Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

аван

хорошо, прекрасно
аван çын — хороший человек
аван сасă — прекрасный голос
аван мар ĕç — нехороший поступок
аван вĕренет — он хорошо учится
калча аван шăтнă — посевы взошли хорошо
пит аван — 1) замечательный, прекрасный 2) очень хорошо, замечательно
авантарах — получше

адресат

адресат (çыру илекен)
адресат паллă мар — адресат неизвестен

ай

2.
выражает упрек, порицание, досаду, сожаление, иронию
ой, ай, ну, эх
ишь
ай, мĕнле ăнланмастăн çак эсĕ! — эх, как же ты не поймешь!
ай, ан суеçтер! — ой, не выдумывай!
ай-ай, эсĕ пит чее! — ишь какой ты хитрый!
ай-ай-ай, намăс мар-и сана макăрма? — ай-ай-ай, и не стыдно тебе плакать?

айăп

1.
вина
проступок, провинность
ку ман айăп мар — это не моя вина
айăпа çын çине йăвантар — валить вину на другого
айăпа пытар — скрывать (свою) вину
мĕн айăпшăн? — за какую провинность?
айăпа кĕр — провиниться
мĕн айăпа кĕтăм вара эпĕ? — чем же я провинился?
айăпа хур — обвинять
айăпа юл — 1) быть виновным 2) быть осужденным

айăплă

виновато
айăплă çын — виновный человек
куншăн вăл айăплă — в этом виновен он
эпĕ айăплă мар — я невиновен

ай-хай

1.
выражает одобрение, похвалу
ах, ох, ну и
до чего же
ай-хай сăри хаяр! — ну и крепкое же пиво!
ай-хай илемле! — ах как красиво!
ай-хай хули чаплă хула, эпир пурăнас хула мар — фольк. до чего красив город, да не нам в нем жить

алă

◊
алли йывăр — у него тяжелая рука
алли çăмăл — у него легкая рука
алли кĕске — руки коротки (сделать что-л.)
алли кукăр — нечист на руку, вороват (букв. у него рука кривая)
алли пырни — каждый, кому не лень
алă май — подходящий момент, удбоный случай
ал майлă — подходящий, сподручный прост.

алă мар —
1) некстати
пире унта кайма алă мар — нам некстати туда идти
2) не подходит
несподручно прост.
ку пире алă мар — это нам не подходит

алă çаврăнăшĕ —
1) досуг
алă çаврăнăшĕпе туса пар-ха — сделай-ка это на досуге
2) сноровка
унăн алă çаврăнăшĕ çук-ха — у него еще нет сноровки

ал çемми ĕç — посильная работа
алă тулли — милый, хороший, ненаглядный (о ребенке — букв. заполняющий руки)
алă тымарĕ —  пульс
алă хушши — обсевок (оставшееся незасеянным место при ручном севе)
алă кĕçĕтет — руки чешутся
алă пус — подписаться, поставить подпись
алă сул — махнуть рукой на что-л.
алă çап — ударить по рукам, заключить сделку
алă çĕкле — поднять руку на кого-что-л.
кам çине аллуна çĕклетĕн эсĕ? — ты на кого поднимаешь руку?

алă çĕкленмест — рука не поднимается на кого-что-л.
алă çитмест — руки не доходят (сделать что-л.)
алла варала — пачкать руки
алла пăх — прийтись ко двору
вăл аллине усрĕ — у него опустились руки
алла усса лар — сидеть сложа руки
алла ӳкер — залучить кого-что-л., овладеть кем-чем-л.

алă хур —
1) ударить кого-л.
2) наложить на себя руки, покончить жизнь самоубийством
3) положить начало чему-л.

алăран кайтăр — с рук долой

алă

2.
почерк
аллине палласа илеймерĕм — я не узнал его почерк
ку унăн алли мар — это не его почерк

альтруизм

альтруизм (харпăр хăйшĕн мар, çынсене усă кӳрессишĕн çеç тăрăшни)

антăрлăх

2.
завязка, шнурок (у головного убора)
антăрлăхĕ кĕмĕл, пичĕ хĕрлĕ, манăн савни мар-и çав? фольк. завязки шапки серебряные, лицо румяное, не моя ли это милая?

антракт

2.
антракт (пысăк мар музыка хайлалăхĕ)

анчах

1. частица огранич.
только, лишь, только лишь
инкек анчах ан пултăрччĕ — только бы беды не случилось
çакă анчах-и? — только и всего?
ваттисем анчах мар, çамрăксем те килнĕ — пришли не только старики, но и молодые
эсĕ анчах хĕрхенетĕн мана — только ты жалеешь меня
пĕрре анчах мар — не один только раз, неоднократно

анчах

3. союз против.
а, но, да, однако
эпĕ пырăп, анчах халь мар — я приду, но только не сейчас
пĕлессе пĕлет, анчах каламасть — знать-то он знает, но не говорит

апла

2. нареч.
так, таким образом
мĕнле-ха апла? — как же так?
паян капла, ыран апла — сегодня так, завтра этак
апли апла та-ха — так-то оно так, но...
апла мар — не так
апла пулсан — коли так, в таком случае
апла-тăк — коли так, в таком случае

аптăра

4. в отриц. ф.
быть неплохим, сносным, терпимым
пӳрт аптăрамаллах мар-ха — изба еще ничего (себе)
кăçал ыраш аптăрамасть — рожь в атом году неплохая

аслăш

величина, размер, объем
ку пӳрт аслăшĕ пысăках мар — этот дом не очень большой

аху

1. межд.
выражает отказ, несогласие
нет
аху, кирлĕ мар — нет, не надо

ачашла

1.
ласкать, нежить, холить
лелеять
ачашласа ил — приласкать
ачана ачашла — лелеять ребенка
Хырăм выççи тăван анне мар, пуçран ачашламĕ. — посл. Голод не родная мать, по головке не погладит. (соотв. Голод — не тетка, пирожка не подсунет).

аякра

1.
далеко, вдалеке, вдали
килтен аякра пурăн — жить вдалеке от дома
аякрах та мар — не очень далеко

бот

мор.
бот (пысăк мар карап)
десант бочĕ — десантный бот

васка

торопиться, спешить
васкаса кай — идти торопясь, быстро
ăçта васкатăн аплах? — куда ты так спешишь?
васкамаллах мар-ха — нет нужды слишком торопиться, не к спеху
Хыпаланмасан та васкарах пар. — погов. Спешить не спеши, а поторапливайся.

ватăл

стареть, стариться
вăхăтсăр ватăл — постареть раньше времени
ватăлмалăх кунсенче — на старости лет
ватăлса кай (çит) — состариться, одряхлеть
ватăла пуçла — клониться к старости
Такăнмасăр ӳкес мар, ватăлмасăр вилес мар. — посл. Пока не споткнулся — не падай, пока не состарился — не умирай.

вăрă

воровской
кĕсъе вăрри — карманник
лаша вăрри — конокрад
литература вăрри — плагиатор, литературный вор
каскăн вăрă — опытный вор, вор-рецидивист
вăрă шайкки — воровская шăйка
Тытман вăрă — вăрă мар. — посл. Не пойман — не вор.

верси

версия (пĕр-пĕр ĕç çинчен каласа пани, ăнлантару)
тĕрĕс мар верси — ошибочная версия
çĕнĕ верси сĕн — выдвинуть новую версию

вĕçерт

3. разг.
болтать, выбалтывать что-л.,
проговариваться о чем-л.
вăл сăмах вĕçертекен çын мар — он не из тех, кто выбалтывает секреты

вĕçлев

1.
заключение, концовка
калав вĕçлевĕ ăнăçлах мар — концовка рассказа не очень удачна

витĕр

зорко
витĕр куçлă çын — человек с острым зрением
куçăм витĕрех мар — зрение у меня слабовато

водевиль

водевиль (пысăках мар кулăшла пьеса)

вут-шар

собир.
беды, несчастья, невзгоды
горе
сахал мар вут-шар тӳсрĕмĕр — мы пережили немало невзгод, мы хлебнули горя

даннăйсем

данные, сведения
ăслăлăх сăнавесен даннăйĕсем — данные научных наблюдений
разведка даннăйĕсеме — разведывательные данные
тулли мар даннăйсем тăрăх — по неполным данным
даннăйсем тăрат — представить сведения

дополнени

грам.
дополнение
тӳрĕ дополнени — прямое дополнение
тӳрĕ мар дополнени — косвенное дополнение

енчĕк

I.
кисет
мешочек (напр. для ниток)
пурçăн енчĕк — шелковый кисет
тапак енчĕкĕ — кисет
Инкек инçетре мар, çумри енчĕкрех. — посл. Беда не за горами, а при себе, в кисете.
Ик енчĕкре ик шăрçа, пин тенкĕпе сутмастăп. (Куç). — загадка В двух мешочках две бусинки, не продам и за тысячу рублей. (Глаза).

епле

3.
при выражении восхищения, удивления, негодования и т. д.
какой, что за, как
епле савăнас мар! — как не радоваться!
епле çын вăл! — что он за человек!
епле хавас эп сана курма! — как я рад тебя видеть!
епле хитре çурт! — какой красивый дом!

зона

зональный
кану хутлăхĕ — зона отдыха
оккупаци тăрăхĕ — оккупационная зона
хула çумĕнчи тăрăхĕ — пригородная зона
хура тăпраллă мар тăрăхĕ — нечерноземная зона
тăрăх хакĕсем — зональные цены

ил

11.
брать, добиваться своей цели
вăл вăйпа мар, ăспа илет — он берет не силой, а умом

иммунизаци

иммунизация (сикекен чир ермелле мар туни)

инçе

далеко, далеко
инçе çул — дальняя дорога
инçех мар — не так далеко
унта çитме инçе — туда идти далеко
эпĕ мечĕке санран инçе петĕм — я кинул мяч дальше тебя
Хума инçе хурсассăн, илме çывăх, теççĕ. — посл. Дальше положишь — ближе возьмешь.

йывăр

тяжело, трудно
тяжко
йывăр ĕç — 1) трудная работа 2) тяжелый труд
йывăр задача — трудная задача
çапăçу йывăр пулчĕ — бой был трудным
тĕнчери йывăр лару-тăрава çăмăллатни — ослабление международной напряженности
Сермен урапа йывăр кусать. — погов. Колесо без смазки тяжело крутится.
Тума йывăр мар та шухăшлама йывăр. — посл. Не трудно сделать, трудно обдумать.

капашлă

разумно
в меру
капашлă калаç — говорить здраво, обдуманно
капашлă пул — быть благоразумным
капашлă мар хăтланать — он поступает неразумно

кая

2.
меньше, менее
кунта çĕр тенкĕрен кая мар — здесь не меньше ста рублей
çĕртен иккĕ кая — до ста не хватает двух, без двух сто

кая

4.
хуже
çынсенчен кая мар пурăнатпăр — мы живем не хуже людей

кăлăх

3. диал.
очень, довольно, изрядно
кăлăх нумай мар — не очень много

кăсăк

интересный, занимательный, увлекательный
кăсăк пĕтрĕ — интерес пропал к чему-л.
кăсăк вăйă — увлекательная игра
ку маншăн кăсăк мар — это для меня интереса не представляет

кăткă

муравьиный
вăрман кăтки — лесные муравьи
кăткă йăви — муравейник
кăткă тĕми — муравейник
кăткă кислоти — муравьиная кислота
Кăткă пысăк мар та, çавах тăвайкки чакалать. — посл. Невелик муравей, а горы роет.

кĕрĕк

I.

шуба
аркăллă кĕрĕк — длиннополая шуба
тӳрĕ кĕрĕк — шуба прямого покроя
кĕрĕк пиншак — полушубок
пустав туртнă кĕрĕк — шуба с суконным верхом

Шикли шикленнĕ, кĕрĕк пĕркеннĕ. — погов. Трусливый человек в шубу запахивается. (соотв. У страха глаза велики).

Çын ăшне тавăрса пăхма кĕрĕк çанни мар. — погов. Нутро человека нельзя вывернуть, как рукав шубы. (соотв. Чужая душа — потемки).

Ахаль лариччен кĕрĕк арки йăвала. — посл. Чем сидеть без дела, тереби полы шубы. (соотв. От скуки бери дело в руки).

Кивĕ кĕрĕк çил вĕрнипех çĕтĕлет. — погов. Ветхая шуба от ветра рвется.

килентер

доставлять наслаждение, удовольствие
мана музыка çеç мар, живопись те килентерет — мне доставляет наслаждение не только музыка, но и живопись

килĕш

2.
договариваться, уговариваться
килĕшмелле мар условисем — неприемлемые условия
килĕшсе татнă ĕç — полюбовное соглашение

килĕшӳллĕ

прилично, пристойно
хăвна ху килĕшӳллĕ — тыт держать себя прилично
ун пек хăтланни килĕшӳллĕ мар — неприлично так поступать

кирлĕ

нужно, необходимо, надо
куллен кирлĕ таварсем — товары повседневного спроса
кирлĕ вăхăтра — в нужное время, в надлежащий срок
кирлĕ хутсем — необходимые документы
кирлĕ кăтартусем — надлежащие указания
кирлĕ мар — 1) ненужный 2) не нужно, не надо
кирлĕ мар ун пек тума — не надо так делать
кирлĕ мара калаç — говорить глупости, нести ерунду
кирлĕ пек — надлежащим образом
кирлĕ пек усă кур — использовать по назначению
кирлĕ пулĕ — пригодится, понадобится
кирлĕ таран — сколько нужно, вволю
çумăр кирлĕччĕ! — дожди бы надо!
мĕн кирлĕ сана? — что тебе надо?
мĕн кирлине пĕтĕмпех илĕр — возьмите все необходимое
Хуçăлнă пуртă аври çичĕ çултан кирлĕ пулнă. — посл. В жизни и ломаное топорище пригодится.

кирлĕ

важно, существенно, актуально
кирлĕ ĕç — важное дело
чи кирлĕ ыйту — животрепещущий вопрос
чи кирли — 1) самое необходимое 2) самое важное, главное
кирлĕ-кирлĕ мар — неважный, пустяковый
кирлĕ-кирлĕ мар ыйтусем — несущественные вопросы
кирлĕ-кирлĕ маршăн чăрмантар — беспокоить по пустякам

комплектлă

комплектный
комплектлă оборудовани комплектное оборудование
комплектлă мар некомплектный

коттедж

коттедж (хула çывăхĕнче лартнă пысăк (мар) хăтлă çурт)

ку

3. в знач. сущ.
это
кам ку? — кто это?
ку ман ĕç мар — это не мое дело
кунсăр пуçне — кроме этого
кунпа пĕрлех — вместе с этим, вместе с тем
ку çеç те мар — мало того, в довершение всего
ку пулма пултараймасть — этого не может быть, это исключено
куна никама та ан кала — никому этого не говори
мĕнле пулчĕ ку? — как это случилось?
уншăн ку ахаль иртмест — это ему не пройдет безнаказанно

кул

1.
смеяться
улыбаться
усмехаться
ахăлтатса кулса яр — залиться смехом, разразиться хохотом
каçăхса кайса кул — захлебываться от смеха
ӳксе кул — смеяться до упаду
кулса ил — усмехнуться
вăл ирĕксĕррĕн кулса илчĕ — он выдавил улыбку
манан кулас шухăш мар — мне не до смеху
кулмалли çук — нет ничего смешного
кулас та, макăрас та килет — и смех и горе
Йĕре-йĕре ĕçлекен кула-кула çиет. — посл. Кто работает плача тот ест улыбаючись .

кулуар

кулуары (лару залĕ тулашĕнче официаллă мар тĕл пулмалли вырăн)

кун

дневной
асран кайми кунсем — незабываемые, памятные дни
ĕç кунĕ — рабочий день
ĕçлемен кун  — нерабочий день
санитари кунĕ — санитарный день (напр. в магазине)
çăмăл апат кунĕ — мед. разгрузочный день
çĕнтерӳ кунĕ — день победы
çуралнă кун — день рождения
çур кун — полдня  
кун йĕрки — 1) повестка дня (собрания) 2) распорядок дня
(пĕр) кун норми — дневная норма
кун çути — дневной свет
кун таврăнни — солнцестояние (букв. возвращение дня)
кун тăршшĕ — долгота дня
пилĕк кунлă ĕç эрни — пятидневная рабочая неделя
нумай кунлăх çӳрев — многодневный поход
тепĕр кунхине — на другой день
ыран мар тепĕр кун — послезавтра
кун каçа — весь день, в продолжение всего дня
кун каçиччен — за день, в течение дня
кун сиктерсе — через день
кун хушăна пуçларĕ — дни начали прибавляться, день пошел на прибыль
яра куна чупса çӳре — бегать целый день
паянхи кунпа палăрт — датировать сегодняшним днем
ыран е тепĕр кун килĕпĕр — придем завтра или послезавтра
паян хăш кун? — какой сегодня день недели?
паян мĕн кун? — какой сегодня день недели?
Кун ирттĕр те çĕр ирттĕр. — погов. День да ночь — сутки прочь.
Пĕр кунлăх каяс тесен, çичĕ кунлăх çăкăр ил. — посл. Едешь на день, бери хлеба на неделю.
Пĕр куна юлнă ĕç пин куна юлать. — погов. Отложишь на день, пролежит тысячу дней.

кунтанпа

с этих пор, с этого времени
теперь (уж)
эпĕ кунтанпа ăна юлташ мар — ну теперь уж я ему не товарищ

кунти

здешний, находящийся, живущий здесь
эпĕ кунтисем мар — я не здешний
вăл кунтине кам пĕлнĕ — кто знал, что он здесь
кунти пек çутçанталăк урăх ниçта та çук — такой природы, как здесь, больше нигде нет

курăн

1.
виднеться, становиться видным, показываться
обрисовываться
лайăх курăнакан заголовок — броский заголовок
курăнакан тавралăх — обозримое пространство
куçа курăнакан йăнăш — заметная ошибка
витĕр курăнакан — прозрачный, ажурный
курăнман енĕ — 1) невидимая сторона чего-л. 2) перен. изнанка, подоплека
иккĕллĕн курăн — двоиться в глазах
хĕрлĕн курăн — алеть
хуран курăн — чернеть
шуррăн курăн — белеть
ылтăнăн курăн — золотиться
курăнса кай — показаться
курăнса лар — виднеться
курăнса тăр — выситься, возвышаться
курăнмалла мар ту — маскировать, прятать
курăнмасăр тăр — прятаться, не показываться
курăнии пул — скрыться за горизонтом
сĕм тĕттĕм, куçран чиксен те курăнмасть — темно, хоть глаз выколи
вăл хăй çулĕнчен кĕçĕнрех курăнать — он выглядит моложе своих лет
суйи уççăнах курăнать — его ложь очевидна
ир тăрсан курăнĕ — утром видно будет, утро вечера мудренее
кайран курăнать — там видно будет
Инкек куçа курăнса килмест. — погов. Беда приходит неожиданно.
Пĕр май пăхсан курăнать, тепĕр май пăхсан курăнмасть. (Чĕрне). — загадка С одной стороны посмотришь — видно, а с другой — нет. (Ноготь).

кӳрен

II. глаг.

обижаться, быть в обиде
оскорбляться
огорчаться, досадовать
питĕ кӳренмелле! — какая досада!
кӳренмелле йăнăш — досадная ошибка
кӳреннĕ сăн-пит — обиженный вид
кӳреннĕ пек пул — иметь обиженный вид
уншăнах кӳренме кирлĕ мар — не стоит на это обижаться
мана ан кӳрен — не обижайся на меня
хама хам кӳренетĕп — я досадую сам на себя
пачах та кӳренмест — он нисколько не обижается

лайăх

5. с отриц. частицей:
лайăх мар —
1) нехороший
лайăх мар çын — нехороший человек
2) неудобно, неприлично, нехорошо
çынсенчен лайăх мар — неудобно перед людьми
вăл лайăх мар хăтланать — он ведет себя неприлично

ларт

5.
ставить, устанавливать, воздвигать
строить, устраивать, оборудовать
завод ларт — построить завод
палăк ларт — воздвигнуть монумент
пĕве ларт — соорудить плотину
счетчик ларт — поставить счетчик
Турпас тăвакана мар, пӳрт лартакана платник теççĕ. — посл. Не тот плотник, кто переводит дерево на щепки, а тот, кто дом строит.

лат

◊
лат мар — не с руки
ку пире лата лармасть — это нам не подходит

латнă

1.
хорошо, ладно
латнă-ха эсĕ килтĕн — хорошо еще ты пришел
латнах мар пулса тухрĕ — неладно получилось

лăпкă

тихо, безветренно
лăпкă каç — тихий вечер
тинĕс лăпкă мар — море неспокойно
çилсĕр лăпкă çанталăк — тихая безветренная погода

лăпкă

мирно, спокойно, безмятежно
лăпкă кăмăл — 1) кроткий характер 2) спокойное настроение, душевное спокойствие
чун лăпкă мар — на душе неспокойно
ача лăпкă çывăрать — ребенок безмятежно спит
лăпкă пурнăçпа пурăн — жить в мире

лăплан

3.
довольствоваться чем-л., успокаиваться на чем-л.
çитĕнӳсемпе лăпланса лармалла мар — нельзя успокаиваться на достигнутом

леш

2.
в функции подл. и доп. обычно с аффиксом притяж. 3 л.
он
тот, о котором говорится
ку мар, лешĕ кирлĕ мана — мне нужна не эта (вещь), а та
лешĕ ăçта кайрĕ-ха? — а куда он ушел?

либераллăх

либеральность (çемçешке пулни)
принциплă ыйтусенче либераллăх пулмалла мар — в принципиальных вопросах либеральность недопустима

луш

2.
попусту, понапрасну
вăл луш çинченех хирĕçекен çын мар — он не вступает в спор понапрасну

ма

4.
как, как же
ма-ха сире пĕлес мар! — как вас не знать!

ма

7. частица отриц.
да нет
ма, вăл ун пек усал çын мар — да нет, он не такой плохой человек

май

◊
ал май мар — не с руки, неудобно, несподручно
май мар —
1) неловко, не с руки
2) очень хороший, красивый
вĕсем май мар пӳрт лартнă — они построили прекрасный дом
май деепричастийĕ — грам. деепричастие попутного действия
пĕр май — близкий по духу, сродни
пĕрех май — то и дело, беспрестанно, постоянно
сăмах май — к слову, кстати
çула май — попутно, мимоходом, проездом
Çĕмрĕк карапа кирек мĕнле çил те çула май. — посл. Неисправному кораблю любой ветер по пути.

майлашу

2.
сочетание
сăмах майлашăвĕ — лингв. словосочетание
картинăри тĕссен майлашăвĕ килĕшӳллех мар — сочетание красок в картине не совсем удачное

майлă

удобно
подходяще
с руки
майлă вырăн — удббная позйция
майлă вăхăт — удобное время
майлă самант — благоприятный момент
ĕçлеме майлă тумтир — подходящая для работы одежда
майлă япала — удобная, практичная вещь
майлăрах ларăр — сядьте поудбонее
майлă мар — неудобно, неловко, не с руки
ку пуртă чутлама ытла майлă — этот топор очень удобен для тесания

макăлтат

2.
шуметь
галдеть
инçех мар çынсем макăлтатни илтĕнет — слышно, как невдалеке галдят люди

мала

4.
старше
вăл вăтăр çултан мала мар — ему не больше тридцать лет, он не старше тридцати лет

мана

1.
мне
кала-ха мана — скажи-ка мне
мана ним те кирлĕ мар — мне ничего не надо

манер

4.
случай, возможность
Манер килнĕ чух çывăрас мар. — погов. Пока имеется возможность, не следует зевать.

манра

2.
во мне
сăлтавĕ манра мар — причина не во мне

мар

1. частица отриц.
не
не-
аван мар — нехорошо
ахальтен мар — недаром
инçе мар — недалеко
пĕрре кăна мар — неоднократно, не один раз
сахал мар — немало
халь мар — не сейчас
ĕçсем чаплах мар — дела не совсем хороши
хуларан инçех мар — не так далеко от города
вăл ухмах мар — он не дурак
кăна тивер мар — давайте этого не трогать
кирлĕ мара ан калаç — не болтай впустую
лайăх та мар, начар та мар — и не хорошо и не плохо, серединка наполовинку
эпĕ хирĕç мар — я не против
çамрăках мар хĕрарăм — не очень молодая женщина
ырă мара сис — почувствовать недоброе
таçти çын мар-çке эсĕ — ты ведь нам не чужой
Ваттисем калани ахаль мар çав. — погов. Пословица недаром молвится.
Тĕнче хĕсĕр мар. — погов. Свет клином не сошелся на ком-чем-л.

мар

2. частица отриц.
нет
— паянах-и? — сегодня же?
— нет, тогда, когда удобнее — мар, хăçан май килет, çавăн чух
мар пулсан, мĕн тăвăн — на нет и суда нет

мар

3. союз
не только..., но и...
вăл мана пама мар, кăтартмарĕ те журнала — он мне не только не дал журнала, но даже и не показал

маçтăр

мастерски, искусно
ăста маçтăрсем — первоклассные мастера
унăн алли пит маçтăр — у него умелые руки
вăл юрлама маçтăрах мар — он не мастак петь
Маçтăр аллинче ĕç вылять. — посл. В руках мастеро дело играет. (соотв. Дело мастера боится).

материализм

филос.
материализм (наука тĕлĕшĕнчен тĕрĕс философи вĕрентĕвĕ
идеализма хирĕçлесе, вăл çут тĕнчере мĕн пуррин пуçламăшĕ ăстăн мар — матери пулнине, матери ăстăнран килменнине тата ăна пĕлсе çитме май пулнине çирĕплетет)

меллĕ

благоприятно
с руки, сподручно прост.
меллĕ самант — благоприятный момент
меллĕ май — 1) удобный способ, рациональный прием 2) подходящий случай
ку мана меллĕ мар — это мне не с руки

местоимени

местоименный
кăтарту местоименийĕ — указательное местоимение
палăрту местоименийĕ — определительное местоимение
паллă мар местоимени — неопределенное местоимение
сăпат местоименийĕ — личное местоимение
çуклă местоимени — отрицательное местоимение
таврăну местоименийĕ — возвратное местоимение
ыйту местоименийĕ — вопросительное местоимение  
местоимени вĕçленĕвĕ — склонение местоимений
местоимени пĕлтерĕшĕ — местоименное значение
местоимени наречи — местоименное наречие

микрорайон

микрорайон (хулан пысăк мар пайĕ)
Чĕмпĕр çĕнĕ микрорайонĕсем — новые микрорайоны Уляновска

налук

налог
налоговый
çаврăнăш налукĕ — налук с оборота
тупăш налукĕ — подоходный налук
тӳрĕ налук — прямой налук
тӳрĕ мар налук — косвенный налук
ялхуçалăх налукĕ — сельскохозяйственный налук
налук йĕрки — налуковая система
налук тӳле — платить налук
налук тӳлекен —налукоплательщик
налук хур — обложить налуком
налук хуни — налукообложение

намăс

совестно, стыдно
манăн намăс таса — у меня совесть чиста
ăна намăсĕ асаплантарать — его мучает совесть
ăçта санăн намăс? — где у тебя совесть?
мĕнле намăс мар сире? — как вам не стыдно?
калама намăс — стыдно сказать
намăса пĕл! — стыдись!, знай совесть!
пĕр намăса пĕлмесĕр суять — он бессовестно врет
намăса ниçта чикме пĕлместĕп — я не знаю, куда деваться от стыда

натюрморт

натюрморт (чĕрĕ мар япаласен пуххине кăтартакан ӳкерчĕк)

начар

плохо, дурно
начар çанталăк — плохая погода
начар çын — плохой человек
кĕрĕк кивĕ пулин те начар мар — шуба хоть и старая, но неплохая
ман çинчен начар ан шухăшлăр — не думайте обо мне ничего плохого
начара кай — клониться к худшему
начартан начар — очень плохой, хуже некуда
Начар урапа хытăрах шатăртатать. — посл. Плохая телега скрипит сильнее.

нерв

нервный
куç нервĕ — зрительный нерв
нерв вĕçĕсем — нервные окончания
тĕп нерв системи — центральная нервная система
тĕп мар (периферири) нерв системи — периферическая нервная система
нерв чирĕсем — нервные болезни
нерв чирĕпе чирлекен — нервнобольной
унăн нервăсем питĕ хавшак — он очень нервный

никам

обычно с усил. частицей та (те)

1.
никто
никам та килмерĕ — никто не пришел
никама та ан кала — не говори никому
кам кĕнеки ку? — никам кĕнеки те мар — чья это книга? — ничья
вăл никамран та хăрамасть — он не боится никого
юлташсенчен никама та кураймарăм — мне не удалось увидеть никого из моих товарищей
вăл маншăн никам та мар — он никем мне не приходится
никам пулăшмасăрах — без чьей-либо помощи
никамран ыйтмасăрах — не спросясь ни у кого, без спросу

никĕс

1.
фундамент
çурт никĕсĕ — фундамент дома
чул никĕс — каменный фундамент
никĕс пĕренисем — бревна фундамента
никĕс юписем — опорные столбы фундамента
никĕс яр — заложить фундамент
никĕс хыв — заложить фундамент
Çурт лартма йывăр мар, никĕсне хывма йывăр. — посл. Не так трудно избу срубить, как трудно фундамент заложить.

ним

3. в знач. нареч.
нисколько, ничуть
совсем, совершенно
ăна ăçта курнине ним те астумастăп — совсем не помню, где я его видел
эпĕ ним те хăрамарăм — я ничуть не испугался
вăл санран ним те кая мар — он нисколько не хуже тебя

ним

◊
ним пĕлми — без памяти; без чувств
нимех те мар — пустяки, ничего, не стоит обращать внимания
ним те мар — разг. легко, свободно, запросто, раз плюнуть
вăл икĕ пăт пуканне ним те мар çĕклерĕ — он запросто поднял двухпудовую гирю
ним туса та — никак, никаким образом
ним çук çĕртен — попусту, ни за что
ниме юрăхсăр — никуда не годный
ниме тăман — никуда не годный
ним чухлĕ те — нисколько, вовсе
шыв ним чухлĕ те чакман — воды нисколько не убыло

нимĕнле

2. нареч.
никак
унта нимĕнле те кайса килеймерĕм — я никак не смог туда съездить
сана нимĕнле ăнланаймастăп — я никак не могу тебй понять
вăл нимĕнле те пиренпе килĕшесшĕн мар — он никак с нами не соглашается

нумай

много
больше
чи нумай — самое большее
нумайрах — больше
нумай енлĕ — договор многосторонний договор
нумай нациллĕ пăтшалăх — многонациональное государство
нумай сыпăклă ракета — многоступенчатая ракета
нумай çул — многие годы
нумай çул ӳсекен курăксем — многолетние травы
нумай тиражлă хаçат — многотиражная газета
нумай хваттерлĕ çурт многоквартирный дом
нумай енĕпе — во многих отношениях
нумай та мар — совсем немного
нумай хутчен — много раз, многократно
нумай ĕçле — много работать
укçа нумай юлман — денег осталось немного
кунта ялан çын нумай — здесь всегда много народу
нумай ученăйсем çапла шутлаççĕ — многие ученые считают так
нумай япала çинчен калаçрăмăр — мы о мнбгом поговорили
вăл пурнăçра нумай курнă — он многое повидал в жизни
вĕсем пирĕнтен нумай ĕçленĕ — они работали больше нас
Нумайа шыраса, сахалсăр тăрса юлнă. — посл. В погоне за многим остался без малого. (соотв. За двумя зайцами погонишься, ни одного не поймаешь).

объект

3. грам.
объект
тӳрĕ объект — прямой объект
тӳрĕ мар объект — косвенный объект

определени

2.
определение (уçăмлă палăртса çырни)
тĕрĕс мар определени — неточное определение
пулăма определени пар — дать определение явлению

падеж

падежный
тĕп падеж — основной падеж
камăнлăх падежĕ — родительный (притяжательный) падеж
пару-тăву падежĕ — дательно-винительный падеж
вырăн падежĕ — местный падеж
туху падежĕ — исходный падеж
пĕрлелĕх падежĕ — творительный падеж
çуклăх падежĕ — лишительный (отрицательный) падеж
сăлтав-тĕллев падежĕ — причинно-целевой падеж
ят мар падежсем — косвенные падежи
падеж пĕлтерĕшĕ — падежное значение
падеж форми — падежная форма
падеж тăрăх вĕçле — склонять по падежам
ку сăмах мĕнле падежра тăрать? — в каком падеже стоит это слово?

пайлаш

2.
делиться, делить что-л. с кем-л.
уступать часть, долю кому-л.
вăл никампа та пайлашасшăн мар — он не хочет ни с кем делиться

палла

1.
различать, узнавать
опознавать
сасăран палла — узнать по голосу
палласа ил — опознать
хурапа шурра паллакан пул — научиться разбираться в жизни (букв. различать черное и белое)
вăл палламалла мар улшăннă — он изменился до неузнаваемости

паллаттар

понуд. от палла
вăл хăйне паллаттарасшăн мар — он не хочет, чтобы его узнали, он хочет остаться неузнанным

паллă

7.
знакомый, известный
паллă мар хисеп — неизвестное число
пуриншĕн те паллă ĕç — известное всем событие
малалли сире паллă — дальнейшее вам известно

паллă

определенно
паллă срок — определенный срок
паллă местоимени — грам. определенное местоимение
паллă мар местоимени — грам. неопределенное местоимение

пар

II.
пара
пар лаша — пара лошадей
хура пĕкĕ кăмăлне пĕр пар шăнкрав çакрăмăр — фольк. мы подвесили к черной дуге пару колокольцев
кӳлсен кӳл лашуна паррипе, пар лашана пушă кирлĕ мар — фольк. коли запрягать, то лучше парой, паре коней не нужно кнута
хам парпа килтĕм — шутл. прибыл на своих (на) двоих

парне

1.
подарок
дар
çĕнĕ çул парни — новогодний подарок
çутçанталăк парни — дары природы
хăнана парне илсе кай — пойти в гости с подарком
Парне пани хаклă мар, юратни хаклă. — посл. Дорог не подарок, дорога любовь.
хапха умне хирĕç тухакана икĕ куçран парне парăттăм — фольк. подарил бы приветливый, благодарный взгляд тому, кто выйдет за ворота встречать меня

паха

хорошо, добротно, доброкачественно
паха вăрлăх — хорошие, качественные семена
паха продукци — высококачественная продукция
паха таварсем — качественные товары
паха тĕслĕх — хороший пример
паха та мар, начар та мар — и не хорошо, и не плохо, так себе

пацифизм

пацифизм (нимĕнле вăрçă та, вăл шутра революциллĕ вăрçă та кирлĕ мар, текен юхăм)

паян

сегодня
паян ирпе — сегодня утром
паян мар ыран — не сегодня — завтра, в эти дни
паянах — уже сегодня, сегодня же
паянтан вара — с сегодняшнего дня
паянччен до — сегодняшнего дня
паяна çитсе те — и до сегодняшнего дня
паян ăшă — сегодня тепло
вăл паян килнĕ — он приехал сегодня
канашлăва паян ирттерме палăртнă — совещание назначено на сегодня
◊
паян кун та — поныне, по сию пору, до сих пор
унран паян кун та хыпар çук — от него до сих пор нет вестей

пăсăк

испорченный, неисправный, дефектный
с недостатком, с изъяном, с дефектом
пăсăк куç — больные глаза
пăсăк сывлăш — затхлый, спертый воздух
пăсăк çăнăх — испорченная мука
пăсăк çăмарта — тухлое яйцо
пăсăк çын — испорченный человек
лашан пăсăк пур — у лошади есть изъян
Çемьере пăсăксăр мар. — погов. В семье не без урода.

пăсăк

3. в отриц. оборотах типа пăсăк мар
неплохо
кстати
атте-анне сăмахĕ пăсăк мар — не лишним было бы послушать родительского совета
эпĕ унта кайни пăсăк пулмарĕ — мой приход туда оказался кстати

пăтă

каша
вир пăтти — пшенная каша
пăри пăтти — полбенная каша
сĕтлĕ пăтă — молочная каша
урпа пăтти — ячменная каша
пăтă пăта мар, хырăма шăтармасть. — погов. Каша не гвоздь, брюха не дерет.
Пĕчĕк хуранăн пăтти тутлă. (Мăйăр). — загадка Мал котел, да каша вкусна. (Орех).

пĕвеле

прудить, запруживать
пĕве пĕвеле — прудить пруд, возводить запруду
Калăçасси Атăл пĕвелесси мар. — погов. Болтать — не Волгу прудить.

пĕл

8.
обращать внимание
считаться с кем-чем-л.
çĕрне-кунне пĕлмесĕр ĕçле — трудиться, не зная ни дня, ни ночи
мана мĕн пĕлетĕн, ху пĕлнĕ пек ту — ты не обращай на меня внимания, делай как знаешь
вăл пире пĕлесшĕн те мар — он и признавать нас не хочет

пĕр

одинаково
равно книжн.

пĕр евĕрлĕ —
1) однообразный, подобный, похожий, сходный
пĕр евĕрлĕ тавралăх — однообразный рельеф
пĕр евĕрлĕ тӳркĕтеслĕхсем — мат. подобные прямоугольники
2) однообразно, похоже, сходно
пĕр евĕрлĕ курăн — выглядеть одинаково
пĕр йышши — однородный
предложении пĕр йышши членĕсем — грам. однородные члены предложения

пĕр пек —
1) одинаковый
ку костюмсем пĕр пекех — эти костюмы совершенно одинаковы
2) одинаково
пĕр пек пайла — делить поровну

пĕр чухлĕ — в одинаковом количестве
çулпа çул пĕр мар — год на год не приходится
Манăн пӳрт пур, унăн кĕтессисем пĕр мар. (Пӳрнесем). — загадка У меня есть дом, а углы у него неодинаковые. (Пальцы).

пĕрех

одно и то же
пура тăршшĕ те, сарлакăшĕ те пĕрех — сруб одинаков (по размеру) и в длину и в ширину
машина ĕçленипе алă вĕççĕн тăрмашни пĕрех мар ĕнтĕ — работать на машине или вручную — не одно и то же

пĕрре

2. в качестве обст.
раз, один раз, однажды
пĕрре çеç мар — не раз, неоднократно
пĕрре пăхсах — с первого взгляда
вӑл эрнере пĕрре килсе каять — он приезжает один раз в неделю
пĕрре çуркунне — однажды весной
Пĕрре кассах йывăç ӳкмест. — посл. Раз ударишь — дерева не свалишь .

пĕртте

в отриц. конструкциях
нисколько, ничуть, совсем, совершенно
пĕртте тĕлĕнмелле мар — нисколько не удивительно
пĕртте хăрамарăм — я ничуть не испугался
доклад пĕртте кăсăклă мар — доклад нисколько не интересный

пĕтер

6.
губить
убивать
сада пĕтер — губить сад
шанчăка пĕтер — убить надежду
пĕтертĕн эсĕ мана! — погубил ты меня!
ал çитменни пĕтерет — меня губит нехватка времени; в том-то и беда, что времени не хватает
Çынна ĕç мар, хуйхă пĕтерет. — посл. Человека не работа губит, а горе. (соотв. Не годы старят, а горе).
Пĕр пукра пĕтĕм пурана пĕтернĕ. — посл. Один куколь может испортить закром хлеба. (соотв. Паршивая овца все стадо портит).

пĕччен

в одиночку, в одиночестве
пĕччен йывăç — одинокое дерево
пĕччен килте лар — сидеть дома в одиночестве
эпир пĕччен мар — мы не одни
эсĕ пĕчченех килтĕн-и? — ты пришел один?
вăл пĕчченех тăрса юлнă — он остался один-одинешенек
пĕччен пуçăн (пуçпа) — в одиночку
Пĕччен автан ашĕ çиме анчах аван. — посл. В одиночку хорошо лишь курятину есть.

пилеш

рябиновый
хĕрлĕ пилеш — красная рябина
хура пилеш — черноплодная рябина
пилеш йывăçĕ — рябина (дерево)
пилеш çырли — рябина (ягода)
пилеш сăпаки — кисть рябины
пилеш эрехĕ — рябиновая наливка
пилеш патне çул турăм, йывăçĕшĕн мар, пилешĕшĕн — фольк. проторила я тропку к рябине, не ради дерева, а ради ягод

пилĕк

III.

1. при конкр. счете, в качестве опр.
пять
пяти-
пилĕк кĕнеке — пять книг
пилĕк çĕрте — в пяти местах
пилĕк кунтан — через пять дней
пилĕк пуслăх укçа — пятикопеечная монета, пятак
пилĕк вĕçлĕ çăлтăр — пятиконечная звезда
пилĕк процентлă уксус — пятипроцентный уксус
пилĕк хутлă çурт — пятиэтажный дом
Пилĕк пӳрне те пĕр тан мар. — погов. Даже пять пальцев руки не одинаковы.

пирĕнтен

(пиртен)

мест.
исх. п. от эпир
нас
с нас
от нас
из нас
вăл пирĕнтен иртсе кайрĕ — он перегнал нас
ку вăл пирĕнтен тухнă йăла мар — не нами это заведено, не от нас этот обычай идет
пирĕнтен никам та унта пулман — никто из нас там не был

питĕр

1.
запирать, закрывать
çăрана питĕрсе ил — запереть на замок
алăка питĕрмен — дверь не заперта
питĕрсе хур — запереть, замкнуть
питĕрсе ларт — запереть, замкнуть
питĕрсе усра — держать кого-л. взаперти
Этем çăварĕ хăпха мар, сăлăп ярса питĕреймĕн. — погов. Людские уста не ворота, задвижкой не запрешь. (соотв. На чужой роток не накинешь платок).

полустанок

ж.-д.
полустанок (пысăк мар станци)

практик

практик
вăл теоретик кăна мар, практик та — он не только теоретик, но и практик

предложени

грам.
предложение
калуллă предложени — повествовательное предложение
кăшкăруллă предложени — восклицательное предложение
ыйтуллă предложени — вопросительное предложение
пăхăнуллă предложени — придаточное предложение
сăпатсăр предложени — безличное предложение
хутлă предложени — сложное предложение
хутсăр предложени — простое предложение
пăхăнуллă хутлă предложени — сложноподчиненное предложение
сыпăнуллă хутлă предложени — сложносочиненное предложение
тĕп предложени — главное предложение
тулли мар предложени — неполное предложение
ят предложени — номинативное предложение
предложени тытăмĕ — структура предложения
предложени членĕсем — члены предложения
предложенин грамматика никĕсĕ — грамматическая основа предложения
предложение разбор ту — разобрать предложение
предложени ту — составить предложение

прелюди

прелюдия (музыка произведенийĕн малтанхи пайĕ е пысăк мар уйрăм хайлалăх)
оркестрпа каламалли прелюди — оркестровая прелюдия

профиль

2. тех.
профиль (урлă каснин ӳкерчĕкĕ)
çул профилĕ — профиль дороги
тулли мар профиль — неполный профиль

психопат

психопат (сывă мар психикăллă çын)
психопат хĕрарăм — психопатка

пул

6.
получаться, выходить, удаваться
приходиться
нимĕнле мар пулчĕ — получилось ни то ни се
санран пулать ку — у тебя это получится
ку тихаран ырă лаша пулас çук — из этого жеребенка доброго коня не получится
таврăнасси час пулмарĕ — скоро вернуться не удалось

май пул — удасться, представиться возможным
ăна курма май пулмарĕ — мне не удалось повидать его

пулса тух — получаться
мĕнле пулса тухрĕ ку? — как это получилось?

Ĕçлемесĕр çурт пулмасть. — погов. Без труда не построить дома.

пуплев

речевой
тӳрĕ пуплев — прямая речь
тӳрĕ мар пуплев — косвенная речь
пуплев органĕсем — речевые органы
пуплев уйрăмлăхĕсем — речевые особенности

пур

2. в качестве опр.
все
патшалăхăн пур кĕтессисенче — те во всех уголках страны
пур енчен те — со всех сторон
пур ĕçе те туса пĕтертĕмĕр — мы закончили все работы
пур çын та пĕр мар — не все люди одинаковы

пуçтар

8.
копить, собирать
укçа пуçтар — копить деньги
марка пуçтар — коллекционировать марки
Салатма час, пуçтарма час мар. — посл. Расточать легко, собирать трудно.
Ырă арçын пуçтарать, усал хĕрарăм салатать. — посл. Хороший муж копит, а плохая жена мотает.

путлăх

топкий, вязкий
пырса кĕмелле мар путлăх — непроходимые топи
машина путлăха лекнĕ — машина попала в трясину

пушă

свободно, праздно
пушă вăхăт — свободное время, досуг
пушă кун — незанятый день
кунпа пушă чух аппалан — занимайся этим в свободное время
вăл пушă мар — он занят
мĕн пушă çӳретĕн — что ты ходишь без дела?

пьеса

2.
пьеса (пысăках мар мызыка хайлалăхĕ)
баянпа каламалли пьесăсем — пьесы для баяна

разночинец

ист.
разночинец (19-мĕш ĕмĕрти Раççейре — дворян мар интеллигент)

рат

разг.
охотно, с желанием, с радостью
вăл вĕренме ратах мар — он учится без особого желания
рат ту — изъявлять желание, быть готовым (что-л. сделать)

регулярлă

2. воен.
регулярный (яланхи)
регулярлă çар — регулярная армия
регулярлă мар çарсем — иррегулярные войска

рефлекс

рефлекторный, рефлективный
тӳрĕ рефлекс — безусловный рефлекс
тӳрĕ мар рефлекс — условный рефлекс

савăк

радушно, добродушно
вăл усал мар, савăк çын — он человек не злой, добродушный

салху

скучно, тоскливо
салху пурнăç — скучная жизнь
вăл паян салху — он сегодня скучный
пире пĕрре те салху мар — нам нисколько не скучно

сарăмлă

известно
ку сарăмлă мар — это неизвестно

сахал

мало, немного, недостаточно
мало-

сахал мар —
1) немалый
сахал мар укçа немалые деньги
2) немало
сахал мар каланă кун çинчен — об этом говорилось немало

сахалтарах —
1) маловато, немного, недостаточно
ку укçа костюм илме сахалтарах — для покупки костюма этих денег маловато
2) меньше
сахалрах калаç — говори поменьше

сахал йышлă — малочисленный
сахал йышлă халăхсем — малочисленные народности, национальные меньшинства
ку сахал-ха — мало этого, мало того
вутă сахалрах — дров маловато
халăх сахалли — малолюдность, малонаселенность
сахал сĕтлĕ ĕне — малодойная корова
юр сахал хĕл — малоснежная зима
сахал вĕреннĕ çын — малообразованный человек
сахал тупăшлă хуçалăх — малорентабельное хозяйство
утă пĕлтĕрхинчен сахал пулчĕ — сена получилось меньше, чем в прошлом году

сăй

угощение
сăй пар (кăтарт) — угощать; потчевать разг.
сăй куртăмăр — нас хорошо угостили
ан ӳпкелĕр, хăтасем, сăйăм питех нумай мар — фольк. не обижайтесь, сватушки, за мое небогатое угощение

сăлайлă

удобно, сподручно, с руки
сăлайлă хатĕр — удобный инструмент
ку мана сăлайлă мар — это мне не с руки

сăлăп

запор, засов, задвижка
йывăç сăлăп — деревянный засов
тимĕр сăлăп — железный запор
сăлăп яр — задвинуть засов
сăлăп хыв — задвинуть засов
Этем çăварĕ — хапха мар, сăлăп ярса питĕреймĕн. — посл. Людские уста — не ворота, не запрешь на засов. (соотв. На чужой роток не накинешь платок).

