĕпе-йĕм — грязное белье
ачан пичĕ хура — лицо у ребенка грязное
çусан та хури кайман — грязь не отстиралась
чĕрне хури — грязь под ногтями
чĕрне хури чухлĕ те — ни капельки, нисколько
Ÿксе пĕве кайаймарăм, питĕмрен хура каймарĕ. (Çатма). — загадка Лежа я не выросла, и с лица грязь не сходит. (Сковорода).

хура

6.
курной, черный, топящийся по-черному
хура мунча — курная баня
хура пӳрт — курная изба

хура

7. перен.
горестный, горький
хура куççуль — горькие слезы
Хура хурлăха хура куççульпе çуса яраймăн. — посл. Черную печаль горькими слезами не смоешь.

хура

8. перен.
черный, преступный, злостный
реакции хура вăйĕсем — черные силы реакции
хура кавар — преступный сговор

хура

9. перен.
черный, мрачный
хура шухăшсем — мрачные мысли

хурав

4.
то же, что хура II.

хурăн

березовый
ама хурăн — береза с сережками
хурăн вăрманĕ — березняк
хурăн качки — сережки березы
хурăн хуппи — береста
хурăн шывĕ — березовый сок
хурăн сĕткенĕ — березовый сок
Хурăн хулли хумханать, хура хурт пуçтарăнать. (Шăпăрпа шăлни). — загадка Березовые ветки колышутся, черные жучки собираются. (Подметание метлой).

хыт-хура

1.
бурьян
пăрахнă пахчана хыт-хура пусса илнĕ — заброшенный огород зарос бурьяном

чат

разг.

1.
совершенно, совсем
чат хура — совершенно черный
калаçăва чат урăх еннелле пăрчĕ — он повел разговор совершенно в другую сторону

чăлт

совершенно, совсем
чăлт шурă совершенно — белый, белый-пребелый
çумăр чăлт та пулмарĕ — дождя совсем не было

чăт

4.
терпеть, переносить, претерпевать
кӳрентернине чăт — проглотить обиду
чăтса кур — испытать
вăл сахал мар хура-шур чăтса курнă — он испытал много горя, он хватил лиха
чăтса ирттер —
1) выдержать, преодолеть (напр. боль)
2) перенести, перетерпеть (напр. страдания)
хуйхăпа савăнăçа пĕрле чăтса ирттер — делить горе и радость

чул

каменный
акшар чулĕ — известняк
вак чул — щебень
яка чул — галька, булыжник
лаптак чул — плитняк
çĕпре чулĕ — галька, камень-голыш
нăх чулĕ — алька, камень-голыш
хăйăр чулĕ — песчаник
хăйра чулĕ — точильный брусок
шурă чул — бутовый камень
чул арманĕ — камнедробилка
чул карлăк — парапет
чул катăкĕ — обломок камня
чул сăмсахĕ — скала
чул çурт — каменный дом, каменное строение
чул тăвар — каменная соль
чул ту — каменная гора, утес
чул сăрт — каменная гора, утес
чул сăр — мостить
никĕсе чул яр — забутить фундамент, заложить каменный фундамент
Каçхи çул — кăкăр çинчи чул. — посл. Ночной путь — словно камень на груди.

чуп

7.
плыть (об облаках и т. п.)
тӳпере хура пĕлĕтсем чупаççĕ — по небу плывут темные тучи

шалаш

I.
внутренность, нутро, внутренняя часть
внутренняя сторона
Тулашĕ хĕрлĕ, шалашĕ шурă. (Хăмла çырли). — загадка Наружная часть — красная, а внутренняя — белая.  (Малина).

шап-шурă

белым-бело
шап-шурă тутăр — беленький платочек

шатра

оспенный
хура шатра — черная оспа
шатра вакцини — противооспенная вакцина
шатра вакцинĕ — противооспенная вакцина
шатра кас — прививать оспу

шашка

4.
шашка (вылямалли çаврашка)
хура шашка — черная шашка
шашка дамкăна тухрĕ — шашка вышла в дамки

шăна

мушиный
вĕтĕ шăна — мелкая муха, мушка
симĕс шăна — мясная муха
хура шăна — муха комнатная
шăна карри — паутина
шăна кăмпи — мухомор
шăна çуначĕ — мушиные крылья
шăна хурчĕ — опарыш, личинка мухи
шăна вĕçсен те илтĕнмелле — слышно, как муха пролетит (очень тихо)

шур

II.
см. шурă

шурă

белый, светлый
белое
шăл шурри — белизна зубов
шăл шурри те уçмарĕ — он и рта не раскрыл
шурă акăш — белый лебедь
шурă калкан — белый ковыль
шурă кĕленче — матовое, молочное стекло
шурă кирпĕч — белый, силикатный кирпич
шурă мăк — белый мох, сфагнум
шурă мулкач — заяц-беляк
шурă пĕлĕтсем — белые облака
шурă сăрă — белила
шурă çăнăх — белая мука
шурă упа — белый медведь
шурă чарлан — белая цапля
шурă чуста — тесто из крупчатки

Тарăн варта шурă хăйăр анчах, çунă шурă юр пек. — фольк. В глубоком овраге светлый песок — что свеже-выпавший белый снег.

Шурă аппан шăлĕсем хура. (Хуртпуççи). — загадка У белолицей девушки зубы черные. (Раковина-ужовка с черными краями).

шурă

2.
седой, белый
сивый (о масти лошади)
шурă çӳçлĕ — 1) светловолосый, белобрысый 2) седоволосый, седой как лунь
шурă сухал — 1) седая борода 2) белобородый старец, аксакал

шурă

3. ист.
белый
бело-
шурă гварди — белая гвардия
шурă çар — белая армия
шурă эмигрант — белоэмигрант

шурă

4.
топящийся по-белому
шурă мунча — баня, топящаяся по-белому
шурă пӳрт — изба, топящаяся по-белому

шурă

5.
чистый, свежий, незагрязненный
шурă кĕпе-йĕм — чистое белье

ывăт

5. текст.
проткать основу нитками другого цвета
шурă çине хĕрлĕ ывăтса тухнă — белая основа проткана красными нитками

ылхан

проклятый
хура ылхан —тяжкое проклятие
ылхан сăмахĕсем — слова прокляти

эбонит

эбонит (злектротехникăра усă куракан хура çирĕп япала)

элчел

2.
судьба, доля, участь
хура элчел — горькая (букв. черная) судьба

эмигрант

эмигрантский
шурă эмигрантсем — белые эмигранты
эмигрантсен ушкăнĕсем — эмигрантские группы

эрех

водочный
шурă эрех — 1) белое вино 2) водка
пĕр черкке эрех — рюмка водки

эрĕм

полынный
хура эрĕм — полынь черная, чернобыльник
шурă эрĕм — полынь белая, полевая полынь
эрĕм шывĕ — полынный настой

юри

1.
намеренно, сознательно, умышленно, нарочно, специально
юри хыттăн кала — нарочно говорить громко
юри тенĕ пек — как нарочно
юри вĕсем патне кайса килтĕм — я специально сходил к ним
юри кайрăм вăрмана хура çырла пуçтарма — фольк. я пошел в лес специально собирать чернику

ялав

2. перен.
знамя
çĕнтерӳ ялавĕ — знамя победы
Хĕрлĕ ялав орденĕ — орден Красного знамени
ялав патакки — флагшток
шурă ялав çĕкле — поднять, выбросить белый флаг

ярăмлă

полосатый, в полоску
кăвак ярăмлă шурă пир — белый холст в синюю полоску

ӳт

кожаный
хĕрелсе кайнă ӳт — покрасневшая кожа
хĕрлĕ ӳтлисем — краснокожие
хура ӳтлисем — чернокожие, негры
хура ӳтли — ченокожий, негр
хура ӳтли — краснокожий
шурă ӳтлисем — белокожие, белые
ӳт илни — заживление раны
ӳт хывни — заживление раны

ӳтлĕ

3.
с какой-л. кожей
-кожий
кĕре ӳтлĕ — смуглый
хура ӳтлĕ çынсем — чернокожие

çакăн

1.
висеть
çакăнса тăр — висеть, свисать
маччаран лампа çакăнса тăрать — с потолка свисает лампа
Пӳрт айккинче хура çĕлен çакăнса тăрать. (Çивĕт). — загадка За домом висит черная змея. (Женская коса).

çамка

лобный
ансăр çамка — узкий лоб
çут çамка — лоб с залысинами
хушка çамка — лоб со звездочкой (у животных)
çамка çилхи — челка (у лошади)
çамка хăвăлĕ — лобные пазухи, полость лба
çамка шăмми — лобная кость
Çамки хура, чĕлхи хĕрлĕ. (Кăмака). — загадка Лоб черный, а язык красный. (Печь).

çăкăр

хлебный, хлебопекарный
хлебобулочный
килти çăкăр — домашний хлеб
çĕнĕ çăкăр — новый хлеб (из зерна нового урожая)
тулă çăкăрĕ — пшеничный хлеб
ыраш çăкăрĕ — ржаной хлеб
хура çăкăр — черный хлеб
шурă çăкăр — белый хлеб
çăкăр савăчĕ — хлебопекарный завод
çăкăр кăмаки — русская печь
çăкăр лавкки — хлебный магазин, булочная
çăкăр пĕçерекен — хлебопек
çăкăр сутакан организацисем — хлеботорговые организации
Çăкăртан аслă пулаймăн. — посл. Нет ничего главнее хлеба. (соотв. Хлеб — всему голова).
Çăкăр хырăм хыççăн çӳремест. — посл. Хлеб за брюхом не ходит.

çăнăх

мучной
пăрçа çăнăхĕ — гороховая мука
тинкĕле çăнăхĕ — толоконная, толокняная мука
тулă çăнăхĕ — пшеничная мука
шурă çăнăх — белая мука
ыраш çăнăхĕ — ржаная мука
яшкалăх çăнăх — мука из ярового хлеба
çăнăх али — сито
çăнăх миххи — мучной мешок
çăнăх çимĕçĕ — мучные изделия, мучное
çăнăх шывĕ — болтушка с мукой (для скота)
çăнăх авăрт — молоть муку
çăнăх авăртакан промышленность — мукомольная промышленность
çăнăх кăвакарнă — мука заплесневела
çăнăхпа варалан — запачкаться мукой

çăрха

1.
иноходец
çăрха лаша — иноходец
Икĕ турти тĕк тăрать, хура çăрхи çăрхалать. (Юханшыв). — загадка Две оглобли неподвижны, а черный иноходец между ними все бежит. (Река).

çеçкелен

1.
цвести, расцветать, распускаться
çĕмĕрт çеçкеленнĕ — черемуха расцвела
сад шап-шурă çеçкеленнĕ — сад весь в белом цвету

çĕлен

змеиный
наркăмăшлă çĕлен — ядовитая змея
хура çĕлен — гадюка
хурăн пуçлă — çĕлен уж
çĕлен ăйăрĕ — змея-самец
çĕлен йăви — змеиное гнездо
çĕлен наркăмăшĕ (сĕлеки) — змеиный яд
çĕлен сăнни — змеиное жало
çĕлен тирĕ (кепи) — змеиная шкура
çĕлен чĕлхи — 1) змеиный язычок 2) уст. наговор против змеиного укуса
ăна çĕлен сăхнă — его змея ужалила
çул çĕлен пек авкаланать — дорога вьется змейкой
Çĕлене çĕлен çимест. — посл. Змея змею не ест. (соотв. Ворон ворону глаз не выклюет).
Çĕленпе калтан чĕлхи пĕр. — посл. У змей и ящериц один нрав (букв. язык).

çĕлен-хура

вороной
çĕлен-хура — лаша вороной конь

çĕмĕрт

черемуховый
çĕмĕрт йывăçĕ — черемуха (дерево)
çĕмĕрт çеçки — цветы черемухи
çĕмĕрт пек хура — черный, как черемуха, черный-пречерный
çĕмĕрт куçлă хĕр — девушка с глазами черными, как черемуха
çĕмĕрт çеçки çурăлчĕ — черемуха расцвела
Хырăмĕ — юман, кăвапи — çăка, пиçиххийĕ — çĕмĕрт. (Пичке). — загадка Живот дубовый, пуп липовый, а пояс черемуховый. (Бочка).

çĕр

земляной, почвенный, грунтовой
йӳçек çĕр — кислая почва
йӳçек çĕрсене извеçлени — известкование кислых почв
кăрачă çĕр — неплодородная земля
пулăхлă çĕр — плодородная почва
тăмлă çĕр — суглинок
хăйăрлă çĕр — супесь
хура çĕр — чернозем
çĕр айĕнчи пуянлăхсем — ископаемые богатства
çĕр айĕнчи шывсем — почвенные воды
çĕр дамба — земляная дамба
çĕр кĕпер — насыпь, дамба (через болото)
çĕр мунча — баня, вырытая в земле
çĕр сийĕ — пласт земли
çĕр тĕслĕ — землистого цвета
çĕр урай — земляной пол
çĕр ӳпле — землянка
çĕр хăвăлĕ — пещера, подземелье
çĕре сыхламалли ĕçсем — почвозащитные мероприятия
çĕре çемçет — 1) разрыхлять почву 2) удобрять землю
çĕр чавакан — землекоп
çĕр чавакан техника — землеройная техника
çĕр чĕтренни — землетрясение
çĕр чĕтреннĕ — произошло землетрясение
Хирте тимĕр чĕрнеллĕ асамçă çĕр чавать. (Акапуç). — загадка В поле роет землю волшебник с железными когтями. (Плуг).

çĕрле

ночью, в ночь
кĕçĕр çĕрле — нынешней ночью
сĕм çĕрле — глухой ночью
хура çĕрле — глухой ночью
çĕрлене юл — задержаться до ночи
çĕрле ĕçле — работать ночью
çĕрле пулчĕ — наступила ночь

çĕртме

паровой
акнă (йышăннă) çĕртме — занятый пар
таса çĕртме — чистый пар
хура çĕртме — черный пар
çĕртме пусси — паровое поле
çĕртме уйĕ — паровое поле

çивитти

2.
покрывало
скатерть
пурçăн çивитти — шелковое покрывало
сĕтел çивиттийĕ — скатерть
краватĕ шурă çивиттипе витнĕ — кровать покрыта белым покрывалом

çилхе

грива
арăслан çилхи — львиная грмва
ут çилхи — конская грива
çилхе çийĕ — загривок
çилхене çивĕтле — заплести гриву
хум çилхи — перен. гребешки волн, гривы волн
вăрăм çилхесем — ирон. попы (букв. долгогривые)
Уй-уй урлă хура çилхеллĕ ут кĕçенсе чупать. (Пуйăс). — загадка Через поля мчится со ржанием черногривый конь. (Поезд).

çимĕçлĕх

столовый, пищевой
çимĕçлĕх çĕрулми — столовый картофель
хура вăрманта хуркайăк — хурчăкана çимĕçлĕх — фольк. в черном лесу дикие гуси — это пища для ястреба

çирĕк

ольховый
хура çирĕк — ольха черная
шурă çирĕк — ольха серая, белая
çирĕк çулçи — ольховый лист
çирĕк хуппи хатĕрле — заготавливать ольховую кору

çуп

2.
бить, ударять
питрен çуп — ударить по лицу
çупсе яр — закатить пощечину
Хура аппа икĕ енчен çупать. (Лапатка). — загадка Чернявая тетка дает пощечины с обеих сторон. (Брусок для косы).

çӳç

1.
волос и волосы
кăтра çӳç — кудрявые волосы
сайра çӳç — редкие волосы
хулăн çӳç — густые волосы
шурă çӳç — седые волосы
çӳç кăтри — кудри, локоны
çӳç пайăрки — прядь волос
çӳç пĕрчи — волос, волосок
çӳç пĕрчи çинче тытăнса тăр — перен. висеть на волоске
çӳç çулĕ — пробор
çӳç туни — диал. коса
çӳç арпашнă — волосы спутались
çӳç кастар — постричься
çӳç илтер — постричься
çӳç кăтралат — завиваться
çӳç тура — причесываться
çӳç уç — расчесать волосы
çӳç шуралнă — волосы поседели
çӳçрен лăска — драть за волосы
Улпут майрин ылтăн çӳç. (Хĕвел çаврăнăш). — загадка У госпожи золотые волосы. (Подсолнух).

çӳçе

ивовый, тальниковын
ракитовый
кахăр çӳçе — плакучая ива
хĕрлĕ çӳçе — краснотал
шурă çӳçе — ива
çӳçе тĕмĕ — ракитовый куст
шыв хĕрринче çӳçе ӳсет-çке, çӳçе айĕнче çырла пиçет-ске — фольк. у речки растет ракита, а под ракитой зреют ягоды

çӳçлĕ

волосатый
с какими-л. волосами
хура çӳçлĕ çын — черноволосый человек, брюнет

çын

чужой
чей-то
пĕр çын —
1) один человек
пĕр çын кунта юлтăр пусть — один человек останется здесь
2) кто-то, некто
пĕр çын кунталла килет — кто-то идет сюда

çын арăмĕ — чужая жена
çын куçĕнчен пăх — смотреть кому-то в глаза (т. е. чувствовать зависимость от других)
çын çине шанма йывăр — трудно полагаться на других
çын сисиччен — пока никто не заметил
Çын аллипе кăвар турт. — погов. Чужими руками жар загребать.
Çын ăшчикки — хура вăрман. — посл. Чужая душа — темный лес.

çырла

ягодный
иçĕм çырли — виноград
йĕплĕ çырла — крыжовник
кăвак çырла — ежевика
çĕр çырли — клубника
хура çырла — черннка
хурăн çырли — земляника
чие çырли — вишня
шур çырли  — 1) клюква 2) морошка
мăк çырли — 1) клюква 2) морошка
çырла пахчи — ягодник
çырла çеçки — листья ягодных растений
çырла шывĕ — ягодный сок
çырла пиçнĕ — ягоды созрели
çырла тат — рвать ягоды
çырлана кай — идти по ягоды
çĕмĕрт мĕншĕн кулянать? — çырли хура пулнăшăн — фольк. из-за чего горюет черемуха? — из-за того, что ягоды у нее черные

◊
çырла кайăкĕ — малиновка (птица)
йытă çырли — волчьи ягоды
кашкăр çырли — волчьи яоды

ăш

8.
душа, сердце
ăш вăркать — сердце ноет, на душе неспокойно
ăшăм çунать —1) у меня сильная жажда 2) душа моя горит
ăшĕ выртрĕ — 1) он насытился (наелся и напился) 2) ему полегчало; его душа успокоилась
санпа калаçсан ăш выртрĕ — после разговора с тобой у меня на душе стало легко
ăш пăтранать — 1) тошнит, тошно разг. 2) на душе неспокойно
унтан ăшăм писрĕ — я питаю к нему отвращение
ăш ырă марра сисет — сердце чувствует недоброе
хунхăпа ăш çурăлсах тухать — сердце готово разорваться от горя
ăш çунтармăш — причина переживаний
хура ăшлă этем — человек с черной душой
ăш çуннине пусар — успокоить душу
ăша ил — 1) вдохнуть в себя (при курении) 2) принимать близко к сердцу
ăша кайса тиврĕ — за сердце, за душу задело
ăша кĕр — 1) влезть в душу 2) запасть в память
çав кун ĕмĕрлĕхех ăша кĕрсе юлчĕ — на всю жизнь запомнился мне этот день
ăша пусар — успокоить душу
ăша çунтар — терзать душу
ăшра лăпкă мар — на душе неспокойно

ăшчик

5.
душа, сердце
ăшчик ĕм кӳтсе çитрĕ — я расстроился
ăшчик ĕм тулса çитрĕ —
1) у меня появилась тошнота
2) я рассердйлся
3) я разволновался
ăшчик çунса тухать — все внутри горит
ăшчикĕ пусар — успокоить душу
Чун савнине курмасан, ăшчик вăр-вăр çаврăнать —
— фольк.если не увижусь с милым, то у меня неспокойно на душе
Çын ăшчикки — хура вăрман. —
— посл. Чужая душа — дремучий лес. (соотв. Чужая душа — потемки).

ĕнчĕ

перламутровый
шурă ĕнчĕ — белый перламутр
ĕнчĕ тӳме — перламутровая пуговица
ĕнчĕне эрешле — 1) расшивать жемчугом 2) украшать, инкрустировать перламутром

тăм

3.
иней, изморозь
йăмра çине шап-шурă тăм ӳкнĕ — ветла белым-бела от инея

барс

барсовый
шурă парăс — белый барс

кăшман

◊
вĕтĕ кăшман — редис
йӳç кăшман — редька
сарă (шурă) кăшман — брюква
тутлă кăшман — брюква, столовая свекла

шурă

6.
бельмо
унăн куçне шурă илнĕ — у него на глазу бельмо

шурă

◊
куç шурри — белки глаз
çăмарта шурри — белок яйца
карттă çинчи шурă пăнчăсем — белые пятна на карте
шурă амак — мед. белая горячка
шурă армути — бот. полынь горькая
шурă вĕрене — явор
шурă кăмпа — боровик, белый гриб
шурă кăрăç — груздь, подгруздок
шурă ылтăн — 1) платина 2) белое золото, хлопок
шурă куçпа пăх — смотреть косо, недовольно (букв. смотреть белыми глазами)
хурапа шурра ан уйăр — не отличать черное от белого
хурапа шурра тӳс — хлебнуть лиха, испытать невзгод
шурă ялав çĕкле — выкинуть белый флаг, сдаться

хура

◊
куç хури — зрачок
хура кайăк — дрозд
хура кара — мед. темная вода (болезнь глаз)
хура кăмпа — чернушка (гриб)
хура кăрăç — черный груздь
хура кĕр — поздняя осень
хура пулă — линь
хура пуç — бот. рогоз
хура сарамак — диал. чахотка, туберкулез
хура сĕлĕ — бот. овсюг
хура çăкăр — черный хлеб
хура çĕлен — гадюка
хура çил — смерч
хура çырла — 1) черника 2) ежевика 3) ягоды паслена
хура тăм — сильные заморозки
хура тăхлан — свинец
хура тирек — осокорь
хура халăх — уст. черный люд, крестьяне
хура хырăм — подуст (рыба)
хура чир — проказа
хура ылтăн — черное золото (нефть)

хура

II. уст.

вес, авторитет, влиятельность
унăн халăх çинче хура витмест — он не имеет авторитета

полис

2.
полис (Авалхи Грецири патшалăх хула)
Хура Тинĕс хĕрринчи полиссем — полисы черноморского побережья

тĕрлĕ

◊
йен тĕрлĕ —
1) какие только
мĕн тĕрлĕ сас-хура пулмарĕ пулĕ — каких только слухов не было!  
2) как, как только
мĕн тĕрлĕ тăрăшсан та ĕçе каçчен вĕçлеймерĕ — как (только) он ни старался, а работу до вечера не завершил

çав тĕрлĕ — до такой степени, в такой мере
вăл тĕрлĕ — до такой степени, в такой мере

тем тĕрлĕ — очень, весьма, чрезвычайно
тем тĕрлĕ çӳллĕ — очень высокий
сана тем тĕрлĕ ыйтрăм — я тебя очень просил, я тебя умолял

армути

◊
хура армути — бот. чернобыльник

хура-шурă

собир.
горе и невзгоды
хура-шурă тӳснĕ çын — человек, видавший много горя

хура-шур

то же, что хура-шурă

ай

5.
употр. в роли экспрессивной вставки в песнях:
ай чĕвĕл те чĕвĕл хура чĕкеç кĕр каять те çур килет — ой как черная ласточка-щебетунья улетает осенью и возвращается весной~~~~

хăмăр

2.
карий
хăмăр ăйăр — карий жеребец
хăмăр куç — карие глаза
хура хăмăр куç — темно-карие глаза
хăмăр çутă лаша — каурая лошадь

сĕлĕ

◊
хир сĕлли — овсяница
сĕлĕ ути — бот. овсяница
сĕлĕ тăрри — овсюг
хура сĕлĕ — овсюг
мулкач сĕлли — овсец, заячий овес
сĕлĕ кăмпи — рогатик (гриб)
сĕлĕ çыххи — уст. коралловый браслет
аллăм тулли сĕлĕ çыххи, аллăма йывăр килмĕ-ши? — фольк. на руках у меня коралловые браслеты, не придется ли тяжело от них рукам?
сĕлĕ кĕлти — коротышка, низкорослый человек (букв. сноп овса)

кушак

◊
кушак кайăкĕ — диал. мышь
кушак кĕпçи — диал. анис, тмин
кушак пăрçи — бот. просвирник
кушак хӳри — бот. тимофеевка
кушак пурнăçĕпе пурăн — бездельничать (букв. жить кошачьей жизнью)
кушакпа йытă пек пурăн — жить как кошка с собакой
вĕсем хушшипе хура кушак касса кайнă — между ними пробежала черная кошка
кушак ути — валериана

турă

II.  (тур)

гнедой
турă лаша — гнедая лошадь
хура турă — карий (о масти лошадей)

тив

◊
ăна сăмах тиврĕ — ему сделали выговор
кирĕк тивнĕ — отсталый, закоснĕлый, заскорузлый
пуçа тиврĕ — я угорел
шăла тиврĕ — заломило зубы (напр. от холодной воды)
тут тивнĕ пит — веснушчатое лицо
хура тут тивнĕ — тронутый веснушками (о брюнете)
сарă тут тивнĕ— тронутый веснушками (о блондине)

тĕм

II.  частица,
употр. для образования
превосходной степени прилагательных со значением интенсивности цвета:
тĕм хура йытă — черная-пречерная собака
тĕм хура куç — иссиня-черные глаза

юпа

◊
хура юпа — позорный столб
хĕвел юпи — луч солнца

мăйрака

◊
хура мăйрака, кача мăйраки — бот. цареградские стручки, рожки
мăйрака витĕм — анат. роговица, роговая оболочка (глаза)
чике мăйраки — кувырок
уй мăйраки — бот. живокость полевая
шуйттан мăйраки —
1) ракушка улитки
2) бран. черт, дьявол
шуйттан мăйракине кайса çухалчĕ! — черт знает куда он запропастился!

йăлттам

2.
блестящий, с блеском
йăлттам хура çӳç — черные с блеском волосы

магнези

хим.
магнезия (магни окиçĕ, шурă порошок)

магни

хим.
магний (çунакан çемçе шурă металл)

натри

хим.
натрий (çемçе шурă металл)

пăс

8.
разрезать (напр. пирог)
хура пăс — разрезать гуся на части

кардинал

◊
сăрă кардинал — серый кардинал
хура кардинал — черный кардинал

курак

◊
ула курак — ворона
шурă курак — белая ворона
курак сăмси — щипцы (для затягивания проволоки)

Чăвашла-вырăсла словарь (1919)

вăрман

лес
вăрман улпучĕ — лесничий
вăрман пăхакан; вăрман хуралçи – лесник
хура вăрман — черный лес
арçури, вăрманти — леший
вăрманлă —лесистый
вăрманпа суту-илӳ тăвакан — лесопромышленник
вăрмана лартса ӳстерекен — лесовод
вăрмана ытлашши касса пĕтерекен — лесогубитель
вĕтлĕх – мелкий лес
Хусанти вăрман ĕçне тума вĕрентекен аслă шкул — Казанский высший лесной институт
вăрман çук çĕр — безлесье
хырă вăрманĕ — бор

вĕр

II.
лаять
йытă вĕрет, çил илсе кайать — собака лает, ветер носит
вĕрни – лай
Хура йытти çакăнса тăрать, хĕрлĕ йытти ăнах вĕрет. — Черная собака висит, а рыжая на нее же лает. (загадка Кипение котла над жаром).

вĕрен

II. син.: хура карас
линь

йăм

полосатый
йăм-йăм хура — полосато-черный

кайăк

птица, дичь, дикое животное
зверь
вĕçен кайăк — летающие птицы
кайăк хур — дикий гусь
кайăк кăвакал — дикая утка
ула кайăк — пестрый дятел
хура кайăк — черный дроздь
Кайăк хур Çулĕ — Млечный Путь
кайăк пуç — клевер
кайăк станĕ — клетка (для птиц)
кайăкçă — охотник
кайăк тытма кай — итти на охоту
кайăка çӳрекен — охотник
кайăк лаша — осел
кушак кайăк — мышь
кайури (кайа ури) — землерой, крот

курак

грач
ула курак — ворона
хура курак — грач

◊ курак çăвар — маленькие щипцы, клещи

куç

I.
глаз
куç тĕкĕ, хăрпăвĕ — ресница
куç хупаххи — веки
куç харши — бровь
куçлă çĕрĕ — перстень
куçа-куçăн, куçран куçа — на глаз
куç хыçĕнче, кут хыçĕнче — заглазный, заглазно
куç кĕски — зеркало
куçран тайăл — ослабеть глазами
куç хыв — высмотреть, пометить
куçлă хура — медовый цвет
куç шурри — белок (глаза)
куç хури — зрачок
куç çулĕ — слеза
куç хĕс — прищуривать глаза
куç хуп — мигать, жмуриться
çăл куçĕ — родник
йĕп куçĕ — игольные уши
шыв куçĕ — полынья
Атăл куçĕ — полынья на Волге
куçлăх — очки
куçран кайни — сглаз
куç чĕлхи вĕр — отчитывать от сглаза
çын çине час сивĕ куç ӳкет — человека легко можно сглазить
куç курла выльани — игра в жмурки
куç хӳри — внешний угол глаза
куç сăмси — внутренний угол глаза

пĕве

II.
красить
окрашивать
пĕвевçĕ — красильщик
ĕнер кайрăм пĕвевçе тăваткăл тутăр пĕветме — вчера я ходила к красильщику, отдала выкрасить четырехугольный платок
шурă калпакма кăвака пĕветрĕм — я отдал окрасить в синий цвет свою белую шапку

пĕкĕ

дуга
шурă хăваран пĕкĕ автартăм — заказал дугу из белого тальника

пӳрт

дом
изба
пӳрт тӳпи — подволока; чердак
пӳрт умĕ — передняя часть избы
пӳртре — в избе
пӳртрен — из избы
улах пӳрчĕ — изба для посаденок
пӳрт урайĕ — пол
урама кутăн пӳрт лартрăм — я поставил избу окнами во двор ("задом к улице")
пӳрт хыçĕнче — за избой
хурал пӳрт – караулка
хура пӳрт — черная изба
пӳртӳкӳ – сени

суха

син.: суха пуç
соха
суха тимĕри — сошник, лемех
суха касси — борозда
суха калеки — полица
пулă сухи — устье реки, угол между шеей и подбородком
суха тăвакан — пахарь
суха сухала — пахать пашню
хура лаша сухара — вороная лошадь на пашне

çăмарта

яйцо
çăмарта шурри — белок
çăмарта сарри — желток
çăмарта хуппи — скорлупа
чăхă çăмарта тăвать — курица несет яйцо
пит çăмарти — щеки
çăмарта шӳрпи — яичная похлебка
çăмартана чĕпĕлентер — насидеть яйцо, яйца
çăмарта шăтрĕ — яйцо разбилось
пĕр хуран шурă çăмарта

çĕлен

змей
хура çĕлен — гадюка
хурăн пуçлă çĕлен — уж
туй çĕлен — медяница
чăпар çĕлен — серый змей

çутă

свет; светлый; яркий; светло; çутă-шурă – светло-белый; кунта çутă – здесь светло; çап-çутă – очень светлый; весьма светло; çутă-хурт – светлячек; çутă-кăвак – светло-голубой; çутă-хĕрлĕ – алый.

201 стр.

ĕшне

поляна
хура вăрман касрăм, ĕшне турăм — вырубил черный лес, сделал поляну

хура

черный
хуп-хура — черный пречерный
...
хура кăвак — зеленый
хура курак — грач
хура лаша — вороная лошадь
хура пулă, хура карас — линь
хура çырла — ежевика
хура çырла аври — куст ежевики
хура тăпра — чернозем
хура тăхлан — свинец
хура тулă — гречиха
хура тулă пăтти — гречневая каша

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

явăн

явăн (jавын), виться, обвиваться.
Йывăç явăнса ӳçет. Дерево растёт завитушкой.
- Икково. Хӑмлӑ шӑччӑ тӑрӑх явӑнса ҫитӗнет.
- Алших. Хӑмлӑ шерте (шалҫа) тӑрӑх явӑнса ӳҫет.
- Сл. Кузьм. I, 16. Вӗсен ӗҫӗ кантӑра пек явӑнса пырать. У них дело идёт как по маслу.
- К.-Кушки. Мӑйне ҫӗлен явӑннӑ (или: яваланнӑ).
- Ib. Курӑк йывӑҫа явӑнат.
- Альш. † Ӗнтӗ ҫил ҫаврӑнат, ҫил ҫаврӑнат: ҫӗмӗрт ҫеҫки хӑвана явӑнат.
- Бурунд. † Ҫӗр ҫырлисем пиҫеҫҫӗ хӗрелсе, тӗрлӗрен пӗр курӑка явӑнса. Клубника поспевает, рдея, обвиваясь вокруг разных трав.
- Чураль-к. Шучӑ тӑрӑх явӑнакан хӑмла путранки мар-и ҫав? Ура явса выртакан пирӗн варлисем мар-и ҫав?
- Н. Тим. † Явӑна-явӑна выртакан, пӗрлӗхен аври мар-и ҫав?
- Сред. Юм. Ирхӗне, вил-шыв (у др. сывлӑм) укеччин, утӑ торттарсан. О, явӑнса вӗрен пик полса пырать (вьётся как верёвка).
- Юрк. † Хӗвел тухат, сарӑлат, улма йывӑҫ ҫине явӑнат.

|| О пламени.
- ЧС. Ҫӳлте хӗм явӑнать анчах — хӗп-хӗрлӗ, тастан (=таҫтан) та курӑнать пулӗ. Вьются в выси искры, красные-раскрасные; должно быть, далеко видно. [Ib. Пушар йӗри-тавра ҫынсем явӑнаҫҫӗ анчах. Около пожара вьются люди].
- Сред. Юм. Вӑт (=вут) явӑнать анчах («О сильном пламени, когда кажется будто оно вьётся»).

|| О течении.
- ЧП. Хура шыв юхат явӑнса.
- Янш.-Норв. † Шывӗ юхат явӑнса, хумсем ҫапаҫҫӗ хӗрнелле.
- А. П. Прокоп. † Атӑлсем тухат (юхат?) явӑнса.
- Дик. леб. 36. Акӑ тинӗс хумӗсем, ывӑна пӗлмесӗр, пӗрин хыҫҫӑн пӗри явӑна-явӑна пынипе темӗн тӗрлӗ хытӑ чулсене те тип-тикӗс якатаҫҫӗ.

|| Об облаках.
- Дик. леб. 40. Хура тӑхлан тӗслӗ хӑрушӑ хум пек пулса, вӗсем явӑнса шуса пыраҫҫӗ.
- Ib. 56. Ҫӳлте явӑнать хуп-хура пӗлет. Наверху вьётся чёрная туча.

|| О пыли.
- Сказки и пред. чув. 22. Тусан пырать явӑнса. Пыль вьётся.

|| О грязи.
- Сред. Юм. Ҫӑмӑр ҫуни халь те типмен пыльчӑк орапана явӑнса пырать (грязь навивается на колёса).

|| О медленном, величественном движении солнца (так толкует КС.).
- ЧП. Хӗвелсем тухат явӑнса.

|| О колосьях, которые клонятся от тяжести в разные стороны.
- Ст. Чек. Явӑнса ӳсет ыраш (=вӑйлӑ ӳҫет). Колосья ржи от тяжести клонятся в разные стороны.

|| Виться (о птицах и т. п.).
- Сказки и пред. чув. Ялӗсем ҫинче кайӑк явӑнать. Над их деревнями вьются птицы.
- Толст. III—IV, 122. Вӑрӑм-тунӑсем явӑнса вӗҫсе ҫӳреҫҫӗ, ҫӗрлеҫҫӗ. Комары вьются, летают и жужжат.
- N. Икӗ ангел, икӗ архангел вӗҫсе килеҫҫӗ пирӗн чуншӑн, явӑнаҫҫӗ пирӗн ҫылӑхшӑн.

|| Увиваться (с какой-либо целью).
- КС. Сир. 27. Кам ӑслӑлӑх ҫурчӗ таврашӗнче явӑнса ҫӳрет, ҫавӑ унӑн ҫурчӗ ҫумне пӑта ҫапса тӗреленет.
- Якейк. † Эпе лартас хӗр панче упа-кашкӑр явӑнать. Около девушки, которую я хочу посадить (чтобы покатать), увиваются волки и медведи (дикие звери).
- С. Хорчка пек явӑнса ҫӳрет. Вьётся как ястреб. Тоже и о животных.
- Якейк. † Пирӗн ҫол ҫийӗнче корак-ҫӑхан явӑнать, эпӗр лартас хӗр панче ялти ача явӑнать (Песня на масленице).
- КС. Курак-ҫӑхан виле таврашӗнче явӑнса ҫӳрет. Сновать (в переносн. зн.).
- Ст. Яха-к. Эсир кунта питех явӑнса ан ҫӳрӗр (не толпитесь).
- Сказки и пред. чув. 75. Ярӑнтарса, явӑнса, шӑпӑр кӗвви ташлатать.

лапкăш

его ширина. N. Ани лапкăшпех хуп-хура выртать (о недавно вспаханном загоне). N. Тăм патне чавса çитсен, эпир тата тăмне пĕр кĕреçе лапкăш тарăнăшĕ пек хускатса, кăпăшлантарса тухрăмăр.

явăç

явăç (jавыс'), свиться; связаться; сдружиться; сходиться друг с другом.
- М. П. Петр. Хыпар № 15, 1906. Ачасем пурте пĕр-пĕринпе явăçса, пĕр-пĕрне чуп-туса: халăх хушшинче килĕшӳ пултăр, тесе, турра кĕл-тăва пуçларĕç.

|| Увиваться.
- КС. Паян çав виле (вил'э) панче кунĕпех çахансам явăçаççĕ.

|| Привадиться.
- Зап. ВНО. Арман кутне йăтăсем явăçнă. К мельнице привадались собаки.
- Юрк. † Уй варринчи  хурамана курак-çăхан явăçнă, явăçнă та сивĕнмест. (Свадеб. п.).
- Зап. ВНО. Кăвакарчăн явăçсан, çын пуять, теççĕ. Если привадятся (к дому) голуби, то человек разбогатеет. (Поверье).

|| Кишеть.
- Зап. ВНО. Ача-пăча ăçта кирлĕ, унта хурт-кăткă пек явăçать (кишат).

|| Болтаться, „тереться“ около кого-нибудь, приставать к кому-л.
- Козм. Явăç, болтаться. Эсĕ ун çумăнче [sic!] мĕн явăçса çӳретĕн? Что ты около него болтаешься?

|| Смешаться (попав в число других вещей)
- Ст. Чек. Явăçса карĕ пулĕ. Вероятно, смешалось с другими вещами.
- Ib. Явăçса (кайнă ĕçлеме) пĕрлешсе, хутшăнса.
- Ib. Явăçса кай çавсемпе пĕрлешсе кай. Об интимной связи.
- Хыпар № 30, 1906. Санăн арăму иртĕнет-мĕн, Евстигнейпа явăçнă, теççĕ, тет.
- Чебокс. Çав арăмпа явăççа çӳрет (путается) вăл.
- КС. Вăл çавăн арăм(ĕ) патне явăçнă (повадился, т. е. они „кусаççĕ“).
- Бiтр. Çав ывăлсенчен кĕçĕнни çав карчăкăн хĕрĕ патне йывăçнă, тет те, кайран сивĕннĕ, тет. Младший из сыновей связался с дочерью той старухи, а потом охладел к ней.

|| „Путаться“ с кем
- Юрк. † Хура хĕрсемпе явăççа, хура-хутаç илсе хуплантăм. Путаясь с девушками-чернушками я замаялся покупать им рожки (плоды ceratonia siliqua).

хĕвел

солнце, солнышко. Ск. и пред. чув. 88. Вут пек хĕвел выляса çӳл тӳпене хăпарать. ''Пазух''. 92. Хевея хĕрлĕ хĕрĕсем, Турай хĕрсем тиейсе, суйламасăр илес мар. ''Дик. леб''. 43. Хĕвел анса çитеспе Елисан пиччĕшĕсем вĕçсе таврăннă. Когда зашло солнце, в пещеру прилетели братья. ''Ib''. 36. Хĕвел анса килет. Солнце близилось к закату. ''Ib''. 41. Хĕвел чылай çӳле кайсан... Когда солнце поднялось выше... ''КВИ''. Çутă юхăм унăн айĕнче, çӳлтен ылттăн хĕвел çутатать. Под ним струя светлей лазури, над ним луч солнца золотой. ''N''. Хĕвел анчĕ ту айне. ''N''. Хĕвел кулать сайрарах, шăрши пĕтнĕ чечексен. ''N''. Пĕр пĕлет çук, хĕвел çунать. ''А.-п. й''. 42. Хĕвел анса ларчĕ. Тимухха лашине шăварма тухса кайрĕ. ''НР''. Чупрăм-тухрăм ту çине хĕвелпе пиçнĕ çырлашăн. Взбежала я на гору за созревшей на солнце ягодой. ''ГФФ''. Ăшшăн-ăшшăн хĕвел пăхсан... Если солнце будет припекать.''Ib''. Ушшăн-ушшăн хĕвел пăхсан та, хорĕн те тăрăх сохăр йохать. Когда солнце сильно припекает, по дереву (березе) течет смола. ''Абыз''. Çĕр çăввинче çĕр-çырли, çĕр-çырли, çĕр çăввнче хĕвел пăхсан, тата пиçес кăмăл пур. ''Оп. ис. ч.'' II. Сывлăх пулсан таврăнăпăр, хĕвел пекех çаврăнса. Если будем живы, то вернемся подобно тому, как обращается солнце. ''N''. Хĕрлĕ хĕвел сан умăнта йăлтăртатса тăрать, аялта тен çак пĕлĕтрен витрелетсе çумăр çăвать. Перед тобою блещет красное солнышко, а внизу из этого облака, может быть, льет проливной дождь. ''Баран''. 28. Шĕшкĕ юмана хупласа хĕвел ямасăр тăнă. Орешник глушил его и не пропускал солнечных лучей. ''ТХКА''. 106. Хĕвел тухас пек, çанталăк çутăлать. ''Ib''. Хĕвел чылай çӳле улăхрĕ, хĕртсе пăхать. ''Шурăм-п''. № 19. Хĕвел анса ларчĕ. Халĕ апат çиет пулĕ, ăна амăшĕ пăтă пĕçерсе çитерет, тет. ''N''. Сивĕ кун виçĕ хĕвел пулать. ''N''. Вĕсен пичĕсем хĕвелре çунса кайнă. ''N''. Хĕвелпе тăрса, мĕн хĕвел аничченех кĕтӳре çӳрет. ''Чув. пр. о пог''. 51. Виçĕ хĕвел курăнсан, сивĕ пулать. Если появятся три солнца, будет холодно. ''Ib''. 42. Хĕвел хĕртсе пăлсан. Если солнце печет... ''N''. Хĕвел витĕр (пăхнă чухне) çăмăр çусан, тата тепĕр çăмăр пулать. Если сквозь солнце (когда оно светит) идет дождь, еше дождь будет. ''Вопр. Смоленск''. Хĕвел тухсанах пĕлĕт айне кĕрсен, çăмăр пулать. ''Панклеи''. Хĕвел те пĕлет айнех полчĕ (зашло за облако). ''С. Алг''. Кирек ăçта кайсан та пĕр хĕвел, çуратнă çĕр-шывсем шел юлать. ''N''. Хĕвел каялла кайса пăхсан, çăмăр пулать, теççĕ. ''Якейк''. Эс çанашкал покан тусан, хĕвел тепĕр çĕртен тохĕ. ''Ib''. Ес çав окçая парсан хĕвел тепĕр енчен тохĕ. ''Ib''. Ĕнер конĕпех хĕвел пăхрĕ. ''N''. Ма мана хĕвеле кăтартмастăн? Почему ты мне не даешь смотреть на солнце? ''N''. Пӳртре хĕвел çутипе çап-çутă. В комнате светло от солнца. ''N''. Хĕвел пĕлĕт айĕнчен тохрĕ; хĕвел пĕлĕт айне кĕрсе карĕ. Пĕлĕтсем хĕвел тĕлĕнчен сирĕлсе карĕç. ''N''. Эпĕр хĕвелте ларатпăр. ''N''. Мана хĕвеле тохма йорамасть. ''N''. Хĕвелте çӳреççĕ. ''N''. Старик хĕвеле ларчĕ. ''N''. Ача макăрнă чохне ăна чарас тесе: хĕвел пăхать, ай, хĕвел пăхать, тесе калаççĕ, ача вара чăнахах макăрма прахать те, колма тяпратать. Вăт хĕвел пăхса ячĕ, тесе каран колаççĕ. ''N''. Пирĕн ăрам хĕвеле хирĕç пăхса ларать. ''N''. Сар хĕвелте (в солнечные дни) çырла часах пиçет. ''N''. Олăх толли сар хĕвел, кайăк вĕçни корăнать. ''N''. Эпĕр паян кĕлтесене хĕвеле сартăмăр (на солнышко). ''N''. Тĕкĕрпе хĕвеле ан вылят (не пускай зайчиков). ''N'' Эпĕ пулсассăн, çакă уя пĕтĕмпе хĕвел ансан тапратса хĕвел тохаччен сухине туса, тыррине акса çитĕнтерсе, вырса, авăн çапса, тыррине йăлтах ампарсене тултарса хурап, тесе калать ткйĕр, тенĕ, тет. ''N''. Хĕвеле пăх та уйăха пăх, хĕвел çути сап-сарă, уйăх çути çап-çутă. ''Му-сирма''. Хĕрлĕ-хĕрлĕ, теççĕ ăна, хĕвел çинче ӳснĕ вăл. ''N''. Пĕлĕт çинче илемлĕ хĕр çӳрет. (Хĕвел). ''N''. Пăх-пăх, хĕвел, пăх, хĕвел, çу чашкипе çу парам, пыл чашкипе пыл парам, ачу шыва кайсассăн, кĕвенте пуçĕпе туртса илĕп, сана хĕрли, мана шурри. (Сăвă). ''Н. Карм''. Сирĕн пĕвĕр çинçе, сăнăр хитре, питĕр çинче хĕвел çутти пур. ''Ст. Чек''. Хĕвел хĕлле çулахинчен аялта тăрать. ''Тюрл''. Хĕвел яякка сулăнсан... Когда прошел полдень... ''Хурамал''. Хĕвел аннă чух хулăм пĕлĕт тĕлне ансан, йĕпе пулать, теççĕ. ''N''. Эсĕ апла тусассăн, хĕвел кай енчен тухĕ. ''ЧП''. Пулă çакрăм хĕвел ''Изамб. Т''. Хĕвел йывăç пĕввине яхăн çĕкленнĕ. ''N''. Хĕвел яялт (хăшт—еслв дольше) вăхрĕ те мĕаĕт айве вврсе кяйрĕ. Солнце проглянуло и опять скрылосъ ''N''. Хĕвел яраймăн ху тĕлне (невозможного не сделаешь). Унта аннӳ хĕвел пăхса çӳренĕ (об этом заботилась я) ''Юрк''. Хĕвел ануçăм çанталăк пит хĕрелет. ''N''. Хĕвел майĕ (майнелле) çаврăнса-çаврăнса, каллех пӳрте йăтса кĕрет. ''N''. Хĕвел тĕтреленсен, уяр пулять, теççĕ. ''N''. Хĕвел кутăн, каялла пăхсан, çумăр пулать, теççĕ. ''N''. Хĕвел юпа пек тухсан, çумăр пулать. ''N''. Пирĕн тĕлтен хĕвел анчĕ пулас (наше счастье закатилось). ''N''. Тăвану килнине курсассăн, хĕвел пулса чупса тух. ''N''. Кирек çта кайсан та пĕр хĕвел. ''N''. Вара отсан-отсан, хĕвел анса кайрĕ. ''Н. Лебеж''. Тăвайкки тăрăх хĕвел ӳкет, пиçмен çырласене пĕçерет. ''N.'' Чӳречесĕр çӳртра пĕчĕк шăтăкран хĕвел кĕрсен. ''N''. Хĕвел инçе карĕ. ''N''. Курнiтсара çыру çырнă чух, хĕвел ӳкрĕ пит çине. ''Кан.'' 1929, 178. Шăршлă, нӳрлĕ, хĕвел кĕмен пӳрт. ''N''. Хĕвел виттĕр пăхни. ''N''. Хĕвел тохсан тин... ''Микушк''. Ирхbне хĕвел ӳкет пичĕ çине (на лицо его падает). ''Торп-к''. Карăнтăк виттĕр ылтăн туя кĕрĕ. (Хĕвел). ''N''. Вăл хапха çил хĕвелне шалтăртатать, хĕрӳ хĕвелне ялтăртать. ''N.'' Хĕвел (-е, -ĕн) анма вăхăт ĕнтĕ. ''N''. Çĕн çул кунĕ ырă хĕрлĕ хĕвел пулчĕ. ''N''. Хĕвел ăшă пăхать. ''N''. Хĕвел анарахпа пурте киле таврăнаççĕ (с поля). ''ГТТ''. Мана пĕлĕт çаврака хуран тĕпĕ евĕрлĕ, хĕвелĕ лапка туйăннă. ''N''. Çак кунсенче хĕвел пулмарĕ. Хĕвел ларнă вăхăтра анчах çитрĕмĕр. ''N''. Йĕрекен ачана култарас тесе: «Хĕвел пăхать», теççĕ. ''N''. Пăхман хĕвеле ирĕксĕр пăхтараймăн (ӳпкелекен çинчен калаççĕ). ''Никит''. Хĕвелпе юр кайсассăн, тулăпа урпа пулать, тенĕ ĕлĕк. ''N''. Эсĕ хĕвел анса лариччен çит (или: килсе ĕлкĕр, или: килме тăрăш). Ты приходи до захода солнца. ''Сред. Юм''. Пăх пăх, хĕвел, ачу шыва кайрĕ вит, квенте пуçĕпе туртса илтĕм, ачуна хĕрлĕ çăмарта парăп, хуна шурă çăмарта парăп. (Поют дети, когда солнце скрывяется за облаками). ''N''. Эп сана çавăншăн олталап полсан, ман çине хĕвел ан пăхтăр (пусть помру). ''N''. Хĕвеле май çаврăн. Иди по солнцу с востока на запад. ''N''. Хĕвеле хирĕç, против солнца, с запада на восток. ''N''. Онăн куç пит начарланнă, хĕвел курмас вит олă. ''N''. Хĕвел куçа çиет. Солнце глаза ест. ''N''. Хĕвеле питĕн пӳрт çутă полать. Изба, обращенная к югу, бывает светла. ''N''. Хĕвеле тӳртĕн пӳрт тĕттĕм полать. Изба, обращенная на север, бывает темна. ''N''. Хĕвелпе пĕрле тохса кайрăм. Выехал при восходе солнца. ''N''. Хĕвелпе пĕрле киле кĕтĕм. Приехал при заходе солнца. ''N''. Эс те çавна тусан, хĕвел те тепĕр енчен тохĕ. (Говорит, когда уверены, что он не может этого сделать). ''N''. Хĕвел анса лара пырать. Хĕвел анса пырать. Первое показывяет, что до заката близко, а второе дольше, чем первое. ''N''. Хĕвел кăнтăрлаччен вăкăрпа чупать, тет, кăнтарла иртсен, карсакпа чупать, тет. ''N''. Хăш чухне хĕвел çӳл енчен карталанса тата тепĕр хĕвел пулать. Вăл хĕвел тавраллах çавăрăнать пулсан, «хĕвел карталанни» теççĕ. ''N''. Хĕвел каçалана сулăнсан, çĕрте йывăç мĕлкисем вăрăмлана пуçларĕç (от деревьев протянулись длинные тени). ''N''. Хĕвел ансан пуçласа тепре хĕвел аничченех. ''N''. Хĕвел тухсан пуçласа тепĕр хĕвел тухичченех. ''N''. Хĕвел хĕртнĕ — солнце палило. ''N''. Хĕвеле хирĕç пăркăç пĕренене ман ним кăмăл туртмасть ăна, ан тив юлтăр вăл, тен маччаран çӳлелле хурăпăр, халь маччаналла пураса çитиччен пĕрене çитет-ха. ''N''. Ытти пĕчĕккĕн курăнакан çăлтăрсем, хĕвелтен шутласан пирĕн çĕртен темиçе мĕлюн хут та ытла аякра тăраççĕ, çавăнпа вĕсем хĕвелрен пĕчĕккĕ пек курăнаççĕ. ''СТИК.'' Хĕвел çинче типĕтнĕ (о копченном на солнце). ''Ib''. Хĕвел тӳпере чух, в полдень. ''Ib''. Паçăр çăмăр çурĕ, халĕ хĕвел пăхат ĕнтĕ епле (говорят о маленьких, если они только что поплакали и смеются). ''N''. Пĕчĕк ачасем хĕвел пĕлĕт айне кĕрсе сулхăнлатсан ак çапла калаççĕ: «Хĕвел! Ача кĕпи шыва карĕ, туртмаллипе туртса ил». ''N''. Хĕвел апатчен вăкăр çинче пырать, тет; апатран вара — лаша çинче, кăнтăрларан вара —кайăк çинче. ''N''. Хĕвел кунран-кун иртерех тухса пырать (ир тухнăçеммĕн ир тухса пырать, кая юлнăçеммĕн кая юлса анса пырать). ''Янтик''. Эп вăхăта хĕвеле пăхса пĕлеп. ''N''. Хĕвел хĕлле çӳле каймас. ''Изамб. Т''. Пăхăр-ха, ачасем, епле хĕвел выляса тухать. ''N''. Пăртак кăна хĕвел хĕрри курăна пуçларĕ (утром). ''N''. Хĕвел йывăç пӳ (пĕвĕ) хăпарнă çĕре эпир киле çитрĕмĕр. ''N''. Хĕвел анас патне çитнĕ, тет. ''Артюшк''. Ачамсене пĕр пичĕ хĕвел, тепĕр пичĕ уйăх тăвăттăм. ''Собр''. Виçĕ хĕвел тухсан, уйăхĕпех йĕпе пулать, теççĕ. ''Н. Карм.'' Хĕрлĕ хĕр пĕлĕт тăрăх çӳрет. (Хĕвел). ''N''. Ача, ку çумăр хĕвелĕ пулĕ, ытла питт хĕртет. ''ЧП''. Хĕвел пăхрĕ — типетрĕ. ''N''. Виç хĕвелпе кайман шурă юрсем. ''N.'' Кирек ăçта кайсан та пĕр хĕвел ''N''. Вăл вăхăтра хĕвел выляса тухрĕ вăрман çинчен пĕлĕт çине, кун та хитреленсе карĕ. ''Лобашк''. Вăрман урлă сар каччă курăнĕ. (Хĕвел). ''N.'' Чипер хĕр пысăк уйпа çӳрет. (Хĕвел). ''Синьял''. Хĕвел витĕ, çу витмĕ. (Кантăк). ''Сятра''. Вутсăрах çунать, çунатсăрах вĕçет, урасăрах чупать. (Хĕвел). ''Альш''. Çулла хăшĕ-хăшĕ куç ыратнипе хĕвел çине тухаймасăр лараççĕ. ''N''. Хĕвел анса пырать (скоро закатится). ''N''. Хĕвел карталаннă (круг вокруг солнца к непогоде). ''N''. Хĕвел тухса сарăлнă (совсем уже взошло). ''N''. Хĕвел кулать, хĕртсе хĕвел пăхать. ''N''. Пăх, хĕвел, пăх, хĕвел, этемсене савăнтар. ''N''. Хĕвел шăвать. ''Кив-Йал''. Хĕвел тухать хĕрелсе çут тĕнчене çутатса. (Вăй юрри). ''Нюш-к''. Иртсе пыракан çыя пичĕ çине тĕкĕрпе хĕвел çуттине ӳкерес. ''N''. Хĕвел кашни кун ир тухнăçемĕн ир тухать (ир анса ларнăçемĕн ир анса ларать). ''Курм''. Вăрмана çитсен, хĕвел анса та ларчĕ. ''Аттик''. Хĕвел кашни кун пĕçернĕçем пĕçерет. ''N''. Хĕвел ир хĕрелсе тухсан йĕпе пулать (вăл кун çумăр е юр çăвать), теççĕ. ''КС''. Ура питне хĕвел çапрĕ (насквозь, сильно прожгло). ''Трхбл''. Хĕвел пирĕн йĕтем пысыккăш, тетчĕç ваттисем. ''N''. Хĕвел пит хĕртет. ''N''. Хĕвел тухнă çĕрелле çитрĕмĕр (ко времени восхода солнца). ''N''. Паян эп тăрсассăнах хĕвел тухрĕ. ''Красн. Горка''. Хĕвел питĕ хытă пăхать. ''Сёт-к.'' Хĕвелин пăхасси номаях мар та-ха; час кĕлет айне хопланмалла. || Назв. божества. ''Магн. М.'' 68. 64. Хĕвел ашшĕ, амăшĕ, хăлхи, çоначĕ, ори, || Клятва. ''Ст. Чек.'' Хĕвел, илмен эп ăна. ''Сред. Юм''. Хĕвел пôр! (Тôпа туни). ''Ороу''. Мĕн эсĕ çын çинчен çука калаçса çӳрен: эпир хĕрсемпе ун-кун, аплн та капла çӳренĕ, тесе калаçса çӳрен?—Çук, Якку. Ак, хĕвел, калаçман. Ăна сăмах вĕçертнине (что болтают зря) ху та пĕлен-çке.