сăпатлă

грам.
личный
сăпатлă предложени — личное предложение
глаголăн сăпатлă мар формисем — неличные формы глагола

сейнер

сейнер (пысăк мар карап)

сĕкĕн

2.
покушаться
нападать
тăшман пирĕн çĕршыва пĕрре мар сĕкĕнсе пăхрĕ — враг не раз покушался на нашу землю

сивĕ

холодно, морозно
студено
абсолютлă сивĕ — физ. абсолютный холод
хаяр сивĕ — лютая стужа
шартлама сивĕ — трескучий мороз
сивĕ апат — 1) остывшая пища 2) холодные закуски
сивĕ ен — холодные страны
сивĕ кун — холодный, морозный день
сивĕ çанталăк  — холодная, морозная погода
уйра сивĕ — в поле холодно
паян çирĕм градус сивĕ — сегодня двадцать градусов мороза
сире сивĕ мар-и? — вам не холодно?
пӳлĕме сивĕ кĕрет — в комнату проникает холод
сивĕĕ тăрать — стоит морозная погода
калчана сивĕ тивнĕ — посевы прихватило морозом
сивĕпе шăнса хыт — закоченеть от холода

скерцо

муз.
скерцо (хăвăрт темппа çырнă пысăк мар хайлалăх)
скерцо кала — исполнять скерцо

софизм

книжн.
софизм (çиелтен пăхма тĕрĕс, чăннипе тĕрĕс мар шухăш)
софизмсемпе усă кур — прибегать к софизмам

старав

разг.
здоровый
старав-и? — как поживаете?, как здоровье?
унăн чĕри старав мар — у него сердце нездоровое

стереоскоп

стереоскоп (ӳкернине лаптак мар, мăкăрăлчăк кăтартакан оптик хатĕрĕ)

суккăр

слепой, незрячий
сĕм суккăр — совершенно слепой
çурма суккăр — полуслепой, полузрячий
суккăр карчăк — слепая старуха
суккăррисен обществи — общество слепых
суккăр ачасен шкулĕ — школа для незрячих детей
суккăр пулса лар — ослепнуть, потерять зрение
Суккăр çын сукмакĕ такăр мар. — посл. Для слепого любая тропа неровная.

сум

4.
честь, почет, уважение
сума су — уважать, почитать, чествовать
сума суса пуç тай — уважительно поклониться
Парни мар, сумĕ паха. — посл. Дорог не подарок, дорога честь.

сусăр

больной, нездоровый, раненый
сусăррисене ĕçрен хăтарнă — больных освободили от работы (отпустили домой)
сусăр пул — 1) заболеть 2) получить травму, рану
Сусăр мар, хăй çавах йынăшать. (Сысна). — загадка Не больной, а стонет. (Свинья).

сӳрĕклентер

2.
портить настроение, вызывать грусть, меланхолию, подавленность
ырă мар хыпарсем кăмăла сӳрĕклентерчĕç — дурные вести испортили настроение

сывă

здоровым, в здоровом состоянии
сывă çын — здоровый человек
сывă шăл — здоровый зуб
вăл сывă мар — он нездоров

та

6.
в отриц. оборотах — со значением усиления
ни пĕр кун та уяр пулмарĕ — не было ни одного погожего дня
ниçта та каймастăп — я никуда не пойду
нихçан та — никогда
никам та — никто
нимĕн те — ничто
нимĕнле... те — никакой
мана нимĕнле эмел те кирлĕ мар — мне не нужно никакого лекарства

тавăр

6.
возвращать (напр. долг)
отсылать (что-л. по принадлежности)
тавăрмалла мар ссуда — безвозвратная ссуда
кивçен илнĕ укçана тавăр — возвратить взятые в долг деньги
пурлăха тавăрса пар — возвратить кому-л. имущество
çырăва тавăрса яр — отослать письмо обратно

тавтапуç

спасибо, благодарю
тавтапуç, тусăм — спасибо, друг
тавтапуç, урăх кирлĕ мар — спасибо, больше не надо
ырă сăмахушăн тавтапуç — спасибо на добром слове
хисеп тунăшăн тавтапуç — благодарю за честь

такам

1.
неизвестно кто
кто-то, некто
такам килет кунта — сюда кто-то идет
кам пулч! ку? — такам такам — кто это был? — не знаю, кто
вăл такам мар-çке, хамăр çын — он же не кто-ннбудь (чужой), а свои человек

такăр

гладкий, ровный, наезженный, укатанный, утоптанный, торный
такăр сукмак — утоптанная тропинка
такăр çул — наезженная дорога
каяс çулрсем такăр пулччăр! — счастливого пути (букв. пусть дорога будет вам гладкой)
Суккăр çын сукмакĕ такăр мар. — посл. Для слепого нет торного пути.

тан

II.

1.
равный, одинаковый
тан мар — неравный, неодинаковый
тан мар тытăçу — неравная схватка
тан виçкĕтеслĕхсем — мат. равновеликие треугольники
пĕр тан — равный
пĕр тан право — равноправие
пĕр тан енлĕ — равносторонний
пĕр тан хаклă — равноценный
эпир унпа пĕр тан — мы с ним ровесники
Шăлсем те пĕр тан пулмаççĕ. — погов. Зубы и те бывают неодинаковые.
тана тух — стать равным, сравняться в чем-л.
тана хур — 1) считать за равного, принимать за ровню 2) оценить одинаково, дать одинаковую цену

тан

2.
ровня прост.
Юланутпа çуран тан мар. — погов. Пеший конному не товарищ (букв. не ровня).

танкетка

I. воен.
танкетка (пысăк мар танк)

тантăш

3. разг. при обращении
браток, братец, друг, дружок
пуçа усас мар, тантăшăм — не вешай голову, браток

таса

чисто
таса тумтир — чистая одежда
таса чашăк пар-ха — дай чистое блюдо
çурта таса тыт — содержать дом в чистоте
таса мар —
1) грязный, нечистый, загрязненный
таса мар кĕпе-йĕм — грязное белье
таса мар пӳлĕм — загрязненная комната
таса мар шыв — грязная, мутная вода
2) грязно
пӳртре таса мар — в доме грязно

татăклăн

2.
окончательно, бесповоротно
социализм татăклăн çĕнтерни — ист. окончательная победа социализма  
капитализм татăклăн мар çĕнтерни — неокончательная победа капитализма

тачă

3.
близкий (о родственниках)
вăл манăн тачă тăванах мар — мы с ним не в близком родстве, он мне приходится дальним родственником

тăван

родной, находящийся в родстве
арăм тăванĕ — родня жены, родственник по женской линии
аякри тăван — дальний родственник
çывăх тăван — близкий родственник
тач тăван — близкий родственник
чĕре çумĕнчи тăван — самый дорогой, самый близкий родственник
 
тăван анне — родная мать
тăван мар анне — мачеха
тăван атте — родной отец
тăван мар атте — отчим
тăван аппа — родная старшая сестра
тăван ача — родной ребенок, родное дитя, чадо уст.
тăван ăру — кровная родня, родня по прямой линии
тăван хĕр — родная дочь
тăван мар хер — падчерица
тăван ывăл — родной сын
тăван мар ывăл — пасынок
Тӳрĕ калакан тăванне юрайман. — посл. Правдивый и родне не угодил.

тăн

3.
память
тăнран тухрĕ — 1) он лишился сознания 2) вылетело из памяти
тăн ĕлĕкхи мар ĕнтĕ — у меня память уже не прежняя

тăран

5.
с деепр. др. глагола
передает предельную степень осуществления выражаемого им действия:  
выляса тăран — наиграться
кулса тăран — вдоволь насмеяться
çывăрса тăран — выспаться
çывăрса тăранайман ача — невыспавшийся ребенок
ку чечекĕсем курса тăранмалла мар — нельзя наглядеться на эти цветы

тăрăх

3.
территория, зона
округа
Атăл тăрăхе — 1) Поволжье 2) бассейн Волги
калаçу тăрăхĕ — лингв. территория говора
хура тăпраллă мар тăрăх — нечерноземная зона
пирĕн тăрăхра вăрман нумай — в нашей округе много лесов

те

II. союз
не то..., не то...
то ли..., то ли...
те кашкăр, те упа — не то волк, не то медведь
те каймалла, те каймалла мар — то ли нужно идти, то ли нет

теветкеле

рисковать, идти на риск
подвергаться риску
усăсăр теветкелеме кирлĕ мар — не нужно зря, напрасно рисковать

тем

1.
неизвестно что
не знаю что
невесть что
бог весть что
— ку мĕн? — это что?
— темĕн — не знаю
— вăл мĕн тăвать? — что он делает?
— тем тăвать — не знаю, что
тем мар-çке — не очень важное событие, не невесть что

темĕскер

5.
что-то, почему-то, как-то
чĕре темĕскер лапках мар — на душе что-то неспокойно

темĕскерле

как-то непонятно, странно, удивительно
темĕскерле çын вăл, ăнланма йывăр — какой-то он странный человек, трудно его понять
темĕскерле ăнланмалла мар калаçать — он говорит как-то непонятно

тĕмеске

1.
бугор, бугорок, холмик
пысăк мар тĕмеске — бугорок
хăйăрлă тĕмеске — песчаный холмик

тĕнче

3.
мир
человечество
пирĕн космонавтсене пĕтĕм тĕнче пĕлет — весь мир знает наших космонавтов
пĕтĕм тĕнчипе чапа тухнă композитор — всемирно известный композитор
Тĕнче хĕсĕр мар. — погов. Мир не без добрых людей.

тĕре

1.
упираться, противиться
ача каясшăн мар урипе тĕрет — ребенок упирается, не желая идти

тĕрĕс

правильно, безошибочно, верно
тĕрĕс хурав — правильный ответ
тĕрĕс çулпа пыр — идти по верному пути
чăвашла тĕрĕс калаç — правильно говорить по-чувашски
хуçалăха тĕрĕс ертсе пыр — умело, правильно руководить хозяйством
тĕрĕс мар — 1) неправильный, неверный 2) неправильно, неверно
тĕрĕс мар кала — искажать, извращать; говорить неправду

тивĕç

4.
должен, обязан
вăл сире кĕтсе илме тивĕç — он вас обязан встретить
эсĕ мана нимрен те тивĕç мар — ты мне ничем не обязан; ты мне ничего не должен

тикĕс

ровно, гладко
тикĕс вырăн — ровная местность, ровное место, ровный участок
кӳллĕн тикĕс çийĕ — гладкая поверхность озера
тикĕс тӳремлĕх — плоская равнина
тикĕс ту — выровнять, подровнять

тикĕс мар —
1) неровный, негладкий, шероховатый (о поверхности предмета)
2) пересеченный, холмистый (о рельефе), ухабистый (о дороге)

тон

муз.
тон (янравлă, шавлă мар сасă)
хулăн тон — низкий тон
пĕр тон çӳлерех ил — взять тоном выше, взять на (один) тон выше

туй

III. глаг.

1.
чувствовать, ощущать
хырăм выçнине туй — чувствовать, испытывать голод
мĕнле туятăр хăвăра? — как вы себя чувствуете?
вăл хăйне сывă мар туять — он чувствует себя плохо

туйăм

3.
предчувствие
ырă мар туйăмсем — недобрые предчувствия

тукмак

8. диал.
волк
Тукмака тăлăп кирлĕ мар. — погов. Волку тулуп не нужен.
Пĕччен путеке тукмак тытать. — посл. Одинокого ягненка волк сожрет.

тулли

2.
весь, целый, полный
тулли мар уйăх — неполный месяц
тулли теçетке — целый десяток
тулли хисеп — мат. целое число
хӳме тулли хисеп хучĕсем — по всей стене развешаны почетные грамоты
кăкăр тулли орден-медаль — вся грудь в орденах и медалях

туртăш

2.
упираться
ача пӳрте кĕресшĕн мар туртăшать — мальчик упирается, не желая войти в дом

тутлă

вкусно
тутлă апат-çимĕç —лакомства
тутлă мар — 1) невкусный 2) невкусно
тутлă çиме юратакан — лакомка, сластена
тутлă çи — вкусно питаться
тутлă çитер — кормить вкусно
апачĕ тутлă пултăр! — приятного аппетита!
Ху туни тутлă пулĕ, янти йӳçĕ пулĕ. — погов. Сам приготовишь — покажется вкуснее, чем готовое.
Ĕç йывăр пулсан, çиме тутлă. — погов. Работа трудна, так и еда вкусна.

тыт

6.
заставать, застигать, ловить (с поличным)
вăрăпа тыт — застигнуть вора на месте преступления
Тытман вăрă вăрă мар. — погов. Не пойман — не вор.

тытăçу

1.
схватка, драка, сражение
тан мар тытăçу — неравная схватка
сывлăшри тытăçу — воздушное сражение

ункайлă

удобно
подходяще разг.
сподручно прост.
ку мана ункайлă мар — мне это не с руки
Улт ураллă, ункайлă, мамăк тӳшек манерлĕ. (Вырăн). — загадка Шестиногий, удобный, что мягкая перина. (Кровать).

уравнени

мат.
уравнение
икĕ паллă мар хисеплĕ уравнени — уравнение с двумя неизвестными
квадратлă уравнени — квадратное уравнение
уравнени шутла — решать уравнение

уравниловка

разг.
уравниловка (тĕрĕс мар танлаштарни)
ĕçшĕн тӳлессинче уравниловка пулмалла мар — в оплате труда не должно быть уравниловки

урам

уличный
аслă урам — главная улица, проспект
хăрах урам — улица-односторонка
урам каççи — уличный переход
урам тăваткăлĕ — перекресток
урама майлă — широкой стороной на улицу (о доме)
урама урлă — торцом на улицу (о доме)
Ĕмĕр ирттересси урам урлă каçасси мар. — посл. Век прожить— не улицу перейти. (соотв. Жизнь прожить — не поле перейти).

условнăй

условный
условнăй явап тыттарни — юр. условное наказание
тӳрĕ мар рефлекс — физиол. условный рефлекс

уçăл

19. перен.
решаться, выясняться
приводить к определенным результатам
ĕçĕ уçăлмасăрах каяс мар — не стоит уходить, пока неясен результат

утă

сенной
каю ути — сено из отавы
улăх (çаран) ути — луговое сено
утă капанĕ (ури) — стог, омет сена
утă вăхăчĕ (çийĕ) — время сенокоса
утă карти — валок сена (собранного)
утă çулни —сенокос
утă çулакан — косарь, косец
утă тавăр — ворошить сено
Çулман курăк утă мар. — погов. Нескошенная трава — не сено.

◊
кăшкар ути — щавель
эрĕм ути — полынь
утă çӳппи — 1) сенная труха 2) биол. сенная палочка
утă уйăхĕ — июль (букв. месяц сенокоса)

факультатив

факультатив (тĕп мар, хушма предмет)

фиброма

мед.
фиброма (сиенлĕ мар шыçă).
çемçе фиброма — мягкая фиброма

формализм

2. филос., иск.
формализм (ăслăлăхри, ăсталăхри юхăм, общество пурнăçĕн çивĕч ыйтăвĕсене уямасăр, вăл содержание мар, формăна мала хурать)

фотосинтез

фотосинтез (ӳсентăрансем çутă вăйĕпе органикăлла мар веществосенчен органикăлла веществосем туни)

функци

функция (ĕç, тивĕç)
харпăр хăй функцийĕсене лайăх пурнăçла — хорошо выполнять свои функции
ят мар падежсен функцийĕ — лингв. функция косвенных падежей
◊
улшăнакан функци — мат. переменная функция

хакла

2.
оценивать, расценивать, давать оценку
хурава тăваттă паллăпа хакла — поставить за ответ четыре балла, оценить ответ на четверку
тивĕçлипе хакла — оценить по достоинству
çынна сăмахпа мар, ĕçпе хаклаççĕ — человека оценивают не по его словам, а по делам
романа паха хайлалăх вырăнне хурса хакларĕç — роман расценили как высокохудожественное произведение

хаклă

дорого, ценно, важно
хаклă сĕнӳ — ценное предложение
ку кĕнеке маншăн темрен те хаклăрах — эта книга для меня дороже всего
хаклă йышши чулсем — драгоценные камни
Мĕн кирлĕ, çавă хаклă. — погов. То дорого, что нужно.
Парни мар, юратни хаклă. — погов. Не дорог подарок, а дорога любовь.
Ырă кӳршĕ хурăнташран хаклăрах. — погов. Добрый сосед дороже родни.
Тырринчен улăмĕ хаклăрах. (Пыл карасĕ). — загадка Солома дороже зерна. (Соты).

халăхла

как люди, по-людски
вăл халăхла мар хăтланать — он ведет себя не по-людски

халлĕхе

1.
пока, в это время, в настоящий момент
до известных пор
халлĕхе ним те паллă мар — пока ничего неизвестно

характерлă

характерно
характерлă паллăсем — характерные признаки
характерлă уйрăмлăхсем — характерные особенности
ку уншăн характерлă мар — это для него не характерно

хачă

ножничный
маникюр хаччи — маникюрные ножницы
пĕчĕк хачă — ножнички
çĕвĕç хаччи — портновские ножницы
шăвăç хаччи — ножницы жестянщика
хачăпа кас — резать ножницами
Ăстаçă мар, çĕвĕçĕ мар — çăварĕнче шăрт, аллинче хачă. (Рак). — загадка Не мастер, не портной, а во рту щетина, в руке ножницы. (Рак).

хăвала

1.
гнать
выльăх хăвалакан — погонщик, гуртовщик
кирлĕ мар шухăша хăвала — отгонять ненужные мысли
хăваласа кай — угнать
выльăх хăваласа кайни — угон скота
хăваласа кăлар — выгнать
хăваласа кĕрт — загнать куда-л.
сурăхсене картишне хăваласа кĕрт — загнать овец во двор
хăваласа кил — пригонять, гнать сюда
хăваласа салат — разогнать
çил пĕлĕтсене хăваласа салатрĕ — ветер разогнал тучи
хăваласа яр — отогнать, прогнать
тăшмана хăваласа яр — изгнать врага
Вĕт халăх кĕтӳ хăвалать. (Шăпăр). — загадка Маленькие люди стадо гонят. (Метлă).

хăлха

слуховой
витĕр хăлха — острый -слух
витĕр мар хăлха — пониженный слух, плохой слух
хăлха тымарĕ — анат. слуховой нерв
унăн хăлхи хытăрах — у него плохой слух,он туговат на ухо

хăнк

I. частица разг.
нисколько, ничуть, совсем
вовсе разг.
хăнк та мар — ему хоть бы что; он и в ус не дует
хăнк та тумасть — ему хоть бы что; он и в ус не дует

хăтлан

1.
вести себя, поступать каким-л. образом
вытворять что-л.
кулăшла хăлтлан — смешить, вытворять что-л. смешное
лайăх мар хăтлан — плохо поступать, вести себя непорядочно
ухмахла хăтлан — дурачиться
эсĕ кирек мĕнле хăтлан, эпĕ киле каятăп — ты поступай, как знаешь, а я иду домой
пăрах кирлĕ мара хăтланма! — брось безобразничать!

хăть

1. союз уступ.
хоть
хăть выртса йĕр — хоть плачь; хоть ревмя реви
хăть кăнтăрла, хăть каçхине — хоть днем, хоть вечером
хăть çĕнĕ кĕнеке, хăть кивĕ — çавах мар-и! — хоть новая книга, хоть старая — не все ли равно

хĕсĕк

узко, тесно
хĕсĕк тăкăрлăк — узкий переулок
кăритурта çӳремелле мар хĕсĕк — в коридоре так тесно, что невозможно пройти

хисеп

числовой
тулли хисеп — целое число
вак хисеп — дробное число
паллă мар хисеп — неизвестное число
хисеп пĕлтерĕшне палăрт — определить числовое значение

хуйхăрт

1.
причинять горе, печаль, огорчать, печалить
ку пире калама çук хуйхăртрĕ — это нас очень огорчило
эпĕ никама та хуйхăртасшăн мар — я не хочу никому причинять горе

хура

черный
хура кĕпе — черное платье
хура куç — черные глаза
хура куçлă ача — черноглазый мальчик
хура пăрăç — черный перец
хура пусă — пар, паровое (букв. черное) поле
хура сăрă — черная краска
хура çĕртме — с.-х. черный пар
хура тăпра — чернозем
хура тăпраллă тăрăх — черноземная полоса, черноземье
хура тăпраллă мар тăрăх — нечерноземная полоса, нечерноземье
хура тир кĕрĕк — шуба черной дубки
хура ӳтлисем — чернокожие
хурисемпе выля — играть черными (в шахматах, в шашках)
шурă çине хурапа çырнă — черным по белому написано
хурапа пĕвет — окрасить в черный цвет (материю, пряжу)
хура хур — пришить черную кайму, обшить черным
хура тыт — пришить черную кайму, обшить черным
хура тар кăларса ĕçле — работать в поте лица (букв. до черного пота)

хуралçă

2.
защитник
Хăватсăр çар хуралçă мар. — погов. Армия без мощи — не защитница.

чавăн

страд.

1.
рыться, копаться
хытă тăпра чавăнасшăн мар — твердый грунт роется с трудом

чăн

действительный, настоящий, подлинный (существующий на самом деле)
чăн пулни — действительный факт, быль
чăн пурри — объективная действительность
ку вăл чăн, юмах мар — это быль, а не выдумка
те чăн, те тĕлĕк — то ли явь, то ли сон

чăт

4.
терпеть, переносить, претерпевать
кӳрентернине чăт — проглотить обиду
чăтса кур — испытать
вăл сахал мар хура-шур чăтса курнă — он испытал много горя, он хватил лиха
чăтса ирттер —
1) выдержать, преодолеть (напр. боль)
2) перенести, перетерпеть (напр. страдания)
хуйхăпа савăнăçа пĕрле чăтса ирттер — делить горе и радость

чĕре

сердечный
сыва чĕре — здоровое сердце
çын чĕри — сердце человека
чĕре карти — грудобрюшная преграда, диафрагма
чĕре кипки — перикард, околосердечная сумка
чĕре кĕпи — перикард, околосердечная сумка
чĕре таппи — сердцебиение, биение сердца
чĕре чирĕ — болезнь сердца, сердечное заболевание, порок сердца
чĕре сикет — сердце бьется
чĕре тапать — сердце бьется
чĕре сиксе ӳкрĕ — сердце екнуло
чĕре ыратса кайрĕ — сердце защемило
чĕре куçарса лартни — пересадка сердца
Чĕре чул мар. — погов. Сердце не камень.

чĕре

сердечный, душевный
вĕри чĕре — горячее сердце
хастар чĕре — мужественное сердце
хытă чĕре — черствое сердце
ырă чĕре — доброе сердце, добрая душа
пĕтĕм чĕререн — от всего сердца, от всей души
таса чĕререн — чистосердечно, положа руку на сердце
чĕре вырăнта мар — сердце не на месте
чĕре пусăрăнчĕ — отлегло от сердца
чĕре çунать —  сердце пылает огнем, душа горит
чĕре çурăлсах тухать — сердце кровью обливается, сердце разрывается на части
унăн чĕри çук — у него нет сердца
чĕрене ан ил — не принимать близко к сердцу
чĕрепе туй — чуять сердцем
чĕрене çавăр — покорить чье-л. сердце
чĕререн тав тăватăп — сердечно благодарю

чĕрĕ

2.
живой, одушевленный
чĕрĕ çутçанталăк — живая природа
чĕрĕ мар çутçанталăк — неживая природа

чунлă

1.
имеющий душу, живой, одушевленный
чунлă мар япала — неодушевленный предмет
чунлă ту — одушевлять, одухотворять

чун-чĕм

собир.
душа
чун-чĕм вырăнта мар — душа не на месте
чун-чĕме тапрат — вымотать всю душу
чун-чĕм тапранчĕ — 1) у меня душа ушла в пятки 2) я надорвался

чыс

2.
почет, честь, уважение
чыс кур — быть в почете
чыса хур —почитать
вăл чысра мар — он не в почете

шагрень

шагрень (яка мар çемçе сăран)

шалккă

разг.
жаль, жалко
ним те шалккă мар — ничего не жалко

шанчăклă

надежно
шанчăклă çын — надежный человек
революции шанчăклă салтакĕсем — испытанные солдаты революции
çурхи пăр шанчăклă мар — весенний лед ненадежен
чикĕсене шанчăклă хуралла — надежно охранять границы

шăтар

2.
обозначает действие, связанное с деланием дыр, отверстий
— перевод зависит от характера действия:
дырявить, прокалывать, сверлить, буравить т. ыт.
витĕр шăтар — пронзить, проколоть насквозь
касса шăтар — разрезать, рассечь
пăраласа шăтар — просверлить
персе шăтар — прострелить
çапса шăтар — проломить, пробить
çыртса шăтар — прокусить
чиксе шăтар — проколоть, проткнуть
шăтарса кĕр — пробить, войти глубоко (напр. о пуле)

шăтарса тух —
1) продырявить, пробить (во многих местах)
2) пробиться наружу, пробить насквозь

шăтармалли станок — сверлильный станок
броня шăтаракан йĕтре — бронебойный снаряд
Тумла чул шăтарать. — посл. Капля камень долбит.
Пăтă пăта мар, хырăма шăтармасть. — погов. Каша не гвоздь, желудок не проколет.

шеремет

2. межд.
выражает досаду:
ай, шеремет, аван мар пулса тухрĕ! — ах, черт возьми, как нехорошо получилось!

шутка

шуточный
шутка тетĕн-им! — шутка ли сказать!
шутка ĕç мар — нешуточное дело

шӳтле

II. глаг.

шутить, подшучивать
подтрунивать разг.
острить
шӳтлесе кала — говорить шутя, в шутку
унпа шӳтлемелли çук — с ним шутки плохи
шӳтлесе мар — кроме шуток
шӳтлемесĕр кала — говорить всерьез
те шӳтлесе, те чăнласа каларĕ — он сказал не то в шутку, не то всерьез

шыра

1.
искать, разыскивать
ĕç шыра — искать работу
тĕрĕслĕх шыра — искать правду
шыраса туп — разыскать, раскопать, доискаться,откопать (напр. редкую книгу)
унăн куçĕсем такама шырарĕç — он искал кого-то глазами
Таракана пĕр çул, шыракана çĕр çул. — посл. У беглеца одна дорога, а у ищущего — сто.
Кам мĕн шырать, çавна тупать. — погов. Кто что ищет, тот то и находит.
Шыракана мар, тупакана мухтаççĕ. — посл. Хвалят не того, кто ищет, а того, кто находит.

ыран

завтра
ыран ир — завтра утром
ырансем — завтра-послезавтра, в ближайшие дни
ыран мар тепĕр кун — послезавтра
ыран уяв тенĕ чух — накануне праздника
ыранах кил — приходи завтра же
ырана хăвар — оставить на завтра
ыранччен кĕтмелле пулать — придется подождать до завтра

ырă

2.
уважаемый, достойный уважения
добропорядочный
ырă çыннăм! — милейший!, уважаемый! (в обращении)
ырă хуçисене тайма пуç! — почтенным хозяевам низкий поклон! (приветствие гостя)
вăл ырă çынах мар — он не вполне порядочный человек
Ырă çын вилсен ят юлать. — посл. Достойный человек умирает — добрая слава остается.

ырлăх

4.
добро
ырлăха ырлăхпа тавăр — отвечать добром на добро
ку ырлăха мар пуль — это, видимо, не к добру

эпе

межд.
выражает удивление
ба, вот так так, вот тебе на
вот те раз, ишь ты, ну и ну
увы
эпе, эсĕ-çке ку! — ба, оказывается, это ты!
эпе, йытă мар-çке ку! — вот тебе на, это же не собака!

этемле

по-человечески
по-людски разг.
как следует, должным образом
эсĕ хăçан этемле ĕçлеме пуçлăн? — когда ты начнешь работать как следует?
этемле калаç —
1) говорить человеческим голосом
этемле мар ахăлтатса кулса яр — дико захохотать
2) разговаривать по-людски, прилично

юмăçла

2.
гадать, строить предположения
малтанах юмăçлас мар-ха — не будем заранее загадывать

юмореска

юмореска (пысăк мар шӳтлĕ хайлалăх)
мусăкăллă юмореска — музыкальная юмореска

яланхилле

как обычно, как всегда
вăл паян яланхилле мар хаваслă — он сегодня весел как никогда

ят

именной
пайăр ят — имя собственное
пайар мар ят — имя нарицательное
паллă ячĕ — (имя) прилагательное
хисеп ячĕ — (имя) числительное
япала ячĕ — (имя) существительное
ят сăмахсем — имена, именные части речи

ятла

2.
жаловаться, сетовать
пахча-çимĕç кăçал мĕнле сирĕн? — как у вас в этом году с овощами?
пырать, ятламаллах мар — ничего, нельзя пожаловаться

ятлаç

1. взаимн.
ругаться, браниться, ссориться
вĕсем ятлаçса илчĕç — они поругались
калаçни мар, ятлаçни анчах пулчĕ — разговора не получилось, только ругань одна

яшлăх

молодость, юностьц молодой, молодежный
яшлăх хастарĕ — молодой задор
яшлăхри юлташ — друг юности
Ватлăх яшлăх мар çав. — погов. Старость — не молодость. (соотв. Старость — не радость).

ӳпкеле

1.
упрекать, укорять
ӳпкелеме кирлĕ мар — не надо упреков

çавах

2.
все равно
непременно, обязательно
кĕтер мар ăна, çавах пымасть вăл — не будем ждать его, он все равно не пойдет
эпир çавах çĕнтеретпĕр — мы непременно победим

çаврăн

17.
соглашаться, поддаваться (уговорам)
переходить на чью-л. сторону
вăл час çаврăнакан çын мар — он не так легко поддается на уговоры
çаврăнса ӳк —
1) перевернуться, опрокинуться
çуна çаврăнса ӳкрĕ — сани опрокинулись
2) разг. перекинуться, перейти на чью-л. сторону

çапла

так, таким образом, этак
ак çапла — вот так
йăли çапла — таков обычай
çапла майпа — таким путем
çапла мар-и? — не так ли?
мĕнле лекнĕ çапла — как попало
çапли çапла та — так-то оно так
çапла та капла — так и этак
çапла-çапла — 1) такой-то и такой-то 2) так-то и так-то
пĕррехинче çапла — как-то однажды
пыратпăр çапла... — идем мы этак...
манăн шухăш çапла — таково мое мнение

çăлтăр

звездный
çăлтăр ушкăнĕ — созвездие
хӳреллĕ çăлтăр — комета
Ала çăлтăр — Плеяды
Алтăр çăлтăр — Большая Медведица
Кĕвенте çăлтăр — Орион
Çурçĕр çăлтăрĕ — Полярная звезда
Шурăмпуç çăлтăрĕ — Венера
çăлтăр картти — звездная карта
çăлтăр тĕнчи — звездный мир
çăлтăр уçлăхĕ — межзвездное пространство
çăлтăр ӳкрĕ — звезда упала
çăлтăрсем сӳнчĕç — звезды погасли
çăлтăрсем чăлтăртатаççĕ — звезды мерцают
çăлтăр витĕр çул курăнать, эпир каяс çул мар-ши? — фольк. под звездами пролегла дорога, не наш ли это путь?
Пӳртре çутă çăлтăр пур. (Электро лампа). — загадка В избе светит яркая звезда (Электролампочка).

çăмах

симах — национальное блюдо типа клецек, галушек или лепешек, сваренных в бульоне
çăмах шăрпăкĕ — вилочка для симаха
çăмах яшки — суп с симахом
çăмах юр — замешать тесто для симаха
Пĕр хуран салма, варринче çăмах. (Уйăхпа çăлтăрсем). — загадка Полон котел лапши, а в середине — симах. (Луна и звезды).
Сăмах çăмах мар, хыпса çăтса яраймăн. — посл. Cлово не симах, губами не поймаешь и не проглотишь. (соотв. Слово — не воробей, вылетит — не поймаешь).

çăмăл

легко, без затруднений
свободно
çăмăл задача — легкая задача
ку ĕç çăмăл мар — это дело нелегкое
сывлама çăмăл — легко дышится
мана çăмăл мар тивет — мне приходится нелегко
пăсасси çăмăл та тăвасси хĕн — разрушить легко, трудно построить

çивĕч

остро, проницательно, зорко, чутко
çивĕч ăс — проницательный ум
çивĕч куçлă — строглазый, зоркий
манăн куç çивĕчех мар — у меня глаза видят неважно
çивĕч хăлхаллă — чуткий, с хорошим слухом
çивĕч хурал — бдительная стража
çивĕч пăх — зорко смотреть
çивĕч итле — чутко вслушиваться
Хăлхана çивĕч тыт. — погов. Держать ухо востро.

çилĕм

клеевой
йывăç çилĕмĕ — столярный клей
казеин çилĕм — казеиновый клей
резина çилĕмĕ— резиновый клей
силикат çилĕм — силикатный клей
хут çилĕмĕ — конторский клей
пер тюбик çилĕм — тюбик клея
çилĕмпе çыпăçтар — клеить клеем
Çын çилли — çилĕм мар, çыпăçса лармĕ. — посл. Чужой гнев — не клей, не пристанет.

çитер

3.
обеспечивать (в нужном количестве)
ачасене тумтир çитермелле мар — на детей не напасешься одежды
вăл машина илме укçа çитерчĕ — он накопил, набрал денег на машину

çул

4.
возраст
ар çулне çит — достигнуть совершеннолетия
вăтă çулсенчи çын — человек средних лет
пеней çулĕ — пенсионный возраст
шкул çулне çитмен ачасем — дети дошкольного возраста
çул çитмен — несовершеннолетний
çула çит — достигнуть совершеннолетия, стать взрослым
эпир пĕр çулхисем — мы одногодкъ, одного возраста
çултан пăхсан вăл вата мар — годами он не стар
муччи çулне кура мар патвар — старик бодр не по годам

çулăк

I.
метла
голик разг.
килкартине çулăкпа шăл — подмести двор метлой
Çыхман çапă çулăк мар. — посл. Прутья без перевясла — не метла.

çуран

пешком
çуран çар — пехота
çуран çын — пешеход
çуран çул — тропинка
çуран çӳрени сывлăхшăн усăллă — ходьба пешком полезна для здоровья
шыв урлă çуран каçрăмăр — мы перешли речку вброд
Юланпа çуран пĕр тан мар. — посл. Конный и пеший не равны (соотв. Пеший конному не товарищ).

çутçанталăк

природный, естественный
тропикри çутçанталăк — тропическая природа
чĕрĕ çутçанталăк — живая природа
чĕрĕ мар çутçанталăк — неживая природа
çутçанталăк вăйĕсем — силы природы
çутçанталăк газĕ — природный газ
çутçанталăк саккунĕсем —законы природы
çутçанталăк хутлăхĕсем — естественно-природные зоны
çутçанталăк пулăмĕсем — явления природы
çутçанталăк пуянлăхĕсем — природные ресурсы
çутçанталăк условийĕсем — природные условия
çутçанталăка улшăнтарни — преобразование природы
çутçанталăка тĕпчекен ăслăлăхсем — естественные науки

çӳлĕ

высоко
çӳлĕ кĕлеллĕ пушмак — туфли на высоких каблуках
çӳлĕ çын — высокорослый человек
çӳлĕ ту — высокая гора
çӳлĕ шайра пул — перен. находиться на высоком уровне
вăл манран çӳлĕ — он выше меня
çӳлĕ мар —
1) невысокий
çӳлĕ мар йывăç — невысокое дерево
2) невысоко
самолет çӳлĕ мар вĕçет — самолет летит невысоко

çывăх

близко
хуларан çывăх пулни — близость к городу
çывăх куçлă — близорукий
çывăх ялсем — ближние селения
çывăха ан кил — не подходи близко
çывăх тăр — стоять близко
çул çывăх мар — дорога не ближняя
Чавса çывăх та çыртма çук. — посл. Близок локоть, да не укусишь.

çывăхра

близко, вблизи, поблизости, невдалеке
хула çывăхра мар — город не близко
çывăхрах сасăсем илтĕнсе кайрĕç — совсем рядом послышалисо голоса
çывăхра кӳлĕ пур — невдалеке есть озеро
Инçе шухăшла та çывăхра пурăн. — посл. О будущем думай, а настоящим живи (букв. близким).

çылăх

грешно
çылăх каçарттар — исповедоваться в грехах
çылăх ту — согрешить
халĕ канса илме те çылăх мар — теперь и отдохнуть не грех
çылăхăм çук — я не грешен, нет на мне греха
çылăхран та хăрамастăн! — греха не боишься!

çылăхлă

грешный, виноватый
эпĕ çылăхлă мар — шутл. я не грешен

çынла

по-человечески, как человек
мăн çынла — по-взрослому, как взрослый
яш çынла — по-молодому, как молодой
çынла калаç — говорить по-человечески
вăл çынла çын мар — он не как все люди

çыр

2.
писать, сочинять
нимĕçле çыр — писать по-немецки
изложени çыр — писать изложение
протокол çыр — составить протокол
сăвă çыр — сочинить стихи
çыраканĕ паллă мар — автор неизвестен
çырнисен пуххи — собрание сочинений

çыхлан

3.
впутываться, ввязываться во что-л. разг.
спутываться с кем-чем-л. прост.
ырă мар ĕçе çыхлан — впутаться в нехорошую историю

ăнлантар

1.
объяснять, разъяснять, пояснять, растолковывать, давать объяснение
тĕрĕс мар ăнлантар — 1) ввести в заблуждение 2) извратить
саккунсене ăнлантарса пар — разъяснять законы
задачăна мĕнле шутламаллине ăнлантарса пар — объяснить, растолковать решение задăчи

ăш

2.
внутренности
нутро прост.
чрево уст.
внутренний
нутряной прост.
ăш çу — нутряное сало, смалец
ман ăша сивĕ витрĕ — я промерз насквозь
эпĕ паян ăша пĕр хĕлхем те яман — я сегодня ничего не ел, у меня сегодня во рту маковой росинки не было
йывăр йăтса ăша тапрат — надорваться, поднимая тяжести
Çын ăшне тавăрса пăхма кĕрĕк çанни мар. — посл. Нутро человека нельзя вывернуть, как рукав шубы. (соотв. Чужая душа — потемки).

ăш

8.
душа, сердце
ăш вăркать — сердце ноет, на душе неспокойно
ăшăм çунать —1) у меня сильная жажда 2) душа моя горит
ăшĕ выртрĕ — 1) он насытился (наелся и напился) 2) ему полегчало; его душа успокоилась
санпа калаçсан ăш выртрĕ — после разговора с тобой у меня на душе стало легко
ăш пăтранать — 1) тошнит, тошно разг. 2) на душе неспокойно
унтан ăшăм писрĕ — я питаю к нему отвращение
ăш ырă марра сисет — сердце чувствует недоброе
хунхăпа ăш çурăлсах тухать — сердце готово разорваться от горя
ăш çунтармăш — причина переживаний
хура ăшлă этем — человек с черной душой
ăш çуннине пусар — успокоить душу
ăша ил — 1) вдохнуть в себя (при курении) 2) принимать близко к сердцу
ăша кайса тиврĕ — за сердце, за душу задело
ăша кĕр — 1) влезть в душу 2) запасть в память
çав кун ĕмĕрлĕхех ăша кĕрсе юлчĕ — на всю жизнь запомнился мне этот день
ăша пусар — успокоить душу
ăша çунтар — терзать душу
ăшра лăпкă мар — на душе неспокойно

ăшала

2.
жечь, обжигать
Вут та мар, кăвар та мар, тытсан алла ăшалать. (Вĕлтĕрен). — загадка Не жар — и не огонь, а возьмешь в руки — опалит. (Крапива). (соотв. Не огонь, а жжется).

ĕлккен

роскошно, блестяще
шикарно прост.
ĕлккен пурнăç — жизнь в довольстве, в роскоши
унăн сывлăхĕ ĕлккенех мар — у него неважно со здоровьем

ĕмĕрле

ĕмĕр ĕмĕрле — век вековать
Ĕмĕр ĕмĕрлесси уй урлă каçасси мар. — посл. Жизнь прожить — не поле перейти.

ĕнтĕ

частица

1. усил.
уже, уж
вăл пĕчĕк мар ĕнтĕ — он уже не маленький
виçĕ çул иртрĕ ĕнтĕ — прошло уже три года
каç пулнă ĕнтĕ — уже наступила ночь
çапла пулса тухрĕ ĕнтĕ — так уж оно вышло
мĕн каламалли пур ĕнтĕ! — что уж и говорить!
юре ĕнтĕ, кайтăрах — ладно уж, пусть идет

ĕнтĕ

5. утв.
да
çăмăл мар ĕнтĕ вĕренме — да, нелегко учиться
ку тĕрĕс ĕнтĕ — да, это правильно, с этим можно согласиться

ĕриса

диал.
согласный, согласен
вăл кунта юлма ĕриса мар — он не согласен оставаться здесь
ĕриса пул — согласиться

-ха

4.
-то, ведь, да ведь
шкулĕ пĕчĕк мар-ха пирĕн — школа-то у нас немаленькая

тус

I.

1.
друг, приятель
ĕлĕкхи туc — давний, давнишний друг
тахçанхи туc — давний, давнишний друг
инçетри тус — далекий друг
пĕртен-пĕр тус — единственный друг
чи çывăх тус — самый близкий друг
фронтри тус — фронтовбй друг
шанчăклă тус — верный друг  
тус пул — подружиться, стать друзьями
Туссăр этем — уй варринчи тунката. — погов. Человек без друзей — что столб посреди поля.
Пин ылтăн мар, пин тус туян. — погов. Заимей не тысячу золотых монет, а тысячу друзей. (соотв. Не имей сто рублей, а имей сто друзей).

эрне

II. вводн. сл.

1.
конечно, правда, действительно, в самом деле
эрне, ун пеккисем пирĕн нумай мар — конечно, таких, как он, у нас немного найдется

çителĕклĕ

достаточно, в достаточном количестве
вдоволь
çителĕклĕ мар — недостаточно
çителĕклех — в достатке
вĕренме çителĕклĕ майсем пур — есть все необходимые условия для учебы
пурте çителĕклĕ — всего вдоволь
çакна калани те çителĕклĕ... — достаточно сказать, что...

çеç

частица

1. огранич.
только, лишь
паян çеç — лишь сегодня
кунта эпир çеç — здесь только мы
пăхса илетĕп çеç — я только взгляну
ку çеç те мар — не только это, мало того
пĕрре çеç мар — не раз, неоднократно

кăшт çеç —
1) лишь немного
кăшт çеç сыпса ил — отпить немножко
2) чуть не, едва не
кăшт çеç шыва каяттăм — я чуть не утонул

тин çеç —
1) только что
вал тин çеç кунтаччĕ — он только что был здесь
2) уже, сейчас уже
тин çеç ăна хăваласа çитеймĕн — его уже не нагонишь

несĕл

3.
корень, происхождение
ку сăмахăн несĕлĕ паллă мар — происхождение этого слова неизвестно

тайлăк

◊
орбита тайлăкĕ — спец. наклонение орбиты (напр. космического корабля)
ăсран тайлăк — слаб умом
хăлхаран тайлăк — тугой на ухо
çынран тайлăк мар — не хуже других

хими

химический
нефть химийĕ — нефтехимия
органикăлла хими — органическая химия
органикăлла мар хими — неорганическая химия
хими кабинечĕ — химический кабинет
хими лабораторийĕ — химическая лаборатория
хими продукчĕсем — химические продукты
хими элеменчĕсем — химические элементы
ӳсентăрансене хӳтĕлемеллн хими мелĕсем — химические средства защиты растении
хими технологи институчĕ — химико-технологический институт

ункай

◊
ункай мар — не по пути
сăмах ункайĕпе — к слову, кстати

чунлă

◊
чунлă япала ячĕсем — грам. одушевленные имена существительные
чунлă мар япала ячĕсем — грам. неодушевленные имена существительные

чарăн

8.
затихать
утихомириваться
униматься разг.
çапăçакансем ниепле те чарăнасшăн мар — драчуны никак не уймутся

чăт

◊
чăтма çук, чăтмалла мар —
1) нестерпимый, невыносимый, невозможный
чăтма çук шăрăх — нестерпимый зной
2) нестерпимо, невыносимо, невозможно
невмоготу, невтерпеж
чăтма çук ĕçес килет — мучительно хочется пить, мучает нестерпимая жажда
ĕçсем чăтма çук начар — дела из рук вон плохи
чăтма пултараймастăп — терпеть не могу

сирĕнтен

(сиртен)

мест.
исх. п. от эсир:
вас
с вас
от вас
из вас
у вас
сирĕнтен малтан — раньше вас
сиртен ыйтас тетĕп — я хочу у вас спросить
сирĕнтен инçех мар — недалеко от вас
сиртен лайăх летчик пулать — из вас выйдет хороший летчик

сирĕншĕн

мест.
прич.-цел. п. от эсир:
за вас
для вас
из-за вас
ради вас
сирĕншĕн тăрăшрăмăр — мы старались ради вас
сирĕншĕн ку йывăр ĕç мар — для вас это нетрудное дело
сирĕншĕн кая юлтăмăр — мы опоздали из-за вас

хĕсĕр

◊
хĕсĕр йывăç — диал. шиповник
тĕнче хĕсĕр мар — свет не клином сошелся

тух

26.
с деепр. др. глагола выступает в роли вспом. глагола
с общим значением законченности действия:
вĕренсе тух — выучиться, окончить учебное заведение
вуласа тух — прочитать, дочитать
йăтса тух — вынести (напр. вещи)
пăхса тух — пересмотреть, просмотреть (напр. документы)
пулса тух — получаться
лайăх мар пулса тухрĕ — получилось нехорошо
сиксе тух — выскочить откуда-л.
çавăтса тух — вывести (за руку, за поводья)
тапса тух — высыпать, проступить, появиться в обилии (напр. о сыпи, поте)
тăрса тух — выстроиться в ряд
хурса тух — разложить, уложить в ряд
чупса тух — 1) выбежать откуда-л. 2) пробежать (дистанцию)

таран

◊
ку тарана çитсе — до сих пор, по сю пору
çав таранах — до такой степени
ку таранах — до такой степени
вăл çав таранах ухмах мар ĕнтĕ — не до такой уж степени он глуп
ĕç мăй таран — дел по горло
хăлха таран хĕрелсе кай — покраснеть до ушей

мар

◊
кирлĕ-кирлĕ мар — 1) пустяк, мелочь 2) пустой, незначительный
пăхса ытармалла мар — глядеть — не наглядеться
тĕп мар падежсем — грам. косвенные падежи

никам

◊
никам аркатайми — несокрушимый
никам тунайми — неоспоримый
никам та мар, вăлах — не кто иной, а именно он

кун

◊
çак кунсенче — на днях
паянхи куна — на сегодняшний день
кун енĕ — уст. юг, южная сторона
кунĕ ырă пултăр! —  добрый день!
кунпа мар, сехетпе ӳсет — растет не по дням, а по часам

унăн

◊
ун пек —
1) такой, как он, подобный ему
ун пек лайăх специалиста пурте хаклаççĕ — такого хорошего специалиста, как он, ценят все
2) как он, подобно ему
эсĕ ун пекех вăйлă мар — ты не так силен, как он
3) подобным образом, так
ун пек тума юрамасть так не следует поступать

ун чухне — тогда
ун чухне вăл пĕчĕк пулнă — тогда он был маленьким
ун чухлĕ — столько
пире ун чухлĕ кирлĕ мар — нам не нужно столько унелнĕ:

вырăн

◊
вырăн падежĕ — грам. местный падеж
вырăна кил — 1) быть кстати, оказаться уместным 2) исполняться, осуществляться
вырăна кĕрт — исполнить, выполнить (обещанное)
вырăна лар — 1) исполняться, осуществляться 2) вправляться (напр. о вывихнутом суставе)
чĕре вырăнта мар — сердце не на месте

страница

страничный
тулли мар страница — неполная страница
çĕнĕ страницăран пуçласа çыр — писать с новой страницы

а

3. присоед.
а
а мĕншĕн кайса килес мар санă унта? — а почему бы тебе не сходить туда?