хĕвел пичĕ

солнцепёк. Пазух. Хĕвел питĕнчи курăка юр айĕнче куç курать. ''Изамб. Т''. Ун пек сăрт çинче, хĕвел питĕнче курăксем шăтса туха пуçларĕç. ''Ала'' 59°. Кив кĕмĕлтен çĕрĕ те эп хывтартăм, хĕвел питне хурса та хăвартăм. ''Ск. и пред. чув''. 29. Хĕвел питĕнче унта Шупуç ларать. ''Изамб. Т''. Ĕнесем, лашасем, сурăхсем хĕвел нитĕнче ăшăнса тăраççĕ. ''Туперккульос''. 28. Тула илсе тухса, хĕвел пичĕ çине çакса ямалла. ''Баран''. 95. Хура кăвак ту хыçĕнчен кăшт анчах хĕвел пичĕ курăнчĕ.

Хĕветӳçи

имя женщ. Собр. Хĕветӳçи çăварĕ хура çăвар. (Тĕнĕ).

ялхав

/Йалхав/ (jалhав), какое-то синеватое (кăвак-сĕмлĕ) новообразование на глазу, напр., вследствие попавшей соринки. Пухтел. Юрк. Пăхăсăн, тӳрлетес вырăнне шурă илтерсе ярат, е ялхав сырат.

сайкка

сайка (род печенья). ЙФН. † Çакă ял хĕрĕсем ма шурă? Сайкки-сайкки сайккипа шур кулачă çинă, тет, çампа шурă пулнă, тет.

сайра-хутран

изредка. Изванк. Вăл сайра-хутран юмăç та пăхкалат. N. Хапхисем ялан питĕрĕнсе тăнă, сайра-хутран анчах пĕр-пĕр çын кирлĕ ĕçпе анчах ăçта та пулин хапхаран тухса кайса килнĕ. N. Вĕсен ялĕсенче шурă пӳрт сайра-хутран анчах пулать. Баран. 6. Карталанса тăрна вĕçет, сайра-хутран кăшкăрса.

сайхах

(саjhах), жердь, слега. Н. Седяк. МПП. Сайхах, толстая жердь. СПВВ. МС. Сайхах — пĕчĕк вĕрлĕк. Хирле. Сир. Сайхах — шалча карта тытмалли кашта. Ст. Чек. Сайхах — кашта. СПВВ. Т. Сайхах тесе аслăк çине саракан вĕрлĕксене калаççĕ. Н. Карм. Аслăк çине саракан шертене сайхах теççĕ. N. † Аслăк çинчи сайхаха сайхах вырăнне ан хурăр. Б. Олг. Сайхах, жерди, которые кладутся на „капан ори“. || Жердинник. Кĕвĕсем. Анатран хĕвел тухать-çке сайра сайхах хушшинчен. С. Тим. † Хура вăрман сайхахне касаймарăм суйласа, çичĕ ютăн ачине каяймарăм суйласа. Альш. † Сайра вăрман сайхахне суйларăмăр йăштайне. С. Алг. † Сайра вăрман сайхахне татаймарăм суйласа. КС. Сайхах кĕпер, мост из жердей. Орау. Утă капань айне сайхах хурас пулать, атту çĕр çумĕнче утă кăвакарать.

сав

любить. Янтик. † Пурçăн явлăк пур, тетĕр, пĕртте çыхса тухмастăр; савап, савап — тиетĕр, кучченеç те памастăр. Алешк. † Ай-хай, савнă тусçăм, хура куçăм, илсен илмесен те савса тăр. Альш. † Пĕчĕкçĕ çырма, вак чуллăх, кĕпер ан хыв, ут сиктер. Савнипелен савманни сăмах ан хуш, куç сиктер. Ib. † Чипер ача, сар ача, савăп — кайăп мĕн тăвăн? Буин. † Икĕ савса сар хĕр эпĕ ӳстертĕм. Ст. Ганьк. † Сарă хĕрсене кам савĕ, савсан савĕ сар каччă (разве он, а то кроме него никто). С. Айб. † Пуян хĕрĕ савмалăх, ашшĕ ятне ямалăх. || Радоваться. Ст. Ганьк. † Хурама йывăç тăрринче сарă кайăк ларать сарăлса, савса (радостно) сарăлса ларнă чух çавра çил килчĕ — çавăрчĕ. ТХКА 60. Юр та карĕ, пăр ирĕлсе пĕтрĕ. Çанталăк ăшă, пит ăшă. Хĕвелĕ те хĕртсе, савса пăхать те. || Обрадовать. Ерк. 169. Халĕ ĕнтĕ ленкрĕн алла тĕппипе, тавăрттарăп — чуна савăп виллӳпе. Каласа пар: мĕншĕн килтĕн эс кунта? Мĕнле шухăш пăтрантарать пуçăнта? || Ласкать, миловать. Ашшĕ-амăшне. Вăл (она) ун çине пăхса ăна куçĕсемпе савса çеç ларнă. Учите детей. Ача мĕн те пулсан аван тусан, саврăн — çитрĕ. Сред. Юм. Пĕчик ачасĕне амăшĕ савать (йоратать). Юрк. † Сӳлĕ тусем çине улăхнă чух ука хӳрелĕ хĕрсем тĕл пулчĕç, аллисемпе йĕтĕн сараççĕ, куçĕсемпе пире саваççĕ. Альш. Çурăмĕнчен лăп-лăп савать (ласкает). Собр. † Мирун кинин ачине çын савайми тиеççĕ, эпир тытса саврăмăр. || Гладить ласково (напр., по головке, по спине). Изамб. Т. Каçантан саваççĕ (гладить по спине). Ib. Ача йытта каçанĕнчен саврĕ. N. † Пуç тăрринчен тăрлаççĕ, çурăмсенчен саваççĕ, аяксенчен тапаççĕ, ларми тăми тăваççĕ. Турх. † Икĕ çунатна ман умма хутласассăн, эпĕ сан тĕкне аллăмпа савăттăм. || Уважать. Якейк. Çак кил хуçи пит савмалла çын. Этого хозяина можно уважать.

сак урати

(-δи^ы), брусья нар. Шорк. Сак орати, перекладина под нарами, которая лежит поперек избы на полу. Альш. † Хура хĕрпе выля-выля сак урати çĕмĕртĕм. Ib. Ман ура вăрăм, сак урати кĕске (Тура-хуп). См. сак ырати.

сакăл

(сагы̆л), пежина; пегий, с пежинами (о ногах). Бугульм. † Учĕсем ула, ури сакăл, исправник пӳрчĕ умĕнче. ЧП. Кӳлсен кӳл лашăна лайăхне, кайри урисем сакăлне. Бюрг. † Суйларăм эпĕ ута лайăхне, ялан та кайри урисем сакăлне. Альш. † Лашана кӳлсессĕн, кӳл лайăхне, ялан тăват ури сакăлне. Ib. Сакăл ураллă, шурă ураллă. Ст. Чек. † Хусан хура лашин ури сакăл: купци çавăнмасăр — мĕн тутăр. Ашшĕ-амăш пуян, хĕрĕ сарă: савни савăнмасăр — мĕн тутăр. Пазух. Сакăр юпах тьыха эп ӳстертĕм, сакăрăш те сакăл ураллă. Алших. † Сарă лаша — сакăл ура, ака-туйне пымарĕ; хам савнине илес теттĕм, ахăр турă çырмарĕ. Изамб. Т. Сакăл уралă лаша, лошадь, у которой на ногах пежины. СПВВ. ФВ. Сакăл; сакăл ураллă лаша; выльăх ури пакăлчакĕнче кĕшт шурă тĕк пулсан, сакăл ураллă теççĕ. Тюрл. Сакăл ораллă (задняя пятка белая) лашине кӳлнĕ.

сакмар

неизв. сл. Лашм. † Самарпа сакмар хушшинче шурă куян выртать парĕпе.

салам кала

посылать поклон, привет; кланяться, приветствовать. Изамб. Т. Пурне те салам кала (кланяйся). N. † Шурти шур куяна салам кала: ан кышлатăр ăвăс хуппине. Орау. Салам кала аçусене, киле çитсен. АПП. † Сар ачана курсан, салам кала: ан вылятăр хура хĕрпеле.

саламат

нагайка. А. Турх. Зап. ВНО. Саламат, кнут с длинным череном и привязанным к концу бечевки куском холста. Орл. II, 248. Пӳрт хыçĕнче икĕ вĕçлĕ саламат çакăнса тăрать. (Çӳт туни). Собр. Пӳрт хыçĕнче саламат çакăнса тăрат. (Çитĕ = çивĕт). Ст. Чек Кĕрĕвĕнне хĕр туйĕ çыннисем минтерне, саламатне (особый ременный кнут), хура сăран алсисене вăрлама пултараççĕ, е çаксенчен пĕрне вăрлаççĕ; кĕрӳ вара килĕшсе читвĕрт е çур читвĕрт лартса каялла илет. N. † Йăран çинчи ерĕме кĕру саламатĕ тунă ăсем. Собр. † Саккăрăн явнă саламат сакăр çĕрелле каяймаст. Абыз. Шăтăкра (в яме) ик саламат пулнă: пĕринпе çапсан — вилет; тепринпе çапсан — чĕрĕлет (т. е. ударенный). СПВВ. ФВ. Саламат — кĕске пушă, аври те кĕске, чĕнтен, саккăрпа, хĕрĕх чĕнпе явса тăваççĕ. НАК. Хĕр уй-хапхичен тухсан (из своей деревни), кĕрӳ çитеччен кĕтсе тăрать. Кĕрӳ çитет те, хĕр куми хыçне тăрса, кӳме умăнче тăракан хĕре пуçĕнчен аллинчи саламачĕпе виçĕ хутчен пур выйĕпе çапат. Унтан вара тӳррех венчеке каяççĕ. Сред. Юм. Саламат тесе чĕнтен явса тунă кĕске чăпăрккана калаççĕ.

салтакла вылят

понуд. ф. от салтакла выля. Чăвашсем 15. Унтан кăна та (и его) шурă кĕпе-йĕм тăхăнтарса, пăшал парса, салтакла вылятнă, тет.

салху

(салhу), тоскливый, скучный, печальный, унылый; тоскливо, скучно. N. Кăмăлне пит салху пулнă. Шел. 128. Куккук та питĕ салху авăтать. Шел. II. 16. Хут çийĕнче анчах тăрса юлĕ... хура тĕсĕм... салху мĕлкеçĕм (мой печальный образ). Альш. Темĕскер пулчĕ мана: паян кунĕпе салху çӳреп (чувствую тоску). СПВВ. Х. Салху, савху, скучно. ЧП. Мĕшĕн салху тăратăр? Фин. Финнă çынни темле вăл салху, калаçма питĕ юратмасть. Рак. Салху тесе çынпа калаçман çынна калаççĕ. Унтан тата сывмар çынна та: эй, салхуланнă-çке, теççĕ. О сохр. здор. 133. Çапла чирленĕ çын пĕрмаях салху çӳрет. Дик. леб. 46. Елиса ĕлĕкхи пекех, салху та, хуйхăллă та. Турх. Аннен салхăвĕ пĕтетчĕ. Ст. Чек. Салху çӳрет. Печально ходит. N. Хама хам калаттăм эпĕ: текех ан хурланам ĕнтĕ, салху сăнăма пăрахам, çăмăлланса тиеттĕм. || Тоска, скука, печаль.

самай

самый (русск.). Шемшер. † Ирпе тăтăм, пите çурăм, турра пуççапрăм, карăм вăрмана, тарăн çырмана, татрăм çырлине самай хĕрлине, илтĕм арăмне самай хитрине. || Довольно много, порядочно. ТХКА. Шăллăм çырма-вулама самаях вĕреннĕччĕ. Ск. и пред. 107. Хĕвел хыççăн куçакан уйăх самай çĕкленсен, тухать вĕçме вĕри-çĕлен. N. Йот патша халăхне самай илкелерĕç (в плен). Эпир çур. çĕршыв 25. Сарă яль чăвашĕсем самай тĕреклĕ пуранаççĕ, çӳрессе те капăр çӳреççĕ. Кан. Унта вăл самаях ĕçлерĕ. Сунт. Паян чăпта самай леçрĕç-и? — Леçкелерĕç самай. Сам. 28. Ун чух эсĕ ху та улшăнăн нумай, сăнă-сăпату юсанĕ самай. ЧС. Тата унта самай йĕкĕтсем пĕр-пĕринпе тавлашса чупаççĕ. N. Кунсем самай вăрăмланчĕç, çĕрсем кĕскелчĕç. N. Самай йывăр. || Часто. N. Онпа самай корса поплекенччĕ, халĕ ĕнтĕ вă (= вăл, у) та çок. || Очень. Микушк. Витере самай мăнтăр ăйăр çисе тăрать, тет. СТИК. Пасара карăм та, çуна пăхрăм. Çуна темĕн чухлĕ. Суйларăм, суйларăм та, самай лайăххине суйласа илтĕм (выбрал наилучшие, самые хорошие). || Как раз, точь-в-точь, в самый раз. Альш. -† И, кĕрӳшĕ, кĕрӳшĕ: самай ĕне пăрушĕ!.. (Насмешка). Тогаево. Ончен те полмин, сасартăк пăшал сасси самай пирĕн тĕлтрех илтĕнсе карĕ. Сĕт-к. Самай кĕтӳвĕ тохса кайнă чохне хамăр ĕнесене пырса ертсе ятăм. Ib. Текерле çонаттисампа вăш-вăш, вăш-вăш! туса вĕçсе пырать те, самай пуç тĕлне çитсен, тĕвик! тесе кăçкăрать. Орау. Самай та ашшех çав. Точь-в-точь отец. Яктик. † Пахчи, пахчи панулми, чи тăрринчи сар улми, самай татас тенĕ чух ыткăнайрĕ-каяйрĕ. Байгул. † Вĕт-вĕт чĕнтĕр, вĕт чĕнтĕр; вĕтĕ те пулин самаях. КС. Самай та упăтех çав. Настоящая обезьяна. Сĕт-к. Пирн Улюн самай ыраш вырма пуçланă чох холсăр полса. Пазух. Хура вăрмана тарса кĕтĕм, самай çулçă тăкнă чух. Çуралнă иккен эпĕ аннерен, самай телей пĕтнĕ чух. || Сносно. Тюрл. Матка порри самаях (сносно), матка çокки кичем пек (сиротливо). Микушк. † Ик аллăра патăм ик панулми, кăмăлăра самай пули, тесе. N. Пĕр шухăшласан, çапах вĕсенчен самайтарах пурăнаççĕ (живут лучше). || Облегчение, улучшение (напр., в болезни). Кореньк. Куç самаййи сисĕнмес. Не видно, чтобы глаза поправлялись. N. Людмила куçĕ пăртак самай, тесен, питĕ хĕпĕртерĕм. Ст. Яха-к. Туманнине те туса пăхрăмăр, çаплах кил-çуртра самай еннелле каймаçт, терĕç. N. Çавăн пек тусан, пăртак самаййине курать те, çынсене кайса калать. Хора-к. Эпĕ асапланнине те вăрман илтрĕ, сассине пачĕ, самая килчĕ. Шинер-п. Çавăнтах вăл ак мĕн шухшланă: çав шантала илсе тухса каяс-ха ĕнтĕ, мана вăл та самаях пулĕ-ха, тенĕ. N. Çав çын вара, ыйăхран вăрансанах, самай енне кайнă. N. Куçĕ кăшт самай пулсан (полегчать)... ЧС. Эпĕ аннене яланах: самай-и? тесе ытаттăм. Ман анне самай пулма мар, йывăртан йывăр пулат, пĕр пилĕк кунтан тăрса та ларайми пулчĕ. Ib. Тете патне аттесем, аннесем чун чăтман пирки кашни кун кайнă пекех: кайса, самайне, самай марне пĕлсе килетчĕç (т. е. справлялись о его здоровьи). БАБ. Муш (= может быть) самайрах пулнă та пулĕччĕ-и тен (мне в больнице). Ялти çынсем мĕн курни-пĕри: ачăна унта вилме анчах леçсе пăрахнă. Унта вĕтĕ ун пек тӳрленмелле мар, чирлĕ çынна юри имçампа вĕлереççĕ, тет, тетчĕçĕ, тет. Ib. Пуçу самай-и? А легче что ли голове-то? Ib. Виçĕ кунта иртрĕ эпĕ чирлени, ман пуç çапах самай мар. О сохр. здор. Эмел ĕçсе пурăнсан, чире пĕтĕмпех тӳрлетмесен те, вăл ăна кăшт та пулин самай тăвать.

самантлăх

протяжение мига, момент. Кан. Хура тинĕс çийĕ çиçĕм çиçнипе пĕр самантлăха кăн-кăвакăн, çап-çуттăн курăнса, каллех тĕттĕмленсе ларчĕ.

самăшни

замшевый. СТИК. Самăшни алса тесе тиртен çĕленĕ алсана калаççĕ. Вăл алсана хăйне кăна тăхăнсан та сивĕ мар, мĕшĕн тесен çăмлă. Альш. Самăшни алса тăхăнаççĕ (молодежь). Ст. Чек. Алса: сăран алса, хура сăран алса, хĕрлĕ сăран алса, самăшни алса (тиртен, çăмминчен сĕленине калаççĕ), сахянăй (сахян) алса; перчекке: пурнеле перчекке (те), пурнесĕр перчекке (те пулат); алсаш.

самăрт

раскормить. Икково. Вĕрен вĕççĕн сысна самăртăп. (Йĕке). N. Хура çĕмĕрт çитерсе самăртрăм. Собр. Кирлĕ марринчен самăрт. (Моленье). N. Вĕрен тăрăх сысна самăртăп. (Кăнчала арлани). Чураль-к. Вĕрен тăрăх лаша самăртăп (Йĕке толтарни).

сап

рассеивать, разбрасывать, посыпать. Собр. † Тĕрлемес хапхинчен кĕнĕ чух пăхăр сапса кĕтĕмĕр. М. Тув. † Хура шăрçа ярăмне сапса яма пулмарĕ. Ала 55. Алăк урлă каçсанах, эпĕ унăн куçне çăнăх сапса тултартăм та, тухса тартăм. Изванк. Ăна киле юлса ана тăрăх уçăпа (= ывçăпа) тырă сапма пар, турă. („Тĕп саканче пăт чӳклени“). Ау 339. † Кăйăк-хурсем кайăççĕ карталанса, сап-сар сĕлĕ сапсан та чарăнас çук. Орау. Питрен хăйăрпа сапрĕ те, пĕтĕм куçа хăйăр тулчĕ. Янорс. Вара çуннă çĕртен пĕренисене пакурсемпе турта-турта антарса, аяккала сĕтĕрсе кайса, юрпа сапа-сапа сӳнтерчĕç. Завражн. Сапса янă, разметала (обезьяна горох). || Плескать, выливать. Коракыш. Куркари шыва çĕре сапса янă (она). N. Куркапа шыв сап (плескать из ковша). Юрк. Эсир хăвăр: вăл эрехне мĕн тăватăр? тесе ыйтатăр. Эпир ун пек начар эрехе юлашкине пуçтарнисене çапла сапса тăкатпăр. || Класть яички (о пчелиной матке). Вĕлле хурчĕ 3. Çăмарта сапма (тума) амăшĕ çуркунне хуртсем вĕçме пуçлачченех пуçлать те... || Метать икру (о рыбе). N. Пулă вăлчă сапать. Рыба мечет икру.

сапак

(сабак), кисть ягод, черешок с ягодами. Альш. Щибач. Пĕр сапакне татса ил. Тюрл. Пилеш сапакки. N. Сапак, черешок, напр., у ягоды, черемухи (çупкăм — вся кисточка). Юрк. † Çĕмĕрт-йывăç сапакра, палан-йывăç чечекре. Хурамал. Сапак тесе пилешĕн пĕрчи ушкăнне калаççĕ. АПП. † Пилеш айĕнчен тухнă чух пилеш сапакки саланчĕ. Çутт. 145. Хурлăхан тĕммисем çинче çырла сапаккисем хĕп-хĕрлĕ пиçсе ларнă. Ала 62. † Хура шыв тăрăх çĕмĕртлĕх, сапакне тая лараçке. || Кисточка. Юрк. † Тăваткăл кӳме — сарă кӳме, тăватă кĕтессинче тăватă сапак. || Стручек. N. † Ешĕл сапак мĕшĕн, ай, ешĕл-ши, çамрăк ĕмĕр мĕшĕн те, ай, кĕске-ши. Бур. † Арпус чечек мĕшĕн шурă-ши, ешĕл сапак мĕшĕн ешĕл-ши? Тюрл. Сапак, стручек. Ib. Пăрçа сапакки. || Снизки. ЧП. Вуникĕ мерченĕн сапакки çук. Кĕвĕсем. Вуник пĕрчĕ мерчен сапакĕ çук. Янтик. † Сакăр пĕрчĕ мерчен сапаксăр, пирĕн çамрăк пуçсем телейсĕр. Кĕвĕсем. Симĕс сапак хушшине ӳпке-мерчен ан тирĕр. См. ӳпке-мерчен. || Назв. бус. К.-Теняк. Изамб. Т. Сапак, какое-то украшение. МПП. Сапак, зеленый камень или бусы (украшенне). N. † Йывăçран сапак туни çук, ырă тумтир çумне хуни çук. [См. саяк]. || Петля у пуговицы (и вся пуговица?). МД. † Аçалă-амалă ывăл-хĕр кĕмĕл тӳме сапакĕ. || Membrum virile. Елле. Сапакки ĕçлемест. Non surgit, quasi praemortuum jacet m. eius.— Observare solent Tschuvaschorum feminae virorum suorum gravi aliquo morbo laborantium inguina; quae si matutinis languida atque inertia iacere videriut, invitabilis mortis signum id esse arbitrantur. N. Сапак тесе пĕчĕк ачасен тӳммине калаççĕ.

саппун

саппон, то же, что саппан. Ау 232. Савни каять анкартне, çыхнă шурă саппунне. СТИК. Саппун — фартук. Чĕрçитти — тот же саппун, но сшитый лучше и из тонкого материала. Ст. Чек. Саппун, белый фартук из грубого холста для работы, носят мужчины и женщины. Сред. Юм. Саппон тесе мăйран çакса ямалла тăвакан, кăкăр çинех çитекен чĕрçиттие калаççĕ. Б. Олг. Саппон çакаччĕ, машинăпа тĕрленĕ, капăрлатнă. СПВВ. ТА. Саппон — чĕрçитти.

сарăл

(сары̆л), расширяться (в стороны), увеличиваться в обьеме. N. Ăшăпа пур япала та сарăлать. Хорачка. Сарăлса каять. Расширяется. || Разбухать, размокнуть. N. Алăк йĕпенсе сарăлнă — хупăнмасть. N. Йăвăç йĕпенсен сарăлать. || Расстилаться, распуститься. Пазух. Хăрантсуски тутăр, шурă çӳçе, сарăлайса ӳкрĕ шыв çине. || Разливаться. Аттик. Юр ирĕлнипе çырмасене шыв тулса сарăлса каять. N. Ванданкă таçта çитех сарăлса кайрĕ. || Расходиться. Кан. Сĕт тăмламĕ сарăлса каймасăр, çĕр пек, тĕпне анса ларать. || Распускаться (о листьях, цветах). N. † Уй варĕнчи олмаççи, çӳлчи сарлать, уй толать, уй илемне вăл кӳрет. С. Дун. † Хурăн çулçи сарă çулçă, сарăлчĕ-ӳкрĕ шыв çине. Толст. Пăртак тăрсан, улма йывăççисем чечеке ларчĕç, анчах чечекĕсем пурте сарăлнă-сарăлманах тăкăнчĕç. N. Акнă япаласем пĕр-икĕ эрнерен ӳссе сарăла пуçларĕç. N. Пахчара çамрăк йывăçсем те аван сарăлса кайнă. || Светить полным светом (о солнце). Никит. Хĕвел тухса сарăлсан... ТХКА 72. Хĕвел тухса сарăлчĕ, ăшăта пуçларĕ. КАХ. Ир хĕвел тухса сарăлсан... Ала 21. Хĕвел тухса сарăлсассăн, хайхи улпут Иван патне карап курма пырать. || Расходиться (о воротных столбах). N. Хапха юписем сарăлса кайнă. || Разьезжаться (о ногах). Орау. Ура сарăлса каять. || Раздуваться, объедаться, наслаждаться. Н. Лебеж. † Çиччĕр, çиччĕр — сарăлччăр, хырăмĕсем çурăлччăр. N. Чĕресси-чĕресси çĕр-çырли, çисе сарăлса (поесть досыта) пулмарĕ. Орау. Чей ĕçсе сарăлтăм пĕтĕмпех (хорошо распарился). КС. Апат çисан, хырăм латах сарăлса карĕ. ТХКА 55. Эсĕр халĕ сивĕре ăшă пӳртре ăшăнса, сарăлса ларас, эпĕр, уялли çынсем, шăнса вилес-и вара? N. † Сарă-кайăк сарăлни олăх выти ( = ути) çоличчен. || Распластаться, расплющиться. Баран. 56. Казаксенĕн ырă учĕсем, сарăлса (распластавшись), çӳлелле çĕкленсе, çĕлен пĕк тăсăлса çырма урлă вĕлт тăваççĕ. Якейк. Пĕре анчах чышкăпа сăмсаран çапрăм, патнех сарăлса анчĕ (или: сарăлса та анчĕ. Распластавшись, упал без чувств). || Широко раскинуться; широко расположиться, занимая большое место. Ск. и пред. 38. Сарăлса ларать (раскидисто) пĕр ватă юман. Ib. 53. Пысăк сĕтĕл умĕнче тăрать Петĕр сарăлса. Баран. 91. Кетĕвĕ-кĕтĕвĕпе выльăх-чĕрлĕх сарăлса çӳрет. Пазух. Тарăн-тарăн çырмара та хурĕ ларать сарăлса. Собр. † Вăрăм чăрăш тăрринче чăпар куксем авăтаççĕ: хамăр тăвансем килнĕ чухне сарла-сарла авăтаççĕ, çичĕ ютсем килнĕ чухне тĕршĕне-тĕршĕне авăтаççĕ. || Упариться (о каше), распариваться (о посуде). Юрк. Пăттисем хуран тĕпне ан лартăр, аван сарăлтăр, тесе, калекпе ялан пăтратах тăраççĕ. Трхбл. Йывăç савăт-сапа, вĕрилесен, сарăлать. || Быть в довольстве. Хурамал. Эпир çырă, эсир сарă, тăвансем, пурăнаяр пăртак сар улма пек сарăлса. О пьяницах. Ырă курса сарăлса пурăнатпăр (в довольстве). Аку 202. Пуян, юрăхсăр ĕçсем туса, сарăлса пурăннă. N. Сарăлса пурăнма юратаканни чĕрĕлех вилнĕ вăл. Юрк. Тăшмансене сарăлма ирĕк памăпăр. Баран. 18. Тинех вара ирĕк çĕрте пурăнăпăр сарăлса. N. Ĕмĕр иртнĕ пик туйнать, пĕр сарăлса пурăнмасăрах. || Развиваться физически. N. Ӳссе сарăлса çитнĕ. Доразвился физически. || Распространяться (о молве и пр.). Изамб. Т. Хыпар сарăлнă. Распространилась молва. М. Тув. † Манăн варли чиперри вулăстипе сарăлнă. Скотолеч. 17. Кăрчанкă сарăлса кайнă (по телу). || Переноситься, расплываться. Ерк. 14. Çавăн çулла туй пулать. Чĕкеçĕн шӳхăшĕ çакăнта сарăлать, вĕри юнлă чĕри çак сывлăшпа сывлать.

саркалан

(-га-), расстилаться, распуститься, распластаться. Пазух. Хуралă чĕрçитти пулăттăм, çаксан, саркаланса тăрăттăм. N. † Арман чулĕ çĕкличчен, сарă чечек пулас мĕн, саркаланса ларас мĕн. Сред. Юм. Мĕн, саркаланса ларса, ху çиç ик çын вырне йышăнса ларан эс. Янтик. N. Икĕ ача, сарă ура, саркаланса ут çулать. Юрк. † Пирĕн аттенĕн сарă чăххи кашни ирсерен саркаланат. N. † Каччă алли тивнĕ пулсан, авкаланĕ хура çĕлен пек, каччă алли тивмен пулсан, саркаланĕ сарă-кайăк пек. Ала 99°. † Хорăнкасси арăмсем саркаланса йорлаççĕ. Юрк. Саркаланса вĕсем юрлаççĕ (кукушки). Я. Турх. Кĕтне шывĕ ман умра саркаланайса юхать; кашлатакан хумăшра ярăнайса пул(ă) вылять. Якейк. † Тăхлач корки сар корка, саркаланса ĕçер-хе (свободно, как хочется нам). N. † Сар утçăм килет саркаланса. N. Арăмĕ: упăшкам суккăр, курмас ку, тесе, хăйĕн тусне чĕнсе килсе, тем пек саркалана пуçларĕ, тет (думая, что муж слеп и не видит). Янтик. Мĕн саркаланса çӳрен çак эс, саркаланчăк (непоседа)! Пӳрте тăвăрлатăн. || Важничать. ППТ. Тата хăшĕ калăм кунĕ типĕ пулсан, çарамас çӳренĕ чухне хĕрлĕ кĕпепе саркаланса çӳреме: хĕрлĕ кĕпе илсе пар, тесе, аптăратаççĕ (надоедают просьбами). ЧС. Ăшă пулсан, урамра саркаланса çӳреме тесе, хĕрлĕ кĕпесем, картуссем, шăлаварсем илтереççĕ. Юрк. Саркаланма сарă тăлăп, ăна атте туса паман, ăна упăшкам туса панă. Янбулат. † Саркаланма мĕн лайăх, сарă тăлăп пит лайăх. || Ст. Шаймурз. † Лутра-ях та хĕрсем, сарă хĕрсем, саркаланат савни умĕнче.

сарай кашти

(-τи^ы), слеги, которые кладутся на стропилы. ЙФН. Сарай тулли сарă хĕр... (Сарай кашти). Абыз. † Хура вăрăм хĕрсене сарай кашти тăвас, тиç. Тораево. † Сарă лутра хĕрсене сарай кашти тăвас, тетчĕ.

сарă

(сары̆) или сар, желтый. Якейк. † Ыраш вырсан, уй сарă. В. С. Разум. КЧП. Сарă чĕресе тултарма çырла нумай кирлĕ. Ib. † Сарă-сарă чечекĕ, ма сарлакарах пулман-ши? Ядр. † Сăра курки — сарă курка. Тим. † Сарă çăмарта эпĕ хире кустартăм варрисене сарă витнĕрен. Пазух. Карăш килет каршлатса, сар ыраша юратать. Ib. Сĕтел çинчи сарă сăри, тинĕс енчи эрех лапах (точь-в-точь). N. † Шăшки вăрăм, мăйри сарă, татас килет мăйрине. Н. Лебеж. Тепĕр енне сарă саккускă тултартăм. Турх. Сарă-сарă çуртасем ялкăшаç. (Сарă-сарă — впечатление от множества желтых, бросающихся в глаза предметов). Альш. † Сарă çурта пек пĕвĕме эп ӳстертĕм, атте-анне умĕнче пурнас пек. ЧП. Сарă сĕлĕ сапсан та чарăнас çук. Ск. и пред. 26. Сарă пысăк кĕлетрен пĕркенчĕкпе хĕр тухрĕ. Янтик. † Икĕ ача, сарă ура, саркаланса ут çулать. Ib. † Сарă хумăш касса хӳш (= хушă) турăм савнă сар ачапа выляма. Ск. и пред. 67. Сарă хапха килсерен чĕнтĕрленĕ тăрăлă. Чув. пр. о пог. 63. Уйăх сарă, купчеме пулсан, уйăх пĕтечченех хутран-ситрен йĕпе пулкалах тăрат. Если месяц желтый, светлый, то весь месяц будет стоять сырая погода. || Эпитет солнца. Б. Яныши. Кăнтăрла çӳлтен сарă хитре хĕвел хĕртсе пăха поçлать. || Эпитет весны. Б. Яныши. Хаяр сивĕ хĕлле хыççăн хитре, ăшă, сарă çор килет. || Русый; красивый. Микушк. Сап-сар ача — русый, красивый парень, красавец. N. † Сарă-сарă ачисем, сар çӳçĕпе илемлĕ. Сĕт-к. † Атьăр киле, ачасам, сарă вăрăм хĕрсене (варлине) сар ачасам ерчĕç поль. Шел. 31. Сар-кайăк пек сап-сарă пĕр хĕр сиксе тухать те... Никит. Телейлĕ пурăнас тетĕн пулсан, ху сарă çын пулсан, хура хĕре ил, ху хура çын пулсан, сарă хĕре ил. Вотлан. Пасара сар хĕр нумай тухать, сарă кăтри сайрарах. В. Разум. КЧП. † Анне тунă — хĕр тунă (genuit me puellam), ма сарăрах туман-ши? С афф. З-го л. — блондинка. N. † Айта, тантăш, киле кас (= каяс), сана сарри кĕтет поль, мана хори кĕтет поль. Сарри сăмавар лартнă поль, хори хоран çакнă поль, çăмарта пĕçерсе хонă поль. || Масть лошади (саврасый, буланый, соловый). || Назв. растения, папоротник (= шĕшлĕ корăк). В. Олг. || Желтуха (болезнь). Бывают: сарă сарă, желтая желтуха и хура сарă, черная желтуха. ГТТ. N. Ача сарра кайрĕ (= ачана сарă ӳкрĕ). || Яз. имя мужч. МПП.

сарă кайăк

сар кайăк, назв. птицы. Магн. Сар-кайăк, иволга (птичка). N. Эс тăван çырулăхăн, тăван чĕлхен малтанхи сар-кайăкĕ. Ты — первая иволга родной письменности и родного языка. МПП. Сар-кайăк, серая мухоловка. ЩС. Сар-кайăк, канарейка. Ст. Чек. Сар-чиртен сар-кайăк аван (полезна). Питушк. Сарă-кайăк сиплĕ япала, сар ӳксен ăна çитараççĕ, йăвипала шыва кӳртеççĕ. ГТТ. Сар-кайăк, паренные перья этой птицы употребляют при лечении желтухи. Мыслец. Сар-кайăк, желтая птичка. Якейк. Сар-кайăк вăл сап-сарă, шăнкăрч пушшĕ кайăк; он тĕкне вĕретсе ĕçсен, сара-макран чарăнать, теç. Ст. Шаймурз. † Юртат пурсай (борзая) вăрман хĕрипе лайăх сарă-кайăка суйласа. N. † Сар-кайăк пек тăванăмсенчен епле уйрăлас-ши. Пазух. Сассăм сарă-кайăк та, ай, сасси пек, чĕлхем хура чĕкеç те, ай, чĕлхи пек. N. † Сарă-кайăкăн савнасси улăх ути çăлаччен (= çуличчен).

сарăлă-шурăлă тĕрĕ

(чит.: сарлы̆), назв. узора. К.-Кушки. Сарăлă-шурăла тĕрĕн — кумми 8 пĕрчĕ хĕрлĕ, 2 — сарă, унтан татах 8 — хĕрлĕ, 2 — шурă; ураççи çаплах.

сарă-шурă

желтый и белый. ТХКА 86. Сарă-шурă тутăрсем çакса пĕтернĕ.

сасĕ-хура

сас-хура, шум, звук, голос. Сред. Юм. Пĕр сас-хора та çôк. Очень тихо, так, что никакого звука нет. N. Сасси-хури те ан пултăр. N. Савватий тăракан пӳрте пырса шакканă. Сас-хура пулман. Букв. 1904. Вара тин тĕттĕм пӳртре лăпланаççĕ, пĕр сас-хура та илтĕнми пулать. Истор. Хирте пĕр сасă-хура та илтĕнмен, сайра-хутран анчах: ăçта çăхансем кăранклатни, ăçта аякра кашкăрсем улани илтĕнкеленĕ. || Слух, известие, молва. N. Вăрçă чарăнмалли сас-хура çук. (Письмо). N. Ялта-йышра мĕн сас-хура пур? N. Выльăхсене хире кăларма вăхăт çитсе пырать, анчах кĕтӳçĕн сасси-хури те çук (ни слуху, ни духу). Сред. Юм. Сан халех каймалла полать-и-ха? — Сас-хора çок-ха пĕрте (нет известий), кăçан каймаллине пĕлместĕп. || Скандал. НИП. Хуралçа ирхине: кĕçĕр ним сас-хура та пулмарĕ-и-ха? теççĕ.

сат

сад (русск.). ЧП. Ай-хай сат янăрать, сат янăрать сатри кайăк сассипе. Бел. Гора. † Анне кăмăлне килсессĕн, сат айĕнче лартăпăр, пурçăн тĕрри парăпăр (о невесте). N. † Сатăрта сарă-кайăк юрла-çке, сатăр илемсене кӳре-çке. Юрк. Чӳречи хĕвел тухăçнелле те саталла. Чураль-к. † Умлуççи лартрăм — сат турăм, умли пулчĕ шуп-шурă. Артюшк. Ăна сат ĕçĕ ĕçлеме тытнă (нанял его). Н. Карм. † Сат хăмлисем ярса сăра тусан, юрла-юрла ĕçни илемлĕ. || Зелень. К.-Кушки. Сат ларт, украшать зеленью (в праздники).

сахăрнăй улма

сорт яблок. Янтик. Сахăрнăй улма — шурă улма, ытти улмасенчен маларах пулать те, тата çемçерех.

сенепи

(-_би), неизв. сл. Встр. в песне. Юрк. † Сенĕк, сенĕк, сенепи, сенĕк тăррине вут хутăм, автан пусрăм, туй турăм, хура куçлă кин илтĕм.

сенкер

(_сэнг'э_р), голубой (цвет). Моркар. Сенкер тĕслĕ кĕпе (тотăр), цвета медного купороса. Юкр. Сенкер, цвет купороса. N. Сенкер кĕпе, голубая рубаха. СПВВ. ЕХ. Сенкер — шупка кăвак. Баран. 85. Сенкер чечек. С. Алг. † Куç харшисем хура, куçсем сенкер, кам телейне пăхса ӳсет-ши. Кильд. † Сенкер тутăр эп илтĕм, куллен-кунах эп çыхрăм. N. † Тиреесчĕ ал çыхи, сенкер тĕслĕ шăрçа çук. Кĕвĕсем. Пур пур шăрçи пур те пур, сенкер тĕсли пĕри çук. Ск. и пред. 8. Симĕс тукмак аллинче, сенкер сăнă хыçĕнче. || Назв. краски. Сред. Юм. Çипе сенкере чиктертĕм. (Пит кăвакартман кăвак çип).

серен

слитный послеслог, соотв. русск.: каждый, еже. ЧП. Туратсерен хура чĕкеç. Менча Ч. Çынсерен пĕрер çăмарта валеçсе параççĕ. Истор. Вăл ыйткаласа тăранса пурăнакансене праçниксерен хăй патне пуха-пуха апат çитерсе янă. N. Хурăнсерен кукук йăви, йăвисерен чĕпписем. См. сайран, сарен, сейрен.

серте-çеçпĕл

общее назв. трав, появляющихся одновременно со снитью, фиалкой и пр. N. Серте-çеçпĕл ӳснĕ чух хура вăрман ешерет; серте йăл-йăл пăхнă чух чун савăнать, киленет. Цив. † Серте, серте, серетепи, серте яшки юлашки, ай, вăйăçăм пĕр вăйă, кĕçĕрхи çĕр юлашки.

сехре хăппи

нечто страшное, ужасное. КС. Сехре хăппи кăтарттăрĕç, ачам, вăсам мана. Орау. Ах сехре хăппи, тата мĕн курас-ха, килсе пăхсан! Хора-к. Сехре хăппи. Сехрем хăппипеле сивве шăнни хамăн таçта тарса кĕчĕ. Çутт. 155. Ку — сехре хăппи!.. ырă самана мар! пĕтрĕ пуç! — терĕç. Ib. 115. Тинĕс çине çитмен çын — сехре хăппи курман çын. || Страшный, ужасный. N. Хăш çĕрте сехре хăппи тусем. N. Вĕсен пурăнăçĕнче хурапа шурă нумай пулнă: сехре хăппи драмăсем те сахалах пулман.

сыйлă

слоистый. Вопр. Смоленск. Сыйлă (т. е. пĕлĕт тухсан) — йĕпе пулать; хурăм пек хулăм, хура пĕлĕт тухсан, çăмăр пулать.

сывăл

(сывы̆л), убывать. См. сывал. Карсун. † Икĕ шурă çăмарта пĕçертĕм, хăшĕ сывăлассине пĕлмерĕм. СПВВ. Сывăлас — чакас; яшка сывăлчĕ. ЧП. Аслă Пăла сывăлмĕ (чакмĕ). N. † Çичĕ çырма пуçĕнче те сăмавар вĕрет — сывăлмас; вĕрет-вĕрет, сывăлмас та, пирĕнтен сар хĕр сивĕнмес.

сыр

обувать (лапти), обуваться во что. Изамб. Т. Ура сыраççĕ, çăпата сыраççĕ (сурпан сырăнаççĕ; атă тăхăнаççĕ). N. Çынсем ватăлса çăпатисене кутăн сыра пуçларĕçĕ, тет. СПВВ. Х. Сырас; ура сырас. || Окружить, обступить. Истор. Вара Олегăн пытанса тăракан салтакĕсем кимĕсем ăшĕнчен тухнă та, вĕсене сырса илнĕ. N. Вĕренекен ачасем хăйсен учитĕлне сырса илчĕç те, унтан ыйтма пуçларĕç: мĕн ку та мĕн ку, теççĕ. Шел. П. 69. Хире пуринчен ытла хĕрарăм сырса илнĕ. || Обсесть. N. Ыраш капан тăррие курак-çăхан сырса илнĕ, чĕппе çиме ирĕк çук. Ау 98°. Вот чĕкеçсем кисе веç хап-хура сырса илчĕç, тет, унта йывăçне. || Облепить. Хурамал. † Çул хĕрринчи пултăрана кăткă сыра пуçланă; тавра ялсен каччисене мăйăх сыра пуçланă. || Прививаться (о пчелином рое). ЧП. Чăн çӳлти туратне хурт сырнă. || Покрывать сплошь. СВТ. Шатра чирлĕ çыннăн ӳтне-тирне пĕтĕмпех хупласа сырса илет. КС. Урапана пылчăк сырса илнĕ. || Заростать. КС. Кӳлле мăк сырса илнĕ (заросло мхом). || Нанизать. Юрк. † Çип çине сыртăм (вм. тиртĕм), çитмерĕ (чăн мерчен).

сырăн

обуваться. О сохр. здор. Вара сивĕ пулсан, тин лайăхрах тумланса, сырăнса çӳрес пулать. || Надевать, одевать, навертывать. КС. Ала 75. † Хир-хир урлă килтĕмĕр, çинçе сурпан сырнасшăн. Юрк. † Çĕнĕрен пĕтернĕ çĕнĕ сурпан, пар йинкене (жене „пичче“) сырăнма. Б. Олг. Арăм сорпан сырăнат. || Облеплять. КС. Паян урапана пит сырăнать (грязь липнет пластами). Çатра-М. † Тăвайкки çинчи тонкати сарă кăткăсам сырăннă; сара вăрăм хĕрсене сар ачисем сырăннă (облепили). Юрк. † Кĕреке тавра сырăнма хура шăна мар эпир. || Окружать, обступать. N. Вара ăна йĕри-тавра сырăнса илнĕ те, пуçĕнчен çапса çĕре ӳкернĕ. N. Питĕрĕнсе ларнă çуртсем тавра çарĕпе сырăнса ил. Янш.-Норв. Вăт ĕнтĕ киле тавăрăннă чухне ачасем çĕн-çынна çырăнса илеççĕ те: салам пар та салам пар, тесе, кăшкăрса тăраççĕ. Якейк. Мана йăтăсам сырăнса илчĕç, аран-аран пăшалпа хăваласа ятăм. || Приставать. Трхбл. Паян пăвансем лашана пит сырăнаççĕ. N. Тĕтĕм шăршипе ӳпресем, вăрăм-тунасем сырăнмаççĕ. || Прививаться. Пшкрт. Хорт сырăнат йӳç çомня. Якейк. Пыл хорчсем çăка çине сырăнса илнĕ.

сысна

свинья. ЧП. Сысна тесен, шăрчĕ çук, этем тесен, сăнĕ çук. Ходар. Сыснаран усалсем, киремет таврашĕсем пит хăрат, теççĕ. Ib. Вăлсем ак ĕненеççĕ тата: киремете чĕрĕллех хура сысна çури кайса çаксан, киремет çав вырăнтан тарат, теççĕ. N. Пуян, ула сыснине пӳрт шулап(ĕ) çинче чиксе, хăçан тĕнĕ витĕр пăхса çийĕ, çавăн чухне унăн хĕрĕ сывалтăр. (Слова, произнесенные на дереве киремети одной из колдуний, испортивших дочь богача. Заклинание). Букв. Сысна хырăмне ыраш пăсмасть. Чăвашсем 10. Пурăнан ĕмĕрте сыснана та йысна тесе калан. (Стар. поговорка). Хурамал. Сысна пек пĕкĕрĕлсе çӳрет. ФТТ. Çуркунне сысна çурисем кăçкăрсан, часах сивĕ пулать. Юрк. Сыснапа чăвашсем турра кĕлтуман. Вĕсем ăна юратман. Çав пиркепе чăвашсем сыснасене усраман, вĕсенĕн ашне те çимен. Сысна темĕн-те-пĕр çиет, таса выльăх мар, тенĕ. Ст. Шаймурз. Тĕлĕкре сысна курсассăн, начелник килессе пулат, тет. (Стар. поговорка). || Особый способ забирать чело здания бревнами. Чертаг. Сыснапа тăрланă, забрали фронтон избы бревнами. Ib. Сыснапа хăпартнă, забрали бревнами. Орау. Сысна — бревна, коими забран фронтон клети. ЩС. Сысна — доски (бревна), которыми забрана стенка с волоковым окошком. Якейк. Сысна вăл кĕлет хĕрĕнче полать, он çине кĕлет пăрăс хораççĕ. Изамб. Т. Кивĕрех пӳртсен хайчă вырăнне çурмаран çурнă сысна пулат. Ib. Пурана улăхтарса пĕтерсен, икĕ пуçне пĕрер сысна хураççĕ те, ун çине хайчă тăхăнтараççĕ. || Кусок твердого дерева или железа, на котором лежит ось вала у водяной мельницы. (Названия остальных частей механизма те же, что и у ручной и ветряной мельницы). Шевле. См. арман. || Боров, дымволок (лежачая дымовая труба на подволоке). Трхбл. Кăмака мăрйине мачча çинчен пӳрт тăррине тӳрех кăларма юраласан, ăна пĕр аяккинерех сысна туса пăрса яраççĕ. Вара çав вырăнтан тин çӳлелле яраççĕ.

си

слой. БАБ. Çĕрĕн çиелти тырă пулакан сийĕ (плодородный). Баран. 105. Ĕçлекен хуртсен хырăмĕ çумне пĕр çӳп-çӳхе си ăвăс пухăнать. Календ. 1910. Çав маях бактериясем ӳссе пырсан, 2 тавлăкра пĕтĕм çĕре хулăн сипе витсе илĕччĕç. Ib. 1911. Шăтăк чавса çав шăтăка пĕр си курăк сарса тухас пулать. Ib. 1906. Шăтăкран хура çĕр, тăм, хăйăр тухать пулсан, вĕсене пурне те уйрăм хурас пулать; тата çиелти сине хăйне, тĕпĕнчине хăйне ăрасна хурас пулать. Ib. Хăяр хушшине си-си юман çулçи, хурлăхан, хĕрен, укроп хурса хăварас пулать. Ст. Чек. Си — слой (çĕр сийĕ), çăмарта сийĕ (пленка яйца). || Раз. N. Вара унтан тата тепĕр си апат çияççĕ, вара ĕç пĕтет. Чхĕйп. Унтан вара, унта (туда) кайиччен (прежде чем итти), пурте тепĕр си хываççĕ. || Встр. в соединении: пӳ-си. Ст. Ганьк. Пĕвĕнчен-сийĕнчен, куçĕнчен-пуçĕнчен, ăшĕнчен-чикĕнчен сăнĕнчен-сăпатĕнчен. || Юрк. † Эпир çак киле килсессĕн, çамрăк пуçсем сие ӳкет-çке.

сик

(_си_к, Пшкрт: _св_к), прыгать. N. † Урамăр вăрăм утмашкăн, хӳмĕр çӳлĕ сикмешкĕн. Сызр. † Тапарах та сикерех, уратине хуçарах, эпир тепĕре киличчен çĕнĕ урата хурайĕç. Ст.Чек. Тек сиксе çӳретчĕ-ха, халь сапăрланнă. Все хвастался, а теперь, небось, присмирел. Якейк. † Сик, сик (пляши) хора лаша, пире ыр çын хĕр памаçт. Ск. и пред. 76. Маттур пуса-каччисем вăйран тухса сикеççĕ. N. Тăвар сикет. Соль лопается на огне. N. Хам шăнса кайнă та (озябла), сиксе чĕтретĕп. N. Шăнса сиксе чĕтреççĕ. Беседа. Алли-урисем те сиксе чĕтреççĕ. Пазух. Çакă туйăн варринче, хитре хĕрсем хушшинче, сиксе юрлать туй ачи. N. † Эпир сиксе çупнă чух силленеттĕр маччисем. АПП. Карта сикен лаши пур. ТММ. Суккăр автан сиксе авăтат. (Вутă татни). Ау 29°. Суккăр автан сиксе авăтат. (Вăл та пулин пуртă). N. Коçсăр алтан сиксе авăтĕ. (Портă). Орау. Мур йытти, сиксех вĕрет! Юрк. † Куку сиксе авăтат йĕлме йывăçĕ тăрринче. Ала 73. † Куккук сиксе авăтат, йĕлме йывăç янăрать. || Двинуться с места. К.-Кушки. Ау 18°. Тухтăрсем каларĕç, тет: санăн хăраса чĕрӳ вырăнтан сикнĕ, терĕç, тет. Курм. Хам патарах сик (подвинься). N. Тарçи, кансĕрлес мар тесе, тек сиксе пырать (продолжает пересаживаться), тет; хуçи саваласа пырать, тет. Ашшĕ-амăшне. Вăл çапла пĕр сикмесĕр ларнă. Истор. Пĕр сăмах каласах темĕн тĕрлĕ вăйлă кайăксене вырăнтан сикейми тунă. N. Эп сикмерĕм. Я не подвинулся. || Вывихнуться. Изамб. Т. Ман алă сикрĕ. Трхбл. Хĕне-хĕне ал сыпписем сиксе пĕтрĕç. Бил до того, что все руки отбил. Якейк. Тăпра нумай йăтса ман пилĕк сикрĕ. N. Вăл мана: пĕр-пĕр япалу сикмен-и? тесе ыйтрĕ. Эпĕ ăна: сулахай алă ыратать, терĕм. || Падать. N. Шу сикет, шыв сиксе йохать (водопадик). В разн. говорах: сикекен шу. См. лок-лок, локкит. Лашм. † Пĕлĕт юхат, пĕлĕт юхат, сиксе юхан çурхи шывсем пек. Якейк. Улма йăвăççинчен улми сикмест, теççĕ. (Послов.). || Трещать; издавать треск. Собр. Вилнĕ çын чĕрине касса, пурт кĕтессине чиксессĕн, пӳрткĕтесси сикекен пулать, теççĕ. НАК. Кĕтессине никĕс айне вилнĕ çын чĕрнине хурсассăн, çав кĕтес сикекен (шартлакан) пулать, теççĕ. Çавăнпа чăвашсем пӳрт туртнă çĕре пули-пулми çынпа ача-пăчасене ярсах каймаççĕ. || Трескаться. Альш. † Самартан илнĕ сарă арча, çиччĕ тапрăм — сикмерĕ (не треснул). N. Шăнса çитнĕ çĕр сикет. || Взорваться. В. Олг. Вот тиертсе тохнă, час сиксе тохса каймас. || Быть пропущенным. N. Пĕр сăмах сиксе юлнипе, пĕтĕмпех çĕнĕрен çырмалла пулчĕ. Из-за пропуска одного слова, пришлось вновь все переписывать. || Проходить. ЧП. Аслă вăрманта ырă йывăç, çын курмасăр кун сикмест. N. † Куç-çул тухманни кун сикмест. || Стрелять, дать выстрел. Пшкрт: _тэ̆_ллӓ_зӓ удас _тӓ_рэ̆_{м т̚}ӓ, маны̆н пы̆жал _се_кмӓ_рэ̆, тол’кы̆ листон’ы̆ анџак пы̆т-чат! _тӓ_рэ̆. || Заражать, переноситься, переходить. О сохр. здор. Пĕринчен тепĕрне сиксе ерекен чирсем (заразные болезни). Рук. Календ. Прокоп. Чирсем нумайĕшĕ пĕр çынтан тепĕр çынна сикеççĕ. СВТ. Шатра чирĕ çынтан çынна сикет. N. Усал пурăнăç пĕр çынтан тепĕр çынна час сикет. Баран. 46. Ăна вăл хул-пуççинчен сăхнăччĕ, Ехрим старик илсе пыраччен шыççи (опухоль) хулĕнчен мăйне, кăкăрне сикрĕ. || Гнаться, бросаться. Альш. † Каччă тарăх сикмешкĕн çĕнĕ кас хĕрĕ мар эпир. Алик. Кушак, патша çуртне кĕрсен, патша хĕрĕ тăрăх сикма тапратнă. Сунчел. † Ял-ялĕнчи хĕрĕсем, ах люль-люль, хĕрĕсем, качча хирĕç сикетч-ĕçке; хамăр ялсан хĕрĕсем уява хирĕç сикетчĕ-çке. N. † Ял-ялăнчи хĕрсем, ах лӳл-лӳл, хĕрсем, каччи хирĕç сикет-ĕçке; хамăр ялсан хĕрĕсем уява хирĕç сикетĕ-çке. || Итти в случку. Кан. Ĕнесем çине сикмест. || Плескаться (о крупной рыбе в воде). N. Эпĕр Атăл хĕрне пырса тăрсан, пĕр пулă хытă сикрĕ те, эпир шотсăр хытă хăрарăмăр. || Биться усиленно (о сердце). Б. Яныши. Çав Иван Павлăвăн ернипех чĕри сиксе çӳрерĕ, тет. || В перен. знач. Якейк. Ача сиксе макăрать. Плачет громко и продолжительно. Микушк. † Урама тăрăхла шурă пӳртре сарă сăмавар сиксе вĕре-çке (кипит сильно). Чеб. † Сиксе вĕрет çамрăк чун, тăвана курсан чарăнмĕ-ши (не успокоится ли при свидании с родным)? Пазух. Сăмаварсем сиксе те, ай, вĕреççĕ, чейниксене лартсан, чар(ă)наççĕ. Цив. Хĕрарăмсем пӳртре сиксе хĕрсе пир тĕртеççĕ (ткут во всю).

сиксе лар

вскакивать и садиться, наскакивать. N. Çак йăтăран эп хăрап, вăл çын çине тӳрех сиксе ларать (она бросается на людей). Сĕт-к. † Кӳлсе те тохрăм сар лаша, сиккĕр те ларчĕ сап-сар хĕр. Баран. Бровка (собака) хăй выртакан купа çинчен ухă пек ярăнса анса, çĕлен çине сиксе ларчĕ. || Сесть быстро. Чураль-к. † Кӳлтĕм-тухрăм хура лаша, сикрĕ-ларчĕ хура хĕр: сулăнкăра та сулăнмасть, лакăмра та ларса юлмасть. || Пересесть. Çĕнтерчĕ 11. Кантăк патĕнчен сиксе ларать. N. Хăнийĕ, кансĕрлес мар тесе (чтобы не беспокоить хозяев), тепĕр вырăна сиксе ларчĕ, тет.

сиксе тух

выскакивать, появиться неожиданно. Кратк. расск. Çав шывран пит илемлĕ, мăнтăр ĕнесем, çичĕ ĕне сикнĕ-тухнă та, шыв хĕринчи курăка çисе çӳре пуçланă пек пулнă. Чума. Мăккăльсем сике-сике тухаççĕ. Выскакивают одна за другой шишки. Якейк. Пуç сиксе тохас пак ыратать. Ib. Пуç ыратса сиксе тохать, голова очень сильно болит. || В перен. знач. ЧС. Манăн чунăм сиксе тухат (сильно перепугался), анчах ăста кайса кĕрес, анне çапса пăрахат. N. Хай кĕмĕл чашăк унăн хутаççинчен сикнĕ-тухнă. Якейк. Она охтарма тапратрĕç те, онăн овольвер кăсийинчен сиксе тохрĕ (нашли). Сунт. Çав самантрах Хватейĕн сăмала пекех хуп-хура çӳçлĕ пуçĕ çинче шурă çӳç пĕрчисем сиксе тухрĕç. || Выпасть (о ясном дне). Ск. и пред. 7. Иртрĕ-кайрĕ тĕттĕм çĕр, хуллен-хуллен сирĕлчĕ. Сикрĕ-тухрĕ çутă кун, çут çанталăк çутăлчĕ. || Случиться, постигнуть, обрушиться. N. † Ним тума та çук ĕнтĕ, пирĕн ӳсĕмре сиксе тухрĕ ку инкек. (Солд. п.). N. Ку япала ăстан сиксе тухрĕ-ши? Беседа. Инкек вăл часах сиксе тухать, инкек куçа курăнса килмест, теççĕ. Дик. Леб. 29. Килĕнче сасартак пысăк хуйхă сиксе тухнă. || Появляться. Кан. Чăвашăн хăйĕн композитăрĕсем те сиксе туха пуçларĕç. Арсений. Ăна хурлакан çын сиксе тухнă (выискался, явился). Шинар-п. Çав сахатрах тĕтĕм сиксе тухрĕ. || Вспыхнуть (о пожаре). N. Çурçĕр вăхăтĕнче Елшелĕн те пушар сиксе те тухрĕ.

силле

(_си_ллэ), угощать. Хурамал. См. сăйла. Юрк. Кил-хуççийĕ паллă хăнана пынă çынна тытăнат силлеме. Апат тăвас умĕн эрехне те çителĕклĕ астивсе пăхаççĕ. Ib. Кил-хуçийĕ тытăнат кĕсене силлеме: пуставĕнчен пĕр савăт эрехне те туртса кăларат. Ib. † Атте-анне пур чухне чунсене силлеме пит лайăх. Ib. † Хамăр тăван лайăх чун силлеме. Альш. Хăнасене силлеме Чĕмпĕртен эрех илеççĕ. Ib. Силлеççĕ юлашкинчен ку хăнасене. Ib. † Хура курка, прака шыв, силлерĕмĕр Кашана. Ib. Татах, йыхравçа силленçи (под предлогом угощения пригласителя) пулса, хăйсем силленеççĕ Елшелсем. Ib. † Хамăр тăван пулмасан, ăçта силлĕпĕр-ши ку чуна? Изамб. Т. Евчĕ кăсене силлеме пуçлат. Ib. Хăнана силлени. Н. Седяк. Йĕтес силлекенсем (сăйлакансем) ак çапла тăваççĕ. Бюрг. † Кил, силлесех юлар-и чунсене хамăрăнах тăвансем сыв чухне. СПВВ. † Çак тăвансем патне килмен пулсан, силлеймĕттĕмĕр эпир чунсене. Ib. † Тăвансем пур чухне пире чунсем силлеме пит лайăх. || В перен. смысле. N. Парăмне парас вырăнне йĕрмĕшсе калаçнă сăмахĕ-юмахĕпе силлет.

силхе

(-_hэ), назв. нескольких птиц: сар-силхе, хура-силхе, чĕкре-силхе. Нюш-к. Сар-силхе, ун тĕсĕ сарă, йăвине юман турачĕсенчен çакса тăвать. Сар-силхене сарра кайнă çынна пĕçерсе çитереççĕ. Пысăкĕш шăнкăрч пек. Чĕппи хур-чĕппи тĕслех. Çăвла вăрманта шӳл-шӳл! тесе юрлать. См. сар-çилхе.

симĕс-кăвак

сизый, зелено-голубой. Собр. Урлă-марлă кашта çине симĕс-кăвак çакса яр. Изамб. Т. Тĕкĕсем унăн симĕсĕн-кăвакăн та, пит илемлĕ. ЧП. Симĕсĕн-кăвакăн курăнакан çыру çинче аттепе аннен ячĕ пур. Тим. † Симĕссĕн-кăваккăн курăнакан, шурă супăнăн кăпăкĕ мар-ши çав? Ст. Шаймурз. † Симĕсĕн-кăвакăн курăнакан, супăнь кăпăкĕ мар-ши çав? Пазух. Çӳлте симĕс-кăвак вĕçкелет, кăлавине тиек кураймасть. Султангул. † Анкартисем тулли те кăвакарчин, симĕсĕн-кăвакăн та, ай, курăнать. Микушк. † Анкартисем хыçне шур юр çунă, йĕлтĕрпе çӳрекен пĕри те çук; патшанăн тумтирри симĕс-кăвак, ухатапа каякан никам та çук. Янтик. † Çĕр çĕклейми пӳртсен çи-виттине симĕс-кăвакпалан виттертĕм. || Назв. ниток, употребляемых для узора. Н. Лебеж. † Çинçе пурçăн илтĕм çĕлеме, симĕс-кăвак илтĕм тĕрлеме. || В перен. смысле. Сĕт-к. † Симĕс-кавак коркаланă чыллай хунь ĕмĕрĕнче. Немало перевидал разных житейских невзгод, обстоятельств.

суя

ложь. Чăв. й. пур. 6. Çапла каласан вара вăсен суйи тухнă (ложь обнаружилась). N. Чăн сăмахăн суйи çук. (Послов.). N. Суяна кăлар, опровергнуть. КС. Эп ун суйине кăлартăм, обличил в лжи. || Ложный; ложно, неверно. Ст. Чек. Тим. † Чăн-чăн иккен, чăн иккен, пĕртте суя мар иккен. Собр. Мĕн каланине суя ан ту, теççĕ. (Послов.). N. Чăн-и, суя-и? — Чăн. N. † Йĕри-тавра вăрманлăх, эпĕ суес (?) çук пур суясăр, йĕри-тавра тăшмансем, эпĕ çӳрес çук тус-йышсăр. || Ложный, мнимый. Батыр. Сирĕн пӳртĕрсем шурă мăк, тăватă кĕтессинче тăватă ахах, суя ахах мар мĕн — чăн ахах. Ах аппаçăм, йыснаçăм, суя пуян мар мĕн — чăн пуян. Полтава. Суях чирлĕ, мнимый больной. СПВВ. Суя чунпа выртрăм. Лежал без памяти (в болезни). Сред. Юм. Суя чунпа çиç выртрăм. (Пит чирлесе выртсан, калаççĕ; пит хăраса, хăй мĕн тунине пĕлмесĕр çӳресен, калаççĕ).

суйла

выбирать (что). Сунт. Хватей!— тесе чĕнсе илчĕ ăна алкум вĕçĕнче халь анчах вăрмантан пуçтарса килнĕ икеле алсăн такани (См. авăсăм такани) çинче суйласа ларакан арăмĕ. Сред. Юм. † Пӳрт пуçĕнчи хăмла çырли, пиçнĕ-пиçмен суйларĕç; пирĕн пек çамрăк ачасене ӳснĕ-ӳсмен суйларĕç. Янтик. † Хура вăрман урлă каçнă чух хушрĕç хурăн çӳлçи суйлама. Синьял. † Путек-сурăха ятăм сат пахчине ухлĕм-курăк суйлама. || Юрк. Суйлаканни (пир тĕртекен тавраш). Богдашк. † Çиччĕ хĕçĕ çип суйлат, начар каччă хĕр суйлат. || Выбирать (кого). Пазух. Сĕтеллĕрсем хушшинчи тăвансене шурă хут çине çырса та суйланă. N. Сирĕн ăна пăхăнас килмесен, кама пăхăнассине халĕ суйласа хурăр. || Считать, пересчитать. N. Вăл пĕр чĕнмесĕр, именмесĕр аяк шăммисене суйлĕ.

суйланчăк

(-џ̌ы̆к), оборыш. Тюрл. Суйланчăк çеç йолчĕ, лайăххи пире леки (= лекĕ-и) вара? N. † Хура вăрман хуххине суйларăмăр тачкине; ют ялсенĕн каччисене суйларăмăр суйланчăкне (остаток от выбора. КО). Ст. Ганьк. † Ир те килчĕç хăтана, каç та килчĕç хăтана, çын суйланчăк пулайрĕ. Н. Якушк. † Сайра вăрман сайхахне суйла-суйла касар-и? Пиртен суйланчăк юлашки вăрман илемшĕн юлтăр.

сул

сол, махать. ЧП. Сылтăм аллупа сулса юл (вслед за уезжающим). N. Вăл мана нимĕн те каламарĕ, пуçне кăна сулчĕ. N. Кăшт сулнипе пурне те тытса тăракан. N. Пĕр хыçĕпе сулнă та, виçĕ пуçне те татнă. Кан. Танюк аллисене мĕн курăнми пуличченех ял енелле сулса, илемлĕ юрăсем шăратса карĕ. Шорк. Вăл ăна çапасшăн патаккипе солса ячĕ. Питĕ солăмлă тивретрĕ. Пшкрт. Алă сол, махнуть рукой. || Ссылаться. N. Санран ыйтсан, эсĕ те хăвăн чăлаху (увечье) çине сулса: эпĕ пахчана кĕме пултараймастăп, те. || Удалить, отстранить. КС. Ун чирне сулса ярас (отстранить, удалить болезнь). || Качать, баюкать. Якейк. † Макăракан ачине солса яма килтĕмĕр, какалакан чăххине сĕлĕ сапма килтĕмĕр. || Раскладывать, накладывать. Истор. Олег вĕсене темĕн тĕрлĕ пысăк куланай сулса хăварнă. Орау. Халăх çине сулса янă (хăй çинчен халăх çине пăрса янă) парăмне. Сделал так, что его долг разложили на народ. N. Сутăн илекен япаласем çине, ют патшалăхран илекен таварсем çине сулса яракан укçасем (косвенные налоги). Трхбл. Кĕпер тума ята çирĕмшер пус сулса янă. На устройство моста на душу наложили по 20 коп. См. сулăм. || Наговаривать, заколдовывать. Альш. Вĕсем (чăн-чăвашсем) ку укçасене темĕн-темĕн кала-кала хăвараççĕ, тет. Ку хальхи чăвашсем пыраççĕ те, илсе килеççĕ вăл сулса хăварнă укçасене. Çавăнтан вара тытăнаççĕ ял çыннисем чирлеме. Могонин. Эх, киремет, эс ман хута кĕрсе çав çынна сăян ту, эпĕ сана хăçан та полин чӳк тăвăп! тесе, киремете сулса хăварнă вара. ЧС. Сирĕн кӳршĕрен, нумаях пулмаçт, пĕр виле тухнă, тухатмăш, çавăн пумилккине пуснă пăру юнĕпе сирĕн витене кĕрсе: выльăх-чĕрлĕх пĕттĕр, тесе, сулса сирпĕтнĕ. N. Эпĕ сан çине сулам. N. Ел-пуçпе сулап. Ст. Чек. Сулнă, навожденный. N. Кӳлле солсассăн, çын вилет, тет. || Науськивать, натравливать, колдовать. Янш.-Норв. Çавăнпа унтан (т. е. тӳркĕлли порăнакан кĕлет йышĕнчен) вĕсем тӳркĕллине сулса: тем кăтартĕ, тесе, питĕ хăраса тăраççĕ. ЧС. Эсĕ ăна валеçнĕ чухне çил-арман патĕнче Куслав Марккипе вăрçнă, вăл вара хăйĕн кĕллипе сулнă (свою киреметь натравил), тет. Изванк. Чи малтак Кукша Майра юмăç пăхма тытăнчĕ. Пăхрĕ-пăхрĕ те, ак çапла каларĕ: ах, сирĕн пурăнăç пит пăтранса кайнă; киреметсем те пĕри те çырлахман, тата пуринчен ытла сире сулнă. Эх! вăт çав сире курайман çын, епле вăл исыян киреметне йăвăрăн сулса тăрат: ав вăл епле сăмахсемпе сулса тăрат, малалла пурăнăç ан пултăр, вăсене хура çĕр витĕнтĕр, уйăх-хĕвел куртăр, хура çĕр витсе илтĕр, çĕр карăнтартăр, вăсем кай-ури ури пек каялла кайччăр, çурчĕ-йĕрĕ вĕтрен тăрри пек кĕл пулса вĕçсе кайтăр, сыпăкран сыпăк пĕтсе пыччăр. Выльăхне-чĕрлĕхне çĕлен-калта ертĕр; хĕрт-сорчĕ сивĕнсе вăсем патĕнчен тартăр. Вăсем çĕртен çӳле ан хăпарччăр, яла тухсан, вăсенчен ял култăр. Турă такăнтарса пытăр анчах вăсене, тесе, çĕрĕпе пĕр çаран çинче икĕ аллипе курăксене турта-турта татса: хăçан та хăçан вăсем çак эпĕ татса тăкнă курăксене сыпса çитерччĕр те, тин этем ывăлĕ-хĕрне ерччĕр, тет, терĕ. („Çĕр таврăш“). Шорк. Сулас — киремете сулас, удовлетворить киреметь. Альш. „Киремете сул“ не значит ли: направить, напустить, „накачать“ на кого киреметь. || Проклинать, желать худа. Ст. Чек. † Асăнаççĕ ырă ăшă кăмăлпа, сулаççĕ усал кăмăлпа. Ib. Ывăлусем çине ан сул (не проклинай). N. Эпĕ малашне ĕнтĕ çынна хирĕç усал сулмăп.

сулап

неизв. сл. Ау 176°. Ст. Чек. Атăл çинчи шурă пулла сулап сыхларăм. Ошибка?

сулă

солă, плот. Орау. Çантах, инçех мар, пĕрене суллисем пулнă та, çанта ишсе тухнă. Якейк. Он пакки пирн хамăрн та солă туса ямалăх та пор (или: солă туса ярсан та пĕтес çок). Таких людей у нас много. Баран. 152. Çуркунне, пăр кайсанах (как только кончится ледоход), сулă хывса, шывпа антарса яраççĕ. В. Олг. Окçа çок, солапа йохма каяс полат Вастрăккăна çитиччен (до Астрахани). Пазух. Шурă Атăл хĕррине шаксем хыврăм; шаккăмсем кайрĕç сулă пулса. || Перевоз, паром. Хурамал. Пысăк шывран çурхи шыв вăхăтĕнче сулăпа каçаççĕ. Ăна кимĕсем çине хăма сарса тăваççĕ. СПВВ. ТМ. Сулă — шыв урлă каçмалли кимĕ. К.-Кушки. † Каçмăп, теттĕм, Сĕве урлă, каçарчĕç(ĕ) сулăпа. Чураль-к. † Шур Атăл пулли — шур пулă, сулă çинче сыхларăм. Альш. † Атăл çинчи шур пулла сулăпалан сыхларăм. Сĕт-к. Çорхи шупа йохтарса ямаллискерсем, пĕр сола т(ă)вас та, кайччăр! || Конопляиный плот для мочки. Сĕт-к. Ман çырта виçĕ солă йĕтĕн порччĕ, пор те йохса карĕç. Орау. Сулă антараççĕ; кантăр сулли (для мочки). Шурăм-п. Пуса Илен-кунччен ан татăр, сулăсене мăнаçи (аслати) çапать. Изамб. Т. Çапсан, Пукрава сулă-сулăпа шыва хываççĕ.

сулхăм

солхăм (сулhы̆м, солhы̆м, солҕы̆м), прохлада, тень; прохладный, тенистый. N. Хăмла-çырли йывăççи вăйлă, çĕнетнĕ хура çĕре юратать. Нӳрĕ вăтам, кăшт сулхăм, çил тивмен вырăн кирлĕ. Сивве чăтаймасть, çавăнпа хĕлле юр айне пытармашкăн авса çыхас пулать. СПВВ. ТА. Сулхăм = ĕмĕл. N. Сулхăм тăвас — устроить защиту от жары. (В Сред. Юм.— солхăн ту). N. Кунта сулхăм çук! Здесь нет прохлады, тени. || Зонт (но сулхăн = прохлада). Шугуры Ц. См. сулхăн.

сулхăмлă

(-hы̆-), прохладный, тенистый. N. Çĕр-çырлине аван çемçетнĕ хура çĕр кирлĕ, анчах ытла йĕпе вырăна юратмасть. Уçă, тата пăртак сулхăмлă, анчах ытла сулхăм мар вырăн кирлĕ, мĕншĕн тесен, ытла сулхăм пулсан, унта япала ӳсми пулать.

сулхăн

(сулhы̆н), тень, прохлада, холодок; прохладный, тенистый. См. сулхăм. Янш.-Норв. † Кăçал урпа пит пулчĕ, сулхăнпала (холодок) выртăмăр. N. Уйăх сулхăнĕпе (тенью) çĕр тĕттĕмленет. К.-Кушки. Эс пĕтĕмпех сулхăнра (в тени), пуçă кăна сулхăнра мар. Ты весь в тени, только голова не в тени. О сохр. здор. Тата вĕсем (деревья) вут-кăвартан та пăртак чараççĕ, шăрăхра та сулхăн (прохладу) туса тăраççĕ. Ст. Шаймурз. † Атăлсем тулли, шывĕ сулхăн. Микушк. Каç сулхăнĕ — вечерняя прохлада, ир сулхăнĕ — утренняя прохлада. Ала 69°. † Хура вăрман касрăм — çул хыврăм, ут пуçĕсе (= пуçĕсене) сулхăн ӳки (= ӳкĕ-и), тесе. Ib. † Хăмăш та касрăм — хуш (= хушă) турăм, пуçа та сулхăн тăвасшăн. Пазух. И те, шанкăр уяр, ай, çил сулхăн, янтăрать-çке Хусан чул лапки. Юрк. † Шыв хĕрринче палан пиçет-çке, сулхăн çутти шыва ӳкет-çке. Ib. † Аслă улăхăн ути çук, ути пулмасан та çырли пур, çырли пулсан та тути çук, те шыв сулхăнĕпе пиçнĕрен. Сред. Юм. Сулхăн — 1) тень, падающая от предмета; 2) зонт. ЧП. Утă капан мĕлки сулхăнĕпеле. Бугульм. † Хăпартăм çӳлĕ ту çине, лартăм йывăç сулхăнне. Т. VI, 37. Каçхи сулхăнтан та, ирхи сулхăнтан та эсĕ упраса, эсĕ сир. („Чуклеме кĕлли“). ЧП. Ешĕл хурăн айĕнче утă çултăм: ута сулхăн ӳки (= ӳкĕ-и), тесе. ГТТ. Çĕр уйăх сулхăнне çаклансан, çĕр çинче хĕвел тĕттĕмленни пулать. N. † Пирĕн урам урлăшне юхат шывăн сулхăнĕ. N. † Пĕчĕкçĕ пĕр (пуçăм) çырма, сулхăн шыв, сулхăнĕнчен турă сыхлатăр, Кан. Чăтма çук хĕвел хĕртет, лашасем те сулхăналла кĕресшĕн. || Мрачный, невеселый. ЧП. Пирĕн çак тăвансем мĕшĕн сулхăн? || Зонт. СТИК. Янтик. Сулхăна пĕр, сложи зонт. Нюш-к. Сулхăн тăратса пырать. Идет, раскрыв зонт.

сумлă

обладающий рублями; стоющий известное количество рублей. Альш. Шурă Атăл урлă каçмашкăн икĕ çĕр аллă сумлă ут кирлĕ. Неверк. † Çĕр сакăрвун сумлă (сум — 1 тенкĕ) ута тытма хурчăка чĕрелĕ çын кирлĕ.

супăн курăкĕ

назв. растения, dianthus, lychnis chalcedonica. Нюш-к. Изамб. Т. Супăн курăкĕ — шурă чечеклĕ, йĕпетсе алă çумне сăтăрсан, супăн кăпăкĕ тухат. Сред. Юм. Супăн курăк — сăртсем çинче пулакан хытă курăк. Шывпа йăваласан, унтан супăнран тухнă пик кăпăк тухать. См. супăнь курăкĕ.

супăнь чечекĕ

назв. растения. Рак., Кайсар. № 97. Супăнь чечекĕ, хĕрли. Ачасене вĕтĕ хĕрлĕ шатра тухсан, çаккăн шывĕпе шыва кӳртеççĕ. Шатри хăй пек тĕм-тĕм тухат. Ib. № 98. Супăнь чечекĕ, шурри. Çавăн пекех, çавăн пек хăй манерлех тухат шурă шатра. Вĕретсе, шыва кӳртеççĕ те, çав шатра иртет, тет.

сурăх-ури

сорăх-ори, сурхури, сорхори (-h-), букв. — „овечья нога“. Зимний праздник молодежи, сопровождавшийся в недавнем прошлом гаданием, когда впотьмах в хлеве ловили руками за ногу овец. Прежде (по крайней мере в северной части Чувашии) он совершался в З-ю пятницу после Николина дня (6 дек. по ст. ст.), а позднее в одних местах сурхури стали называть ночь под рождество, в других — ночь под новый год, в третьих — ночь под крещенье. Помнили и старое время празднования сур-хури, т. е. З-ю пятницу после Николы. В общем, праздник этот по времени совпадал с русским рождеством и святками с их гаданиями и уже представлял смешение чувашского и русского праздников. На этом основании русский христианский праздник рождество (в чувашской переделке „раштав“) в некоторых местах чуваши назвали словом сурхури или сорхори (сорхори конĕ — 25 декабря по ст. ст.). Последнее название известно в северной части Чувашии, а слово раштав в этом значении там не употребительно. В южных частях, напротив, рождество почти исключительно обозначается словом раштав, а сурхури означает лишь гаданье под новый год (сурхури тытни). Изамб. Т. Хăшĕ-хăшĕ сурăх ури тытаççĕ. Картара, тĕттĕм çĕрте, шур сурăх тытсан, ул арăмĕ сарă пуласса пĕлтерет. Хĕрача тытать пулсан, упăшки сарă пулассине пĕлтерет. Камăн сурăхĕ хура, улă арăмĕ хура пулассине пĕлтерет. Суккăр, уксах сурăх лексен, арăме çуккăр, уксак пулассине пĕлтерет. Бисяр. Çĕнĕ-çул каç тĕттĕм çĕрте сурăх ури тытаççĕ: кама шурă сурăх лекнĕ, унăн арăмĕ шурă пулать, теççĕ, кама хура сурăх лекнĕ, унăн арăмĕ хура пулать, теççĕ. Шарбаш. Сурăх-урисем те, çăварнисем те лайăх иртертĕмĕр, N. Сорăх-орисĕр, раньше святок. Ала 30. Ачасен юри. Çиттĕр, çиттĕр сурăх-ори, сурăх-ори, сурăх-ори терĕмĕр, сорăх-ори çиттĕр, ай, курăнать, атьăр тухăр, ачасем, урам тăрăх кайăпăр, килĕрен киле çӳрĕпĕр, килĕрен кукăль чӳклĕпĕр; мучи пире кӳртетни. Кӳртмесессĕн, каятпăр; кӳртет, кӳртет, ан кайăр; кинемей, пире кукăль пар, паратни та памасни, кукăль парсан, каймаспăр; парать, парать, ан кайăр. Ib. 100. Сорăх-ори йорри. Сорăх-ори Кĕркори, Ваççа хĕрĕ Варвари, Тӳми çохи латтым çок, кĕтĕмĕр те тохрăмăр. Пĕри така, тепĕри пытяк, мекекек, мекекек! Шурăм-п. Сурăх-ури чухнехи вăйăсем. 1. Пуслăх тăратса йăвантараççĕ: арçын пулсан, пуслах йăваннă енчен хĕр илет; хĕр пулсан, çав енне качча каять. 2. Пуçа путалка тăхăнса уçă хапхаран тухаççĕ: ниçта лекмесĕр тухса кайсан, хусах — çак çулта авланать, хĕр — качча каят, тухаймасан — çук. З. Пӳрт умне кайса итлеççĕ. Укçа шутланнине, укçа сасси илтес пулсан, (пуян çĕртен илсе) пуян çĕре кайса, пуян пурăнмалла. 4. Ампар умне кайса итлеççĕ: тырă юхнине илтсен, пуян çĕре каятăн, кушак-кайăк кăштăртатнине илтсен, чухăн çĕре каятăн. 5. Йĕтем çине выртса итлеççĕ: пуртă сасси илтсен, тепĕр çĕн-çулччен вилетĕн. 6. Çăл кайса питреççĕ. Упăшка пулас ача çĕрле тĕлĕкре çăл уççи илме пырать. 7. Таса юр çине кайса выртса, хăйсен кӳлепине хăвараççĕ. Ирччен çавăнта тыр пĕрчи пырса выртас пулсассăн, аван çĕре кайса, пуян пурăнатăн, йытă пăх мĕн тупсан — вилетĕн. 8. Чăх тытаççĕ. Малтан урайне çатмапа шыв, çăкăр, тенкĕ, кăмрăк, кĕл хываççĕ. Вара, чăххисене ярсан, вĕсем мĕн сăхнине пăхаççĕ. Çăкăрпа тенкĕ (украшение из серебояных монет) сахсассăн, пуян çĕре каятăн, кĕлпе камрăк сăхсассан, чухăн çĕре каятăн. Шыв ĕçсессĕн, эрех ĕçекен çынна каятăн; чăхху, урай çине ярсан пăтратса вĕçсе çӳрес пулсассăн, упăшку вĕçкĕн (çăмăл çын) пулать, лăппăн çӳресен, йăваш, лайăх çын пулать. 9. Аслăк çинчен улăм тухса çыртаççĕ. Камăн тырă пĕрчиллĕ лекнĕ, çавă пуян çĕре каять, пушши лекнĕ пулсассăн, чухăн çĕре каятăн. 10. Чашăк çинчи шыв çине çурта ирĕлтерсе яраççĕ. Çурта тăмламĕ шыв çинче путса чашăк тĕпне тивес пулсассăн, качча каятăн; путмасассăн — каймастăн. Çурта тăмламĕ сивĕнсен, çӳле хăпарать. Вара, çак тирĕк тĕлĕнче тăрсассăн, пуян çĕре каятăн, кăмрăкпа кĕл тĕлĕнче тăрсассăн, чухăн çĕре каятăн. 11. Кĕнчелеççи çинчен сус туртса илсе, хуллен йăвалаççĕ те, çунтараççĕ. Кĕлĕ çӳлелле хăпарас пулсассăн, авланатăн, çӳле улăхмасан — авлаймастăн. Кĕл сарă пулсассăн, матку сарă пулать, кĕл хура пулсассăн, матку хура пулать. 12. Шăтăрнак шутлаççĕ. Пĕр хушăра мăшăр тухсассăн, ху та мăшăрланатăн, мăшăр тухмасан — авланаймастăн. 13. Улăм пĕрчисене çатма айне хурса нăриклеттереççĕ. Çав упăшка пулас ачан ятне каласа парать. Улăм пĕрчи миI ми! киI киI тет. Хĕрĕ: манăн упăшка пуласси Микит, тет. N. Хĕрсем сурхурине хăмла парсан: пирĕн те каяс, эпир те сурхурине хăмла панă, теççĕ. N. Эпĕ санăн çыруна илтĕм сорхори тепĕр конне, декабĕрĕн 26-мĕшĕнче. Чертаг. Сôрхори, сôрхори, пĕр вĕç вакра, пĕр вĕç картара. Тораево. Ме, ме, сурхури, çулталăкра пре (= пĕрре) килет, юрлăр, юрлăр, ачасем. Куклĕ парас сасси пур: парать-и, памасть-и? Парать, парать, ан кайăр. (Из „сурхури юрри“). Якейк. Сорхори чопнă чох ачасам кашнă çын панчех коккăль татăксем кăсия чикеççĕ. Каран çав коккăльсене сорăхсене параççĕ. Çапла тусан сорăхсам лайăх порнаççĕ, хонаççĕ, теççĕ. Бгтр. Сурхури ачисем — ребята, бегающие в этот праздник по домам. Пир. Ял. Улахра сурхури кукăли çинĕ чух чухăн ачисемпе пуян ачисем хушшинче тавлашу тухса каять. Абаш. Сорхори чох килтĕм. N. Сорхори кон килтĕм. Пришел (приехал) в день рождества. N. Сорхори витри — симĕс витри, симĕс витри коптăрт! тет, айта, тантăш, киле кас (= каяс). N. Тепĕр эрнерен сорхори салачĕ поçтаратпăр. Бгтр. Сурăх ури. Ӳте кĕнĕ кун (первый день мясоеда, т. е. день рождества) каçпа ачасем урама пуçтарăнса тăраççĕ. Вара такмакпа хутаç тупса тухаççĕ те, урамăн чăн хĕрĕнчи пӳртрен пуçласа, килрен киле кĕрсе çӳреççĕ. Çӳренĕ чух ĕлĕкрех: „сурăх ури, сурăхсам питек туччăр-и, арăмсам ача туччăр-и, хĕрсем хĕсĕр пулччăр-и!“ тесе кăшкăратьчĕç. Халĕ пирĕн апла кăшкăрма пăрахнă. Пӳрт-умне хăпарсан, унта сикеççĕ, тĕпĕртетеççĕ. Вара пӳрте кĕреççĕ те, тропарие кондак юрлаççĕ, ĕлĕкрех апла юрламасчĕç. [Здесь приведено описание сурхури до Октябрьской революции, в переходный период от язычества к христианству, когда старый народный обычай уже стал вытесняться и заменяться обычаем „славления христа“. Ред.]. Юрласа пĕтерсессĕн: „пăрçа çакăн çӳлĕш пултăр“, тесе, пăрçасене чăштăр-чаштăр çӳлелле сапаççĕ. Пӳртре кĕçĕн-çын пулсан, е хăна-хĕр пулсан, ăна та пăрçапа сапаççĕ. Вара: кĕрпе пур-и? çу пур-и? тăвар пур-и? тесе ыйтаççĕ. Вара вăсене пăрçа, кĕрпе, тăвар, тата хăшĕ çу параççĕ. Тухса кайнă чух сурăх-ури ачисем: „сак тулли ачи-пăчи, урай тулли питекки, пĕр вĕçĕ шывра, тепĕр вĕçĕ картара“, теççĕ. Пур çын патне те кĕрсе пĕтерсен, пĕр яракан çын патне килеççĕ те, пăрçапа пăтă пĕçерме тапратаççĕ. Кашни кĕтшер (понемногу) вутă йăтса килеççĕ, тата хăйне валли кашăк илсе килеççĕ. Апат пиçиччен ачасем темĕн тĕрлĕ те выльляççĕ, юрлаççĕ. Пиçсессĕн, çуллă туса çиеççĕ, вара киле тавăрăнаççĕ. Ĕлĕкрех, апат çисен, кĕлетке тума каятьчĕç: юр таса çĕре каятьчĕç те, унта месерле выртса, кĕлетке туса хăваратьчĕç. Тепĕр кунне ирех кайса пăхатьчĕç. Камăн кĕлеткине йытă е кĕрĕк мĕн (= кирек мĕн) таптана, вараланă пулсан, çавă вилет, тетчĕç. Халĕ пирĕн апла тума пăрахнă. Хурамал. Сурăх-урине çĕнĕ çулпа крещение хушшинче тăваççĕ. Хĕрсем нумайăн пухăнса салат пухса сăра тăваççĕ. Сăрана хатĕрлесен тепĕр кун ирхине икерчĕ хураççĕ те, каç икерчине пĕçереççĕ. Унта пасар çăнăхĕнчен (из крупчатки) вĕтĕ йăвасем пĕçереççĕ, вăл йăвасене чепчек теççĕ (тутарла). Каç пулсан ват çынсем пухăнаççĕ. Вăлсем укçа параççĕ те, вăсене хĕрсем сăра ĕçтереççĕ. Ваттисем кайсан, çамрăксем ĕçме тытăнаççĕ, купăс-кĕсле каласа ташлаççĕ, сăра ĕçеççĕ, çупа икерчĕ çиеççĕ, чепчек валеçсе параççĕ. Унтан хĕрсем каяççĕ сурăх-ури тытма. Сурăхсем хупнă витене кĕреççĕ те, камăн аллине мĕлле сурăх лекет, пĕрер сурăх тытса, мăйне паллă япала çыхса яраççĕ. Тепĕр кун кайса паллаççĕ: ватă сурăх лекни, ватă качча каять, теççĕ, çамрăк сурăх лекни çамрăк çынна каять, теççĕ. Унтан анкартине каяççĕ, капантан тырра шăлпа çыртса туртса илеççĕ те, пучахне йăваласа, тĕшшине суса пăхаççĕ: тĕшши ытă (нечет, непарно) тухсассăн, тепĕр çулччен качча каймасть, тĕшши тĕкел (чёт, парно) тухсан, качча каять, теççĕ. Унтан каяççĕ пуян çын çурчĕ патне, кĕлечĕ хыçне тăрса итлеççĕ: пуян пурăнас пулсан, укçа сасси илтĕнет, теççĕ; çавна: тăн итлерĕмĕр, теççĕ. См. Магн. М. 97.

сурпан варри

середина сурбана (белая часть сурбана). Вилĕ-йăли. Сурпан варри = сурпан шурă çĕр(ĕ).

сурпан сыр

одеть сурбан. Кĕвĕсем. Айтăр, тутăр кумар-и: варрине хура хурар-и? Леш кассенĕн хĕрсене пуçне сурпан сырар-и? N. Сурпан сырнă, „стала замужней женщиной“. (После этого девушка уже ни за что за другого не пойдет, если бы даже и не повенчана).

суслан

назв. насекомого, род шмеля. Яжутк. Якейк. Суслан — мăн çын пуç порни пушшĕ, вĕçсе çӳрекен хорт. Икĕ тĕслĕ полать: хора, сарă. Çич çолхи суслан çич çолхи ачая сăхсан вĕлерет, теç. Ib. † Суслан пилĕк Мари пор, астарасси — астарчĕ, алă тенкĕ патăмăр, халь алăкне уçмасть; пар, пар, пар ули, алă пусна ан шелле. Ib. Суслан икĕ тĕслĕ: пĕри хора, тепри сарă; сарри пит хытă сăхать. Н. Карм. Суслан — сарă, вăрманта хăвăла пыллать, карас тăвать (побольше, чем сăпса; есть еще хура суслан). См. сăвăслан.

сутă

(-ды̆) или сут, торговля, продажа. Менча Ч. Сутта кайсан, сутă перекетне парăсăнччĕ. (Моленье). N. Вотă сотрăм, пошăт сотрăм, сĕлĕ сотти те турăм, çăнăх сотти те турăм, тата пыл и сохан соттн те турăм. ТХКА. Мăйăр сутти укçипе атте Шăхасан пасарĕнчен пĕр хĕрлĕ пăру, хура сысна чĕппи илсе килчĕ. Тет. Пĕр çын сутта кайнă, тет. Почем овес? тесе ыйтат, тет, кунтан вырăс.— Авăсман, хам алланă, Праски тиенĕ, тесе калат, тет, вырăса хирĕç. (Старая шутка). Бгтр. Пĕрре пĕр çын Шопашкара сотăпа кайнă, тет. Кан. Аш сутти тăвакан меçниксем. Ib. Шутласа пăхсан, кулач сутти пек тупăш паракан сутă çук та темелле. Яргуньк. Пĕрре эпĕ пичисемпе сутта кайрăмăр (продавать хлеб). N. Какай сутти тăваканскер. N. Хур сутти тăвать. Изамб. Т. Кĕркунне е вăрмана, е сутта каяççĕ. Янш.-Норв. † Хĕллехи кун сутта турттарма çуна турти кирлĕ хурама. Чăв. й. пур. 13. Кайса килсе хăй кил сутти укçине (деньги от продажн своего дома) пĕтĕмпех пĕтерчĕ. Альш. Çав кун пирĕн сутта тиемеллеччĕ; акă ман атте кĕлет уçрĕ те, шăналăка шыра пуçларĕ. Ib. Çав выльăх тирĕсен суттине (на вырученные от продажи кож) вĕсем эрех ĕçнĕ, тет.

сухари

(-hа-), сухар(-и). Вомбу-к. Хура çăкăр сухари, шур сухари. N. Сохари = сухари.

сухăр тăпра

суглинок. Тюрл. Сухăр тăпра, суглинок; кĕл тăпра, супесок (белый мелкий); хура тăпра, чернозем.

сӳ

подр. нервной дрожи. ЧС. Çавăнтан вара, эпĕ халĕ те шыва кĕрсен, чун сӳ! туса каять, тата темĕскер ураран тытнă пекех туйăнать. Ib. Манăн ларнă çĕртех чун сӳ-сӳ! туса каять. Тюрл. Вăл (мертвая) хуп-хура тискер пулса кайнăччĕ, ун çине пухсассăн чун: сӳ-сӳ! тăватьчĕ. Ib. Чон сӳ! сӳ! тăвать (боится). N. Ух, вар сӳех (= сӳ+ех) тувать, аялла пахсассăн (даже внутри холодеет).

сăвăр чулĕ

назв. довольно твердого камня, темно-бурого цвета (= хура-хăмăр; хуран-çатма тасатаççĕ). Ст. Чек.

сăвăслан

шершень, насекомое из семьи ос, желтого цвета, величиною со шмеля. Спг. Чек. Сăвăслан — тĕкĕл-тура пек, хуртсене çиет. Н. Седяк. Сăвăслан, çак хурт пысăк хура, сарă пулать, сăхсассăн, питĕ шыçтарать. Хурамал. Сăвăслан сăпсаран пысăкрах, сарă япала. Çичĕ çул пурăннă сăвăслан, этеме сăхсассăн, шыçăнтарса вĕлерет, теççĕ. См. суслан.

сăкман

(сы̆кман), кафтан. ТХКА № 49. Шăллăмпа иксĕмĕр часрах ура сыртăмăр, сăкман тăхăнтăмăр. Ib. 63. Тепĕр читлĕхĕнче, сăкман çанни пек, пысăк, вăрăм çĕленсем авкаланса выртаççĕ çав. В. Олг. Сăкман, сăхман, кафтан. СТИК. Сăкмана алăпа кăшăр-кăшăр сĕркелерĕм (трение рукой по кафтану, также и вообще по мягкому месту). ТММ. Ăçта каян кăвак сăкман? — Ан чĕн мана, мăн çăвар! (Хура пӳрт алăкĕнчен тĕтĕм тухни). Сред. Юм. Сар сăкман, кафтан желтого цвета, который прежде надевали по праздникам, но теперь их совсем не шьют.

сăлть

(сŏл'т'), то же, что сĕлтĕ, щелок. ЩС. Хура кĕпене сăлть шывĕпе çăваççĕ.

сăмах хур

поговорить, побеседовать. Ст. Шаймурз. † Ай-хай савнă тусăм, хура куçăм, çитсе сăмах хурса пулмарĕ.

сăн

то же, что сим? Собр. † Пӳртĕрсем шурă, саккăр сарă, эпир тухса кайсан, пуш юлĕ. Пушă та юлмĕ, мĕн те тумĕ, ик кĕрекĕр тулли сăн пулĕ.