мухта

◊
мухтамаллах мар — 1) посредственный, неважный 2) посредственно, неважно, так себе
çурчĕ мухтамаллах мар — дом так себе

ниçта

◊
ниçта çук япала — нестоящая вещь, дрянь
ниçта кайса кĕрейми савăн — очень, необычайно обрадоваться
ниçта та мар, кунта — не где-нибудь, а (именно) здесь
ниçта кайса кĕме пĕлмест —
1) он не знает, куда деваться (напр. от радости)
2) у него безвыходное положение

пайăр

◊
пайăр ят — грам. имя собственное
пайăр мар ят — грам. имя нарицательноеж

уçă

◊
çил уççи — обдуваемое ветрами мосто
тӳпе уççи — просвет в тучах
пĕлĕт уççи — просвет в тучах
чĕре уççи — радость для сердца, услада сердца
уçă сасăсем — лингв. гласные звуки
уçă сыпăк — открытый слог
уçă çыру — открытое письмо (публикуемое в печати)
вăл уçах мар — он нездоров, ему нездоровится

ниçталла

◊
ниçталла мар — ни то ни се

кирлĕ

◊
ăçта кирлĕ (килнĕ) унта — 1) где попало, там и сям 2) куда попало
пулма кирлĕ — должно быть
вăл килнĕ пулма кирлĕ — он, должно быть, пришел
çав кирлĕ те ăна — так ему и надо
пушă кирлĕ сана! — кнут плачет по тебе!
çăкăр та кирлĕ мар — хлебом не корми

Чăвашла-вырăсла словарь (1919)

вара

а, после, да, конечно
ужо
унтан вара — после этого
халь мар, вара пирĕн пата пыр — не сейчас, ужо приходи к нам

вăл

он, она
этот, тот самый
унăн — его
вĕсен — их
вăл хăй — он сам, она сама, оно само
вăл кăна мар, çĕç мар — не только он
вăл пире хăта тивет — он приходится нам сватом

вăрçă

драка, борьба, ссора
война
брань
ругань
вăйлă вăрçă — сеча
çакăнта вăйлă вăрçă —
вăрç — воевать
вăрçни аван мар — ссориться не хорошо
вăрçă тăр — стоять наготове к войне
пирĕнпе вăрçсан — браниться
вăрçса (йăтлаçса) чарăнчĕ — набранился
вăрçса пурăнни, лайăх пурăнманни, килĕшӳ çукки — нелады

витĕр

II. син.: виттĕр
сквозь, через
пăта хăма витĕр тухрĕ — гвоздь прошел сквозь доски
витĕр курăнакан – прозрачный; редкий
куç пуç витĕр мар çын — подслеповатй человек

йен

сторона
направление
сылтăм йен — правая сторона
сулахай йен — левая сторона
икĕ йенлĕ — двухсторонний
йенне — из-за; так как
аптăранă йенне нимĕн кала пĕлмесĕр суйеçтертĕм — не зная что сказать, наврал
ăшăм çуннă йенне выртса ĕçрĕм — так как моя внутренность горела (от жажды), то я пришел и напился
епĕ ку йенчисем (ку тавăрарисем) мар — я не здешний

йура

угодить
годиться
нравиться
аппапа йыснана йураттăм — зятю с сестрой угодил я
йал-йыша йурасшăн — чтобы угодить однодеревенцам
йурать — годится, ладно; нравится
йурамасть — не нравится
йураллă, йурамаллă — угодный, достойный, приличный
йураллă мар — негодный

капăр

модный, щегольской, щеголь, щеголиха; капăр тумтир тăхăн – надеть щегольское платье; ман тумтир пит капăрах мар – у меня платье не очень щегольское; капăрчăк – щеголь, форсун; капăртат – щеголять; ан капăрлан – не форси.

84 стр.

мар

не, не есть; ман мар – не мое; çапла тăвас мар – так делать не следует; вăл лайăх çын мар – он не хороший человек. Çĕçĕ есĕ илтĕн-и? мар (çук, илмен), нож ты взял? нет.

113 стр.

нумай

много
нумай мар — немного
нумай пулмасть — недавно
нумайлан — умножаться, прибавляться
пирĕн нумайĕшĕ пасара кайса çӳреççĕ — у нас многие ездят на базар
нумайăн — в большом количестве
есĕ кунта нумайранпа пурăнатăн-и? — давно ли ты живешь?
пирĕн йалта йумăç нумайран нумайланать — в нашей деревне число йомзей все увеличивается и увеличивается
ку капла пулни нумайранпа-и? — как давно это случилось
унăн тарçисем кунта нумайăнчĕ-и? — многие ли из его работников здесь?
епĕ сиртен куланай нумайх ыйтмастăп — я не прошу у вас большой подати

пăрăн

син.: пăр
обернуться; завернуть; отвертываться; кĕтесрен пăрăнтăм, тайăлтă – завернул я за угол и поклонился; пăрăнса кай – увертываться; пăрăнса та ĕлкĕреймĕн – не успеешь и обернуться; çын куçĕнчен ӳкес мар тесе кăт пăрăнарах çӳрес пулать – если не хочешь утратить людского уважения, то надо ходить немножко сторонясь; пурăнан пурăнăç пăрăнăçсăр пулмасть – жизнь не всегда течет ровно (”без кривизны”).

128 стр.

пăс

испортить, портить, ломать; зачеркивать; çынна пăс – испортить человека; çырнине пăс, хурат – зачеркнуть написанное; пирĕн йалсене пăсса хăварнăшăн – за то, что, он (предок) испортил наших деревенских; пăсасси тăвасси мар – испортить не то, что сделать.

130 стр.

пек

как, будто
словно  
подобно тому как
похоже
одинаковый
с
çарăк çын пуçĕ пек — репа с человеческую голову
пĕри урапа çинче лашана хăвалас пек тăрать — а один стоит на телеге, готовый погнать лошадь
çăтса йарас пек тăраççĕ — словно готовы (вас) проглоить  
ытах илес пек пулсан — если те очень уж хотят (ее) взять...
мана капла туни аван мар пек — мне подобный поступок кажется нехорошим  
кайакан пек, кайакан пекки, кайакан пекскер — похожий на идущего
чăвашăн ун пек йăла çук — а у чуваш подобного обычая нет
вилес пек выртать — лежит при смерти

пĕр

син.: пĕри, пĕрре
один; пĕр йышши тепĕр йышши – одни и другие; вăл манпа пĕр ăруран – он мой соплеменник; пĕр вăхăтра – в одно время; пĕр пек, пĕр пекскер – одинаковый; пĕре шуралать пĕре хĕрелет – то бледнеет, то краснеет; пĕр каймасăр, уйăрăлмасăр – неразлучный; çумăр çăвассипе пăр çăвасси пĕр мар – не одно и тоже, пойдет дождь или выпадет град; пĕр пĕрине хирĕçеççĕ (килĕшсе пурăнаççĕ) – друг с другом враждуют (живут в мире); пĕр мар – непостоянный; пĕр пек ту – сровнять; пĕр пек – тожественный; пĕр-пĕр чух – когда-нибудь; пĕр пĕлми – ничего не чувствуя; пĕр самантра тотчас; пĕр çын – некий; пĕр шухăшлă – единомышленник; пĕр-кун, пĕр-кунĕ, пĕр-кунне – намедни; на днях; пĕрехçех, пĕреççех – один (только); пĕр пĕчченчи – одинокий; епир ăна пĕрĕмĕр те (пĕри те) курмарăмăр – ни один из нас его не заметил; пĕрешкел (Ядр.) сходно; пĕррелĕхе каçар мана – прости меня на этот раз; тапăççи начар та, пĕррелĕхе йурĕ – ха хотя цеп и плох, но на один раз ладно сойдет. Пĕрĕмĕш – первый; пĕррĕн-пĕррĕнех – по одиночке; пĕрер – по одному; пĕрерĕн-пĕрерĕн пурте тухса кайрĕç – по одиночке все вышли; пĕрерĕн-пĕрерĕн чĕнсе илчĕ – позвал порознь (каждого); пĕрле – вместе; пĕрлештер – соединить; смешать, сближать; пĕрлеш – соединяться; смешаться, сближаться.

136 стр.

пурăн

жить, существовать, находиться
пурăнăç-парăнăç — жизнь
лайăх пурăнатăн-и? — как поживаешь?
старикĕн пурăнасси нумай йулмарĕ ĕнтĕ — старику осталось уже недолго жить
пурăнмалăх — достаточный на прожитие
пурăнмалăх çук — нечем жить
епир пурăнан пурăнăçăмăрта куллен мĕн тунине асăрхаса пырсан ак мĕне вĕренетпĕр — если мы в нашей жизни будем наблюдать за тем, что делается ежедневно, то мы научаемся следующему
кайран пурăна-киле... — потом, после некоторого времени...
пурăнăç пурăнасси çăмăл (ансат) мар — не легко жить на свете
мĕн çурхи вăхăта Хусанта ирттертĕм — всю весну я прожил в Казани
ĕмĕрлĕхе пĕрле пурăнас çине, кил, çыртарар шур хут çине... — иди: напишем на бумаге, что мы век будем жить вместе
ху пурăннă кун-çулта — в течении твоей жизни
пĕрле пурăннипе мĕн çитĕ? — а что может сравниться с дружной жизнью вместе?
пурăнăç ыйт — здороваться (”спрашивать о жизни”)
пурăнăç çулĕ — жизненный путь
пурăнса çит — дожить
çын пурăнăçне çыракан — биограф
ырă курса пурăнни — благосостояние

сисĕм

чувство
сисĕмĕ те пурин те пĕр пек мар — совесть не у всех одинакова

çапкала

околачиваться
çапкалан — околачиваться
ашшĕ патĕнчех çапкаланса пурăнать мар-и? — конечно, до сих пор около отца околачивается!

çи

есть, кушать; килĕр, çийĕр, ачасем – идите, ешьте, ребята; çăкăр çийесси хĕн мар, суха тăвасси хĕн – есть хлеб не трудно, а пахать трудно; çисе йар – с'едать, с'есть; çисех йар – заедать; çын çинчен çисе калаç – говорить злостно о человеке; йытă йулашки – собачьи об'едки; çиме – еда; çимĕç – пища.

193 стр.

çилĕ

вымя, çиллинчен те кайа мар – не меньше коровьего вымени.

194 стр.

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

явăн

явăн (jавын), виться, обвиваться.
Йывăç явăнса ӳçет. Дерево растёт завитушкой.
- Икково. Хӑмлӑ шӑччӑ тӑрӑх явӑнса ҫитӗнет.
- Алших. Хӑмлӑ шерте (шалҫа) тӑрӑх явӑнса ӳҫет.
- Сл. Кузьм. I, 16. Вӗсен ӗҫӗ кантӑра пек явӑнса пырать. У них дело идёт как по маслу.
- К.-Кушки. Мӑйне ҫӗлен явӑннӑ (или: яваланнӑ).
- Ib. Курӑк йывӑҫа явӑнат.
- Альш. † Ӗнтӗ ҫил ҫаврӑнат, ҫил ҫаврӑнат: ҫӗмӗрт ҫеҫки хӑвана явӑнат.
- Бурунд. † Ҫӗр ҫырлисем пиҫеҫҫӗ хӗрелсе, тӗрлӗрен пӗр курӑка явӑнса. Клубника поспевает, рдея, обвиваясь вокруг разных трав.
- Чураль-к. Шучӑ тӑрӑх явӑнакан хӑмла путранки мар-и ҫав? Ура явса выртакан пирӗн варлисем мар-и ҫав?
- Н. Тим. † Явӑна-явӑна выртакан, пӗрлӗхен аври мар-и ҫав?
- Сред. Юм. Ирхӗне, вил-шыв (у др. сывлӑм) укеччин, утӑ торттарсан. О, явӑнса вӗрен пик полса пырать (вьётся как верёвка).
- Юрк. † Хӗвел тухат, сарӑлат, улма йывӑҫ ҫине явӑнат.

|| О пламени.
- ЧС. Ҫӳлте хӗм явӑнать анчах — хӗп-хӗрлӗ, тастан (=таҫтан) та курӑнать пулӗ. Вьются в выси искры, красные-раскрасные; должно быть, далеко видно. [Ib. Пушар йӗри-тавра ҫынсем явӑнаҫҫӗ анчах. Около пожара вьются люди].
- Сред. Юм. Вӑт (=вут) явӑнать анчах («О сильном пламени, когда кажется будто оно вьётся»).

|| О течении.
- ЧП. Хура шыв юхат явӑнса.
- Янш.-Норв. † Шывӗ юхат явӑнса, хумсем ҫапаҫҫӗ хӗрнелле.
- А. П. Прокоп. † Атӑлсем тухат (юхат?) явӑнса.
- Дик. леб. 36. Акӑ тинӗс хумӗсем, ывӑна пӗлмесӗр, пӗрин хыҫҫӑн пӗри явӑна-явӑна пынипе темӗн тӗрлӗ хытӑ чулсене те тип-тикӗс якатаҫҫӗ.

|| Об облаках.
- Дик. леб. 40. Хура тӑхлан тӗслӗ хӑрушӑ хум пек пулса, вӗсем явӑнса шуса пыраҫҫӗ.
- Ib. 56. Ҫӳлте явӑнать хуп-хура пӗлет. Наверху вьётся чёрная туча.

|| О пыли.
- Сказки и пред. чув. 22. Тусан пырать явӑнса. Пыль вьётся.

|| О грязи.
- Сред. Юм. Ҫӑмӑр ҫуни халь те типмен пыльчӑк орапана явӑнса пырать (грязь навивается на колёса).

|| О медленном, величественном движении солнца (так толкует КС.).
- ЧП. Хӗвелсем тухат явӑнса.

|| О колосьях, которые клонятся от тяжести в разные стороны.
- Ст. Чек. Явӑнса ӳсет ыраш (=вӑйлӑ ӳҫет). Колосья ржи от тяжести клонятся в разные стороны.

|| Виться (о птицах и т. п.).
- Сказки и пред. чув. Ялӗсем ҫинче кайӑк явӑнать. Над их деревнями вьются птицы.
- Толст. III—IV, 122. Вӑрӑм-тунӑсем явӑнса вӗҫсе ҫӳреҫҫӗ, ҫӗрлеҫҫӗ. Комары вьются, летают и жужжат.
- N. Икӗ ангел, икӗ архангел вӗҫсе килеҫҫӗ пирӗн чуншӑн, явӑнаҫҫӗ пирӗн ҫылӑхшӑн.

|| Увиваться (с какой-либо целью).
- КС. Сир. 27. Кам ӑслӑлӑх ҫурчӗ таврашӗнче явӑнса ҫӳрет, ҫавӑ унӑн ҫурчӗ ҫумне пӑта ҫапса тӗреленет.
- Якейк. † Эпе лартас хӗр панче упа-кашкӑр явӑнать. Около девушки, которую я хочу посадить (чтобы покатать), увиваются волки и медведи (дикие звери).
- С. Хорчка пек явӑнса ҫӳрет. Вьётся как ястреб. Тоже и о животных.
- Якейк. † Пирӗн ҫол ҫийӗнче корак-ҫӑхан явӑнать, эпӗр лартас хӗр панче ялти ача явӑнать (Песня на масленице).
- КС. Курак-ҫӑхан виле таврашӗнче явӑнса ҫӳрет. Сновать (в переносн. зн.).
- Ст. Яха-к. Эсир кунта питех явӑнса ан ҫӳрӗр (не толпитесь).
- Сказки и пред. чув. 75. Ярӑнтарса, явӑнса, шӑпӑр кӗвви ташлатать.

ырă

(ыры˘), добрый, хороший, превосходный, отличный; здоровый; милый. Почтенный. Святой. Ист. 65. Çын, ырра курсан, ырă чап сарать, усала курсан, усал чап сарать. Псалт. 38₉. Астивсе пăхăр, Турă ыррине курăр. Тороп-к. Пăть-пăлтĕк потене, ыр çарана йоратать. Альш. Ырă ут çине ларакан ырман, тет; çĕнĕ кĕрĕк тăхăнан шăнман, тет. Пазух. Ыр ут утланакан та, ай, ырман, тет; ыр тумтир тăхăнакан та, ай, шăнман, тет. Юрк. † Ырă ут çине ларакан ырман. Юрк. Ытла ырă пулĕччĕ, ун вырăнне Магницкие кӳртсе лартсан. Янг. К. Мана сĕт ырă мар, мне молоко не идет (сказал человек, которого прошиб понос). Сёт-к. Ыр ят (добрую славу) сарса çӳрет † Йĕри-тавра йыснисем! Хаяр сонсах ан ярăр, ыр кон-çолне халалăр. (--халаллăр). N. Сан ырă (почтенное) çыруна иккĕ [илтĕм]. Юрк. Ку тĕрлĕ аслă пăраçникре те çынна ырă сăмах кала пĕлмеççĕ. Юрк. Епле хăйсем пуйни çинчен тĕрлĕ ырă хыпарсем сарма тăрăшаççĕ. N. Турă ăна (ей) вилсессĕн те, ырă вырăн патăр, çутă çĕре кӳртсе вырнаçтартăр, тет. † Ырă шĕшкĕ пек тантăшсем пурччĕ; ырă хулă пек йăмăксем пурччĕ, — тăрса йулчĕç, ай, курăнать! Полт. 54. Ырă сехет çывхарать. Полт. 50. Ачашлакан ыр куçа астумасăр вăл ларать. † Çак хăта-тăхлачă ыр пулсассăн, пире килме-кайма пит лайăх. Эльборус. Хăш енчен шăршласа пăхан, çав енчен тĕрлĕ ырă шăрш килет. † Ах, хĕрес аннеçĕм, аттеçĕм, хаяр сонсах ан ярăр, ыр халапне парса ярăр! (т.-е. пожелайте добра, благословите). N. Святой апостол Павел çирнă ырă кĕнеке çинче. N. Арăмĕ каланă: веç санăн ырă апу ылтăн тарилккене çапса çĕмĕрчĕ и çитерекен лашана чиксе вĕлерчĕ, тенĕ. Собр. 382⁰. Ялтан яла шыраса ялăн ыри (лучшие из деревень) кунта-мĕн; хĕртен хĕре шыраса хĕрĕн ыри (надо: ырри?) кунта-мĕн. Ала, 7. Ну,  ăвăлăм, эсĕ манăн сăмаха итлесессĕн, ырă тăнлă çын пулăн. Тăвйп. Эпĕ ырра хирĕç ырă, усала хирĕç усал, тенĕ. Сказк. и пред. 18. Сывлăш ырă ыйхинчен вăранма та пуçларĕ. N. Ырă сывлăш, кисе, туртса кăларинччĕ, тесе калать, тет. N. Ырри çухатнă, усалли кӳнĕ теççĕ. (Послов.). Чхйп. Кĕтӳç хăй кĕтӳне вăй çитнĕ таран ырă пăхсан, кĕтӳри выльăхсам та ырă, аван, мăнтăр пулаççĕ. Никит. † Курăк ыри — çырла çеçки (лучшая из трав — ягодный куст), çырли ларать хĕп-хĕрлĕ. Ст. Ганьк. Ырă сехет тĕлне ту. Fac, ut faustam offendamus horam, h.e., ut opportunum tempus nanciscamur. Якей. Хĕрĕн ырри конта-мĕн. Оказывается, лучшие девицы — здесь. Юрк. Усал çумне выртаччен ырă (так напис.) ури вĕçне вырт. † Ĕçкĕ ĕçме лайăх ырă куç. Ватта ырра хур. Старого уважай. Бюрг. Кун кунлама патăр, çĕр çĕрлеме патăр; каçхине каçах пултăр, ирхине ырах пултăр. (Из обр. «тĕтĕрни»; Сала 345⁰). Сред. Юм. Кĕçĕллĕ çынна мунчара çапăннă чôхне ыррăн туйăнать (бывает приятно). N. Эпĕ халĕ турă пулăшнипе ырă-сывă пурăнатăп. (Из письма). † Усал çумне выртиччен ыррăн ури вĕçне вырт. Чем ложиться рядом с злым, лучше лечь в ногах у доброго. Альш. Атте-анне килĕнче мĕскер пур? — Ырă улпутран ырă тетем пур, ырă (почтенная) пикерен ырă инкем пур. Ырă вут ами, почтенная мать огня. См. Ашапатман. Т. VI, 22. Б. Бур. † Пули-пулми çынпала çула ан тух, ырă (почтенный) улпут пек пуçна çухатма. Сикт. Пӳртре пурте: ырă чӳк-кĕлĕ хапăл илтĕр; чӳк çырлах! тесе, пурте, ӳксе, пуççапаççĕ. Ib. Ун хыççăн пурте: ырă чӳк-кĕлĕ пӳлĕхçĕ, хапăл ил! тесе, ӳксе, пуççапаççĕ. Ib.  Ырă чӳк-кĕлĕ хапăл ил, тытнă-тунине çырлах, тет те, вара ачасене çиме хушать. Магн. 1. Ырă киремет. Ib. Туй-ек[к]инче хурăн çырли; татрăмăр та çирăмăр, ырă хурăнташ[ш]енчен уйăрăлтăмăр.  (Из солд. песни).  † Ырă Мускав пек ялăм пур, ялăм çинчен куç каймасть. Л. Кошки. Пĕлни пур, пĕлменни пур: ырă чӳк-кĕлĕ, хуш курса, хапăл ил! (Из моленья), СПВВ. Ырă пӳлĕх. Альш. Ах, тантăшçăм Люпун! — çын-çын урлă курăнать! çын-çын урлă курăнсан та, ыр(ă) пикенĕн курăнан. Альш.? Ырă кĕллĕм вырăнаçтăр. Да будет принята моя чистая молитва. Ой-к. † Çыр хĕринче çĕр çырли; татрăмăр та çирăмăр, ыр çĕр-шывран уйăрлтăмăр (расстались с святою родиною). || Ы р ă скорее указывает на нравственные свойства или на высокие качества, лежащие в самой природе предмета; аван и лайăх этого оттенка не имеют. Срв. «ырă кăмăлăм», но: «лайăх чĕлхе-çăварăм». || Добро. Макка, 10⁰. Вăрçă хушшине ырă кĕмест. (Послов.). Ырра курсан, ырă пулать; усала курсан, усал пулать, теççĕ. (Послов.). Ырă тунине манакан çын — неблагодарный. Усал-тĕсел тулалла, ырри шалалла. Так произносят, когда поят больного наговоренною водою, совершая «ăш ыратсан, вĕрекен кĕлĕ». N. Пирĕн тутарсемпе, тухса, çапăçнинчен ырри пулас çук ĕнтĕ. 1. Самое лучшее для нас, это — вступить в битву с татарами. 2. От нашей битвы с татарами положительно не будет добра. Ч. С. Çын, ырра курсан, ырă пулать, усала курсан, усал пулать, теççĕ ваттисем. Чăвйп. Кĕркка! атя кунтан тарар, кăсем ырă калаçмаççĕ (они говорят недобрые вещи;  здесь —сговариваются  убить).  || Хорошо,  по-хорошему. М. Тув. Ати-апай пур çинче ыр ĕçес те ыр çийес.  Тогач. Тавай, ати, эреке, ыр ĕçес те ыр çийас. Полт. 49: Ват çын çине юратса ачашласа ыр пăхать (она). Юрк. Ĕнтĕ ырăран ырă калама тытăнать-çке. || Хорошо, что. Ч. С. Анне, ырă, аттене каласа кăтартмарĕ. || Добрый дух, доброе начало в природе. Собр. 137⁰. Çак тырсене акма вăрлăх кăларнă чух, ырра хирĕç ту усалла тӳртĕн ту. (Из моленья). Ib. 138. Уя тухăпăр татах ырра хирĕç, усалла тӳртĕн ту. (Из моленья). || Ырă ют, туру ют, песенная вставка, возникшая из «Ыр(ă), ей, ут, тур(ă), ей, ут»? Ч.К. Çич хӳрелĕ хĕр куртăм, — ырă ют, туру ют! — пилĕк çыххи пилĕк сум! Анаткасси хĕрĕсем ултă хĕрĕ пĕр укçа. || Ырă пурăнăçлă, благочестивый. См. 2. ырă.

лапрака

(лапрага), грязный. N. Лапрака çанталăк, грязная погода. N. † Тумпарла урамĕ сарлака, сарлака мар — лапрака.

хăштик

подр. слабому, отрывистому дыханию. Шорк. Ача манăн сывă мар-ха, аран хăштик-хăштик сывлат. См. ''МКП'', 70.

хĕв

(1) пазуха. См. Xӳ (1). N. Хĕве чик, спрячь за пазуху. ''N''. Хам пĕр хĕв татса тултартăм. ''Латыш''. Амăшĕ пиçикине салтать те, хĕвĕнчен чиксе, айалтан виç хут кăларать. ''ЧП''. Мĕскĕн ача пулiччен анне хĕвĕнчен тухас мар-мĕн. ''N''. Ку нушана куриччен анне хĕвĕнче выртас-мĕн. ''N''. Патша нуши пуçран иртиччен выртаяс-мĕн анне хĕвĕнче. || ''Ир. сывл''. 9. Çĕн хумсен сассине пуçтарса хучĕ чĕрем-хĕвеме. || Место, куда помещают молодых после свадьбы.

хĕвел

солнце, солнышко. Ск. и пред. чув. 88. Вут пек хĕвел выляса çӳл тӳпене хăпарать. ''Пазух''. 92. Хевея хĕрлĕ хĕрĕсем, Турай хĕрсем тиейсе, суйламасăр илес мар. ''Дик. леб''. 43. Хĕвел анса çитеспе Елисан пиччĕшĕсем вĕçсе таврăннă. Когда зашло солнце, в пещеру прилетели братья. ''Ib''. 36. Хĕвел анса килет. Солнце близилось к закату. ''Ib''. 41. Хĕвел чылай çӳле кайсан... Когда солнце поднялось выше... ''КВИ''. Çутă юхăм унăн айĕнче, çӳлтен ылттăн хĕвел çутатать. Под ним струя светлей лазури, над ним луч солнца золотой. ''N''. Хĕвел анчĕ ту айне. ''N''. Хĕвел кулать сайрарах, шăрши пĕтнĕ чечексен. ''N''. Пĕр пĕлет çук, хĕвел çунать. ''А.-п. й''. 42. Хĕвел анса ларчĕ. Тимухха лашине шăварма тухса кайрĕ. ''НР''. Чупрăм-тухрăм ту çине хĕвелпе пиçнĕ çырлашăн. Взбежала я на гору за созревшей на солнце ягодой. ''ГФФ''. Ăшшăн-ăшшăн хĕвел пăхсан... Если солнце будет припекать.''Ib''. Ушшăн-ушшăн хĕвел пăхсан та, хорĕн те тăрăх сохăр йохать. Когда солнце сильно припекает, по дереву (березе) течет смола. ''Абыз''. Çĕр çăввинче çĕр-çырли, çĕр-çырли, çĕр çăввнче хĕвел пăхсан, тата пиçес кăмăл пур. ''Оп. ис. ч.'' II. Сывлăх пулсан таврăнăпăр, хĕвел пекех çаврăнса. Если будем живы, то вернемся подобно тому, как обращается солнце. ''N''. Хĕрлĕ хĕвел сан умăнта йăлтăртатса тăрать, аялта тен çак пĕлĕтрен витрелетсе çумăр çăвать. Перед тобою блещет красное солнышко, а внизу из этого облака, может быть, льет проливной дождь. ''Баран''. 28. Шĕшкĕ юмана хупласа хĕвел ямасăр тăнă. Орешник глушил его и не пропускал солнечных лучей. ''ТХКА''. 106. Хĕвел тухас пек, çанталăк çутăлать. ''Ib''. Хĕвел чылай çӳле улăхрĕ, хĕртсе пăхать. ''Шурăм-п''. № 19. Хĕвел анса ларчĕ. Халĕ апат çиет пулĕ, ăна амăшĕ пăтă пĕçерсе çитерет, тет. ''N''. Сивĕ кун виçĕ хĕвел пулать. ''N''. Вĕсен пичĕсем хĕвелре çунса кайнă. ''N''. Хĕвелпе тăрса, мĕн хĕвел аничченех кĕтӳре çӳрет. ''Чув. пр. о пог''. 51. Виçĕ хĕвел курăнсан, сивĕ пулать. Если появятся три солнца, будет холодно. ''Ib''. 42. Хĕвел хĕртсе пăлсан. Если солнце печет... ''N''. Хĕвел витĕр (пăхнă чухне) çăмăр çусан, тата тепĕр çăмăр пулать. Если сквозь солнце (когда оно светит) идет дождь, еше дождь будет. ''Вопр. Смоленск''. Хĕвел тухсанах пĕлĕт айне кĕрсен, çăмăр пулать. ''Панклеи''. Хĕвел те пĕлет айнех полчĕ (зашло за облако). ''С. Алг''. Кирек ăçта кайсан та пĕр хĕвел, çуратнă çĕр-шывсем шел юлать. ''N''. Хĕвел каялла кайса пăхсан, çăмăр пулать, теççĕ. ''Якейк''. Эс çанашкал покан тусан, хĕвел тепĕр çĕртен тохĕ. ''Ib''. Ес çав окçая парсан хĕвел тепĕр енчен тохĕ. ''Ib''. Ĕнер конĕпех хĕвел пăхрĕ. ''N''. Ма мана хĕвеле кăтартмастăн? Почему ты мне не даешь смотреть на солнце? ''N''. Пӳртре хĕвел çутипе çап-çутă. В комнате светло от солнца. ''N''. Хĕвел пĕлĕт айĕнчен тохрĕ; хĕвел пĕлĕт айне кĕрсе карĕ. Пĕлĕтсем хĕвел тĕлĕнчен сирĕлсе карĕç. ''N''. Эпĕр хĕвелте ларатпăр. ''N''. Мана хĕвеле тохма йорамасть. ''N''. Хĕвелте çӳреççĕ. ''N''. Старик хĕвеле ларчĕ. ''N''. Ача макăрнă чохне ăна чарас тесе: хĕвел пăхать, ай, хĕвел пăхать, тесе калаççĕ, ача вара чăнахах макăрма прахать те, колма тяпратать. Вăт хĕвел пăхса ячĕ, тесе каран колаççĕ. ''N''. Пирĕн ăрам хĕвеле хирĕç пăхса ларать. ''N''. Сар хĕвелте (в солнечные дни) çырла часах пиçет. ''N''. Олăх толли сар хĕвел, кайăк вĕçни корăнать. ''N''. Эпĕр паян кĕлтесене хĕвеле сартăмăр (на солнышко). ''N''. Тĕкĕрпе хĕвеле ан вылят (не пускай зайчиков). ''N'' Эпĕ пулсассăн, çакă уя пĕтĕмпе хĕвел ансан тапратса хĕвел тохаччен сухине туса, тыррине акса çитĕнтерсе, вырса, авăн çапса, тыррине йăлтах ампарсене тултарса хурап, тесе калать ткйĕр, тенĕ, тет. ''N''. Хĕвеле пăх та уйăха пăх, хĕвел çути сап-сарă, уйăх çути çап-çутă. ''Му-сирма''. Хĕрлĕ-хĕрлĕ, теççĕ ăна, хĕвел çинче ӳснĕ вăл. ''N''. Пĕлĕт çинче илемлĕ хĕр çӳрет. (Хĕвел). ''N''. Пăх-пăх, хĕвел, пăх, хĕвел, çу чашкипе çу парам, пыл чашкипе пыл парам, ачу шыва кайсассăн, кĕвенте пуçĕпе туртса илĕп, сана хĕрли, мана шурри. (Сăвă). ''Н. Карм''. Сирĕн пĕвĕр çинçе, сăнăр хитре, питĕр çинче хĕвел çутти пур. ''Ст. Чек''. Хĕвел хĕлле çулахинчен аялта тăрать. ''Тюрл''. Хĕвел яякка сулăнсан... Когда прошел полдень... ''Хурамал''. Хĕвел аннă чух хулăм пĕлĕт тĕлне ансан, йĕпе пулать, теççĕ. ''N''. Эсĕ апла тусассăн, хĕвел кай енчен тухĕ. ''ЧП''. Пулă çакрăм хĕвел ''Изамб. Т''. Хĕвел йывăç пĕввине яхăн çĕкленнĕ. ''N''. Хĕвел яялт (хăшт—еслв дольше) вăхрĕ те мĕаĕт айве вврсе кяйрĕ. Солнце проглянуло и опять скрылосъ ''N''. Хĕвел яраймăн ху тĕлне (невозможного не сделаешь). Унта аннӳ хĕвел пăхса çӳренĕ (об этом заботилась я) ''Юрк''. Хĕвел ануçăм çанталăк пит хĕрелет. ''N''. Хĕвел майĕ (майнелле) çаврăнса-çаврăнса, каллех пӳрте йăтса кĕрет. ''N''. Хĕвел тĕтреленсен, уяр пулять, теççĕ. ''N''. Хĕвел кутăн, каялла пăхсан, çумăр пулать, теççĕ. ''N''. Хĕвел юпа пек тухсан, çумăр пулать. ''N''. Пирĕн тĕлтен хĕвел анчĕ пулас (наше счастье закатилось). ''N''. Тăвану килнине курсассăн, хĕвел пулса чупса тух. ''N''. Кирек çта кайсан та пĕр хĕвел. ''N''. Вара отсан-отсан, хĕвел анса кайрĕ. ''Н. Лебеж''. Тăвайкки тăрăх хĕвел ӳкет, пиçмен çырласене пĕçерет. ''N.'' Чӳречесĕр çӳртра пĕчĕк шăтăкран хĕвел кĕрсен. ''N''. Хĕвел инçе карĕ. ''N''. Курнiтсара çыру çырнă чух, хĕвел ӳкрĕ пит çине. ''Кан.'' 1929, 178. Шăршлă, нӳрлĕ, хĕвел кĕмен пӳрт. ''N''. Хĕвел виттĕр пăхни. ''N''. Хĕвел тохсан тин... ''Микушк''. Ирхbне хĕвел ӳкет пичĕ çине (на лицо его падает). ''Торп-к''. Карăнтăк виттĕр ылтăн туя кĕрĕ. (Хĕвел). ''N''. Вăл хапха çил хĕвелне шалтăртатать, хĕрӳ хĕвелне ялтăртать. ''N.'' Хĕвел (-е, -ĕн) анма вăхăт ĕнтĕ. ''N''. Çĕн çул кунĕ ырă хĕрлĕ хĕвел пулчĕ. ''N''. Хĕвел ăшă пăхать. ''N''. Хĕвел анарахпа пурте киле таврăнаççĕ (с поля). ''ГТТ''. Мана пĕлĕт çаврака хуран тĕпĕ евĕрлĕ, хĕвелĕ лапка туйăннă. ''N''. Çак кунсенче хĕвел пулмарĕ. Хĕвел ларнă вăхăтра анчах çитрĕмĕр. ''N''. Йĕрекен ачана култарас тесе: «Хĕвел пăхать», теççĕ. ''N''. Пăхман хĕвеле ирĕксĕр пăхтараймăн (ӳпкелекен çинчен калаççĕ). ''Никит''. Хĕвелпе юр кайсассăн, тулăпа урпа пулать, тенĕ ĕлĕк. ''N''. Эсĕ хĕвел анса лариччен çит (или: килсе ĕлкĕр, или: килме тăрăш). Ты приходи до захода солнца. ''Сред. Юм''. Пăх пăх, хĕвел, ачу шыва кайрĕ вит, квенте пуçĕпе туртса илтĕм, ачуна хĕрлĕ çăмарта парăп, хуна шурă çăмарта парăп. (Поют дети, когда солнце скрывяется за облаками). ''N''. Эп сана çавăншăн олталап полсан, ман çине хĕвел ан пăхтăр (пусть помру). ''N''. Хĕвеле май çаврăн. Иди по солнцу с востока на запад. ''N''. Хĕвеле хирĕç, против солнца, с запада на восток. ''N''. Онăн куç пит начарланнă, хĕвел курмас вит олă. ''N''. Хĕвел куçа çиет. Солнце глаза ест. ''N''. Хĕвеле питĕн пӳрт çутă полать. Изба, обращенная к югу, бывает светла. ''N''. Хĕвеле тӳртĕн пӳрт тĕттĕм полать. Изба, обращенная на север, бывает темна. ''N''. Хĕвелпе пĕрле тохса кайрăм. Выехал при восходе солнца. ''N''. Хĕвелпе пĕрле киле кĕтĕм. Приехал при заходе солнца. ''N''. Эс те çавна тусан, хĕвел те тепĕр енчен тохĕ. (Говорит, когда уверены, что он не может этого сделать). ''N''. Хĕвел анса лара пырать. Хĕвел анса пырать. Первое показывяет, что до заката близко, а второе дольше, чем первое. ''N''. Хĕвел кăнтăрлаччен вăкăрпа чупать, тет, кăнтарла иртсен, карсакпа чупать, тет. ''N''. Хăш чухне хĕвел çӳл енчен карталанса тата тепĕр хĕвел пулать. Вăл хĕвел тавраллах çавăрăнать пулсан, «хĕвел карталанни» теççĕ. ''N''. Хĕвел каçалана сулăнсан, çĕрте йывăç мĕлкисем вăрăмлана пуçларĕç (от деревьев протянулись длинные тени). ''N''. Хĕвел ансан пуçласа тепре хĕвел аничченех. ''N''. Хĕвел тухсан пуçласа тепĕр хĕвел тухичченех. ''N''. Хĕвел хĕртнĕ — солнце палило. ''N''. Хĕвеле хирĕç пăркăç пĕренене ман ним кăмăл туртмасть ăна, ан тив юлтăр вăл, тен маччаран çӳлелле хурăпăр, халь маччаналла пураса çитиччен пĕрене çитет-ха. ''N''. Ытти пĕчĕккĕн курăнакан çăлтăрсем, хĕвелтен шутласан пирĕн çĕртен темиçе мĕлюн хут та ытла аякра тăраççĕ, çавăнпа вĕсем хĕвелрен пĕчĕккĕ пек курăнаççĕ. ''СТИК.'' Хĕвел çинче типĕтнĕ (о копченном на солнце). ''Ib''. Хĕвел тӳпере чух, в полдень. ''Ib''. Паçăр çăмăр çурĕ, халĕ хĕвел пăхат ĕнтĕ епле (говорят о маленьких, если они только что поплакали и смеются). ''N''. Пĕчĕк ачасем хĕвел пĕлĕт айне кĕрсе сулхăнлатсан ак çапла калаççĕ: «Хĕвел! Ача кĕпи шыва карĕ, туртмаллипе туртса ил». ''N''. Хĕвел апатчен вăкăр çинче пырать, тет; апатран вара — лаша çинче, кăнтăрларан вара —кайăк çинче. ''N''. Хĕвел кунран-кун иртерех тухса пырать (ир тухнăçеммĕн ир тухса пырать, кая юлнăçеммĕн кая юлса анса пырать). ''Янтик''. Эп вăхăта хĕвеле пăхса пĕлеп. ''N''. Хĕвел хĕлле çӳле каймас. ''Изамб. Т''. Пăхăр-ха, ачасем, епле хĕвел выляса тухать. ''N''. Пăртак кăна хĕвел хĕрри курăна пуçларĕ (утром). ''N''. Хĕвел йывăç пӳ (пĕвĕ) хăпарнă çĕре эпир киле çитрĕмĕр. ''N''. Хĕвел анас патне çитнĕ, тет. ''Артюшк''. Ачамсене пĕр пичĕ хĕвел, тепĕр пичĕ уйăх тăвăттăм. ''Собр''. Виçĕ хĕвел тухсан, уйăхĕпех йĕпе пулать, теççĕ. ''Н. Карм.'' Хĕрлĕ хĕр пĕлĕт тăрăх çӳрет. (Хĕвел). ''N''. Ача, ку çумăр хĕвелĕ пулĕ, ытла питт хĕртет. ''ЧП''. Хĕвел пăхрĕ — типетрĕ. ''N''. Виç хĕвелпе кайман шурă юрсем. ''N.'' Кирек ăçта кайсан та пĕр хĕвел ''N''. Вăл вăхăтра хĕвел выляса тухрĕ вăрман çинчен пĕлĕт çине, кун та хитреленсе карĕ. ''Лобашк''. Вăрман урлă сар каччă курăнĕ. (Хĕвел). ''N.'' Чипер хĕр пысăк уйпа çӳрет. (Хĕвел). ''Синьял''. Хĕвел витĕ, çу витмĕ. (Кантăк). ''Сятра''. Вутсăрах çунать, çунатсăрах вĕçет, урасăрах чупать. (Хĕвел). ''Альш''. Çулла хăшĕ-хăшĕ куç ыратнипе хĕвел çине тухаймасăр лараççĕ. ''N''. Хĕвел анса пырать (скоро закатится). ''N''. Хĕвел карталаннă (круг вокруг солнца к непогоде). ''N''. Хĕвел тухса сарăлнă (совсем уже взошло). ''N''. Хĕвел кулать, хĕртсе хĕвел пăхать. ''N''. Пăх, хĕвел, пăх, хĕвел, этемсене савăнтар. ''N''. Хĕвел шăвать. ''Кив-Йал''. Хĕвел тухать хĕрелсе çут тĕнчене çутатса. (Вăй юрри). ''Нюш-к''. Иртсе пыракан çыя пичĕ çине тĕкĕрпе хĕвел çуттине ӳкерес. ''N''. Хĕвел кашни кун ир тухнăçемĕн ир тухать (ир анса ларнăçемĕн ир анса ларать). ''Курм''. Вăрмана çитсен, хĕвел анса та ларчĕ. ''Аттик''. Хĕвел кашни кун пĕçернĕçем пĕçерет. ''N''. Хĕвел ир хĕрелсе тухсан йĕпе пулать (вăл кун çумăр е юр çăвать), теççĕ. ''КС''. Ура питне хĕвел çапрĕ (насквозь, сильно прожгло). ''Трхбл''. Хĕвел пирĕн йĕтем пысыккăш, тетчĕç ваттисем. ''N''. Хĕвел пит хĕртет. ''N''. Хĕвел тухнă çĕрелле çитрĕмĕр (ко времени восхода солнца). ''N''. Паян эп тăрсассăнах хĕвел тухрĕ. ''Красн. Горка''. Хĕвел питĕ хытă пăхать. ''Сёт-к.'' Хĕвелин пăхасси номаях мар та-ха; час кĕлет айне хопланмалла. || Назв. божества. ''Магн. М.'' 68. 64. Хĕвел ашшĕ, амăшĕ, хăлхи, çоначĕ, ори, || Клятва. ''Ст. Чек.'' Хĕвел, илмен эп ăна. ''Сред. Юм''. Хĕвел пôр! (Тôпа туни). ''Ороу''. Мĕн эсĕ çын çинчен çука калаçса çӳрен: эпир хĕрсемпе ун-кун, аплн та капла çӳренĕ, тесе калаçса çӳрен?—Çук, Якку. Ак, хĕвел, калаçман. Ăна сăмах вĕçертнине (что болтают зря) ху та пĕлен-çке.

ялтăркка

/Йалтăркка/ (jалды̆ркка), блестящий. Изамб. Т. Ху (фу), ялтăркка, пăхмалла та мар! || Масляный (о глазах). Макка 24. Унăн (в пьяного) куçĕ-пуçĕ пит ялтăркка, çапах вăл хăйĕнчен хăй вăтанмас.

ям

/Йам/, яма. М. II. Петр. Сунчел. † Ям-ям урам, ям урам, пасар урам мар-ши çав? См. Паас. 21.