сăн

(сы̆н), внешний вид, облик, лицо, наружность; красивая внешность. Ал. цв. 45. Ун витĕр пăхсан, хĕрĕн сăнĕ ватăлмасть, хитреленсе, çамрăкланса пырать. Якейк. † Майра сăн пек пирн (= пирĕн) варлич, эпĕр тохса кайнă чох пăхса тăрса йолĕ-ши, выртса йăванса йолĕ-ши,? Ib. † Апи тунă сăнăмпа хĕрсем куçне йоримарăм, улпут куçне йорăп-ши. (Солд. п.). Ib. Кăмакая шораттăрç те, сăнĕ кĕч (= кĕчĕ), атту ним манер çокчĕ. ТЬ. Атă тăхăнч (= тăхăнчĕ) те, çын сăнĕ кĕч (= кĕчĕ). Ib. Молча кĕрсе шор кĕпе-йĕм тăхăнч те, çын сăнь кĕч. Ст. Шаймурз. † Сайра вăрман çинче юр тăмаст: шухăшлă чĕрере сăн тăмаст. Собр. Тĕлĕкре эрех ĕçсен, çын сăнĕ каят, теççĕ. Шибач. Сăн кĕрсе кайрĕ. Никитч. Митюк тата çын сăнне яриччен, ураран ӳкиччен, никăçан та ĕçмен. Микушк. Вăл çапах сăна хытарса (скрывая страх) кĕнĕ те, ик алса туль ылтăн тултарса тухнă. Суждение. Сăна ӳкерет (безобразит), куç-пуçа тĕксĕмлетет. (Ĕçкĕ). Макс. Чăв. К. I, 59. Пире мĕн кĕçĕнтен, ай, çын çинĕ, пирĕн сăн ӳкмесĕр, ай, мĕн тутăр? N. Сăн кĕре пуçланă, стал поправляться (лицом). Абаш. † Эпĕр ăшран колянни сăнтан пăхсан палăрмаçт. Капк. Эрех вырăнне краççин ĕçнĕ те, вилет вĕт... Этем сăнĕ те юлмарĕ. ЧП. Сутă сăнăм. N. Сăнне янă, потерял прежнюю красоту. Пшкрт. Сăнтан тохнă, стал некрасив, пал с лица; потерял облик человека (стал негодяем). Стал(а) старорбразным(ой). N. Вĕсемшĕн çамрăк чухне ватă сăн кĕресрен хуйхă. Юрк. † Пирĕн çамрăк пуçра сăнсем çук, сăнсем пулмасан та ăссем пур, калаçса йăпатма чĕлхем пур. Тим. † Пĕввĕр те пур, сăнăр та пур. Сала 206. † Пирĕн çамрăк пуçра мĕшĕн сăн çук? Кĕçĕнтен хуйхăпа та ӳснĕрен. Т. Григорьева. Сăна сĕтел çине хумалла мар, теççĕ. (Послов.). АПП. † Шур укçу çине ан пăх, аппа, сăнă юлĕ ун çине. N. Пуçăма çыхсан, сăнĕ каять (платок потеряет свою красоту). || Румянец. Тим. † Курнитсара çыру çырнă чух, хĕвел çути ӳкрĕ пит çине; çĕнĕ уйăхра тунă савнă тус, хĕрлĕ сăнĕ ӳкрĕ пит çине (на ее лице играет румянец). С. Айб. Хриттуна сăн кĕнĕ (появился румянец), тет. || Цвет. Эльбарус. Симĕс сăн çĕр çине ак хăçан ӳкет: йорсем кайса пĕтме пуçлаççĕ, çырмари çорхи шыв та выйсăрланса карĕ. Ib. Хальчен çĕр шап-шар йорпа витĕнсе выртнăскер, халь ĕнтĕ темĕн тĕрлĕ, анчах симĕс сăн ытларах, во порне те çĕнтерет. Кн. для чт. 144. Куккук ытла пĕчĕк кайăк мар. Унăн сăнĕ кăвак пулать. Кам. Враг. † Аккăш килет сассипе, кăвак чечек çуттипе, хĕрлĕ чечек сăннĕпе. Абаш. † Симĕс кĕпен сăн каять. Кайин, кайин, кайтăрах: пиççи вырăнĕ (место рубахи, где опоясывают поясом) йолатех. Собр. † Хусан арчи — сăрлă арча, илсе сăнне ямарăм. || Вид, образ. Ала 60. † Хам тăвансем аса та, ай, килнĕ чух сăнăсем пĕр ӳкрĕç те куç умне. Н. Якушк. † Ах, аннеçĕм, аннеçĕм, мăшăр витре илсе шыва ан, шыв çине ман сăнăма пăх, шыв çинче манăн сăн пулмасан, эпĕ çуккине çавăнтан пĕл. Турх. Çамрăк сăнĕпеле çамрăк ӳсет, çамрăк ĕмĕрĕ иртет те, сăнĕ ӳкет. Якейк. Пиçнĕ çырла сăнĕ пор (у красавицы). N. Вăл Настяна сăнĕпе кĕлеткине тăвас тесех тунă та, ăсне кĕртсе çитериман. В. С. Разум. КЧП. Çакă çыннăн сăнĕ пур та, ăсĕ çук. У этого человека красота есть, да ума нет. N. Ман килти сăн йохса тохрĕ. Регули 982. Ним сăн те (ним ĕç те) çок. || Изображение. Синерь. Вĕсем хĕрлĕ тăн шăтăкне кайнă та, вăсем тăнтан ача сăнĕ тунă та, унăн куçне тăхлан кĕртсе лартнă. || Портрет. А. Турх. В. С. Разум. КЧП. Коридорта Луначарскипе Якăвлĕв сăнне (нельзя: сăнĕсене) çакрăмăр. Н. Сунор. Ман пата хăн (= хăвăн) сăна ӳкерсе яр. N. Çакă сăнăма асăнмалăх патăм савнă тусăма. N. Хам сăна ӳкерттерсе яр, тенĕччĕ. Сан сăмаха итлесе, пĕр тенкĕ парса ӳкерттертĕм. || Сходство. Регули 1389. Пăластăк ашшĕ сăнĕ пор. || Отражение. Янтик. Сирĕн урай пит таса-çке: сăн курнать саçим (зеркалит, т. е. отражает предметы, как в зеркале). Ачач. Хĕвел пĕрре тĕксĕм çутă пĕлĕт татăкĕ айне кĕрет те, пĕлĕт татăкне хура сăн çапать. Çутт. 157. Уйăх та тухрĕ те, хăй сăнĕпе шывра выльляма пуçларĕ, N. Эсир: шур хут сăнĕ çапнă, тетĕр (т. е. побледнел от сидения над книгами); ăна шур хут сăнĕ мар, вăл пирĕн ачасене епле те пулин вĕрентес тесе тăрăшнин сăнĕ çапнă, теççĕ. N. Вара вăйлă халăхăн культурĕн сăнĕ вĕсем çине ӳкет, вĕсене хăш чухне витĕрех çапса тухать. Шурăм-п. Ача, урай çинче те, тата урай пит çутă пирки аялта урайĕнче ларакан пукансенчен, сĕтелсенчен сăн ӳкет. Ib. Ман каллах ун патне шалти пӳлĕме кĕрсе, сăн курăнакан пукансем çине ларса курасси пулмарĕ. || Зеркало. В. Олг. || Маска. Çеçмер. Хăш чохне ачасам аташса çӳресе çорçĕр те иртсе каять. Хăшĕ тата сăн тăхăнаççĕ. Сăнсем полаççĕ качака евĕрлĕ, вăрăм коккăр мăйракаллă, çăмламас.

сăнлă

имеющий вид, цвет, образ, подобие. N. Çутă сăнлă, хĕрлĕ чĕреллĕ. N. Тата унта-кунта сăртсем çинче хура сăнлă çĕрсем курăнма пуçлаççĕ. Кан. Çав пăнчăна кассан, улма хуппи айĕнче, пăнчă тĕлĕнче, хурарах сăнлă, хытă вырăн пурри палăрать. Дик. леб. 42. Ылтăн тĕпеклĕ акăшсем çинчен каласа кăтартнă карчăк сăнлах, тет. Ала 84. Иккĕшĕ те ватă сăнлă (старообразны), тет. Ал. цв. 28. Тĕлĕнмелле тискер сăнлă кĕлеткелĕ.

сăна

(сы̆на), наблюдать, примечать, подмечать, испытывать. Т. VI. 11. Вăл ларса каяс лашана хапхаран тухнă чухне хăш урине малтан тапратассине сăнаççĕ... Микушк. Ялта çамрăк çын питĕ нумай, сăнамассерен пĕри вилет. Шурăм-п. Хайхи эп сăнанă çăлтăр яр-р-р! çутă ӳкерсе, куçран çĕтрĕ. Баран. 17. Петĕр телейне сăнамалла тетеллĕне тинĕсе яр. Ст. Чек. Ку çапла пулнине çынсам сăнаççĕ. Ачач 43. Юри сăнамаллах. КС. Эпĕ чăнах та, сăнасшăнах, тушах (то же) вилеççĕ (скот), тесе, кайса илтĕм (привел знахаря). Дик. леб. 48. Патша Елиса ăçта кайса çухалнине сăнах тăрать. Юрк. Пысăк çынни, ăна-кăна сăнаман пек пулса, нимĕн каламасăр иртсе каять. Кан. Çулталăк хушши килте сăнаса усрамалла тунă. Скотолеч. 3. Сывă лаша хăй тавăрашĕнче мĕн сас-хура пуррине лайăх сăнаса, итлесе пăхкаласа тăрать. БАБ. Кунта та вăлсем пĕр-пĕр усал ĕç тума килмерĕç-и-ха, тесе, сăнаса (наблюдая) тăра пуçларăм С. Алг. † Вăрман хĕрипеле тилĕ юртат, лайăх кайăксене сăнаса. N. Хуралçăсем (охотники?) сăнамасăрах иртсе кайнă. N. Акă эсĕ ăна юри сăнамаллăх (в виде опыта) туса пăх-ха. N. Туса пăх-ха çапла сăнамаллăх. N. Сăнаннисем, приметы (о погоде и пр.). Бюртли. Вăрмана пырсан, унăн сăнанă юмансем патне пыра-пыра кулачă таткаласа пăрахатьчĕ.

сăнарлă

(сы̆нарлы̆), похожий. Городище. Ашшĕ сăнарлă. Похожий на своего отца. Юрк. Çав çынсенĕн йăхĕсем халĕ те пулин мăкшăран пулнисем мăкшă сăнарлă (подобные по виду), çармăсран — çамрăс тĕслĕ, чыканран — чыкансем пек хуп-хура питлĕ, хуп-хура кăтра çӳçлĕ, хура куçлă. N. Мăкшăсем хутлăхĕнче хура сăнарлă çынсем чăвашран мăкшă пулнă çынсенĕн йăхĕсем. N. Çиçĕмсем... ешенкер сăнарлă çутăпа çутатаççĕ. Тюрл. Ачи ашшĕ сăнарлă (похож на отца). Сред. Юм. Çын сăнарлă мар. Не красив по наружности.

сăптăр

(сы̆пты̆р), шаркать, провести рукой по поверхности чего-либо в одном направлении. В. Олг., Городище. Кан. Сылтăм аллипе ĕнсине сăптăрса илчĕ. || Разглаживать. Хорачка. См. тăла тĕртни. Пазух. Кăвак кăна сăхман, ай, сăптăрми, сăптăрсан та лайăх, ай, шуралмĕ-и? || Рвать при помощи пальцев, вкладывая в пальцы; содрать горстью, напр., кисти черёмухи, калины, овес, оставляя ягодки или зерна в горсти, пропуская стержни сквозь пальцы. Б. Крышки. П. Яндоуши. Çĕмĕрте, хурлăхана сăптăрса татаççĕ. Шибач. Пшкрт. Хăмлая спас çитсен сăптăраччă. ЧП. † Хура сăкман, йăс тумме, сăптăрса та татăлмасть. || Загребать рукою, загребастать сложенное на поверхность сыпучее тело. Б. Карачк. || Ударить, бить кулаком. Юрк. Çав вăхăтра тӳпелешекеннисенчен пĕри кăна, çапма ирĕк памантан, çиллипе, пит хытă сăптăрса ярса, кунăн пуçне шăтарса пăрахать. Трхбл. Сăптăр — ударить кулаком, большею частью, по уху, по лицу, по голове. N. Сăптăрса ячĕ, ударил кулаком по уху, или по лицу, или по голове. || Ударить каким-либо орудием. Юрк. Сăптăрса ил, ударить (напр., нагайкой). Халапсем 5. Пырсан-пырсан, тата çапла чăпăрккипе (кнутом) шартлаттарса сăптăрсан, ишекĕ (= ашакĕ, осел) каллех çапла шартлаттарса ĕçерсе ярать (звонко испускает ветры). Ib. 34. Хĕçĕпе (мечом) сăптăрать те, хĕç вĕçĕ, сентĕре каштине тивсе, çĕмĕрлсе каять. Альш. Ку ача: валей, тукмакăм (колотушка), тет. Тукмакĕ уратнике ватма тытăнчĕ: ахаль парат, тет. Клавине пыра-пыра сăптăрса ӳкерет, тет. Ст. Чек. Сăптăрса илес = 1) пушăпа çапса илес, 2) çупкăн сăптăр. || Дать пощечину. Халлапсем 11. Хай манăн хăлхамсем, сăптăрса ямассерен: ян! ян! шав! шав! туса каяççĕ. || Захватить. Хурамал. Сахал панипе кăмăлĕ тулман-ха (недоволен), мĕн пур панине те сăптăрса туртса илем-ха (совсем). Юрк. Кам сăптăрнă пулĕ? || Стирать. Шигали-Шăваç. Çырнине сăптăрса пăрах. Сотри написанное (напр., на доске мелом). || В перен. см. Кан. Ну, кун пирки самокритикăра хăшне-пĕрне аванах сăптăрмалла (надо продернуть). Ib. Ирĕн-каçăн сăмакун пĕçерсе укçа сăптăрса пухнипе пасартан пасара чупса тырăпа сутă туни. Изамб. Т. Эпир паян пĕр ана ыраш сăптăрса тухрăмăр (сжали весь загон). || „Дуть во всю“. Сам. 81. Сăптăраççĕ халлапне. Трхбл. Тутар юрра сăптăрат кăна капан çинче. N. Вĕсем пуçтарăнса ларнă та, юрра сăптăраççĕ кăна.

сăр

(сы̆р), окружать, облеплять. См. сыр. N. Финик йывăççи турачĕсем пек сăрса (= сырса) тăнă ăна. N. Унта кайнă чухне те ăна халăх пĕтĕмпе сăрса илчĕ. Ст. Чек. Эсĕр мĕн мана сăрса илтĕр. Кĕвĕсем. Чĕпсене çиме патăм та, ват чăхăсем сăрса илчĕç. Ст. Чек. Хуртсем сăрса илчĕç (окружили). Ib. Çăккăр татăкне таракансем сăрса илнĕ. Шăна чир. сăр. 8. Лаша тислĕкĕ çинчен вĕçсе килсе, тӳрех апат çине ларса сăрса илеççĕ. ЧП. Хурамалăхра хурт сăрат. N. Вĕсене икĕшне те хурт сăрса илет. Изамб. Т. Хурт, уйăрсан, пĕр-пĕр тĕле сăрат. Сред. Юм. Пирĕн çĕмĕрте (черемуху) хôрт пырса сăрнă. Ib. Йĕри-тавра сăрса илнĕ. || Приставать. Сред. Юм. Сăрă сăрса илнĕ. Пристала краска. N. Çутă ылттăна пылчăк сăрса илсен те сиен тумасть. || Покрывать. АПП. † Ахахсем хĕрлĕ, мерченĕ чăпар, шурă пурçăн пир кирлĕ сăрмашкăн. Ст. Чек. Сăрнă кĕрĕк или тăлапа сăрнă кĕрĕк, крытая шуба. N. Пирпе сăрса ярăр. Пошлите, завернув в холст. Çутт. 75. Тăлăп хыççăн ман валли кĕрĕк сăрса парас, теççĕ. || Обкладывать. || Нашивать украшение. Пухтел. || Окаймить. АПП. † Мăйăх-сухал сăрсассăн, хĕр тăшманĕ эп пултăм. Баран. 74. Салтакĕ çап-çамрăк пулнă, мăйăх та сăрман хăйне; вăл йăвашшăн пăхса тăнă. ЧП. Каччăсене хĕрсем саваççĕ, тапса мăйăх-сухал сăрнă чух (вар. сарă мăйăх сăрса тухнă чух). || Истратить. Изамб. Т. Эпĕ çирĕм тенкĕн пуçне сăртăм. Я истратил (букв.— кончил голову) 20 рублей.

сара

(сы̆рă), пиво. Хурамал. Тĕлĕкре сăра ĕçсен, йĕпе пулать, тет. Сред. Юм. Тĕлĕкре сăра кôрсан, çăмăр полать, тет; кĕмĕл окçа корсан — сиввĕ полать, тет; какай корсан — выльăх вилет, тет. Панклеи. Чӳклес омĕн пĕтĕм халăха çитеслĕх сăра туса хатĕрланă. N. Сăра сакки сарлака, тет. (Послов.). Трхбл. Сăра кучĕ сарлака. (Поговорка). Пазух. Тăванпала тăван калаçаççĕ, йӳçĕ сăрана тутлă тăвасшăн. Вишн. 75. Сăра çапах эрехрен авантарах, вăл çынна выçăхтармасть, ăна ĕçсен, сайра-хутра хытă ӳсĕрлетĕн. М. Васильев. Онта сăра лартаç, пашалу, хоплу пĕçереç. Аттик. Вĕсем çимĕке темĕскерле кĕтсе илнĕ пек, сăрасем лартса, эрехсем илсе хатĕрлесе, тĕрлĕ çимĕçсем пĕçерсе, савăнса кĕтсе илеççĕ. Ib. Чăвашсĕн авалхи йăла пур: сăра пички пуçламассейрен, малтан пĕр çын ĕçеччĕн, кĕлтăваççĕ. Орау. Качча кайнă хĕр туйĕнчен кайран ашшĕ-амăш патне сăрапа пырать. Сăрапа кайнă чухне тĕл пулакан çынна пичке анинчен (= çăварĕнчен) çĕрпе (цевкой) сăра ĕçтереççĕ. Ĕçекенни вара: тур пач сăрана, туртрăм лайăх, тит кайран. Альш. Вăл (она) вара, сăрапа кайсан, укçа пуçтарат вĕсен (у них). N. Туйсам патнелле сăра тумалла пуль те-ха... Халĕ пурнăпăр-ха пуккаль. Актай. Унтан кайран Бура-Бĕрхĕ авланчĕ, тет. Авлансан, кусем сăрапа кайрĕç, тет. Н. Карм. Урпа сăри, ячменное пиво. Сĕт-к. Квакал сăмси лапрара, пирĕн тота сăрара. N. Пĕр витре сăра ăсса тохам-ха. N. Вăл йĕтес сăрине ĕçимарăмăр. N. Сăри сăра иккенне пĕлнĕ пулсан, арăмма илсе килнĕ пулăттăм, тулккĕ арăмма илсе килмерĕм, пĕччен килтĕм. (Шутка). || Пирушка. Янтик. † Хĕрсем çырлара, эпир сăрара. N. † Сарă инке сăрара (в гостях), çырă инке çырлара, хура инке хуранта, лутра инке луткара. БАБ. Кĕркунне пĕрре, кĕрхи сăрара, пирĕн пата ăратнесемпе пĕрле çак тукатмăш-карчăк та пырса ларнă. Курм. Кантăр сăри, выльăх сăри, пирушка. Ib. Çĕн-çын каять сăрапа, поса сăрипа каять, кантăр татнă чохне кантăр сăрипа.

сăрă

(сы̆ры̆, сŏрŏ), серый. Т. II. Загадки. Хĕлле шурă, çулла сăрă. (Мулкач. Изимб. Т. Сăрă кушак (но здесь не говорят: сăрă лаша, а кăвак лаша. Какая разница между сăрă сурăх и кăвак сурăх?) Альш. Ку чăвашăн сăрă куç та хура куç, пур чакăр куçли те, анчах каллах сахал-тăр вăл. N. Сăрă шăлавар, сăрă карттус. N. Сăрă тутăр. См. карта. || Какая-то (серая) масть лошади. Шумерля. СПВВ. Сăрă лаша. Сред. Юм. Сăрă лаша, той же масти, что сăрă кôшак.

вăрăм сăрка

назв. женского наряда. Альш. Вăрăм сăрка, ăна умма çакаççĕ, вăрăм сăрка — икĕ ерет çирĕмшер пуслăх кĕмĕл, варринче çур тенкĕлĕх. Ib. Çурăм хыçĕнче вăрăм сăркапа пĕр вĕçрен икĕ ерет шăрçа (хĕрлĕ, кăвак, симĕç, шурă — улалатса тиреççĕ), унăн аялалла ярапанăн-ярапанăн каллах шăрçа усăнса тăрат (у девушек). Тайба Б. † Вăрăм сăрка юсавне юсăр лайăх, тиеççĕ. Пазух. Вăрăм сăрка пыр(ĕ) эпир, çавăнпа çинçе пулнă эпир. Кĕвĕсем. Виç хут вăрăм сăрканăн пырĕ ука, виç çул çаксан çутисем пĕтминчче! Шăрçалă та тухья, кĕмĕл сăрка, ялтăрать-çке хĕрсенĕн пуçĕнче. СПВВ. † Улăх улми — улма пек, çĕр çинчи çырла — сăрка пек. Ib. † Сирĕн вăрăм сăркăрсем пит çутă, те авалхи кĕмĕлтен, темĕнтен.

сăрпалан

торопиться, спешить. Сунт. 1929, № 2, 23. Çырнă чухне сăрпаланаççĕ, васкаççĕ (неопытные авторы). Альш. Нимĕн сас-хура та çук ялта, пурте сăрпаланса картахви кăлараççĕ.

сăрху

масть лошади? М. б. описка вм. çăрха? N. Хура вăрманта хура çук, хура сăрху лашусене кӳлсе пырăр.

сăрхăват çырли

назв. ягод. Кайсар. Сăрхăват çырли хăвана явăнса ӳсет — хĕрлĕ те пулат, хура та пулат. Унпа ачана вĕт шатраран вĕретсе шыва кӳртеççĕ.

сăсар

(сы̆зар, сŏзар), куница. Нюш-к., Чутеево. Питушк. Сăсар, куница (сарă, лиска йытă пак). Тюрл. Сăсар — кайăк, хорт ватаканни. Чертаг. Сăсар, куница (на шее белое пятно, но не кругом). Альш. † Сăрт хĕрринче сăсар кăшкăрат, тин çуралнă ача сасси пек. С. Тим. † Сатра сăсар чĕппи макăрат, халĕ çуралнă ача пек. П. Пинер. † Тантăшсем килеççĕ асăнса, сăсар тиррисе витĕнсе. Такмак. Сăсар тирне шыв витмен, тет. Пазух. Кĕленчерен хӳме эп хӳтертĕм, сăсар чĕппи тытса та ярас пек. Сенчук. Пирĕн тăван килет асăнса, сăсар тир тăлăпĕ витĕнсе. N. † Çакă ялăн ачисем сасар пекех чупаççĕ. N. Урама тухрăм — ухă ывăтрăм, сăсарлă юмана тивертрĕм, сăсарĕ пурне пĕлмерĕм. СПВВ. † Укалчаран тухрăм — ухă ывăтрăм, сăсар йывăçне тивертрĕм. Зап. ВНО. Çакă ялăн ачисем сăсар пекех чупаççĕ-ĕçке. Ib. Сăсар кайăкĕ шыв ĕçет, икĕ текерле вăй вылять. (Вариант этой загадки: услан кайăкĕ шыв ĕçет...). Мыслец. При охоте на сăсар употребляется веревка, которая называется сăсар тытмалли кантра. Стюх. † Хура вăрман хыçне юр çунă, унта хĕрлĕ сăсар йĕр хывнă. ЧП. Хура сасар. || Назв. ручья, высыхающего летом. Симб.

сăсăл

(сы̆зы̆л, сŏзŏл), костный мозг. Хурамал. || Пористая гниль внутри древесины. Ишлей-Покровское. Сăсăллă йăвăç, дерево с пористою гнилью внутри. || Отруби. Зап. ВНО. Кулаç пĕçернĕ чух сăсăл ярсан, кулач шурă пулать. Ib. Çăнăх сăсăлĕ, отруби. Календ. 1911. Ăна шывпа пăтратса çăнăх е сăсăл сапса парсан, аван. ЧП. Аслă шывсем тăрăх армансем, урпапа тулă авăрать: мамăкĕсем вĕçеççĕ çӳлелле, сăсăлĕсем лараççĕ тĕпнелле, çавсем çĕмĕреççĕ хул тĕпне. Хурамал. Тулă çăнăхне аласан, ала çине юлнине сăсăл теççĕ. О сохр. здор. Апла тăвас тесен, хĕллене самаскăпа е тăмпа хутăштарнă сăсăлпа икĕ чӳречине те, пĕр шăтак хăвармасăр, лайăхăн сĕрсе лартас пулать. Ib. Çăнăхне авăртса килсен, сăсăлне уйăрмашкăн татах алапа алатпăр. СТИК. Çăнăх алласан, сăсăл пухăнат. N. Сăсăл пĕрчи пек сĕвĕне пуçлать. Хурамал. Тулă сăсăлĕ, ыраш сăсăлĕ, отруби. || В перен. знач. М. В. Шевле. Куçран сăсăл вĕçсе тохрĕ, т. е. перепугался. Трхбл. Сăсăлĕ вĕçрĕ, хăрарĕ. N. Хăй халăхĕн сăсăлне çапла вĕçтернĕ. СПВВ. ЕС. Сăсăлĕ вĕçнĕ = пит хăранă, сиксе ӳкнĕ, сехĕрленсе кăвакарса кайнă çын. Орау. Вăрланă лашана илнĕ тесе çыпçăнса, сăсăла вĕçтерчĕç вит. Ib. Вăрмантан тухсассăнах икĕ кашкăр ик енне ӳкрĕç те, лаша патĕнчех пыраççĕ. Шăльсене йĕрсех пыраççĕ. Сăсăлăм вĕçрĕ пĕтĕмпе. ТММ. Сăсăл вĕçтер, сильно напугать.

сăсăр

куница. А. Турх. Ст. Шаймурз. † Пирĕн савни килет асăнса, сăсăр тирĕпе витĕнсе. Тайба Б. † Аслă вăрман хыçне шур юр çунă, хура сăсăр тухнă та, ай, йĕр хывнă. См. сăсар.

сĕк

(_сэ̆_к), бодать, пырять. Ау 202°. Упана хырăмĕнчен сĕкрĕ, тет. N. Вăл пуçĕпе те сĕкнĕ, кучĕпе (те) сĕкнĕ (баран). Рак. Ĕне сĕкет. Корова пыряет. Бюрг. Çӳл ту çинче çуртăм пур, унта хура качакам пур, вăл та пулин арăма сĕксе вĕлерчĕ. Шихаз. Хай сурăх пĕр эрне пурăнчи, ик эрне пурăнчи, качака çĕксе хырăмне шăтарса пăрахнă та, сурăх вилнĕ кайнă. N. Вĕсем сурăхсем пулнă та (играли в овцы), пĕр-пĕрне çамкапа сĕкме тытăннă. N. Сурăха ĕне сĕкнĕ те хырăмне шăтарнă.

Сĕлей

прозвище мужч. Н. Лебеж. Сĕлей Петти хура каччă, вăл та унта явăçать.

сĕлек

(_сэ̆л'э_к), пиявка. Альш. Ст. Шаймурз. Вăл ĕнен аяк пĕрчисенче хап-хура, сĕлек пек юн чăмăртаннăччĕ. || Улитка. См. сĕлĕк, сĕлĕп, сĕлĕх.

сĕлешен-кайăк

назв. птицы. Пазух. Çавă çавра кĕмĕл чашăк çине хĕрĕх те пĕр аршăн, ай, юр çурĕ, хура сĕлешен-кайăк йĕр турĕ. Хура сĕлешен-кайăк, ай, мĕн çиет? Шурă тулă çиет — шыв сыпать. Срв. сĕлемен-кайăк.

сĕлтĕ

(_сэ̆л_дэ̆), щелок. СПВВ. ЕХ. Сĕлтĕ = кĕл тăрри. Рак. Пуçа мунчара сĕлтĕпе çусан, пуçри лĕкĕ пĕтĕмпех тухса ӳкет. N. Пӳрте, пăлтăра, сахалтан та эрнере пĕрре, вĕри сĕлтĕпе çăвас пулать. Собрн. по мед. Выртса пурăнакан тумтирсене те вĕри сĕлтĕпе çуса тасатмалла. Календ. 1907. Çиелтен шурă, таса пире сĕлтĕ çинче çуса хурас пулать. Ib. Чирлĕ çын тумтирне уйрăм тытас пулать. Çума сĕлтĕпе çăвас пулать. О земл. Кĕл витĕр вĕри шыв ярсан, вăл поташ сĕлтĕ пулса анать.

сĕлтте

(_сэ̆л'_ттэ), махать, махнуть. Изамб. Т. Алла сĕлттесе ятăм та, лекмерĕ. Бур. † Шурă хут çине çырнă çыру çитмесессĕн, икĕ аллăна сĕлтте те йĕрсе юл. Бюрг. Хуçа пуçне кăна сĕлттесе кăтартнă.

сĕлхе

(_сэ̆_лhэ), назв. птички. Известны: хура сĕлхе, рябиновка (птичка); хĕрлĕ сĕлхе, назв. какой-то птички. сарă сĕлхе, назв. птички. Чутеево. См. сар-кайăк.

сĕм

(_сэ̆_м), темный. Ск. и пред. чув. 78. Вăрман тĕлне хуп-хурах сĕм пĕлĕтсем капланчĕç. || Дремучий. Чураль-к. Сĕм вăрманта çеклĕлĕх йывăç тупаймăн. (Ут хӳри). Сред Юм. Сĕм вăрман, большие непроходимые леса. Батыр. Тĕлĕкре сĕм вăрманра çӳресен, вăрçа кĕмелле пулат, теççĕ, типĕ япала курсан, ырлăха пулат, теççĕ. Такмак. Утмăл çухрăм сĕм вăрман урлă каçрăмăр. Трхбл. Сĕм вăрманта сĕт вĕрет. (Кăткă тĕми). Регули 896. Сĕм вăрман, сĕм ойпа тохрăмăр. || Совершенно. Регули 895. Сĕм пĕччен порнать. Ib. 877. Сĕм коçне кисе кăтартмарĕ. Ib. 898. Сĕм те пĕлмест. Кильд. Ăна никам та паллайман, вăл сĕм ют çын пулнă. СТИК. Сĕм тăварсăр, совершенно без соли. Изамб. Т. Сĕм пĕлми выртăть (когда крепко спит, или в бессознательном состоянии и пр.). Сĕт-к. Сĕм тĕттĕм, сĕм соккăр. N. Тăпри, шывĕ, чулĕ — пурте хутăшах пулна, йĕри-тавра сĕм тĕттĕм хупăрласа тăнă. Сред. Юм. Сĕм тĕттĕм, совершенно темно, ни зги не видно. N. Сĕм тĕттĕмре хăйсен йышĕсене хăйсем паллаймасăр пĕрне пĕри вĕлере пуçланă. СПВВ. БМ. Сĕм тĕттĕм, сĕн тĕттĕм, тьма. О сохр. здор. Хăшĕ-хăшĕ тата сĕм ватăличчен пурăнаççĕ. Хорачка. Так йорлаччă вăлсам сĕм пĕлми. Сред. Юм. Сĕм те пĕлмес. Ничего не знает. Шарбаш. Сĕм те пĕлмеç. Ничего не знает. Бгт. Сĕм куçсăр, совершенно слепой. (Хăрах куçсăр, кривой). N. Вăл пĕр çулталăк хушши сĕм куçсăр пулса пурăннă. Кан. Кун пек çĕленĕ куçпа пурниччен, ĕлĕкхи пекех сĕм куçсăр пурнам, тесе шухăшлатăп. Ала 92. Анчах унăн (у него) пĕр тăнĕ те пулман, сĕм ухмахах пулнă вăл. ЙФН. † Сĕм арăмсăр сĕм ухмах пак, туссăр йышсăр тунката пак. N. Сĕм ухмаха тухрĕ. Кан. Сĕм шур илнĕ куçлисене те тӳрлетейреççĕ-ши? Якейк. Сĕм хĕлле (тăр хĕлле) пирĕн пӳртре пурăнма япăх. N. Халĕ сĕм кĕркуннене çитрĕмĕр те, килтен те тухас килмест. Ск. и пред. чув. 5. Тухса кайрĕ сĕм çĕрле Акăр ялне хăнана. Сам. 29. Илемсĕр, сĕм тĕксĕм, салху пурнăçра этем тивĕçне те тытса тăрайман. || Самый (для выражения превосходной степени). Якейк. Вăрă пирĕн ялти сĕм лайăх лашая çаклатса карĕ. Собр. Сĕм çук çыннăн та (у самого бедного), вилсессĕн, ним юлмасан, катăк пурттипе, катăк çĕççи юлнă, теççĕ. (Послов.). Собр. Пирĕн пичче сĕм пуян та укçи пур. О сохр. здор. Сĕм ватăличченех, до самой глубокой старости. N. Сĕм авал эпĕр пурнакан Раççей вырăнĕнче те вĕçĕмсĕр тинĕс шавласа выртнă. К.-Кушки. Сĕм хура, чисто черный. Буин. Сĕм хура, полный мрака. ТХКА 48. Çапла пĕрре сĕм тĕттĕм пулсан, вăрмана лашасем яма тухса карĕ пирĕн атте. Ib. 49. Пӳртрен тухрамăр. Сĕм тĕттĕм. N. Эпĕ сĕм ухмах мар.

сĕмлĕ

с оттенком. Альш. Тата тепĕр тĕслине „кукша кăвакал“ теççĕ, вăл хура сĕмлĕ пулать. Ib. Хырăмĕ (у чăмкăç'а) темĕскерле хĕрлĕрех сĕмлĕ шурă. Букв. 1904. Тĕттĕм кăвак сĕмлĕ шыв çинче, ешĕл хăмăшсем хушшинче лăпкăн ишсе пынă чух, ытарма çук илемлĕ. Якейк. Ачи этем сĕмлĕччи-ке (необыкновенный, может быть, хорошая и плохая сторона). Череп. Хура сĕмлĕ, шурă сĕмлĕ, сарă сĕмлĕ, кăвак сĕмлĕ, с оттенком черного и пр. Баран. 144. Ӳте çĕнетсе çĕнĕ пайсем кӳртсе, юрăхсăра тухнă кивĕ пайсене юн хăй ăшне пухать. Çавăнпа хăй хурарах сĕмлĕ пулать.

сĕрен

назв. обряда изгнания из жилищ душ умирающих. Н. Седяк. Кĕçнерникун каçпа ачасем „сĕрен тăваççĕ“. Ăна ак çапла тăваççĕ. Пухăнаççĕ çамрăкрах ачасем, пĕр-пĕрин хушшинчен начальниксем хурса пĕтереççĕ: пĕрне старшина тăваççĕ, голова тăваççĕ, староста тăваççĕ, казначей тăваççĕ, возовой тăваççĕ, музыканщик тăваççĕ, йăвăçран шатăрмак тăваççĕ, шатăртаттарса çӳреме. Унтан вара вĕсем хулăсем илсе килĕрен çӳреççĕ, çăкăр, çăмарта, укçа пуçтарса. Килсе кĕрсенех: сĕрен! тесе ушкăнĕпе кăшкăраççĕ, тата хулллисемпе: чир-чĕр кайтăр, тесе çапаççĕ. Купăс калаççĕ; шатăрмакпа шатăртаттараççĕ, ташлаççĕ. Хуллисем вĕсен пилеш йăвăççи пулать. Çак ачасем çĕрле çӳреççĕ. Пĕр-пĕр килле килсе кĕрсен, вĕсем хăйсем сăра ăсаççĕ, хăйă хăйсем çутаççĕ, сăрине те хăйсемех ĕçтереççĕ. Хуçасем голова’сем умĕнче, старшина умĕнче тĕк çех тăраççĕ ура çинче. Сăра ĕçкелесен, ташласан, вĕсене хуçасем параççĕ: укçа казначей’е, çăкăрне возовой’а, çăмартисене çăмарта пухакана параççĕ; вара хуçасене пуççапса тухса тепĕр киле каяççĕ. Пурин патне те çӳресен, вĕсем ялăн анат вĕçне тухса, çăмартисене пĕçерсе чӳклеççĕ те çиеççĕ. Укçисене валеçсе илеççĕ. Хăйсем вут урлă каçаççĕ, шатăрмакĕсене те çунтараççĕ. Ялта çăмарта, çăкăр, укçа пухса çӳренĕ чух тутара курсан, хуллисемпе голова'па старшина хушнă тăрăх хĕнеççĕ. Тутарсенчен укçа ыйтаççĕ; укçи пулмасан, тӳпеттейне илеççĕ. Сĕрене çапла тăваççĕ. ЧС. Пирĕн таврара пур чăваш ялĕнче те авалхи йăлапа сĕрен тăваççĕ. Ăна чир-чăр тасалтăр тесе тăваççĕ. Сĕрен эрне тенĕ чухах, сăрасем туса, пурне те хатĕрлесе, сĕрен кунĕ ĕçĕпĕр-çийĕпĕр тесе, хавасланса кĕтсе тăраççĕ. Ib. Тата ачасем сĕренте, кăшт катса çӳреме тесе, майăрсем, хĕвел-çавăрнăшсем, хура-мăйракасем, канфетсем илеççĕ. Сред. Юм. Сĕрен тесе мункун чухне килĕрен килле патаксĕмпе çапса çимĕçсĕм пуçтарса çӳренине калаççĕ. Етрух. Чăваш хушшинче епле сĕрен пуху пулни. Сĕрен пуху пулнă мункун эрнинче, е кĕçкерникун, е шăматкунсенче; тунă уна акă çапла: çамрăк авланман ачасем питĕ нумай пухăнаççĕ. У ушкăн çинче пĕри пĕр çĕклем хулă çĕклесе çӳрет, ытти ачасенче те пĕрер хулă чăвăклаттарса çӳреççĕ юрăпа. Чи малтан пуçланă чухне пур ачасем те уя тухса вут питĕ выйлă хураççĕ: вутти урлă пур ачасем те сике-сике каçаççĕ, урлă та пирлĕ, вара сĕрене шатăртаттараççĕ, юрласа; унта вара яла тавăрнаççĕ те, килĕрен юрласа шатăртаттарса сĕрене çӳреççĕ. Пĕри унта такмакпа çăмарта пуçтарса çӳрет. Юрри усен (вĕсен) акă çапла: „Пире сăра памасан, пички пăкки хуçăлтăр, пире чăкăт памасан, ĕне сĕтне типĕттĕр, пире çăмарта памасан, чăххи, кучĕ питĕрĕнтĕр!“ теççĕ. Хуллипе чăвăклаттараççĕ, сĕренĕпе, шатăртаттараççе: çапла хапхаран килсейрен кĕрсен юрлаççĕ; кăшин хулли хуçăлсан, у (вăл) тата çĕнĕрен хулă çĕклесе çӳрекенрен илет, вара кил хуçи кил карти варне сĕтелне усем пырас уммĕн хатĕрлесе лартать, унта пĕр витре сăра лартать, виçĕ çăмарта хурать, чăкăтне те, кулачĕне те хурать, пырса кĕрсен сăрине унтах ĕçсе яраççĕ, çăмартине, чăкăтне, кулачне сĕрен пуçĕ такмакне чикет, вара каллех чăвăклаттарса сĕрене шатăртаттарса килĕрен киле çӳреççĕ. Çӳресе пĕтерсен, каллех вут хĕрне тухаççĕ, çĕрле унта вара такмакран сĕрен пуç çăмартасене, чăкăтсене, кулачсен — пурне те пĕр пек валеçсе парать ачисене, унта çисе пĕтерейменнине ывăтса пĕтереççĕ: киремете çитер куна, тесе, киле илсе таврăнмаççĕ. Унтан вара хуллисене вут хĕрне пăрахса хăвараççĕ. Сĕрене ӳлĕм валли пуçтарса хураççĕ. Ялта ачасем пĕр-пĕрин патне хăнана çӳреççĕ савăннипе вара кайран. Çапла чăвашсем киремете хисеплесе савăнаççĕ. Нюш-к. Сĕрен — назв. обряда, который заключается в следующем: на пасхе вечером парни ходят по деревне и под окнами поют: просят яиц и пр. Если не дадут ватрушек и пирогов, то говорят: пусть печь обвалится; если не дадут яиц, то говорят: пусть куры не несутся. Максимкино. Сĕрен бывает в субботу на пасхальной неделе. „Сĕрен каласа çӳреççĕ“. Сĕрен будто бы трещотка, которая трещит: „чăр-чар“. СПВВ. Сĕрен или вирĕм, особое игрище. N. Кашни ял чӳк тума тапратиччен чăн малтан сĕрен тунă (как бы начало всех жертвоприношений). Ст. Яха-к. Унтан вара пĕтĕм сĕренте çӳренĕ халăх уя, ял тулашне, сĕрен пăрахма каяççĕ. ЧС. Мункун эрне тенĕ чух ачасем ашшĕсене атăсем илтереççĕ, сĕрен хăваланă чух ташлама тесе. Ib. Сĕрен пур ялăн та пĕр вăхăтрă килмес: хăш ялта мункунта тăваççĕ, хăш ялта акана тухас умĕн тăваççĕ, хăш ялта çимĕкре тăваççĕ, тата хăш ялта аслă уй-чӳкре тăваççĕ. Н. Ильм. Мункун иртсен тепĕр кунне тунтикун прик-виç ача пĕр çĕре пухăнаççĕ те сĕрен тăваççĕ. Унта ытти ачасем пухăнаççĕ. Вĕсем вара касă тăрăх çăмарта пухма каяççĕ. Çӳресен-çӳресен, пĕр-пĕр пӳрте кĕрсе пĕр-пĕрне чир-чĕр кайтăр тесе çапаççĕ... Унтан вара масар çине кайса сĕренне çĕмĕреççĕ те, вилнисене хываççĕ. Янш.-Норв. Пирĕн ялсем тата уй-чукĕ тунă каçах (в день уй-чук’а) сĕрен тăваççĕ. Вĕсем çав сĕрен тунипе: ялти усал-тĕселсене хуса кăларатпăр, теççĕ. Альш. Ача-пăчасем, çамрăксем, пĕрин патĕнче пăтă пĕçереççĕ, Чӳклеççĕ. Каçпа сĕрен хăвалаççĕ. Пурте патаксем, шăпăрсем, çавасем илеççĕ, тет. Шăк-шăк, шăн-шăн! пурин çуртне урам тăрăх шаккаса тухаççĕ, пĕр чăхха хире хăвараççĕ. ППТ. Пирĕн таврара чăваш ялĕсем кашни çул сĕрен тăваççĕ. Çав сĕрене вăсем кашни ял тĕрлĕ вăхăтра тăваççĕ: хăшĕ Питравра уй-чӳкĕнче тăваççĕ, хăшĕ çимĕкре, анчах мĕшĕн апла тунине пĕлместĕп. Пирĕн ялăн хамăрăн мункунта тăваççĕ. Ib. Мункун ернинче ытларикун ачасем тăрсассăн ирех апат тăваççĕ те сĕрен хăвалама хатĕрлеççĕ. М.-Яуши. Чăвашсем тата сĕрен тăваççĕ. Вăл сĕрен мункун ыран пулать тенĕ чух тапранать. Вара шăматкун ир пĕр çын патне пухăнать. Унта вара ват çынсем пуçтарнаççĕ. Вара унта ваттисем тĕрлĕрен ĕçлĕ çын уйăраççĕ: касак, улпут, касначчей. Тата унта ачасем те пуçтарнаççĕ, темĕн чул нуммай. Вара касакĕ ачасенчен ыйтать: сирĕн хăнкăла йĕнни пур-и? Ачасем пурте шанкăран хăнкăла йĕнни туса пыраççĕ çав пӳрте. Ĕçлĕ çынсем ачасенчен ыйтаççĕ: хăнкăла пур-и йĕннисенче? теççĕ. Ачасем хăнкăласем чикеççĕ, йĕннисем çине кăтартаççĕ. Çав вăхăтра ваттисем сĕтел хушшинче лараççĕ сăра ĕçсе. Унтан виç çавра юр юрлаççĕ. Тата ваттисем ачасене вăт çапла кăшкăрма хушаççĕ: сĕрен. Тата тепре: хăнкăла! тесе кăшкăраççĕ. Хăнкăлана хăнкăла çиять, таракана таракан çиять, теççĕ ачисем. Унта шăпăр калаççĕ, ташлаççĕ. Касакăн аллинче улăмран тунă нухайка пур, çав нухайкапа кил хуçисене виçшер çапать, уна вăл, чир-чĕр кайтăр тесе, çапать. Унтан ачисем пурте ӳксе пуççапаççĕ кил хуçине: каçар, тесе. Ачисем вара кашни пӳртрен çу, сĕт, çăмарта, кĕрпе пуçтарса çӳреççĕ, ваттисем хушнă тăрăх яльпех çапла çӳресе пĕтереççĕ. Ваттисем кашни пӳртре сĕтел хушшинче лараççĕ. Ун чух вара вĕсен сăнĕсем вилнĕ çын сăнĕ пек пулать, куçĕсем хĕп-хĕрлĕ пулса каяççĕ. Вара çав каçах ял тулашĕнчи çырмана кайса пуçтарнă кĕрпепе пăтă пĕçерсе çияççĕ пурте. N. Малтан сĕрене лашасем ячĕç. Асан. Сĕрен, изгнание покойников. Ст. Яха-к. Пирĕн ялсем тата мункун тепĕр кунне, тунтикун каç, вилнĕ çынсене хывса сĕрен тăваççĕ. || Название инструмента, похожего на шăппăр, пузырь. Слеп.

сĕт

(_сэ̆_т, _сӧ̆_т), молоко. Изамб. Т. Пĕр-пĕр çыннăн ĕни пулмасан, ăна çынсем чӳлмекпе сĕт парса яраççĕ, ул вара чӳлмекне кӳнĕ чухне пĕр чĕлĕ çăкăр илсе килет. Ăна вара: ĕни сĕтлĕ пултăр, тесе, ĕнине çитерме каласа хăварат. ЧС. Вĕсене (погорельцев) халăх хура ĕне сĕчĕ ĕçтерме хушрĕç, мĕншĕн тесен чăвашсем: хура ĕне сĕчĕ чĕрене çунтармас, теççĕ. Слеп. Сĕт чакни, сĕт типни. Ib. Ĕнен сĕт типрĕ. Ск. и пред. чув. 52. Сĕтпе шыва кӳртнĕ пек, вĕсем таса çитĕннĕ. Орау. Пирĕн, пĕре ят пăсăлнăскер, сĕтпе шыва кĕрсен те тасалас çук. Ib. Сĕтĕнче çурри шыв. Молоко пополам с водою. Султангул. † Хура ĕне килет макăрса, сĕтне су та сахăр ту. Якейк. † Ай, аки, Мари пор, сĕтпе шăва кӳртнĕскер; ай, пичи Йăван пор, сар тоттăрпа тытнăскер. Альш. Хĕвел тухăç енче таçта пĕр çырма пур. Шывĕ — сĕт, тет. Выртса ĕçсессĕн, сĕт халлĕнех кĕрет, тет, çăвара. Илсе ăсса ĕçсессĕн, шыв пулат, тет. Регули 1116. Сĕт çи (сĕт çийĕ) шăннă. Вишн. 65. Сĕт ан йӳçтĕр тесе, сĕт тыткалакан савăтсене таса тытас пулать. Ib. 62. Сĕтпе пĕçернĕ маннă е хуратул пăтти. Çутт. 89. Çулталăк хушшинче ĕне миçе уйăх сĕтсĕр пурăнать? Буин. Сĕт анать. С. Алг. Сĕт çулĕпе кайса, çу çулĕпе килмелле пулинччĕ. Ала 63°. Вара вăсем юлашкинчен çак сăмахсене калаççĕ: сĕт çулпа тухса каймалла пултăр, çу çулпа кисе кĕмелле пултăр, теççĕ. Сред. Юм. Сĕтлĕ пăтă — сĕт ярса пĕçернĕ пăтă. Сборн. по мед. Ĕмкĕчĕ çине чăмлак, хырнă кишĕр, сĕт пăтти хурас пулмасть. Вомбу-к. Сĕтпе пашалу çăраççĕ. Ib. Сĕтпе çăмарта хăпартаççĕ. Ib. Сĕтпе чуста хораççĕ. Икково. Кошак сĕт вăрлать. Кошка тайком пьет молоко. Баран. 99. Лайăх пăхсан, ĕне сĕтне ытларах антарать. Шишкин. † Эпир ăма питĕ хитре, сĕтпе колач çинĕрен. N. † Аннен кăмаки шор кăмаки, сĕтпе-порпа шоратнă, килес килет, кас (= каяс) килмеçт. См. Магн. М. 189. Кан. Сĕт парĕ кансан çех, пăруланă ĕне сĕт çителĕклĕ антарать. N. † Ырă аттеçĕм, тетĕп, ырă аннеçĕм, икĕ кăкăру сĕтсене пахил ту. Хурамал. † Пĕчĕкçĕрен пысăк пултăмăр, атте-анне кăкри сĕчĕпе. N. Тин çуралнă ачасем пек пулса, чуна аванлантаракан таса сĕте юратăр. || Молокообразное содержимое в шелухе несозревшего зерна хлеба. Тюрл. Ыраш шăрка таксассăн сĕте ларать. Ходар. Сана мăн турă, мăн турă амăшĕ, пӳлĕхçи, пӳлĕхçи амăшĕ, çĕнĕ тырă-пулă сĕчĕпе пуççапатпăр, çăмăллăх пар. (Моленье). Сред. Юм. Ыраша сĕт кĕнĕ. (Ыраш шăркана ларса пĕтсен, пĕрчи пола пуçласан калаççĕ). || Фамильное прозвище. Якейк. Сĕт Ерхип.

сĕткен

[_сэ̆_ткэн'), сок. О сохр. здор. Сивĕ тытакан çынна сивĕ таса шыв е сивĕтнĕ вĕренĕ шыв сĕткенĕпе, шур-çырли сĕткенĕпе хутăштарса парас пулать. Айдар. † Вăрманта йывăç пит нумай, сĕткен кĕни пит сахал. Н. Тим. † Хура вăрман варринче пушăтлăх; кам пĕлĕ-ши унăн сĕткенне (когда они в соку?) СПВВ. ПВ. Сĕткен, сок дерева. Ib. Ку вуплăн пĕр сĕткенĕ те çук.(Говорят о затверделой вобле). Сĕт-к. † Ыр ĕçсе те ыр çиса, сăпаççипах ыр çынне; эпĕр ĕçнĕ вырăнне сĕткен полса йолтăр-и. (Ĕçкĕ йорри). || Влага. Календ. 1904. Çĕр сĕткенĕ пĕтет.

Стампăл

Стамбул. ТХКА 21. Иванпа пĕрле пирĕн аттĕ Хура тинĕспе Константинопăль (Стампăл) хули патнех çитнĕ.

стел

(_стэл', _ст'эл, в Тюрл. с лабиализ. э) стол. См. сĕтел. Тиханьк. Стелне и стельлюна. N. Стел ешчĕкки или стел сунтăххи, ящик стола. Н. Шинкусы. Стел сарми, скатерть. N. Стел çитти, скатерть. Регули 653. Стел çинче конта выртать. Ib. Стел айĕнчĕ выртать. Стел айĕнчен тортса кăлар. Бугульм. † Шурă пӳртре шурă стел.