ямăт

/Йамăт/ (jамы̆т), готовый. См. янта. Истор. Хресченсем: улпут ĕçĕ, тесе, ĕçе çийелтен анчах ĕçленĕ; улпучĕсем те, ямăта вĕреннĕскерсем, тăрăшман. Ч.II. Ямăт мула ĕмĕтленсе, пуян çын хĕрне ан тапăнăр. СПВВ. X. Ямăт, ямăттине, янтă, ямăтлас, янтлас. КС. Ямăтранах пуйрĕ. Разбогател чужим добром (но законно). Орау. Ямăтранах пуйрĕ (чужим добром, но законно, напр. женитьбою). Ib. Çын ямăчĕпе пуййĕрç (= пуйрĕç) вĕсем, разбогатели чужим добром (готовым). М.А. 74. Епле вăл ямăтран тупасшăн? терĕç илтлекенсем. Сир. 132. Çыннăн асаппа пухăннă ямăтне çăтса яраймĕ вăл, калла кăларса парĕ; пурлăхĕ тăрăх унăн тӳлĕвĕ пулĕ, савăнсах тараймĕ вăл. Сред. Юм. Тăван пиччĕшĕн мар, ытти ашшĕпе, амăшпе пĕр тăвансĕн çорчĕ-йĕрĕ, ытти япаласĕм те она йолсан: ямăт полнă, теççĕ. Следовательно, ямăт означает имущество, оставшееся после родственников, не живущих в одном доме. Однако, если родители до своей смерти не выделили сыну имения, которое он должен бы получить, и он получает его лишь после их смерги, то это не будет «ямăт». Ib. Ямăта çиç пăхать. Все даровое хочет получать. Вĕлле хурчĕ. Вĕсем (сăрăсем) вĕллере те, тулта та нимскер те тумаççĕ, ямăт апат çиеççĕ те, сĕрлесе çеç лараççĕ. N. Эпир соха сохаласа çӳреппĕр, эсĕ конта ямăтран икерч çисе ларатăн. N. Теприсем пыраççĕ те: ха! ха! ямăттине йышанать! теççĕ. Другие подходят и говорят: «Смотри-ка, он присваивает себе готовое?».

куратнăй

(-ны̆j), аккуратный, красивый. Ст. Чек. Ку ун чухлĕ те куратнăй мар-тăр-ха (= илемлĕ япала).

саяп

(?), невыясн. сл. N. Лашсем начар мар-и? Кастарнин саяп кайни?

савăк

(савы̆к), приятный, приятно; радостный, веселый; радость. Собр. † Пирĕн аттенĕн сар лаша, сар лаша та сар çуна, кӳлсе ларас пĕр савăк: пĕре чупат — тапăрлат, кайри урисем виç чалăш, юр сирпĕтсе пыраççĕ. СПВВ. Х. Савăк, приятно (от савăн. Ядр.). СПВВ. МС. Паян кун пит савăк. СПВВ. Савăк туйăнчĕ. Утăм 21. Юрри — ыраншăн савăк. Абыз. Çав Нурăсра пит савăк, вăл çи мĕнтен пит савăк, пуçа çима пит савăк. N. Вăрманта кайăксем савăк юрлаççĕ. N. Килте те пурăнма пит савăк мар пулĕ. Сам. 27. Маншăн эс савăк ачаллăх сăпки. Ир. Сывл. 28. Хăйсен савăк сассипе (сар-кайăксем) ял пурнăçне мухтаççĕ. Зап. ВНО. Савăк çын, веселый человек. Ib. Манăн ĕмĕр пит савăк иртрĕ.

сакăр

(сагы̆р), восемь. Эта форма употребляется как определенне. К.-Кушки. Сакăр пулă, восемь рыб. Сборн. по мед. Сакăр шăл тухмасăр ачана паранкă пама юрамасть. N. Эпĕ сирĕн пата пиçмо яман мар, кунпа сакăр пиçмо ятăм ĕнтĕ.

саккас

заказ (русск.). СТИК. Кан. Пĕр-ик япала çеç, Мускава саккас панăскерсем, килеймен. || На заказ; заказной, сделанный на заказ. Сред. Юм. Атă саккас тутартăм. Сшил сапоги на заказ. Чураль-к. † Саккас тунă сăран атти, тутариччен — тутарас, тутарсассăн — кирлĕ мар. || Заказ, заповедная роща. Ск. и пред. 44. Ĕнер саккасран çавă пушăтпа çĕрле килнине куртăм эпĕ, тет. ЧП. Саккас хĕрринче сарă çеçке. || Назв. поля (прежде был лес). Цив.

саккăр

восемь. СТИК. Саккăрăн çапнă пек çапаççĕ. Молотят очень дружно, легко, как восьмеро. Охотников. † Самара кайрăм саккăрпа, атте-анне кăмăлне хăвармарăм. Я ездил в Самару на восьми подводах, но не обманул надежд отца и матери. Ст. Чек. Куçĕ саккăр сăват, хăй çынсемпе калаçат, иртен-çӳрене курат, пӳртре мĕн пуррине те пурне те курат; вăл хăй калаçат та, унăн куçĕ саккăр сăват. Янтик. Çĕр валеçнĕ чухне, çаран-мĕн валеçнĕ чухне саккăршар ятăн (по восьми душ) пĕрлешеççĕ. Кашни саккăрăн хăйсен паллă пур: хăшин пĕкĕ; ăсем ăна пĕр-пĕр йăвăç татти çине касса тăваççĕ; вара çав палла ăсем акакан анасем çине те тăваççĕ; анисене çав паллă тăрăх тупаççĕ. Пĕрле саккăр пулнă çынсем пĕр-пĕрне: пирĕн саккăр, теççĕ. П. Пинер. Чее çыннăн куçĕ саккăр сават. (Послов.). N. Пирте ыраш та, çур тырри те саккăртан ытла лармаст. (Теçеттинере сакăр урапа пулат, ытла мар).

саклат

заклад (русск.). Пшкрт. N. † Пирĕн инке пулассин кĕпи-йĕмми саклатра. (Поют о невесте). Якейк. † Мари кĕпи, виç кĕпи Хветюкка панче саклатра. Султангул. † Ялти ватăсем, ай, хупахра, çийĕнчи тумтирĕ, ай, саклатра. || Панклеи. † Лаши нача; ан тийĕр, атти поян чохнехи саклат кĕсри тихисем, çавăнпа начар полнă вăл (вар. ăçтан лайăх пулмалла). Актай. Пирĕн лаша хамăрăн, саклат кĕсре тьыхийĕ; саклат кĕсре тьыхи мар, хуçа кĕсри тьыхийĕ.

салан

разбиться. Артюшк. Çĕлен ӳксе салайса каят та, вилет вара вăл. Яргуньк. Пурçăн тĕвви пулăттăмччĕ, хĕрсен хумĕн (= хĕвĕнчен) тухмăттăмччĕ, салтак пултăм — салантăм, куçран ӳкрĕм — çухалтăм. N. Ăна хĕçпе кассан, хĕç саланса каять. N. Çав чул çине ӳкекен саланса кайĕ. N. Халăх пички шыв турттарнă çĕртех ишĕлсе анчĕ, тĕнĕлĕ хуçăк, ураписем саланнă. Ст. Шаймурз. Старик кăмакана хума хушнă. Ача хунă. Унтан: илсе пар, ачам, тенĕ; вăл илсе панă, вара ачана вырттарса виççĕ кăна пенĕ, кашни пемессерен саланса кайнă. || Расходиться. N. Килĕсене саланаççĕ. Они расходятся по домам. N. Киле саланма вăхăт çитет. М. Сунч. Çак юрра юрласа пĕтерсессĕн, киле саланаççĕ вара. Ягутли. Хĕвел ансан тин саланса пĕтеççĕ (окончательно расходятся). Юрк. Пирвайхи çула пĕр пин нумĕрĕ салансан (разойдется) пит те аванччĕ. || Распускаться. || Разрываться (о снаряде). || Рассеиваться, разбрасываться. Орау. Вăсем саланса (или: саланса-туса) пурăнмаççĕ, пĕр çĕре пуçтарăнса пĕрле пурăнаççĕ, Они живут не разбросанно, а в куче. || Разбежаться (о глазах). Ашшĕ-амăшне. Куçĕсем саланса кайнă, алли хĕрĕ пуçĕ çинчен шуса анса хытса кайнă (у умершего). Б. Олг. Эх, япаласам лайăх лапкара пăхса, коç саланса карĕ, тет. Орау. Ман тĕр тунă чухне куç пĕтĕмпех саланса каять. Ib. Çуркунне тултан пӳрте кĕрсен вара, темме пĕтĕмпе куç-пуç саланса каять. Ст. Чек. Саланнă куç (ӳссĕр çыннăн). || Расползаться. N. Пыйтăсем пĕтĕм тумтир тăрăх саланаççĕ. Вши расползаются по всему платью. || Разлететься. Б. Хирлепы. Хурăн çинчи хур хурчки хурсам çине саланать. (Ястребов несколько, и они разлетаются по гусям). || Разноситься, износиться. Якейк. Çăпата пĕтĕмпех саланса карĕ (совсем не годится носить). Ib. † Порçăн тоттăр эпĕр полсаччĕ, хĕр пуçĕнче çӳресеччĕ, саланса ӳкессĕн туйăнсаччĕ, кăçалхи çолах саланса ӳкрĕ. || Раздеваться. Перев. || Разоряться. Собр. Кимĕ яракан хуçа та саланать, теççĕ. (Послов.). || Начинать болтать всякую чушь. Орау. Кăшт ĕçсен (или: пуçне пырсан), саланать вара ку старик: тем те калаçать, аван мар апла.

саланчăк

(саланџ̌ы̆к), разбросанный, далеко друг от друга находящийся. Самар. † Эпир тăвансемпе пит саланчăк, хăçан пулайпăр-ши пĕр çĕре. || Отколки, лом, части разбитой вещи. Пшкрт. Печке саланса кайсан, выртса çӳрекен хăмасаня печке саланчăкă теччĕ. || Неряха, неряшливый. Якейк. Он пак саланчăк çын çок. Ядр. † Тавай пичи хĕр пăхас: те хурине пăхайпăр, те саррине пăхайпăр; сарри ытла саланчăк, хори ытла хороший. Ах пичи, апла мар, каска урлă каçас мар. Пшкрт. Саланчăк! выртса çӳретĕн килти хырăçсаня (скарб?) покмастăн. || В разбивку, рассеянно. Н. Карм. Кĕтӳ пит саланчăк (рассеянно). СТИК. Куçĕ саланса каять (или: ухмах çыннăннĕ пек саланчăк куçлă, ненормальные, какие-то странно рассеянные глаза). Шибач. Саланчăк — саланса порăнать. N. Вă (= вăл) ванчăк, кă (= ку) саланчăк. || Место, состоящее из нескольких полян. Мыслец. || Назв. Урочища. НАК. Саланчăкри киремет. См. кăмаша.

салтак

(салдак), солдат. Изамб. Т. Эс салтак-и? Ты солдат? Ib. Салтака лекекен ачасем куçне çыхса хапхаран тухаççĕ. Регули 575. Эс салтак полăттăнччĕ, сана илмĕç. К.-Кушки. Салтаксем хутлăхĕсене пĕр тикĕс илсе пыраççĕ. Солдаты идут на ровном расстоянии один от другого. Никит. Салтака мĕне тохса кайнă чухне каякан çынни çăкăр сăмси касса илет те, çурмаран уйăрат; çуррине çисе ярат, çуррине амăшне парат. Амăшĕ тата каякан ачи кăсинчен вăрттăн окçа кăларса илет. Вара çав çăкăр сăмси юлăшкине, ачи кайсассăн, кĕлете çип çине çакса ярат. Çăкăри çине хăй вăрттăн кăларса илнĕ укçана хурат. Вара кайнă ачи чирлесессĕн, çав укçа хуралса тăрат; чирлемесессĕн — çуттипех выртат, тет. Ачи вилсессĕн, çав çип çине çакнă çăкăр сăмсипе укçа хытă сулланма тапратаççĕ, тет. Н. Карм. Пĕр ывăлĕ салтакра халĕ. Б. Олг. Кăçал ман ачая чĕнеччĕ салтака, шăпа тохат; ачая манне исерчĕç (= илсе ячĕç), çӳç касрĕç, ман ача салтака карĕ. N. Салтакран юлчĕ-ха. N. Пĕчĕккĕлле салтак ĕçне вĕрентнипе вĕсем салтак пуласран пирĕн пек хăрамаççĕ. Ядр. Кам салтакра пурăннă, кама чĕнмелле, кам салтакран юлнă, мĕн-ма юлнă. Якейк. † Эпĕр салтак (вм. салтака) кайнăшăн, ялти яшă хĕпĕртет. Тораево. † Эпир салтак кайнăшăн, пур ял-йыш хĕпĕртет. Турх. Вуникĕ салтакăн пĕр качака ăсĕ чул (вар. чухлĕ) анчах, теççĕ (или: тет. Старая послов.). Изванк. Кăркунне, салтаксене чĕнес вăхăт çитерехпе... Ib. Çак ача халĕ кăркунне салтака каймалла. Орау. Салтак патне çите пуçланă ялти çамрăксем (к 21-летнему возрасту). Юрк. Тархасшăн мана салтакран кăларăр (освободите), эпĕ чирлĕ çын. N. Тата салтак ячĕ тохат çичĕ ачан. Баран. 206. Тĕп-тĕрĕс 25 çул салтакра çӳренĕ (служили). Байгул. Манăн атте Николаевский салтак пулнă. Вăл салтакра вунпилĕк çул пурăннă. N. Салтаксене солăнтарат ĕçпех ĕнтĕ ку патша самани. N. Пĕре кĕрсе юлчĕ салтакран. N. † Салтак нуштине кораччен, килте питĕ начар çын йытти полас полать. (Солд. п.). N. Этемĕн салтака килеччен çуралманни аван. (Из солд. письма). N. Салтак кунĕ пит лайăх мар. Юрк. † Салтак тесе каласан, чĕререн çĕçĕпе каснă пек. (Солд. п.). Чебокс. † Салтак ятне илтесси — пасар кулаç çини мар. Шибач. † Салтак каять, салтак килет, эпĕр кайсассăн килес çок. Сĕт-к. † Ялăм-йышăм янтал пакчĕ, ятарласа çӳрес чох, салтак турĕç — мĕн тăвас? Ядр. † Вăлта хулли кĕлеткемччĕ, салтак кĕлетки пулминччĕ, салтак пăшалĕ йăтминччĕ. || Отбывший службу. ЧС. Якур салтак. || Валет (в картах). Тиханьк. СТИК. Кирпĕч, хĕрес, курак, виннăй салтак. Валет бубновый, трефовый и пр.

Салтакяль

назв. селения. Иревли. Салтак-яль масарĕ çинче те пур çырулă чул. Ку авалхи мар, хальхи, ку пăлхарăн мар, тĕне кĕмен чăвашăн.

самай

самый (русск.). Шемшер. † Ирпе тăтăм, пите çурăм, турра пуççапрăм, карăм вăрмана, тарăн çырмана, татрăм çырлине самай хĕрлине, илтĕм арăмне самай хитрине. || Довольно много, порядочно. ТХКА. Шăллăм çырма-вулама самаях вĕреннĕччĕ. Ск. и пред. 107. Хĕвел хыççăн куçакан уйăх самай çĕкленсен, тухать вĕçме вĕри-çĕлен. N. Йот патша халăхне самай илкелерĕç (в плен). Эпир çур. çĕршыв 25. Сарă яль чăвашĕсем самай тĕреклĕ пуранаççĕ, çӳрессе те капăр çӳреççĕ. Кан. Унта вăл самаях ĕçлерĕ. Сунт. Паян чăпта самай леçрĕç-и? — Леçкелерĕç самай. Сам. 28. Ун чух эсĕ ху та улшăнăн нумай, сăнă-сăпату юсанĕ самай. ЧС. Тата унта самай йĕкĕтсем пĕр-пĕринпе тавлашса чупаççĕ. N. Кунсем самай вăрăмланчĕç, çĕрсем кĕскелчĕç. N. Самай йывăр. || Часто. N. Онпа самай корса поплекенччĕ, халĕ ĕнтĕ вă (= вăл, у) та çок. || Очень. Микушк. Витере самай мăнтăр ăйăр çисе тăрать, тет. СТИК. Пасара карăм та, çуна пăхрăм. Çуна темĕн чухлĕ. Суйларăм, суйларăм та, самай лайăххине суйласа илтĕм (выбрал наилучшие, самые хорошие). || Как раз, точь-в-точь, в самый раз. Альш. -† И, кĕрӳшĕ, кĕрӳшĕ: самай ĕне пăрушĕ!.. (Насмешка). Тогаево. Ончен те полмин, сасартăк пăшал сасси самай пирĕн тĕлтрех илтĕнсе карĕ. Сĕт-к. Самай кĕтӳвĕ тохса кайнă чохне хамăр ĕнесене пырса ертсе ятăм. Ib. Текерле çонаттисампа вăш-вăш, вăш-вăш! туса вĕçсе пырать те, самай пуç тĕлне çитсен, тĕвик! тесе кăçкăрать. Орау. Самай та ашшех çав. Точь-в-точь отец. Яктик. † Пахчи, пахчи панулми, чи тăрринчи сар улми, самай татас тенĕ чух ыткăнайрĕ-каяйрĕ. Байгул. † Вĕт-вĕт чĕнтĕр, вĕт чĕнтĕр; вĕтĕ те пулин самаях. КС. Самай та упăтех çав. Настоящая обезьяна. Сĕт-к. Пирн Улюн самай ыраш вырма пуçланă чох холсăр полса. Пазух. Хура вăрмана тарса кĕтĕм, самай çулçă тăкнă чух. Çуралнă иккен эпĕ аннерен, самай телей пĕтнĕ чух. || Сносно. Тюрл. Матка порри самаях (сносно), матка çокки кичем пек (сиротливо). Микушк. † Ик аллăра патăм ик панулми, кăмăлăра самай пули, тесе. N. Пĕр шухăшласан, çапах вĕсенчен самайтарах пурăнаççĕ (живут лучше). || Облегчение, улучшение (напр., в болезни). Кореньк. Куç самаййи сисĕнмес. Не видно, чтобы глаза поправлялись. N. Людмила куçĕ пăртак самай, тесен, питĕ хĕпĕртерĕм. Ст. Яха-к. Туманнине те туса пăхрăмăр, çаплах кил-çуртра самай еннелле каймаçт, терĕç. N. Çавăн пек тусан, пăртак самаййине курать те, çынсене кайса калать. Хора-к. Эпĕ асапланнине те вăрман илтрĕ, сассине пачĕ, самая килчĕ. Шинер-п. Çавăнтах вăл ак мĕн шухшланă: çав шантала илсе тухса каяс-ха ĕнтĕ, мана вăл та самаях пулĕ-ха, тенĕ. N. Çав çын вара, ыйăхран вăрансанах, самай енне кайнă. N. Куçĕ кăшт самай пулсан (полегчать)... ЧС. Эпĕ аннене яланах: самай-и? тесе ытаттăм. Ман анне самай пулма мар, йывăртан йывăр пулат, пĕр пилĕк кунтан тăрса та ларайми пулчĕ. Ib. Тете патне аттесем, аннесем чун чăтман пирки кашни кун кайнă пекех: кайса, самайне, самай марне пĕлсе килетчĕç (т. е. справлялись о его здоровьи). БАБ. Муш (= может быть) самайрах пулнă та пулĕччĕ-и тен (мне в больнице). Ялти çынсем мĕн курни-пĕри: ачăна унта вилме анчах леçсе пăрахнă. Унта вĕтĕ ун пек тӳрленмелле мар, чирлĕ çынна юри имçампа вĕлереççĕ, тет, тетчĕçĕ, тет. Ib. Пуçу самай-и? А легче что ли голове-то? Ib. Виçĕ кунта иртрĕ эпĕ чирлени, ман пуç çапах самай мар. О сохр. здор. Эмел ĕçсе пурăнсан, чире пĕтĕмпех тӳрлетмесен те, вăл ăна кăшт та пулин самай тăвать.

самăшни

замшевый. СТИК. Самăшни алса тесе тиртен çĕленĕ алсана калаççĕ. Вăл алсана хăйне кăна тăхăнсан та сивĕ мар, мĕшĕн тесен çăмлă. Альш. Самăшни алса тăхăнаççĕ (молодежь). Ст. Чек. Алса: сăран алса, хура сăран алса, хĕрлĕ сăран алса, самăшни алса (тиртен, çăмминчен сĕленине калаççĕ), сахянăй (сахян) алса; перчекке: пурнеле перчекке (те), пурнесĕр перчекке (те пулат); алсаш.

сана мар

, мана мар, ни в чью (букв. ни тебе, ни мне). N. Вăрçă вăрçаççĕ сана мар, мана мар, только çынна пĕтереççĕ, пĕр майлă шотларăм та...

сан

сало (лед). В. Олг. См. сам. ТММ. Сан, лед береговой, первый лед при замерзании реки, лед по берегу реки. Слеп. Прохот çинче сан полать, пăр тохать; сантан пăр полать. N. Хĕлле Атăлăн хăш енче сан пулать, çав енче тырă пулать, теççĕ. (Сан тесе Атăл ларас умĕн юхакан пăрсене калаççĕ). Питушк. Сан (пăр) килет, Сăрă урлă каçма юрамасть. Тюрл. Атăл çине сан кĕнĕ (лед уже идет осенью). Пухтел. Сан юхать (сĕлтĕленсе юхать, çăра шыв пек). || Заносы снега волнами. Собр. † Вăрман хĕррине сан хывнă, епле иртерем-ши лашама. Хурамал. Юр кăçал сан-сан выртать (тикĕс мар, ярăм-ярăм сăрăнтă пек пулса выртать). СПВВ. † Аслă çул хĕрне (вар. хĕррине) сан хывнă, епле ирттерем-ши çунана. СПВВ НИ. Сан — çул çине вĕçтерсе картлă-картлă лартнă юр. ЧП. Аслă çулсем урлă сан хывнă.

сапасни

запасный (русск.). Тораево. † Атин ывлĕ сапасни, сапасни мар — сакасни.

сарана

назв. цветка, лилия, саранка, „царские кудри“. Я. Якушк., Ялюха М. Сарана, лилия (цветок). Ст. Чек. Сарана — раст. с желтыми корнями. Н. Седяк. Сарана тымарĕ чăмăр, ăна хăпăта-хăпăта çияççĕ (отламывается корень). Башк. Сарана, „царские кудри“, lilium martaqon. Сар илнĕрен суханне çиеççĕ. Зап. ВНО. Сарана, травянистое растение с съедобным корневищем. Рак., Кайсар. Сарана. Пысăк вăрманта ӳсет, тымарне сар ӳкнĕрен çиеççĕ. СПВВ. ИА. Çынна сар ӳксен, сарана çиес пулать. Тюрл. Сарана; тĕпĕнче çăмах пекки полать, çӳлчи çӳлĕ (как у картофеля или чеснока), нӳлекеллĕ. N. Сарана. (Говорят, что сарана дает краску). Нюш-к. Сарана пур çĕрте те ӳсмес, сайра тĕлте анчах ӳсет. Ытти курăксем пек çăра лармас, ӳссен, мăшăрăн ӳсет. Сарана тымарне çиеççĕ. Собр. Сар сарана, сарана, сарана тăрринче (вар. çинче) сар-кайăк; виççĕ тăрса кăшкăрсан, вилнĕ çынна чун кӳртет (Автан авăтни). См. хĕл-хĕлле. Н. Лебеж. Алтрăм-алтрăм — утмăл тупрăм, алтса çитсен, ылттăн тупрăм. (Сарана). Пазух. Сарă-сарă сарана, сарана нумай çин(ĕ) эпир, сарă-сарă ан тийĕр, çавăнпа сарă пулн(ă) эпир. Султангул. † Сарăлса-сарăлса ларакан сарана çулçи мар-ши вăл?

сарапла

вредить. Сред. Юм. Ора ыратать те ман, çапах пит сарапламаллах мар-ха. См. сарăпла.

сарăмлă

(сары̆млы̆), известный, о чем имеется извещение. Городище. N. Сарăмлă мар.

сарăмсăр

(-зы̆р), попусту, напрасно. Курм. † Вă(л)та хулли пак кĕлетке пор; сарăмсăр сая кайминччĕ, сая каяс сасси пор. Слеп. Ах, улиçĕм, сар ули, сăпаççипах туя исе килнĕшĕн, сарăмсăр сая кайминччĕ. ЙФН. † Пĕр çулхи хулă пак кĕлеткемччĕ, сарăмсăр сая кайминччĕ, сая каяс сасси пор. || Бестолковый. Ст. Чек. Ку сарăмсăр çын пулĕ ахăр, çын каланине пĕрте хăлхана чикмес. || Нечаянно, случайно, неожиданно. Н. Карм. Сарăмсăр, нечаянно, асăрхамасăр. Сĕт-к. Эп сана патакпа йори тивартрăм-и-ке мĕн, сарăмсăр польч. КС. Эп ăна сарăмсăр пушăпа пуçĕнчен тивертрĕм. Хорачка. Сарăмсăрах (неожиданно) кисе яртăм (или: килтĕм) сан патня. N. Çынна сарăмсăр вĕлерни (нечаянно). Икково. Сарăмсăр кошак та хăйма çать (= çиет). Сарăмсăр чăх та пăсарать. (Послов.). Якейк. Ан ятла уш, сарăмсăр ӳкертĕм, ӳкерес тесе ӳкермен те... Ib. † Сар мăйăр пак сăнăм порч, сарăмсăр сая каясран йăмăк похса хоринччĕ. Яжутк. Çава, çурла сарăмсăр ачасене касасран, турă, сыхла, теççĕ. (Моленье). Кан. Пирĕн хушăра сарăмсăр, сасартăк вилсе каякансем те сахалах мар. || Шибач. Сарăмсăр вилĕм, скоропостижная смерть. N. Сарăмсăр вилĕме кĕтмесĕр, порнăç çинчен щотлаç поль. || Тайно, без извещения, не оповещая. Городище.

сарăпла

вредить. Альш. ТММ. Сарăпламасть, не вредит, не вредно. Альш. Вăл хăмăшпа кăна сарăпламĕччĕ-ха. Ничего бы еще, если бы только камыш рос... Баран. 23. Маншăн пулсан, сана карташĕнчен хăваласа ярсан та сарăпламасть. N. Чие тата нӳрлĕ çĕрте те начар ӳсет. Сливăшăн вăл сарăпламасть. Орау. Сарăплас çук-ха. (Тырă кăшт йĕпенсен тытса пăхаççĕ те, сăян пулмалла мар пулсан, çапла калаççĕ). О земл. Ĕлĕк çын сахал, çĕр ирĕк пулнă, (жителей было мало, а свободной земли — много). Çĕнĕ çĕр çинче çумăр вăл тĕрлех пулмасан та сарăпламан. || N. Пирĕн Макçăм сарăпламас (не робеет, ему ничего), çикар та туртать. См. сарапла.

сарăплă

вредный. Юрк. Каланă чирĕ сарăплă пулмасан: юрăхлă, тесе, каласа парсан, ыттисем вара, чирлĕ тесен те, ун пеккисене тиркемесĕр илсе яраççĕ. Холера З. Пĕрре те çав эмел (средство) сарăплă (сиенлĕ) пулман. N. Сарăплах мар. Не очень вредный.

Сартăван

(-ды̆-), назв. местности. N. Тата çавĕлтех, инçе мар, Сартăван теекен çĕрте, çав икĕ тĕнлĕ чăвашсен хăйсем хисеплесе пурăнакан тепĕр киремет вырăнĕ пулнă. См. кашлăх. ) ||Назв. речки. Б. Яныши. Пирĕн ялта Сартăван ятлă шывлă çырма пор.

сатур

(садур), сатор (садор), здоровый, крепкий; смелый, настойчивый, храбрый. КС. Баран. 68. Сатур хăтланнăшăн ăна парне панă. N. Пулаймарăм сатур çын. Хочаш. Сатор — чăрсăр, пит хăюллă çын. Альш. † Хамăр сатур — сиен тăваймаç. Ib. † Ачи маттур, хĕрĕ сатур: явлăк парса выляç-çке. Ib. † Елшел хĕрĕ те —сатур кам: сиксе утни сисĕнмес. Тайба-Т. † Уксаххи, чăлаххи пирте çук, матурпала сатурри пирте пур (о девушках. Хĕр сăри юрри). Ст. Шаймурз. † Çуралтăмăр матур, пурăнтăмăр сатур. Рак. † Маттур кăна пултăм, сатур ӳсрĕм, выляймарăм кăмăлăм туличчен. N. Ĕçе сатур, работящий. Рак. Трахвин питĕ сатур ĕçлеме: ăна ĕçлеме илсе кайсан, ху та ĕçе сисместĕн. Юрк. Ăна пăхнă çĕрте шăллĕсем иккĕш те ĕçе пит сатур çынсем пулнă. Янтик. Айта сатуртарах ĕçле! Ib. Ну ытла сатур ĕçлерĕмĕр ĕнтĕ, анана кăнтăрлаччен пĕтертĕмĕр.|| Храбро, смело. || Здорово, сильно. О сохр. здор. Ку çын çиессе те сатур çиет, ĕçлеме те сатур ĕçлет пулĕ, теççĕ. N. Сатур ĕçлетпĕр. Ядр. Лаша сатур туртать (везет настойчиво). Ib. Çын сатур ĕçлет (настойчиво). Алших. † Вăйçă сатур каласан, тантăш лайăх хумханат. (Хĕр сăри). N. † Вăйă сатур калакан — Каша хĕрĕ мар-ши çав. || Насильно. Сред. Юм. Хам кĕресшĕн те марччĕ, сатôрах илсе кĕчĕ, Ib. Хам илес мар тенĕччĕ, сатôрах парса ячĕ.

сахал

(саhал), мало. Якейк. Нумай пĕл те, сахал калаç. С.-Устье. Унпа сахал (этого мало), эпĕ виçĕ тенкĕ хурап. Шурăм-п. Çăлта шапа çук пулсассăн, шыв лайăх мар вара: ăшă, сахалли те сахал. N. Тырă сахал тухрĕ (на веса, или с загона, или с воза — вышло меньше предложенного) N. Социалисăмла революциччен чухăн хресченсен çĕрĕ: сахалран сахал юлса пынă. Арзад. 1908,36. Микиçĕн Çитăрăннинчен 5 кăлтăрмаç сахал. || Редко. Скотолеч. 32. Çак чирпе чирленĕ сурăх чĕрĕлекен сахал. N. Çăпан сахалтан сахал туха пуçланă (чири стали появляться все реже и реже).

сахал-махал

(-hал), в малом количестве. Ёрдою. Вотпала тувакан армансенче сахал-махал тырăпа кĕрпе тутарма пымалла мар.

сахат

(саhат, Пшкрт: саҕат), час. Якейк. Виç сахата пилĕк минут çитми (в 2 ч. 55 м.) эп килтен тохрăм. Орау. Сакăр сахат çитни? — Çитиман (еще нет восьми). Шор-к. Кăçал пирĕн ялта çорçĕр иртсен иккĕ сахатран пошар тохрĕ. N. Паян эп çич сахатра вăраннă (если о времени вставания узнал после; варантăм — если тут же посмотрел на часы). N. Миçе сахат çитнĕ? (спрашивает проснувшийся). N. Сакăр сахатра тăратпăр та, çурçĕр иртсе 2 сахат иртеччен нихçан та выртмастпăр. Орау. Çав икĕ сахата килме тăрăшăп эпĕ те, килимасан, сыв юлăр вара, васкамалла пулчĕ; каясса 4 сахат анчах каяп та... спаççипă сире. Хочехмат. Пĕр вунпĕр сахат вăхăтра хĕвел-тухăçĕнчен килет, тет, пĕр лаша. Г. А. Отрыв. † Сакăр сахат лартăмăр, тăхăр сахат çитеретпĕр,— каттăршнисам каймарĕç, пирĕн савнисам килмерĕç. Орау. Çич сахата çитесси нумай мар. Ib. Çич сахата кăштах çитиман. Немного (не доспал) до 7 часов. Шорк. Шăп пилĕк сахатра; пилĕк сахат ăшне кĕрсен (çине кайсан), в пятом часу; тăват сахат иртни 15 минут çитсен (15 мин. пятого); тават сахат 15 минут çитми тохрăмăр (без 15 м. четыре); кăнтăрла иртни пĕр сахат (1 час по полудни). N. Паян кăнтăрла выртрăм та, пĕр-ик сахат çывăрса илтĕм (после часа два). || Время, приблизительно равное часу. Яргуньк. Çав карчăк ачине килте кашни сахатрах кĕтсе пурăнать, тет. N. Çак сахатрах, тотчас. || Момент. Шорк. Аçа çапнă сахатрах вот сиксе те тохрĕ. Тотчас после удара молнии вспыхнул огонь. Тип-Сирма. Çак сахатра, в этот момент, в это время. Регули 1337. Эп илтĕм, он чохнех (илтĕм çав сахатрах) пусрăм. || Часы. Орау. Ку сахат çапла шакка-шакках çын ĕмĕрне ирттерет. Часы тикают, тикают, да и натикают чью-нибудь смерть. Ib. Ман сахатпа пулсассăн, сакăр сахат çитме кирлĕ марччĕ. М. Кукшум. Чунсăр çын вăхăт пĕлет? (Сахат). N. Сахата пăх! Посмотри на время. || Караул (стояние на часах). N. † Тантăшсем олаха кайнă чох эпир сахата (вар. салтака) каятпăр. (Солд. п.). См. сехет.

сахăрлă пĕремĕк

род пряников. Альш. † Сахăрлă пĕремĕк çимешкĕн леш кас хĕрсем мар эпир.

сепĕлти

(_сэ_бэ̆_лди), болтун(-ья). Сред. Юм. Кирлĕ мар япала çинчен йăмахласа çӳрекен çынна сепĕлти теççĕ.

серте

(_сэ_рдэ), назв. раст., снить, aegopodium podagraria. П. И. Орл., Д. С. Серг. Сертерен яшка пĕçереççĕ. Абыз. Серте — снить. Ст. Чек. Серте, ветреница (растенне, кладут в варево). Çуркунне пултăран вырăнне яшка çине (салма çине) ярса çиеççĕ. Якейк. Серте, растение с белыми цветами. Сред. Юм. Серте; вăрманта пулать: юр кайнă-кайманах тухакан аван мар шăршăллă курăк, çуркунне ăна яшкана яраççĕ. Орау. Серте яшки; ватăлсан (т. е. серте) пит аванах мар. Ăна пултăран яшки пекех пĕçереççĕ. ЧП. Атя аппа сертене. Бугульм. † Атя, инке, сертене. — Серте ӳсмен, пымастăп. С. Айб. † Улăх серт — сар серте, анчах яшки шывакрах. ТХКА 75. Ирех вăрмана кайса пĕрер хутаç серте татса килеп. Якейк. Серте кокли. N. Серте яшки. N. † Ма каяс мар вăрмана, серте татма, уçăлма? Рак., Кайсар. № 67. Серте. Яшка çине ярса пĕçерсе çиеççĕ çуркунне çамрăк чухне купăста вырăнне. N. Чăвашсем серте яшкине юратса çиеççĕ.

сехре хăппи

нечто страшное, ужасное. КС. Сехре хăппи кăтарттăрĕç, ачам, вăсам мана. Орау. Ах сехре хăппи, тата мĕн курас-ха, килсе пăхсан! Хора-к. Сехре хăппи. Сехрем хăппипеле сивве шăнни хамăн таçта тарса кĕчĕ. Çутт. 155. Ку — сехре хăппи!.. ырă самана мар! пĕтрĕ пуç! — терĕç. Ib. 115. Тинĕс çине çитмен çын — сехре хăппи курман çын. || Страшный, ужасный. N. Хăш çĕрте сехре хăппи тусем. N. Вĕсен пурăнăçĕнче хурапа шурă нумай пулнă: сехре хăппи драмăсем те сахалах пулман.

сыв

(сыв), то же, что сывă, здоровый. Завражн. Якур сыв мар темеççи? — Сывах халĕ. N. † Сывах-и çӳреççи, тейиса, килсе корас терĕмĕр. N. Сыв-и? Здравствуй, здравствуйте. N. Сыв пул, будь здоров, прощай, досвиданья. N. Сыв пулăр, будьте здоровы, прощайте, досвиданья. N. Сыв пултăр! Да здравствует! Юрк. Тăвансем, иккĕн пĕр-пĕринпе тĕл пулсан, тытăнчĕç, тет, калаçма.— Сыв-и, тăван? тесе ыйтат, тет пĕри. Ib. Сыв-и? — Сыв халĕ. Орау. Сыв пул, сыв пул тата... сыв пул тата (дескать досвиданья или до другого раза). Сред. Юм. Хуçи хăнисене: сыв пôл! тесе ĕçет те, онтан хăнине ĕçтерет. Ау 111. Тухса кайнă чухне калать: сыв пулса тăр-ха еппин, тет. Ой-к. Аки-сухи сыв пултăр! (Так говорили в царское время уходящие на заработки). N. Сывран сыв пул. (Из письма). N. Поç сыв чохне. || Здоровье. N. Сан сывуна пĕлесшĕн эпĕ.

сывлат

понуд. ф. от гл. сывла. Такмак. Пĕр ункине памăр-ши ут кăкарса сывлатма. ТХКА 47. Сывлатса тăратса, кантара-кантара, ал вĕççĕн утă, курăк... Вишн. 75. Çавăнпа пирĕн нумай çӳресен, лашасене кăкарса сывлатсан, тин шăварас пулать, ăна та сивĕ шыв пама кирлĕ мар.

сывлăш

воздух. О сохр. здор. Таса мар сывлăш (воздух) çинче. N. † Тарăн шыва чăмса кĕрер-и? Сывлăшпа çаврăнса тухар-и? N. † Атьăр тарăн шыва чăмар-и, сывлăшпа çаврăнса тухар-и? Кан. Кĕлне сывлăша вĕçтерсе сапаласа янă. || Дыхание, вздох. Пазух. Вăрăм кăна сывлăш, йăвăр хуйхă ирĕлтерет чĕренĕн çусене. N. Пирĕн улах таврашне асăнсан, сывлăш та тухас çук. N. Пĕрех: ах! темесĕр сывлăш тухмас. N. Сывлăша веç туртса илет. У меня перехватывает дыхание (при беге, при восхождении). Якейк. † Çил-ту çинчи çил-армань çилсĕр-мĕнсĕр авăрать, пирĕн сывлăшпа авăрать. Микушк. † Пирĕн пек мĕскĕн ачасен сывлăшранах паллă (уже по одному вздоху заметно) хуйхăлли. Бюрг. Сывлăша илет, перехватывает дух (спирт). Ал. цв. 10. Тӳрĕ хуçанăн сывлăшĕ чарăнать,— вăл çав чечек умне пырса тăрат. Что сокращ. жизнь. Пирĕн пурăнăç пĕре сывланă пек кĕске. Изамб. Т. Ват çыннăн чупма сывлăшĕ çитмест. Эпĕ хытă чупрăм та, сывлăш пĕтрĕ (запыхался). СТИК. Чупа-чупа чист сывлăшсăр пултăм (совсем запыхался, не могу дышать). ЧС Каçпала вара сывлăшĕ (у больного) кĕскелсе çиттĕрĕ. Ала 93. Выртсассăн-выртсассăн, ачанăн кăшт сывлăшĕ кĕнĕ, тет. N. Кунтан юлсан, тепĕр сывлăш пурăнма пулĕччĕ. || Ветер. Т. IV. 8. Вĕрнĕ сывлăшсем килччĕр. N. Кĕрешсен те, сывлăша çапнă пек анчах кĕрешместĕп. || Дух. N. Эй савнă çыннăмсем! пур тĕрлĕ сывлăша та ан ĕненĕр, сывлăшсене сăнаса пăхăр. Аршюшк. Вара çавăнтах вуниккĕмĕш сехетре сывлăшне кăларса ячĕ (она). Н. Лобеж. Сывлăшĕ пур та, чунĕ çук. Сред. Юм. Эпĕ кашни çĕр сывлăш тухмасăр аптăратăп вит. || N. Сывлăш çынни пурин çинчен те шухăшлама пĕлет.

сывлăш çавăр

передохнуть. См. хăрлат. N. Сывлăша çавăраймастăп-ха, ан калаçтар-ха, кăш сывлăша çавăрса илем-ха. Икково. Пăртак лашуна сывлăш çавăрттар (дай передохнуть). Букв. 1904. Хамăр çил пек пыратпăр, сывлăш çавăрма та çук, туратсем питрен çат-çат тутарса анчах юлаççĕ. N. Çывăрма выртсан, сывлăш çавăраймасăр выртни çук. || Переносно — поправиться, улучшить материальное состояние. НАК. Çапла никĕс пăтти çинĕ чух хăш чухне парнесем, укçасем тем чухлĕ пухăнаççĕ те, начар çынсем вара çавăнпала чылай сывлăш çавăраççĕ. || Сделать передышку. Отдохнуть. ХЛБ. Çĕртме хыççăн сӳресессĕн аван мар, çĕр вара сывлăш çавăрса илеймест. Календ. 1904. Хытсуха хирĕнчи çĕр ик-виç хут сухаланипе лайăх çемçелсе, çĕкленсе, сывлăш çавăрса юлать. N. Ĕçлесе пĕтĕмпех халтан кайрăм ĕнтĕ. Кăшт сывлăш çавăрса илесчĕ.

сывмар

хворый, больной. N. Аçу сывмар мар-и?

сылăм

то же, что сывлăм, роса. Якейк. Ирхи сылăм шăрçа пак. Бгтр. Пăрçана шăва ярсан сылăма ларсан, лайăх полать. Сĕт-к. Яш çын ĕмĕр номай мар, ирхи сылăм типиччен, кĕрхи шулчă тăкниччен, çапла мар-и тантăшсам? Регули 1057. Корăк сылăмран (сылăмпа) йĕпе. Т. VI. 6. Сылăм амăшĕ, сылăм хаярĕ...

сып

хлебать. ЧС. Шыв парсан çăварĕпе сыпат та, сăмсинчен юхса тухат (лошадь). Юрк. † Çак тăвансем асма (= асăма) килнĕ чух сыпаймарăм ăснă кашăкăма. Алших. Кĕселне сыпсан, кĕсел пĕçернипе, сĕт сыпма каçнă чух пурте кĕсел ăшне кĕрсе вилеççĕ, тет. Трхбл. † Хамăр тăван аса килсессĕн, сыпнă яшкамсене çăтаймăп. N. Анне те пер çăмарта илсе çирĕ, тата пăртак сĕт сыпрĕ. Янтик. † Шĕлешен-кайăк чĕппи мĕн çийĕт? Тулă пĕрчи хыпать, сĕт сыпать. Пирĕн аппа-йысна мĕн çиет? — Кулаçне хыпать, пыл сыпать. ТХКА 60. Ирхине тăрсан, пит-куçа çусан, тин уçланă уйранпа сыпа-сыпа, серте-çăмах яшки çисен... Качал. † Пирĕншĕн, апай, ма макрас? Ларас-сăвас ĕне мер, сыпас-çияс сĕт мер. N. † Сыпма та çук син-пыл пĕçерет, тухма (та) çук хуçи тарават. Б. Хирлепы. Сыпса çимелли апатсем, жидкие блюда. О сохр. здор. Тата кирек камăн та: чирлин те, сыввин те, шыва çăвара сыпса çумалла мар (не следует). Сĕт-к. Пĕр чĕлĕ çăккăр касса илтĕм те, твар пуçса шупа сыпса çиса ятăм. || Выпить. Юрк. Эх, сыпмасăр тӳсесси те пит хĕн çав. Эпĕ акă вырăн çук чухне: вырăн çук, тесе, ĕçетĕп. Ib. Сан пек вырăнта пулсан, эпĕ, чăнласах та, сыпса та пăхмăттăм, тет. Ск. и пред. 44. Сыпасчĕ-çке пăртак йӳççине çакăн пек ĕç хыçĕнчен. || Церковный термин: причащаться. || Переносно. ЧС. Ун чухне Пăла (река Була) ейĕве тухас пек сыпса тăрат, тет. П. Яндоуши, Б. Крышки. Каткара шыв сыпса тăрать. Вода в кадке вровень с краями, т. е. она готова пойти через край. Ib. Ма тулли ямастăн? — Халь те сыпсах тăрат вĕт. Что наливаешь неполно? — Итак уж вровень с краями.

сырăн

обуваться. О сохр. здор. Вара сивĕ пулсан, тин лайăхрах тумланса, сырăнса çӳрес пулать. || Надевать, одевать, навертывать. КС. Ала 75. † Хир-хир урлă килтĕмĕр, çинçе сурпан сырнасшăн. Юрк. † Çĕнĕрен пĕтернĕ çĕнĕ сурпан, пар йинкене (жене „пичче“) сырăнма. Б. Олг. Арăм сорпан сырăнат. || Облеплять. КС. Паян урапана пит сырăнать (грязь липнет пластами). Çатра-М. † Тăвайкки çинчи тонкати сарă кăткăсам сырăннă; сара вăрăм хĕрсене сар ачисем сырăннă (облепили). Юрк. † Кĕреке тавра сырăнма хура шăна мар эпир. || Окружать, обступать. N. Вара ăна йĕри-тавра сырăнса илнĕ те, пуçĕнчен çапса çĕре ӳкернĕ. N. Питĕрĕнсе ларнă çуртсем тавра çарĕпе сырăнса ил. Янш.-Норв. Вăт ĕнтĕ киле тавăрăннă чухне ачасем çĕн-çынна çырăнса илеççĕ те: салам пар та салам пар, тесе, кăшкăрса тăраççĕ. Якейк. Мана йăтăсам сырăнса илчĕç, аран-аран пăшалпа хăваласа ятăм. || Приставать. Трхбл. Паян пăвансем лашана пит сырăнаççĕ. N. Тĕтĕм шăршипе ӳпресем, вăрăм-тунасем сырăнмаççĕ. || Прививаться. Пшкрт. Хорт сырăнат йӳç çомня. Якейк. Пыл хорчсем çăка çине сырăнса илнĕ.

сысна

свинья. ЧП. Сысна тесен, шăрчĕ çук, этем тесен, сăнĕ çук. Ходар. Сыснаран усалсем, киремет таврашĕсем пит хăрат, теççĕ. Ib. Вăлсем ак ĕненеççĕ тата: киремете чĕрĕллех хура сысна çури кайса çаксан, киремет çав вырăнтан тарат, теççĕ. N. Пуян, ула сыснине пӳрт шулап(ĕ) çинче чиксе, хăçан тĕнĕ витĕр пăхса çийĕ, çавăн чухне унăн хĕрĕ сывалтăр. (Слова, произнесенные на дереве киремети одной из колдуний, испортивших дочь богача. Заклинание). Букв. Сысна хырăмне ыраш пăсмасть. Чăвашсем 10. Пурăнан ĕмĕрте сыснана та йысна тесе калан. (Стар. поговорка). Хурамал. Сысна пек пĕкĕрĕлсе çӳрет. ФТТ. Çуркунне сысна çурисем кăçкăрсан, часах сивĕ пулать. Юрк. Сыснапа чăвашсем турра кĕлтуман. Вĕсем ăна юратман. Çав пиркепе чăвашсем сыснасене усраман, вĕсенĕн ашне те çимен. Сысна темĕн-те-пĕр çиет, таса выльăх мар, тенĕ. Ст. Шаймурз. Тĕлĕкре сысна курсассăн, начелник килессе пулат, тет. (Стар. поговорка). || Особый способ забирать чело здания бревнами. Чертаг. Сыснапа тăрланă, забрали фронтон избы бревнами. Ib. Сыснапа хăпартнă, забрали бревнами. Орау. Сысна — бревна, коими забран фронтон клети. ЩС. Сысна — доски (бревна), которыми забрана стенка с волоковым окошком. Якейк. Сысна вăл кĕлет хĕрĕнче полать, он çине кĕлет пăрăс хораççĕ. Изамб. Т. Кивĕрех пӳртсен хайчă вырăнне çурмаран çурнă сысна пулат. Ib. Пурана улăхтарса пĕтерсен, икĕ пуçне пĕрер сысна хураççĕ те, ун çине хайчă тăхăнтараççĕ. || Кусок твердого дерева или железа, на котором лежит ось вала у водяной мельницы. (Названия остальных частей механизма те же, что и у ручной и ветряной мельницы). Шевле. См. арман. || Боров, дымволок (лежачая дымовая труба на подволоке). Трхбл. Кăмака мăрйине мачча çинчен пӳрт тăррине тӳрех кăларма юраласан, ăна пĕр аяккинерех сысна туса пăрса яраççĕ. Вара çав вырăнтан тин çӳлелле яраççĕ.

сыха

(-hы̆), то же, что сых. N. Таса çыру вăл чун çими, чун илемлĕхĕ, чун сыххи! КС. Пит сыхă тăраççĕ вăсам. Здорово караулят (напр., огурцы). Кн. для чт. 80. Пĕр чухăн хуçа, çула каяс умĕн, хăйĕн тимĕр таварне пĕтĕмпех пуян хуçа патне сыхха леçсе панă (отнес на хранение). Вишн. 67. Çавăнпа пирĕн шăлсене, вĕсем ан ыратчăр тесе, пит сыхă усрас (беречь) пулать. N. Эпир хамăр куçа сыхланă пек, сыхă усра мана. N. Çăварăма сыхă тăрат (охраняй, остерегай), çăварăма хупса тăма чарулăх пар. Беседа. Вĕсен çывăрмасăр сыхă тăни те (настороже) урă ăйхăран сыхă мар. N. Пулла çур та, чĕрине, пĕверне, ватне кăларса илсе, вĕсене ыхă (укромное) çĕре хур, тенĕ. N. Сыхă кĕтсе тăр. Будь настороже, выжидай с осторожностью. СПВВ. Сыхă ячĕ, про запас. См. сых ятне.

сыхчуллă

осторожный, осторожно. Выçăхакансем 13. Çавăнпа та урасене сыхчуллă пускаласа, алăмсемпе тĕттĕм çĕрте пĕр-пĕр çĕре пырса çапăнас мар тесе, хăлаçланса хыпаласа утса пыратăп.

сивĕ

сив, холодный. Якейк. † Çак коккăрта çил сивĕ, çил сивĕ мар — хĕр сивĕ, чон йоратнă хĕр сивĕ. Истор, çӳлелле хăпарна çемĕн сивĕрен сивĕ пулса пынă. Орау. Эсĕр пӳртĕре сивĕ те сивĕ тетĕр, сив пĕрене кĕнĕ пулĕ пӳртĕре пуранă чухне. Çав сив пĕрене пӳрт пурине кĕрсен, пӳрт тем чул хутсан та ăшăнмаст. Вăл пĕрене тахçанччен тăрсан ытти пĕренесем пек çĕрмест, тет. Мусир. † Çӳлти пĕлĕт — шур пĕлĕт, сивви малтан килейчĕ. Якейк. Эп чее сивĕ ĕçме йорататăп. N. Кунта ытла сивĕ мар, ытла ăшă мар — вăхăтлă. Алдиар. Сиввине лаша уйăхĕ, ăшшине ĕне уйăхĕ, теççĕ. || Холодно. СПВВ. Сурса сурчăк ӳкми сивĕ. О сохр. здор. Ăна пĕрре пит сивĕ пулать те, хыçĕнчен вара вăл пит хытă вĕриленсе каять (жар и ожоб). Анат-Кушар. Çанталăк ытла та пĕр пекех сивĕ тăрать. Все стоят морозы. К.-Кушки. Тулта паян сивĕ мар-ши? Ib. Эпĕ чӳрече уçрăм та, сана сивĕ пулмĕ-ши (не будет холодно)? N. Çак уйăх пуш(ш)ех сивĕ тăра пуçларĕ. || Мрачный, сердитый. Ашшĕ-амăшне. Кĕркури пит сивĕ çӳренĕ, сасси унăн çилĕлĕ янăрса çеç тăнă. Юрк. Кай эсĕ, сивĕ япала, кай. Ст. Чек. Сивĕ куççăн пăхат = çиленсе пăхат. Ib. Сивĕ куççăн (пăхса) çӳрет (когда сердит). М. Васильев № З, 58. Шуйтан онтах откалать, онтан татмас сив куçне. Янтик. † Хĕрсем ӳссе çитнĕ чух сив куçăрпа ан пăхăр: хĕр куçăхать, тиеççĕ. N. Он пак сивĕ çын эп нихçан та корман. Вăл итла сивĕ çын уш (суровый). Он çине пăхсан хăрамалла. (Таков был Иван Грозный). || Нечто холодящее. Янбулат. † Йĕтĕн тотăр поç сивви, çак ен хĕрсем чон сивви. || Холод, мороз. Чем люди живы. Симун çĕтĕк картусне хывса лешне тăхăнтарасшăн пулнă, анчах хăй пуçне сивĕ çапнă. Кожар. Вăл киле çитсен, арăмĕ каларĕ: ачасене сивĕ çĕрте (в холодном месте) вĕлересси, кайса пос-килтен лаша топ та, вăрмантан çатрака тортарса кил те, вот хотса ăшă çĕрте вилĕпĕр. N. Сивĕ çапнипе чирленĕ. В. Олг. Ăшăпа сивĕ талашни (в сретенье). Орау. Сивĕсем пайтах пулкаларĕç кăçал. Шумш. Сиввине-ăшшине корнă çын, человек, видавший всякие виды. Янтик. Сивĕ çĕртен кĕрсенех ун патне ан пыр (не подходи к нему с холоду). Чăв. й. пур. 31°. Йĕпере-сапара та, сурса сурчăк ӳкми сивĕре те. N. Сивĕ, холод, мороз. О сохр. здор. Сивĕ çĕре тух (на холод). Регули 1060. Сивĕрен чĕтĕрет. N. Ăшă салатать, сивĕ пуçтарать, теççĕ. Изамб. Т. Лаша сыхлама хăварнă ачана сивĕ вите пуçланă (стал зябнуть). Анат-Кушар. Сивĕ пĕр улшăнмасăрах тăрать. Стоят непрерывные (бессменные) морозы. N. Пĕтĕм ăша витрĕ сивĕ. Орау. Юр айĕнче ăшне сивĕ витичченех выртнă. Кан. Сивĕсем татах пăртак пулĕç-ха. N. Сана сивĕ çапмаст-и? || Неприветливый. N. Хамăрах та кунта та, савни таçта, сивĕ сăмахсем çӳрет те хушăмăрта. ТХКА. Хĕрĕх те пĕр çул пурăнса та, пĕр сивĕ сăмах каламан эпĕ хам карчăка. Пазух. Хăвăнтан сивĕ сăмах илтмесен, çичĕ ют сăмахĕпе ан сивĕн. Кан. Вырăссем пире нимле сивĕ сăмах та каламаççĕ. Н Седяк. Сивĕ яшка сивĕтмест, сивĕ сăмах сивĕтет. (Послов.). || Лихорадка. Собр. Сивве (дихорадку) вĕсем: пĕчĕк ача пулса çӳрет, теççĕ. Унăн çӳçĕ вăрăм та, хăй лутра, теççĕ. Çав сивĕрен (лихорадки) пытансан, вăл тытмаст, тет. Тата, тунката çине шăтнă пилеш витĕр тухсан, пăрахат, теççĕ. Унтан тата, эрех ĕçсен, пăрахат, теççĕ; эрех ĕçсен, вăл ӳсĕрĕлсе нихăçан та пымаст, тет, вара.

сивĕт

охлаждать, студить. N. Кунта çанталăк — çăмăр çăвать те, юр çуса сивĕтсе хурать. || Охладить, отвратить от желания, вселить охлаждение. Янш.-Норв. Вĕсем çапла сивĕткелесе хăшне сивĕтсех яраççĕ, çынпа çын пĕр мар вĕт. Ib. Тусĕ (подруга девушки, которую хотят сватать), хĕр шыракансенĕн ывăлне юратать пулсан, хĕре питĕ мухтать. Юратмасассăн: çук, вĕсем кăçал памаççĕ пуль, вĕсенĕн халĕ ĕçлеме йышă та çук, тесе сивĕтет. Беседа. Вĕсене хирĕçтерсе, пĕр-пĕринчен сивĕтсе пĕтерет. || Отвадить. Орау. Епле вăсене пахчаран сивĕтес-ши? Как бы это их отвадить от огорода.

сив-чир

куракĕ, назв. раст., achillta millefolium. Hюш-к. Сив-чир курĕк пирĕн Ел-кӳл хĕрĕнче ӳсет. Унăн туни ытти курăк туни пек мар, пысăк, çăвăлчи шăхран-пуç çăвăлчи пек. П. И. Орл., Д. C. Серг. Сив-чир курĕк; уна хуран çинче вĕретсе ĕçес пулать. (Сеntaurea Jacea). Ст. Чек. Сивĕ-чир курăкĕ. Аgrimonia Eupatoria. Сивĕ-чиртен вĕретсе ĕçеççĕ. Ăна тĕпĕпе татаççĕ. Сивĕ-чир курăкне пĕр тымарлине кăлараççĕ, виççĕлине кăлараççĕ, иккĕлине кăлармаççĕ.

сик

(_си_к, Пшкрт: _св_к), прыгать. N. † Урамăр вăрăм утмашкăн, хӳмĕр çӳлĕ сикмешкĕн. Сызр. † Тапарах та сикерех, уратине хуçарах, эпир тепĕре киличчен çĕнĕ урата хурайĕç. Ст.Чек. Тек сиксе çӳретчĕ-ха, халь сапăрланнă. Все хвастался, а теперь, небось, присмирел. Якейк. † Сик, сик (пляши) хора лаша, пире ыр çын хĕр памаçт. Ск. и пред. 76. Маттур пуса-каччисем вăйран тухса сикеççĕ. N. Тăвар сикет. Соль лопается на огне. N. Хам шăнса кайнă та (озябла), сиксе чĕтретĕп. N. Шăнса сиксе чĕтреççĕ. Беседа. Алли-урисем те сиксе чĕтреççĕ. Пазух. Çакă туйăн варринче, хитре хĕрсем хушшинче, сиксе юрлать туй ачи. N. † Эпир сиксе çупнă чух силленеттĕр маччисем. АПП. Карта сикен лаши пур. ТММ. Суккăр автан сиксе авăтат. (Вутă татни). Ау 29°. Суккăр автан сиксе авăтат. (Вăл та пулин пуртă). N. Коçсăр алтан сиксе авăтĕ. (Портă). Орау. Мур йытти, сиксех вĕрет! Юрк. † Куку сиксе авăтат йĕлме йывăçĕ тăрринче. Ала 73. † Куккук сиксе авăтат, йĕлме йывăç янăрать. || Двинуться с места. К.-Кушки. Ау 18°. Тухтăрсем каларĕç, тет: санăн хăраса чĕрӳ вырăнтан сикнĕ, терĕç, тет. Курм. Хам патарах сик (подвинься). N. Тарçи, кансĕрлес мар тесе, тек сиксе пырать (продолжает пересаживаться), тет; хуçи саваласа пырать, тет. Ашшĕ-амăшне. Вăл çапла пĕр сикмесĕр ларнă. Истор. Пĕр сăмах каласах темĕн тĕрлĕ вăйлă кайăксене вырăнтан сикейми тунă. N. Эп сикмерĕм. Я не подвинулся. || Вывихнуться. Изамб. Т. Ман алă сикрĕ. Трхбл. Хĕне-хĕне ал сыпписем сиксе пĕтрĕç. Бил до того, что все руки отбил. Якейк. Тăпра нумай йăтса ман пилĕк сикрĕ. N. Вăл мана: пĕр-пĕр япалу сикмен-и? тесе ыйтрĕ. Эпĕ ăна: сулахай алă ыратать, терĕм. || Падать. N. Шу сикет, шыв сиксе йохать (водопадик). В разн. говорах: сикекен шу. См. лок-лок, локкит. Лашм. † Пĕлĕт юхат, пĕлĕт юхат, сиксе юхан çурхи шывсем пек. Якейк. Улма йăвăççинчен улми сикмест, теççĕ. (Послов.). || Трещать; издавать треск. Собр. Вилнĕ çын чĕрине касса, пурт кĕтессине чиксессĕн, пӳрткĕтесси сикекен пулать, теççĕ. НАК. Кĕтессине никĕс айне вилнĕ çын чĕрнине хурсассăн, çав кĕтес сикекен (шартлакан) пулать, теççĕ. Çавăнпа чăвашсем пӳрт туртнă çĕре пули-пулми çынпа ача-пăчасене ярсах каймаççĕ. || Трескаться. Альш. † Самартан илнĕ сарă арча, çиччĕ тапрăм — сикмерĕ (не треснул). N. Шăнса çитнĕ çĕр сикет. || Взорваться. В. Олг. Вот тиертсе тохнă, час сиксе тохса каймас. || Быть пропущенным. N. Пĕр сăмах сиксе юлнипе, пĕтĕмпех çĕнĕрен çырмалла пулчĕ. Из-за пропуска одного слова, пришлось вновь все переписывать. || Проходить. ЧП. Аслă вăрманта ырă йывăç, çын курмасăр кун сикмест. N. † Куç-çул тухманни кун сикмест. || Стрелять, дать выстрел. Пшкрт: _тэ̆_ллӓ_зӓ удас _тӓ_рэ̆_{м т̚}ӓ, маны̆н пы̆жал _се_кмӓ_рэ̆, тол’кы̆ листон’ы̆ анџак пы̆т-чат! _тӓ_рэ̆. || Заражать, переноситься, переходить. О сохр. здор. Пĕринчен тепĕрне сиксе ерекен чирсем (заразные болезни). Рук. Календ. Прокоп. Чирсем нумайĕшĕ пĕр çынтан тепĕр çынна сикеççĕ. СВТ. Шатра чирĕ çынтан çынна сикет. N. Усал пурăнăç пĕр çынтан тепĕр çынна час сикет. Баран. 46. Ăна вăл хул-пуççинчен сăхнăччĕ, Ехрим старик илсе пыраччен шыççи (опухоль) хулĕнчен мăйне, кăкăрне сикрĕ. || Гнаться, бросаться. Альш. † Каччă тарăх сикмешкĕн çĕнĕ кас хĕрĕ мар эпир. Алик. Кушак, патша çуртне кĕрсен, патша хĕрĕ тăрăх сикма тапратнă. Сунчел. † Ял-ялĕнчи хĕрĕсем, ах люль-люль, хĕрĕсем, качча хирĕç сикетч-ĕçке; хамăр ялсан хĕрĕсем уява хирĕç сикетчĕ-çке. N. † Ял-ялăнчи хĕрсем, ах лӳл-лӳл, хĕрсем, каччи хирĕç сикет-ĕçке; хамăр ялсан хĕрĕсем уява хирĕç сикетĕ-çке. || Итти в случку. Кан. Ĕнесем çине сикмест. || Плескаться (о крупной рыбе в воде). N. Эпĕр Атăл хĕрне пырса тăрсан, пĕр пулă хытă сикрĕ те, эпир шотсăр хытă хăрарăмăр. || Биться усиленно (о сердце). Б. Яныши. Çав Иван Павлăвăн ернипех чĕри сиксе çӳрерĕ, тет. || В перен. знач. Якейк. Ача сиксе макăрать. Плачет громко и продолжительно. Микушк. † Урама тăрăхла шурă пӳртре сарă сăмавар сиксе вĕре-çке (кипит сильно). Чеб. † Сиксе вĕрет çамрăк чун, тăвана курсан чарăнмĕ-ши (не успокоится ли при свидании с родным)? Пазух. Сăмаварсем сиксе те, ай, вĕреççĕ, чейниксене лартсан, чар(ă)наççĕ. Цив. Хĕрарăмсем пӳртре сиксе хĕрсе пир тĕртеççĕ (ткут во всю).

сиккелен

трогаться с места, шевелиться, шататься (напр., о столе), трястись, дрожать. N. Тăри çӳлте сывлăш çинче тăрать, юрлать — сиккеленмеçт. Шурăм-п. Хăш чухне çĕрле çывракан çын çине пырса выртать (вупăр). Вара йывăр, пăчă, сиккеленмелле мар пулать.

сиксе лар

вскакивать и садиться, наскакивать. N. Çак йăтăран эп хăрап, вăл çын çине тӳрех сиксе ларать (она бросается на людей). Сĕт-к. † Кӳлсе те тохрăм сар лаша, сиккĕр те ларчĕ сап-сар хĕр. Баран. Бровка (собака) хăй выртакан купа çинчен ухă пек ярăнса анса, çĕлен çине сиксе ларчĕ. || Сесть быстро. Чураль-к. † Кӳлтĕм-тухрăм хура лаша, сикрĕ-ларчĕ хура хĕр: сулăнкăра та сулăнмасть, лакăмра та ларса юлмасть. || Пересесть. Çĕнтерчĕ 11. Кантăк патĕнчен сиксе ларать. N. Хăнийĕ, кансĕрлес мар тесе (чтобы не беспокоить хозяев), тепĕр вырăна сиксе ларчĕ, тет.

сиксе тап

биться сильно (о сердце). Баран. 95. Çапла çав, пулĕ шăхăрса иртнине те хăнăхатăн. Тепĕр тĕрлĕ каласан: хăрас мар тенĕ çĕртех хăраса, чĕре сиксе тапнине те пытарма вĕренетĕн. Ib. Вăя кăларса кăшт хускалниех хала ярать; чĕре сиксе тапать; хашкаса туртăшса сывлатăн.

сиктер

понуд. ф. от гл. сик. Кан. Этем тӳсмелле мар хаяр аслати пырса çапнă пек çапса, пире ура çине сиктерсе тăратрĕ (заставил нас вскочить на ноги). Орау. Ма ăна тапса сиктермеççĕ-ши? Почему его не вышибут отсюда (напр., с должности). Юрк. † Виççĕн виçĕ улмине татса илĕпĕр, пĕр çĕлĕк çине ярса сиктерĕпĕр, хăшăмăра тухĕ каймашкăн; аслă пăратăн шăпи сиксе тухрĕ. Ib. Çитмĕл пус тенке кам сиктерет? — Тури хуçа сиктерет. Тури хуçана кам сиктерет? — Çумĕнчи майри сиктерет. Çумĕнчи майрине кам сиктерет? — Пылпа кулаç сиктерет. || Двигать, шевелить. ЧП. Ак çак хĕрсем пит... куçне-пуçне сиктерет (глаза так и бегают). ЧП. Куçна ан сиктер. N. Пурнине те вырăнтан сиктереймен. Янтик. Качи-пӳрнене сиктерсенех вупăр каять, тет. Альш. Ку хĕр урине сиктерет те, пĕрчи хурчăка пулса, автана пырса вĕлернĕ. N. Юр çинче пĕр вырантан сиктермесĕр тавлăкшар тăратнă. || Качать (ребенка). Байгул. Тата пĕр маях пӳртре йăмăкăма сиктерсе ларма хушатьчĕç. || Вывихнуть. N. Пĕр хĕр çавăнта ӳксе аллине сыппине сиктернĕ (вывихнула). Якейк. Ах, ача, эпĕ паян тăпра нумай йăтса пилĕке сиктертĕм. || Пустить сильной струей. Çамр. Хр. Крантран тăрук шыв сиктерсе (пустив). || Пускать вскачь. С. Айб. † Укăлчаран тухрăм, ут сиктертĕм; çырла çеçки пуррине пĕлнĕ пулсан, кирлĕ марччĕ ут сиктерме. В. С. Разум. † Яш çын каять утпала, йăлтти-йăлтти сиктерсе. Ib. Пĕр çамрăк полковник нумай шухăшласа тăман, çăмăл ăслăскер, касаксем хыççăн сиктере панă. Ала 65. † Пĕчĕк çырма сулхăн шыв, ахаль ан каç — ут сиктер; Лашман ялин арăмсене сăмах ан пар (не позволяй рассуждать) — тап-сиктер. || Выпалить (из ружья). Изамб. Т. Унччен те пулмарĕ, ик-виç пăшалтан харăс (вдруг) сиктерчĕçĕ (печĕçĕ). || Пропустить (время). КС. Çак йывăçăн улми çул сиктерсе пулать (через год, т. е. раз в два года). N. Пĕр кун сиктермесĕр, не пропуская ни одного дня. N. Кун сиктерсе, е икĕ кун сиктерсе шăнтать пулсан (лихорадка), выльăх лекĕрне кăтартас пулать (лошадь). ТТМ. Çавăн пек ачасене ашшĕ-амăшсем школа каймасăр кун сиктерсе хăварнăшăн пĕре те хăтăрмаççĕ. N. Кашнă кун ирхине те, каçхине те пĕр сиктермесĕр пирĕн пата пыратчĕ. N. Эрне сиктерсе тăваççĕ çавна. Аттик. Çав кӳлле пĕр-пĕр çул памасăр (жертву) сиктерсе хăварсассăн, çăмăр кăлармасăр çĕре типĕтсе хăртса ярăть. || Пропускать. N. Пĕр сăмах сиктерсе хăвармасăр вуласа кăтартнă. || Обойти, пропустить, миновать. Юрк. Унта юнашар ларакан кӳрши юлташне, хăнине, эрех ĕçмен çынна ĕçтермесĕр сиктерсе хăварнă пек, ялан ĕçтермесĕр сиктерсе хăвараççĕ (минуют, обносят при угощении). || Переносить (здание на другое место) || Перевести (с одного места на другое). Сенчук. Атте мана каларĕ: ачам, лашăсене кайса сиктер-ха, терĕ. Ib. Унтан ытти лашасене те сиктертĕм. || Встряхивать, перетряхивать (солому). Якейк. Авăн аштарнă чохне олăм сиктереççĕ (перетряхивают вилами яровую солому). Изамб. Т. Вара кĕреплепе çиелтен хăпарнă улăмне сиктерсе илме пуçлаççĕ (встряхивают и убирают). Ib. Улăма улăм сеникĕпе сиктереççĕ (перетряхивают). || Тревожить. Ск. и пред. 16. Эсир унта кулянни, пирĕн чуна сиктерет (тревожит). || Подозревать (в чем). Сред. Юм. Ăна вăрăпа сиктереççĕ (подозревают в воровстве). || Случать. N. Кĕсрене сиктер. || Ходить (в игре в шашки). Янш. Норв.

сиктерсе кăлар

измышлять, изобретать. Чав. й. пур. 5°. Ялта мĕн кирлĕ мар ĕçе Ваçка сиктерсе кăларат (изобретает).

симĕс-кăвак

сизый, зелено-голубой. Собр. Урлă-марлă кашта çине симĕс-кăвак çакса яр. Изамб. Т. Тĕкĕсем унăн симĕсĕн-кăвакăн та, пит илемлĕ. ЧП. Симĕсĕн-кăвакăн курăнакан çыру çинче аттепе аннен ячĕ пур. Тим. † Симĕссĕн-кăваккăн курăнакан, шурă супăнăн кăпăкĕ мар-ши çав? Ст. Шаймурз. † Симĕсĕн-кăвакăн курăнакан, супăнь кăпăкĕ мар-ши çав? Пазух. Çӳлте симĕс-кăвак вĕçкелет, кăлавине тиек кураймасть. Султангул. † Анкартисем тулли те кăвакарчин, симĕсĕн-кăвакăн та, ай, курăнать. Микушк. † Анкартисем хыçне шур юр çунă, йĕлтĕрпе çӳрекен пĕри те çук; патшанăн тумтирри симĕс-кăвак, ухатапа каякан никам та çук. Янтик. † Çĕр çĕклейми пӳртсен çи-виттине симĕс-кăвакпалан виттертĕм. || Назв. ниток, употребляемых для узора. Н. Лебеж. † Çинçе пурçăн илтĕм çĕлеме, симĕс-кăвак илтĕм тĕрлеме. || В перен. смысле. Сĕт-к. † Симĕс-кавак коркаланă чыллай хунь ĕмĕрĕнче. Немало перевидал разных житейских невзгод, обстоятельств.

сиплеш

обходиться со своим (материалом). Сред. Юм. Пит çĕрĕкех мар, хăйне хăй сиплешет (пôрне пуçтарсан ĕлĕкхи пик туса лартма пôлать тени). Ib. Хăйĕнне хăй сиплешет (çын патне кивçен ыйтма каймас тени пôлать).

сиплĕ

полезный, имеющий целебное свойство, здоровый. ОПВВ. Шăпа чир. сор. 19. Унпа лаша пăхĕ куписене сапни питĕ сиплĕ. Баран. 12. Авалхи çăка сулхăнĕнче сивĕ шывлă, сиплĕ çăл юхса тухать шавласа. Ст. Чек. Çумăр сиплĕ мар. Изванк. Çак тимĕр карта çавăрнă чухне те, çапла сиплĕрен çарамаçланаç(çĕ) пулĕ те, анчах эпĕ халччен ăна-кăна илтмен. Ib. Турăран этем ывăлĕ-хĕрĕ сиплĕ, тьфу! или: турăран этем ывăлĕ-хĕрĕ чĕлхи сиплĕ, тьфу! (Из наговора). N. Сиплĕ çын. См. вирлĕ. Юрк. Темĕн тĕрлĕ техĕмлĕ, темĕн тĕрлĕ сиплĕ (о кушаньях).

сиплĕхлĕ

полезный, приносящий пользу; целебный. N. Пуриншĕн те пур япала сиплĕхлĕ мар. Аттик. Чăвашсем çимĕк кунĕ татнă кирик мĕнле курăк та темле сурана та сиплĕхлĕ, теççĕ. Н. Шинкусы. Чипер, тӳлек, сиплĕхлĕ çумăр пар... (Из моленья). Шибач. Кăшман шу сиплĕхлĕ (полезна). КАЯ. Турăран этем ывăл-хĕр сиплĕхлĕ, тьфу! (сурать. Из наговора против укуса бешеной собаки). Хорачка. Вот мана çан чона ырă япала парса сиплĕх турă (в области лечения).

суя

ложь. Чăв. й. пур. 6. Çапла каласан вара вăсен суйи тухнă (ложь обнаружилась). N. Чăн сăмахăн суйи çук. (Послов.). N. Суяна кăлар, опровергнуть. КС. Эп ун суйине кăлартăм, обличил в лжи. || Ложный; ложно, неверно. Ст. Чек. Тим. † Чăн-чăн иккен, чăн иккен, пĕртте суя мар иккен. Собр. Мĕн каланине суя ан ту, теççĕ. (Послов.). N. Чăн-и, суя-и? — Чăн. N. † Йĕри-тавра вăрманлăх, эпĕ суес (?) çук пур суясăр, йĕри-тавра тăшмансем, эпĕ çӳрес çук тус-йышсăр. || Ложный, мнимый. Батыр. Сирĕн пӳртĕрсем шурă мăк, тăватă кĕтессинче тăватă ахах, суя ахах мар мĕн — чăн ахах. Ах аппаçăм, йыснаçăм, суя пуян мар мĕн — чăн пуян. Полтава. Суях чирлĕ, мнимый больной. СПВВ. Суя чунпа выртрăм. Лежал без памяти (в болезни). Сред. Юм. Суя чунпа çиç выртрăм. (Пит чирлесе выртсан, калаççĕ; пит хăраса, хăй мĕн тунине пĕлмесĕр çӳресен, калаççĕ).

суя аки

(а_ги), так называют девушку, обнадежанную сначала женихом, но потом получившую отказ ввиду замены ее другой невестой. Кумаркино. Каччăран тăрса юлнă хĕр; каччи малтан, илеп тесе, шантарса тăнă, унтан ку хĕре пăрахса тепĕрне качча илнĕ. Çавăн пек хĕре кулса суя аки теççĕ. Сĕт-к. † Суя аки Улини, суя ятне илтесси кренке премĕк çинн мар. См. суя пичи.

сукăр шăнкăрав

то же, что суккăр шăнкăрав. Зап. ВНО. Сукăр шăнкăрав пек шăнкăртатать. N. Илтетĕп, инçе те мар, сукăр шăнкăрав сасси илтетĕп.

суккăр-çын

слепец. Сĕт-к. ТХКА 6. Суккăр-çын сукмакĕ тикĕс мар, суккăр-çын çулĕ — пылчăк.

сулăнкă

(сулы̆ҥгы̆), раскат. N. Пире сулăнка ан яр (или: ярса ан хăвар). Хурамал. † Кӳлнĕ лаша — сарă çăрха, çул сулăнкисенче мĕн хуйхă. Юрк. Сулăнкăра вĕсенчен пĕри, чăваш арăмĕ, ăнсăртран кăшт çул çине тухса ӳкет. Изамб. Т. Çунасем сулăнка кайсан, ниепле те тăратмалла мар. Ib. Сĕве çинче çул тикĕс те, лавсем сулăнка каймаççĕ. Янтик. Патреслĕ çуна сулăнка каймасть, ăшне юр кĕмест.

сулкалан

(-галан), покачиваться, пошатываться. Скотолеч. Ib. Унтан лаша сулкаланса ӳкет те, пăртак тапкаланса выртсан, вилет. Кан. Çак кĕперсем урлă лашасем каçмалла мар сулкаланса ларатьчĕç. Орау. Вăл сулкаланса тăчĕ-тăчĕ те, çĕре персе анчĕ. Он зашатался и упал. Кан. Вĕсем час-часях хăйсем Уçăп патĕнчен сулкаланса тухаççĕ.

сулла

качать, раскачивать. Хурамал. Сĕтел хушшинче урине сулласа ларсан, амăшĕ вилет, теççĕ. КС. Сĕтел хушшннче урăна сулласа ан лар: амăшĕ вилет, теççĕ. N. Эпĕ пĕчĕкçĕ чухне сĕтел хушшинче яланах урана сулласа лараттăм. Дик. леб. 50. Анчах Елиса пуçне сулла = сулла, куçĕпе пăхса, паллăсемпе кăтартса, хăй патĕнчен тухса кайма кăтартнă ăна. Йӳç. такăнт. 33. Кум, сан питӳ çинче юн пур-çке?.. — Е-е, вăл ахалех! Лаша мар-и вара — пĕррех сулласа лектерчĕ. Изамб. Т. Хăшĕ пурттине сулланă, хăшĕ тимĕр сеникне сулланă, хăшĕ çавине сулланă. Баран. 134. Умра кĕнеке тытса сулласан, çавăнтах сывлăш пите пырса çапăнать. N. † Тутар хĕрĕсем тутăр сулласа ташлаççĕ.

сулă

солă, запястье, браслет. Тораево. Çӳл ампарта (в 2-ом этаже амбара) Пинепи, чавси таран соли пур. Ст. Шаймурз. Лешĕ пĕр сулă парса янă. N. † Пирĕн аттен сакăр хĕр, сакăрĕш те сарă хĕр, чавси таран сулли пур, пурни тули çĕрри пур. Янтик. † Икĕ аллăмра икĕ кĕмĕл сулă (подобие браслета), улпутсем ытаççĕ парнене. Сред. Юм. Сôлă, браслет. Синьял. † Икĕ алăра икĕ сулă чăтмалла мар хĕстерет. Хурамал. Сулă, браслет (кĕмĕлтен, шуçран). ФИН. Пӳрнисенче çĕрĕ, аллисенче сулă. Ст. Чек. Сулă, браслет металлический. ЩС. Сулă, ожерелье на руках. СПВВ. Сулă хыврăм. || Предплечье (часть руки от локтя до кисти). Ковали. Сулă шăмми, кости предплечья. Б. Батырева. Сюрбеево-Токаево. Сулă — алă туни, алă хурси.

сулă

солă, плот. Орау. Çантах, инçех мар, пĕрене суллисем пулнă та, çанта ишсе тухнă. Якейк. Он пакки пирн хамăрн та солă туса ямалăх та пор (или: солă туса ярсан та пĕтес çок). Таких людей у нас много. Баран. 152. Çуркунне, пăр кайсанах (как только кончится ледоход), сулă хывса, шывпа антарса яраççĕ. В. Олг. Окçа çок, солапа йохма каяс полат Вастрăккăна çитиччен (до Астрахани). Пазух. Шурă Атăл хĕррине шаксем хыврăм; шаккăмсем кайрĕç сулă пулса. || Перевоз, паром. Хурамал. Пысăк шывран çурхи шыв вăхăтĕнче сулăпа каçаççĕ. Ăна кимĕсем çине хăма сарса тăваççĕ. СПВВ. ТМ. Сулă — шыв урлă каçмалли кимĕ. К.-Кушки. † Каçмăп, теттĕм, Сĕве урлă, каçарчĕç(ĕ) сулăпа. Чураль-к. † Шур Атăл пулли — шур пулă, сулă çинче сыхларăм. Альш. † Атăл çинчи шур пулла сулăпалан сыхларăм. Сĕт-к. Çорхи шупа йохтарса ямаллискерсем, пĕр сола т(ă)вас та, кайччăр! || Конопляиный плот для мочки. Сĕт-к. Ман çырта виçĕ солă йĕтĕн порччĕ, пор те йохса карĕç. Орау. Сулă антараççĕ; кантăр сулли (для мочки). Шурăм-п. Пуса Илен-кунччен ан татăр, сулăсене мăнаçи (аслати) çапать. Изамб. Т. Çапсан, Пукрава сулă-сулăпа шыва хываççĕ.

сулмак

тяжесть; тяжелый. Хурамал. Утă çулнă чух сулмакпа çулсан (= ярăнсарах çулсан, васкаса мар), çăмăлтарах пулать.

сулхăмлă

(-hы̆-), прохладный, тенистый. N. Çĕр-çырлине аван çемçетнĕ хура çĕр кирлĕ, анчах ытла йĕпе вырăна юратмасть. Уçă, тата пăртак сулхăмлă, анчах ытла сулхăм мар вырăн кирлĕ, мĕншĕн тесен, ытла сулхăм пулсан, унта япала ӳсми пулать.

сулхăн

(сулhы̆н), тень, прохлада, холодок; прохладный, тенистый. См. сулхăм. Янш.-Норв. † Кăçал урпа пит пулчĕ, сулхăнпала (холодок) выртăмăр. N. Уйăх сулхăнĕпе (тенью) çĕр тĕттĕмленет. К.-Кушки. Эс пĕтĕмпех сулхăнра (в тени), пуçă кăна сулхăнра мар. Ты весь в тени, только голова не в тени. О сохр. здор. Тата вĕсем (деревья) вут-кăвартан та пăртак чараççĕ, шăрăхра та сулхăн (прохладу) туса тăраççĕ. Ст. Шаймурз. † Атăлсем тулли, шывĕ сулхăн. Микушк. Каç сулхăнĕ — вечерняя прохлада, ир сулхăнĕ — утренняя прохлада. Ала 69°. † Хура вăрман касрăм — çул хыврăм, ут пуçĕсе (= пуçĕсене) сулхăн ӳки (= ӳкĕ-и), тесе. Ib. † Хăмăш та касрăм — хуш (= хушă) турăм, пуçа та сулхăн тăвасшăн. Пазух. И те, шанкăр уяр, ай, çил сулхăн, янтăрать-çке Хусан чул лапки. Юрк. † Шыв хĕрринче палан пиçет-çке, сулхăн çутти шыва ӳкет-çке. Ib. † Аслă улăхăн ути çук, ути пулмасан та çырли пур, çырли пулсан та тути çук, те шыв сулхăнĕпе пиçнĕрен. Сред. Юм. Сулхăн — 1) тень, падающая от предмета; 2) зонт. ЧП. Утă капан мĕлки сулхăнĕпеле. Бугульм. † Хăпартăм çӳлĕ ту çине, лартăм йывăç сулхăнне. Т. VI, 37. Каçхи сулхăнтан та, ирхи сулхăнтан та эсĕ упраса, эсĕ сир. („Чуклеме кĕлли“). ЧП. Ешĕл хурăн айĕнче утă çултăм: ута сулхăн ӳки (= ӳкĕ-и), тесе. ГТТ. Çĕр уйăх сулхăнне çаклансан, çĕр çинче хĕвел тĕттĕмленни пулать. N. † Пирĕн урам урлăшне юхат шывăн сулхăнĕ. N. † Пĕчĕкçĕ пĕр (пуçăм) çырма, сулхăн шыв, сулхăнĕнчен турă сыхлатăр, Кан. Чăтма çук хĕвел хĕртет, лашасем те сулхăналла кĕресшĕн. || Мрачный, невеселый. ЧП. Пирĕн çак тăвансем мĕшĕн сулхăн? || Зонт. СТИК. Янтик. Сулхăна пĕр, сложи зонт. Нюш-к. Сулхăн тăратса пырать. Идет, раскрыв зонт.

сума су

класть в счет, т. е. почитать, уважать. Собр. Сылтăм уринчен тытса тайăлсан: укçа ытат, тесе, ан калăр; сулакай уринчен тытса тайăлсан (того, кому кланяются), сума сумас, тесе ан калăр. СПВВ. ПВ. Сума сăвас, в счет класть. Самар. Пĕр-пĕрĕре сума суса пурăнăр. N. Ĕлĕк хăйне лешсем сума суманнине асне илсен, вĕсенĕн айван ăсĕсене ыттисене пĕлтересшĕн, хайласа калаçма тытăнчĕ, тет. Кратк. расск. Вăл ывăлĕ унăн ашшĕпе амăшне сума суман çын пулнă. Учите детей. Ашшĕ-амăшне пĕрре те сума сумарĕ. Юрк. Этем хăй арăмне хăй пеккинчен туманнине пĕлсен, пĕрте сума сăвасшăн, пăхăнасшăн мар! тет (хăй ăшĕнче). Ib. Хăйсенчен кĕçĕн çынсене, юрлисене, вĕсем пек пуласса сунмасăр, сума та сумарĕç-тĕр. Н. Якушк. † Ерехмет сума сунăшăн, ерехмет хисепленĕшĕн.

сумлă

почетный, уважаемый. Изамб. Т. А. Турх. N. Вăл пуçлăх пулма мар, ăна никам та чипер ăслă, сумлă çын вырăнне те хурас çук. || Ценный, дорогой. ППТ. Вăл вара сумлăрах сĕтел çиттипеле чылай капăртма илетчĕ, аттепеле пĕр тăван пĕр кăкшăмпа е витĕрепе сăра илетчĕ те, каятьчĕç. Ал. цв. 7. Ăшĕнче нихçан илтмен сумлă купăс сасси илтĕнет. N. Пирĕн пĕр сумлăрах кĕлет те çукчĕ-ха.

сун

сон, желать. Бгтр. † Ах, пус-килсем (кӳршĕсем), ял-йышăсем, усал сунса ан ярăр. (Солд. п.). N. Вĕсем мана канлĕх суннă пек калаçаççĕ. Ала 91. Эй ачамсем, ахаль каламан: ама-çори амăшĕ, тесе: мана ырă сунан çавă пурăнăçа ан куртăр. Юрк. Çав вăхăтра çынсем пурте çапла савăнса темĕн тĕрлĕ ырăлăх суннине курсан: мана капла пĕлекен çынна ырă сунманни лайăх мар, эпĕ те ăна çынсем умĕнче ырă сунам халĕ, тесе шухăшлать. Ib. Пурте хăна (тебе) усал сунĕçĕ (будут проклинать). Ал. цв. 29. Çилĕллĕ аппăшĕсем, тĕрĕс ĕçлесе тăракан тарçисем, аслă улпутсем, салтак пуçлăхĕсем — пурте каччăпа хĕре ырăлăх-сывлăх суннă. Т. VII. Эпĕ сана уншăн тем пек ырă сунăп (несказанно буду благодарить). Б. Олг. Похăнчĕ хăна, пӳрт толли; сонни (-ννи^ы) килчĕ пор хăна та (приехали желанные гости). Изванк. Ыр тор ыр сунтăр. (Начало моленья). В. Олг. Лаша лайăх — ларакан çок; пĕренĕк нумай — çиехен (= çиекен) çок, çиехен пор та — сонни çок; сонни (желанная) пор та — варли (-λи^ы) çок; варли пор та, конта килме вăтанат. Утăм. Тĕл пулмарăм сунан ĕмĕте. N. Çынна хаяр сун, желать другому зла. || Питать добрые чувства, любить. N. Халĕ ĕнтĕ вĕсем Якура хирĕç нимĕн те кăшкăрмаççĕ, анчах хĕрарăмсем сунмаççĕ. Б. Олг. Сăпаççипах аттине пере(= пире) сонса чĕннĕшĕн. Ib. Кам хорат виçĕ пус, кам мĕн чолĕ сонса парат яшка çинĕшĕн. Ib. Киле кĕртĕм (зашел) эпĕ, хорăнташсам патне каясшăн, мана парне параччĕ: пир, сонаканĕ окçа парат, пор те парат, çип те параччĕ салтака кайнăшăн. В. Олг. Эс мана сонмарăн (не почтил; не пришел в гости, будучи зван). Шибач. Сонса пар (йоратса пар). Ib. Ыр сонса (йоратса) килтĕм. С. Айб. † Мана сунакан ыр çынсем, атте-анне килне пырса кур. || Надеяться, чаять, ожидать. N. † Куриччен, курассăн сунмарăм, курсан, калаçасса та пĕлмерĕм. Бюрг. † Сарă-сарă пăри кĕлти, саланмассăнах сунчĕçĕ, саланчĕ-ĕçке, саланчĕ; телĕйсĕр-телейсĕр пуçăма, камалсăр пулĕ, терĕçĕ, кайрăм-ĕçке, кайрăм куç курман çĕре. Толст. Эпĕ ăна вĕренессе те сунмастăм (не чаяла, что научусь). Собр. † Çуратаччĕн çуратассĕн сунмарăн. Кильд. † Çĕнĕ-ах та тир, сакăр тир: çĕлетиччен çĕлетессĕн сунмарăм (не чаял). Н. Лебеж. † Ай-хай атте чунăм, анне чунăм, тупиччен тупасса сунмарăм. N. Апла çырманнисене ӳлĕмрен укçа памасса сунать. Ал. цв. 22. Малалла санăн ман патăмра пурăнассу килмесен, эпĕ сана ирĕксĕр пурăнмалла, ĕмĕр сунмалла тăвасшăн мар. N. Ярах ĕнтĕ мана, халĕ те манăн аттемпе аннем мана курасса сунмаççĕ. ЧС. Чăвашăн пĕр-пĕр çын сымарлансан мĕн тусан, мĕн çине сунма пур вара: е керемет тытнă, е вилĕ вăрăннă пулĕ, тесе, юмăç тăрăх сĕтĕрĕнсе çӳресе супаççĕ, вара. Юрк. Эпĕ санран çыру мĕн илессе сунманччĕ: епле çырса яма асна илтĕн-ши, тĕлĕнетĕп. N. Чӳркӳ праçник кон сонса карăмăр.

супинкке

(су_би_нккэ), свое, особое имущество, собина (русск.); в чувашской семье недавнего прошлого этим именем обычно называли проданную скотину снохи: лошадь, корову, овец, или скотину женатого сына, приобретенную им на собственные средства. Календ. 1903. Чăвашсен выльăх-чĕрлĕх супинкке пирки те пит начар тухать. Ib. Ман шухăшпа кинсене супинкке ĕне тыттарма кирлĕ мар. Ib. Супинкке лаша, супинкке ĕне, супинкке выльăх. Ib. Ватăсем, кинĕрсене супинкке ан тыттарăр. Трхбл. Хĕрлĕ ĕне — кин супинкки. Ib. Авланнă ывăлĕ хăй вăйĕпе ĕне е лаша туянсан, ку выльăх унăн супинкки пулат. Вăл супинкке тытат, теççĕ.

сôпяхлан

ходить без дела, попусту? Сред. Юм. Мĕн сопяхланса çӳрен çак, кирлĕ мар япалана пуçтарса.

сур

ломить, болеть. Альш. Куç сурать, ломит глаза и режет. N. Тӳсмелле мар. Пур çĕртен те сураççĕ (болят). Орау. Шăл сурнипе аптраса пыракансем пур-и? Çутт. 26. Урине пит пысăк çăпан тухса сурнипе аптранă. Сред. Юм. Пит ыратать тессине сôрат теççĕ. НТЧ. Çавна салтса ярсанах. Ваçан хĕрĕн сурасси чарăннă, тет. Н. Байгул. Ватă çынсен шăм-шак сурсан, çанталăк пăсăлать.

сурăх кĕтӳ

овечье стадо. Якейк. Вĕсем сорăх кĕтӳ пек анчах мар-и вара? Ăна шта исе каян, çанта пырать: эс мĕн тутаран, çана тăвать.