çав

вон тот, вон этот (означает предмет более отдаленный). Панклеи. Карчăкки: тор! тор! çав йытта çапса пăрах-ха, старик! тет. Регули 745. Çавна исе пар. Ib. 639. Çав сохалсăр старик (çав старик сохалсăр) салтакра çӳресе. || Этот, тот (упомянутый раньше). Чаду-к. Вăл каланă: пирĕн апи çук, çавна (её) шыраса çӳретĕп, тенĕ. Шурăм-п. Михаля: çавна кайса илес-ха, тесе, чупса кайрĕ те... Альш. † Ватта-вĕтте мĕн илем, çамрăксене çав илем. Ib. Елшелин те, таçтан килет шывланса хай Чăнлă юппи, çав тăрат шывланса. Вишн. 71. Çавсем (эти названные предметы) пурте çĕреççĕ те, шыва каяççĕ, шыв вара çавăнта шăршлă пулать. Ib. 61. Çав çинин мĕн кирлинчен ытлашши çăва каять те, ун йышши çын мăнтăрланса каять вара. Изамб. Т. Тепĕр кунне ирхине: çав Михалян (у этого Михайлы) виç сурăхне илсе кайнă, тенине илтрĕмĕр. СТИК. Çавăн (у этого человека) хĕрне калаçаççĕ (= çавăн хĕрне килĕшмешкĕн калаçаççĕ). Юрк. Çав вăхăтра (в это время), мĕскерлескер-тĕр (какая-то личность), пĕр çын, алăка уçса, еррипе кăна кĕрет те. Орау. Çав вăхăтра çынсам ун патне мĕн пулнине пĕлме пырсан, аçа çапса та вĕлерчĕ, тет. N. Эпĕ калах çав лашана пăхатăп. Я опять ухаживаю за тою (же) лощадью. Т. VIII. Çав каçхине, в тот вечер (в упомянутый вечер). Байгул. † Хура вăрман хĕрри хурлăханлă: хура чĕкеç лармас — çав хуйхă (вот в чем горе). || Такой (ставится вместо пропущенного собственного имени). Артюшк. Çав, çав çĕрте вăкăр пур. В таком-то месте есть бык. N. Çав тытнă. Такой-то покойник поразил болезнью. || Иногда подчеркивает подлежащее. Ст. Ганьк. † Таппăна (ловушку) ăçта хуратăн? — Юман тăрне хуратăп.— Юман тăрăнче мĕн лекет? — Сарă-кайăк, çав лекет. || Соединяется с наречием авă. Юрк. Пĕр тăван та пĕр пулмаст, теççĕ чăвашсем, авă çав сăмахсем пирĕн тĕп-тĕрĕс ĕнтĕ. Ib. Пирĕн йăха, пирĕн киле ырă кин килсе кĕменччĕ... — Авă çав тĕрĕс иккен, тет хунямăшĕ. || Заключает в себе ссылку на прежнее, указывая на факт, который вытекает или является последствием предыдущего или следствием других наличных обстоятельств. По-русски здесь могут стоять разные обороты. Сĕт-к. Кĕрконне, çав Ваçок кайсан, Ольон пит коллянатьчĕ. (Здесь „çав“ не указ. местоимение). ППТ. Çыннисем те тата, пурте, чăнахах, чир-чăр тесе пуль çав, ăçта тĕл пулнă, унта çаптараççĕ (позволяют бить себя прутьями, во время „сĕрен“). || Иногда употребляется для большей яркости и картинности изложения. БАБ. Старик кăна: мĕн чухлĕ пулĕ ĕнтĕ санăн вăю? терĕ, тет. Ку калат, тет: нумаях мар: çак çĕр варрине пĕр ылттăн юпа лартсан, çав юпаран тытса çĕре çавăрса ярăп çав, терĕ, тет. Шурăм-п. Шалти пӳлĕмри чӳречесем çинче сарă, хĕрлĕ, кăвак чечексем пур çав. N. Тăнă та çак çын (встал), вăл тăриччен пӳрт пулса ларнă (построилась) çав, пăхмали те çук (очень хорошая)! ППТ. Вăсем çапла, çăмартана, тепĕр иккĕ-виçĕ çăмарта çиесчĕ тесе, хăвăрт хыпса яраççĕ, анчах урăх лекмес çав вара. См. еще прим. в Оп. иссл. чув. синт. II, 232. || Иногда выражает согласие (соотв. русск.: да, конечно, разумеется). СТИК. Çапла, пурăнма питĕ хĕн çав пирĕн пек çынсене (çав придает выражению оттенок соглашения и грусти). Изамб. Т. Энтри ухмахланнă темест-и? — Çапла, тет, çав. Усен ăрăвĕ çав. || Употребляется для выражения подтверждения слов собеседника. Юрк. Апла ĕнтĕ, пулĕ çав (ну да), теççĕ итлесе ларакансем. Альш. Карчăк калат: кай çав (ну да, ступай), аранчĕ (немного) сана та парĕç, тет. Сред. Юм. Çырмара çан чôл шыв йохнă çĕрте те пĕрмай çав шывва кĕрсе çӳрет. Шывпа йохса кайтăр çав (в конце повышение голоса). || Хотя, правда. Т. VII. Амăшĕсем: хĕрĕм, пурăнма аван-и? тесе ыйтаççĕ, тет. Хĕрĕ: аван та çав, эпĕ тăнă çĕре ялан кĕтӳ хăвалаççĕ, тесе калать, тет. Изамб. Т. Тепле унпа ĕмĕре ирттермелле.— Ирттерĕн çав! Не знаю, как с нею прожить век! — Ничего не поделаешь, проживешь! (т. е. таково положение вещей). || Изамб. Т. Эсир миçен çав? А вас сколько человек? А велика ли ваша семья? (Так спрашивает человек, уже знакомый с семьей). || Ставится в безразличных и неопределенных ответах. Трхбл. Аван çывăртăн-и? — Çывăрнă çав ĕнтĕ. N. Мĕшĕн сахал ĕçлерĕн? тет.— Ĕçĕ сахал мар та, çурмалла ĕçĕн çав ĕнтĕ вăл (условия работы исполу известны): çурри ăна, тет. || Уж. КС. Апат телĕшĕнчен ашшĕ хĕрĕ çав (уж). || Соотв. русск. частице же (произносится с оттенком раздражения). Йӳç. такăнт. 7. Пĕçер ху тата, пĕлен пулсан! Пулать çав арçын (бывают же такие мужики)!. || С вопр. част. „и“ соотв. русскому что ли это. N. Сирĕн ялсем-и? — Çук, чураппансем-и çав, кушкăсем-и... (Они) из вашей деревни? — Нет, не то черепановские („черепановские что ли это“), не то кошкинские... Альш. Çапла пулчĕ çав пирĕн ĕç! Вот такие-то у нас были дела... (Заключает рассказчик повесть о том, что с ним случилось). || Дело в том, что... (заключает в себе возражение или противоречие с предыдущим). N. Эсĕ мĕшĕн ăна театăра ертсе каймарăн? — Унăн укçа çукчĕ çав. N. Эпĕ ăна хамах кӳлсе парăттăм та, манăн алă ыратат çав. Основу çавăн см. особо.

çав-çавах

в том же положении. Истор. Темĕн чухлĕ пурăнсан та, Иван тӳрленеймен (не исправился), çав-çавах хытă чĕреллĕ пулса юлнă (остался таким же жестоким). Баран. 86. Эпĕ нимĕн те курмарăм (не увидел), пĕлĕт çав-çавах уçă, пĕтĕм хир шап-шурă юр.

çавăр

(с'авы̆р), вертеть, вращать; перевертывать, навертывать. ЧС. Ашшĕ унăн сăмахне итлесе тараса (колодец) патне пынă та, каткана (бадью) çавăрса улăхтара пуçланă. Ск. и пред. чув. 99. Чупать ав вăл васкаса, урисене çавăрса. Собр. † Кăвак лашасе кӳлер-и, хĕврисене çавăрса тӳлер-и. N. Ăçта выльăх-чĕрлĕхĕн пуçне те çавăрса лартат (ие). Бугульм. † Пĕчĕкçĕ çĕлĕк, çавра çĕлĕк, çавра-çавра ларта пĕлмерĕм (не мог надеть как следует). Кан. Пуслăх пек рычак тытнă та, çавăра тăрать (так и вертит, угрожающе). || Повертывать, размахиваться (чем). Макс. Чăв. К. I, 60. Кĕтĕм эпĕ хура, ай, вăрмана, пуртă çавăрайми йывăç пур (так как лес очень густ, то нельзя размахиваться топором). N. Енне-енне çавăрса тăратса. Образцы. Самар çуни — сарлă çуна, çаврайăттăм пӳрт умне. || Повернуть; завернуть. Тайба-Т. Пĕчĕккеççĕ лаша — турă лаша, çунине çавăрса хуринччĕ (а если бы повернула!). Çутт. 31. Шкула кĕнĕ чух урисене çавра-çавра пăхса тасатать. Изамб. Т. Лашана хапха патне çавăрса кил. Заверни лошадь к воротам. Бур. † Кил-йышĕ килте пулинччĕ, хирĕç тухса илинччĕ; лаши матур пулинччĕ, вăр çавăрса ларинччĕ (надо: лартинччĕ). N. † Çавăрма çук сылтăм хула, ытарма çук савнă сар хĕре. || Перевертывать (настроение; одежду, при перешивании). Баран. 42. Йытă улашни выçă кашкăрăн чĕрине шарах çурать, пĕтĕм ăшчиккине çавăрать. N. Халата çавăрса çĕлетрĕм. || Обращать внимание. N. Псков, Новгород таврашĕнчи юçлĕх çĕрсене типĕтсе çереме çавăрĕç. N. Унăн чирлĕ выртакан вырăнне канмалли вырăна çавăрĕç. Т. VII. Ĕлĕк пĕр арăм чире хывнă тет те, çемйисем хире кайсан: турăçăм ырлăха çавăрччĕ! тесе юрласа çӳрет, тет. || Возвращать назад, привести (о судьбе). N. Хăçан та пулсассăн вăл сана киле çавăртăр (пусть вернет домой). N. Темлерен çавăрăнăп-и анчах. Пазух. Кĕркуннехи уçăма тур ут пусĕ малашне. Ан йĕр-ха, атте-анне, турă çавăрмĕ-и малашне. Н. Карм. † Çӳлĕ тусем çинче çавра кӳлĕ, çил çавăрса кӳртрĕ пĕр çулчă; пирĕн тăвансемех пит аякра, тур çавăрса кӳчĕ пĕр çĕре. Календ. 1907. Çĕре çапла тума, çапла ĕçлеме нумай расхот та, вăй та тухать. Анчах ун вырăнне, тухнă расхота, пĕтнĕ вăя çавăрса, нумай усă кӳрет. Ерех 16. Нимле те алла çавăрма çук, ытла йывăр çул килчĕ. Янтик. † Ах йыснаçăм Якку пур, сана пулас марччĕ, такçтан турă çавăрчĕ. Альш. Пулăçăсене ку ача калат: турă çавăрнипе татах çаврăнтăм çав (опять пришлось здесь пройти), тет. || Кружить, бушевать (о буре). Сред. Юм. Ах тор, паян тăман çаврать (буран кружит). Епле çӳрет çôл çӳрекен çын! Коракыш. Çанталăк пит кансăр пулнă, çил-тăман тем пек çавăрнă (бушевала пурга). N. Айĕн-çийĕн çаврать (буран). Кан. Час-часах çил-тăмăн тухса çавăрать. || Кружить голову. АПП. † Хӳмесем çинчен ан çӳрĕр, çамрăк пуçăра çавăрса. N. Тем хам пуçа хам çавăрса порнап. Янтик. † Çын сăмахĕ хыççăн ан кайăр, çын сăмахĕ пуçа çавăрать. Полтава 14. Çамрăк илем анчах мар хĕрсен пуçне çавăрать. N. Мĕкĕтепе Петĕр, вĕсен пуçне такам çавăрнă пек, карчăк сăмахне итлесе, тумтирсем, çĕлĕксем тăхăнаççĕ те, чупаççĕ хупаха. || Обдумывать. Ск. и пред. чув. 21. Лайăхрах ыйтса пĕлем, ăспа пуçра çавăрам, унтан вара ĕненем. || Проплыть вокруг. N. Ку шӳкке пулат, тет те, кăна хăвалать, тет. Пĕтĕм кӳле çавăраççĕ, тет. || Обернуть. Сборн. по мед. Тутăр татăкĕ илсе, ăна кача-пӳрне çумне çавăрса. N. † Йори илтĕм çут пиçхи, çавра-çавра çыхмашкăн (обернув вокруг), йори килтĕм çак хоçа патне, çавра-çавра поплеме. || Украсть, присвоить. N. Иван: эпир сутăçсем пулă сутма пурсан, пуллине ак çапла çавăратпăр, тет. Хăй сутăç умĕнчен лушкипе çăва йăлт хăй патне пуçтарса илчĕ, тет. || Обойтись (в течение известного времени). Тим. † Алăкран тухми çӳпçи пур, аллă пилĕк сурпанĕ пур, аллăшне парне парсассăн, çул çавăрма çитĕ-ха, пилĕкĕш хăне (= хăйне) юлĕ-ха. || Обходить, подносить. Мусир. Çитмĕл курка çитмесен, çавра куркапа çаврас (обнести), тет; çавра куркапа çавăрăнмасан, тимĕр куркапа тивертес, тет. || Собирать в одно место. Ст. Чек. Хĕрĕм, кĕтĕве çавăрса хăвар-ха. Дочка! собери-ка стадо в одну кучу. || Рыть. В. Буян. Çав шăтăкра патша ывăлĕ çĕр тĕпĕнче хăйăр çавăрнă. || Свить (гнездо). Сред. Юм. Çерçи йăва çавăрнă. Воробей свил гнездо. Баран. 150. Пурте йăва çавăрса чĕпĕ кăларăççĕ. Ib. Тилĕ... вĕçен-кайăксен çĕре çавăрнă йăвисене шыраса тупать. || Строить (дом). Сред. Юм. Ô çын халь çорт пит çаврать. Он теперь строится во всю (строит дом, усиленно занят постройкой дома). Кан. Халĕ вăл пĕр уйăх хушшинче килне çавăрса çитере пуçларĕ (стал достраивать), пӳртне тимĕр витнĕ. N. Пӳртсем лартрăр-и? Кил-çорт çавăртăр-и? Çуртăрă-йĕрĕре çавăртăр-и? Кил-картиш çавăрайрăр-и? Построились ли вы? (Так спрашивают в разных говорах погорельцев). N. Кусем хăйсем пĕр тĕрлĕ ял çавăрса пурнаççĕ. || Городить. Пазух. Тимĕртен анкарти эп çавăртăм, йĕтемиине шăвăçран сартартăм, юпине ылттăнран, ай, ларттартăм. Альш. Кив çурт çинче (на прежнем месте деревни) анкартисем çавăра-çавăра, тыта-тыта пĕтернĕ. N. Пирĕн атте картишне шурă хăвапа çавăрнă. Якейк. Холая чолпа çавăрнă. Город огорожен каменною стеною. || Класть (печь). Изамб. Т. Кăмака çавăрас. || Точить (о токаре). КС. Йĕке çавăр, вытачивать веретено; чашăк çавăр, вытачивать блюдо. || Обойти. Бюрг. † Анкарти тулашĕнче мулкаç вылят, пĕр çавăрса пулма-çке (= пулмаст-çке). N. Эпĕ çĕр çинче çӳрерĕм, пĕтĕм çĕре çавăрса тухрăм (обошел всю землю). || Вышивать. N. Мĕн ĕçлетĕн, тăхлачă? — Йывăр тĕр (тĕрĕ, узор?) çавратăп. || Оторачивать. Алших. † Çипирккене хăнтăрсем эп çавăртăм. || Отделывать. Тим. † Пурçăн пиçиххи ярапине çавăрса пулмарĕ укапа. Пуянăн та сарă ачине çавăрса пулмарĕ çамрăк чух. Бур. † Ука кирлĕ çухана (вар. суха) çавăрма; хайла (уменье, сноровка) кирлĕ юрăсене юрлама. Ib. Тулĕсене пурçăн туртăр-а (у „тарай енчĕк“) ăшĕсене ука çавăрăр-а? Срв. Оп. иссл. чув. синт. I, 177. Лашм. † Улача кĕпе аркине çавра-çавра тыта пĕлмерĕм. || Закруглять. Альш. † Эпир ларас вырăна çавăрса тунă иккен тенкелне. || Увлечь, seduire. N. Ăна час çавăрма пулать. Её легко увлечь. Алешк.-Сапл. † Ылттăн ука çуха çавăрать, маттур ача сар хĕр çавăрать. АПП. † Вăрман хĕрринчи сар-кайăк, сала çаврас сасси пур... Тим. † Пирĕн савнă туссем ялта мар, сире çавăрмашкăн эпир мар. || Расположить к кому-либо; склонить. КС. Ун кăмăлне çавăрсан, тем чул та сăпаççипа калăттăмччĕ сана. N. Халăх кăмăлне çавăрас шухăшпа, вăл комиссияна (= комиççие) халăхран та суйланă çынсене кӳртмелле тунă. Бюрг. † Хамăн тенĕ тантăша пĕр çавăрса пулмарĕ мулпалан. N. Вăл патшалăхра мĕн те пулсан нумай вĕтĕ-вĕтĕ çĕр тытакансем туса, вĕсене хăй енне çавăрасшăн. Кубня. † Ай-хай савнă тусăм, хура куç! çавăрса пулмĕ-ши хам çумма? Юрк. Сирĕнпе пĕрле ĕçсе çиме пире çăкăр-тăвар çавăрчĕ. Ib. † Килес çукчĕ эпĕ çак киле, сирĕн çăкăр-тăвар çавăрчĕ. || Уговорить, убеждать (сильно раздраженного). Сред. Юм. Темле çиленнĕ çынна та хай маййăн çаврать (может уговорить). Альш. Унтан çавăра-çавăра хай хĕре йӳнерех хака килĕшеççĕ те, çураçаççĕ. Орау. Калаçкаласа аран-аран çавăртăм (уговорил). Альш. Карчăк хĕр тупать, карчăк каччă çавăрать. || Привлечь на свою сторону. Кан. Ку ĕçе пĕччен майлама çăмăлах мар, Ортяккова çавăрар. Кан. Ку кооператив халăха çавăрма (привлечь) пĕлменнинчен килет. || Ловко говорить, говорить обстоятельно. N. Халĕ вĕсем вĕсене хирĕç пит аван çавăрса çыпаçтараççĕ (ловко отвечают на выпады их). ТХКА 58. Ăслă, тăнлă çынсем аван, сăмаха çавăрса, ырă кăмăллă калаçнине илтсен, илемлетсе шăнкăл-шăнкăл шыв юхнă пек шăкăлтатса, кăмăла-чĕрене пусарса, лаплантарса, пит ăслă, вырнаçуллă, çыпçуллă çырнине вуласан, калаçнине илтсен, ах, вара, çавра-çил пек, ман шухăш кĕвĕçпе явăнать. КС. Ăна хирĕç лайăх çавăрса хучĕ. Ловко отпалил (ответил) ему. N. Çавăрса калаçаймаçт. Шемшер. † Йори килтĕм çак хоçа патне, çавра-çавра поплеме. Конст. чăв. Çапла сан пек çавра-çавра каласа ăнлантаракан пулнă пулсан, капла пулас çукчĕ эпир, терĕç. Лашм. † Пĕчĕкçĕ çĕлĕк, çавра çĕлĕк, çавра-çавра ларта пĕлмерĕм; çак тусăм килсен, çавра-çавра калаçа пĕлмерĕм те, калаçа пĕлментен сивĕнчĕ. || ЧП. Выртрăм, ăйхăмсене çавăраймастăп (не могу уснуть) || Спеть куплет. Кильд. † Пĕр çавăрса илсе пĕр юрлăтăм, ăшăмра мĕн пуррине калăтăм. Кĕвĕсем. Чĕкеç килет сассипе, çавăрса юрлать юррине. || Уплетать. Кан. Нимрен ытла, кĕселе атте юратсах çавăрать. || Иногда выражает силу, ловкость, законченность действия. СТИК. Çавăрса çырт, укусить.

çавăра

(с'авы̆ра), çавра (с'авра), круглый. Панклеи. Вăр çавăра куçлă хĕр, девица с круглыми-прекруглыми глазами. N. † Çӳл ту çинче виç хурăн, çулçи çавра, хăй сайра. Юрк. † Санăн çавра куçă кам çинче? Манăн çавра куçăм сан çинче. АПП. † Пăха (вар. пăхма) пĕлмен çавра куç, икĕ куçĕ хĕп-хĕрлĕ. Рак. † Ĕнтĕ уйăх çавра, уйăх çавра, ман пуçăмри хура çĕлĕк пек. || Круг (напр., в хороводах). Альш. Пĕр тĕми çинчисем тепĕр тĕми çине вăйă курма пек мĕн пек пулса каяççĕ пĕрле пĕр çавра (один общий круг) туса калама. Ib. Тăнă çавра çавăрăнса. Варринче, сак çинче сĕтел умнерех купăсçă ларать. || Кружным, окольным путем, не напрямки. КС. Çавра = тавра. Ib. Çавра каян çу хыпать. || Куплет песни. Пазух. Пĕр-ик çавра юрă, ай, юрласшăн, хăвармарăм сирĕн кăмăлăра. Байгул. † Пĕр икĕ çавра юр юрласшăн, тăвансене кăмăлсăр хăварас мар. Альш. † Виçĕ çавра юрă юрласшăн, хăвараймăп тăванăн кăмăлне. Трхбл. † Пĕр-ик çавра юрă та, ай, юрласшăн, хăварас мар хуçанăн кăмăлне. [Çавра юрă — куплет или несколько куплетов в песне, — связанных по смыслу]. Ст. Дув. † Хамăр тăвансен килне килсессĕн, виç çавра юрă юрлассăм килет-çке. Ст. Шаймурз. Акă йысна патне килсессĕн, виç çавра юрра хĕрхенес мар. Шибач. Ик-виç çавра юрă юрлам-ха кайиччен. Сред. Юм. † Çавра йорй йорлар-и (пропоем один куплет), тăшмансĕне хорлар-и? || Раз. Т. VI, 63. Тата виç çавра юрлăр-ха (спойте три раза; так обьяснил КС.). Юрк. † Пĕр çавра юрласшăн, хăварас мар хăтам кăмăлне. Сĕт-к. Пĕр çавра йорласа илтĕмĕр. Г. А. Отрыв. Вилес умĕн вара çав чĕлхеç (старуха Чĕкеçук) виç çавра: „Ярантайăн ят юлтăр, Чĕкеçук карчăк тĕп пултăр“, тесе юрланă та, вилсе кайнă, тет.

çавăрăн

çавăрн, çаврăн (с'овы̆ры̆н, с'авы̆рн, с'авры̆н), вертеться, вращаться. Чураль-к. Ылтăн пахчара — ылтăн тенел; ылтăн тенелте — ылтăн урапа; çав урапа епле тенел тавра çавăрнать, çавăн пекех çав хĕр ăшчикки çав ачашăн çавăрăнтăр. (Из наговора „хĕрсен пуçне çавăрмалли“). N. † Çӳлĕ ту çине арман лартрăм çиле хирĕç çаврăнма; кăçал пире, килес çул сире, тĕнчи çапла çаврăнат. Ск. и пред. чув. 11. Вутăн йĕри-тавра старик выртать çаврăнса. || В перен. смысле. Альш. † Ай-хай çинçе пӳçĕм, çамрăк кăкăрçăм: çаврăнат-çке купăсăн майĕпе. IЬ. † Кĕмĕл çĕрĕ, ахах куç, çавăрнат пурне майĕпе, ай-хай пуçăм — çамрăк пуç, çаврăнат хĕвел майĕпе, ах кăкăрçăм çамрăк кăкăр, çаврăнат купăс майĕпе. Синьял. † Вăта пурнери кĕмĕл çĕрри пурне майпе çавăрнать; йăс шăнкрав пек сассăм пур, купăс майĕпе çавăрнать. || Повертываться. N. Юрă сассипе хула çавăрăнса ларассăн туйăнать. N. Ку кашкăр хăш енне хăвăрт çавăрнайманнине, вĕреннĕскер, пĕлнĕ пулнă. N. Ку пĕрре çапат, тет те, тепĕр енелле çаврăнса ларат, тет (изба). N. Ман енелле çаврăнса тăр. Шорк. Малтан хăй, окçа çок тесе, йĕрет, кайран эпĕ окçа паратăп: ме, ил, тетĕп, вăл манран çавăрна тăчĕ. Сам сначала плакался, что денег у него нет; потом я ему предлагаю, а он взял да отвернулся от меня (выражение недоумения, неожиданности). N. Çаврăнса кайтăр! Чорт с ним (чтобы его перевернуло). || Кружить. С. Айб. † Ĕнтĕ çил çаврăнать, çил çаврăнать; çĕмĕрчипе хăви авăнать. Юрк. † Шурă Атăл хĕрринче шурă хăйăр, паян çаврăнса çуна юр пекех. N. Сасартăках пĕр ушкăн вĕлле хурчĕ вĕçсе пынă та, ун тĕлĕнче çаврăнса тăра пуçланă. Альш. † Улăхрăм çӳлĕ ту çине: тир хуранĕ вĕрет çаврăнса. Вĕрет, вĕрет, çавăрăнаймаст, ман кăмăлăм сиртен тăранаймаст. || Кружиться (о голове). НТЧ. Вăл çапла, çиес килет тесе чарăнсанах, манăн пуç çавăрăнса кайрĕ (закружилась). Курм. Шывра çапла шухăшласа тăнă çĕртрех пуç çаврăнса килчĕ те, весерле кайрăм-ӳкрĕм. Баран. 56. Аялалла сирпĕнсе аннă чух ик-виç хут вĕл-вĕл çаврăнса илнĕ те, лаши-мĕнĕпе вĕçлĕ чул çине пырса çапăннă. Кĕвĕсем. Пĕр çырмасăр шурă хут варланмас, пĕр шухăшсăр çамрăк пуç çаврăнмас. || Свертываться. Çутт. 68. Чĕрĕпсем хăранипе иккĕш те йăпăр-йăпăр çăмха пек çавăрнса выртрĕç. || Объехать, обойти. НТЧ. Чĕнсе çавăрăнсассăн, киле тавăрăнать. Когда объедет всех с приглашениями, возвращается домой. N. Эпĕ çĕр çинче çӳрерĕм, пĕтĕм çĕре çавăрăнтăм. Ага 70°. † Утлан утланасса, ай, сар утна, çаврăн Хусанах та хулине. М. Сунч. Вара пур юмăçсем пухăнса ял тавра хĕрсене сухаласа çаврăнма хушрĕç. С. Айб. † Кĕçнерникун çунă юр çинче йĕс таханлă ут йĕрри пур. Йĕс таханлă ут йĕррине йĕрлесе, çеçен хирте виççĕ çаврăнтăм. N. Пĕре йăвăç (или: пӳрт и пр.) тавралла çавăрнтăм. Я обошел раз вокруг дерева (или: дома и пр.). || Сделать круг. Изамб. Т. Йĕкĕт тепĕрре çавăрăнчĕ те (на пашне), ашшĕпе пĕрле апат çиме ларчĕç. || Ворочаться (о лежачем). Рак. † Хамăр савнă туссем те ăсăма килсен, кĕске çĕре виççе те халь çаврăнатпăр. || Кружиться (о суводи). N. † Наратла çырми — çич çырма, çич çырмара çич кукăр, пĕрех кукăр çавăрнать. Кан. Хăвăртрах çавăрăнакан кукăрсенче, пур çĕртепе пĕрех, шыв тăрать. || Развеваться. Альш. † Ман пуçăмра хрансус явлăк уйăхран çӳле çаврăнтăр. || Окружать. Шемшер. † Хора порçăн пиçиххи пилĕк тавра çавăрнать: воник çыххи — ал çыххи, аллăм тавра çавăрнать. || Катиться. С. Дув. † Хура вăрман виттĕр тухнă чух, çавра çĕлĕк юлчĕ çаврăнса. Трхбл. Шăл урайне, тантăш, тасарах, кĕленче çăмарта çаврăнтăр. || Размахиваться. Буин. † Çаврăнайса утă, ай, çулмашкăн çави аври вĕрене пулинччĕ (вар. çави аври кирлĕ вĕрене). || Обращаться. Собр. † Вĕрене курка сарă курка нумай çаврăнчĕ аллăмра. || Быть около (кого), вращаться. Изамб. Т. † Пĕчĕках та пĕвĕм, çамрăк чĕрем, çаврăнайинччĕ сирĕн умăрта. || Возвращаться периодически. Рак. † Атте-анне килĕнче (вар. килне) хăна пулар (вар. пулар-а), уйăхпала (вар.-палан) хĕвел пек çаврăнса. Хурамал. † Эпир вылясси-куласси çулталăкра çавăрнать (возвращается через год). Альш. † Пятам, пянам килне хăна пулăр, уйăхпала хĕвел пек çаврăнса. || Приходить обратно, возвращаться. Альш. Ĕмĕр пулсан, çаврăнăпăр, хĕвел пекех çаврăнса. N. Хĕвел епле çаврăнат, эс те çавăн пек киле çаврăн. N. Çак çăкăра çиме тепĕр хут темиçе патша (= патшалăх) урлă, аслă шывсем урлă çаврăнса килсе çимелле ту. Эй сĕт кăкăри, пилле! теççĕ те, вара ывăлĕ амăшин кăкăрне: кăкăр сĕчĕ, пилле, çавăр! тесе чуптуса илет. (Салтак ăсатни). Б. Яныши. Пăртак тăхтасан, çомăр каллях çавăрăнса пирĕн çиялла пура (= пыра) пуçларĕ. || Вернуться домой (напр., из похода). || Приходить, наступать (о времени). Толст. Чăнах та çав вăхăт çавăрăнса çитнĕ. || Обвиваться. Альш. † Çĕр çырлисем ӳснĕ чуне тĕрлĕ курăка çавăрăнат. Ib. † Çĕр çырлисем ӳснĕ чухне тĕрлĕ курăкпа çаврăнат. || Превращаться. N. Ăна сут тунă чух, вăл айăпланса тухтăр, унăн кĕлли çылăха çавăрăнтăр. N. Çĕр çинчи чечек çынна çавăрăнĕ. N. Шыв юна çаврăннă. || Переходить (во что). Юрк. Тытăннă калле тутара çаврăнма (переходить в татары). Баран. 165. Çурçĕр енелле кайнă çемĕн сăрт тинĕсленсе пырать, тӳрем çĕре çаврăнать. Ib. 100. Чипер пăхса ӳстере-ӳстере, начар йăхах авана çаврăнса пырать. || Уходить обратно. Панклеи. Пĕр опи çавăрнса карĕ (ушел обратно). N. † Туйăма курма килнĕ тăшманăм çаврăна туха кайтăр-и? Хир-б. Мирон шарламарĕ, эпĕ шутларăм: ку çавăрăнса каять пулĕ, терĕм (я подумал, что...). || Перемениться. N. Çанталăк сивĕрен улшăнса ăшă енне (çур енне) çаврăнса пырат. N. Тĕнче çаврăнат çав вăл. Времена переменчивы. || Итти окольною дорогою. Альш. Çула хиртен каяççĕ, типĕ çулпа çавăрăнса. Ib. Эсĕ çавăрăнса-çавăрăнса кай (кружным путем). N. Çав çын трахтир паччĕн, арман паччĕн çавăрăнса çитеччен, лешĕ ун валли пӳрт тутарнă, лаша, ĕне, сурăх, качака илсе панă. N. Леш тĕл пулнă çын каллех таçтан çавăрăнса ун умне тухрĕ, тет. || Расположиться, стать благосклонным. Юрк. † Ютран тунă тус час çавăрăнмас (не скоро расположить его к себе). N. Чуптумасăр хĕр çаврăнмĕ. Микушк. † Сирĕн кăмăлăрсем пит пысăк, вунă сăмах каласа çаврăнас çук. Тим. † Пирĕн савнă туссенĕн кăмăлĕ пысăк, курса калаçмасан çаврăнмас. Пазух. Çумăр çăвать — йĕпетет, хĕвел пăхать — типĕтет; пиртен тантăш сивĕнет, кайран хăех çаврăнать. Тайба-Т. † Кĕмĕлех те çĕрĕ ахах куç, çавăрăнат-ĕçке çыру майĕпе; пирĕнпе те тантăш, ачасем çаврăнат-ĕçке уллах майĕпе. || Поддаваться уговорам, соглашаться. Ильмово. Вара каччи çаврăнать те, хĕрне курасшăн пулать. Потом жених соглашается и высказывает желание повидать невесту. Альш. Çавăрăнĕ-ха çапла тусан, капла тусан. || Увлечься. N. Во час çавăрнать. Её легко увлечь. || Перестать сердиться. Шибач. Эп никçан та çавăрăнмастăп (не откладываю гнева, не перестану гневаться, сердиться). Кан. Кашкăр çилли çавăрăнман, çавăрăнма та шутламан. Ib. Неушлĕ, ниепле те çавăрăнмĕ (не простит)?... Хамăрăн вĕт... Чем люди живы. Çавăнтах ун çилли çаврăннă. ЙФН. Ват çын сăмахĕ час çавăрнмасть. (Может значить: 1) не ясно говорит, 2) не скоро проходит гнев). Синьял. † Эп савнинчен сивĕнтĕм, калла çавăрнать ан тийĕр (т. е. мое расположение не вернется). || Быть красноречивым (о речи). Альш. Авă, эсĕ ватă çын ватă çынах: санăн чĕлхӳ-çăвару çавăрнать мĕн каласне, епле каласне (т. е. ты знаешь наговоры). N. Чăваш юрри вырăнне çавăрăнман чĕлхе-çăварпа вырăсла юрлаççĕ. || Выводить мотивы. Çатра-Марка. † Симĕс пĕкĕ авăнмаç, çамрăк кăккăр çавăрнмаç (юрлаймасть). КС. † Юрла пĕлмен кăккăр çаврăнмĕ (грудь не выведет мелодий). Ib. Кĕсле çавăрнмасть, кĕвĕ лайăх тухмасть (не точно производится мотив). Юрк. † Симĕс пĕкĕ авăнмĕ, турти çумне çыпçăнмĕ; пирĕн çамрăк кăкăр çаврăнмĕ, ватă çумне çыпçăнмĕ. N. † Мĕн çамрăкран хуйхă курнăран, çавăнпа кăкăр çаврăнмас. Ск. и пред. чув. 26. Манăн кăкăр çавăрăнмасть, пысăк хуйхă курнăран. || Навиваться, виться. Юрк. † Пирĕн хирĕн варринче çаврăнса ӳсет пĕр тулă. Ib. Унăн кăтрисем çаврăнса ӳснĕ, явăнса ӳкнĕ. || Строиться. Микушк. Эпир кĕнĕ кил-карти, эпир тепре киличчен, хула пулса çаврăнтăр. (Такмак). || Переходить на чью сторону (метаф.). Юрк. Аптăранă енне, халтан кайнăскерсем, тытăннă лешсем енне çаврăнма (они). || Побывать. Альш. Ан хĕс куçна, хамах пĕлеп, çаврăнăп-ха каçпарах. || Пребывать. Микушк. † Эпир ларнă вырăна хĕрт-сорт ларса çаврăнтăр. (Такмак). Собр. Пĕчикçеççĕ, çап-çаврака, пӳртрен пӳрте кĕрсе çӳрет, нихçан та çаврăнса тухаймас. || Заниматься. N. Çу хута терлĕ-тĕрлĕ ĕçпе çаврăнса пурăнса эпĕ, Петр Алекçейĕвичран урăх нимĕн çинчен те ыйтса пĕлеймерĕм. || Удосуживаться. Тим. † Çырла пиçтĕр аллăм çаврăначчен (пока я удосужусь). || Накопляться (о делах). Альш. Праçник тесен те вăл хăйĕн ĕçĕ çавăрăнса килекен тĕлте, е пĕр ĕçрен тепĕр ĕçе тытăннă чух, пулан праçнике кăна калат, е пĕр-пĕр тĕлтен пурăннă пурăнăçра пĕлме кирлине кăна астăват. || Беспокоиться. Чураль-к. † Чун савнине курмасассăн ăшчик вăр-вăр çавăрнать. N. Хамăра тохса кайнине шотласан, питĕ ăшчик çавăрнать. Абаш. † Калла-малла шотласан, ăшчик вăр-вăр çавăрнать. N. † Ай-хай çамрăк пуçăм, айван ăсăм, çавăрнат-çке шухăш майĕпе. N. † Шукăшла-шукăшла ларсассăн, шукĕшĕ майпе пуç çавăрнать. || Употреб. в качестве вспомог. гл. Çутт. 143. Шăшисем хуппине йĕри-тавра кăшласа çавăрăннă. Абыз. Качча тухакан хĕр каларĕ, тит: атте, эп пĕрер курка парса çавăрнам-ха, тит.

çавратинки

песенный припев неизв. знач. Самар. † Хусан шывĕ хура шыв, çавратинки, çавратинки, хура шыв.

çавтер

(-дэ_р), то же, что çав тери. Ск. и пред. чув. 82. Тăрса юлчĕ кăлăхах Сетнер çавтер чун савни, турă çырни ахăрах. Ib. 13. Çавтер аван мăшăра урăм-сурăм туй лартнă. Ib. 96. Эсĕ, çавтер усал хĕр, хура пӳртрех тип еппин.

çакă

(с'агы̆), вешалка; гайтан. Собр. † Кĕмĕл хĕрес, пăчăра çакă — пăрахрăн атте мăйăнтан. ЧП. Хура сăран çакки çук. N. † Хура сăран алсан, ай, çакки çук. N. Чĕре çакки, çу çакки, хĕрес çакки.

çаклан

(с'алан), зацепиться. Сюгал-Яуши. Пусма ман туратран çакланса çурла кайнă. || Приставать, привязаться. N. Мĕн усал килсе çакланасси пур мана? N. Темĕскер пулчĕ мана, эпĕ халччен чирлеменччĕ, пуç ыратат, шăмă-шакă ыратат, темĕскер çакланчĕ, тесе калат, тет. ЧС. Сунас пулман кăна (лошади), пĕр-пĕр урăх чир çакланнă пулĕ, терĕ. Кан. Лаша çумне тепĕр лаша çакланса пынă вĕсемпе. N. Чуна мĕн çакланмас. || Впасть. N. Эпĕ хуйхăпа асапа çаклантăм. || Попасть. N. Çĕркĕ патшанăн туй пулнă та, çавăльте çакланмарăм-и-ха (не попала ли туда), тесе калат, тет, тилли. Баран. 56. Иккĕш анчах шыва çакланайман, çыранран тӳрех лаши-мĕнĕпе чул çине персе аннă. Юрк. Эсĕ кунта мĕн ĕçпе çаклантăн? Ib. Тамăка çакланнă çынсем иккĕн, ĕлĕк пĕрле тус пулса пурăннăскерсем, пĕр-пĕринпе тĕл пулсан, тытăннă савăнса калаçма. Ib. Унта пĕр вырăна (должность) çаклансан, çавăнта слушит тăва пуçлат. Ib. Ăнсăртран мана çакланчĕ те, халĕ те пулин ман çумра кушак çури пек йăпанса пурăнат. Ib. Тутар арăмĕ утилни (удельный) вăрманне вăрттăн каснă чухне ăнсăртран вăрман хуралçине çакланат. Ib. Эпир ниепле те судья камĕрне çакланаймастăпăр, тархашшăн епле çакланмаллине каласа парсамччĕ. N. † Тевет, тевет, тиетĕр, тевет сире çакланмас; сарă хĕр, сарă хĕр, тиетĕр, сарă хĕр сире çакланмас. Дик. леб. 44. Епле эсĕ кунта килсе çаклантăн, чипер хĕрĕм? || Попасться. N. Опана çакланнă. Попался медведю. Якейк. Етменти Йăван çăрккаç плотнă çакланнă (= тытăннă). Орау. Пĕрмай пурнать халĕ, çакланмаçть. Пока ему все сходит с рук. Б. Яуши. † Карăш йăви картара, карăш пычĕ — çакланчĕ. || Чувствоваться. N. Хура вăрман урлă каçнă чух пăчăр тупрăм; пăчăрĕ çуна çине кĕреймерĕ, хул хушшине çакланмарĕ. (Шутка). || Выпасть. Альш. Малтан аслине çакланат, тет, сыхлама. || Заплетаться. Орау. Чĕлхи-çăвар пĕртте çакланмаçть ку çынăн (ловко говорит), кам-ши вăл? || Проникать, вливаться. Юрк. Вырăс чĕлхине çакланнă чăваш сăмахĕсем.

çап

(с’ап), бить, хлестать, ударить. Орау. Ăна пуçĕнчен çапрĕ-ячĕ (неожиданно). N. Эпĕ пушипе çĕре çапрăм, çĕр мана сĕлĕ пачĕ. N. Ачасана ытла çапса ухмаха ан кăлар. ТХКА 84. Чăнах та, эпĕ ытти кĕтӳçсем пек мар, выльăха нихçан та çапса амантман. Шемшер. † Ах атте те, ах анне, эпĕ тохса кайсассăн, ик аллуна шарт çапăн! (Хĕр йĕрри). КС. Кĕпене тукмакпа или валекпе çапаççĕ. N. Юпине лартсан, ун пуçĕ тӳпине пĕр укçа пуртăпа çапса кӳртсе лартаççĕ. Полтава 18. Ашшĕ-амăш ачана хĕрхенмесĕр хĕнесе çапла çапса ăс парать. Янтик. Эсĕ мĕншĕн çапрăн мана? Ib. Атте хытă çапрĕ мана пуçран! Ib. Çурăмĕнчен çапрăм. N. Хăмсараччен çапса ил. (Послов.?). Сред. Юм. Çапу-тăву полмарĕ-и? Не было ли побоев? Якейк. Эп вăрманпа пынă чух йăвăç торачĕсем пите-куçа çапса пĕтерчĕç. Ст. Чек. Пирĕн сăмахсене итлемесĕр çамрăк пуçупала таçта кайса, темĕн тĕлне пулса, темĕн çапса вĕлерес, темĕн персе вĕлерес. М. Тув. † Çĕр тенкĕлĕх лашине çапса чупми турăмар. Чотай. † Çакăрвон тенкĕлĕх лашине çапса отми турăмăр (т. е. сделали такою, что она не едет даже, если ее бить кнутом). Пазух. Хире тухрăм çӳреме, хура çĕленсене çапса илтĕм. N. Çав Хурамал ачисем тульккĕ килччĕр ку касса, пуçне çапса çурăпăр. Якейк. Эпĕр паян пилĕкĕн пир çапрăмăр. Ib. Каç полттипа ялта пир çапнă сасă анчах илтĕнет. Кан. Çавăнтах пичĕпе сивĕ юр çине килсе çапат (ударяет). || Бить, пороть. Кн. для чт. 61. Акçонăва çапма сутит тунă. Вара йывăр ĕçе, „каторжный работана“, ямалла тунă. Регули 248. Ĕçлеменшĕн çапрăм. Ib. 165. Вăрă тунăшăн çапрĕç. N. Мулкачă та пире таптать, çил те пире çапать. Чем люди живы. Тапранса тухат çил, Çимун кĕпи виттĕрех çапать. Баран. 70. Ун чух парăссăр та карапа çил хытă çапать, унталла-кунталла ывăтса ярать. Ib. 94. Халех çил-тăвăл тухас пек, сиввĕн-сиввĕн çапать. Чув. пр. о пог. 126. Çил çĕре пит хыттăн çапса вĕрсен, çăмăр пулать. Если ветер очень сильно ударяет о земь, будет дождь. Ib. 83. Çил çук чухне тĕтĕм çĕре çапсассăн, çулла — çăмăр, хĕлле юр пулать. Дым без ветра бьет к земле: летом — к дождю, зимою — к снегу. Орау. Çапса çăвакан çăмăр (дождь с ветром) тухĕ те, пĕтĕмпе сирпĕтсе, йĕпетсе пĕтерĕ. КС. Çапса çăвакан çумăр (бьющий с ветром) тырра ӳкерет. Бигильд. † Çĕн пӳрт çине хăма витнĕ çăмăр çапса çăвасран. N. † Çĕн пӳрт тăрне хăма витрĕм (вар. ампар тăрне хăма витнĕ) çапса çăмăр çăвасран. || Бить (о граде). N. Новосельский уясра пăр çапса кайнă (побило градом). || Пронизывать. N. Çурçĕр енчен сивĕ çапать (проходит, заставляет чувствовать). КС. Çурăма сивĕ çапрĕ, спина прозябла. || Выжимать (масло). N. Йывăç-çу çап. Трхбл. Кантăр çăвĕ çаптарса килтĕм. Ib. Çу çапакан арман, маслобойка. || Ударить (о молнии). Изамб. Т. Ун чухне Сарьел меçĕтне çапнă (молния), тет. Янгильд. Вăрман пĕтнĕ çемĕн арçури пĕте пуçланă, е аçа çапса пăрахнă, теççĕ. || Забивать, вбивать. N. Юпа çумне çап, прибить к столбу (доску). Тимяшево. Халăх çапса хĕснĕ пек пухăнчĕ. N. Çынсем çулăн икĕ аяккипе, çапса хĕснĕ пек, ĕречĕ-ĕречĕпе танă. N. Çапса çыпăçтар (хăмана). || Прилепить, приклеить. Ст. Шаймурз. Ку ача кĕпер хĕррине çыру çырса çапнă. || Покрывать (чем), прибивать. N. Малтан тупăк ăшне те, тупăк виттине те пир çапаççĕ. Якейк. † Пирĕн хăта пит лайăх, толне тоттăр çапнă пак, ăшне порçăн тортнă пак. || Взмахнуть (крыльями). N. Çунаттипе пĕрре çапрĕ те (взмахнула), вĕçсе карĕ. Ала 66. Çунатне çапать шыв çине (гуси). Лашм. † Çарăмсам çинче ула хур, çунатсене çапать шыв çине. || Молотить. N. Хĕрарăмсем вăл вăхăтра ахаль лармаççĕ, вăсам кантăр татаççĕ те, кантăр çапса шăва хутаççĕ. Якейк. Кантăр çапрăмăр; эпĕр ыран йĕтĕн çапас тетпĕр. Пшкрт: ан с'аβас, молотить. Ib. ан с'апры̆м, молотил. N. Ларакан капансене çапни çук-и? çапман пусан, сĕллине çапчăр, ырашĕ лартăр. Альш. † Ырă тетеçĕм, тете, çапăр илĕр ырашне, сутăр ярăр улăмне. Магн. М. 102. Çерçи кантăр çапмантан, чтобы воробьи не вредили конопле. Н. Карм. Икĕ пĕрчĕ пăрçана пĕтĕм хире çапса салатрăм. (Куç). || Положить с силой, бросить с силой. Альш. Пĕри çĕклет те, çапать ăна урапа çине. || Отразиться, падать (о ярком свете). Ядр. Шăрçа çутти çапнă. В. Олг. Инчетре вот пор, пĕлĕт çомне çутă çапрĕ. || Отпечататься, придавать цвет. В. Олг. Алă çомне корăк симĕсĕ çапрĕ. || Отойти и принять прежний вид. Пир. Ял. Юрпа е сивĕ шывпа лутăрканă хыççăн, ӳчĕ шăннине ирĕлтерсе чипер ӳт сăнĕ çапсан, çынна пăртак ăшăрах пӳлĕме илсе кĕртмелле. || Ударить (напр., о краске в лицо). ЧП. Кивĕ уйăхра тунă сăрисем, икĕ пите çапрĕ хĕрлисем. N. Хĕрӳ çапнипеле вут ăшĕнчен.., çĕлен тухрĕ. N. Çунакан япалан хăвачĕ çемĕн вут хĕрĕвĕ çапать. КС. Çурăма ăшă çаппăрĕ. Ударило тепло в спину. || О запахе. Йӳç. такăнт. 61. Çăвне лакăм шăрши çапнă (отзывается запахом посуды). В. Олг. Сĕт йӳçĕ, шăшлă вути йӳççи çапса. N. Остергундомский теекенни; ку сурт йӳçĕ кăшман хурми, питĕ вăрăм, шултра пулать; анчах, сăвакан ĕнене нумай çитерсен, сĕте йӳçĕ çапать; ăнса пулнă çул теçеттинара ку сурт пилĕк пин пăта яхăн пулать. ТХКА 38. Шурă ерĕм-армути йӳççи çапать вара кĕвĕçпе ман чĕрене. Баран. 41. Кăмпа шăрши... сăмсана ыррăн çапса тăрать. СТИК. Ахтар, санран сивĕ çапат (от тебя несет холодом), леррех кайса ларас пуль. Ib. Ай-ай, санран эрек пичĕкинчен çапнă пек çапат (от тебя несет водкой). Шибач. Вăл эреке пек çапат çăвара (йӳçĕ корăк). || Делать колеса. М. Шигаево. Пирĕн ялта çынсем хĕлле çона туваççĕ, çулла орапа çапаççĕ, пĕчик ачасем те хĕлле печик çона тăваççĕ, çула печик орапа çапаççĕ. Календ. 1904. Кусатăран-урапасем çапма вĕренес пулать. Кĕтĕк-вар. Орапă çап, урапа çап, делать колеса; но: орапа ту, делать колеса. || Ткать (куль, рогожу). N. Чăпта çап, ткать рогожу, куль. || Пройти сквозь, пробиться. Орау. Кĕрĕке нӳрĕк виттĕр çапнă. Изамб. Т. Витĕр çапмаллах ан сĕр (сапоги, салом). Толст. Кĕркунне кăткăсен туллине нӳр çапнă. N. Урана шыв çапрĕ (промочил ноги). Сред. Юм. Тар кĕпе виттĕр çапнă. Пот пробил сквозь рубашку. Пазух. Атăлах та урлă, ай, аллă хур, çуначĕсем витĕр те халь юн çапнă. Ай-хай, пĕр хăтаçăм, тăхлачăçăм, кĕрекĕрсем витĕр чыс çапнă. ЧП. Çуначĕсем витĕр юн çапрĕ. || Чеканить. Кĕвĕсем. Ятăр кайнă, чапăр кайнă ылттăн-кĕмĕл çапакан хулана. КС. Укçа çапса пурăнчĕ. Работал фальшивые деньги. || Написать (в разете), печатать. Богдашк. Каçет çине çапмалли хыпар. || Формовать (кирпич). Микушк. † Сирĕн питĕр-куçăр пит илемлĕ, суккăр тутар çапнă кирпĕчĕ пек. || Стрелять. Сред. Юм. Пăшалпа çапса вĕлернĕ (застрелил). Кан. Пăшалсем çапма вĕрене пуçларĕç. N. Револьвĕрĕ çӳлелле çапса каят (выстреливает). || Погубить, поразить. ЧП. Тăшман ялне турă çаптăр. || Звонить (в колокол). Трхбл. Пĕррепе çап, звонить в один (колокол); пуринпе те çап, звонить во все (колокола). || Колоть, резать. N. Пĕр сысна илтĕм те, ăна çитертĕм: ыран çапас, тетĕп. Урмар. Унăн çапмалли сысна та-ха пиллĕк-улттă та пур. || Парить (в бане). N. Пит хытă кăна тарлаттарсан, милкĕсемпе çапсан, пăлтăра (в передбанник) илсе тохса тумлантара пуçлаççĕ. N. Милкĕпе çапса, çуса карчăка мунчаран кăларат. N. Куккăшĕ ăна милкĕпе çапрĕ (выпарил в бане). || Разбивать. Полтава 2. Б. Хмельницкий темиçе тапхăр поляксене çапа-çапа çĕмĕрнĕ (разбивал). || Украсть. || Зашибать, огребать, наживать. СТИК. Ай-яй укçана çапат иккен вăл! Здорово он деньгу зашибает. КС. Паян укçана çапрĕ вăл (нажил, выручил). Кан. Вăл тырăпа сутă туса укçа çапрĕ. Кан. Хамăр айăп ĕçленине кура, кутăн выртсах услама çапаççĕ. || Склоняться. Кан. Распуя çапма тытăнтăм. || Рассказывать (сказки). Собр. Халап çапса хапха тăррине улăхаймăн, йăмах ярса юман тăррине улăхаймăн, теççĕ. (Послов.). Шурăм-п. Тир Йăванĕ юмах çапа пуçларĕ. Çутт. 69. Хĕрарăмсем çăл кутĕнче халапа çапаççĕ. Ир. Сывл. 8. Сăмахĕсене, кăмăллисене, кирлĕ хушăра çапса пыратьчĕç. Хастарлăх ЗЗ. Юсас тесе тăрăшса, сăмах çапса пыратпăр. || Употребл. в качестве вспомог. гл. N. Ăна кăларса çапас пулат. Его надо вышвырнуть с должности? Альш. Пĕр-иккĕ çавăрса çапрĕ те, ăнран кайрăм. N. Анчах хресченсем, çумăр пырса çапнине, утта пур чухнех симĕсле пуçтараймаççĕ.