сурпан

сорпан (сурбан, сорбан, Пшкрт: сорβан), род вышитого полотенца, которым чувашские женщины обертывают голову (у низовых) или шею (у верховых). N. Сурпан замужние чувашки носили для того, чтобы не показывать волос свекру и деверьям, потому что показывать им волосы или же необутые ноги считалось в старом быту непристойиым и даже грехом. Микушк. Сурпана хăмачă çип хурса хĕррине тĕртеççĕ, вĕçне хăмач çип утаççĕ, тата вĕçĕсене тĕрлĕрен кăтат тытаççĕ. С. Тим. Пуса, кантăр, йĕтĕн сурпанĕ пулать. Якейк. Сорпан арăмсен, мăйра полать. Орау. Сурпан пирри туттăр пирринчен анлăрах та, вăрăмрах та пулать. Сурпан пирри вĕçĕсене сурпан пуçĕсем çĕлесе хураççĕ те, сурпан пуçĕ сарлакăшех тата хăмач çĕлесе хураççĕ. Унтан вара шăтăк (= шăтăкла) çĕлесе хураççĕ. Шăтăксем (= шăтăкласем) туттăр вĕçне çĕлекен шăтăксем (= шăтăкласем) пек ансăр мар. Тата сурпан çумне хашĕ пасар шăтăксене (= шăтăкласене) çĕлесе хураççĕ. Туттăр çумне килти шăтăка (= шăтăклана) çĕлесе хумаççĕ, апла хулăм пулать, тиççĕ. См. туттăр. Сред. Юм. Сôрпан — хĕрарăмсĕм пуçа çыхаççĕ. ЧС. Унтан вара алăка уçса прахрĕç те, чуклекен çĕлĕк тăхăнчĕ, тата пилĕкне сурпан çыхрĕ те, алăк енелле ак çапла каласа кĕлтăвать... Чиганары. Уй варĕнче сорпан чăсăлса выртĕ. (Отма çол). См. Н. В. Никольский. Краткий курс этнографии. К. 1929, стр. 181. Юрк. Хĕрĕх капан айĕнчен хĕр вăрласа тухрамăр, аллă капан айĕнчен арăм туса тухрăмăр. Тăрик, тăрик тăрнана туй пуç туса ятăмăр, йĕплĕ хурелĕ чĕкеçе хĕр пуç сырса ятăмăр, лутра тына амăшне сурпан касма ятăмăр, Иванпала арăмне кучченеçпе ятăмăр, алăк çинчи шăрчăка кĕвĕ калама ятăмăр. Вилĕ-йăли. Унтан, арăм пулсан, пуçне сурпан тăхăнтараççĕ. N. Сурпан-пуç çĕкле, выткать сурпан-пуç (конец сурбана). Ерк. 8. Икĕ вĕçлĕ сурпанĕн çӳçи кăвак пурçăнран.

сут

сот, продавать. Трхбл. † Аршăн-аршăн çутă ука сутаймашкăн тухнă эпир. Регули 724. Ку пӳрте сотаççĕ (пӳрт сотăнать). Ib. 707. Хăш сотмалла япалине онта хăварас. Ib. 687. Сотмаллине онта хăвар. Ib. 206. Она сотиччен хам тăхăнам. Якейк. Толти (на дворе) чăххисам хырăмшăн сотаççĕ анчах, пит çиясшăн. Чăв. й. пур. 30. Арăмĕ вилсен, юлашки тӳшекне те сутса ĕçнĕ вара. Сред. Юм. Ӳлмерен (= ӳлĕмрен) эс ôн пик япалана сотнă ан пôл вара (вперед, чтобы таких вещей не продавать). Ib. Ӳлмерен ôн пик япалана сôтнă пôл пĕрех эс! У меня еще вздумай-ка такие вещи продавать. N. Сутма атте кирлĕ мар, илме атте кирлĕ, теççĕ. (Послов.). КС. Вырăсла эпĕ сана сутса ярăп (т. е. я хорошо знаю по-русски). Альш. Тутарла пĕлекен çинчен, вырăсла пĕлекен çинчен: вăл тутарла сутса ярĕ, теççĕ, вăл сана сутса ярĕ вырăсла, теççĕ. Пшкрт: э_с онβа с'ыβы̆с'сан вы̆л ы̆ҕуна т̚а сот_сэ_рэ̆ (= сотса ярĕ). N. Мана вĕсем сотасшăн. || Наказывать (в игре) за неуменье разгадать загадку назначением жениха или невесты из среды неподходящих лиц. N. Тимĕр йыттăн сӳс хӳре. Туп, тупмасан сутатăп. Сана, Урине, Альляха парап; эсĕ, Хветĕр, Суккăр Кучăва ил. Хăшĕ: пĕлеп, тесе, сутасран хăтăлса юлать те, тупимасан, çаплах та сутаççĕ.

сут

суд, представители суда. Трхбл. Сутăн куçне куриччен кутне кур, теççĕ. (Послов.). Хора-к. Сутсенчи ĕç — таканасенчи шыв. Орау. Сучĕ хăçанах пулса иртрĕ, купийи (копия) халь те килмест. Кан. Сут та вут, теççĕ вĕт. Тӳлемеллех килет вĕт-ха манăн. Баран. 58. Сут умне тăр, явиться перед судом. Ib. 57. Хăвна (= хăна) тивĕçлĕ çĕре эсĕ сутпа шыраса илĕн. N. Сут айне тунă (тĕрĕс мар вĕрентнĕ тесе айăпланă). Сут стариксемпе калаçрĕ те, урапи çине ларса тухса кайрĕ. Альш. Сутсем кĕсен анисене килсе пăхмалла, тет. Пазух. Вунçич çула çитрĕм те, хĕрсем куçран ямарĕç; çирĕм ик çула çитрĕм те, сутсам куçран ямарĕç. Н. Байгул. Арăмпа юнашар тăраймарăм, сутсем умĕнче тăтăмăр. ЧП. Мĕшĕл ялĕнче яш ача, сут курмасăр кун сикмес.

сухалсăр

(-зйр), безбородый, без бороды. Юрк. Сухалсăр ватă çынна тĕл пулсан, ырлăха мар, теççĕ.

хăвăл сухан

стрельчатый лук. Собр. Арăк мар, çарăк мар, çулçи ешĕл — милкĕ мар. (Хăвăл сухан).

сӳрĕнкĕ

(_сӳ_рэ̆ҥ'г'э̆), пасмурный. А. Турх. СПВВ. ИФ. Сӳрĕнкĕ — уяр мар, пĕлĕтлĕрех кун. Паян кун сӳрĕнкĕрех, ашăм сарас мар, теççĕ. Тырра, хĕлле аштарнине-çапнине, сӳрĕнкĕрех пулат, теççĕ. Сред. Юм. Сӳрĕнкĕ кон, пасмурный день. || О горении сырых дров. N. Сӳрĕнкĕ çунать — çунаймаçт, пăшăлтатса анчах выртать; пăшăлтатса çунать (пăш-пăш-пăш тăвать).

сӳт

распутать, распустить. Якейк Хĕрсем çит тонисене сӳтнĕ (распустили, расплели косы). Кан. Тепĕр икĕ эрнерен клиникрен: çĕнĕ çиппине сӳтме вăхăт çитнĕ, терĕç. Сред. Юм. Тăла пôснă чôне пăртак посаççĕ те, чарăнса тепĕр хут майласа хôраççĕ, çапла хôнине сӳтсе хывни теççĕ. || Разобрать. О сохр. здор. Лекĕр вăл çынна пӳрт урайне сӳтсе, çиелти таса мар тăприне урăх çĕре турттарса тăкма хушнă. Ала 74°. Вăкăрне пусрĕç, алăкран кӳртеймерĕç, мачча сӳтсе кӳртрĕç. Шинар-п. Пирĕн пата ан килчĕр, тесе, картисене сӳтсе тăкрăç. Сĕт.-к. Пĕр йӳн карта сӳтмелле. Сред. Юм. Капана сӳтсе турăмăр. N. Çак çын карташне сӳте пуçланă, сӳтнĕ вуттине хута пуçланă. Синьял. Сапур сӳтсе кĕр. || Бить. Городище. Сӳтсе купаланă. Избил. Ст. Чек. Сӳтнĕ = хĕненĕ. Ib. Ăна кунтан сӳтсе янă (ушел прибитым). || Болтать. Ерк. Таçти çĕре те пырса перĕнеççĕ, темĕн те сӳтсе пуплеççĕ... || Отменять. Юрк. † Турри çырат пуçсене ырлăха, патши çырат чунсене хурлăха, хурлăха çырайнă чунсене çӳтсе çыраяс çук ырлăха. Ау 337. Инке-арăм хĕр пулмĕ; хĕртен арăм пулсассăн, сӳтсе пăрахма йăла пулман. || Расстраивать, мотать. Кан. Кулаксем çĕр йĕркелес ĕçе сӳтсе ярсан... N. У ĕнтĕ пурăнаçа сӳтет.

сăй

(сы̆j), угощение. Ск. и пред. чув. 84. Ан ӳпкелĕр, хăтасем, сăйăм питех нумай мар. Сала 165. † Манăн пичче мĕн тăвать? Креке лартать, сăй парать. Хурамал. † Пирĕн пиче-инке, ай, мĕн тăвать? Кĕреке лартать, сăй парать. Ib. † Çак тăвансем патне эп килсессĕн, пуç çĕклейми сайсем эп куртăм. Перев. Çапла мĕн пур пăттине çисе янă та, калать: ан ӳпкеле ĕнтĕ, кума, урăх сăй-мĕн пулмарĕ, тет. Калашн. 8. Ман тĕттĕм шухăшăм сăйпа чарăнмĕ. См. си, сий.

сăва-тăран

дойная (о корове). ЙФН. Апи, маншăн ма макăран? Сăва-тăран ĕне мар, типсе-йĕнсе юлас çук.

сăвă

(сы̆вы̆), песня, песенные слова. М. Сунч. Вара хăшĕ-хăшĕ ташлаççĕ, хăшĕ-хăшĕ алă çупса сăвăсем каласа тăраççĕ. Тюрл. Сăвăллă йорла-ха (со словами). ТХКА 94. Эпĕ сăввине пĕлмен чух, çеммине (мелодия, мотив) ярăнтарса юрлатăп. Якейк. Сăвăсене поринчен ытла хĕр-ачасам йорлаççĕ улахсенче, çулла, хурсам пăхнă чух, сорăхсам панче, тата ытти çĕрте те. Сăвă; вăл туй йорри мар, çăварш йорри, салтак, ĕçкĕ йорри мар, ăна ахаль йорă теме йорать. Сăвăра ăнланмалла мар сăмахсам нумай. Сред. Юм. Сăвă; йорланă чôхне каласа йорлакан сăмахсĕне сăвă теççĕ. || Особые песни. N. сăвă. Мулахай, мулахай, мулахай мана сурăх пач. Сурăхне Атăла ятăм та, Атăл ман пулă пач(ĕ). Пуллине хурана ятăм та, хуран мана çу пач(ĕ). Çуне çурта çутрăм та, çанталăк та çуталчĕ. Выртан каска хусканчĕ, ларакан йăвăç хумханчĕ. Çĕтĕк-çатăк тимĕрçи сиксе çапать тимĕрне. Ib. Утрăм, утрăм, умма тупрăм, уммине анчăка патăм, Анчăк мана пушă пач(ĕ). Пушипе çĕре çапрăм та, çĕр мана курăк пач(ĕ). Курăкне ĕнене патăм та, ĕне мана сĕт пач(ĕ). Сĕтĕкине чăпăка (курочке) патăм, чăпăка мана матяка пач(ĕ). Матякине учаха (= вучаха) ятăм: шат! терĕ, пат! терĕ, Патăр ялне кĕрех карĕ. Ib. Мулчи, мулчи мулахай, мăн мулахай — сулахай. Çӳлте çăлтăр шуçланки, ула кайăк уттипе, симĕс кайăк сиккипе. || Стихи. N. Хĕл каçиччен эпĕ чăвашла тата пĕр тăватă пилĕк сăвă çырнă. || Мелодия песни. Альш. Елшелĕнче чăн тытăнса каланă чух икĕ сăвва килтерсе (на 2 напева?) каланине илтнĕ эпĕ. Ib. Тата эпĕ: „Пӳркелĕнче (Елшелĕнчен пĕр ултă-çичĕ çухрăм) кĕвве вуникĕ сăвва (вуникĕ тĕслĕ юрласа) кӳрсе калаççĕ“ тенине илтнĕччĕ. Турх. † Тăрин çинçе сасси пит хурлăхлă, мĕн сăвăпа юрлани илтĕнмест. N. Кĕвĕ сăввисем, юрă сăввисем. С. Айб. Хрутун, купăса алла илсен, пĕрре сĕрсе ячĕ, тет те, темиçе тĕрлĕ сăвă сассисем (гармоничные звуки) янăраса кайрĕç, тет. Тим. † Юрăра тĕрлĕ сăвă пур, сăвăра тĕрлĕ сăмах пур. Ячейк. Пире апи ĕçтерет, пирĕн сăвва илтесшĕн. Дик. леб. З8. Кăмрăк тăвакансем те ĕлĕкхи пекех юрлаççĕ; ача чух эпир çав юрă сăввипех ташлаттăмăр. Кĕвĕсем. Эй шупчăк, сарă шупчăк! Юррушĕн çеç юратмастăп эп сана: сăввушĕн те, кăмăлушĕн те юратап.

сăвăç

сăвăçă (-з'ы̆), поэт, стихотворец; человек, пишущии стихи. N. Ман мар, урăх сăвăç юрри улăхăн тăрăх янăрĕ.

савăр

сурок. Зап. ВНО. N. Сăвăр шăтăкĕнчен тухса ларать. Н. Седяк. Сăвăр питĕ макăрать, тет, çын тытсан; куççулĕсене шăлса макăрать, çавăнпа ăна: çынран пулнă, теççĕ. Собр. † Хамăр тăван килет асăнса, сăвăр тирĕ витĕнсе. Юрк. † Çӳлĕ тусем çинче сăвăр ларат, унăн йăви йывăç тĕпĕ çинче. Н. Карм. Сăвăр — сурок, живет на горах, свистит. Альш. Сăрт хĕрринче сăвăр шăтăкĕсем пур. Унта сăвăр нумай. Сăвăрсем сарăрах семлĕ (сарăрах тĕслĕ, желтоватого цвета), хурарах семли те пулать. Вĕсем уçăм çинче тăранса çӳреççĕ ерттеллипе. Пĕр иккĕшĕ ялан ту çинче çын килнине сыхласа лараççĕ. Сыхлаканнисем икĕ кайри урисем çине лараççĕ те, çын килнине курсанах: чрин! чрин! кăшкăраççĕ: таçтан аякран кураççĕ вĕсем çынна. Ку кăшкăрсанах, ыттисем шăтăкĕсем патнелле чупа-чупа пыраççĕ, пĕчĕкçĕрех йытă пек. Шăтăкĕ умне пыраççĕ те, лараççĕ пăхса кайри урисем çинче; çывăха пыра пуçласанах, сысна пек: кăрин! кăрин! туса, пупăл-пупăл тенĕ пек каласа кĕрсе каяççĕ. Тахçанччен тухмаççĕ пĕр кĕрсен. Шăтăкĕ вĕсен питĕ тарăна каять. Шалта вăл пӳлĕмлĕ-пӳлĕмлĕ пулат. Унтан-кунтаи тухмашкăн „тĕннисем“ пур, шăтăкĕсем. Вăл сăвăрсем акă ăçтан пулса кайнă, тет. Ĕлĕк пĕр пуппалан начарккарах чăвашăн анисем юнашар пулнă, тат. Акаççĕ, тет те, кĕсем, пупăн тырри начар пулат, тет, лешĕн тырри лайăх пулат, тет. Пуп кунăн тыррине хăй йышăнат, тет, хăй анине çук çынна парат, тет. Леш калат, тет: манăн ку мар, лешĕ манăн, тесе калат, тет. Хайхисем тавлаша-тавлаша сута каяççĕ, тет. Сутсем кĕсен анисене килсе пăхмалла, тет. Пуп хăйĕн пĕр ачипе пĕр хĕрне анасем çине ертсе каят, тет те, леш çук-çын ани çине нӳхреп пекки алтса, ку ачапа хĕрне çавăнта кӳртсе лартат, тет. Кунта килсе ыйтĕç, эсир вара: ку пупăн, леш çукăн, тесе ларăр, тесе калат, тет, ачисене. Хайхисене тăпра курăнмалла мар витсе хăварат, тет те, каят, тет, килне. Акă, нумай тăмаççĕ, тет, килеççĕ, тет, хай сутсем. Каяççĕ, тет, пурте кĕсем анасем патне. Çитеççĕ, тет те, аптăраççĕ, тет: ниçтан хăшĕ хăшийĕнне пĕлме çук, тет. Пуп калат, тет: атьăр, çĕртен хăйĕнчен ыйтар, тесе калат, тет. Ыйтаççĕ, тет, çĕртен: ку кам ани? тесе калаççĕ, тет. Çук-çын ани çинче: пупăн, пупăн, тесе калат, тет. Леш пупĕ ани çинче: çукăн, çукăн, тесе калат, тет. Çапла пуп çук-çын анине йышăнат, тет. Анчах уншăн унăн ачисем çын пулаймаççĕ, тет: сăвăр тăват, тет, вĕсене турă. Вĕсем хиртех пурăнмалла пулса юлаççĕ, тет, çапла. Сăвăрсем шăтăкне кĕрсе кайнă чухне, темĕнле: пупăн, пупăн, çукăн, çукăн, тенĕ пек каласа кĕрсе каяççĕ вĕсем.

Сăкăт

(-гы̆т), назв. ряда сел. в ЧАССР: Сăкăт — Сугуты, Б. Батыревск. р. и др. Чураль-к. Сакăр Сăкăт вот ларать, çав-и, атте, куккисем? — Çав мар, ачам, куккусам.

сăлтăкла

(-ды̆к-), хромать (о лошади). Альш. Унăн хăрах ури тĕрĕсех мар, аранçă сăлтăклать (прихрамывает). Тюрл. Лаша сăлтăклать. Лошадь прихрамывает. СПВВ. ФВ. Кăшт ухсахлакан выльăха: сăлтăклат, теççĕ. Сред. Юм. Лаша пит охсахламас та, пăртак çапах сăлтăклать çав (немного хромает).

сăмах

(сы̆мах, сŏмах), слово. Байгул. Пурне те пĕр сăмах хăвармасăрах вулаттăм. Букв. Пĕлмен — пĕр сăмах, пĕлтĕн — çĕр сăмах, теççĕ. Ib. Ут вĕçерĕнет — тыттарать, сăмах вĕçерĕнет — тыттармасть. Ib. Пысăк сăмах каличчен, пысăк чĕлĕ çăкăр тыт. Дик. леб. 43, Чĕлхӳ çинчен ĕçĕрĕннĕ чи малтанхи сăмахăвах пиччӳсен чĕрине хĕç пек витĕр касса тухĕ. Г. А. Отрыв. Тĕплĕнех ыйтса, сăмахран сăмахах (слово за словом) çырса пытăм. Регули 1094. Вăл сăмахсам çине пит çиленчĕ вăл. N. Кунти сăмаха çырма юрамасть. СТИК. Вăл сăмаха пĕр шухăшламасăр персе ярат (необдуманно, опреметчиво говорит). Ib. Сăмаха çăтать. Проглатывает слова. Сред. Юм. Сăмаха тӳр перет: 1) нераспространяется в разговоре, а говорит лаконически; 2) не разборчивый в словах: что придет в голову, то и скажет. КС. Сăмахпа кас, резать на словах. С. Айб. † Эпир тăванпа тăван калаçнă чух сăмах сайран сахăр тути пур. N. Куллен пĕр сăмах вĕренеттĕр калаçма (ребенок). Альш. Вăл кирек епле сăмахăн та майне тупат (знает, куда отнести слово). Ib. Сăмах илемне кӳрет. Красноречиво говорит. Ib. Каланă сăмахне суяна хăвармас. Он исполняет сказанное. N. Çак сăмахсемпе сыв пула тăрăр. (Из письма). Якейк. Сăмах куçа кĕмеçт, тĕтĕм куçа кĕрет. Ст. Чек. Сăмахран тухнă, унтан-кунтан мар. Синьял. † Вăта пурнери кĕмĕл çĕрĕ пурне вĕçне тăрса юлчĕ, чун савнипе пуплесси виç сăмах вĕçне тăрса юлчĕ. Ачач 510. Сăмах чĕлхе вĕçнех тухса тăнăччĕ. Çук. Пулаймарĕ вĕт. N. Çĕнĕ сăмахсем, неологизмы; ют чĕлхерен кĕнĕ сăмахсем, варваризмы. Кивелсе, тухса ӳкнĕ сăмахсем, архаизмы. N. Сăмах вĕçĕнчен (в конце концов) çапла калар N. Вырăс сăмахĕллĕ халап. N. Мĕн сăмаха килет? Что значит, как сказать по-другому? N. Хлеб тенĕ сăмах чăвашла мĕн сăмаха килет? Истор. Вĕсене сăмах уçса калама та паман (не давали вымолвить слово). N. Анчах ĕлĕк чăвашсем шкулĕсем çинчен сăмах та уçтарасшăн пулман (не давали раскрыть рта). Ачач 104. Курсассăн, пĕр сăмах та уçмĕ-ши мана? || Разговор, беседа. Чăв. й. пур. З2. Хăй калаçма, сăмаха пит ăста пулнă (говорить был мастер). N. Сăмахра хăйне йăваш тытатьчĕ. В разговоре был смирен. N. Вăл çын сăмахăн вĕçне-хĕрне пĕлмес (говорит необдуманно, не думая о последствиях). Орау. Кайăр, кайăр часрах, кунта пирĕн сăмах пĕтмĕ (здесь всего не переговорить, конца не будет). Шибач. Сăмах çавăрма пĕлимаçт. Ib. Сăмах çавăрса поплимаçт. Сред. Юм. Сăмаха пит ваклать, говорит много, со всеми подробностями. Ib. Сăмаха сĕрет анчах. Разговаривает бестолково. Ib. Сăмаха тытмастăн (каламалла мар сăмаха та çынна калакана калаççĕ). N. Сăмаха тытмас, пробалтывается. Ст. Чек. Сăмаха тытса пăхса калаç. Говори осторожно. Ib. Пирвай чăваш сăмах пуçламăшĕ — сывлăх çинчен пĕлет: сыв-и, аван-и? Якейк. Эп сăмах ваклакан çын-и-ке, сăмах ваклакан-çын сана тем те топса парĕ. ТХКА 25. Майпе, сăмах çаврăннă майĕпе кăна, мĕншĕн мана ятланине каласа памашкан шутлатăп эпĕ. Ск. и пред. чув. 60. Пăртак ларсассăн, сăмах майĕпе Янтрак мухмăр уçма эрех ыйтрĕ. N. Çавăн урлă сăмах майĕпе эсĕ çта, епле, мĕн ĕçлесе пурăннине ытса пĕлтĕм... N. Çынсем калаçнă чух, вĕсен сăмахне пӳлмен-и? Хора-к. Пирн арăм вониккĕ, воник çĕрĕн олахра, яшă ача хошшинче, пăшă-пăшă сăмахра. Чураль-к. Сăмахран полсан, эп çын айне йолаканни мар вара. Расск. Ку иккĕмĕш тарçи сăмахĕ çинех тата виççĕмĕш тарçи чупса та çитнĕ. КС. Сăмах çине килтĕн. Легок на помине. Сред. Юм. Тин сана тапратнăччĕ-ха, сăмах çинех пôлтăн. Яргуньк. Кам ман(а) хирĕç сăмах хушать? Кто со мною может поговорить (или: поговорит). Ст. Чек. Каяллах сăмах айне пулчĕ, хайхине парччĕ. Мы опять уклонились от главной темы разговора, дай-ка ту вещь, о которой шла речь. Юрк. Сăмах çукран сăмах туса, хайласа пĕр-пĕр ытти япаласем çинчен тапратса калаçа пуçлаççĕ. Ильм. Чипер пурăнăр, килти сăмаха яла кайса ан калăр, ялти сăмаха киле килсе ан калăр. (Из наставления новобрачным, произносимом родителями жениха). Яргейк. Ялти халап ялтах юлтăр, килти сăмаха яла ан кăлар, теççĕ (различие между словами „халап“ и „сăмах“). Ходите во свете. Акă сăмах çине килнĕ чух калам... N. Каласа хурас терĕм те пĕре (хотел задеть его на словах), сăмах айне пулса карĕ (или: пулчĕ т. е. не успел во время сказать), тепре тапратмарăм. Орау. Темскер каласшăнччĕ эп, сăмах айне пулса карĕ. || Пересуды, сплетня. С. Дув. Кĕтӳ хăван арăмсен мĕншĕн сăмах пĕтмест-ши? N. Лайăх утсем юртат — çулсем юлат, пирĕн савни каят — сăмах юлат. Ск. и пред. 8. Халăх шав-шавĕ пĕр вĕçлĕ, шав-шав сăмахĕ çĕр тĕслĕ. Т. VI. 47. Çын сăмах(ĕ) тăрăх ан кай. (Из моленья). Ала 72. † Ырă пике пек хĕрне сăмах хыççăн çухатрăн. (Плач невесты). Байгл. † Сăмах хыççăн çӳресе пуçăм шыва юхайрĕ. (То же). Ст. Шаймурз. † Тусăм! пире кăçал мĕн пулчĕ, хушăмăрта сăмах вылярĕ. || Слух, молва. N. Мĕн сăмах илтĕнет? Çĕнĕрен халапсам мĕн вулаççĕ? Орау. Вăл сăмах пĕтĕм яла сарăлнă. Распустили слух по всей деревне. || Бранное слово, брань. Якейк. Ялти сăмах пире тивет (нас бранят). Ib. † Пирĕн çони çонатлă, çитмен çĕре çитерет, илтмен сăмаха илттерет. С. Айб. † Тусăм, çын сăмахпе ан сивĕн, хамран сăмах илтсен тин сивĕн. Трхбл. † Çын сăмах(х') хыççăн кайса ан сивĕн, хамран сăмах-сăмах илтсен тин сивĕн. (Сăмах-сăмах — это двойное употребление [повторение] выражает упорное повторение чего-либо. Сăмах — неприветливое, враждебное слово). Изамб. Т. Пирĕн ялсем вĕсене сăмахпа пустараççĕ (аптăратаççĕ). N. Е сăмахĕ айне кĕнĕ пулсан. Пазух. Атăксенĕн хĕрĕсем пирĕн сăмах айĕнче. N. Атте мана савмарĕ, сăмахпала çӳретрĕ, анне мана пит саврĕ, пушмакпала çӳретрĕ. Сунчел. † Ăçта çӳресен те лайăх çӳре, сăмах ан ил, тăван, ху çине. N. Ху çын аллинчен пăхакан пулăн, сăмахсăр татăк çăкăр та çиеймĕн. Чăв. к. † Çичĕ ют килне кайсассăн, сăмах айĕнче пурăнатăп. (Хĕр йĕрри). Ib. † Аттепеле анне хушшинче пĕр сăмахсăр пӳме ӳстертĕм. Трхбл. † Çакă атте-анне килĕнче пĕр сăмахсăр пӳме ӳстертĕм. (Сăмахсăр ӳстертĕм — япала, т. ыт. те — означает чистоту, свободную от всяких неприятностей; сăмахлă, спорный, а более всего = ылханлă, кĕвĕçлĕ). Собр. † Çичĕ ютран сăмах килсессĕн, пирĕн хута кĕрес çыннăм çук. Сред. Юм. Сăмах айĕнче порнас полать çав. Приходится терпеть брань, ругань. АПП. † Манăн кăмăл пит çемçе, çичĕ ют сăмахне йăтас çук. || Упрек. Бюрганский. Эпир уншăн кӳршĕ-аршăсенчен темĕн чухлĕ сăмах та илтнĕ пуль та, çапах та тытăнмастăпăр (т. е. не принимаемся за чӳк). N. Сăмах тĕкет. Упрекает. Изамб. Т. Халех сан пирки сăмах илтсе вырт. Уже с столь младых лет ты навлекаешь на нас чужие покоры. N. Çын сăмахĕ айĕнчен кăларăп. || Ссора. Ст. Шаймурз. † Эпир савнисемпе пурăннă чух хушăмăртан сăмах тухминччĕ. || Речь. Кан. Сăмахсем тухса каларĕç. Туй. Кашни кĕмессерен мăн-кĕрӳ сăмах калать: вăл йăнăшас пулмаст, йăнăшсан, ăна пырса хăлхаран тăваççĕ. N. Вăл вăрăм сăмах каларĕ. || Уговор. N. Ку ĕç сăмах çинче тĕрĕс тăмалла пултăр, тесе, пригăвăр тăвас тенĕ. N. Унта вĕсем пуху мĕн шухăшланине çырас терĕç. Пуху хăй сăмахĕ çинче тăрать. || Совет, мнение. Юрк. Унăн сăмахне итлесе, хайхисем ачине ашшĕ патне илсе каяççĕ. N. Эсир аму каланă сăмахсене итлĕр. Кив.-Ял. Эсĕ ман сăмаха итле (слушайся). || Пожелание. Якейк. † Ыр (привольно) çияс та, ыр ĕçес, ыр сăмахсăр каяс мар (ятлаçмасăр-тумасăр). || Дело. N. Орăх сăмахпа килтĕм. Я пришел по другому делу. N. Мĕн сăмахпа (по какому делу) килтĕн тата, Симун? — Мĕн сăмаххи паллах. N. Мĕн тăван унпа? тет.— Сăмах пурччĕ, тетĕп. || Обещание. Ерех 21. Сăмаха каллĕ-маллĕ тума юрамасть (надо держаться данного обещания и пр.). || Заклинание, наговор. Магн. М. 154, 155. Ăшăтакан сăмах, приворотное заклинание; сивĕтекен сăмах, отворотное заклинание. || Загадка. Курм. Сăмах яр.

сăмса

(сы̆мза), нос. ТММ. Название носа и его частей: 1) самса, нос; 2) сăмса шăтăкĕ, ноздря; З) сăмса кимĕрчекĕ,— кăмăрчакĕ, — кимĕреки, перегородка носа; 4) сăмса çуначĕ, края носа около ноздрей; 5) сăмса лупашки, желобок под перегородкой между ноздрями; б) сăмса кучĕ, место около ноздрей, внизу; 7) сăмса кучĕ, переносье (Чебокс. р.); 8) сăмса тĕпĕ, переносье (М.-Яльчик. р.); 9) сăмса кăкĕ, переносье (Ибрес. р.); 10) сăмса тӳрчĕ, хребет носа, спинка; 11) сăмса каçанĕ, хребет (М.-Яльчик. р.); 12) сăмса тăрши, хребет носа (Ибрес. р.); 13) сăмса вĕçĕ — кончик носа; 14) сăмса çийĕ,— тӳрчĕкĕ, спинка хребта, 15) сăмса лапчăкĕ, переносье (М.-Яльчик. р.); 16) сăмса карчĕ (Алик. р.). ЧС. Чăвашсем: сывмар çынăн сăмси сулахай енелле пăрăнсан, çын вилет, теççĕ; сылтăм енелле пăрăнсассăн, сывалать, теççĕ. Б. 13. Сăмса айĕнчи курăнмасть, вăрман урли курăнать. Трхбл. Виçĕ юпапа аслăк тăрать. (Сăмса). Пазух. Çакă ялăн хĕрсене сăмса тăрăх пăхтартăм. Выçăхакансем 26. Сăмсана çурать. К.-Кушки. Сăмса йӳçсе тăрат. (У меня) насморк. Шибач. Сăмса питĕрĕнсе ларчĕ (при насморке). Хурамал. Лаша йĕпене сăмсипе туртать, теççĕ. Собр. Сăмса питĕрнсессĕн, тăман пулат, теççĕ. Орау, Туппăрн-и? — Тумпан. — Сăмсу айне пулчĕ пуль (наверное, тут же под носом лежит, а ты не замечаешь). Городище. „Сăмси туртмасть. Не ходит к кому-либо после нанесешшх неприятностей“. N. Сăмса питĕрĕнсен (если заложит нос), çумăр çăват, теççĕ. Коракыш. † Ула лаша утлантăм, улăх тăрăх чуптартăм, çакă ялăн хĕрсене сăмса тăрăх пăхтартăм. Ib. Хайхи усал тухрĕ те калать: эсĕ паянах тамăка кайрăн, тет. Сред. Юм. Сăмсана йытта касса парам (говорят, когда в чем-нибудь уверены). Ib. Сăмсапа ӳсрет, чихает. Ib. Сăмсапа тортакан тапак, нюхательный табак. N. Хресченĕн хăлхи илтмен. Калаçма вăл хулăн сасăпа, сăмсапарах калаçнă. О сохр. здор. Тата вăл ӳслĕке те ерет (малтан сăмсаран ӳсĕрет). Скотолеч. 34. Вара сурах сунаспа аптăраса тек сăмсаран ӳсĕрет. СТИК. Пĕчĕкçĕ ачана пĕр-пĕр япала парса илмесен, ăна кирлĕ мар, тутлă мар, çиместĕп, тесе, илмесен, ăна: сăмсу айĕнчи тутлă, тесе калаççĕ. Орау. Япалана куç умăнче выртнă çĕртех, хăш чухне, асăрхаймасăр шыраса çӳреççĕ. Çавăн пек чухне тепри: ак кунта вĕт (япалу), сăмса айне пулнă, тиççĕ. СПВВ. Сăмса ăшши туса лартрăм (избушку). Тим.-к. -† Картлă-картлă пашалу, карчĕ тăрăх çу юхать. Çиес килет — пĕçерет, пĕçернине мĕн пĕлен, сăмсу таран пусса çырт. КС. Сăмсаран шаклатас (слабее, чем шаклатас = шаклаттарас). Юрк. Самсана шăшлакан тапак пуракĕ хуппи çумне çыпçăнсан, йĕпе пулат. Изамб. Т. Пирĕн хамăр хушшăмăрта та тарçă тытсан, ăна сăмсипе çĕр сухалаттарасса çитеççĕ. Собр. Хывнă кун килти çын сăмсан (= сăмсапа) ĕсĕрсен, тепĕр çав вăхăтчен вилет, теççĕ. Ст. Чек. Сăмсана пăрат, çиленсен çын сăмсине пăрат; кăмăлне кайманнине илтсен, çын сăмсана пăрат. Ib. Сăмсине картса ярас. Надо ему зарубку зарубить, чтобы не забыл (о беспамятных и пр.). Альш. Сăмсана кӳ! пырса çапăнат. Отрыгается в носу. N. Сăмсана тавăрчĕ, сделал ядовитое и прямое замечание по чьему-либо адресу. N. Самсаран тĕрт, почти то же, что сăмсана тавăр. Кильд. Эпĕ уна çыпăçас мар та, манăн сăмсама йытă çитĕр. Н. Седяк. Сăмса кĕçĕтсен, çын вилнĕ. (Примета). Сятра. Сăмса тортса çурат (= çывăрать), храпит. Ib. Амĕш ачине мĕн те пуса парат пулсан, ача: ку пĕчиккĕ, аван мар, тесен: сăмсу айĕнчи пысăк, тутлă, тет. ГТТ. Сăмсана тăсса çӳрет. || Сопли. N. † Çакă ялăн хĕрĕсен сăмси (сопли) юхать, курмастри? Пшкрт. Сăмсине йоктарса çӳрет (сопливый). Ib. Сăмсапа лапăртаса лартнă (соплями). Шибач. Сăмса тохать (сопли). N. Чăн асли яланах сăмса айне тирпейсĕр тытат, тет, пĕрмай сăмсине юхтарса çӳрет, тет. Якейк. Ачайăн сăмси тохнă, шăлса ил-хе. Шурăм-п. Ан макăрса тăр кунта, юха-сăмса. N. Пĕчĕк ачасем сăмсисене (или: сăмсине, или: сăмса) шăла пĕлмеççĕ. || Клюв. Дик. леб. 39. Елиса пиччĕшĕсем хĕвел тухнă чух, акăш пулса, хăйсен юратнă йăмăкне вырттарнă куçлă-куçлă хутаçа сăмсисемпе хĕстерсе тытнă та, çӳлелле, пĕлĕт патне çитех явăнса вĕçсе улăхнă. || Мясистый отросток на клюве индюка. Сред. Юм. Кăркка сăмсине тăсса антарчĕ. || Носовая часть судна. Сунт. Прахут, сăмсине майĕпе тăвалла çавăрса, пристăнь çумне пырса лартĕ. || Краюха (хлеба). БАБ. Сĕтел çинче выртакан çăккăра илчĕ те, варринчен пĕр сăмса касса илсе, сĕтел çине хучĕ. Якейк. Сăмси, краюшка. Собр. Çын аллинчи кукăль сăмси пысăк курнат, теççĕ. || Особые зарубки на жертвенной лепешке. Менча Ч. Çимĕçсене кăмакана хывиччен, пĕр хăпартуин аяккине алăпа виçĕ мăклĕ тăваççĕ те, ăна сăмса теççĕ. (Ака пăтти). ДФФ. Пашалу хĕрне пĕр енчен пурнепе пиллĕк чĕпĕтсе картлатьчĕç, ăна „сăмси“ тетчĕç. С. Тим. Пилĕк сăмсалă, варринче хĕреслĕ пашалу (употребляется при жертве хĕрт-сурт'у). || Небольшой пирог из белой муки. Сред. Юм. Ib. Сăмса. Так назыв. в Ковалях, Урмар. р. маленькие пирожкн, приготовляемые у татар. || Часть ручки посуды, напр., ковша и пр. Собр. Пĕчиçиç курка — сар курка, аври сăмси — шур ылттăн. || Передний угол лезвия топора. Кора-к. † Пушăт касма карăм та, пуртăн сăмси катăк пулчĕ. || Мыс. Хорачка. Сăмса, мыс. N. Çапла ишсе пынăçем, эпир сăмса çине пырса кĕтĕмĕр. || Грива. Пшкрт. Çа сăмсара молкаç выртатьчĕ. КС. Сăмса, угол леса, поля. См. хĕрт-сурт'у). || Небольшой пирог из белой муки. Сред. Юм. Ib. Сăмса. Так назыв. в Ковалях, Урмар. р. маленькие пирожкн, приготовляемые у татар. || Часть ручки посуды, напр., ковша и пр. Собр. Пĕчиçиç курка — сар курка, аври сăмси — шур ылттăн. || Передний угол лезвия топора. Кора-к. † Пушăт касма карăм та, пуртăн сăмси катăк пулчĕ. || Мыс. Хорачка. Сăмса, мыс. N. Çапла ишсе пынăçем, эпир сăмса çине пырса кĕтĕмĕр. || Грива. Пшкрт. Çа сăмсара молкаç выртатьчĕ. КС. Сăмса, угол леса, поля. См. __сăмсак_.

сăн

(сы̆н), внешний вид, облик, лицо, наружность; красивая внешность. Ал. цв. 45. Ун витĕр пăхсан, хĕрĕн сăнĕ ватăлмасть, хитреленсе, çамрăкланса пырать. Якейк. † Майра сăн пек пирн (= пирĕн) варлич, эпĕр тохса кайнă чох пăхса тăрса йолĕ-ши, выртса йăванса йолĕ-ши,? Ib. † Апи тунă сăнăмпа хĕрсем куçне йоримарăм, улпут куçне йорăп-ши. (Солд. п.). Ib. Кăмакая шораттăрç те, сăнĕ кĕч (= кĕчĕ), атту ним манер çокчĕ. ТЬ. Атă тăхăнч (= тăхăнчĕ) те, çын сăнĕ кĕч (= кĕчĕ). Ib. Молча кĕрсе шор кĕпе-йĕм тăхăнч те, çын сăнь кĕч. Ст. Шаймурз. † Сайра вăрман çинче юр тăмаст: шухăшлă чĕрере сăн тăмаст. Собр. Тĕлĕкре эрех ĕçсен, çын сăнĕ каят, теççĕ. Шибач. Сăн кĕрсе кайрĕ. Никитч. Митюк тата çын сăнне яриччен, ураран ӳкиччен, никăçан та ĕçмен. Микушк. Вăл çапах сăна хытарса (скрывая страх) кĕнĕ те, ик алса туль ылтăн тултарса тухнă. Суждение. Сăна ӳкерет (безобразит), куç-пуçа тĕксĕмлетет. (Ĕçкĕ). Макс. Чăв. К. I, 59. Пире мĕн кĕçĕнтен, ай, çын çинĕ, пирĕн сăн ӳкмесĕр, ай, мĕн тутăр? N. Сăн кĕре пуçланă, стал поправляться (лицом). Абаш. † Эпĕр ăшран колянни сăнтан пăхсан палăрмаçт. Капк. Эрех вырăнне краççин ĕçнĕ те, вилет вĕт... Этем сăнĕ те юлмарĕ. ЧП. Сутă сăнăм. N. Сăнне янă, потерял прежнюю красоту. Пшкрт. Сăнтан тохнă, стал некрасив, пал с лица; потерял облик человека (стал негодяем). Стал(а) старорбразным(ой). N. Вĕсемшĕн çамрăк чухне ватă сăн кĕресрен хуйхă. Юрк. † Пирĕн çамрăк пуçра сăнсем çук, сăнсем пулмасан та ăссем пур, калаçса йăпатма чĕлхем пур. Тим. † Пĕввĕр те пур, сăнăр та пур. Сала 206. † Пирĕн çамрăк пуçра мĕшĕн сăн çук? Кĕçĕнтен хуйхăпа та ӳснĕрен. Т. Григорьева. Сăна сĕтел çине хумалла мар, теççĕ. (Послов.). АПП. † Шур укçу çине ан пăх, аппа, сăнă юлĕ ун çине. N. Пуçăма çыхсан, сăнĕ каять (платок потеряет свою красоту). || Румянец. Тим. † Курнитсара çыру çырнă чух, хĕвел çути ӳкрĕ пит çине; çĕнĕ уйăхра тунă савнă тус, хĕрлĕ сăнĕ ӳкрĕ пит çине (на ее лице играет румянец). С. Айб. Хриттуна сăн кĕнĕ (появился румянец), тет. || Цвет. Эльбарус. Симĕс сăн çĕр çине ак хăçан ӳкет: йорсем кайса пĕтме пуçлаççĕ, çырмари çорхи шыв та выйсăрланса карĕ. Ib. Хальчен çĕр шап-шар йорпа витĕнсе выртнăскер, халь ĕнтĕ темĕн тĕрлĕ, анчах симĕс сăн ытларах, во порне те çĕнтерет. Кн. для чт. 144. Куккук ытла пĕчĕк кайăк мар. Унăн сăнĕ кăвак пулать. Кам. Враг. † Аккăш килет сассипе, кăвак чечек çуттипе, хĕрлĕ чечек сăннĕпе. Абаш. † Симĕс кĕпен сăн каять. Кайин, кайин, кайтăрах: пиççи вырăнĕ (место рубахи, где опоясывают поясом) йолатех. Собр. † Хусан арчи — сăрлă арча, илсе сăнне ямарăм. || Вид, образ. Ала 60. † Хам тăвансем аса та, ай, килнĕ чух сăнăсем пĕр ӳкрĕç те куç умне. Н. Якушк. † Ах, аннеçĕм, аннеçĕм, мăшăр витре илсе шыва ан, шыв çине ман сăнăма пăх, шыв çинче манăн сăн пулмасан, эпĕ çуккине çавăнтан пĕл. Турх. Çамрăк сăнĕпеле çамрăк ӳсет, çамрăк ĕмĕрĕ иртет те, сăнĕ ӳкет. Якейк. Пиçнĕ çырла сăнĕ пор (у красавицы). N. Вăл Настяна сăнĕпе кĕлеткине тăвас тесех тунă та, ăсне кĕртсе çитериман. В. С. Разум. КЧП. Çакă çыннăн сăнĕ пур та, ăсĕ çук. У этого человека красота есть, да ума нет. N. Ман килти сăн йохса тохрĕ. Регули 982. Ним сăн те (ним ĕç те) çок. || Изображение. Синерь. Вĕсем хĕрлĕ тăн шăтăкне кайнă та, вăсем тăнтан ача сăнĕ тунă та, унăн куçне тăхлан кĕртсе лартнă. || Портрет. А. Турх. В. С. Разум. КЧП. Коридорта Луначарскипе Якăвлĕв сăнне (нельзя: сăнĕсене) çакрăмăр. Н. Сунор. Ман пата хăн (= хăвăн) сăна ӳкерсе яр. N. Çакă сăнăма асăнмалăх патăм савнă тусăма. N. Хам сăна ӳкерттерсе яр, тенĕччĕ. Сан сăмаха итлесе, пĕр тенкĕ парса ӳкерттертĕм. || Сходство. Регули 1389. Пăластăк ашшĕ сăнĕ пор. || Отражение. Янтик. Сирĕн урай пит таса-çке: сăн курнать саçим (зеркалит, т. е. отражает предметы, как в зеркале). Ачач. Хĕвел пĕрре тĕксĕм çутă пĕлĕт татăкĕ айне кĕрет те, пĕлĕт татăкне хура сăн çапать. Çутт. 157. Уйăх та тухрĕ те, хăй сăнĕпе шывра выльляма пуçларĕ, N. Эсир: шур хут сăнĕ çапнă, тетĕр (т. е. побледнел от сидения над книгами); ăна шур хут сăнĕ мар, вăл пирĕн ачасене епле те пулин вĕрентес тесе тăрăшнин сăнĕ çапнă, теççĕ. N. Вара вăйлă халăхăн культурĕн сăнĕ вĕсем çине ӳкет, вĕсене хăш чухне витĕрех çапса тухать. Шурăм-п. Ача, урай çинче те, тата урай пит çутă пирки аялта урайĕнче ларакан пукансенчен, сĕтелсенчен сăн ӳкет. Ib. Ман каллах ун патне шалти пӳлĕме кĕрсе, сăн курăнакан пукансем çине ларса курасси пулмарĕ. || Зеркало. В. Олг. || Маска. Çеçмер. Хăш чохне ачасам аташса çӳресе çорçĕр те иртсе каять. Хăшĕ тата сăн тăхăнаççĕ. Сăнсем полаççĕ качака евĕрлĕ, вăрăм коккăр мăйракаллă, çăмламас.

сăнарлă

(сы̆нарлы̆), похожий. Городище. Ашшĕ сăнарлă. Похожий на своего отца. Юрк. Çав çынсенĕн йăхĕсем халĕ те пулин мăкшăран пулнисем мăкшă сăнарлă (подобные по виду), çармăсран — çамрăс тĕслĕ, чыканран — чыкансем пек хуп-хура питлĕ, хуп-хура кăтра çӳçлĕ, хура куçлă. N. Мăкшăсем хутлăхĕнче хура сăнарлă çынсем чăвашран мăкшă пулнă çынсенĕн йăхĕсем. N. Çиçĕмсем... ешенкер сăнарлă çутăпа çутатаççĕ. Тюрл. Ачи ашшĕ сăнарлă (похож на отца). Сред. Юм. Çын сăнарлă мар. Не красив по наружности.

сăпрам

(сы̆пром), сырой (о погоде). В. Олг. Йĕпе йор çуат, çанталăк сăпрам. || Мелкий дождь. N. Сăпрам = тĕтре пек (дождь). Б. Олг. Сăпрам çомăр çуат. Идет мелкий дождичек, моросит. || Сырой, влажный (о снеге). Питушк. Сăпрам йор çонана çыпçăнать тăман вăхăтра. Сăпрам çол. Зап. ВНО. Сăпрам юр, липкий, мокрый снег. || Сыроватый, непропеченный (о хлебе). Хурамал. Çăккăра пĕçерсе кăларсан, çăккăр пиçсе çитеймесен: çăккăр сăпрам пиçнĕ, теççĕ. Урмай. Çăккăр сăпрамрах пулнă (тачках мар, кăш анчах пиçсе çитеймен, несколько сыроват). Шарбат. Сăпрам çăккăр, хлеб, который получается обычно из сырой муки. Зап. ВНО. Сăпрам çăкăр виç кунлăх, усал арăм ĕмĕрлĕх. (Старая поговорка). См. сăпран.

сăра-качка

пиво и связанные с его приготовлением хлопоты. Кан. Ара, сăри-качкине тапратар мар пĕрех-хут, тет Михалкка арăмĕ.

Сăрă

(сы̆ры̆, сŏрŏ), назв. реки, Сура. БАБ. Атăл урлă, Сăрă урлă çак ачана вĕрме, сурма ылттăн шăллă, кĕмĕл çӳçлĕ юмăç-карчăк килнĕ, вĕрет, сурат: тух куç! (Заклинание). Регули 1317. Сăрăн шу аслă мар. Питушк. Сăрă хĕрри татăлнă, варри анчах тытса тăрать, каçма юрамасть. См. сăр.

сăрнай

(сы̆рнаj, сŏрнаj), назв. музыкального инструмента. Изамб. Т. Сăрнай, 1) волынка, 2) дудка игральная из растения. Смольк. Сăрнай — дудка из камыша. Янгорч. Сăрнай, дудка из липы (коленчатая, одно колено вдвигается в другое). КС. Сăрнай — дудка из вставленных одна в другую трубочек, снятых с липы. Узкий конец во рту бывает с „чĕлĕх“. Ib. Сăрнайпа сĕрлеттерет. Ib. У сăрнай хăмпи делалось из цельной свиной кожи, снятой без разреза, причем оставались 4 ножки. Тюрл. Эй, сăрнай такмакĕ, болтун. СПВВ. ИА. Çармăссем туйра сăрнай каласа ташлаççĕ. || Бранное слово. N. Пирн ялта çав Платтон пак сăрнайсам чыллай. Сятра: ват сы̆рнаj, т. е. старый болтун; так обзывают стариков. Сред. Юм. Пĕчик ачасĕм кирак мĕн аван мар япала тусан: ах ти, сăрнай, тавна ôн пик хытланать, теççĕ. || Прозвище. Кан. Сăмакунçă Сăрнай Çтаппанĕ.

сăсăллă

(сŏсŏллы̆), с отрубями. Зап. ВНО. Сăсăллă çăнăх. В. Олг. Сăсăллă, или: ирĕшлĕ, или: хухлă (с отрубями). || С гнилой сердцевиной (о дереве). Янтик. Ку йăвăç сăсăллă, кунтан лайăх хăма пулас çук. Ib. Сăсăллă йывăçран тума та шанчăклă мар, час ванат у. Шибач. Сăсăллă юман = шатра, пăркăç. Зап. ВНО. † Сăсăллă-сăсăллă юмантан çуна тупань аваймăн. Г. А. Отрыв. Сăсăллă-мĕнлĕ юман, варри çĕрĕк те, çирĕп йăвăç мар, вăл шур сăсăллă, тутлă сăсăллă. Ib. Çĕрсе кайнă йăвăç сăсăллă пулса каят, çирĕп мер вăл, варри çĕрĕк те, çав пулать сăсăллă. Орау. Хăй-пулени сăсăллă, лайăх чĕлĕнмест.

сăтăр

(сы̆ды̆р, сŏдŏр), вред. Ст. Чек. Сăтăр — çăмарта вăрлани; кушак сĕт-турăх çисен: ах мур, сăтăр тусах çӳрет, теççĕ. Якейк. Йăтă çăмарта йăтма, хор-чĕпписам тытма пуçласан: сатăр тума вĕреннĕ, теççĕ. Ib. Кошак сăтăр тума вĕреннĕ (кошак апат-çммĕç, сĕт-çу çима вĕренсен калаççĕ). О земл. Кĕрхи тырра ана çинче шыв тăни çĕртсе пит нумай сăтăр тăвать. О сохр. здор. Тусан ăша кĕрсен, çынна пит нумай сăтăр тăвать. Ib. Пирĕн сывлăха сыхлас тесен, пĕр-пĕрне сăтăр тăвас пулмасть, пулăшса юратса пулăшса пурăнас пулать. Хурамал. Çынна ахалех мĕн сăтăр тумалла (зачем вредить)?. Стюх. Сăтăр турĕ, напроказил, испортил. Пшкрт. Сăтăр ту = сал ту. Истор. Анчах Глинскийсем халăхшăн тăрăшма мар, хăйсем халăха сăтăр туса пурăннă. N. Темĕн тĕрлĕ сăтăр пур, курайман çын сăтăрне çитни çук. || Разорение. Хорачка. Вольăк вилет или что — сăтăр полчă. || Грабеж. Питушк. Ай ман картана çĕмĕрнĕ, сăтăр туса тохнă. Шел. 20. Пӳлерсене час-часах питĕ сăтăр тăватьчĕç. Истор. Половцсем вырăссем хыççăн пырса, пур çĕрте те сăтăр туса (грабили) çӳре пуçланă. || Озорство. СПВВ || Злой, вредный, озорной. Пшкрт. Сăтăр çын, пет сĕмсĕрленет, пет толашат, ялтан ытлашши тума хытланат. Хорачка. Сăтăр çын, сăтăрлат çынна, пустой петая кӳртет. Ст. Чек. Тухрăмăр та сăтăр килет.

сăтăрçă

(-з'ы̆), то же, что сăтăрăç. Чем люди живы. Симун шалт тĕлĕннĕ. Пĕр-пĕр сăтăрçă тиес, сăтăрçă евĕрлĕ мар, кăмăллă калаçать, анчах хăй çинчен каламасть.

Сăх

то же, что сăхă, жадный. Якейк. Эп апата сăх мар. Я ем мало, т. е. не жаден к еде. Шибач. Сăх çын = пит ĕмĕтсĕр çын.

Сĕве

(_сэ̆_вэ), назв. р. Свияга. Кĕвĕсем. Сĕве хĕрринчи пултăран татмасăрах ватăлнă. Ib. И, Сĕве-тĕр, Сĕве-тĕр, Сĕве тăрăх кимĕ-тĕр. Т. II. Загадки. Сĕве-тĕр, Сĕве-тĕр, Сĕве шывĕ тăрăлтăр. (Сывă çу). Çĕнтерчĕ 28. Шуррисем Сĕве улăхĕнчех, теççĕ. Альш. Сĕве çинчи ырсем шерпет сып юсман вар. Сĕве çинчи ырсем юсман шерпет. Искажение). Стюх. † Тапса ярăр Севенĕн пăрсене, туртса илĕр Атăлăн пăрсене. Альш. Атăлтан пăрăнсарах каять çавăрăнса ытла нумаях мар: „Сĕве кукăрĕ“ теççĕ ăна кунтисем. Ib. Сĕве таппи, разлив р. Свияги. || Название гор., Свияжск. Нюш-к. N. Сĕве çинчи ырăсем; Сĕвере выртакан ырă, назв. божества.

сĕлĕк

пиявка. А. Турх. О сохр. здор. (Таса мар кӳлĕшĕ) ăшĕнче шыв пыйтисем, сĕлĕксем, шапасем, тата ыттисем те вилсе çĕреççĕ. См. сĕлек, сĕлĕп, сĕлĕх.

сĕм

(_сэ̆_м), темный. Ск. и пред. чув. 78. Вăрман тĕлне хуп-хурах сĕм пĕлĕтсем капланчĕç. || Дремучий. Чураль-к. Сĕм вăрманта çеклĕлĕх йывăç тупаймăн. (Ут хӳри). Сред Юм. Сĕм вăрман, большие непроходимые леса. Батыр. Тĕлĕкре сĕм вăрманра çӳресен, вăрçа кĕмелле пулат, теççĕ, типĕ япала курсан, ырлăха пулат, теççĕ. Такмак. Утмăл çухрăм сĕм вăрман урлă каçрăмăр. Трхбл. Сĕм вăрманта сĕт вĕрет. (Кăткă тĕми). Регули 896. Сĕм вăрман, сĕм ойпа тохрăмăр. || Совершенно. Регули 895. Сĕм пĕччен порнать. Ib. 877. Сĕм коçне кисе кăтартмарĕ. Ib. 898. Сĕм те пĕлмест. Кильд. Ăна никам та паллайман, вăл сĕм ют çын пулнă. СТИК. Сĕм тăварсăр, совершенно без соли. Изамб. Т. Сĕм пĕлми выртăть (когда крепко спит, или в бессознательном состоянии и пр.). Сĕт-к. Сĕм тĕттĕм, сĕм соккăр. N. Тăпри, шывĕ, чулĕ — пурте хутăшах пулна, йĕри-тавра сĕм тĕттĕм хупăрласа тăнă. Сред. Юм. Сĕм тĕттĕм, совершенно темно, ни зги не видно. N. Сĕм тĕттĕмре хăйсен йышĕсене хăйсем паллаймасăр пĕрне пĕри вĕлере пуçланă. СПВВ. БМ. Сĕм тĕттĕм, сĕн тĕттĕм, тьма. О сохр. здор. Хăшĕ-хăшĕ тата сĕм ватăличчен пурăнаççĕ. Хорачка. Так йорлаччă вăлсам сĕм пĕлми. Сред. Юм. Сĕм те пĕлмес. Ничего не знает. Шарбаш. Сĕм те пĕлмеç. Ничего не знает. Бгт. Сĕм куçсăр, совершенно слепой. (Хăрах куçсăр, кривой). N. Вăл пĕр çулталăк хушши сĕм куçсăр пулса пурăннă. Кан. Кун пек çĕленĕ куçпа пурниччен, ĕлĕкхи пекех сĕм куçсăр пурнам, тесе шухăшлатăп. Ала 92. Анчах унăн (у него) пĕр тăнĕ те пулман, сĕм ухмахах пулнă вăл. ЙФН. † Сĕм арăмсăр сĕм ухмах пак, туссăр йышсăр тунката пак. N. Сĕм ухмаха тухрĕ. Кан. Сĕм шур илнĕ куçлисене те тӳрлетейреççĕ-ши? Якейк. Сĕм хĕлле (тăр хĕлле) пирĕн пӳртре пурăнма япăх. N. Халĕ сĕм кĕркуннене çитрĕмĕр те, килтен те тухас килмест. Ск. и пред. чув. 5. Тухса кайрĕ сĕм çĕрле Акăр ялне хăнана. Сам. 29. Илемсĕр, сĕм тĕксĕм, салху пурнăçра этем тивĕçне те тытса тăрайман. || Самый (для выражения превосходной степени). Якейк. Вăрă пирĕн ялти сĕм лайăх лашая çаклатса карĕ. Собр. Сĕм çук çыннăн та (у самого бедного), вилсессĕн, ним юлмасан, катăк пурттипе, катăк çĕççи юлнă, теççĕ. (Послов.). Собр. Пирĕн пичче сĕм пуян та укçи пур. О сохр. здор. Сĕм ватăличченех, до самой глубокой старости. N. Сĕм авал эпĕр пурнакан Раççей вырăнĕнче те вĕçĕмсĕр тинĕс шавласа выртнă. К.-Кушки. Сĕм хура, чисто черный. Буин. Сĕм хура, полный мрака. ТХКА 48. Çапла пĕрре сĕм тĕттĕм пулсан, вăрмана лашасем яма тухса карĕ пирĕн атте. Ib. 49. Пӳртрен тухрамăр. Сĕм тĕттĕм. N. Эпĕ сĕм ухмах мар.

сĕмсĕр

(_сӧ̆_мзӧ̆_р), без сознання; бессознательло; бессознательный. Пшкрт. Вăл выртат сĕмсĕр (или: нимĕн сĕмсĕр, без чувств). || Нахальный, наглый, бессовестный. Хурамал. Сĕмсĕр çын тесе вăтанман çынна калаççĕ. Ядр. Питĕ сĕмсĕр (так и лезет, хочет стащить). СПВВ. ГЕ. Сĕмсĕр е пуçтах тесе кирек мĕнле чунлă япалана та калаççĕ: акă пĕр çын çимелли япалана тула хурса пăхса тăрат, тăнă çĕрех çавăнта е сысна, е йытă пырат, хăваласан та каймаçт, ăна вара сĕмсĕр теççĕ. СПВВ. ЕС. Сĕмсĕр = пуçсăр, кĕмелле мар çĕре ирĕксĕр кĕрекен. Изамб. Т. Сĕмсĕр çын чĕнмесĕрĕх хăнана каять. И. С Степ. Сĕмсĕр, нахал. Ск. и пред. чув. 97. Сĕмсĕр-пуçсăр вăррисем турăран та хăраман. || Неразборчивый. Трхбл. Сĕмсĕр сысна! (Пит чикĕнекене калаççĕ). Ск. и пред. чув. 73. Сĕмсĕр сысни çухăрать, пĕтĕм яла çĕмĕрет. || Жадный, завистливый. Сятра, Хорачка. СПВВ. ИА. Сĕмсĕр — çын япалине юратать. СПВВ МА. Сĕмсĕр (пилсĕр) — япаларан тăрана пĕлмен çынна калаççĕ. СПВВ. ФИ. Сĕмсĕр — пит ĕмĕтсĕр çын. N. Сĕмсĕр пушă хирте, сивĕ, тĕксĕм чулсем çинче ырă сунакан ларнă. N. Ялсем тăрăх суту-илӳ туса çӳрекенсем тата сĕмсĕртерех. || Дикий, суровый, молчаливый, ни на что не обращающий внимания. Якейк. || Глуповатый. Бичурино. Сред. Юм. Кăçта çапкаланса çӳрен эс ôнта, сĕмсĕр карти. СПВВ. ТМ. Усал, ухмах çынна , сĕмсĕр çын теççĕ.

-сĕр

аффикс отрицания прилагательных и существительных, „без“. См. -сăр. БАБ. Пирĕн ял пысăк та, ахаль те, ялта пĕр-пĕр чаплă мар çын вилсен, хăшĕ-хăшĕ ик-виçĕ эрнесĕр те пĕлмеççĕ. Кан. Суккăрсене пулăшассисĕр пуçне, суккăр пуласран сыхламалли тĕлĕшпе те ĕçлемелле.

сĕр

(сăр), мазать, замазать. Çутт. 29. Аппа çав эмеле сĕрсе кĕçĕрен аран-аран тасалчĕ. Ау 21. Унтан килтĕм-килтĕм те, чипер аппан тути çурăлнăччĕ те, ăна çăва сĕрсе хăвартăм. N. Эс ман çурăма сĕрсе яр-ха. Сред. Юм. Орапа сĕр, мазать телегу дегтем. ЧС Манăн алла анне пиçнĕ хăмлапа та çыхатьчĕ, тата эрехпе те сĕретчĕ те, çапах та час тӳрленмерĕ. Орау. Чӳречесене сĕрсе лартнă, уçас мар. Ib. Путылккана питĕрсе сĕрсех хунă (замазали). N. Шур çуçлĕ пулаччен пурăнччăр тесе парнипе тутисене сĕреççĕ. || Гдадить. Собр. Лаша çине çĕрĕ тăхăннă алăпа сĕрсен, лаша мăнтăр пулат, теççĕ. Шурăм-п. Пусма картлашки çине выртрĕ, тет те, хырăм сĕрме (сĕтĕрме) тапратрĕ, тет. Хастарлăх 38. Сĕрсе утни — кивелчĕ вăл. || Тереть (mortuum in Iavando). Юрк. Алă тупанĕпе сĕрмеççĕ, тепĕр енĕпе сĕреççĕ. || Шăркать (о спичке). Хурамал. Шăрпăка сĕрсе тивретеççĕ (зажигают). Орау. Сĕрмелли, спичка (иносказательно). Тюрл. Вăсем вутне шăрпăкпа чĕртмеççĕ, икĕ пулинкене сĕрсе чĕртеççĕ. || Пилить. Ала 56. Çак кĕлтунă вăхăтра темĕскер кĕмсĕртетнĕ сасă илтĕнчĕ, унччен те пулмарĕ, темĕскер пăчăкăла сĕре пуçларĕç, вĕсем сĕрсен-сĕрсен, тинех пĕлтĕм вĕсем эпĕ тăракан йăвăçа сĕрнине. Çурри йăвăçа сĕрсе çитсен тепĕр еннен сĕре пуçларăçĕ, çак вăхăтра манăн чунăм пĕтĕмпех чĕрне вĕçне çитрĕ. || Резать. Альш. Çĕççи мука пулат, тет те, сĕреççĕ, тет, сĕреççĕ, тет, çеççи сĕрмес, тет. || Ударить, стегать. Орау. Сĕр пĕре пушупа. Ib. Лешне пĕрре пушипе сĕрсе ячĕ (вытянул). Ст. Чек. Сĕрсе илнĕ, стегнул (кнутом). || Мыть. С. Тим. † Урай хăмисем сарă мар, пусса сĕрекен эпир мар. N. Сакă сĕрмелли. || Петь песни. Орау. Сĕрет юрра! Поет и поет (хорошим мотивом; задушевно). || Чистить. N. Хамăр ялăн хĕрĕсем, сĕрсе çакнă укçа пек, ялтăртатса çӳреççĕ. | Мямлить. КС. Сĕрсе калаçать, мямлит. || „Устроить“ (иронически; т. е. напортить). Сред. Юм. Сĕрет ĕнтĕ ô. Но он уже это сделает (с иронией, о человеке, не могущем сделать). Ib. Маçтăрсем тăвайманнине эс туса сĕрен ĕнтĕ ôна (с иронней). Мастера не могли сделать, а уже где тебе. || Дать взятку, „подмазать“. || Наговорить на кого, нашептать, наябедничать.

сăрĕнкеле

(-_гэ-), учащ. ф. от сĕрĕн. СВТ. Каснă хулне сĕрĕнкелесе тĕртĕнме кирлĕ мар.

сĕтеклĕ

(-_дэ-), сочный. N. Сĕтеклĕ çарăк. || Вкусный. Зап. ВНО. Сĕтеклĕрех, вкуснее (в сравн. ст. от слова сĕтеклĕ). Сĕт-к. Сĕтек, тутлă, сĕтеклĕ япала. N. Кукуруз çăнăхĕ пĕре те сĕтеклĕ мар. Календ. 1911. Çаранлăхсем çырма хĕррипе, шурлăхра, лачакара сарăлса выртаççĕ: унта начар курăк çеç ӳсет, çавăнпа унăн ути те сĕтеклĕ мар (и сено бывает невкусным). Хурамал. Кантăр вăрри сĕтеклĕ пулать (тутлă, сĕтлĕ пулать).

сĕтĕр

(_сэ̆_дэ̆_р, _сӧ̆_дӧ̆_р), волочить, тащить. Ст. Чек. Урине аран сĕтĕрсе пырат. Янтик. Маткине çӳçĕнчен тытса, урлă-пирлĕ пĕтĕм пӳртре сĕтĕрсе çӳрет упăшки. ГТТ. Сӳçрен сĕтĕрсе çӳрет. Орау. Урине сĕтĕрсе утать. Ходит и шаршит ногами. Ib. Урине сĕтĕрсе çӳрет. Волочит ногу, когда ходит. Юрк. Сухи-пуçне аран-аран сĕтĕрнĕ, час-часах чарăннă... Ку лаши те ĕлĕкхи пекех начаррине курсан: эх! тет хăй хуйхăрса. К.-Кушки. Иван арăмĕ улăмне хăй йăтайми çыхнă та, çул тăрăх сĕтĕрсе килет (везет вязанку соломы волоком). Никит. Хĕрсем пĕрмаях мана çав ваккала (в прорубь) сĕтĕреççĕ, вакка тĕксе ярасшăн пек. N. Вĕреннĕ çĕр тăрăх мĕшĕн сĕтĕрсе пыран? N. † Астăвăр-ха хăлата, чăх-чĕппине сĕтĕрет. КС. Сĕтĕрекен лашан пуçĕ хытă. N. Хытă пуçлă, чариман лашасене сĕтĕрекен лаша теççĕ. Сĕтĕрекен лашапа çӳреме пĕлес полат, пустуй чох çапма йорамаçт. Т. II. Загадки. Вăкăр виттĕр сысна сӳс сĕтĕрет. (Атă çĕлени). N. Сире пуянсемех хĕсĕрлемеççĕ-и вара? Сута та сире çавсемех сĕтĕре-сĕтĕре каймаççĕ-и? Ск. и пред. чув. 103. Вара хайхи пурăнать, пурăнăç чулне сĕтĕрет. || Таскать, надевать. Сред. Юм. Ман кĕрĕке тек сĕтĕрсе çӳремелле мар ôна (не надевай мою шубу). Ст. Чек. Тухалатне (= туй халатне?) ялан сĕтĕрсе çӳрет ĕнтĕ (постоянно надевает поддевку). || Вытаскивать. В. Ив. Сӳре çиелтен хытнă çĕре çемçетет, муклашкасене ватать, курăксене тымарĕ-мĕнĕпе сĕтĕрсе тухать. N. Ак кăсен такисем лачакана пута-пута лараççĕ, тет. Кăсем наçил (насилу) сĕтĕре-сĕтĕре кăлараççĕ, тет. Альш. Каять вара шултăра шур-ути ӳссе: урана сĕтĕрсе кăлармалла мар (в болоте). || Поднимать (вверх). N. Хай старикки тытăннă карчăкне мачча çине çӳлелле вĕренпе сĕтĕрме. (Из сказки). || В перен. см. НИП. Халĕ питĕ сĕтĕрсе илеççĕ сăмахсене (пишут очень длинно). Çĕнтерче 15. Пуçларĕ ĕнтĕ кирлĕ маррине сĕтĕрме.

свер

(_свэ_р), зверь. В. Олг. Вот ме макрас мар, тет, ман киле, тет, темĕскерле свер кисе кĕрнĕ, тет. N. Кайнă чох вăлсам пор свере поçтарса кайнă.

-скер

ĕскер, частица, прибавляемая к прилагательным и причастиям. Старое значение этого слова — вещь, предмет. Кратк. кат. 1788 г. Чарать мана торă ни оçăлă, ни вурттăн никамран нимĕн тортса илме, топнă ускер (найденную вещь) йышăнтарас мар, таракан çынна пытарас мар, çын сохаланине, çаран е япала пакчине хувăн выльăхпа çитарас мар... Чăв. чĕлх. грамм. 95. Манăн икĕ юлташ: пĕри Ваççа, пилĕк çултанпа тăлăх ӳснĕскер, килĕнчен вуннăра чух тарнăскер; тепĕри польăк хĕрĕ Анна, Мускавра артистсен шкулĕнче вĕреннĕскер. Ib. Пулса çитнĕ ыраш уйĕ, ылттăн пек сап-сарăскер, тинĕсри пек хумханать. Ib. Çынсем, шала юлнисем, тĕлĕнсе хытса кайнăскерсем, пĕрне-пĕри куçран пăхса илчĕç. ТХКА 74. Аннерен пĕр-ик-виç утăмра пĕчĕк вилĕ пытарнă. Тахшин ачискер вара, ăна пĕлмерĕм.

Смурлă

находящийся в неприязненных отношениях. Йӳç. такăнт. 49 Эсĕ Крикури Каврилăпа смурлă мар-и? СПВВ. Х. Смурлă пултăмăр унпа эпир (во взаимной вражде, в ссоре, в неприязни). См. спурлă.

спруй

сбруя (русск.). К.-Кушки. Спруйсем начарланса çитрĕç, спруй туянаймастпăр. Ib. Лаша аван та, спруйсем начар. Ерех 29. Лаши тĕсĕ пăртак мая килет те, çуни те, спруй та хăйĕн мар.

стайлă

(стаjлы̆), статный. Альш. Пирĕн ялăн хĕрĕсен стайлă иккен пĕвĕсем. ТХКА 92. Туй пуçĕ Прамун, питĕ стайлă, кĕрнеклĕ çын маларах тухрĕ те, такмак пуçларĕ, туй халăх шăп пулчĕ, пурте итлеççĕ. || Неудобный. Сĕт-к. Ку ĕç стайлă мар. || Точно, понятно. N. Попа стайлă çыртарăр.

старав

здоровый. Нюш-к. Старав-и-ха? = Аван-и-ха! (на языке молодежи). Ib. Старав хăма, крепкая доска. Орау. Унăн чĕри (ури, куçĕ) старав мар.

çав

вон тот, вон этот (означает предмет более отдаленный). Панклеи. Карчăкки: тор! тор! çав йытта çапса пăрах-ха, старик! тет. Регули 745. Çавна исе пар. Ib. 639. Çав сохалсăр старик (çав старик сохалсăр) салтакра çӳресе. || Этот, тот (упомянутый раньше). Чаду-к. Вăл каланă: пирĕн апи çук, çавна (её) шыраса çӳретĕп, тенĕ. Шурăм-п. Михаля: çавна кайса илес-ха, тесе, чупса кайрĕ те... Альш. † Ватта-вĕтте мĕн илем, çамрăксене çав илем. Ib. Елшелин те, таçтан килет шывланса хай Чăнлă юппи, çав тăрат шывланса. Вишн. 71. Çавсем (эти названные предметы) пурте çĕреççĕ те, шыва каяççĕ, шыв вара çавăнта шăршлă пулать. Ib. 61. Çав çинин мĕн кирлинчен ытлашши çăва каять те, ун йышши çын мăнтăрланса каять вара. Изамб. Т. Тепĕр кунне ирхине: çав Михалян (у этого Михайлы) виç сурăхне илсе кайнă, тенине илтрĕмĕр. СТИК. Çавăн (у этого человека) хĕрне калаçаççĕ (= çавăн хĕрне килĕшмешкĕн калаçаççĕ). Юрк. Çав вăхăтра (в это время), мĕскерлескер-тĕр (какая-то личность), пĕр çын, алăка уçса, еррипе кăна кĕрет те. Орау. Çав вăхăтра çынсам ун патне мĕн пулнине пĕлме пырсан, аçа çапса та вĕлерчĕ, тет. N. Эпĕ калах çав лашана пăхатăп. Я опять ухаживаю за тою (же) лощадью. Т. VIII. Çав каçхине, в тот вечер (в упомянутый вечер). Байгул. † Хура вăрман хĕрри хурлăханлă: хура чĕкеç лармас — çав хуйхă (вот в чем горе). || Такой (ставится вместо пропущенного собственного имени). Артюшк. Çав, çав çĕрте вăкăр пур. В таком-то месте есть бык. N. Çав тытнă. Такой-то покойник поразил болезнью. || Иногда подчеркивает подлежащее. Ст. Ганьк. † Таппăна (ловушку) ăçта хуратăн? — Юман тăрне хуратăп.— Юман тăрăнче мĕн лекет? — Сарă-кайăк, çав лекет. || Соединяется с наречием авă. Юрк. Пĕр тăван та пĕр пулмаст, теççĕ чăвашсем, авă çав сăмахсем пирĕн тĕп-тĕрĕс ĕнтĕ. Ib. Пирĕн йăха, пирĕн киле ырă кин килсе кĕменччĕ... — Авă çав тĕрĕс иккен, тет хунямăшĕ. || Заключает в себе ссылку на прежнее, указывая на факт, который вытекает или является последствием предыдущего или следствием других наличных обстоятельств. По-русски здесь могут стоять разные обороты. Сĕт-к. Кĕрконне, çав Ваçок кайсан, Ольон пит коллянатьчĕ. (Здесь „çав“ не указ. местоимение). ППТ. Çыннисем те тата, пурте, чăнахах, чир-чăр тесе пуль çав, ăçта тĕл пулнă, унта çаптараççĕ (позволяют бить себя прутьями, во время „сĕрен“). || Иногда употребляется для большей яркости и картинности изложения. БАБ. Старик кăна: мĕн чухлĕ пулĕ ĕнтĕ санăн вăю? терĕ, тет. Ку калат, тет: нумаях мар: çак çĕр варрине пĕр ылттăн юпа лартсан, çав юпаран тытса çĕре çавăрса ярăп çав, терĕ, тет. Шурăм-п. Шалти пӳлĕмри чӳречесем çинче сарă, хĕрлĕ, кăвак чечексем пур çав. N. Тăнă та çак çын (встал), вăл тăриччен пӳрт пулса ларнă (построилась) çав, пăхмали те çук (очень хорошая)! ППТ. Вăсем çапла, çăмартана, тепĕр иккĕ-виçĕ çăмарта çиесчĕ тесе, хăвăрт хыпса яраççĕ, анчах урăх лекмес çав вара. См. еще прим. в Оп. иссл. чув. синт. II, 232. || Иногда выражает согласие (соотв. русск.: да, конечно, разумеется). СТИК. Çапла, пурăнма питĕ хĕн çав пирĕн пек çынсене (çав придает выражению оттенок соглашения и грусти). Изамб. Т. Энтри ухмахланнă темест-и? — Çапла, тет, çав. Усен ăрăвĕ çав. || Употребляется для выражения подтверждения слов собеседника. Юрк. Апла ĕнтĕ, пулĕ çав (ну да), теççĕ итлесе ларакансем. Альш. Карчăк калат: кай çав (ну да, ступай), аранчĕ (немного) сана та парĕç, тет. Сред. Юм. Çырмара çан чôл шыв йохнă çĕрте те пĕрмай çав шывва кĕрсе çӳрет. Шывпа йохса кайтăр çав (в конце повышение голоса). || Хотя, правда. Т. VII. Амăшĕсем: хĕрĕм, пурăнма аван-и? тесе ыйтаççĕ, тет. Хĕрĕ: аван та çав, эпĕ тăнă çĕре ялан кĕтӳ хăвалаççĕ, тесе калать, тет. Изамб. Т. Тепле унпа ĕмĕре ирттермелле.— Ирттерĕн çав! Не знаю, как с нею прожить век! — Ничего не поделаешь, проживешь! (т. е. таково положение вещей). || Изамб. Т. Эсир миçен çав? А вас сколько человек? А велика ли ваша семья? (Так спрашивает человек, уже знакомый с семьей). || Ставится в безразличных и неопределенных ответах. Трхбл. Аван çывăртăн-и? — Çывăрнă çав ĕнтĕ. N. Мĕшĕн сахал ĕçлерĕн? тет.— Ĕçĕ сахал мар та, çурмалла ĕçĕн çав ĕнтĕ вăл (условия работы исполу известны): çурри ăна, тет. || Уж. КС. Апат телĕшĕнчен ашшĕ хĕрĕ çав (уж). || Соотв. русск. частице же (произносится с оттенком раздражения). Йӳç. такăнт. 7. Пĕçер ху тата, пĕлен пулсан! Пулать çав арçын (бывают же такие мужики)!. || С вопр. част. „и“ соотв. русскому что ли это. N. Сирĕн ялсем-и? — Çук, чураппансем-и çав, кушкăсем-и... (Они) из вашей деревни? — Нет, не то черепановские („черепановские что ли это“), не то кошкинские... Альш. Çапла пулчĕ çав пирĕн ĕç! Вот такие-то у нас были дела... (Заключает рассказчик повесть о том, что с ним случилось). || Дело в том, что... (заключает в себе возражение или противоречие с предыдущим). N. Эсĕ мĕшĕн ăна театăра ертсе каймарăн? — Унăн укçа çукчĕ çав. N. Эпĕ ăна хамах кӳлсе парăттăм та, манăн алă ыратат çав. Основу çавăн см. особо.

çавă-ку

то-сё. Альш. Хĕнес ăна, тет леш ашшĕ (отец; леш — плеоназм): çавна-кăна парас мар, унта-кунта илсе каяс мар ăна, тет (о ребенке).

çавăр

(с'авы̆р), вертеть, вращать; перевертывать, навертывать. ЧС. Ашшĕ унăн сăмахне итлесе тараса (колодец) патне пынă та, каткана (бадью) çавăрса улăхтара пуçланă. Ск. и пред. чув. 99. Чупать ав вăл васкаса, урисене çавăрса. Собр. † Кăвак лашасе кӳлер-и, хĕврисене çавăрса тӳлер-и. N. Ăçта выльăх-чĕрлĕхĕн пуçне те çавăрса лартат (ие). Бугульм. † Пĕчĕкçĕ çĕлĕк, çавра çĕлĕк, çавра-çавра ларта пĕлмерĕм (не мог надеть как следует). Кан. Пуслăх пек рычак тытнă та, çавăра тăрать (так и вертит, угрожающе). || Повертывать, размахиваться (чем). Макс. Чăв. К. I, 60. Кĕтĕм эпĕ хура, ай, вăрмана, пуртă çавăрайми йывăç пур (так как лес очень густ, то нельзя размахиваться топором). N. Енне-енне çавăрса тăратса. Образцы. Самар çуни — сарлă çуна, çаврайăттăм пӳрт умне. || Повернуть; завернуть. Тайба-Т. Пĕчĕккеççĕ лаша — турă лаша, çунине çавăрса хуринччĕ (а если бы повернула!). Çутт. 31. Шкула кĕнĕ чух урисене çавра-çавра пăхса тасатать. Изамб. Т. Лашана хапха патне çавăрса кил. Заверни лошадь к воротам. Бур. † Кил-йышĕ килте пулинччĕ, хирĕç тухса илинччĕ; лаши матур пулинччĕ, вăр çавăрса ларинччĕ (надо: лартинччĕ). N. † Çавăрма çук сылтăм хула, ытарма çук савнă сар хĕре. || Перевертывать (настроение; одежду, при перешивании). Баран. 42. Йытă улашни выçă кашкăрăн чĕрине шарах çурать, пĕтĕм ăшчиккине çавăрать. N. Халата çавăрса çĕлетрĕм. || Обращать внимание. N. Псков, Новгород таврашĕнчи юçлĕх çĕрсене типĕтсе çереме çавăрĕç. N. Унăн чирлĕ выртакан вырăнне канмалли вырăна çавăрĕç. Т. VII. Ĕлĕк пĕр арăм чире хывнă тет те, çемйисем хире кайсан: турăçăм ырлăха çавăрччĕ! тесе юрласа çӳрет, тет. || Возвращать назад, привести (о судьбе). N. Хăçан та пулсассăн вăл сана киле çавăртăр (пусть вернет домой). N. Темлерен çавăрăнăп-и анчах. Пазух. Кĕркуннехи уçăма тур ут пусĕ малашне. Ан йĕр-ха, атте-анне, турă çавăрмĕ-и малашне. Н. Карм. † Çӳлĕ тусем çинче çавра кӳлĕ, çил çавăрса кӳртрĕ пĕр çулчă; пирĕн тăвансемех пит аякра, тур çавăрса кӳчĕ пĕр çĕре. Календ. 1907. Çĕре çапла тума, çапла ĕçлеме нумай расхот та, вăй та тухать. Анчах ун вырăнне, тухнă расхота, пĕтнĕ вăя çавăрса, нумай усă кӳрет. Ерех 16. Нимле те алла çавăрма çук, ытла йывăр çул килчĕ. Янтик. † Ах йыснаçăм Якку пур, сана пулас марччĕ, такçтан турă çавăрчĕ. Альш. Пулăçăсене ку ача калат: турă çавăрнипе татах çаврăнтăм çав (опять пришлось здесь пройти), тет. || Кружить, бушевать (о буре). Сред. Юм. Ах тор, паян тăман çаврать (буран кружит). Епле çӳрет çôл çӳрекен çын! Коракыш. Çанталăк пит кансăр пулнă, çил-тăман тем пек çавăрнă (бушевала пурга). N. Айĕн-çийĕн çаврать (буран). Кан. Час-часах çил-тăмăн тухса çавăрать. || Кружить голову. АПП. † Хӳмесем çинчен ан çӳрĕр, çамрăк пуçăра çавăрса. N. Тем хам пуçа хам çавăрса порнап. Янтик. † Çын сăмахĕ хыççăн ан кайăр, çын сăмахĕ пуçа çавăрать. Полтава 14. Çамрăк илем анчах мар хĕрсен пуçне çавăрать. N. Мĕкĕтепе Петĕр, вĕсен пуçне такам çавăрнă пек, карчăк сăмахне итлесе, тумтирсем, çĕлĕксем тăхăнаççĕ те, чупаççĕ хупаха. || Обдумывать. Ск. и пред. чув. 21. Лайăхрах ыйтса пĕлем, ăспа пуçра çавăрам, унтан вара ĕненем. || Проплыть вокруг. N. Ку шӳкке пулат, тет те, кăна хăвалать, тет. Пĕтĕм кӳле çавăраççĕ, тет. || Обернуть. Сборн. по мед. Тутăр татăкĕ илсе, ăна кача-пӳрне çумне çавăрса. N. † Йори илтĕм çут пиçхи, çавра-çавра çыхмашкăн (обернув вокруг), йори килтĕм çак хоçа патне, çавра-çавра поплеме. || Украсть, присвоить. N. Иван: эпир сутăçсем пулă сутма пурсан, пуллине ак çапла çавăратпăр, тет. Хăй сутăç умĕнчен лушкипе çăва йăлт хăй патне пуçтарса илчĕ, тет. || Обойтись (в течение известного времени). Тим. † Алăкран тухми çӳпçи пур, аллă пилĕк сурпанĕ пур, аллăшне парне парсассăн, çул çавăрма çитĕ-ха, пилĕкĕш хăне (= хăйне) юлĕ-ха. || Обходить, подносить. Мусир. Çитмĕл курка çитмесен, çавра куркапа çаврас (обнести), тет; çавра куркапа çавăрăнмасан, тимĕр куркапа тивертес, тет. || Собирать в одно место. Ст. Чек. Хĕрĕм, кĕтĕве çавăрса хăвар-ха. Дочка! собери-ка стадо в одну кучу. || Рыть. В. Буян. Çав шăтăкра патша ывăлĕ çĕр тĕпĕнче хăйăр çавăрнă. || Свить (гнездо). Сред. Юм. Çерçи йăва çавăрнă. Воробей свил гнездо. Баран. 150. Пурте йăва çавăрса чĕпĕ кăларăççĕ. Ib. Тилĕ... вĕçен-кайăксен çĕре çавăрнă йăвисене шыраса тупать. || Строить (дом). Сред. Юм. Ô çын халь çорт пит çаврать. Он теперь строится во всю (строит дом, усиленно занят постройкой дома). Кан. Халĕ вăл пĕр уйăх хушшинче килне çавăрса çитере пуçларĕ (стал достраивать), пӳртне тимĕр витнĕ. N. Пӳртсем лартрăр-и? Кил-çорт çавăртăр-и? Çуртăрă-йĕрĕре çавăртăр-и? Кил-картиш çавăрайрăр-и? Построились ли вы? (Так спрашивают в разных говорах погорельцев). N. Кусем хăйсем пĕр тĕрлĕ ял çавăрса пурнаççĕ. || Городить. Пазух. Тимĕртен анкарти эп çавăртăм, йĕтемиине шăвăçран сартартăм, юпине ылттăнран, ай, ларттартăм. Альш. Кив çурт çинче (на прежнем месте деревни) анкартисем çавăра-çавăра, тыта-тыта пĕтернĕ. N. Пирĕн атте картишне шурă хăвапа çавăрнă. Якейк. Холая чолпа çавăрнă. Город огорожен каменною стеною. || Класть (печь). Изамб. Т. Кăмака çавăрас. || Точить (о токаре). КС. Йĕке çавăр, вытачивать веретено; чашăк çавăр, вытачивать блюдо. || Обойти. Бюрг. † Анкарти тулашĕнче мулкаç вылят, пĕр çавăрса пулма-çке (= пулмаст-çке). N. Эпĕ çĕр çинче çӳрерĕм, пĕтĕм çĕре çавăрса тухрăм (обошел всю землю). || Вышивать. N. Мĕн ĕçлетĕн, тăхлачă? — Йывăр тĕр (тĕрĕ, узор?) çавратăп. || Оторачивать. Алших. † Çипирккене хăнтăрсем эп çавăртăм. || Отделывать. Тим. † Пурçăн пиçиххи ярапине çавăрса пулмарĕ укапа. Пуянăн та сарă ачине çавăрса пулмарĕ çамрăк чух. Бур. † Ука кирлĕ çухана (вар. суха) çавăрма; хайла (уменье, сноровка) кирлĕ юрăсене юрлама. Ib. Тулĕсене пурçăн туртăр-а (у „тарай енчĕк“) ăшĕсене ука çавăрăр-а? Срв. Оп. иссл. чув. синт. I, 177. Лашм. † Улача кĕпе аркине çавра-çавра тыта пĕлмерĕм. || Закруглять. Альш. † Эпир ларас вырăна çавăрса тунă иккен тенкелне. || Увлечь, seduire. N. Ăна час çавăрма пулать. Её легко увлечь. Алешк.-Сапл. † Ылттăн ука çуха çавăрать, маттур ача сар хĕр çавăрать. АПП. † Вăрман хĕрринчи сар-кайăк, сала çаврас сасси пур... Тим. † Пирĕн савнă туссем ялта мар, сире çавăрмашкăн эпир мар. || Расположить к кому-либо; склонить. КС. Ун кăмăлне çавăрсан, тем чул та сăпаççипа калăттăмччĕ сана. N. Халăх кăмăлне çавăрас шухăшпа, вăл комиссияна (= комиççие) халăхран та суйланă çынсене кӳртмелле тунă. Бюрг. † Хамăн тенĕ тантăша пĕр çавăрса пулмарĕ мулпалан. N. Вăл патшалăхра мĕн те пулсан нумай вĕтĕ-вĕтĕ çĕр тытакансем туса, вĕсене хăй енне çавăрасшăн. Кубня. † Ай-хай савнă тусăм, хура куç! çавăрса пулмĕ-ши хам çумма? Юрк. Сирĕнпе пĕрле ĕçсе çиме пире çăкăр-тăвар çавăрчĕ. Ib. † Килес çукчĕ эпĕ çак киле, сирĕн çăкăр-тăвар çавăрчĕ. || Уговорить, убеждать (сильно раздраженного). Сред. Юм. Темле çиленнĕ çынна та хай маййăн çаврать (может уговорить). Альш. Унтан çавăра-çавăра хай хĕре йӳнерех хака килĕшеççĕ те, çураçаççĕ. Орау. Калаçкаласа аран-аран çавăртăм (уговорил). Альш. Карчăк хĕр тупать, карчăк каччă çавăрать. || Привлечь на свою сторону. Кан. Ку ĕçе пĕччен майлама çăмăлах мар, Ортяккова çавăрар. Кан. Ку кооператив халăха çавăрма (привлечь) пĕлменнинчен килет. || Ловко говорить, говорить обстоятельно. N. Халĕ вĕсем вĕсене хирĕç пит аван çавăрса çыпаçтараççĕ (ловко отвечают на выпады их). ТХКА 58. Ăслă, тăнлă çынсем аван, сăмаха çавăрса, ырă кăмăллă калаçнине илтсен, илемлетсе шăнкăл-шăнкăл шыв юхнă пек шăкăлтатса, кăмăла-чĕрене пусарса, лаплантарса, пит ăслă, вырнаçуллă, çыпçуллă çырнине вуласан, калаçнине илтсен, ах, вара, çавра-çил пек, ман шухăш кĕвĕçпе явăнать. КС. Ăна хирĕç лайăх çавăрса хучĕ. Ловко отпалил (ответил) ему. N. Çавăрса калаçаймаçт. Шемшер. † Йори килтĕм çак хоçа патне, çавра-çавра поплеме. Конст. чăв. Çапла сан пек çавра-çавра каласа ăнлантаракан пулнă пулсан, капла пулас çукчĕ эпир, терĕç. Лашм. † Пĕчĕкçĕ çĕлĕк, çавра çĕлĕк, çавра-çавра ларта пĕлмерĕм; çак тусăм килсен, çавра-çавра калаçа пĕлмерĕм те, калаçа пĕлментен сивĕнчĕ. || ЧП. Выртрăм, ăйхăмсене çавăраймастăп (не могу уснуть) || Спеть куплет. Кильд. † Пĕр çавăрса илсе пĕр юрлăтăм, ăшăмра мĕн пуррине калăтăм. Кĕвĕсем. Чĕкеç килет сассипе, çавăрса юрлать юррине. || Уплетать. Кан. Нимрен ытла, кĕселе атте юратсах çавăрать. || Иногда выражает силу, ловкость, законченность действия. СТИК. Çавăрса çырт, укусить.

çавăра

(с'авы̆ра), çавра (с'авра), круглый. Панклеи. Вăр çавăра куçлă хĕр, девица с круглыми-прекруглыми глазами. N. † Çӳл ту çинче виç хурăн, çулçи çавра, хăй сайра. Юрк. † Санăн çавра куçă кам çинче? Манăн çавра куçăм сан çинче. АПП. † Пăха (вар. пăхма) пĕлмен çавра куç, икĕ куçĕ хĕп-хĕрлĕ. Рак. † Ĕнтĕ уйăх çавра, уйăх çавра, ман пуçăмри хура çĕлĕк пек. || Круг (напр., в хороводах). Альш. Пĕр тĕми çинчисем тепĕр тĕми çине вăйă курма пек мĕн пек пулса каяççĕ пĕрле пĕр çавра (один общий круг) туса калама. Ib. Тăнă çавра çавăрăнса. Варринче, сак çинче сĕтел умнерех купăсçă ларать. || Кружным, окольным путем, не напрямки. КС. Çавра = тавра. Ib. Çавра каян çу хыпать. || Куплет песни. Пазух. Пĕр-ик çавра юрă, ай, юрласшăн, хăвармарăм сирĕн кăмăлăра. Байгул. † Пĕр икĕ çавра юр юрласшăн, тăвансене кăмăлсăр хăварас мар. Альш. † Виçĕ çавра юрă юрласшăн, хăвараймăп тăванăн кăмăлне. Трхбл. † Пĕр-ик çавра юрă та, ай, юрласшăн, хăварас мар хуçанăн кăмăлне. [Çавра юрă — куплет или несколько куплетов в песне, — связанных по смыслу]. Ст. Дув. † Хамăр тăвансен килне килсессĕн, виç çавра юрă юрлассăм килет-çке. Ст. Шаймурз. Акă йысна патне килсессĕн, виç çавра юрра хĕрхенес мар. Шибач. Ик-виç çавра юрă юрлам-ха кайиччен. Сред. Юм. † Çавра йорй йорлар-и (пропоем один куплет), тăшмансĕне хорлар-и? || Раз. Т. VI, 63. Тата виç çавра юрлăр-ха (спойте три раза; так обьяснил КС.). Юрк. † Пĕр çавра юрласшăн, хăварас мар хăтам кăмăлне. Сĕт-к. Пĕр çавра йорласа илтĕмĕр. Г. А. Отрыв. Вилес умĕн вара çав чĕлхеç (старуха Чĕкеçук) виç çавра: „Ярантайăн ят юлтăр, Чĕкеçук карчăк тĕп пултăр“, тесе юрланă та, вилсе кайнă, тет.