çаптар

понуд. ф, от гл. çап. || Заставить стучать. Сред. Юм. Пôкан çаптарать. (Удары при гадании стулом). || Заставить отбивать (косу). N. Хăшĕсем пĕлтĕр çулнă çавасене тимĕрçе илсе кайса çаптараççĕ. || Наметывать (копну). Собр. † Утмăл купа утăра йĕкĕр капан çаптартăмăр. || Бить, сечь (розгами, кнутои), пороть. N. Пĕр ачине карта урлă каçнă чух хуçи уринчен ярса тытнă та, туртса антарса çапма тапратрĕ. Çаптарсан-çаптарсан, ачана киле янă. Симб. Атте вара мана çаптарма чарăнчĕ. Б. Яныши. Апи мана çаптарни. N. Çынсем ытла вĕрипе сивĕ шыва переççĕ, ачисем час кӳрсе килмесен, кайран çаптарса та илеççĕ (бьют). Ск. и пред. чув. 34. Тепĕре ури тупанне пĕççи айĕн çаптарса шатлаттарса илет те. N. Атте мана тата хытăрах çаптарчĕ (еще сильнее). Чăв. й. пур. 24°. Клавасем пырса пит хытă çаптарнă. Янтик. Çавăн матки паян ачине хытă çаптарчĕ. Скотолеч. З. Пушăпа çаптар (но тут же çап). ЧС. Вĕрентен тытса тăракан çыннисем луçа çавăта пуçларĕç, пĕри хыçалтан хулăпа çаптара пуçларĕ. БАБ. Амăшсем пит хытă тытса çаптараççĕ. || Бить масло (на маслобойке). Эпир çур. çĕршыв 28. Тата уйрăм кĕрпе çурмали арман пур, çу çаптармалли машшин пур. Пир. Ял. Пурте Çăл-пуçне çу çаптарма килеççĕ. || Парить (в бане). Орау. (Мулчара) Хветĕре çаптарсан, çан-çурăм канлĕ пулаканччĕ. || Набивать, запрашивать цену. N. Теçеттинине мĕн хакпа илетĕр? — тетĕп. Вунтăватшар тенке çаптарать. Ăçта кайса кĕрес тетĕн, илес пулать, тет. || Околачиваться. Янтик. Айта, çаптарса çӳрер-ха урам тăрăх. Ib. Наччас çаптарса килтĕм Иван патне. Ib. Ну паян кунĕпе çаптарса çӳрерĕмĕр хулара (погуляли весело, геройски, без всяких стеснений). || Придать ткани окраскою пестрый цвет. КС. || Сняться (в фотографии). К.-Кушки. Патрет (-_рэ_т) çаптарса яр (карттăчкă çаптарса яр). Снимись и пришли портреть (карточку). N. Хам кĕлеткене çаптарса яратăп. || Обивать (чем). М.Тув. † Пирĕн Тумкă хула пек: тулне тутăр çаптарнă, ăшне ылтăн кустарнă, çулне чукун сартарнă. || Валять. Альш. Шап-шурă çăмран кăçатă эп çаптартăм. Ib. † Хура çĕленĕн тирне сӳсе илсе йĕпкĕн хура шĕлепке çаптартăм. С. Дув. † Хура çĕлен тирĕнчен хура шĕлепке çаптартăм. || Говорить смело, сказывать. Ст. Чек. Тутарпа вăл тутарла çаптарат, ирçепе ирçелле. Кан. Унтри çак сăмахсене çаптарнă пирки, ялсовет членне кĕме тивĕçлĕ çын мар. Ск. и пред. чув. 81. Хушăлкасен мăн-кĕрӳ, хăй такмакне вăл калать, хăй аллинчи сăрана тăка-тăка çаптарать. Слакбаш. Сăмах ункайĕпе çаптарат (или: çаптарса хурат). Задевает в речи попутно, проезжается (на чей-либо счет). Шурăм-п. Юмах та аван çаптарать (сказки сказывает). || Неосновательно возражать. N. Хăшин çинчен тӳрех: ним ĕмĕтленмелли те çукскер, тесе, çаптарса хунă. N. Сан пеккисемпе эпĕ калаçмастăп та! Тесе çаптарса хучĕ юлашкинчен. || Держать чью-либо сторону, стоять на стороне кого-либо. Тайба-Т. Хăй майлă çаптарат. Делает так, как ему выгодно. Кан. Пуянсем майлă çаптарма тытăннă. || Пропечатать, продернуть. Кан. Сан çинчен (о тебе) хаçат çине çаптарап. N. Тата каçет çине çаптарĕç. || Телеграфировать. N. Юпа тăрăнчипе çаптарса ярăр: ашшĕ сывмар, тесе. Трхбл. Телеграм çаптарас, подать телеграмму.

çаптаркка

набойка, печатание белого холста (способ, ныне уже не употребляющийся). Ст. Чек. Мăнтăр пусма, анĕ икĕ шит, çаптаркка пек хĕрлĕ, куçĕ хура. N. Пӳрт тăрринче çаптаркка кĕпе выртать. (Çăлтăрсем).

çара

(с'ара), голый. Г. А. Отрыв. Çара ура кĕллипе çӳреме йăлăхтарчĕ мана. Чураль-к. Уйра çара çатма ларĕ. (Йĕтем). Орау. Таçта тупнă (илнĕ) кăсем ку çара сыснасене. СТИК. Эй, çара çăвар, сан суеççӳ хыççăн кайса шыва кайса та вилĕн. Болтун, верь-ка тебе! Ib. Çара çăвар, сан çăмăлкăна кам пĕлмес. || Исключительно, один только, сплошь, в чистом виде; сплошной, чистый. Сĕт-к. Çара чăваш вĕренет. Учатся одни чуваши. Ск. И пред. чув. 59. Салтак картусĕ çара лапра çеç. Баран. 131. Çара хăй кăна тăм пит сайра пулать. Т. II. Загадки. Пĕчĕк пичче çара йĕп витĕннĕ. (Чĕрĕп). N. Вăл ялта çара чăваш пурăнать. N. † Çара порçăнран пиççи турăм, ĕмĕрлĕхе çыхма мар, наччаслăха çыхма. Собр. † Акка, санăн тухью çара кĕмĕл, мĕн тăрассине пĕлетре. КАЯ. Сăхманĕ çара юнлă сĕлеке (весь в кровавой слюне). N. Унăн ăшчикки çара çу. О сохр. здор. Хура-халăх çавăнпа çара çăкăр çинĕ чух вăрахăн çисе-çисе ларать. N. Поçĕ çара йон (чĕп-чĕрĕ йон, поçĕ йонлă). N. Çара сĕт, одно молоко, без примеси воды. Кратк. расск. Пĕтĕм ӳтне-тирне, çанне-çурăмне çара суран анчах туса пăрахнă. N. Лаши тавра çара ярапа çеç. Лаши тавра йĕс тавраш та ярапа çеç. Толст. Эпĕ халĕ ырхан, манăн çара шăмă анчах. Ой-к. Иван лаши çинчен сикрĕ-анчĕ те, курăка утмăл пăт туртакан хĕçпе касмала шăлчĕ те, çара (= пĕтĕмпе) хуп-хура юн пулса юхса карĕ, тĕт. Якейк. Пичĕ-куçĕ çара тосан. Шурăм-п. Хăй çара юн çех, тет. N. Çурăхсем çара тăм кăна киле тавăрăнатьчĕç. N. Çавăнпа çаран çара лачака кăна. Ст. Чек. Ку вăрманта çара юман кăна (состоит сплошь из одного дуба). Орау. Çара чей (без хлеба) хырăма выçтарать. Ск. и пред. чув. 18. Каçхи хĕвел ылттăн пек, йывăç витĕр курăнать; çара вĕçен-кайăк пек, унăн çутти вăйă вылять. Ярмушка-к. Пăхăртан тунă (çара пăхăрах). (Кумган) сделан из чистой меди. N. Çара кĕркунне варринче (в позднюю осень), йĕпе-сапа витĕр, Гай ятлă ял патнелле пĕр ватă çын çывăхарса пынă. || Поляна, луг на возвышенном месте. Пшкрт: тӧβӓрӓ с'ара. Ib. Мăн анаçи мăн çорлине контак çакса хуаратпăр, мăн çарари мăн çавине контак çакса хуаратпăр.

Çарăмсен

то же, что Çарăмсем. Карм. Çарăмсенĕн (река) кукри çичĕ кукăр, çиччĕ çаврăнасси час пулмĕ. АПП. Кăвакалĕ ула, мăйĕ хăла, Çарăмсенĕн савнă кайăкĕ. Сунч. † Кĕçĕн Çарăмсен (шыв кукри) леш енче йĕпкĕн хура учĕ кĕçенет.

çартлат

дребезжать, трещать. КС. Кĕсленĕн ука хĕлĕххи, каланă чухне кĕслене перĕнсессĕн, çартлатать или çарăнтлатать. Яжутк. † Хура тур лаши хартлатать, симĕс пĕкки çартлатать.

çат

(с'ат), подр. звуку хлопанья, звонкого удара. П. Патт. 16. Ыттисем вара кула-кула ал çупа пуçларĕç: çат! çат! çат! тутараççĕ. КС. Пĕççине çат çапа-тăра юлчĕ (или: шарт çапа, во время удивления). Якейк. Мана ати питрен çат! тутарса ячĕ. Ман ыратнипа кушшуль шăпăр-шăпăр йохса анчĕ. Ib. Хытă хотпа алăран çапсан, çат! тăвать. N. Çат та çат! тутараççĕ. Хлопают ладонью по голой голове. Ачач 59. Астумасăр Саньккан шурă тутăрлă пуç тӳпине йĕпе чăмаккипе çат! лектерчĕç. Тет. Хайхи тенкел (скамья для катанья) пуçĕ çĕкленчĕ те, мана тутаран çат! тутарчĕ. СТИК. Кантăра тылласан-тылласан, тата тылă çумне çат! çат! çапса хухнне тăкаççĕ. ТХКА 43. Тьыха нимпе те чарăнмасть. Шĕшкĕсем хама çат та çат! лекеççĕ. Сред. Юм. Пысăкрах хомсĕм лотка çомне çат, çат! туса пырса çапнаççĕ. Малт. шк. вĕр. физ. 105. Вăл вăхăтрах çат! тени илтĕнет. Собр. Çар çине çат, çат, çат! (Кĕпе çапни). Альш. Лашине çат тутарать (ударяет по лошади). Толст. Хуçа лашине пушăпа çат! тутарчĕ, тет. N. Вăрр, вăрр, вăрр, вăрр! çаврас пулать те, çат! тутарас пулать стена çумне (часы). || Подр. треску при раскалывании доски. Сред. Юм. Хăма çат! туса çорлать. || Подр. лопанью стеклянной посуды. Орау. Вĕри шыв ятăм та, стакканĕ çат! анчах турĕ (треснул). || Подр. звуку при падении. Якейк. Йăвăç тăрăнчен çĕре çат анчах персе анчĕ (о человеке). N. Ыйтсан-ыйтсан (когда отец просил), хĕрĕ çĕрне çат тутарса çĕре пăрахрĕ, тет. || Подр. быстрому появлению электрического света. Малт. шк. вĕр. физ. 107. Ӳтрен çат! туса хĕлхем (каçпа) тухать, вăл вăхăтрах электричĕствă тухнă тĕлтен тем тивнĕ пек ыратни сисĕнет. || Подр. плотному прикладыванию. Нюш-к. Пĕренесене пĕр-пĕрин çумне çат хурса тухнă (плотно). Альш. Кĕпе çан-çурăм çумне çап çыпçăнса тăрать (тарласассăн). О сохр. здор. Çав пирсем пит çӳхе, çип пĕрчисем пит çат выртаççĕ. Толст. Ман çийĕмри кĕпе-йĕм йĕп-йĕпе пулнă, ӳт çумне çат çыпçăнать. || С усилительной частицей ах(ех) — плотно. Орау. Луткана тĕп лартма малтан шӳтерсе сарăлтараççĕ те, тĕпне лартсан, каллех типĕтеççĕ, унтан вара çарти тĕпне çатах хĕссе хурать. N. Çатах çыпçăнса тăраççĕ (плотно). || Упорно. N. Çатах ман çине кăтартса тăрать (напр., свидетель упорно на меня показывает). || Дочиста. Рук. календ. 1908. Сĕте çилĕре çатах пĕтичченех сăвас пулать!

çемĕ

мотив, мелодия, гармония, строй, лад; порядок, способ, соответствие. Чигир. Шурă пĕремĕк шăл çемми, Собр. Куккăр çăка кут çемми. (Кăнчала йӳççи). КС. Паян нимĕр пĕçерсе патăм-ха, ват çынсене шăл çемми (подходное для зубов) В. Олг. Онтан кĕсле калат (сыграл) çармăç, пĕр çемĕ. Ib. Кĕсле çемми. Якейк. Копăс каланă çеммипа эп ташлама пĕлместĕп. Ib. Ачасам, ман мĕлле çемĕ калас (какой мотив сыграть)? Ир. Сывл. З4. Шăнкăлă-шанкăл хăрăк-марăк çемме майлă шăнкăлтатрĕ. N. Вĕсем ырă ăслă сăмахсем вĕрентсе хăварнă, юрăсем-сăвăсем, кĕвĕсем-çемĕсем каласа хăварнă, мухтав юррисем çырсă хăварнă. Пшкрт. Эп она çеме çартăм (= çавăртăм, уговорил), вăл апла туас çок ĕнтĕ. N. Вăрăç çапах хытă тăрать, чарнмали çемĕ те çук. N. Шăн-шак çемĕрен тохса.

çемçе

(с'э_мз’э), мягкий. N. Çемçе çĕр, мягкая земля; çемçе шыв, мягкая вода. Собр. † Çинче çырма, çемçе шыв, пурçăн хуттăрне йăтаймаçт. N. Ку кĕнеке çемçе, çи хурас пуль. Рук. календ. Прокоп. Çемçерен çемçе пĕçерсе тăрсан, çемçе çăкăра нумай çиетĕн (съешь), теççĕ. || Нежный. Ёрдово. Юр кайса пĕтсен, çĕр çине çемçе, симĕс курăк шăтса тухса, хура çĕре витсе лартать. НТЧ. Çемçе чĕлхе-çăварпа сана кĕлтăватпăр. Орау. Çемçетерех калани. || Слабый, хилый, вялый. СРВВ. Т. Çынсем час-часах калаçасса пĕр тĕрлĕ калаçаççĕ, тăвасса урăх тĕрлĕ тăваççĕ, пуринчен ытла çемçерех калаçакан çынсем çапла тăваççĕ. ЧП. Кăçал илнĕ çĕнĕ çын ĕçе çемçе пулайчĕ (не выдерживает работы). N. Ĕç-хĕл тĕлĕшĕнчен наян, çемçе ан пул. Бугульм. † Ырă та кинçĕм (хĕр ячĕ), ĕçе çемçе пулминччĕ. Лашм. Ĕçе çемçе пулмин лайăхчĕ (сноха). Янтик. † Пасар кулаç — тул кулаç, варри пăшлăк пулайрĕ; йыснаçăмах çавă пур, ĕçе çемçе пулайрĕ. Ст. Чек. Çемçе ураллă, слабый, невыносливый (человек или лошадь). N. Çемçе куçли (слабый глазами) хисепĕ те çук, хăш-хăш килре çемйипе куçсăр. Календ. 1903. Сывă, таса куçлă çын чăваш хушшинче ĕлĕк сахал пулнă, хăшин пĕрте курмасть, хăшин кăшт анчах курать, çемçе куçли хисепĕ те çук. || Мягкость. Абыз. Куккăр туя кут çемçи (кăнчалаççи).

çепĕç

(с'эбэ̆с'), ласковый, мягкий, нежный. И. С. Степ. Çепĕç — „красноречивый, нежный, мягкий“. Юрк. † Савнă-ах та пуçăм, хура куçăм, калаçăрсам çепĕç чĕлхĕрпе. СПВВ. † Килекен тăванçăм килми пулчĕ, çавăраймăп-ши çепĕç чĕлхемпе. Ib. Çепĕç — çемçе: çепĕç чĕлхеллĕ, çепĕç калаçать, çепĕç тыткалать. Кан. Ха, епле вăл çепĕç. || Нежно. Чăвашсем. Çыннăн чунĕ тухсанах, часрах чĕрĕ çăмарта ывăтаççĕ, ăна хĕвел тухăçĕ еннелле ывăтаççĕ. Вăл çăмартана ак мĕншĕн ывăтаççĕ: çăмартана çĕмĕрлесрен хăраса епле çепĕç тыткалаççĕ, çын чунĕ те çавăн пĕк çепĕç пурăнмалла çĕре кайтăр, теççĕ. Çав çăмарта пек чысланса пурăнмалла пултăр, теççĕ. || Осторожно. Чăв. Ялĕ. Çи-виттине пĕр васкамасăр, çепĕç витме кирлĕ. СПВВ. Çăмартана çĕмĕрĕлесрен епле çепĕç тыткалаççĕ, çак çын чунĕ те çавăн пек çепĕç çĕре каймалла пултăр. (Говорят, бросая яйцо по смерти человека).

çеçке

(с’зс’_кэ), цветок растения. СПВВ. КЕ. Çырла авăрисен, çырла пуласси çурăлсан, шап-шар чечек пулат, çавна çеçке теççĕ. Орау. Çеçкене кайсан, çеçкере савăнтар (пчел). N. Сатра çеçкесем çурăлчĕç. N. Çеçке хĕрри тăрринче. Микушк. Йĕтĕн çеçки, цвет льна. Тиханьк. Йитĕн кăвак çеçкея ларчĕ (лен зацвел). См. омма çеçки. П. Федотов. Пирĕн çуни çунатлă, çунат айипе çил вĕрет çеçке пек хĕрсенĕн кăмăльшĕн. С И. Иванов. Ултă уралă хуртшăн турра кĕлтăватăп, çеçке вăхăтĕнче çеçкерен çеçке çӳремешкĕн лайăх кун-çул пар. Çутт. 144. Чечек çеçкисем юр пĕрчисем пек вĕлкĕшсе вĕçсе анчĕç. Чертаг. † Сарă çеçкене ларнă хăяр тытăнать... Якейк. Хăяр пирн сар çеçкея тахçанах ларса. Ib. Кăçал хăяр çеçки лайăх та, хăяр та нумай. Орау. Хăяр сар çеçкенĕ ларнă (= чечеке ларнă, зацвел). Ib. Хăяр çеçке çулчи сарăхнă (кушăрканă, стали шероховаты). ЧП. Аслă çулăн икĕ аякки сар çеçке. Кĕвĕсем. Çĕмĕрт çеçки хăвана явăнать. Ib. Çĕмĕрт çеçки çурăлать те, çĕмĕрт çеçки çурăлать, вăрман витĕр курăнать. Сала Ib. Ĕнтĕ çил çаврăнат, çил çаврăнат, çĕмĕрт çеçки çӳçене явăнат. Ала 105. Чĕн пушипа çĕре çапрăм, çĕр мана çеçке пачĕ, çеçкине вочаха хотăм: пот! терĕ, çат! терĕ. Абыз. Уй-уй урлă каçрăмăр, урпа çеçки çутипе. N. † Шап-шурă иккен çырла çеçкисем. Пазух. Çырла çеçке çурсассăн, килет парлак илемĕ. Альш. † Хĕрлĕ-хĕрлĕ пĕрлĕхен: çеçки витĕр курăнать. || Листья ягоды. N. † Çырли çĕре тивмерĕ, çеçки çĕре тивейчĕ. || Ботва, зелень корневых растений. Т. II. Загадки. Мучийĕ аялта, сухалĕ тулта. (Кăшман çеçки). В. Олг. Паранкă çеçки, побеги и ботва (то же и у огурцов). КС. Кишĕр çеçки, хăяр çеçки, улма çеçки (вся зелень картофеля). Çарăк çеçки, зелень репы. Ib. Çеçкене кайнă, (картофель) пошел в литвинью (отрицательное качество). Ib. Кăçал улман çеçки ытла вăйлă, çампа улми сахал. Сĕт-к. Омма çеçки, стебель картофеля с листьями. Завражн. Олма çеçки, росток, ростки картофеля. Абыз. † Пахчи-пахчи çĕр-улми, сысна çияс сасси пур, çийин-çийин çийи-ке, пире валли çеçки пур. Кан. Пĕр çеçкерен З—4 улма анчах тухать. Сятра: параҥгы̆ с’эс’_кэ jарза лардат (или: шы̆дат). N. Улма çеçки, литвинья. Н. Седяк. Çеçкесĕр çарăк, хӳресĕр карăк. (Арман чулĕ). || В перен. см. СПВВ. ЕС. Çеçке = пит илемлĕ, тăваткăл питлĕ-куçлă çын. N. Хывнă чухне акă çапла каласа хываççĕ: эй тăванăм, çеçкем, хăçан курăшăпăр, хăçан пĕрле палашăпăр, хăçан калаçăпăр. || Яз. имя женщ. Рысайк. || Фамильное прозвище мужч. Козыльяр.

çеçпĕл

(с’эс’_пэ̆л’), назв. раст., медуница. Зап. ВНО. Çеçпĕл çеçки, кăмака мелки (красавица, помелом писанная. Насмешка). Шарбаш., Хочехмат. Çеçпĕл = ĕшпĕл. (Сообщ. Н. Р. Романов). Нюш-к. Çеçпĕл, pulmonaria afficinalis. Ст. Чек. Çеçпĕл, синий. цвет; расцветает рано весною, иногда еще не сходит снег. Чув. пр. о пог. 432. Вăрманта çеçпĕл пит нумай пулсан, вăл кăваклă-хĕрлĕллĕ çитĕнсен, çав çул хура-тулă аван пулать. Если весною в лесу очень много травы „подлесника“ и цвет ее дойдет до голубокрасного (в это время она бывает в полном цвету), в этот год греча бывает хорошая. Изамб. Т. † Çавăрнатăр, пăхатăр: хам çех чипер, тиетĕр; санпа манăн чиперри кăвак çеçпĕл тăрринче. С. Дув. Çеçпĕл чечек тăканат, арман шывне пухăнат. Н. Седяк. Çеçпĕл появляется после колокольчиков, цветы с голубыми мелкими лепестками. || В некоторых говорах — листья травы снити. СПВВ. Çеçпĕл = серте чечекки. Орау. Çеçпĕл (снить) яшки какай ярсан славни пулать. || Листья травы „уй паранки“. Сред. Юм. Çеçпĕл тесе уй паранкин çиелте ӳсекен корăкне калаççĕ. || Фамильное прозвище. N. Çеçпĕл Мишши, чувашский поэт. (Умер в 1922 году на Украине).

çылăх

(с’ылы̆х), грех, погрешность. Орау. Апла ан калаç, çылăх пулать. СПВВ. Х. Çылăх, çывлăх. N. † Хура-хура хура-тул, çурри тухат хывăха (в мякину); çичĕ ют килне каякан, çурри тухат çылăхран (освобождается наполовину от грехов). Каша. † Мĕшĕн выляс мар, кулас мар? Çамрăк чух выляни çылăх çук. Собр. Вăрманта кирек мĕн тусан та, çылăх çук, теççĕ. (Послов.). N. Темиçе çул çынтан йăлăнса выртса, çылăхĕ те каçрĕ пулĕ. (Гов. об умершем). Ib. Çылăх çырмара, хурăнташ хурăн тăринче, намăс лапрара, теççĕ. (Послов.). || Грешно. N. Урайне икĕ пурне хулнăш пылчăк тулнă тесен те, пĕртте çылăх мар. В. Буян. † Эсĕ те пике хĕрĕ мар, эпĕ те улпут ывăлĕ мар, чуп-тусан та çылах мар.

çыр

(с’ыр, с’ир), обрыв, края оврага, яр, откос берега. Пазух. Çурхи шывсем юхать, çырсем юлать. ГТТ. Типпе юлнă (на низком сухом берегу) пристăнь çырта ларать. В. Байгул. Халăх çыр пек тăрат. Народ стоит как обрыв. (повидимому, соответств. русскому „стоит стеною“). Сятра. Пăраххот çаплах çыр панчанах карă (или: çыр çомăпа). N. Ахаль те тарăн çырсем, варсем тата тарăнланса юлчĕç. ЙФН. † Çыр хĕрĕнче çĕр çырли, пиçсе çитсен, çын курать. Ib. † Хура çыр хĕрĕнче хурăн çырли, пиçсе çитсен, çын курать. КС. Çыр хĕрне ан пыр, шыва кайăн. СПВВ. ЛП. Çыр = çыран. N. Атăл çырĕ, крутой берег, гористый берег Волги. Ёрдово. Çырма шывсем пурте пĕр шыв çине пухăнаççĕ те, вара çыр таранах шыв юхать. || Крутой овраг, по дну которого протекает ручей. Якейк. Çырта шăва кĕтĕмĕр. ||Берег. Якейк. † Çыран толли шу йохать, çырне йăвăр килмĕ-ши. Байг. † Атăлĕсем тулăх, шывĕ çыртан, ишес пулсан, епле ишĕп-ши? || Островок. Беляева. || Черта. Юрк. Ахтирекле вылянă чухне ачасем каçсан: çыр урлă каçсан тивертрĕ, теççĕ.

çыр

(с’ыр, с’ир), писать. Янтик. Атте патне çыру çыртăм. Юрк. Çырса лараканни, ӳсĕрскер, ку çапла, мĕн каласса кĕтсе лараканскер, ларнă çĕртех çывăрса каят. Ib. Апла-капла çырмалла чухне мĕн çырмаллине вăл пӳртре каллĕ-маллĕ уткаласа çӳресе каласа çыртарат. N. Урăх ним çырма та пĕлместĕп. (Конец письма). N. Лашапа ĕнене сутнипе-сутманнине çырман. Орау. Виç уйăхчен кашни кун пĕрер сахат, икшер сахат киле-киле çыратьчĕ. Ib. Алли таçта аялалла çырса каять. Строчки сползали вниз. Ib. Пĕртте çырмасан кĕнеке вуланин нуммаях усси çук, пĕр маях çырнин те, кĕнеке вуламаçан, усси çук. КС. Çыранăнçи пек пулса ларать. Пытается писать. Бес. чув. 13. Акă, Керимулла, мĕн тесе çыраççĕ, терĕ те Микулай, çавăнтах вулама та тытăнчĕ. Турх. Сире те вĕсене çырманнипех çырмастăп (по той же причине). О сохр. здор. Кĕнекесем çине (в сочинениях) çыра-çыра хăварнă (об этом). Ала 2. Урăх нимĕскер те каласа çырма пĕлместĕп, айăп ан тăвăр мана. N. Манăн орăх çырмаллиях та çок. N. Çак пиçмона эсĕ ылтарлă çырнă (намеком, обиняками). N. Кона çыртăм питĕ вĕтĕ. N. Мĕн ыйтмаллине çырса пырас пулать. N. Уйăрса çырса яр (подробней). N. Вăрçă енне пит çырма хушмаççĕ. Баран. 59. Салтак пуçлăхĕсем вăрçăра чапа тухнине каласа çырнă кĕнекесем вулама юратнă. Ст. Чек. „Çырманах“ — выражает сожаление, укор, так как говорящее это слово лицо хочет (ему желательно), чтобы тот написал. N. Кайран малтан çыру-тăву пулмарĕ. || Чертить. Якейк. Йăвăç çине темĕскер çырнă (хăйăр çине çырнă). Шу çине темчол çырас тесен те çырияс çок. || Ткать решето. N. Ала сутна (у др. сутăн) илес çук, хамăр çырма пултаратпăр. || Заниматься канцелярской работой. Орау. Кантурта çырать (или: çырса пурнать). || Записывать. Нюш-к. Куна та çав Çеркей каланипе çырнă. И это я записал со слов Сергея. || Записывать в список. Юрк. Уччилник ачине (в ученики) çырмарĕç пулсан, юрĕ, терĕ (она). || Проводить борозду, пропахать межу. Виçĕ пус. 29. Çу каçиччен темиçе хутчен йăран çырса çумлаçа илеççĕ. ТХКА 15. Тырра йăран урлă каçса выракансем пирĕн ялта та пур çав. Ана пуçне кĕрсе çыраççĕ. || Резать воздух. Кан. Халь вĕсем унта та, кунта та, сывлăша çырса, кайăксем пек çӳреççĕ. || Предопределить (о судьбе). N. Этеме вилме çырнă. ЧП. Эпир те мĕн курасса, мĕн илтессе ларсаях çырнă пулĕ-тĕр туррисем. N. Пире çырнă хĕрĕсем. Юрк. Вăлах (т. е. пӳлĕхçĕ), чун çуралсан, пурăнăç çыраканни пулнă. N. † Пирĕн пуçа мĕн çырнине турăпалан пӳлĕх вăл пĕлĕ. Альш. † (Çавă) ятлă ачана ларчĕ-çырчĕ пĕр турă. N. Поçа мĕн çырнине корас полать. Микушк. Атте-анне чунтан саваймарĕ, турри пуçа ырă çырмарĕ (жалоба на судьбу). Ib. Турă пуçа çырни — çав пырать. Собр. Çиме çырман çăккăра çияймăн, çиме çырнă çăккăра шыв варĕнчен те тухса çийăн, теççĕ. (Послов.). Ст. Ганьк. Чун çуралса, чун ӳстерсе хурлăха çырмăсăнччĕ. Собр. † Аякран куртăм — вут çути, çитсе кураймарăм — хăйă çути. Çуралнă чухне çырнă ырлăхсене, ыйтса пĕлеймерĕм турăран. N. Пирĕн пуçа çырни хура вăрман урлă иртмĕ. Сред. Юм. Тор çырни полĕ-ха. Найдется, с которым судьба судила жить. (Говорят женщины, а также мужчины, не женатые). N. Кăçта ӳтĕм çĕрсе выртмала çырнă-ши? Ст. Шаймурз. † Савни-савни тиеççĕ, çырни-çырни пулмĕ-ха. ГТТ. Хăйне çапла çырнă. Такова его судьба.

çыру

(с’ыру, с’иру), scriptio, scriptura, письмо, писание. Шел. П. 63. Тутар çырăвĕ пек çыруллă, пысăк чулсем выртаççĕ (лежат плашмя). С. Айб. Çук, эпĕ çыру вулама пĕлместĕп. Сенчук. Хамăр ялсен, ай, ачисем çыру çыран тиек пек. Юрк. Эпĕ çыру таврашне вулама ӳркенместĕп, çыру кĕнеке мар. Ib. Армана пынă чăвашĕ çыру пĕлекен çын пулнă! N. Çыру ярах тăр. Почаще пиши (из письма). N. Час-час çыру яр. (Из письма). N. Çырап çыру юратса, шурă хута хуратса. N. Ман çырува илетни, çук-и? Çырса яр. Юрк. Мĕншĕн çыру ямасăр тăратăн? Ib. † Хамăр ялăн ачисем çыру çыран тиек пек. Орау. Йăванăн çырăвĕ килнĕ. Пришло пнисьмо от Ивана. N. Ванюкăн çырăвĕ çук (не шлет писем): вилнĕ пулĕ, теççĕ. N. Елекка çырăвĕ (от...) пур-и, çук-и?. N. Çакă çыруран сывă юлатăп. N. Çыру ăшне канверт чиксе яр. КС. Сана çыру килнĕ. На твое имя получено письмо. N. Василийрен çыру илеп, эпĕ те ярап. N. Çыру ямастăр вуç та. Совсем не пишете. N. Апрелĕн 27-мĕшĕнче çырнă çырăвăртан урăх çыру илмен. N. Çыру ячĕ те, хăйне курса калаçнă пекех пулчĕ. ТХКА 25. Кăвак хупăллă çыру. Кан. Çырăва ăста вăл. Он мастер писать. N. Çыру вĕççĕн калаçас вĕçне юлтăмăр. N. Çеркейĕн вилнĕ çыру килчĕ. Пришло письмо о смерти Сергея. || Ученье; грамота. ЧС. Эпĕ ĕнтĕ халĕ çапла, çырува кайман пулсан, киреметсенчен пĕчĕккĕ чунехи пекех хăраса пурнăттăмччĕ, тесе шухăшлатăп. N. Килес çул кай çырува. N. Мана, çыру пĕлмен çынна, тепле çырмалла. N. Çырăва каякан ачасене килĕшӳсĕр ан çӳретĕр. || Буквы, письмена. Юрк. Ку çырусем вырăсли пек мар. Н. Якушк. Шурă хут çине çырнă хура çыру (письмо, буквы). || Записка. N. Çырупа укçа пуçтарса çӳрет (о нищем и пр., на бедность). || Рукопись. N. Ку çырусене (рукописи) эпĕ пит нумай çынсенчен ыйтса çыртăм эсĕ хушнипе. || Чертеж. Баран. 147. Кун пек план çинче çурт вырăнĕ пĕчĕкçеççĕ тăваткал çыру пулса ӳкет. || Обыск (предбрачные документы при церковном браке). Цив. † Пупран çыру илместĕр, хĕрĕр тухса каяс пек (готовится). Собр. † Хапхăр умне шăлма атьăр (идемте), курăк шăтса тухас пек; çыру илсе хумастăр, хĕрĕр тухса килес пек. Богдашк. † Çыру туса памастăр, хĕрĕр тухса каясшăн. || Кон, предел, межа, черта. Изаиб. Т. Малтан çыру çыраççĕ. Унтан кам малтан пемеллине шăпа тытаççĕ (в игре). Ib. Кукăрта (чижик) çырăва кӳртсен. || Судьба. Собр. † Пăхăрсамăр турă патĕнчи çырăва, чун патĕнчи тăвана уйăрат.

çырă

(с’ыры̆), темноватый; каштановый (о волосах). Трень-к. Шорк. Çырă, каштановый цвет волос. Ерк. 10. Кăтра хĕриллĕ çырă çӳç, тăрăхла тĕксĕм хура куç. СПВВ. ВА. Çырă çын, русый. ЙФН. † Вăрман урлă каçрăмăр çирĕк çинчен куç каймарĕ; çакă яла çитрĕмĕр, çырă хĕр çинчен куç каймарĕ (не мог оторвать глаз). || Шатен(-ка). ЙФН. † Ай çыр аки, çыр аки! хамах çырă тесе, ăва (= ума) тухса ан тăр-ха. Санăн çырру çĕр çырли. Ст. Ганьк. † Вăти касра çичĕ хĕр, çиччĕшĕ те çырă хĕр. Ib. Çырă хĕре кам савĕ? Савсан, савĕ çырă ача. Г. А. Отрыв. † Çырă варли ӳстертĕм, çерккăл (зеркало) çине пăхтарса. Бгтр. † Пирĕн пахчара сакăр хĕр, сакăрăш те сап-сарах, эпĕ илесси çырăрах, çырăрах та хурарах. Орау. Çырă çын — ни хура, ни сарă çын. Хурамал. Çырă — почти темный, переход от „сарă“ к „хура“. Ib. † Эпир çырă, эсир сарă, тăвансем, çыртăр турă пĕрле пурăнма. || Пепельный, пепельного цвета. Уганд. || Ачач 50. Таса çырă куçĕсем. || Кличка собаки. Коснары.

çырла

(с’ырла), ягода. N. Эпĕ, пăхсан, илемлĕ, çисен, тутлă çырла пулăп. Юç. такăнт. 33. Эсĕ халь çырла пекех-ĕç. N. Çырли нумай та, çĕр сахал. Чăв. к. Çĕрти, çĕрти çырла шăрçа пек. С. Дув. † Хамăр савни çырланăн курăнать, те чун савса кăмăл кайнăран. N. Эпĕ вара киле тавăрăнса çырла чĕресси хатĕрле пуçларăм. Дик. леб. ЗЗ. Елиса çырларан тавăрăнакан пĕр карчăка тĕл пулать. N. Вĕсем, эпĕ çырла тупасран, мана кунта исе килнĕ. Çĕнтерчĕ 11. Асту, хура куç, çырла пит! Сĕт-к. † Çĕмĕрт мĕншĕн коллянать? Çырли хора полнăшăн. ЧП. Çырма тăрăх каяр çырлана. Сред. Юм. Çырла пик хĕр тесе пит таса, илемлĕ хĕре калаççĕ. Ib. Çорконне-кĕрконне, ăшă кôнсĕм пôлсан: паян çырла пиçет, теççĕ. КС. Çырла ачисем, дети, собирающие ягоды.

çырлахтар

понуд. ф. от гл. çырлах, совершать моленье. КАЯ. Çырлах, Пит-тури киремет; çырлах, аслă кĕлĕ; эпир, этем ывăлĕ-хĕрĕ, санне пурне те ăçтан пĕлсе çитерес? Мĕн çырлахманнине ху çырлахтар. Амĕн (аминь), çырлах, амĕн, çырлах, амĕн, çырлах. (Молитва в тайăн сăра). Ходар. Кайран вара вăл киремете ним парса та (никоим манером) çырлахтараймăпăр, тесе хисеплеççĕ (т. е. того, как киреметь испугается свиньи или поросенка, которых не допускают близко во время варки тăйăн сăра. См. сысна). Никит. Шыв тытнине пĕлсен, ăна парне парса çырлахтарнă. Шинар-п. Вара пирĕн апи кайса çырлахтарнă та, вăл вара сывалнă. КАЯ. Çапла Сурăм киреметне çырлахтарсан, виç кунтан атте Чистай уестине суккăр хĕр патне кайрĕ. ГТТ. Çуса силлентермелле, пусса пĕçерсе пĕтĕмпе çырлахтармалла, алă валльипе çырлахтармалла; час пулмас. Шурăм-п. Петтĕр ашшĕ чассальнăксем умне кулачă татăксем хуркаларĕ: вĕсене те çырлахтарасшăн. Ib. Хура Йăван арăмĕ тĕлĕксене пĕлет: Петтĕр амăшĕ пек тӳме илсе пырса парсан, ăна çывăрнă чухне пуç айне хурать. Вара çырлахтармалине пĕлет. Болезни. Хаяр киреметсене темĕн чухлĕ çырлахтарса çӳресен те ним усă кураймăн. СЧЧ. Пичче хай вуç çырлахтарасшăн тăрăшмаст (не заботится о том, чтобы умилостивить божество жертвою), хăй пырĕшĕн тăрăшать. N. Çав йĕрĕхе кашнă çол çĕн-çынсем кайса йĕрĕхе çырлахтараççĕ. Она шу çолĕ поçлаттарнă чох сăрапа-çӳхӳпе кайса: йĕрĕх çырлах, теççĕ. || Погубить. Ст. Чек. Çапах та пусан çырлахтартăм (погубил человека через проклятья, через злых духов). СТИК. Çавăнтах çырлахтартăмăр вара: шыва ывăтрăм та, панчалт! туса анса карĕ. || Помирить, примирить, привеста к согласию. Орау. Страшнике пĕр тенкĕ укçа парса, çур штав ереке ĕçтерсе аран-аран çырлахтартăм (избавился от него). Сред. Юм. Пачăшкасĕм тôр шывĕпе çӳренĕ чôхне, çирĕмшер пус илетпĕр тесе, манран та çирĕм пус ыйтаççĕ; вăнпилĕк пус парса арран çырлахтарса ярап. Яргуньк. Эп ăна кайса çырлахтартăм та, те пуçлать ĕнтĕ урăх, те пуçламасть. Покончнл было с ним примирением, но не знаю, возбудит ли он снова процесс или нет. || Убивать. Юрк. Еркĕнĕ мĕн туса пăрахрĕ, икĕ пуслăх наркăмăш илсе çырлахтарчĕ (вĕлерчĕ, его). Халапсем 27. Хăр патра çывăрма кĕрекен çынсене эсир çапла çырлахтаратăр иккен?!

- çи

уменьшительная частица, употребляемая в песнях вм. слов: çеç, çех, кăна, только. Г. А. Отрыв. † Хĕр-çи лайăх теиса (= теейсе) пĕр хĕр çумĕнчех ларас мар. Илебар. † Пирĕн кин-çи пуласси. Кильд. † Ати улĕ сарă ул, эпир сар хĕр шыраса çак-çи яла килтĕмĕр. N. † Ку-çи туя кайиччен, ут çитарма каяс мĕн. Синьял. † Хам пĕчикĕ пулсан та, хам-çи куçран пăхтартăм. КС. Иксĕмĕр-çи пĕрле пурăннă чух мĕшĕн пирĕн савăнас мар? Ала 30°. † Шуç-çи йĕвен кăмăльне чĕн-çи хăмăт тăхăнтартрăм; чĕн-çи хăмăт кăмăльне хура пĕкĕ эп кӳлтĕм. Собр. † Ачам, сана мĕн парам-ши: пĕр-çи карта лашам пур, сана халал пултăр-и. N. † Пирĕк инке ăçта-çи.

çи

(-с’и), есть, кушать. КС. † Ма çияс мар, ма ĕçес мар, тăван-çи патне килнĕ чух. N. Чирлĕ çын апат çийи-çими пурăннипе пит вăйсăрланать. Альш. † Атте-анне, пирĕншĕн ан йĕрĕр, пирĕн çиес çăкăр кунта çук. Ib. Çими тунă-и мĕн сана? N. Йыт çитăр кам! Чтобы вам пусто было! (Говорит человек, которому все не дают сосредоточиться на работе). Изамб. Т. Кăнтăрла усем уйран çине çăкăр тураса çинĕ. Ib. Хăта çи-ха, çи-ха! Халь те пит хытă çие-тĕп. Хăна аллине тыттарса: çи-ха! курма лартман, çиме лартнă, теççĕ, Ст. Ганьк. † Хура вăрман хухине эп çимесĕр кам çийĕ? (Эп çимесĕр — кроме меня, кто будет есть — эпĕ ĕнтĕ ăна çиекен). N. Эсĕ апат ăçта çиес тетĕн? Где ты будешь столоваться? Эсĕ паян апат çта çиен? Торп-к. Çийин — çийĕ, çимасан — юлăн. Если она сьест тебя, то сьест, а не сьест — так жив останешься. Имен. Сами варне çитсен, кашкăрсем тохрĕç те, лашана çия поçларĕç. Юрк. Малтан, çиес уммĕн эрехне черкки çине тултарнă чухне, кăшт кăна тултараш пек пулса еррипен кăна тултара пуçлат. Ib. Çинĕ çемĕн çиес килсе тăрат. Ib. Анне, эпĕ сана темĕн чухлĕ пăрçа çирĕн-тĕр, тесе шухăшлаттăм. Ib. Çиекен пӳлĕме кĕрсен, ку та сĕтел çинчи çимĕçсене пиллесе илсен, тытăнат ларса ĕçсе çиме. Орау. Апат çимĕш пулса ларать. Притворяется, будто не хочет есть. Ib. Çия-çия чупать, таçта васкать ку. Ib. Çиса тăрансан, нӳхрепе леçтермеллеччĕ, кирлĕ чухне исе килтермеллеччĕ, вара пăсăлмастьчĕ. Регули 560. Манăн çияс килет. Ib. 246. Виç кон çимантан ырханланса кайрĕ. Ib. 802. Çималли пор пирĕн. Ib. 15. Ик кон çимасăр порăннăччĕ. N. Çиес килменçи пулать тата! Букв. 1904. Манăн тата ытларах çиесси килсе кайрĕ. ФТТ. Çинĕ çĕре пырса кĕрсен, хунямăш пуласси ăна юратмасть, усал сунать, теççĕ. N. Çапла çине-çине çие-çие ку тарçи мăй таранчченех çисе тăрансан... N. Çиессĕм килес пулсан та, санран ыйтмăп. ТММ. Çиекенни пĕлмест, тураканни пĕлет! (Çиекенни пĕлмест, укçа тытаканни пĕлет). Янтик. Эс ытла снаях çие тăран (то-и-дело ешь), никçан та хырăм выçмас пуль сан. Ст. Чек. Çиме пире пулăшакан тесен, шуйттан та: мана та чĕнеççĕ, тесе хĕпĕртесе çиме пырать, тет. N. Пĕр эрне çиман пек. Словно неделю не ел. Хăр. Паль,. 30. Кашкăр çиессинччĕ! Сĕт-к. Çийимичченех çирăм. Я наелся до отвала. N. Паян çинĕ, ыран çимен. (Говорят о живущем впроголодь). N. Эп укçа илместĕп, çималах пурăнатăп (из-за хлеба буду жить), кĕлемей. С. Айб. † Шăмак кĕпçи çимелĕх, çăвар тути ямалăх. Сунт. Çимелли кунсем нумай малалла. Çутт. 152. Çапла чип-чипер çӳрекен ача йăт çĕмĕрчĕ çинĕшĕнех вилнĕ. Кан. Çавăн çинчен апат çие-çиех аттесене каласа пама пуçланăччĕ (начал было). Утăм. Çиес пулатьчĕ, ма çимерĕн? (Говорят гостю). Халапсем 14. Ку, выçнăскер, пĕр çăкăрне пĕре çийӳçĕм чысти çисе ярать. ТХКА 5З. Ларса çийĕр-ха пăртак. Ib. 5З. Купăста пурччĕ. Тăварланă купăстапа çитерем-ха сире, тет. || Грызть. К.-Кушки. Шăши çăкăр ăшне çисе кĕрсе кайнă. Мышь въелась в хлеб, т. е. проела в нем такую дыру, что и сама ушла в нее. || Сосать. N. Анне, эпĕ санăн кăкăр сĕтне çисе ӳсрĕм. Трхбл. Ача чĕчĕ çиет. Ребенок сосет грудь. || Промывать (берега). N. Шыв кукăрĕсенче шыв кĕрлесе тăрать те, вара çырана таçта çитех темĕн тăрăшшĕ çисе каять. N. Ванданкă ĕнтĕ тӳрех юхать, çыран мĕн çимест. Епир çур. çĕршыв 26. Вăл çурт, çурхи шыв çырана çисе пынă пирки, ишĕлсе аннă. || Протирать, изнашивать. Самар. † Аслă çул çийĕсем тумхахлă, ырă ут чĕрнисене çав çиет. Бугурус. † Пушмак тĕпне чул çиет. || Раздражать. Шел. 70. Хĕвел шевли... куç çутине çисе тăрать. N. Эсĕ унăн куçне ватпа сĕр, вăл куçне çинине сиссе шăлса илĕ те, шурă илни кайса сана курĕ. Орау. Чӳречене кар халĕ, хĕвел çути куçа çиять (в глаза светит). Кан. Кĕрхи сивĕ çил, курăнмасăр пит-куçа çисе, çурçĕр енчен кăнтăрланалла вĕçет. Кан. Куçа çиекен сарă чечексем ырă кун сунаççĕ пуçсене тайса. КС. Тĕтĕм куçа çиет. || Чесаться. КС. Çан-çорăм çиять, мулча кайса кĕрес-ха. Кан. Таса мар, хура, тарлă кĕпе-йĕм ӳте çиса, паçăр каланă пек, пăсма пултарать. Шибач. Каç выртма çитрĕ (на ночлег) те, хоçи майри калать: санăн, тет, отнă çын, тет, çӳренĕ çын, тет, санăн çан-çорăм çать полĕ, тет. Верно, тет, çать, тет, тем пекчĕ кĕрес, тет, мольчана, тет. || Делать боль сердцу. N. Нумай ман чĕрене çирĕн. || Испытывать, получать побои. N. Ай-хай çамрăк пуçăм, çинçе пӳçĕм, хăш хулара патак çийĕ-ши? КС. Паян чышкăсам çикаларĕ, курăнать, вăл. Сред. Юм. Кашни кон патак çиет. Каждый день получает побои. N. Çын патакне çиесси хырăмра уласа тăнинчен те йывăр, курăнать, çав. N. Ача-пăчаран патак çиме мар, йывăртарах сăмах илтме те пит хĕн. || Какое-то действие в игре касакла. Торп-к. Çичĕ хутчен тытимасан касакне çияççĕ. Çинĕ чухне ун çине сурса пĕтереççĕ (в игре касакла). || Забирать, захватывать, запахивать (межу). Орау. Йăрана çиса, анана пĕтĕмпех ансăрлатса хăварчĕ, çĕр çăхань! Пăх-ха, ун мĕн сарлакĕш те, ман мĕн сарлакĕш? || Пользоваться (чем), получать доход (от чего). N. Шалу çиçе пурăнать. Получает жалованье. N. Пĕччен виçĕ ят çисе порнат. Якейк. Шеремет анине воник çол çиса порăнтăм; тохса карĕ, ним тума та çок. КС. Хăйсем темиçе çĕр теçеттин çĕр çисе пурăнаççĕ. Сред. Юм. Пенçи çисе порнат. N. Çĕр çисе тăракан улпут, помещик. || Уничтожать. О сохр. здор. Çав тĕтĕрни ерекен чирсене унта пĕтĕмпе çисе пĕтерет. N. Пуринчен ытла юра çил çисе ярать. || Точить (о черви). Ст. Ганьк. Сар каччăн шăлне çăварне хăçан та хăçан хурт çирĕ, инкек çирĕ, çавăн чухне инкек çитĕр, хурт çитĕр. || Губить, погубить (человека). N. Пуринчен ытла хресченсене çĕр сахалли, çĕр вакланса пĕтни çиет. Ск. и пред. чув. 96. Ы-ых, Сетнер, астăвăн: манăн хĕре эс çирĕн! БАБ. Ах! хур турăр эсир: мана та пĕтертĕр, хăр пуçăра та çирĕр. N. Хĕрарăмсемпе явăçса çӳресен, ху пуçна та ху çийĕн! N. Вăл хĕрарăмсем хыççăн кайса хăй пуçне çинĕ. || Есть, бранить, ругать. Истор. Çавăнпа Дмитрий ӳтне куçарттарсан та, халăх ăна çиме чарăнман. || Одолевать (о горе). Сред. Юм. N. Ашшĕ-амăшĕ Ванюка урăх хĕре çураçрĕç, ирĕксĕрлесе çураçрĕç... Хуйхă çирĕ Ванюка. || Дышать (чем), вдыхать. Кан. Çĕрĕпе тусанлă сывлăш çисе выртаççĕ (дышат пыльным воздухом). || Жадно глядеть. Алших. † Алших хĕрĕ тиейса, куçпа çисе ан ярăр. ЧП. Хĕрлĕ улма тиейсе, хыпса çăтса ан ярăр; Аксу хĕрĕ тиейсе, куçпа çисе ан ярăр. Тăв. З. Туйипе куçа çисе тăракан сакăр кĕтеслĕ аттине çат-çат! çатăлттарать. || Пастись. Н. Карм. † Кăвак лашасене те çиме ярсан, анкарти пĕр хыçĕнчи çулпа яр. (Çиме яр — также: подпусти к корму). N. Вăкăрусем акараччĕ, ашакусем вăсем патĕнче çисе çӳретчĕç. Регули 682. Утсене çималли корăк пор конта. || Сплетничать, хаять, осуждать. N. † Хĕр çинчен хĕр çиекен хăй те каччă аллинче. N. Çисе çӳрет. Чăв. к. Ай-хай пуççăм, çамрăк пуççăм, çын çименни юлмарĕ. N. Чĕлхене çыртсан, çын çиет, теççĕ. N. Мана çисе мухтанакансем намăса юлса çын кулли пулччăр. Сред. Юм. Мана çиеççĕ. Про меня говорят дурное. Михайлов. † Килхушшинчи ват юман, пур кил кайăк ун çинче; пӳрте кĕтĕм — ман çинче, мана çиман çынĕ çук. Ст. Шаймурз. Çиекен çынсем тек çиччĕр, ӳт пĕтсен те, чун юлĕ. N. Çын çинине, пур хуйăха ура айне таптăпăр.

çитер

(-_дэ_р), понуд. ф. от гл. çи; кормить, выкармливать, питать. N. † Чохăн çын хĕрĕ полтăм та, тем чол çына çитертĕм. Изамб. Т. Эпир майĕпе çитерсе Елчĕк хирнех тухса кайрăмăр. N. Çитиччен, эсĕ ăна хурусене çитерсе яр. НАК. Туйя кӳлсе каяс лашисене ашшĕсенчен вăрттăн утă пăтратнипе, сĕлĕпе çитерме пуçлаççĕ (ребята, парни). Бгтр. Ялта чăвашсем выльăх çитерме хупнă чухне ахаль тӳрех хупмаççĕ. Ст. Шаймурз. † Йĕпкĕн хура лаша эп çитертĕм, ĕнтĕ сутмалăх мар, кӳлмелĕх. Ау 43. Тетĕш (старший брат) ухутана кайсан, йинкĕш çитерекен ăйрине çапса вĕлерет. Кан. Лаша ситермелле кайнăскер, вăрманта васкамасăр ĕçлерĕ.

çи

(с’и), верх, поверхность. ЧП. Çӳлĕ ту çийĕсем кăлканлă. Хурамал. † Аслă улăх çийĕ сарă хăмăшлăх, сарă хăмăшсем çийĕ сарă-кайăк. N. † Хапха юпи — хырă юпа, пĕр хĕвелсĕр йăлтăртатат; ют ялсенĕн ачисене курсан çийĕм чĕтĕрет. (Хĕр йĕрри). Юрк. † Кӳлмешкĕн пар ут пулинччĕ, çуни çийĕ виттк пулинччĕ. Г. А. Отрыв. † Çийĕм тулли кăвак сăхман, çурхи çăнтан тунăскер. Пазух. Леш айккинче выртать-çке пăлан пăруш, курмастăр-им, çийĕсем пасарнă. || Часто встреч. в сложении. ТХКА 55. Сирĕн ялсем вăрманран тӳрĕ вĕренесене, хурамасене, туйрасене касса, урапа çисем (= çийĕсем) тăваççĕ. || Одеяние, одежда. N. Чăн малтан пур çын та, пур халăх та, тутă пулма, çи питĕрме (тумланма), авантарах пӳртре пурăнма тарăшать. БАБ. Çи те пулмасан, пыр та пулмасан, çырлана анчах кайăттăм, тесе каларĕ, тет, ĕлĕк пĕри. (Поговорка). Пухтел. Çишĕн, ради одежды. Тим. † Йăмăк кĕпине тăхăнсан, кĕрӳ кăмăлĕ уçăлчĕ, хурри çийĕ шуралчĕ, çĕтĕк çийĕ питĕрĕнчĕ. Кĕвĕсем. Ĕнтĕ умăр çутă та, çийĕр хĕрлĕ, вăтанатăп куçăртан пăхмашкăн. || Часто употребляется в значенин послелога, переводимого по-русски предлогами на, над. N. Çия çĕнĕ кĕрĕк тăхăнсан. N. Кам пирĕн çира урипе çӳлелле. (Шăна). N. Çире пĕр типĕ вырăн та юлмарĕ. На нас не осталось сухого места. Альш. † Мăкăр-мăкăр çын сăмах, пирĕн çирĕн мар-ши çав. Шурăм-п. Хĕвел пăхать шăратса; çиран тар шăпăр-шăпăр юхать. Альш. Хăнасем килнĕ тумланса. Хĕп-хĕрлĕ те çап-çутă çире. N. Тахăнса яратпăр йĕпелех: çире типет. Н. Сунар. Ма çийăма шу сапрăн. КС. Сăхманна çийăнтан пăрахмасăр çӳретĕн. N. † Çийĕмĕрте шур кĕпе, арки вăр-вăр тăвать-çке. N. Çийĕнтен тар юхаччен ĕçлетĕн. Орау. Ман çия ан вырт эсĕ. N. Ман çира (надо мною) йĕкел ӳкрĕ. N. Пăшал етрисем (пули) хамăр çирен (над нами) уласа ирте-ирте каяççĕ. Регули 1119. Ман çиран мăн çын (ватă çын) каçса кайрĕ. Михайлов. † Урам хушшинчи ват çăки, пур ял кайĕк ун çинче, яла тухрăм — ман çире, пур усал сăмах ман çире, мана çиман çынĕ çук. Шорп-к. Малтан, тохсанах, çил те пирĕн çиялахчĕ (= çиеллехчĕ), кайран яла орлă çавăрнчĕ те, пирĕн паталла пыримарĕ. Янтик. Ун çийĕнче пур. Она беременна. Н. Сунар. Вăл çăла (источнику) каланă: лайăх юхса кай, санăн çина (= çине) çӳпĕ-çапă ан ӳктĕр, тенĕ, тет. Ст. Чек. Ылттăн кашта çийĕне (= çине) ылттăн арча илсе хур. Бес. чув. 9. Эсĕ, Микулай, ман çине питех ан çилен-ха; эпĕ ăна ахаль кăна. N. Çăварĕсене пĕлĕт çинех янă. N. Эсĕ ман çине ан кӳрен. N. Чыстă çĕнĕ атă çинех те подмётка çаптаратпăр. Рак. † Хура вăрман çине пас тытнă. Толст. Унччен те пулмасть, суккăрри йăран çине такăнса та ӳкрĕ, тет. Никит. Тĕттĕм ял çине хупласа илме пуçларĕ. Деревня стала покрываться мраком. Кан. Сунт. Пăкă çине çапнă тимĕр пăта та тухса ӳкет. М.-Чолл. Улăх ман çине (= çие). Влезь на меня. Пазух. Кирек сахăрна пар, ай, пылна пар, кил шухăшĕ ӳкрĕ пуç çине (я задумался о доме). N. Çӳлĕ тăв çине эпĕ хăпартăм, çăмăр шывĕ çине эп ярăнтăм. К.-Кушки. Унтан Манкăлтăкне михĕ çине вырттарнă та, Атăл хĕрне илсе кайнă. Альш. Тăранттас çине улăхса лартăмăр. Истор. Ачасем, яланах чăн малтан тăшмансем çине хăвăр кĕрĕр. Якейк. Эп сана алăк çине çыртарттарăп (дам писать). Кан. Кашни тавар çине хакне кăтартса хут çыпăçтарса хумалла. Сенг. Ана çине çитрĕмĕр те (пришли на загон), выра пуçларăмăр. N. Кайсан-кайсан, çитрĕç пĕр кĕпер çине (пришли на мост). Б. Яныши. Мана юман çине веххă тытса тăрма хушса хăварчĕç. Меня оставили на дубе, велев держать веху (вешку). Малды-Кукшум. Тарсассăн, вăрмана çитсен, вăсам пит лайăх курăк çине çитрĕç (пришли на место с очень хорошею травою), тет. N. Çаран çине (на луга) çитнĕ те, выртса çывăрнă. Чăв. й. пур. 20. Паттăр çине паттăр тата тупăнат. На богатыря найдется другой богатырь. Ск. и пред. чув. 14. Иртрĕç çимĕк вăййисем, тухрĕ халăх ут çине (на сенокос). Ib. 96. Сетнер амăш ахлатса сĕтел çине пуçтарчĕ. Кан. Хаçатсене улăмран тунă хут çине çапма пуçланă. Газеты стали печатать на бумаге из соломы. ТХКА 105. Шăла çыртса, мĕн пур вăйпа ывăтрăм пурта тикăр çине. Орау. Атăл çине ĕçлеме кайнă. N. Пĕрин çине (в одном письме) вунпилĕк пус укçа янă. Кан. Ĕлекçи çине кил-çурт куçараççĕ (переводят). Тораево. Тинĕс çине çитсен... Кан. Укçине тавар çине ярса пĕтернĕ. Деньги истратили на товар. Пазух. Уйрăлнă чух эпир те уйрăлтăмăр, кантăр çине ӳснĕ те пуса пек. Кан. Ункă шывĕ Çалав (= Çавал) шывĕ çине юхса тухать. Ib. Вакун çине кĕртнĕ чухне 9 лаша вырăнне 11 лаша пулать-тăрать. N. Каçа эпĕ ăна стаккана янă шыв çине ярап. Янтик. † Анне мана çуратрĕ, шур пӳспелен чӳркерĕ, сăпка çине вырттарчĕ. Ала 6. Апат çинă чух апат çине пĕр симĕс шăна пырса укрĕ, тет. Юрк. Кĕрпене сивĕ шыв çине ярса пĕçермеççĕ, тӳрех вĕресе тăракан шыв çине ярса пĕçереççĕ. М.-Чолл. Патшан пуçĕ мăй таран çĕр çине кĕрсе карĕ, тет. Альш. Иван çăпата кантри таран кĕмĕл йĕтем çине анса каят, тет. Скотолеч. 6. Пилĕк стаккан йӳçĕ кăвак çине пĕр стаккан тăвар ирĕлтерсе параççĕ (лошади). N. Пир хутаç çине чиксе çĕлесе яр. Зашей в холщевый мешок. Панклеи. Тоххĕр (= тухрĕ) те, кӳме çине ларса карĕ (солдат). Баран. 107. Ват ама (матка) çинех çамрăкки тухас пулсан, иккĕш çапăçа пуçлаççĕ. N. Такмак çине тултар. Микушк. † Пĕччен тăрна вĕçет улăхалла, хăва çине ӳкет (спускается в тальник) — кăшкăрать. Бгтр. Хĕвел тухса пĕлĕт çине (в облако) ларсан, çав кун çăмăр пулать, теççĕ. Кан. Бедуинсем çине (в бедуинов) тупăсемпе пенĕ. N. Усем çине пертермеççĕ. В них стрелять не позволяют. Сĕт-к. Ку çӳпçе пирн сонаска (салазки) çине вырнаçас çок (не уместится). Баран. 20. Пирĕн çие килсе кĕчĕç ушкăнпа. Ib. 36. Сиен çине сиен курса пынă. || Средн. Альш. † Тăхăр ял хĕрĕ пĕр çĕрте, тăхăр ял хĕрĕ çийĕнче пирĕн ял херĕ илемлĕ. || Относительно, о, об. Бур. † Пăшăл-пăшăл сăмахсем, пирĕн çире мар-ши çав. См. çинчен. || На средства (чьи). Якейк. Эп она хам çиран вĕрентрĕм. Я учил его на свой счет. Вăл она хăй çинчен вĕрентрĕ. Он учил его на свой счет. || Выражает повторение. Бес. чув. 6. Çапла унăн ялан ĕç çине ĕç тупăнса пымалла пулнă. Дик. леб. 48. Вăл усал сăмах çине усал сăмах, темĕн те пĕр каласа тăкнă. Кратк. расск. 19. Эсир мана апла хуйхă çине хуйхă (горе за горем) тăватăр-çке (причиняете), тенĕ. СТИК. Унта çынсем питĕ тачă ларса тухнă: ял çине ял, ял çине ял пырат. N. Хĕрарăмсем ватнă çине ватаççĕ. N. Халĕ пĕтĕмпе туй çине туй, пулать. Теперь все играют свадьбы: свадьба за свадьбой. || Выражает непосредственное следование во времени. N. Çав сăмахсем çине (лишь только были сказаны эти слова) тилĕ чупса çитнĕ. Кратк. расск. 27. Ку иккĕмĕш тарçи сăмахĕ çинех тата виççĕмĕш тарçи чупса та çитнĕ. N. Ача çине (на поминках по умершем ребенке) чăхă анчах пусаççĕ, е çăмарта кăна пĕçереççĕ. N. Вилсен, çын çине выльăх пуссан... N. Ĕç çине çитетпĕр. || В придачу к... N. Кĕсри çине 80 тенкĕ панă (придачи?). N. Эпĕ çине икĕ картăчкă илтĕм. Н. Сунар. Хуняшшĕ хĕр çине (в приданное за дочерью) нумай тавар панă. Торп-к. † Пичи мана йоратать, ола кĕсрине парас, тет, çине тьыха парас, тет. || Употребл. в чувашизмах. Чума. Унтан, тăватă кун çине кайсассăн (на четвертый день) вара ăна пăртак çăмăлтарах пулнă. N. Хăна хурлăх пулас çине вăтанăçлă ан пул. Не будь стыдливым во время... Ст. Чек. Аçу çурчĕ çын çине кĕрĕ. Дом твоего отца достанется чужим. Юрк. † Улма йывăç лартрăм çул çине, савнă тусăм юлчĕ çын çине. Ib. Кун чухлĕ ача-пăчасем çине (на такую уйму детей) епле çын сана качча пырас?! Никам та пырас çук-çке! N. Эсĕ этеме чунне çухатас çине пултарман, Эсĕ ăна хăвăн сăмаху тăрăх пурăнса ĕмĕрхи чĕрĕлĕхе кĕмешкĕн пултарнă. N. Кам выçă, вăл килĕнче çитĕр: айăпа кĕрес çине пуçтарăнмалла ан пултăр. N. Сире вăтантарас çине калатăп. N. Эпир пĕтес çине иккĕленекенсен хисепĕнчисем мар. Качал. Хĕре калать кучĕрĕ: манăн çине кала: çакă çăлчĕ, тесе. Кучер говорит девице: скажи на мени, что я тебя спас. ЧП. Сире савмас çине, те, килместĕн. N. Унăн ачи-пăчисем пĕтес çине анчах пулччăр. Яргуньк. Ваньккă çиттĕрĕ-кĕчĕ, тет, çаксем çине. Сред. Юм. Çын çине тохма вăтанать. Стыдится бывать в обществе людей. Яргуньк. Çав кукша карчăкăн упăшки, ула кайăка çапас тесе, карчăк пуçĕ çине çапрĕ, тет. N. Халăх çине тухма пултарать, хутсем çине алă пусма та пĕлет, тенĕ. N. Çитменни çине (вдобавок) куланайĕпе аптăраса çитрĕмĕр. Вомбу-к. Ăснă сăра çине, пиçнĕ яшка çине ĕçме-çиме аван полтăр. (Сăра ĕçме кайнă чохне çапла каласа яраççĕ). Бугульм. † Ял тавра тытнă укăлча ял çине хула пулинччĕ. Кан. Çавăнта вăл çĕре тавлашакан ялсем çине, çĕр çитменлĕхне шута илсе, ятак пуçне валеçмелле туса панă. Ib. Вăл вăрман виçĕ ял çинĕ юлчĕ. Этот лес остался во владении трех деревень. Ск. и пред. чув. 35. Сăмахĕ çине тăчĕ-тăчех (сдержал свое слово) çамрăкрах вăтам çынĕ. Альш. Хай каллах чăваш тумтирĕ çине тавăрăнар-ха. Опять вернемся к вопросу о чувашском костюме.

çинче

(с’ин’ζ’э, с’ин’џ̌э), вм. çийĕнче— в, на (чем), на поверхности (чего). Качал. Йăвам çинче çăмартам, çăмартам çинче чĕпĕм пур. Регули 1120. Çĕнĕ сăхман он çинче (на нем) паян. Ib. 1117. Йăвăç çинче ларать. Ib. 183. Вăл киле килнĕ çĕрте, çол çинче, окçа топрĕ. Самар. † Ула-чăпар кĕпесенĕн шурри çинче, камăн алли витĕр тухнă-ши, çинче (= çинçе), пĕрти, пилĕклĕ, хура куçлă, камăн арки çинче йăванса ӳснĕ-ши? N. Пăрусем сĕлĕ çинче çӳреççĕ. Орау. Масар çинче унта-кунта анчах пытарнă вилнĕ çын тăпри тĕмисем курнаççĕ. На кладбище видно несколько свежих могильных холмиков. Ib. Масар çинче юр айĕнчен хĕлле пытарнă вилнĕ çын тăпри куписем туха пуçларĕç. На кладбище показались из-под снега свежие могильные холмики. Ib. Атăл çинче кĕпер тунă çĕртре ĕçлеççĕ. Четырлы. † Лаша вăйĕ пӳлмере, кристянсем вăйĕ çĕр çинче. К.-Кушки. Кам унта сăмавар çинче курăнат? Кто это там на поверхности самовара (т. е. отражается) Ib. Кам унта ларат сăмавар çинче? Кто это там отражается на поверхности самовара. N. Вăл (он) хăй сăнин кĕлеткипе куç-кĕски çинче (в зеркале) пăхакан çын евĕрлĕ. Шинар-п. Пӳртĕнче тăта вĕсенĕн алăк панче пĕрене çинче пĕр шăтăк пулнă. О сохр. здор. Вĕсен ырашĕ çинче тата пукра та нумай пулать. Собр. Çĕр çинче çуралать, вăт çинче тĕне кĕрет, шыва курсаннах вилет. (Тăвар). Б. Ильгыши. Йăви çинче çăмарти пур, çăмарти çинче мĕн пур? — Çăмарти çинче чĕпĕ пур.— Чĕппи çинче мĕн пур? — Чĕппи çинче йăпах тьыха пур. Никит. † Виç ял çинче виç варличчĕ, илес тени пĕреччĕ. (Солд. п.). Собр. † Ушкăн-ушкăн тупăлха, ушкăнĕ çинче пĕри шупка. N. Çав хуранта пăта çара çу, сĕт çинче пĕçереççĕ, çăмарта та нуммай яраççĕ. Кан. Укçа шăпах тавар çинче тăрать. Все деньги в товаре. Ib. Ытти заметкусем çинче вак ĕçсем çинчен çырнă. ТХКА 71. Вакун çинчех, тырă илсе тавăрăннă чух, атте вилнĕ, тет. N. Хирте пулă çинче тулли пучахсем те, пушшисем те пур. N. Эс янă пиçмо çинче çирĕм пус окçа илтĕм. Орау. Такана çинче пăрçа кустăраççĕ, те пăрçа куккăли тăвасшăн, темскер. Н. Карм. † Уйрăлнă чух эпир уйрăлтăмăр, кантăр çинче ӳснĕ пуса пек. Юрк. Йĕс кĕлетре шăналăк, шăналăк çинче сарă хĕр. N. Ыраш çинче çӳпĕ нумай... N. Ыраш çинче пукра пур. Ядр. Виçĕ кун халсăр выртрăм та, тăват кун çинче (на четвертый день) чĕрĕлтĕм. N. Икĕ кон çинче. N. Кайран вара ăричаксемпеле çапса аран виçĕ кун çинче (на третий день) вĕлерчĕç, тет, çакна. (Из сказки). СВТ. Шатра таврашĕнчи ӳт тăхăр кун е вунă кун çинче (на 8-ой иди 10-ый день) пит хытă хĕрелме тытăнать. N. Икĕ витре ĕçсен, виçĕ витре çинче (когда выпьют 2 ведра и принимаются за третье). Кан. Малтан шыв çинче ишсе пырать. N. Çăвĕпе сирĕн е хĕвел çинче, е çумăр çинче, е сивĕ çинче çӳрес пулать. || Над. N. Хĕвел: эп ир тохрăм та, каçчен çĕр çинче çӳрерĕм, тет. N. Калакла çăмарта çинă чухне çăмартана чашăк çинче тытса çияççĕ. N. Шу çинче кайăксам вĕçсе çӳреççĕ. N. Сĕтел çинче шăнасам вĕçсе çӳреççĕ. Якейк. Алăк çинче хонар çакăнса тăрать. Над дверью висит фонарь. Сорм-Вар. Хура хĕр сасси ял çинче (раздается над деревней, или по деревне). Торп-к. Ывăлĕсем пырса пăхнă та, алăк çинче шĕшлĕ тăнине курсан, çĕн çĕре витрех тарнă, тет. || При, при наличии. Сала 275. Анне çинче пурăнтăм шурă сĕт çинчи хăйма пек. Али 70°. Патшапала çанат ячĕ çинче аттепеле анне ячĕ пур. N. Эпĕ сан çинче ырă куртăм, халĕ эпĕ кин аллине юлтăм — йĕп çине юлтăм. БАБ. Вилле пăрахса кӳрше кайса çывăраймастăн вĕт. Хăрасан та пулин ун çинче (при покойнике) иккĕшĕ çĕр каçнă, тет. Сред. Юм. Пит чирлĕ выртакан çын выртнă пӳртре хăй сӳнтермесĕр ларсан: çинче ларнă, теççĕ. Сунч. † Атте-анне çинче пурăннă чух тивлетлĕччĕ пирĕи пуçăмăр. Полтава 11. Хамăр пурнăç пур çинче усал çылăх пулас çук. N. Сарă лашам пор çинче, пока у меня есть Савраска. N. Хăвăнта хастарлăх пур çинче ан ӳркен. N. Çак тĕрлĕ пулман пулă çинче унтн çынсем ялан пулă кăна çиетчĕç. Хора-к. † Тунти пасар пор çинче хĕр пăхмасăр илес мар; çак ял хĕрĕ пор çинче пер (= эпир) те арăмсăр порнас çок. || Из. Собр. Шыва витре çинче ĕçсен, çылăх пулат, тет. || Из-за. Ала 16. Çавă хĕр çинче вăсен тавлашу пулнă. Тораево. Кайнă чух вăл виçĕ усал такмак çинче тавлашнине курнă. Ib. Эсĕ пире сут туса пар, эпир çак такмак çинче виçĕ çул тавлашатпăр. Синерь. Вăл вĕсене каланă: ма эсир вăрçатар? — Вăлсем каланă: курăнман калпакпа курăнман атă çинче, тенĕ. || Иногда употребляется при обозначении времени. N. Вилнĕ çыннăн ӳтне ир çинче (на утро) пытармалла пулсан... N. Ир çинче каллах иртерех тăраççĕ те, уя каяççĕ. N. Авăн çинче кайнă (во время молотьбы). N. Данил вилчĕ авăн çинче. Истор. Пĕрре Владимир çывăрнă чух Рогнеда ăна кăшт кăна çĕçĕпе чиксе вĕлереймен, лешĕ çинче (во-время) вăранса çĕççине туртса илсе ĕлкĕрнĕ. || Среди, в. Кан. Çирĕм пилĕк ача çинче начаррисем те пулнă. Ачач 65. Кантуртан килнĕ хута çав кунах халăх çинче вуласа кăтартнă. N. † Ялĕ-ялĕнче хĕрĕсем каччă çинче палăрмасть; хамăр ялсан хĕрĕсем укçа çинче палăрмасть. Ау 269. † Тăват пилĕк пăрат (брат) çинче эпĕ кăна ытлашши. N. † Ах аттеçĕм, аттеçĕм, пилĕк чуну çинче эпĕ пултăм ытлашши. Турх. † Нумай ача çинче, ах, ӳсрĕмĕр, анчах пире ырă кун пулмарĕ. N. Ертел çинче пурте пулат. Альш. Çитмĕл тĕслĕ кун çинче çил-тăвăл кун килĕ. N. Халăх çинчи шута ăста пĕлекен çын сайра анчах. Собр. † Кӳрĕш-арăш çинче пурăнтăм, пĕр йăвари çăмарта пек. (Хĕр йĕрри). Ст. Ганьк. † Куçна шурă илсессĕн, хĕрсем çинче килĕшмест. || При названии городов и пр. на вопрос: где? Н. Сунар. Кам кайма охота çанти купир çинчи чипер Анастаçи ятлă хĕр сăнне исе килмешкĕн, уна çĕр тенкĕ парăпчĕ. (Из сказки). Панклеи. Вăсам çинчен Сорăмра мар, Кăрмăш çинчи чăвашсем, Самартисем те пĕлеççĕ. Ib. Сорăм çинче. Панклеи. Çакăнта мăн хола полнă. Çав хола çинче вăрçă тохса кайнă. Вăрçă тохсанах, холине çĕр çăтнă. (Из сказки). || На обязанности, на ответственности. Актăй. † Ĕçес, çияс хуçа çинче, пупляс, юрлас пирĕн çира. Угощенье на хозяине, а беседы и песни на нас (т. е. как бы составляют нашу обязанность). Ст. Ганьк. † Сакăр пирĕ — сарă сыппи, пилĕке çитми тусан арăм çинче. || О, об, относительно. N. Мĕн пур сăмахĕ — юмахĕ те пăрусем — вăкăрсем çинче анчах.

çинчен

вм. çийĕнчен — из. Çĕнтерчĕ З2. Кĕленче çинчен эмеле стаккан çине тăмлатать. Ала 16°. Атьăр часрах тухса тарар шыв çинчен, тенĕ (рыбаки). N. Эпĕ хам хаçат çинчен вуласа пĕлменччĕ, çынтан кăна илтнĕччĕ. Байгул. Эпĕ вăл кĕнеке çинчен пĕр сăмах хăвармасăр вуласа тухрăм. Альш. Ман ку сурăхсем çинчен хăшне пусмалла? ЧС. Вăл малтан кушилти çăмартасене сăват, ун çинчен кушил çĕклекене 25 çăмарта парат. || От. N. Вĕсемпе пĕрле киреметсене парне кӳме, е кĕлтума çӳремен; ку пурăнăç çинчен уйăрăлса çӳренĕ. || С, со. N. Сала-кайăксем анчах пĕр йăвăç çинчен тепĕр йăвăç çине вĕçсе çӳреççĕ. Моркар. Пăртак шăршласа пăхам ырнă çинчен (с устатку). || Через. ТХКА 91. Ваçли кӳме çине тăчĕ те, уй-хапхи çине урлă хунă кашта çинчен ялт сиксе каçса, çав кӳме çинех ларчĕ. Сам. 73. Чипер этем çинченех унăн чунĕ путланчĕ. N. Çурăм хыçне икĕ хул-пуççи çинчен туттăр çĕлесе çакаççĕ. Баран. 109. Çĕр ĕçлекен ĕнси çинчен темиçе тĕрлĕ вĕçен-кайăк тăранса пурăнать. N. Пор çӳллĕ çĕртрен сиктереççĕ, сапорсам çинчен, карлăк çинчен. || О, об. Сборн. по мед. Уйăрăм пичетлесе хăйсем çинчен тата уйăрăм кĕнекелле тунă. Регули 113. Ĕçлес çинчен онта поплерăм. Ib. 1095. Вăл ялан чăвашсам çинчен поплет. N. Хĕр çинчен хĕр çиекен хăй те каччă аллинче. Ст. Ганьк. Мĕшĕн шавлат çав халăх: чăн çинчен те шавларĕç, суя çинчен те шавларĕç. Кн. для чт. 56. Эпĕ сан çинчен пит усал тĕлĕк куртăм. || По (чему). N. Тинĕс çинчен утса пыр. Çутт. 54. Тин çунă юр çинчен киле кайрĕç. || По, за (сколько). N. Вăтăр тенкĕ çинчен. N. Тенкĕ çурă çинчен, по 1½ руб. N. Ку сĕлĕ пирĕн аллă тăххăр çинчен кăна кайрĕ. Мы продали этот овес всего по 50 коп. N. Çăнăхне хăй 1 Т. 80 пус. çинчен илнĕ пулнă, парасса 2 Т. çинчен пачĕ. N. Сысна аш 2 пус çинчен сотат. N. 600 тенкĕ çинчен. Кан. Улăмне торки туса 4 тенкĕ те 10 пус çинчен сутрĕç. Альш. Çитмĕл пилĕк пус çинчен килĕшрĕмĕр (сторговались за 75 коп.). Арзад. 1908, № 42. Кăтюк инке пасарта çăмартине 2 пус çинчен 10 çăмарта сутнă. || Над. N. Куç çинчен пульăсем вĕçеççĕ. Сюгал-Яуши. Сасартăк пирĕн ял çинчен хура тĕтĕм тухрĕ. || По случаю. Тогаево. Пĕр çĕре пыçтарăнса ĕç пĕтернĕ çинчен ĕçрĕç. Микушк. Тата ура çине тăраççĕ те, турра сăхсăхса пĕтернĕ çинчен пуççапаççĕ. || При наличии. Чув. пр. о пог. 320. Аслати юр çинчен авăтсан, тырă пулмаст. Если гром гремит на снегу, урожая не будет. || Сверх, того, кроме того; сверх, в придачу. Чăв. й. пур. 25. Яккуне, çинчен укçа парсах, ратнике панă. Илебар. † Кĕштеклĕх те памасан, çинчен хамăр парăпăр. Регули 1529. Вăл пире ĕçтерчĕ, çитарчĕ, çинчен (çинчен тата) прер сом окçа пачĕ. Изванк. Тата çинчен ăштрав тутараççĕ, тата ăристанскине хупса лартаççĕ, N. Ĕçтерчĕ, çитерчĕ, çинчен (çийĕнчен) окçа пачĕ (сверх того). N. Пĕтĕм чун çĕкленсе каять. Ĕçлес мар çинчен ĕçлес килет. N. Пĕрре çапла тӳленĕ çинчен тата качака путекки парса янă. N. Тӳлев çинчен, сверх платы. || Поверх. Изамб. Т. Халат çинчен симĕс пиçикки çыхаççĕ. Утăм 20. Кĕпи çинчен жилеткă. ТХКА 50. Йĕвене атте сăхман çинчен пилĕке çыхрĕ. Альш. Çак хыçрисене пĕтĕмпе сукна çинчен кăларса яраççĕ (части украшения, висяшие на спине, выпускают поверх кафтана). || N. Эпир вăрçас çук çинчен мĕншĕн эсĕ çавăн чухлĕ халăха кăлăхах тертлентеретĕн? N. Ăна шанса пурăннă çинчен эпĕ аптăрамăп.

çи-пуç

внешность, наружность, внешний облик, одежда. КС. Çию-пуçу хуп-хура. Ib. Çина-пуçна тирпейлĕ тыт. Ib. Çийăнтан-пуçăнтан пахса пĕлĕç. Чăв. й. пур. 30. Çине-пуçне юрăхлă тумтир тăхăнман. КС. Çию-пуçун ним тирпейĕ те çук. Кратк. расск. 16. Çине-пуçне тирпейлесе, ырăрах тумтир тăхăнтартнă. Ерк. 11. Ашшĕне çеç калать — ыйтнийĕ пулать, çийĕ-пуçĕпе пĕрле кăмăлĕ те тулать. О сохр. здор. Çи-пуçпа урасене пĕр-пĕр япала тăхăнса тухма кирлĕ. М. Тув. Тумкă лаши — тур лаша, çийĕ-пуçĕ çара шуç. ЧС. Пуçра сывлăх пулсан, çи-пуçшĕн çын вилмеçт. Ib. Ырă пурнăçпа пурнаймарăм, çия-пуçа ырă тумтир кĕмерĕ, çын çине нумаях хутшăнаймарăм. || Одежда (то, во что одет). Городище. Ку çи-пуçпа çын куç умне курăнма намăс. Н. Исаково. Пирĕк хуçа майри пит лайăх çын: çи-пуçа та çусах парать. Наша хозяйка славный человек: стирает нам и белье. Ала 88°. Ачи-пăчисене çи-пуç тумлантарма та çук пулнă вĕсен. N. Çи-пуç нумай юлнă. N. Вăл халĕ те, пĕр тăлăха пăхса, çине-пуçне тирпейлесе пăхса усрать. N. † Лайăх çын ачине кам юратмĕ çине-пуçне лайăх тăхăнсан. Шел. II. 59. Çи-пуç та лайăх. Альш. Тумланнă лайăх: çире-пуçра — сукна, карттус, атă. Яргуньк. Çийăмра-пуçăмра татăк çук, ыр çын куç умне тăрăп. (Алшăли). Беседы на м. г. Куланай та, хырăç-марăç та парас пулат, çие-пуçа та питĕрес пулать (одеваться), çурчĕ-йĕрĕ те кирлĕ. Изванк. Çийă-пуçă аван пултăр. Одежда и внешность была бы приличноЙ. Ib. Ай-ай, апай, ай! апай, эсĕ нуммай çи-пуç туса, мана хĕрхенсе нумай усă эсĕ турăн. N. Çине-пуçне çĕтĕк-çатăк çакса çӳрекен. ЧП. Çийăр-пуçăр ыр улпут пак.

çил-ту

или çӳлĕ ту, назв. большой горы на земле дер. Кĕçĕн-Мӳкӳшкел, б. Бугурусл. у. около реки сăркăт. || Микушк. Çил-ту или çӳлĕ ту, буря. Собр. † Уйра ларан хыт-хура, çил-ту пычĕ тайăлтарчĕ; пирĕн пек çамрăк ачисене ялти куштан тайăлтарчĕ. Срв. çил-тăвăл.

çимĕк

(с’и_мэ̆_к), назв. праздника, семик. Орау., К.-Кушки. Байглыч. Çимĕк, последний четверг перед троицей; в этом день проводили обязательное поминовение умерших. См. Магн. М. 185. Н. Седяк. Çимĕке чăвашсем эрне каç тăваççĕ, тройтсă умĕн. Çак каç вилнĕ çынсем киле таврăнать, теççĕ. Çăмарта пĕçереççĕ, кашни вилнĕ ачана пĕрер, çак çăмартасемпе выляса çӳрет, теççĕ. Хурăнташсене пуçтараççĕ, вара ĕçеççĕ, çиеççĕ. Хурамал. Çимĕке, акана иртерех пĕтерсессĕн, вырас çимĕкĕ умĕнчи кĕçнерникун тăваççĕ, акана час пĕтереймесессĕн, вырăс çимĕкĕ (троица) хыçĕнчи кĕçнерникун тăваççĕ. Аттик. Вĕсем пуринчен ытла çимĕк тенине мункун иртсен çичĕ эрнерен виçĕ кунччен пĕтĕм ĕçĕсене пăрахса уяççĕ. Тайба-Т. † Çимĕк çите пуçласан, хĕр пуçтарăнат урама; Хăят (назв. ярмарки в с. Кияти) çите пуçласан, хĕр саланат урамран. Сред. Юм. Çимĕке вилĕсĕм пыраççĕ. (Çимĕк ыран чôхне, ратил ыран тенĕ чохне, вилĕсĕм хăйсĕм вилнĕ киле пыраççĕ, тет). Якейк. Первайхи çимĕкчен çиччĕ шăва кĕрсен, е çич тьыха корсан, çын тепĕр çолталăкчен лайăх порнать, теççĕ. Ib. Çимĕкре пусăк пир кĕпи полсан та, çĕнĕ полтăр, мăнконта çĕтĕк полсан та, шорă полтăр. Регули 1198. Çимĕк тĕлĕнче килимарĕ вăл. Ib. 1188. Çимĕкренпе сумар выртать. Ib. Çимĕкчен онта порнатăп. СПВВ. ИА. Çимĕкрен чăваш хĕрĕсем вăйя тухаççĕ (начинают устраивать хороводы). Шурăм-п. Çуркунне, çемĕкчен шыва кĕме пуçларăн пулсассăн, çичче çитиччен кĕр, ахаль лайăх мар. Çимĕкчен е пĕртте кĕрес пулмасть, е çеччĕ кĕрес пулать. Ильково. Çимĕк виç эрне юлсан, çамрăк ачасем выляма пĕр-пĕр пушă вырăна тухаççĕ. N. Çимĕк çитеччен çиччĕ шыва кĕрес пулать, теççĕ. С. Дув. Çимĕк вăййи çичĕ эрне каç выляни килĕшет. Собр. † Çимĕк çич кун, терĕçе, çимĕк çич кун, терĕçĕ, ма çич эрне килмен-ши, ма çич эрне килмен-ши. ТХКА 34. Çимĕк сăрн ĕçме кăçал эпĕ хам арăмпа кукки патне карăм. Утăм № 1, 29. Çимĕкелле çав кĕриччен тавлашăва татасах, терĕç, çук çын ытла пит кӳтнĕрен пуянсем: чарасах, терĕç. Т. И.-Шем. Вилнĕ çынсене çимĕкре хывас йĕрке. Çимĕк çитес умĕн вилнĕ çынсене сăра туса хураççĕ. Вăл сăрана çимĕкре ĕçмелли сăраран ăрасна тăваççĕ. Унтан çимĕк умĕн кĕçнерникун ирех икерчĕ пĕçереççĕ. Чăн пирвайхи икерчине хуçа арăмĕ алăк патне чашкăсăр, çуртасăр, ахаль анчах вилнĕ çынсене хывать, унтан икерчине çемйипе ларса çиеççĕ. Сăра тунă чух та, ăсли ĕлкĕрсен, ăслине малтан вилнĕ çынсене хываççĕ, унтан хăйсем ĕçеççĕ, сăра сĕрнĕ чух та çапла тăваççĕ. Кăнтăрла сулăнса каçхи апат енне кайсан, кашни килĕре хăйсен çемйисемпе мункунти пекех алăк патне çуртасем çутса сĕтел лартса хываççĕ. Пĕр-пĕр килĕрен уйăрăлса тухнисем малтан тĕп çурта кайса тĕпри вилнĕ çынсене хываççĕ, унтан хăйсен килĕсенче хăйсен çемйинчи вилнĕ çынсене хываççĕ. Унтан каçхи апат тĕлĕнче кашни килĕрен икшерĕн, виçшерĕн лаша кӳлсе урапа çине, тарантас пуррисем непременно тăрантас çине минтерсем хурса ларса, лакăмпа сăра илсе, эрек илсе, масар çине каяççĕ. Масар çинче ăратни-ăратнипе хăйсен вилнĕ çыннисене пытарнă тăприсем патне пырса хываççĕ. Кашни ăратне хăйсен вилнĕ çыннисене ытти çынсен вилнĕ çыннисенчен ăрасна çĕре — пурте пĕр çĕре пытараççĕ, çавăнпа çимĕкре кашни ăратне хăйне ушкăн пуçтарăнса хываççĕ. Хываççĕ тӳрех çĕре, çимĕçпе пĕрле тата, камăн пурри, симĕс сухан хывать, унтан эрекпе сăра хываççĕ. Кашни татса пăрахмассерен вилнĕ çынсене асăнса: çавăн умĕнче пултăр, çавăн умĕнче пултăр, эпĕр асăнатпăр, эсĕр ан асăнăр, сĕт-кӳлĕ пултăр умăнта, теççĕ. Унтан вара çавăлтех ăратнипе ларса ĕçсе çиеççĕ; ĕçеççĕ ӳсĕрĕличченех, вара çĕрле пулас умĕн таврăнаççĕ. || Троица. Череп. СТИК. Çимĕке (к тронце) пурте сăра тăваççĕ. Ib. Çимĕк иртсен хыт-сухана тухаççĕ. Т. IV. Çăва çине çимĕке кайса, вилнĕ çынна асăнса ĕçсе-çисе юрламасан, ташламасассăн, вăл выртнă чухне те хурлансах выртат (ему бывает горько), теççĕ. || Назв. однодневной ярмарки. N. Çимĕк нумай полат: Микон-кон (9 мая) çимĕк, Хораç-ту (Вознесение) çимĕк, Явăш-кон çимĕк (за три дня до троицы) Троски-кон çимĕк (в день троицы). Якейк. Сар-кайăк, сар-кайăк, йăмăксене кортăн-и? Корсаттăмч, калаçсаттăмч, çимĕкрен çимĕке чопатьчĕç. В. С. Разум. КЧП. Халăх утать çимĕке хуп-хура та шап-шурă. || Назв. рыбы. Шибач. См. çимек пулли.

çимĕçлĕх

то, что может пойти в пищу. Собр. † Шур-Атăл хĕрринче ларнă чух шур пулăччĕ пирĕн çимĕçлĕх. N. † Хура вăрманти хур-кайăк — хурчăкана çимĕçлĕх; ватă-вĕтĕ авлансан, яшки кĕрейми (чит. яш-кĕрĕме) çимĕçлĕх.

çинçе

(с’ин’з’э), назв. старинного чувашского праздника. См. Магн. М. З5. Рекеев. çинçе. (Вăл) вунçиччĕ çапсан пуçланать (когда долгота дня 17 часов), вуник куна пырать; в это время всякие земляные работы, не только пашня, но и распахивание огородов, рытье ям, воспрещалнсь (çĕре тапратмалла мар пулнă); хĕрлĕ, кăвак улача тăхăнмалла мар, шурă тăхăнмалла, хĕвел анас патне çитиччен вут чĕртмелле мар. Юрк. Пирĕн ял çула, çимĕк иртсен, пĕр эрне хушши „çинçе“ тăват. Çав çинçере çынсене нимĕн те ĕçлеттермеççĕ, ахаль анчах тăма хушаççĕ. Ялта кам-та-пулинскер пĕр-пĕр ĕç ĕçлесен, тырра пăр çапат, е урăх тĕрлĕ пĕр-пĕр сиен пулат, теççĕ. Авă çавăнпа çав çинçене тĕттĕм халăхсем питĕ хытă сых тытса тăраççĕ. Çав çинçере хĕрлĕ е кăвак кĕпе тăхăнтармаççĕ. Пурте шур кĕпе тăхăнса, хăйсем пеккисемпе пĕр çĕре пуçтарăнса, кам-та-пулш пĕр-пĕр ĕçлемес-ши, е тата хĕрлĕ е кăвак кĕпе тăхăнса. Çӳремес-ши тесе, ял тăрăх пăхса çӳреме каяççĕ. Иначе снимают с него, а одетых в красное и синее обливают водою. N. Çинçе бывает после троицы. Çинçене кĕнĕ, çинçе каласа çӳренĕ (обьявляли, чего нельзя делать во время çинçе). ДФФ. Çуракине пĕтерсен, ик-виç эрнерен çинçе праçникне тăваççĕ. Вăл праçнике пĕтĕленнĕ çĕре хисеплесе тăватьчĕç. Çинçере çĕре сухалама, тăпра чавма, çĕре шалча е юпа лартма юрамасть, тетчĕç, кăвак кĕпе, хĕрлĕ кĕпе тăхăнмастьчĕç. хуралтăсем тăрне улăхма чаратьчĕç, хĕрарăмсем хура кĕпе-йĕме çума каймастьчĕç. Ib. Вăл праçнике (т. е. çинçене) пĕтĕленнĕ çĕре (беременную землю) хисеплесе тăватьчĕç. Шурăм-п. Çинçе чухне вылясан, кулсан, шăхăрсан, купăс-мĕн каласан, тырă пулмасть, теççĕ. Ск. и пред. чув. 70. Икĕ пĕр пек пĕрлешсен, шеп те пулĕ туй! теççĕ: çинçе хăçан çитĕ-ши? епле вăхăт ирттерес. Сред. Юм. Çулла, пĕр-ик эрнене çинçе чараççĕ. Он чохне çĕр чавма, тăла пôсма, кĕпе çума, тирĕс тăкма, тăта ытти ĕçе те тума йорамас. Ib. Майпа июнь уйăхĕнче çинçе чараççĕ. Ун чôхне çĕр чавтармаççĕ, тăла пôстармаççĕ, тирĕс тăктармаççĕ. N. Унтан тата, çимĕк иртсен, икĕ эрне çинçе праçникĕ тунă (делали); ун чух вăл праçникре нимĕн те ĕçлемен, çывлăх (= çылăх), тесе. Н. Седяк. Çураки пĕтсен, пĕр эрне çĕр чавма хушмаççĕ, çак çĕр чавма юраман вăхăта „çинçе“ теççĕ. Çинçе вăхăтĕнче килте пурăнаççĕ, утă чӳкне те çак вăхăтра тăваççĕ. Собр. Çинçеччен çум çумласассăн, пăр çапат, тет. Çум çумлакан çыннине аçа çапат, тет. Тюрл. Ыраш пуç кăларнă вăхăтра стариксем пĕр çĕре пухăнса ана çине кайса пăхаççĕ. Кайса килсен, старастана: ĕнтĕ ыраш пуç кăларать, çинçе тăвас, теççĕ. Çав çинçене вăсем хисеплесе икĕ эрне ним тумасăрах ирттерсе яраççĕ. Çум çумлама та, тирĕс тăкма та, çĕр чакалама та хушмаççĕ. Çав ĕçсене тунине курсан: эсĕ халăх хушнă пек тумастăн, акă вăйлă çăмăр, е пăр çуса кайсан, сана халăхсем парĕç, теççĕ те, ĕçлеттермеççĕ. Кăвак кĕпесене те çума хушмаççĕ, кăвак кĕпесене çунине курсан, пичĕсенчен кĕпесемпе çапкаласа пĕтерсе, кĕписене çырмана пăрахаççĕ; сарă хӳрисене хĕретме те хушмаççĕ, хĕретнине курсан, сарă хӳрисене илеççĕ те, çырмана юпа çине çакса хурса, памаççĕ. Çула вăйлă çăмăр е пăр çуса кайсан: ку хĕрарăмсем çинçене хисеплемен пирки пулчĕ, тесе, вăрçаççĕ. Çапла вара вăсем йăвăр ĕçсене ĕçлемесĕр ик эрнене ахалех ирттерсе яраççĕ, Т. IV. Çинçере хуралт тăррине хăпарсан, тырра ăшă тивет, теççĕ. (К этому КС приписал: пуçаххисем выçă пулаççĕ). Симб. Çимĕкчен виçĕ кун малтан çинçе праçникĕ пулать. СПВВ. ИА. Чăвашсем тырă шăркаланнă вăхăтра çинçе ятлă праçник тăваççĕ. См. çинче.

çип

(с’и_п), нитка. Шорк. Çип, нитка (род. п. çипĕн — с’и_бэ̆н’, дат. — вин çипе — с’и_бэ). Альш. Ăна (т. е. маратана) та йывăç хулăсенчен тăваççĕ, мунчаларан, çипрен мар. N. Пĕр ӳкемре тăватшар çипĕн икĕ вунна. Пĕтĕмпе пĕр ӳкемре сакăр вуннă (80 ниток). Сред. Юм. Çип, çиппĕн (çипĕн), çиппе (çипе). Ib. Эп паян ик йĕке çип арларăм; ко эрнере пôрĕ вонпилĕк йĕке арларăм. Ib. Çип кăçтан çинçе, çавăнтан таллат (= татăлать): мĕн порĕ те (всего на все) пĕр ача çиçчĕ, ô та пôлса вилсе выртрĕ (и тот помер). Ib. Çиппе (пряжу) кăмакана хăвсан, саралнă пулсан: пиçнĕ, теççĕ, саралман пулсан: пиçмен, теççĕ. ЧП. Шурă мамăк çиппи. Пус. Инки! инки! шур çип кĕпи тĕртсе пар. СТИК. Кăçал сӳс ăнмарĕ: пĕрте çипе пымаст (авăрланă чух кĕскен-кĕскен туртăнат). К.-Кушки. Çип туртса тухнă, сметано (сшито) на живую нитку (на живушку). Ib. Пиншака çип туртса тухни-ха эс? Сметал ли ты пиджак? N. Çип татма та вăй юлмас; До того обессилеешь, что не можешь перервать нитку. N. Урлă çип (при тканье — нить утока). Бгтр. Çип хывнă (сначало было написано „хунă“) чух сарă çын пырсан, çип лайăх пиçет, теççĕ; хура çын пырсассăн, лайăх пиçмеçт, теççĕ. Ягутли. Хĕрарăмсем кăнчала арлама пăрахса çип çума тытăнаççĕ. Якейк. Çип çăмхаласа пĕтертĕмĕр те-хе, комман-ха. Ib. Çип çăмхалама пуçларăмăр (кăшкар çине). Кăшкар çине çамхалаççĕ, комаççĕ, колчалаççĕ, кĕр виттĕр илеççĕ, хĕç виттĕр илеççĕ, куç хăваççĕ, тĕртеççĕ. Кищаки. Çип сарри кăларни. (Малтан çип çине вĕри шыв яраççĕ, унтан кайса кивеççĕ. Это же в Яншихове назыв. çип сурчăкĕ кăларни). Ib. Çип пĕçерни' или 'Çип хывни. Малтан кĕллĕ шывпа йĕпетеççĕ те унтан кăмакана улăм сарса, кăмакана пăрахаççĕ е чӳлмекпе лартаççĕ; сахал хутăр чухне хуранпа та пĕçереççĕ, пĕçернĕ çиппе кайран çăваççĕ. АПП. † Хамăра курайман тăшмансен, çип пек çинçе çĕртен татăлтăр. || Шнур. Альш. Çип çапнă пек тӳп-тӳрĕ лартса кайнă вăл хурăнсене (березы посажены совершенно прямыми рядами). || Отвес. Мыслец. N. Çип — тӳрĕ йĕр ӳкерекен хатĕр.

çип-çĕлен

красный тонкий червь, длиною от одного до полутора вершка; водится в болотах. Б. Аккоз. Çип-çĕлен çын ăшне кĕрет теççĕ; нумайăн кĕрсен, çынна вĕлерме те пултарать. Ст. Чек. Çип-çĕлен, червячок, неболыной, тонкий, живет в стоячей воде; попав в тело человека, вызывает опухоль. Слеп. Çип-çĕлен орана сăхать, тирет, шыçса каять (т. е. нога); орашне (= ора ăшне) шăтарса кĕрет. ДФФ. Тата ăншăрт ӳкнипе, çил хаярĕ ленкнипе, ие çыпăçнипе, е çип-çĕлен кĕнипе чире каять, тесе ĕненетчĕç. КС. Çип-çĕлен лаша хӳринчен (из конского волоса) пулать, теççĕ: урана кĕрсе каять те, ура юхакан пулать, теççĕ. Хурамал. Çип-çĕлен ăшăк шывра пурăнать. Вăл шурă, çип пек пулать, çурă аршăн тăршши; пĕр шит тăршшисем те пулаççĕ. Вĕсем çырмара хур-чĕпписем ăшне кĕреççĕ; хур-чĕпписем вара нумай пурăнмаççĕ, вилеççĕ. Шывра çӳренĕ чух çын урине кĕрет, теççĕ. Вăл ӳт ăшĕнче çиялтан кăна çӳрет. Ăна вара чăхха пусаççĕ те, чăхă ӳпкипе çавна çыхаççĕ; çип-çĕлен пулсан, çав ӳпке ăшне тухать, теççĕ.

çирĕк

(с’и_рэ̆к’), ольха. ЩС. Чертаг. Хора çирĕк, черная ольха, шорă çирĕк, белая ольха. СПВВ. КМ. Çирĕк = хура хăва. Г. А. Отрыв. † Лапă айĕнчи çирĕкĕ, каснă чухне хĕп-хĕрлех, касса пăрахсан шуп-шурах. Юрк. † Çирĕк тĕпĕ — çырла шыв. Ст. Ганьк. † Тытăп, терĕм, çирĕкрен, хурама туя хуçăлчĕ. Мусир. † Çирĕк юпа пултăм та, уй юпине юрарăм. Хурамал. Çирĕк турта! (Так называют вспыльчивого человека). Ib. Çирĕк турта! Кăшт каласанах çиленчĕ. (Çирĕк пит час хуçăлать, çирĕке кăшт хаярсассăнах хуçăлса каять. У др. кĕске турта).

Çиçтĕпе

назв. селения Систеби, Урмар. р. См. çиçпе. Сред. Юм. † Çиçтĕпе ачн — хура ача, вăя тухман, мансăр пуçне хĕр курман (кроме меня ни одной девицы не нашел). || Назв. леса. Хорачка. Çиçтĕпе (с’ис’_тэ_бэ).