çавăрăнкалан

(-га-), иметь способность к движению, к работе. Толст. Мана укçа та, патшалăх та кирлĕ мар, аллăмсем çавăрăнкаланччăр.

çавăрса калаç

, говорить обстоятельно, красноречиво. Собр. † Халччен курман тăвана халь куртăм, пĕр çавăрса калаçаймарăм. Ст. Чек. Çавăрса калаçат, сăмаххи пуклак мар, шухăшласа калаçат. ЧП. Пĕр çавăрса калаçа пĕлмерĕм тăванпа.

çаврак

(с'аврак), круглый. Собр. Хăй çаврак — уйăх мар, хӳреллĕ — шăши мар, ешлĕ — вăрман мар. См. çаврака.

çак

(с'ак), вот этот. Сĕт-к. † Ах-чах, ах анчах, ача вăййи çак анчах. М.-Чолл. Çак çулпа кайсан, лаши вилет, çак çулпа кайсан, этеми вилет. Регули 1468. Çак кĕнекепе çав кĕнекене иккĕшне те эп çыртăм. Ib. 627. Çак кĕнеке манăн. Орау. Ку лашана çтан илнĕ çак эсĕр? (если видеть в первый раз). Çак лашана çтан илнĕ çак эсĕр? (если давно видит лошадь). Пĕлесшĕнччĕ (давно хотел спросить), нимпе те ыйтимастăп çавна. СТИК. Çак çăраççие уç-ха. Алших. † Çак хăтан хапхи тăрринче аçа-тăрна кăшкăрат; çав хăтан хапхи тăрринче ама-тăрна сасси пур; çавсем иккĕш пĕрле пуласшăн кăшкăраç. N. Çакна çи те, çĕр çуна вут кас, теççĕ. (Послов.). || Он. Кн. для чт. I, 6. Эпĕ вулама та пĕлетĕп, тенĕ çак. || В этот самый (раз). Торп-к. Эпĕр юмах пĕлекен çынсем мар, çак килнĕ чухне çул çинче, пĕр вар пуçĕнче, пĕр арăм йытă çурине ĕмĕртет. Орау. Çак иртнĕ çĕрпе виçĕмкун каç эпĕ пĕр вăхăтрах икшер хут вăрантăм. Альш. † Нумайранпа çак касра хĕрсемпеле вылярăм. || N. Онта-и çак? Там что ли это? (раздолье). N. Инке, тетĕп, эсĕ çырăва вĕренни çак? тетĕп. Ачач 14. Анне! Иртри халь ыратни? тесе ыйтрĕ ача сасси. Амăшĕ вара çемçен кăна кулса кăтартрĕ: ах тур эсĕ, ывăлăм... Хăвăн аннӳне çамрăклах хĕрхенме пĕлетĕн çак, терĕ. Орау. Чуну пур-и çăк санăн? Ачу макăрнине илтместĕн (говорит муж, когда мать спит, а ребенок плачет). Н. Сунары. Пĕр ырхан кашкăр ял таврашĕнче çӳренĕ чухне, мăнтăр йытта курнă, тет.— Йытă тус! эсир апат ăçтан илетĕр çак? тесе ыйтать, тет. N. Мĕнле тĕлĕк курнă çак эсĕ, ачам?

çакăн

(с'агы̆н), висеть, повиснуть. Ау 9. Çитмĕл çичĕ çивтĕлĕ, тет, кашии çивтинчен пĕр хĕр çакăнса çӳрет, тет. N. Шу çинче йăвăçран çакăнса тăрать (на дереве). N. Йывăç çинче çакăнса тăнă. N. Ача йăвăç тăринче çакăнса тăрать ни анимаçть, ни кантрисене салтимаçть. Курм. Така турат çинчен мыракипа çакăнса тăрать. Дик. леб. 46. Елиса çыхса тунă кĕпе маччаран çакăнса тăнă. Кама З1. Верук (Иллене çакăнса). Çынсем мăшкăлаççĕ, мăшкăл, ял мăшкăлĕ. Ан пăрахсам мана, савнă Илле, ан ятла мана, эпĕ нимĕн те туман. Н. Карм. † Аннеçĕмех панă йĕтĕн кĕпи çакăна юлчĕ вăта каштара. Ала 56. Эпĕ хурама хăвăлне анса çакăнса тăтăм (висел там). N. Пирĕн кунта ахаль те чун вырăнта мар, кашнăй кунах вилĕм пуç çинче çакăнса тăрать, халĕ талса (= татăлса) анас пекех. || Быть на весу. N. Вăл çавăнтах, машинăна каялла чакмалли пар янă пулсан та, машинă йăнăш çула кĕрсе кайнă; малти вагонсен ураписем çакăнса тăнă. || Повеситься. В. Олг. Каран вăл хорăнтан çакăнса вилчĕ (повесился). N. Тата Макар пиче çакăнса вилчĕ. Атăл хĕрне кайса пиçикипе çакăннă, аттесем пĕр кон хорал тăчĕç. Ст. Чек. Вăрманта усал çакăннă пулĕ. || Приставать, привязаться. О сохр. здор. Çынна çав чир çакăнсан, если пристанет (привяжется) болезнь. Б. Яныши. Мĕнле пулăсем хӳререн нумайăн çакăнса тулнă. Ib. Пулăсем хăйсемех хӳрене çакăнса тулаççĕ. || Тормозить, тянуть назад своею тяжестью. Сред. Юм. Лаша çакăнать. (Говорят, если едущий верхом ведет другую лошадь и она отстает от первой). || Следовать. Альш. Çăмарта сутма каякан çăкăрне хӳне хурат та, вăрăсем каллах урапи хыçĕнченех çакăнса пыраççĕ, тет, юлмасăр. || Попадаться; встречаться. Якейк. Хайхискер тин çакăнчĕ (наконец, попался), нумай кушшуль тăкрĕ, текех ямăç ĕнтĕ (про вора). N. Çул çинче мĕн çакăннă хуласене, ялсене — пурне те тĕпĕ-йĕрĕпе тустарса пынă. || Относиться. Баран. 247. Çурçĕр енчен Пăрлă Океан патне пырса перĕнекен хăш-хăш çĕрсем анчах сивĕ енне çакăнаççĕ (относятся).

çаклат

зацепить, задеть. N. Хапха юпине ан çаклат. Ib. Эпĕ ăна туяпа уринчен çаклатса ӳкертĕм (уронил). N. Хайхи çын мунчалине салатса çав çеклĕрен çаклатрĕ, тет те, пăяв явма пуçларĕ, тет. || Запереть на крючок. || Захлеснуть. Скотолеч. 6. Вĕрен вĕçне пысăк йăлă туса çыхмалла та, çав йăлăна лаша мăйне тăхăнтарас пулать, вĕренĕн тепĕр вĕçне, лашанăн кайри урисем хушшипе кăларса, кайри ури пакăлчакĕнчен (сыппинчен) çаклатса илес пулать, унтан вĕрен вĕçне лаша мăйĕнчи йăлăран çаклатса туртса çыхас пулать. || Пришивать. Календ. 1907. Посылкă çумне тата „сопроводительный бланк“ тиекен хут çаклатса параççĕ. || Набрать. Çутт. 31. Урисемпе пылчăк çаклатса кĕрсе урайне варалатьчĕ. || Заполучить. ППТ. Пĕчĕккисем çăмартана кушиле хăйсен аллисене епле-те-пулин çаклатаççĕ те, чикке, çăмарта çинĕ çĕре, каясшĕн хастарланаççĕ. N. Пăхăр-ха, хайхи еплине çаклатнă (напр., девицу или вещь). || Украсть, свиснуть, хапнуть. Кн. для чт. 8З. Тепĕр хут хай Йăкăнат хуçанне пилĕк пус мар, тенкĕ çаклатнă. Анчах тенкĕ те нумаях пыман. Якейк. Çаклатмасăр он ончоль окçа штан топас-ка, конешнă çаклатнă. Ib. Ку, ача, плотнă çаклатнă полмалла, пĕр хĕлте арман тăратса лартрĕ.

çамка

(с'амга), лоб. N. † Хĕреслĕ тенкĕ — кив тенкĕ, çакăр тухья çамкине; хĕр курассăр килсессĕн, тухăр аслă урама. N. † Çырмасăр шур хут хуралмас, çамкасене çырни çухалмас. Ст. Ганьк. † Атте-аннере ӳпке мар, турă çырни çамкара. Я не сержусь на родителей, ибо так суждено. Рекеев 5. Çамкана çырнинчен иртме çук. („Суженого конем не объедешь“. Послов.). ЧП. Çамкана çырни çухалмĕ. || „Фронтон“. Синерь. Çав пӳрт çамкинче пĕр кайăк ларать, тет. || Склон (горы). Альш. Лере, сăрт çамки çинче, Пушчă ларни курăнат. Утăм. Çара çамка ту айĕнче савса ларать Хăмăшлăх ялĕ. || Мыс? Алекс. Нев. „çăхан чулĕ“ тиекен çамкара.

çантараххăн

то же, что çавăнтараххăн. Сред. Юм. Çантараххăн кайса çавăрнан поль, контан каçмалла мар.

çантискер

(-δи^ы-), тамошний, тутошний. Орау. Ăçти çын-ши ку çын? Етĕрне панчискер мар-ши? — Çантискер пулмалла, çанта çапла калаçаççĕ.

çанталăк

погода. См. çавăнтавлăк. Çамр. Хр. Çуркунне йĕпе çанталăксем пулаççĕ. ТХКА З. Çанталăк пĕр килмест çав. N. Çанталăк уçă та типĕ тăрать. Погода бывает холодной и сухой. N. Ирхине хĕвел тохать — çанталăк ăшăтать, каçхине хĕвел анать — çанталăк сивĕтет. ГТТ. Çанталăк тӳрленнĕ, тӳлек çанталăк. N. Çанталăк йосо халĕ. N. Кунта çăмăр çăвать, çанталăк ирсĕр тăрать (грязь). N. Кунти çанталăксене çырап. N. Çанталăк сивĕ пулчĕ, мана сивĕ ленкрĕ (простудился). Анат-Кушар. Ай-ай, çанталăк темĕскер ăшăтмарĕ-çке. Что-то все стоят холода! Вопр. Смоленск. Хĕвел пĕлĕте ларсан, çанталăк йĕпене каять. Ib. Вĕтĕ çăмăр çусан, çанталăк авана каять. Н. Шинкусы. Çав вăхăтра çанталăк ăшăтнă пек пулнăччĕ. ЧП. Кăçал çанталăксем уяр пулчĕç. Баран. 101. Çанталăк ăшшалла кайсан. N. Калчана кайнă вăрлăха типĕ çĕре аксан та, вăл тикĕс, час шăтса тухĕ тесе, шанма çук, çанталăк уяра кайсан, калчана кайнă вăрлăха акни килĕшмест. В. Олг. Çанталăк сивĕтсерчĕ (= сивĕтсе ячĕ). Пшкрт. Çанталăк ояртат (оярат). М. Сунч. Çанталăк уяр тăрсан, чăвашсем çăмăр учукĕ тунă. Юрк. Вĕт çумăр çусан, çанталăк авана каят. Скотолеч. 19. Сивĕ çанталăкра, ăшă çанталăкра. В холодную, в теплую погоду. СВТ. Лайăх ăшă çанталăкра тула илсе тухса çӳреме юрать (ребенка). К.-Кушки. Çанталăк ĕеленсе кайрĕ, кайса килес, теттĕм. Разыгрался буран (зимою), а то я хотел было съездить. Регули 407. Паян (лайăх, сивĕ) çанталăк. Капк. Тулта çанталăк арçури пекех ахăрать (о вьюге). Орау. Çанталăк ахăрчĕ, настала бурная погода. Шибач. Çанталăк йосаннн. N. Çанталăк пăсăлса çитрĕ. О сохр. здор. Хĕлле пит сивĕ çанталăксенче. Шурăм-п. Çанталăк сухăмланат, становится прохладнее. Ib. Çанталăк ăшăтса кайнă пек пулчĕ. Орау. Çанталăкки çавăрнсах карĕ. Испортилась погода. Якейк. Çанталăк сивĕтсе праххăр ялтах. Стало совсем холодно. Ib. Çанталăк сохăмлатрĕ. Стало прохладно. Ib. Çанталăк мĕлле паян. Какая погода? Тораево. Ухмахăн амăшĕ ухмаха ырçа айне хупăрĕ, тет, çине сĕлĕ тăкăрĕ, тет, унта чăхсам ярчĕ, тет. Чăхсам тĕпĕртеттерсе çияççĕ, тет. Ухмах ырçа айĕнче: çанталăк тĕпĕртетет, тесе шухăшлат, тет. || Климат. Орау. Кунта çанталăк пит типĕ (здесь климат сухой), пĕр нӳрĕк те çук. || Страна. Пшкрт. Онта çанталăк пет йосо. Ib. Чоллă çанталăк, чоллă вырăн. Ib. Йот çанталăкра (на чужбине) çамрăк ăсна ан çухат. Ib. Çанталăкра корса çӳренĕ. N. Кунти çĕр тискер çанталăк. N. Çанталăк вĕçĕ-хĕрринчи халăхсене пурне те салам яратпăр. || Солнце. Шурăм-п. Çаксене пурне те хатĕрличчен çанталăк кăнтăрларан та иртсе каять. || Вселенная, небесное пространство, видимый мир, земной шар. N. Пулине хурана ятăм та, хуран мана çу пачĕ. Çуне çурта çутрăм та (засветил), çанталăк та çутăлчĕ (рассвело). Ал. цв. 6. Малалла кайнă çемĕн çанталăк кун çути пек çутăран çутă пулса пырать. Н. Сунар. Çанталăк, каç пулса, тĕттĕмленех-тĕттĕмленех пынă. Хорачка. (В поминки) çорта çутнă чоня калаччĕ: тĕттĕм çанталăкă çутă полтăр, рая ток! теччĕ. Ib. Çанталăк тытакан торă. Синьял. Икĕ пăт тулă пур, çанталăкпе акса çавăрнăп. (Куç пăхни). С.-Устье. Икĕ пĕрчĕк тулăм пур, çанталăк тавра сапса çавăрăнăп. (Куç). Н. Сунар. Икĕ пăт тулăм пур, çанталăка йĕри-тавра сапса çавăрнăп. (Икĕ куç). Собр. Çăл патне çитсен, хайхи ачасем: илме тухăр! тесе кăшкăрса каланă. Вара хайхи шыври ăстарик тухса илсе, аялти çанталăка илсе кайнă (увел в подземный мнр). Алик. Кайсан-кайсан, çĕлен çури çынна калать, тет: куçна хуп, çăварна кар! çапла каласан, çынпа çĕлен çури аялти çанталăка анса кайнă (в подземный мир). Ib. Çавна каласан, çынпа çĕлен çури çӳлти çанталăка хупарнă (на землю). Синерь. Иван аялта çӳрет, тет: пит аван, тет, çанталăк (под землю). Череп. Çанталăк = çут тĕнче, тĕнче. Янш.-Норв. Çак çутă çанталăк, этот свет, белый свет. Юрк. Çут çанталăк = тĕнче. Сорм-Вар. Корăкран лутра, çанталăкпа тăпă-тан. (Çул). С.-Устье. Курăкран лутра, çанталăка витĕр кайĕ? (Çул). ЧС. Ача çуралсан, унăн ятне эрне иртечченех хурсассăн, вăл ача ку çанталăкра нумаях пурăнаймаç. N. Çанталăка шăнăçами (= шăнăçайми) пусăк салам. Торп-к. Çанталăкра виççĕ çук. (Пĕлĕт çине хăпарма пусма çук, шывăн турат çук, кайăкăн чĕчĕ çук). Янтик. Пирĕн патăрти çын, Ишеке турра пуçапма кайнă чухне, Ишек панчи ялта чӳречерен шыв ĕçме ыйтнă, тет: çыннисем ак çапла каланă, тет, кăна: пуш мар хал), çанталăк сармалла, тĕнче пĕрмелле, лаç лартса чан çапса хĕр хухлетмелле, тесе каланă, тет. (Çанталăк сармалла = пиремеç тумалла; тĕнче пĕрмелле = кукăль тумалла; лаç лартса чан çакса = кӳме лартса хăнкрав çакса). Собр. Çăвăнчен çурта ятăм та, çанталăкĕпе сарăлчĕ. Альш. † Ама хĕрĕ пуличчен, ăмăрт-кайăк пулас мĕн, тăват кĕтеслĕ çанталăка (светлое пространство под землею) сарăлса вĕçсе çӳрес мĕн. N. Çанталăк çĕмĕрлсе анать пулĕ, терĕмĕр. Собр. Çанталăкри уйăхĕ пĕтĕм çĕре çĕр туса тăрат; уйăх çутă пулмарĕ, хĕвел çутă пулайрĕ. Ib. Çанталăкри хĕвел пĕтĕм çĕре кун туса çутатса тарат: çĕр çинчи халăх ăшăнат, çĕр çинчи тырпул пиçет те, тулат. N. Çурçĕр енчен уяр çанталăк килет. Ст. Чек. Çанталăк пĕрĕнсе çитет (собирается дождь). Н. Байгул. Тăваткăл шур тутăр вĕçтернĕ чухне уяр çанталăк пĕлĕт туртрĕ.

çап

(с’ап), бить, хлестать, ударить. Орау. Ăна пуçĕнчен çапрĕ-ячĕ (неожиданно). N. Эпĕ пушипе çĕре çапрăм, çĕр мана сĕлĕ пачĕ. N. Ачасана ытла çапса ухмаха ан кăлар. ТХКА 84. Чăнах та, эпĕ ытти кĕтӳçсем пек мар, выльăха нихçан та çапса амантман. Шемшер. † Ах атте те, ах анне, эпĕ тохса кайсассăн, ик аллуна шарт çапăн! (Хĕр йĕрри). КС. Кĕпене тукмакпа или валекпе çапаççĕ. N. Юпине лартсан, ун пуçĕ тӳпине пĕр укçа пуртăпа çапса кӳртсе лартаççĕ. Полтава 18. Ашшĕ-амăш ачана хĕрхенмесĕр хĕнесе çапла çапса ăс парать. Янтик. Эсĕ мĕншĕн çапрăн мана? Ib. Атте хытă çапрĕ мана пуçран! Ib. Çурăмĕнчен çапрăм. N. Хăмсараччен çапса ил. (Послов.?). Сред. Юм. Çапу-тăву полмарĕ-и? Не было ли побоев? Якейк. Эп вăрманпа пынă чух йăвăç торачĕсем пите-куçа çапса пĕтерчĕç. Ст. Чек. Пирĕн сăмахсене итлемесĕр çамрăк пуçупала таçта кайса, темĕн тĕлне пулса, темĕн çапса вĕлерес, темĕн персе вĕлерес. М. Тув. † Çĕр тенкĕлĕх лашине çапса чупми турăмар. Чотай. † Çакăрвон тенкĕлĕх лашине çапса отми турăмăр (т. е. сделали такою, что она не едет даже, если ее бить кнутом). Пазух. Хире тухрăм çӳреме, хура çĕленсене çапса илтĕм. N. Çав Хурамал ачисем тульккĕ килччĕр ку касса, пуçне çапса çурăпăр. Якейк. Эпĕр паян пилĕкĕн пир çапрăмăр. Ib. Каç полттипа ялта пир çапнă сасă анчах илтĕнет. Кан. Çавăнтах пичĕпе сивĕ юр çине килсе çапат (ударяет). || Бить, пороть. Кн. для чт. 61. Акçонăва çапма сутит тунă. Вара йывăр ĕçе, „каторжный работана“, ямалла тунă. Регули 248. Ĕçлеменшĕн çапрăм. Ib. 165. Вăрă тунăшăн çапрĕç. N. Мулкачă та пире таптать, çил те пире çапать. Чем люди живы. Тапранса тухат çил, Çимун кĕпи виттĕрех çапать. Баран. 70. Ун чух парăссăр та карапа çил хытă çапать, унталла-кунталла ывăтса ярать. Ib. 94. Халех çил-тăвăл тухас пек, сиввĕн-сиввĕн çапать. Чув. пр. о пог. 126. Çил çĕре пит хыттăн çапса вĕрсен, çăмăр пулать. Если ветер очень сильно ударяет о земь, будет дождь. Ib. 83. Çил çук чухне тĕтĕм çĕре çапсассăн, çулла — çăмăр, хĕлле юр пулать. Дым без ветра бьет к земле: летом — к дождю, зимою — к снегу. Орау. Çапса çăвакан çăмăр (дождь с ветром) тухĕ те, пĕтĕмпе сирпĕтсе, йĕпетсе пĕтерĕ. КС. Çапса çăвакан çумăр (бьющий с ветром) тырра ӳкерет. Бигильд. † Çĕн пӳрт çине хăма витнĕ çăмăр çапса çăвасран. N. † Çĕн пӳрт тăрне хăма витрĕм (вар. ампар тăрне хăма витнĕ) çапса çăмăр çăвасран. || Бить (о граде). N. Новосельский уясра пăр çапса кайнă (побило градом). || Пронизывать. N. Çурçĕр енчен сивĕ çапать (проходит, заставляет чувствовать). КС. Çурăма сивĕ çапрĕ, спина прозябла. || Выжимать (масло). N. Йывăç-çу çап. Трхбл. Кантăр çăвĕ çаптарса килтĕм. Ib. Çу çапакан арман, маслобойка. || Ударить (о молнии). Изамб. Т. Ун чухне Сарьел меçĕтне çапнă (молния), тет. Янгильд. Вăрман пĕтнĕ çемĕн арçури пĕте пуçланă, е аçа çапса пăрахнă, теççĕ. || Забивать, вбивать. N. Юпа çумне çап, прибить к столбу (доску). Тимяшево. Халăх çапса хĕснĕ пек пухăнчĕ. N. Çынсем çулăн икĕ аяккипе, çапса хĕснĕ пек, ĕречĕ-ĕречĕпе танă. N. Çапса çыпăçтар (хăмана). || Прилепить, приклеить. Ст. Шаймурз. Ку ача кĕпер хĕррине çыру çырса çапнă. || Покрывать (чем), прибивать. N. Малтан тупăк ăшне те, тупăк виттине те пир çапаççĕ. Якейк. † Пирĕн хăта пит лайăх, толне тоттăр çапнă пак, ăшне порçăн тортнă пак. || Взмахнуть (крыльями). N. Çунаттипе пĕрре çапрĕ те (взмахнула), вĕçсе карĕ. Ала 66. Çунатне çапать шыв çине (гуси). Лашм. † Çарăмсам çинче ула хур, çунатсене çапать шыв çине. || Молотить. N. Хĕрарăмсем вăл вăхăтра ахаль лармаççĕ, вăсам кантăр татаççĕ те, кантăр çапса шăва хутаççĕ. Якейк. Кантăр çапрăмăр; эпĕр ыран йĕтĕн çапас тетпĕр. Пшкрт: ан с'аβас, молотить. Ib. ан с'апры̆м, молотил. N. Ларакан капансене çапни çук-и? çапман пусан, сĕллине çапчăр, ырашĕ лартăр. Альш. † Ырă тетеçĕм, тете, çапăр илĕр ырашне, сутăр ярăр улăмне. Магн. М. 102. Çерçи кантăр çапмантан, чтобы воробьи не вредили конопле. Н. Карм. Икĕ пĕрчĕ пăрçана пĕтĕм хире çапса салатрăм. (Куç). || Положить с силой, бросить с силой. Альш. Пĕри çĕклет те, çапать ăна урапа çине. || Отразиться, падать (о ярком свете). Ядр. Шăрçа çутти çапнă. В. Олг. Инчетре вот пор, пĕлĕт çомне çутă çапрĕ. || Отпечататься, придавать цвет. В. Олг. Алă çомне корăк симĕсĕ çапрĕ. || Отойти и принять прежний вид. Пир. Ял. Юрпа е сивĕ шывпа лутăрканă хыççăн, ӳчĕ шăннине ирĕлтерсе чипер ӳт сăнĕ çапсан, çынна пăртак ăшăрах пӳлĕме илсе кĕртмелле. || Ударить (напр., о краске в лицо). ЧП. Кивĕ уйăхра тунă сăрисем, икĕ пите çапрĕ хĕрлисем. N. Хĕрӳ çапнипеле вут ăшĕнчен.., çĕлен тухрĕ. N. Çунакан япалан хăвачĕ çемĕн вут хĕрĕвĕ çапать. КС. Çурăма ăшă çаппăрĕ. Ударило тепло в спину. || О запахе. Йӳç. такăнт. 61. Çăвне лакăм шăрши çапнă (отзывается запахом посуды). В. Олг. Сĕт йӳçĕ, шăшлă вути йӳççи çапса. N. Остергундомский теекенни; ку сурт йӳçĕ кăшман хурми, питĕ вăрăм, шултра пулать; анчах, сăвакан ĕнене нумай çитерсен, сĕте йӳçĕ çапать; ăнса пулнă çул теçеттинара ку сурт пилĕк пин пăта яхăн пулать. ТХКА 38. Шурă ерĕм-армути йӳççи çапать вара кĕвĕçпе ман чĕрене. Баран. 41. Кăмпа шăрши... сăмсана ыррăн çапса тăрать. СТИК. Ахтар, санран сивĕ çапат (от тебя несет холодом), леррех кайса ларас пуль. Ib. Ай-ай, санран эрек пичĕкинчен çапнă пек çапат (от тебя несет водкой). Шибач. Вăл эреке пек çапат çăвара (йӳçĕ корăк). || Делать колеса. М. Шигаево. Пирĕн ялта çынсем хĕлле çона туваççĕ, çулла орапа çапаççĕ, пĕчик ачасем те хĕлле печик çона тăваççĕ, çула печик орапа çапаççĕ. Календ. 1904. Кусатăран-урапасем çапма вĕренес пулать. Кĕтĕк-вар. Орапă çап, урапа çап, делать колеса; но: орапа ту, делать колеса. || Ткать (куль, рогожу). N. Чăпта çап, ткать рогожу, куль. || Пройти сквозь, пробиться. Орау. Кĕрĕке нӳрĕк виттĕр çапнă. Изамб. Т. Витĕр çапмаллах ан сĕр (сапоги, салом). Толст. Кĕркунне кăткăсен туллине нӳр çапнă. N. Урана шыв çапрĕ (промочил ноги). Сред. Юм. Тар кĕпе виттĕр çапнă. Пот пробил сквозь рубашку. Пазух. Атăлах та урлă, ай, аллă хур, çуначĕсем витĕр те халь юн çапнă. Ай-хай, пĕр хăтаçăм, тăхлачăçăм, кĕрекĕрсем витĕр чыс çапнă. ЧП. Çуначĕсем витĕр юн çапрĕ. || Чеканить. Кĕвĕсем. Ятăр кайнă, чапăр кайнă ылттăн-кĕмĕл çапакан хулана. КС. Укçа çапса пурăнчĕ. Работал фальшивые деньги. || Написать (в разете), печатать. Богдашк. Каçет çине çапмалли хыпар. || Формовать (кирпич). Микушк. † Сирĕн питĕр-куçăр пит илемлĕ, суккăр тутар çапнă кирпĕчĕ пек. || Стрелять. Сред. Юм. Пăшалпа çапса вĕлернĕ (застрелил). Кан. Пăшалсем çапма вĕрене пуçларĕç. N. Револьвĕрĕ çӳлелле çапса каят (выстреливает). || Погубить, поразить. ЧП. Тăшман ялне турă çаптăр. || Звонить (в колокол). Трхбл. Пĕррепе çап, звонить в один (колокол); пуринпе те çап, звонить во все (колокола). || Колоть, резать. N. Пĕр сысна илтĕм те, ăна çитертĕм: ыран çапас, тетĕп. Урмар. Унăн çапмалли сысна та-ха пиллĕк-улттă та пур. || Парить (в бане). N. Пит хытă кăна тарлаттарсан, милкĕсемпе çапсан, пăлтăра (в передбанник) илсе тохса тумлантара пуçлаççĕ. N. Милкĕпе çапса, çуса карчăка мунчаран кăларат. N. Куккăшĕ ăна милкĕпе çапрĕ (выпарил в бане). || Разбивать. Полтава 2. Б. Хмельницкий темиçе тапхăр поляксене çапа-çапа çĕмĕрнĕ (разбивал). || Украсть. || Зашибать, огребать, наживать. СТИК. Ай-яй укçана çапат иккен вăл! Здорово он деньгу зашибает. КС. Паян укçана çапрĕ вăл (нажил, выручил). Кан. Вăл тырăпа сутă туса укçа çапрĕ. Кан. Хамăр айăп ĕçленине кура, кутăн выртсах услама çапаççĕ. || Склоняться. Кан. Распуя çапма тытăнтăм. || Рассказывать (сказки). Собр. Халап çапса хапха тăррине улăхаймăн, йăмах ярса юман тăррине улăхаймăн, теççĕ. (Послов.). Шурăм-п. Тир Йăванĕ юмах çапа пуçларĕ. Çутт. 69. Хĕрарăмсем çăл кутĕнче халапа çапаççĕ. Ир. Сывл. 8. Сăмахĕсене, кăмăллисене, кирлĕ хушăра çапса пыратьчĕç. Хастарлăх ЗЗ. Юсас тесе тăрăшса, сăмах çапса пыратпăр. || Употребл. в качестве вспомог. гл. N. Ăна кăларса çапас пулат. Его надо вышвырнуть с должности? Альш. Пĕр-иккĕ çавăрса çапрĕ те, ăнран кайрăм. N. Анчах хресченсем, çумăр пырса çапнине, утта пур чухнех симĕсле пуçтараймаççĕ.

çапкалан

удариться, биться. КС. Кайăк: çапкаланать, лăпăртатать, латăртатать (бьется). ГТТ. Лаша хӳрипе çапкаланса илчĕ. Лошадь хлеснула (себя) хвостом. Шел. II. 59. Вăл та аллисемпе çапкалана-çапкалана юрлать. Янтик. Сымар çын кăрават çинче çапкаланса ниçта кайса кĕреймес. Тяптяево. Çапкаланса выртать, тет (пьяный). N. Пыма çăмăлланчĕ. Йĕлтĕрсем яка çулпа выляса, çапкаланса анчах пыраççĕ. Ст. Чек. Ухмаха ернĕ çын çапкаланат, çынна çулăхат, кирлĕ-кирлĕ мар сăмах калаçат. Баран. 89. Çил-тăвăл улать; çуна еррипе шуса, сулкаланса, çапкаланса пырать. || Колотиться. Ст. Чек. Тапакпа çапкаланса пурăнат-çав. Промышляет табаком кое-как. || Околачиваться. Икково. Ĕçсĕр çапкаланса çӳрет. Шатается без дела. N. Çирĕм сакăр кунтан ытлашшийĕ унта-кунта çапкаланса çӳресе иртрĕ. Сред. Юм. Çапкаланса çӳрет тесе ĕçсĕр ним тума аптăраса çӳрекене калаççĕ. ЧС. Ăста кирлĕ унта пушартан хăраса кăларса янă выльăхсем çапкаланса çӳреççĕ. Орау. Пĕр ухмахĕ ăрамра çапкаланса, унта та кунта пырса перĕнет. На улице металась какая-то одурелая личность. N. Пĕр пӳртрен тепĕр пӳрте куçса çынсем патĕнче ĕçлесе çапкаланса çӳретĕп. Беседы. Ял тăрăх çапкаланса, йăваланса çӳретпĕр. || Запутаться (о хлебе в поле). Тюрл. Тырă пит çапкаланнă (= пăтранса пĕтнĕ, вăррисем юхса пĕтнĕ).

çаптар

понуд. ф, от гл. çап. || Заставить стучать. Сред. Юм. Пôкан çаптарать. (Удары при гадании стулом). || Заставить отбивать (косу). N. Хăшĕсем пĕлтĕр çулнă çавасене тимĕрçе илсе кайса çаптараççĕ. || Наметывать (копну). Собр. † Утмăл купа утăра йĕкĕр капан çаптартăмăр. || Бить, сечь (розгами, кнутои), пороть. N. Пĕр ачине карта урлă каçнă чух хуçи уринчен ярса тытнă та, туртса антарса çапма тапратрĕ. Çаптарсан-çаптарсан, ачана киле янă. Симб. Атте вара мана çаптарма чарăнчĕ. Б. Яныши. Апи мана çаптарни. N. Çынсем ытла вĕрипе сивĕ шыва переççĕ, ачисем час кӳрсе килмесен, кайран çаптарса та илеççĕ (бьют). Ск. и пред. чув. 34. Тепĕре ури тупанне пĕççи айĕн çаптарса шатлаттарса илет те. N. Атте мана тата хытăрах çаптарчĕ (еще сильнее). Чăв. й. пур. 24°. Клавасем пырса пит хытă çаптарнă. Янтик. Çавăн матки паян ачине хытă çаптарчĕ. Скотолеч. З. Пушăпа çаптар (но тут же çап). ЧС. Вĕрентен тытса тăракан çыннисем луçа çавăта пуçларĕç, пĕри хыçалтан хулăпа çаптара пуçларĕ. БАБ. Амăшсем пит хытă тытса çаптараççĕ. || Бить масло (на маслобойке). Эпир çур. çĕршыв 28. Тата уйрăм кĕрпе çурмали арман пур, çу çаптармалли машшин пур. Пир. Ял. Пурте Çăл-пуçне çу çаптарма килеççĕ. || Парить (в бане). Орау. (Мулчара) Хветĕре çаптарсан, çан-çурăм канлĕ пулаканччĕ. || Набивать, запрашивать цену. N. Теçеттинине мĕн хакпа илетĕр? — тетĕп. Вунтăватшар тенке çаптарать. Ăçта кайса кĕрес тетĕн, илес пулать, тет. || Околачиваться. Янтик. Айта, çаптарса çӳрер-ха урам тăрăх. Ib. Наччас çаптарса килтĕм Иван патне. Ib. Ну паян кунĕпе çаптарса çӳрерĕмĕр хулара (погуляли весело, геройски, без всяких стеснений). || Придать ткани окраскою пестрый цвет. КС. || Сняться (в фотографии). К.-Кушки. Патрет (-_рэ_т) çаптарса яр (карттăчкă çаптарса яр). Снимись и пришли портреть (карточку). N. Хам кĕлеткене çаптарса яратăп. || Обивать (чем). М.Тув. † Пирĕн Тумкă хула пек: тулне тутăр çаптарнă, ăшне ылтăн кустарнă, çулне чукун сартарнă. || Валять. Альш. Шап-шурă çăмран кăçатă эп çаптартăм. Ib. † Хура çĕленĕн тирне сӳсе илсе йĕпкĕн хура шĕлепке çаптартăм. С. Дув. † Хура çĕлен тирĕнчен хура шĕлепке çаптартăм. || Говорить смело, сказывать. Ст. Чек. Тутарпа вăл тутарла çаптарат, ирçепе ирçелле. Кан. Унтри çак сăмахсене çаптарнă пирки, ялсовет членне кĕме тивĕçлĕ çын мар. Ск. и пред. чув. 81. Хушăлкасен мăн-кĕрӳ, хăй такмакне вăл калать, хăй аллинчи сăрана тăка-тăка çаптарать. Слакбаш. Сăмах ункайĕпе çаптарат (или: çаптарса хурат). Задевает в речи попутно, проезжается (на чей-либо счет). Шурăм-п. Юмах та аван çаптарать (сказки сказывает). || Неосновательно возражать. N. Хăшин çинчен тӳрех: ним ĕмĕтленмелли те çукскер, тесе, çаптарса хунă. N. Сан пеккисемпе эпĕ калаçмастăп та! Тесе çаптарса хучĕ юлашкинчен. || Держать чью-либо сторону, стоять на стороне кого-либо. Тайба-Т. Хăй майлă çаптарат. Делает так, как ему выгодно. Кан. Пуянсем майлă çаптарма тытăннă. || Пропечатать, продернуть. Кан. Сан çинчен (о тебе) хаçат çине çаптарап. N. Тата каçет çине çаптарĕç. || Телеграфировать. N. Юпа тăрăнчипе çаптарса ярăр: ашшĕ сывмар, тесе. Трхбл. Телеграм çаптарас, подать телеграмму.

çапăлан

(с’абы̆лан), то же, что çапалан. Б. Олг. Тырă пит çапăланат (çатраланат), вурма лайăх мар; тырă çапăлансак, çорлапа поçĕ касăлат. Чертаг. Çапăланса ӳкнĕ (о ржи, упавшей и перепутавшейся).

çапла

(с'апла), так, этак, таким образом. ТХКА. Ав çилен ĕнтĕ. Эпĕ сана вылямалла кăна çапла каларăм. Пазух. Килтен сăра ĕçме эпĕ тухрăм, çапла ӳсĕрлессе эп пĕлмерĕм. Юрк. Мускава, çапла та капла (так и этак), пит аван хула, тесе калаçнине илтсен, çармăссем тăваттăн-пиллĕкĕн пĕр канашлă пулса, юри çав хулана епле иккенне курма кайнă. Ib. Çапла-тăр та çав: эй, пире чăваша юрат-çке, татах нимĕн сăмах калама аптăраса. Ib. Çаплине çапла-тăр çав... Так-то оно, наверное, так, но... Изамб. Т. Çаплине çапла та. Так-то так. Сред. Юм. Çапла (или: апла манеш), так значит. Регули 464. Эп çапла (тăвас) тăрам. Ib. 540. Çапла мар-и, илмен вăл. Ib. 652. Çапла ман пек ту. N. Çапла пулмасăр вара. Якейк. Çапла мар-и, ачасам? N. Çапла вĕсем нумайччен улталанса пурăннă. Букв. 1886. Тавăрăнмассерен: Чĕмпĕр çапла лайăх, Чĕмпĕр капла лайăх, тесе калаçатьчĕç. Альш. Кулаççĕ-мĕн тăваççĕ, çапла иртĕнеççĕ. Беседы на м. г. Çапла мар-и вара? Не правда-ли? || Такой. Юрк. Çапла тĕслĕ çӳçлĕ, сухаллă çынсем (такого цвета). Кан. Ванюш (ача çапла ятлă) пирĕн кулкаласа çеç пырать. Изамб. Т. Шăллĕ те, йăмăкĕ те унăн çапла пулнă (были такие же). N. Хăшĕ нимĕн калама аптараса: амăшĕ çапларах, амăшĕ ямасть, тет. || Например. Баран. 118. Вăрман пире пысăк усă кӳрет. Çапла, вăл шыва упраса, типĕтмесĕр тăрать.

çаплах

так же, таким же образом. Изамб. Т. Çаплах, çаплах, вĕтĕ те, шултăра та тăваççĕ. ЧС. Пирĕн атте эпĕ астăвасса çаплах чирлесе пурнатьчĕ. Чирлесен-чирлесен, тата хытăрах чирле пуçларĕ. Сюгал-Яуши. Çаплах тата хамăра çынсем тĕл пулаççĕ те, эпĕ калап: шкула каятпăр-ха, теп. N. Çав тĕлĕнмеле ĕçе çак çула çитиччен курманччĕ, кăçал халерă пулнăран çаплах асапланчĕç (= аппаланчĕç, с обрядами) пирĕн, пиртен инчех мар ялта. КС. Хăй начарланса карĕ (обеднел), эрекине çаплах ĕçет (беспрестанно пьет; если: çапах ĕçет — все-таки пьет. КО). Синерь. Шăши çур çул пурăннă, тет, сала-кайăк та çаплах килмеçт, тет. Шăшийĕ пит начарланса çитрĕ, тет те, пĕр пĕрчĕк сĕллине çирĕ, тет. N. Киле кайсан, перĕн пата çаплах кай, апипе попляса ларма. N. „Купеческий“ тиекен пароходсем анчах çӳреме май пур таран çаплах çӳресшĕн. || Такой же. N. Епле анчăк? тетĕп.— Çаплах, тет. О сохр. здор. Анчах ку ĕç чăнах çаплах-ши? — Чăнах та çавнашкал. || Всё, беспрестанно. Торп-к. Кашкăра тем чухлĕ тутлă çитарсан та, вăл çаплах вăрманалла, теççĕ. (Послов.). Альш. Куçсах тăмаллах мар та, курăксем аванах ӳсеççĕ те, çаплах та (все же) чăнкă аякки (у горы). Яргейк. Пуп майри çаплах ятлать, тет, пупа: кунтан мĕн тухать, (что из этого выйдет, вылупится) тесе. Панклеи. Хĕрĕ (падчерица?) ларма каясшăн полнă. Карчăк старика: çак хĕре еçсе хăвар-ха, старик! вăл çаплах каясшăн, тет. || Всегда. В. Олг. Ĕне сунă чохне çаплах пуркаланса турса (вертелась). Кан. Венăра (Австри) çаплах çĕр чĕтрет. В Пшкрт — çаплак.

çара

(с'ара), голый. Г. А. Отрыв. Çара ура кĕллипе çӳреме йăлăхтарчĕ мана. Чураль-к. Уйра çара çатма ларĕ. (Йĕтем). Орау. Таçта тупнă (илнĕ) кăсем ку çара сыснасене. СТИК. Эй, çара çăвар, сан суеççӳ хыççăн кайса шыва кайса та вилĕн. Болтун, верь-ка тебе! Ib. Çара çăвар, сан çăмăлкăна кам пĕлмес. || Исключительно, один только, сплошь, в чистом виде; сплошной, чистый. Сĕт-к. Çара чăваш вĕренет. Учатся одни чуваши. Ск. И пред. чув. 59. Салтак картусĕ çара лапра çеç. Баран. 131. Çара хăй кăна тăм пит сайра пулать. Т. II. Загадки. Пĕчĕк пичче çара йĕп витĕннĕ. (Чĕрĕп). N. Вăл ялта çара чăваш пурăнать. N. † Çара порçăнран пиççи турăм, ĕмĕрлĕхе çыхма мар, наччаслăха çыхма. Собр. † Акка, санăн тухью çара кĕмĕл, мĕн тăрассине пĕлетре. КАЯ. Сăхманĕ çара юнлă сĕлеке (весь в кровавой слюне). N. Унăн ăшчикки çара çу. О сохр. здор. Хура-халăх çавăнпа çара çăкăр çинĕ чух вăрахăн çисе-çисе ларать. N. Поçĕ çара йон (чĕп-чĕрĕ йон, поçĕ йонлă). N. Çара сĕт, одно молоко, без примеси воды. Кратк. расск. Пĕтĕм ӳтне-тирне, çанне-çурăмне çара суран анчах туса пăрахнă. N. Лаши тавра çара ярапа çеç. Лаши тавра йĕс тавраш та ярапа çеç. Толст. Эпĕ халĕ ырхан, манăн çара шăмă анчах. Ой-к. Иван лаши çинчен сикрĕ-анчĕ те, курăка утмăл пăт туртакан хĕçпе касмала шăлчĕ те, çара (= пĕтĕмпе) хуп-хура юн пулса юхса карĕ, тĕт. Якейк. Пичĕ-куçĕ çара тосан. Шурăм-п. Хăй çара юн çех, тет. N. Çурăхсем çара тăм кăна киле тавăрăнатьчĕç. N. Çавăнпа çаран çара лачака кăна. Ст. Чек. Ку вăрманта çара юман кăна (состоит сплошь из одного дуба). Орау. Çара чей (без хлеба) хырăма выçтарать. Ск. и пред. чув. 18. Каçхи хĕвел ылттăн пек, йывăç витĕр курăнать; çара вĕçен-кайăк пек, унăн çутти вăйă вылять. Ярмушка-к. Пăхăртан тунă (çара пăхăрах). (Кумган) сделан из чистой меди. N. Çара кĕркунне варринче (в позднюю осень), йĕпе-сапа витĕр, Гай ятлă ял патнелле пĕр ватă çын çывăхарса пынă. || Поляна, луг на возвышенном месте. Пшкрт: тӧβӓрӓ с'ара. Ib. Мăн анаçи мăн çорлине контак çакса хуаратпăр, мăн çарари мăн çавине контак çакса хуаратпăр.

çара-çерçи

(-з'и), летучая мышь. Тюрл. Ст. Чек. Çара-çерçи пĕçерсе çисен, тĕнчери пур япалана пурне те пĕлет, анчах ăна çиме çылăх. Сред. Юм. Çара-çерçи пик тесе сивĕре начар тумтирпе çӳрекен çынна калаççĕ. Ib. Сиввĕ мар-ши кôна, çара-çерçи пик сиввĕре те тумтирсĕрех çӳрет. Кайсар. Çара-çерçийĕн çунатне типĕтсе таярпа (= тарайпа?) умма çаксан, сивĕ тытмаст. Ib. Çара-çерçи çуначĕпе, куç пăсăлсан, куçа сăтăраççĕ, вара тӳрленет, теççĕ. Нюш-к. Лаша питĕ начарланса кайсан, уна çара-çерçие типĕтсе парсан, чĕрĕлет, теççĕ. Кан. Виççĕшĕ те çара-çерçи пек чухăнскерсем. СПВВ. ИА. Çара-çерçийĕн кăнтăрла куçĕ курмасть. || Голяк, бедняк. Кан. Тепĕр енче — пур „çара-çерçи“, пĕрер ятлă çĕр çинче 10—15 йышлă çемье тăрантарса пурăнаканскерсем, пĕр сăмахпа каласан — „катен-карчăк“ пеккисем. Йӳç. такăнт. 17. Кам качча килĕ пирĕн çара-çерçисене?