çит

(с’и_т, с’ит’), достигать, доходить, доезжать, добираться, прибывать. М.-Чолл. Кăвак кашкăр калать: ан, çитрĕмĕр (слезай, мы доехали). N. Манăн (или: мана) киле çитесси инçе мар. Мне недалеко до дома. N. Вĕсем хулана пилĕк çухрăм çитсе кĕреймен. Они не дошли до города пяти верст. Сĕт-к. Орапая йăвăр тиярăмăр та, аран лăчăртаттаркаласа çитсе (çитрĕмĕр). N. Çитейместпĕр халĕ. Мы пока еще не доехали (до дома и т. д.), еще довольно далеко. ЧП. Икĕ усламçă килеççĕ, тарăн вара çитеççĕ. Çитин-çитмин мĕн тăвас, тавар илмесĕр юлас мар. Тим-к. Пуп çав вăхăтра киле çитнĕ, Украк часрах тухса тарнипе пупа çитсе çулăнса вара киле тарнă. Регули 1158. Вăл ман пата çитрĕ. Ib. Сан пата çитиччен килтĕм. Ib. 1127. Эп чӳркӳ патне çитрĕм. Чӳркӳ патне çитичченех шу тăрать. В. С. Разум. КЧП. Кĕркури çитнĕшĕн хĕпĕртесе, киле çитрĕç. Дошли до дома, радуясь тому, что Г. прибыл домой (с военной службы). Б. Яныши. Тăррисем хитре йоррисене йорлама çитеççĕ (прилетают). Баран. 86. Эпĕ хам çитес тенĕ çĕре çитсе пыраттăм. Изамб. Т. Пăр (град) карттус çине ӳкет те, пуçĕ патне çитеймест. Хора-к. † Ати кил-хошши çитмĕл отăм, çитмĕл отăма çитсессĕн атин килĕ полĕччĕ. (Свад. п.). Истор. Çар ертсе çӳренĕ чух вăл пĕр çĕртен тепĕр çĕре вĕçен-кайăк пек час çите-çите ӳкнĕ. N. Ыран тăват сехет тĕлнелле, завтра, приблизительно часам к четырем (тăват сехете — значило бы, чтобы в четыре часа быть здесь). || Догонять. Яргуньк. Кайсан-кайсан, çав лашана çите пырать (начал догонять), тет. Чураль-к. Лăпăрлă карчăк çите килет (догоняет, настигает), çӳхеме те çисе ячĕ, хама та çисе ярать. || Заставать, настигать. В. С. Разум. КЧП. Эпир авăн çапнă чух çăмăр çитсе çапрĕ. N. Ăшăмри чĕрем хускалчĕ, вилĕм хăрушăлăхĕ çитрĕ мана: хăраса чĕтĕресе тăратăп. Баран. 22. Вĕсем (гнус, насекомые) выльăха чĕрĕлех çисе ярасса çитеççĕ. || Доходить числом. Çутт. 142. Йăвăç пахчи пысăках мар, вăтăр ӳлмуççие анчах çите пырать (приблизительно доходит до тридцати корней). Чĕр. чун. яп. й-к. пур. 11. Сакăр пине çитсе перĕнет вĕт вĕсен шучĕ. N. Чĕмпĕртн чăваш шкулĕ те, 1862-мĕш çулта пĕр ачаран пуçланса 1870-мĕш çулта 9 ачана çитсе, шкул хисепне кĕнĕ. N. Пилĕк тапхăрччен хĕрĕхшер хут, хĕрĕхе пĕрре çитми суран туса çаптарнă. Арзад. 1908, 54. Инке пĕр купăста йăранĕнчен 15 пуç, тепринчен малтанхине З пуç çитейми каснă. Кратк. расск. 26. Эпĕ çĕр çинче çӳре пуçлани çĕр вăтар çул ĕнтĕ; çапах аттем-аннем çулĕсене нумай çитеймест манăн кун-çулсем, тенĕ. Орау. Вун çичче çитесси манăн тата пĕр уйăх; вунçич çул тултарма манăн пĕр уйăх çитмест. Мне недостает до семнадцати лет одного месяца. Регули 906. Воннă ут патнех çите пыратьчĕ. Было лошадей с десять. || Дожить, „достукаться“. N. Тĕнче тăрăх кайма патнех çитрĕмĕр ĕнтĕ, тенĕ Иван Петрович, хăйĕн юлашки ĕнине хырçăшăн илсе кайсассăн. Дожили (достукались) до того, что пришлось итти по миру, сказал Иван Петрович, после того, как увели у него последнюю корову за подати. N. Ситмĕле çитрĕм. Мне исполнилось 70 лет. Савруши. Çапла ĕнтĕ юлашки кун патне çитеççĕ (наступает...). N. Вилĕм ĕçне çитетпĕр. || Переходить, заражать (о болезни). Трахома. Упăшки чирĕ алшăлли тăрăх арăмне те çитрĕ. || Посетить, побывать. N. Ваçан çав арçын-юмăç патне те çитнĕ (посетил). Курм. Эпĕ Москова та çитнĕ. Я был и в Москве. N. Миçе хулана çитрĕмĕр, хамăр ял этемми курман. Во сколькях городах побывали, а своих деревенских не встретили. N. Халер аллă яла çитнĕ. Холера посетила пятьдесят селений. Кан. Кун пирки ĕç сута та çитсе пăхрĕ. Это дело побывало и в суде. Юрк. Виç-тăват çул хушшинче ку виç-тăват приказа çитет (перебывал в трех-четырех приказах). Ib. Çитнĕ çĕрте çырла темĕн чухлехчĕ. || Исполняться. N. Шухăшланă шухăш та тепĕр чухне (иногда) çитмес. N. Ун урлă калани çитнĕ. Шорк. Эпĕ шухăшлап та, çав авалхи çынсем сомаххи ман тĕлĕн (в отношении меня) çитсех пурать. Б. Яуши. Кушак çул урлă каçсан, ĕмĕтленнĕ ĕмĕт çитмест, теççĕ. (Поверье). Ала 62°. † Сирĕн пиллĕх пире çитес пулсан, ирхи сывлăш шывпе ким юхтăр; сирĕн пиллĕх пире çитмесен, Шурă Атăл çинче ким лартăр. || Доставаться; постигать. Хĕн-хур. Çынна хĕн-хур тăвакана тивлет çитмест (не даруется). Ст. Ганьк. Çав ылттăн хурт пылне хăçан та хăçан йӳçĕ çитерĕ, çавăн чухне çак çынна йӳçĕ çиттĕр. N. Мана мĕн çитсе ларчĕ, çавна эсĕ те асăнтах тытса çӳре. Ман çине çитни сан çине те çитмелле. N. Ĕçе тӳррипе тумасан, сирĕн çине ун çилли çитĕ. N. Сан суту пĕр сехетрех çитрĕ, тийĕç. N. Ăна та мĕн те пулсан çитĕ-ха. N. Кам пире çитнĕ инкекрен хăтарĕ-ши? || Достигать апогея. Орау. Эх, мăнтарăн çанталăкĕ! Пирĕн кун-çул çите пуçларĕ (какая благодать весною). Кан. Ак çитрĕ пурнăç. Альш. Ял çыннисем тиркешмесен, çитнĕ манăн пурăнăç. Ала 103°. † Ати лаши — сар лаша, кӳлтĕм тоххрăм чопмашкăн. Хампа ларттрăм сарă хĕр, сарай тавра çавăрăнтăм, ĕмĕр çитнĕн туйăнчĕ. || Доставать, быть достаточным, хватать. Альш. Пурне те çитнĕ чыс (угощене). Никам кăмăлĕ шăранмасăр юлни çук. Ib. † Улма йывăççине пас тытнă, ан чарăрсем, тăвансем: пире чыс çитнĕ. (Застольная песня). N. Кĕнеке çитмен пирки (от недостатка) сан патна вулама çӳреме тивет. Истор. Эсир мана кашни килĕрен виçшер кăвакарчăн, тата виçшер çерçи тытса парăр та, çитĕ (и довольно). N. Сире сахалпа çитес çук (малого количества вам недостаточно), сахалтан та (самое меньшее) сире пĕр пăт кирлĕ. N. Эх, çитмен пуранăç, мĕн чухлĕ çынна эсĕ тĕттĕме хăвартăн! N. Ачасемпе калаçса пăхасчĕ пирĕн, ун чухне мана ĕмĕр çитнĕн туйăнĕччĕ вара. ССО. Таванăмсем! пытанса выртасси çитĕ ĕнтĕ! О сохр. здор. Тӳшек питне малтан каланă пек вĕри шывпа вĕретсе тасат, вара çатрĕ те (вот и всё). N. Эпĕ мĕн çитменшĕн хамаăн чи çывах çыннăма сирĕн аллăра парăп? Чем люди живы. Симунăн вара пурăнăçĕ çитсе тăра пуçланă. Семен стал жить в достатке. Изамб. Т. Мункунта укçа илни çитмес (недостаточно того, что...), çăмартине те, хăпартуне те пухса çӳреççĕ (попы). Ib. Çитменнипе лашана сутса ятăмăр. N. Çитменнине тата атти (анни) пырса кĕчĕ. Ой-к. † Пус-кил арĕм сӳс тĕвет; эп те тĕвем, терĕм те, кисип çитмеç, терĕ, тет. Кисип илме карăм та, йăтти хăр-хам! терĕ, тет. Регули 247. Окçа çитменрен (scr. çитменирен) çӳремест вăл. Он не путешествует потому, что у него недостает денег. Ст. Шаймурз. † Шур кăвакал чĕпписем кӳл-кӳл урлă, сĕлĕ сапса сĕлĕ çитмерĕ. Н. Сунар. Халĕ ĕнтĕ, ватăлсассăн, ĕçлеме вăй çитейми пуçларĕ те, вăл мана хăваласа ячĕ, тенĕ. Н. Сунар. Вăл ĕлĕк çамрăк чухне аван ĕçленĕ те, халĕ, ватăлсан, унăн ĕçлеме вăйĕ çитейми пулнă. Качал. Патша хĕрĕ курчĕ, тит те, çакна, калать, тит: ма килтĕн, Йăван, тесе каларĕ, тит. Эпĕ пĕтни çитмеçт-и? Кай, атту пĕтетĕн эс те, тесе каларĕ, тит (она). Пазух. Сирĕн пек ырă çын, ай, умĕнче тата тутлă чĕлхем, ай, çитмерĕ. Кожар. Пичĕшин, кахаллипе ĕçлемесĕр пурăнса, çиме те çитми пулнă. Его старший брат стал скудаться едой. Юрк. Чиркĕве кĕрсен, çав аллинчи çуртисене кашни турăш умне çутса ларта пуçлат. Пурин умне те пĕрер çурта лартсан, пĕр турăш умне лартма çурта çитмест. Ib. Сана уйăрса пани çитмен халĕ. Мана мĕн чухлĕ патăр? N. Пурăнăç çитмен пирки выçăллă-тутăллă пурăнса аран ӳскелерĕм. ЧС. Ачасене татах тем çитмес: кушилти çăмартана капăр (вдруг, сразу) тăкса яраççĕ те, пĕри те пĕри илес тесе, сыранса ӳкеççĕ. N. Вăл панипе çитмерĕ. Данного им не хватило. N. Саххăрпа çитет поль. Сахару-то, поди, достаточно (т. е. больше не надо). N. Ĕлĕк пирĕн нихçан та çиме çитместчĕ. Якейк. Эс мана окçа тыр вырнăшăн кĕт çитимирах патăн (не додал). Ib. Çорт лартма Иванăн хатĕр çите пырать. Иван почти что приготовил материал для стройки. Яжутк. Çулталăкне çĕр сумпа çите. Будет достаточно ста (ассигнованных) рублей в год. Юрк. Çĕнĕ-çын чухне хунямăшне пĕр витре шыв карташĕнчи пуссинчен кӳрсе пама ӳркенекен çынна, халĕ тата таçтан аякран та пулин ирĕксĕр тултас пулат. Ахаль те чăлах япалана, наяна, çитнĕ те... тытăнат хуняшшĕне: пус та туса памарĕ, тесе, вăрçма. Собр. Ĕçсе çитнĕ, тек ĕçсе капан тăвас çук, теççĕ. Йӳç. такăнт. 37. Ну, кум, ан ятла çисе те, ĕçсе те çитрĕ. Манăн каяс ĕнтĕ, питĕ ĕçсĕр пултăм. || Касаться. N. Лашине куритене çитмеллех кăкарман. || Сравняться. Янш.-Норв. Тĕр таврашĕнчен вара ăна çитекенни те çук: ăна хуть те мĕнле тĕр пуçласа пар, вăл ăна пĕр самантах тума вĕренет. Собр. Тӳрĕ пурăннине ним те çитмĕ, теççĕ. (Послов.). N. Ача-пăчана ху куç умĕнче тытнине нимĕн те çитмест. N. Вĕсен çулчисене, кăларичченех (до вырытия корнеплодов), татманнине нимĕн те çитмест (лучше всего не рвать). N. Нумай тĕрлĕ суран пур, чĕре суранне çитеймест. N. Эсир ăçта мана çитме! Тăв. 37. Ну-у, кăна уш ан кала та. Ваньккана Кирукăн çитме питĕ инçе. N. Ку Якор патне çитес çок. Ему с Егором не сравняться. С. Айб. † Нумай пĕтет, сахал çитет, пĕрле тăнине мĕн çитет? || Приближаться. N. † Хăят çите пуçласан, хĕр пухăнать урама; Хăят çитсе иртсессĕн, хĕр саланат урамран. СТИК. Эс миçере? — Çирĕмре.— Эй сана салтака кайма вăхăт çите пырат иккен! (Выражает близость солдатчины, не указывая на приближение во времени). || Успевать, подоспевать. С. Айб. † Савнă тусăм аса килнĕ чух çитеймерĕм эпĕ чыспала. БАБ. Ку тукатмăш хĕвел аннă вăхăтра вилчĕ те, çĕрле пулса çитиччен ун вилни çинчен пĕтĕм ял пĕлсе çитрĕ. Собр. † Пире курайман тăшмансенĕн куçĕ ăçтан курса çитет-ши? Орау. Иванĕпе Макарĕ çитнĕ те унта (уж там, везде поспевают шедьмецы)! В. С. Разум. КЧП. Вăл килессе кĕтех тăрса урока çитеймерĕм. || Вернуться, обратиться на... N. Хам тунă йăнăшсем хамах çитрĕç, вĕсем пуçăм çинчи çӳçрей те йышлăланчĕç. Нижар. † Кайăк-хур пырать картипе, кайри мала иртминччĕ: эпир çакăнта ĕçсе çисе юрлани хамăр хыçран çитминччĕ. || Наступать. Юрк. Çитес пин те тăхăрçĕрмĕш çулта. В будущем 1900 году. Орау. Çитес хĕлте (будущею зимою) кĕлетне кăлараймăпăр-и-ха, сыв пулсан! Четырлч. Çитнĕ çулхи (наступившего года) куланай пулат, çак парăмсене тырă пулнă çул пурне те ытаççĕ. Якейк. Пирн те каяс çиттĕр поль. Поди и нам наступила пора уходить. (уезжать). СТИК. Çитес вырсарникун, çитес эрнере, çитес уйăхра. (В этих выражениях „килес“ не употребляют). Ib. Çитес праçникре тата килĕр. Кан. Етĕрнери эрех савăчĕ-çуртне çитес кунсенчех юсаса çитереççĕ (кончат ремонтировать). ТХКА. Тăхти, çитес çул клевĕр лартам-ха, сана вара клевĕр пăтти пĕçерсе парам, клевĕр кукли туса çитерем. Чхĕйп. Вара вăлсам çитес каç, юпа тăвас тенĕ чух, пĕр пĕчĕк сĕтел, тата тепĕр пĕчĕк пукан туса хатĕрленĕ. ГТТ. Ваттисенче вилнĕ. Умер (-ла) в старости. N. Анчах вăл вăхăт çитсех çитмен пулĕ ахăр (видно еще не совсем наступило). N. Ача çурални сакăр кун çитсен (когда исполнится в дней со дня рождения ребенка). ЧС. Манăн асанне вилни пилĕк çул çитет ĕнтĕ. НАК. Киле каяс вăхăт çитерехпеле, когда уже приближалось время отъезда. || В качестве вспомог. гл. N. Новгород пĕтĕмпех пĕтсе çитнĕ. Баран. 107. Тинех вара вĕллере йĕрке килсе çитет (наступает порядок). N. Вĕренсе çитсе кĕнеке вулăр, хытă çĕре кăпăк тăвăр. Ала 62. Пурте ларса çитсен, когда все усядутся. Ib. 80. Ĕçсе-çисе çитсессĕн, вырттарса çывратрĕç старике. Чăвашсем. Çутăлса çитсен, когда рассвело (-ет). Пĕтĕмпе тĕттĕм пулса çитсен, когда совсем потемнело (-ет). Виçĕ пус. 17. Начарланса çитет. В. С. Разум. КЧП. Микулай ӳссе çитнĕ. О сохр. здор. Пирĕн ĕçе çавăн пек: тасалса та çитме çук (т. е. не находишь времени привести себя в порядок). N. Çамрăк ачасем салтака кайиччен нумай вĕренсе çитеççĕ. N. Мĕнле ку чиновниксем, улпутсем пит „кăмăллă“ пулса çитрĕç? N. Килсе çитнĕ. N. Пурăнсан-пурăнсан, хай чир чиперех пусмăрласа çитет. N. Начарланнăçем начарланса çитнĕ. Чума. Вăй-хăвачĕ пĕтĕмпех пĕтсе çитнĕ (у нее). N. Выльăхсем самăрланса çитрĕç. Цив. Çырмана лашасене тытма пырса çитрĕ. Н. Сунар. Вăл ман пата чупса çитсе (подбежав), мана калар. Бес. чув. 4—5. Ун çинчен: ку пуйса çитрĕ, теме те юратьчĕ. N. Кунта халăх пайтах пуçтарăнса çитнĕ иккен. СВТ. Тата ача пĕр-пĕр чирпе чирлĕ пулсассăн та, сывалса çитиччен ăна шатра касма юрамасть, теççĕ. Альш. † Ӳссе пĕвĕм çитсессĕн, эпĕ усал пултăм-и? (Хĕр Йĕрри). N. Вĕсем мана эпĕ аптăраса çитнĕ вăхăтра кклсе тапăнчĕç. N. Курăк ирхине чечеке ларса çитет. N. Сан хаярлă-хунтан хăраса çитрĕмер. N. Сывлăшăм пĕтсе çитрĕ. N. Шăп тăват сехет тĕлне килсе çитрĕ. Пришед ровно в четыре часа (секунда в секунду, без опоздания). || Быть готовым (доходить до того, что...). Юрк. Хăшне пăхнă, ăна, юратлипе ытараймасăр, чуп-туса илессе çитетĕн. Н. Шинкусы. Тем парасса çитнĕ. Был готов отдать не знаю что. См. ахаль ту. БАБ. Юман хăй тĕреклĕ, çирĕп те, кăмпи те хăватлă теççĕ, курăнать; таçтан илессе çитеççĕ сассим (готовы взять откуда бы ни было). || В чувашизмах. Четыре пути. Çитĕнсен евчĕсем ăçтан çитнĕ унтан (отовсюду) пыра пуçларĕç. N. Ăçта çитнĕ унта, куда ни пойдешь — всюду... N. Ăçтан çитнĕ унтан, со всех сторон, отовсюду. ТММ. Ăçтан çитнĕ туйăма, кушак пуç пек хыпама.

çитсе

достаточно. Баран. 149. Россияра ( = Раççейре) тырă-пулă пулакан хура тăпралă çĕр пит нумай, анчах ӳсмен хăйăрлă путă хир те çитес.

çичĕ

(с’иџ̌э̆, с’иζ’э̆), семь (употребляется только как определение). Шел. 16. Шурă акăш пулчĕç те, çичĕ тинĕс леш енне вĕçсе карĕç виççĕш те. Альш. † Çӳлĕ тусем çинче виçĕ хурăн: ан касăрсем çичĕ пуртăпа. N. Ваттисем çичĕ сыпăка çитмесĕр хĕр (невест) парса хĕр илмен, тиркенĕ. АПП. † Самара кайрăм саккăрпала, çичĕ çитмĕл (семь раз семьдесят) хĕрсем пур тесе. N. Çичĕ çухрăм, семь верст. Лашм. † Хура кăтра çăрхисем çăрхаланине çичĕ çунатлă кайăксем çитеймеççĕ. Т. VI. 49. Çавна та кала пĕлменни çичĕ те пиллĕк (т. е. 12) курка ĕçмелле. N. Çичĕ тинĕс сутти (scr. тин-тин сутти), за тридевять полей. ЧП. Çичĕ тăван хушшинчен турă мана хурлăха çырайчĕ. Ib. Çичĕ хурăн. Сред. Юм. Чăвашсĕм: тĕнчере пирĕн çĕрсĕр пуçне тăта çичĕ тĕнче (семь миров) пор, теççĕ. Менча Ч. Çичĕ тĕслĕ (семи родов) тыррăм-пуллăмпа сана асăнатпăр, витĕнетпĕр. (Моленье). Торп-к. Ĕлĕк пĕр çын пуян пулнă, тет, çавă пуян вилнĕ, тет те, ăна путармашкăн çиче ял çынĕ пуçтарнă, тет. Альш. † Ах тетĕçĕм Ехрим, çитмĕл пуян ăшĕнче çичĕ пуян тетеçĕм. N. Çичĕçĕр сакăрвунă икĕ çул, 782 года. Н. Тим. Çичĕ çырминче çеçки пур та, çырли çук.

çу

масло, жир. Календ. 1903. Çу уçлама хура алăпах (с грязными руками) пикенеççĕ. В. Олг. Орен (орэ_н) уçласан, çу ӳкет (сбивается масло). N. Ăна кашни кунах вулатăп та, чун пĕтĕмпех савăнса каять, пĕтĕм ăшчик çу пик ирĕлсе каят. N. Пĕре сехрине хăпартрĕç те (пугнули), пирĕн улпут кайран çу пек пулчĕ (стал как масляный, т. е. ласковый, мягкий). Бел. Гора. † Çу пек çемçе аллăмпа тытса пăхайăттăм (девушек). Сред. Юм. Пирĕн ĕç халь çу çинчи пик пырать. Наше дело на мази („как по-маслу“). Ib. Тунă ĕç çу пик. Кильд. Чĕлхи-çăварĕ — çу тути. Ее речи приятны как масло. Чураль-к. † Пирĕн ялта та хĕрсем пур, чĕп-чипер пăчăр пек, пăчăртасан, çу тохать. Собр. Нумай калаçса çу тухмаст, теççĕ. В многословии пользы нет. (Послов.) Юрк. Нуммай калаçсан та, çу тухмас-тăр çав. Собр. Хĕре чи первей венчет туса кил-хушши алăкĕ патне çитсессĕн чăкăтпа çу çитерсессĕн, хĕрĕ çу пек пулат, теççĕ. С. Алг. † Сĕтел лартса çу хуракан, ут куçĕ-тĕр (надо: вут-пуççи-тĕр) унăн чĕрисем. Пазух. Улатăртан илтĕм ула ĕне, нумай та тăмарăм, çу турăм. Янорс. Ураписене çу сĕрсе (подмазав) хатĕрлесе лартрĕ. Альш. † Эпир усала кайсассăн, тăшман çĕççи çу çинче (т. е. враги будут очень рады). || Сало, жир N. Çу нумай хывнă чĕрисене. Бюрганский. Манăн чĕре эсĕ çу хывнă пекех пулчĕ. Ты влил отраду в мое сердце. Юрк. Ăшăмра пĕр пĕрчĕ çу юлмарĕ-тĕр. Я совсем истосковался, высох от горя. ЧП. Çак тăвансем аса килсессĕн, ирĕлмĕ-шин чĕренĕн çăвĕсем (не растает ли жир сердца, т. е. не буду ли я томиться тоской). Альш. † Йĕрсе, хуйхăрса ан тăрăр, хуйхăран чĕресенче çу пулмĕ. Собр. † Ушкăн пыран кайăк-хур, çуначисем вĕçĕнчен çу юхат. N. Пирĕн чĕре çумĕнче пĕр чĕрĕк те çу çук-тăр. || Скоромное. В. Олг. Эс паян çу çиетĕн-и? Ешь ли ты сегодня скоромное. (То же у КС). Тораево. Çула çупа пурăнать, хĕлле типĕ. (Какая-то загадка).

çу тĕпĕ

вытопки (остатки от вытопки масла); кушанье из толокна, замешенное на вытопках. Альш. Çу тĕпĕ. Çу шăратнă чух çиелтен пуçтарса илнине, тĕпĕнчен хырса илнине тулă çăнăхпе çăрса кăмакара пĕçереççĕ. Янтик. Çу тĕп тесе, çу шăратсан, тĕпне шурă пекскер юлать, çавна калаççĕ; тата çав çу тĕппех тинкле çăнăхĕ (-х’) ярса тунă апата калаççĕ. Сред. Юм. Çу тĕп тесе, çу ирĕлтерсе ярсан, тĕпне юлакан уйранĕ çине тинкĕле çăнăхĕпе юрнă нимĕре калаççĕ.

çу

(с’у), мыть. Ядр. † Хура-курак тăриччен хуран çуса çаксассăн, пирн атине эс юрăн. N. Пите çăл вăлашки çинче çурăм. Я умылся над колодой у колодца. Орау. Алла юрпа çурăм. Я руки вымыл снегом. Ib. Çума карĕç! Cunnos lavatum profectae sunt. (De mulieribus dictum est, quae lavandi causa ad flumen descenderant). Якейк. Кăмакаран каларсан, çип çума каяççĕ. Ib. Эп ăна çума кайма чĕнтĕм. Ib. Мĕн час эсĕр çип çуса килтĕр-ке? Янтик. Ку хурине (черные пятна) çуса ярас Ib. Çак тĕл-тĕл хурисене çуса ярас. Эти пятна надо смыть. Тораево. Çуса та яримăп, шăлса та яримăп. (Какая-то загадка). N. Чăнах та эсĕ кунĕпех çуман питĕпе (неумытым) çӳресшĕн-и? N. Ĕнтĕ виçĕ уйăх ырăн (= ырран) пит çуса та корман, икĕ уйăх çут-çанталăка тохса çӳремен. || В перен. смысле. N. Кĕпӳ арки вараланнă, çуса ярсам. Альш. † Ман çылăха кам çăвĕ? Кам тупакан çав çăвĕ. (Хĕр йĕрри). || Умываться. О сохр. здор. Куçĕ пăсăлнă çыннăн ытти çынсем çăвакан пит çумаллинчен (из умывальника) çума юрамасть. || О слезах. N. † Эх мăнтарăн самани, мĕшĕн куççулĕпе пите çумалла пулчĕ-ши! || Подмазать, дать взятку. N. Эпĕ ăна çурăм (устроил дело).

çуса кай

выпасть (о снеге, дожде). Çутт. 46. Акă нумаях тăмĕ, сивĕтĕ, юр та çуса кайĕ (выпадет снег). Ib. 52. Ирхине эпир тăнă çĕре юр çуса кайнă. Утром, к тому времени, как нам встать, выпал снег. Якейк. Паян çăмăр лайăх çуса карĕ (шел недолго, как бы мимоходом). N. † Шурă юр çуса килет-çке, шур юпăнчă пирĕн çук. || Наносить. N. Тата вăл хăйăрлă çĕрсенче хăйăр çуса каясран чарса тăрать.

çук

çок (с’ук, с’ок), несуществующий; часто передается русским нет. КАЯ. Çук вăрманта, шăтман хурăн кутĕнче çуратман мулкачă выртать. (Из наговора). ТММ. Тăван анне пек шанчăклă тус çук (с русск.). Изамб. Т. Эпĕ ик-виç кун йĕре-йĕре шырарăм; çук, тупаймарăм (нет, не нашел). N. Кунта та ыриях (= ырриех) çук. И здесь ничего хорошего нет. Регули 536. Çок, эс мана олталимăн! Нет, ты меня не обманешь! Якейк. Конта мана çиман çынĕ çок. Здесь обо мне все злословят. N. † Пирĕн улăхра (чит. улахра) Якку çук, куçа-куçăн пăхасси çук (вар. мăйăр чиксе тухасси çук). N. Пирĕн валалла ĕмĕтленмели çок ĕнтĕ! (Гов. старик о своей дальнейшей жизни). Нюш-к. Ним çукран (от нечего делать) нимĕр (или: ним çукран нимĕр çиес. Поговорка). Регули 356. Эп пытăм онта; старик килте çокчĕ (старика не было дома), вăрмана кайнăччĕ. Ib. 405. Вăл паян чӳркӳре çокчĕ (чуркӳре корăнмарĕ). Ib. 421. Онта утсам çок, онта пăлансам анчах. Ib. 423. Эп çок полăп онта (у др. эп унта пулмăп). Ib. 27. Эп паян каймаллаччĕ, утсам çок полчĕç (не случилось лошадей). Ib. 1230. Халь окçа çок полчĕ (не случилось денег), эп она ӳлĕм килме каларăм (велел). Ib. 45. Онта нимĕн çок пăхмалли. Там смотреть нечего. Баран. 100. Типĕ кунсенче ĕççыннине унсăр пуçне (без овощей) пурăнма та çук. Вомбу-к. † Тохас текен хĕр пор-и, илес текен ачи пор, лаç пор, лапас пор, ут çок та пӳрт çок. (Авалхи туй юрринчен). Кан. Вĕллесенче пыл çителĕклĕ çук пулсан, хуртсене сахăр шывĕпе тăрантмалла. Слакбаш. Унта йытти те çук! Там нет ни собаки! (т. е. нет никого). Изамб. Т. Сирĕн ĕçĕртен те çук, вăййăртан та çук. У вас нет ни работы, ни игры (ни уменья играть). N. Ура-алăсем, пилĕк-çурăмсем пĕрте çук (т, е. болят, отказываются от работы). || Пустой, ложный. Собр. Пире курайман тăшмансем çук сăмахсене пур тăваççĕ (измышляют ложное). || Не стоит. Орау. Ăна тумаллăх та çук. Ib. Унта калаçмаллăх та çук. Ib. Ăна памаллăх та çук, час паримасть вĕт вăл калле (не скоро отдаст). || Употребляется во многих чувашизмах. Орау. Кăçал çуркунне тырă пулмасть, тесе, никам та калас çук (никто не скажет). N. Вĕсем тӳрленесси çук ĕнтĕ. Им уже не исправиться. Юрк. Вăл туман пулсан, эпир нимĕн те тăвас çук. Кабы не он, мы ничего бы не поделали. N. Кăнтăрла ăсене те тухма çук, пире те тухма çук. N. Илессӳ çук эс мана. Ты меня не возьмешь замуж. Регули 379. Эс она йăтас çок. Тебе его не поднять. Ib. 75. Эсĕр ĕçлес çок. Вы не будете работать. Ib. 70. Манăн паян ним те ĕçлес çок. У меня сегодня нет никакой работы. Ib. 76. Эп ĕçлес çок конта. Я не буду здесь работать. N. Хăйсем тăранни çук, варланни, путни анчах. Они не наелись, а только перепачкались и перевязли. Янтик. Ман кунта никампа калаçмалли те çук. Мне здесь не с кем говорить. Ib. Ман кунта ним сăмахламалли те çук. Мне здесь нечего (не о чем говорить). Ib. Ман кунта никампа калаçма та çук. Мне здесь не с кем и поговорить (ни с кем не надо говорить). Якейк. Ман паян ниста та каймалли çук. Я сегодня никуда не должен итти. Ib. Нистан та ман окçа илмелли çок. Мне неоткуда взять денег. Ib. Ман никам патне те тохса çуремелли çок. Мне не к кому сходить. Сред. Юм. Эс хôлана амма каян? — Ахалех, корма çиç каяп.— Корма çиç каяс пôлсан ôнчол çӳресси те çôк (нечего и ходить, нет необходимости и итти). Чăв. и. пур. З. Эрех пулсан, пурте пулать: çука та пур тăваççĕ, курнине те курман пулаççĕ. N. Вуник тенкĕсĕр çук. Дешевле 12 руб. не окупишь. Без 12 руб. не обойдешься. N. Манан конта никампа поплесе кăмăла оçма (развлечься) та çок. ЧС. Халь курас килет те, халь çук ĕнтĕ курмалли. Пазух. Эп вăрмана карăм çук (не хаживала), кукăр йывăç касрăм çук (не рубливала); эп усала карăм çук (не выходила), усал çумне выртрăм çук (не лежала). Усал çумне выртиччен, ыррăн ури-вĕçне вырт. Орау. Вăл ахаль калаçать, унăн ăна тăвасси те çук. В. С. Разум. КЧП. Мĕн туса çӳрен унта (зачем ты будешь ходить в школу), вĕренессӳ çук сан (не будешь учиться), эсĕ ахаль ĕçрен таратăн. N. Ырă йывăç усал çимĕç кӳни çук. Не бывает того, чтобы хорошее дерево принесло дурные плоды. Ау 169. † Шурă хăва каснă çукчĕ (не случалось рубить), ывăнтарчĕ хулсене; йывăр хуйхă курнă çукчĕ, çурчĕ çамрăк чĕрене. Собр. Кирек те хăш пӳрнене çыртсан та, ыратмасăр çук (непременно заболит), теççĕ. (Послов.). || Нельзя. N. Çырмалли тата нумайччĕ, анчах кунта нимĕн те çырма çук. Альш. Унтан вара Пукрав ерни тухмасăр ниçта кайма та çук. N. Унта каймасан çук. Нельзя не пойти туда. N. Малашне те çапла пулас пулсан, пĕтрĕн вара!... кăна мĕнле те пулсан тумасан çук (как-нибудь да надо сделать). Орау. Ачи аван вĕренет, ятлама çук. Мальчик учится хорошо, похаять нельзя. Коракыш. Хамăн каймасăр çук-ха, хамăн каяс-ха. Мне необходимо итти (туда) самому. Убеева. Манăн вĕренме каяс килет, анчах аттесенчен иртме çук, тет. Кан. Ача-пăча кĕнекине кун пек йăнăш ярса тултарнине чăтма çуках (нельзя выносить). О сохр. здор. Ĕçлекен çыннăн канмасăр пурăнма çук (без отдыха нельзя жить). N. Курăса (курса, курс) никам аллине пама çук (поручить некому). Альш. Тырă пулнă кăçал калама çук аван (несказанно хорошо). || N. Сан тăшманусем пултарас çука шухăш тытса тăраççĕ. || Недостаток, нужда. ЧП. Эпĕ çамрăк пĕве ӳстертĕм çук та пур хушшинче. N. Çук пирки тарăхса пурăнаççĕ (бедствуют). || Бедный, неимущий. Хора-к. Пор поршăн коллянать, тет, çок çокшăн коллянать. Ск. и пред. чув. 71. Анчах асту: Михетер хĕрне памаст çукалла (в бедную семью). N. Тăван-йыш, хута кĕрекен хуйхăлă чух пулăшать, çука пани вĕсенчен те ытла çĕклет. N. Çуксем, бедняки. || Бедность. ТММ. Çукăм çукпа пултăр, пуррăм хампа пултăр. Ib. Пуянлăхăм пур, çукăм çитмест. (Поговорка). || Пустяки. Юрк. Унта çукпа кун ирттерсе лармалла тăватăн (заставляешь проводить день за пустяками). Ib. (Хаярскер) вĕсене те хăш чухне çукшăн (из-за пустяков) ятласа пăрахат. Орау. Çукпа хăтланмаçть. Пустыми, бесполезными делами не занимается. Ib. Çукпа çӳремеçт. За пустяками не гонится. N. Епле эсир мана çукпа йăпатасшăн? N. Ĕçсĕр ирттернинчен ытла тата çука калаçакан, тĕпчесе çӳрекен пулса каяççĕ. N. Мана курма тесе кĕрекен çука калаççĕ.

çул

çол (с’ул, с’ол), год. Альш. Çакă улт-çичĕ çул хушшинче, за последние за эти 6—7 лет. Ст. Чек. Укçипе пĕр çул вăкăр, пĕр çул тына илеççĕ. N. Пин те пилĕкçĕр аллăмĕш çулсенче, приблизительно в 1550 году. Н. Карм. Ефим пичче вилни икĕ çул ытла ĕнтĕ (уже больше двух лет, как...). ТХКА 69. Выçлăх çулне, ытти ачасемпе пĕрле, ман шăллăма та Мускăва илсе кайнăччĕ. Чт. по пчел. № 17. Пĕр сакăр çул пулĕ, лет восемь тому назад. N. Çтена çине кашни çын ячĕпе (во имя), вун çул иртсен вилнĕ çынсен ячĕсемпе пĕрер çурта лартаççĕ. Чăв. й. пур. 5. Пĕр виçĕ çул хушшинче (приблизительно за три года) пирĕн ял пит улшăнчĕ, ĕнтĕ. Изамб. Т. Авланни тăватă çул иртсен, через 4 года после женитьбы. N. Вĕсем икĕшĕ çул сиктермесĕр çуралнă. Они погодки. Ала 25. Иван, эпĕ сана ырăлăх турăм, эсĕ те мана виçĕ çулсăр ан ман. Сред. Юм. Куккук алтнă чохне: эп вилесси миçе çол, çавăн чол алт, теççĕ. (Поверье). Кан. Хусанта, клиникре, 10—12 çулсем куçсăр пурнакансене те тӳрлетсе яраççĕ. Ib. Вăл амана (пчелиную матку) унтан илсе, ик çул çине кайнă ама (матку) ямалла. N. 1850-мĕш çулсем персе çитнĕ: тĕне кĕмен чăвашсем авалхи чăваш тĕнĕпех пурăннă, тĕне кĕнисем пĕтĕмпех тутар енелле сулăна пуçланă. Виçе пус. 6. Пĕр вырăна çул сиктермесĕр тырă хыççăн тырă акса тăрсан, çĕр тăнчах хăрса, начарланса юлать. N. Сыв пул, тăванăм, нумай çула! Шибач. Виç çола кĕрчĕ ĕнтĕ — кайман. Уже третий год, как не ездил. || О возрасте. Орау. Ик çул çурхи ача. Ребенок двух с половнной лет. Ib. Пилĕк çула çитесси тата ик уях-ха. Остается два месяца до пяти лет. Юрк. Çулă авланма çитнĕ. Ты уже жених (тебе пора жениться). N. Ман çак ача виç çолшĕнче (по третьему году) тин отма поçларĕ. N. Вăл çирĕм çул тултарнă. Ему уже двадцать лет. N. Вăл çирĕм çула çитнĕ. Ему двадцать лет. N. Санăн аслаçу сакăрвунă çултан та иртнĕ пулĕ (т. е. ему за восемьдесят). Баран. 158. Час-часах уяр çулсем те килкелеççĕ. N. Ытлашши кунлă (высокосный) çул (ытла кунлă çул). N. Çул — год (возраста), пропускается в выражаниях: çирĕме, çирĕм икке çитсен; эсĕ миçере? — Утмăла çитнĕ, утмăла пуснă (60-ый год , утмăлтан иртнĕ, утмăлсенче пур-тăр (60-ти лет, а м. б. и больше), утмăлсене çитнĕ (лет шестьдесят, но не больше?), утмăлсем патнелле çитсе пырать пуль ĕнтĕ. Янорс. Мана тăхăр çул çитсен, эпĕ вара вăтана пуçларăм. Ивановка. Эпир Хусан кĕпĕрнинчен куçни пĕр пилĕк-улт çул иртсессĕн, пирĕн яла шкул лартса пачĕç. Ib. Çула эпĕ Чĕмпĕре прошени ярса пăхрăм та, мана калла, çул иртнĕ (прошли годы, слишком стар), тесе, çырса ячĕç. Трень-к. Мана аттепе анне, эпĕ çичĕ çул тултарса саккăр çула кĕрсенех (как только мне пошел восьмой год), хут вĕренме пачĕç. Симб. Эпĕ хама хам астума улт-çич çултанпа тапратрăм. Я помню себя лет с шести-семи. Ib. Вĕсем вĕренсе тухсан, эпĕ те тăхăр çултанпа (с девяти лет) шкула çӳре пуçларăм. М. Карач. Эпĕ астăватăп хам пĕчик чухнехине пилĕк çултан. Я помню себя с пяти лет. Альш. Эсĕ ачăна илме тепĕр çулне кил, ун чухне лайăх вĕрентсе кăларăп, тесе, каласа ячĕ, тет. N. Шкулта первейхи çулне вăл шатрапа (чечепе) чирленĕ. ГТТ. Эпĕ астума тытăнатăп пилĕк çулта чухне. СТИК. Манпа пĕр çулта. Мы ровесники. Ib. Хăйпе пĕр çултараххипе, с человеком, который приблизительно того же возраста. Урмай. Вунă çулта чух, вунçич çулти ача пек (он был). Изамб. Т. Пирĕн ялта пĕр сакăрвун пилĕк çулти (лет восьмидесяти пяти) старик пур. Ib. Шăллăмсем: пĕри сакăр çулта, тепĕри пилĕк çулта. Одному из моих братьев (которые моложе меня) восемь, а другому пять лет. Шинар-п. Ун чухне эпĕ пĕр çичĕ çулта анчахчĕ. Тогда мне было лет семь, не больше. Иваново. Ку ачасем нумай çулта пулман: чĕлхесĕрри пулĕ пĕр ултă çулта (лет шести), тепĕри унтан кĕçĕнни (моложе его) пулнă. N. Эпĕ ун çулне çитес çук. N. Çулĕ çав пулчĕ. Нынче такой год. N. † Çарăмсанăн леш енче хĕвелтен те çутă чечек пур. Шанмасса çулĕ килĕнччĕ. Ах, тăванçăм, уйрăлмасса çулĕ килĕнччĕ! Б. Олг. Каран, пер порнсан-порнсан, салтака чĕнчĕç пичия пин те сакăрçĕр вонвиç çолта. ТХКА 71. Шалта Иванĕ, пирĕн Петтяпа пĕр çултаскер: эпĕр шурă пăтă çиетпĕр, тесе мухтанать, тет, вара... Орау. Кăçалхи çулта, çак иртсе пыракан çулта, в текущем году. Ib. Пĕр ватă суккăр анчах: виçĕ çулта пĕре (раз в три года) вунвиçĕ уйăх пулать, тет. Регули 930. Ку çолта çаплах вăл чĕнсе. ТММ. Аллă çултан — паллă. Ялав. Пĕр çулне (как-то в один год) пирĕн атте саппашкă капанĕсене хураллама кĕрĕшнĕччĕ. БАБ. Миттюс, вăл пирĕн ялсем, старик: пĕр утмăл çула çитнĕ. N. Чарăнма йĕрки çук, тепĕр çулсăр чарăнмаç, теççĕ (война). N. Вăл ман çола çитсе вилчĕ. Он умер в моих летах. Ст. Чек. Çул урлă, через год (аlternis annis). || Возраст, достаточный возраст. МПП. † Савнă тусăм, хура куçăм, илеймерĕм çулăм иртиччен. СТИК. Ун çулне çитес çынсем-и вара эпĕр! Нам-ли уж дожить до его лет. Т. Григорьева. † Ĕнтĕ пĕвĕм те пур, çулăм çук. Янтик. † Пиреех те çырнă çын ачи лартăр халĕ çулĕ çитиччен. Подл.-Шигали. Çавă Шăхальсен, ай, хĕрсем, ларччăр халĕ çулăм, ай, киличчен (до моего совершеннолетия).

çулăн

встреч. в некот. оборотах. ЧС. Хура пус çулĕн (в тот год, когда поле лежало под паром) унта (т. е. хире) час-часах выртма каятпăр.

çул

çол (с’ул, с’ол), дорога. Б. Олг. Çола тохсан, ут йăлăнчĕ (= ывăнчĕ). Бес. чув. 1. Ку пасар çул пăсăлас уммĕнхине пурте пĕлеççĕ. Все знают, что этот базар бывает перед распутицей. Орау. Вăрманпа çул пур-и? Ib. Вăрман виттĕр çул пур-и? Ib. Кӳл тăрăх çул çук. Ib. Уйра та çулсем хурала пуçларĕç, çуркунне пулать. Дик. леб. 47. Йывăç лартса тухнă çул тăрăх. N. † Урам йĕрĕ (след моих ног) çул пултăр; çак ял ачи тус пултăр. Регули 20. Килнĕ çолпа кайлах карĕ. Вернулся тем же путем назад. Ib. 637. Çол олăхпа лайăх-и? Хороша-ли дорога лугами? Ib. 1104. Çол вăрманпа каять. Дорога идет лесом. Ib. 1441. Эп каймастăп, çол осал (утсем килте çук.) Ib. 1444. Кăтарт она çол, вăл ак çохалтăр. Ib. 1446. Мана çол кăтартса яр, манăн çохалас марччĕ (чтобы мне не заблудиться). Якейк. Вăрманта çол пит тăвăр (узка): ик орапа тĕл полсан, иртме кансĕр (трудно разъехаться). Ib. Ман тор лаша çол лайăх ертсе пырать. Ib. Çол ик аяккипа та канав пырать. Ib. † Мăн çол çинче опос вырĕс: валти лаши пасарнă, хӳри-çилхи кăвакарнă, сол тытасси йăвăр поль. Изамб. Т. Ул йĕрпе пĕр пилĕк çухрăм кайсан, пĕр çула тухнă. Шурăм-п. Кушак çул татсан (перейдет, пересечет), телей пулмаçть. Ст. Чек. Çула кайнă чух кушак е çын çул урлă каçса кайсан (если перейдет), çул ăнмас, тет. ТММ. Каякана (для идущего) пĕр çул, шыракана çĕр çул. (Послов.). N. Эсĕ каяс çул çинче. N. Çак вăрман хушшипе кукăр-макăр çул каять (идет извилистая дорога). С.-Устье. Эсĕ çул пĕлетĕн-и çак вăрмантан тухма? тет. Салтак калат патша ывăлне: йăвăç тăрне хупарса пăх: хĕш енче çутă пур. Çав енеле турат хуçса пăрах, тет. Патша ывăлĕ, хупарса, турат пăрахрĕ, тет. Кайран, патша ывăлĕ ансан, çутă енеле кайнă, тет. Кайсан-кайсан, пĕр пысăк çурт патне пырса çитрĕç, тет. Коракыш. Вĕсем, çул çухатса (заблудившись), нумай макăрса çӳренĕ. Изамб. Т. Кĕркунне, çул ӳксен (когда установится санная дорога), сутта каяççĕ. Ала 81. Килесси килетĕп те, çул яр мана, терĕ, тет, старик. Поехать-то поеду, но только пропусти. Кан. Пĕр маях çăмăр, тата çул начар тăрĕ. Ала 66. Сĕт çулпа тухса карăмар, çу çулпа килсе кĕтĕмĕр. Сред. Юм. Çôл уçăлчĕ. Дорога теперь открыта. Ib. Çôл сăхă. Дорога тяжела для езды (зимой). Баран. 201. Пĕтĕм çул çийĕ вилнĕ çын пулнă. По всей Дороге валялись трупы. В. С. Разум. КЧП. Çынсем пĕр маях уттараççĕ çулпала. Юрк. Улпутпа лаккей çулпа ларса пыраççĕ (едут в экипаже). Букв. 1904. Çул хура, лавна ху йывăртарах тиенĕ, çапах тата лашуна хĕнетĕн. Альш. Унта та çулсăр çĕртен çӳреме çук. И там нельзя ехать по тому месту, где не проложена дорога. Ib. † Кăçал ыраш пуссисем пит аякра: ялан кукăр çулпалан каймалла. N. Землянкă йĕри-тавра чăрăш турачĕ лартса çаврăннă икĕ ерет, пĕтĕм çул туса пĕтернĕ. Орау. Çул çемçеличчен (юр йăшиччен), до распутицы. N. Çул картланаччен (осенью). N. Çулсем çинче шăнса вилнĕ сала-кайăкĕсем выртаççĕ. || Путь, путина. Кн. для чт. 136. Çул килнĕ майĕпе шăнкăрчăсем кăшт канчĕç те, унтан часрах хирсене, çаранлăхсене çырмасене вĕçе пуçларĕç. N. Мана ама-çури пайтах ылханчĕ: кайма çул, килме вут, тетчĕ. N. Çул çинче тутар мĕн пулассине шухăшласах пырать, тет, теççĕ. (Послов.). М. Тюмерли. Вара, пурте пухăнса çитсен, çула тапранса каяççĕ. Вĕсем кайнă чухне пит шавласа каяççĕ. N. Çол çинче лайăх килтĕмĕр. Сред. Юм. Çôл çӳреме каякан çынна: çôл ăнтăр, тесе, каласа кăларса яраççĕ. N. Москваран Перĕм çĕрне çитесси пайтах çул. ЧП. Кĕркунне пулсан, çуна çӳлĕ ӳксен. КС. Çулне ял тулашĕнчен ячĕç. Заставили ездить проезжих мимо деревни. N. Унтан çул ямаççĕ! Там запрещают ездить! КС. Унтан çул каймасть. Там ехать не надо, не эта дорога. Регули 636. Çол шупа вăрăм. Ib. 31. Вăлсам çол çӳремелли турĕç. N. Çула тухнă чухне, при выезде в дорогу; çула тухса кайнă чухне, в самый момент выезда (выхода) в дорогу. Ст. Чек. Сирĕн патăра кĕме çул килмерĕ (не случилось пути). Ib. Ваня пуян патне кайма çул килмес. Ib. Çула кайнă чух кушак е çын çул урлă каçса кайсан, çул ăнмас, тет (пути не будет. т. е. не достигается цель путешествия). Лашм. † Çӳрен утма ятăм çул çуреме, тытма чĕлпĕр вăрăм пулмарĕ. N. Ырă çынпа çула тухсан, çул иртнине сисместĕн, теççĕ. (Послов.). Альш. Инçе çула хĕр парсан, килни-кайни курăнмас. N. Эсĕ хăвăн чуру Иосифпа пĕрле çула пынă. Янтик. Çул кĕске пултăр тесе, уйăрăлнă чухне пĕри те пуса инçе каять пулсан, тепри ăна: çул кĕске пултăр ĕнтĕ сана, чипер кай, тет. Ир. Сывл. ЗЗ. Çул парах! Кан. Враг. † Хĕрсем çулĕ ăстăльте? Аслă урамăн варринче, хапха умĕнче сак çинче, симĕс сатăн айĕнче, пурçын тĕрри аллинче. Сред. Юм. Çôл питĕрнчĕ. Нигде ходу нет. N. Ыратнине чăтаймасăр, эпĕ çула тăршипех (всю дорогу) кăçкăрса макăрса пытăм. Сунт. Çул çине тухакана укçи те, япали те кирлĕ вĕт. N. Аяк çол, дальняя дорога. N. Пире кирлĕ япаласем çул çинче килме тухнă (уже в пути). N. Кил çулĕ çинче, на дороге домой. КС. Манăн çулĕ уçăлнă. У меня нет препятствий. Собр. † Инçе çултан хурăнташ турăм ĕмĕрлĕхе пĕрле пурăнасшăн. || Проход. Янтик. Халăх ик айккинелле уйăрлса (сирĕлсе), ăна иртсе кайма сарлака çул турĕç (пачĕç). N. Ывалĕ килте мар-тăк — икĕ айкки пĕр çул сана. || Дымовой проход. Пир. Ял. 1928, № 51. Анчах, кăмакан тĕтĕм çулĕ нумайрах пулас пулать. || В перен. смысле. Собр. Куçсăр çын хăй умăнчи чашки çинче те çулне тупаймаçть, теççĕ. (Послов.). Толст. Ку манăн çулпа килмерĕ, ӳссĕр тавăрăнчĕ, курăнать, терĕ, тет. || Назв. духов. N. Унтан кайран турă çулне пăтă, турă амăшĕ çулне юсман паратпăр, теççĕ. || Встреч. в выражении: N. † Вăрманта упа, аннеçĕм, хирте кашкăр, аттеçĕм! Ăçта хурам-ши пуççăма? Çӳлелле пăхрăм — çул çӳлĕ, çĕрелле пăхрăм — çĕр хытă. || Грива? (Срв. тюрк. jaл, грива). Пазух. Хура лаша çулĕсем, пĕкĕрен çӳлĕ пуçĕсем. || Влагалище. Сборн. по мед. Пит хытă ыратнă чух, ача пуçĕ хăвăрт килсе çулĕ çурăласран, ача пуçне кăшт тытас пулать. || Право. N. Манăн çол пор.