Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

автотранспорт

автотранспортный
автотранспорт икĕ ретĕн çӳрени — двухрядное движение автотранспорта
автотранспорт кантурĕ — автотранспортная контора, АТК

айăк

2.
сторона, боковая часть
край
сăрт айкки — склон горы, косогор
айăкра тăр — стоять в сторонке
айăккарах хур — отложить подальше в сторону
айккинчен пăхса тăр — смотреть со стороны
çулăн икĕ айккипе вăрман — по обе стороны дороги тянется лес

антипод

антипод (шухăш-кăмăлĕпе хире-хирĕçле икĕ çынран пĕри)

аслă

1.
старший (по возрасту)
аслă кин — старшая сноха
асă ывăл — старший сын
вăл манран икĕ çул аслă — он старше меня на два года
аслисем калан исене итле! — слушайся старших!
аслă — пуç, кĕçĕне — тав! — старшим — поклон, младшим — привет (застольная здравица)

аяк

боковой
сылтăм аяк — 1) правый бок 2) правая сторона
çул аяккисем — обочины дороги
икĕ аяккинчен — с обеих сторон
аяк ен — боковая сторона

байдарка

байдарочный
икĕ вырăнлă байдарка — байдарка-двойка
байдаркăпа ăмăртни — гонки на байдарках

биплан

ав.
биплан (икĕ хут çунатлă самолет)

борт

бортовой
икĕ бортлă пиншак — двубортный пиджак

буханка

буханка
икĕ буханка çăкăр — две буханки хлеба

вăрă

II.
семя и семена
семечко
кантăр вăрри — конопляное семя
чечек вăрри — семена цветов
икĕ пайлă вăрă — двудольное семя
хăрах пайлă вăрă — однодольное семя
вăрă пайĕ — семядоля
вăрă тĕвви — семяпочка
вăрă хутаççи — завязь
вăрăран ӳстер — вырастить из семян

виççĕ

1. в качестве подл., доп.
три
ача виççĕре — ребенку три года
икĕ хут виççĕ — улттă — дважды три — шесть
виççĕри автобуспа кайăпăр — поедем на трехчасовом автобусе
виççĕччен шутлатăп — считаю до трех

витĕ

I.

1.
крыша, кровля
икĕ енлĕ витĕ — двускатная крыша
витĕ шăтнă — крыша прохудилась

вуннăлăх

разг.

1.
десятка, червонец
икĕ вуннăлăх патăм — я заплатил две десятки

диалог

диалог (икĕ е темиçе çын пĕр-пĕринпе калаçни)

диоптри

физ.
диоптрия (линзăн çутта пухас е салатас вăйне палăртмалли виçе)
икĕ диоптриллĕ куçлăх — очки в две диоптрии

дифтонг

лингв.
дифтонг (икĕ уçă сасă пĕр сыпăка пĕрлешни)

дублет

2.
дублет (çине-çинех икĕ хут пени)
пăшалтан дублетпа пер — стрелять из ружья дублетом

иезуит

2. перен.
иезуит (чее те икĕ питлĕ çын)

ик

см. икĕ

ик-виç

см. икĕ-виçĕ

икĕ

(ик)

числ. колич. при конкр. счете в качестве опр.
два
дву-, двух-
икĕ юлташ — два товарища
вăтăр икĕ кун — тридцать два дня

икĕ хут —
1) вдвое
йыш икĕ хут ӳсрĕ — семья увеличилась вдвое
2) дважды
ик хут иккĕ — тăваттă — дважды два — четыре

икĕ çуллăх — двухлетний (рассчитанный на два года)
икĕ çулхи — двухлетний (о возрасте)
икĕ çулхи ача — двухлетний ребенок
икĕ кун хушши — два дня, в течение двух дней

икĕ тĕрлĕ —
1) двоякий
икĕ тĕрлĕ ăнланни — двоякое понимание
2) двояко
куна икĕ тĕрлĕ ăнланма пулать — это можно понимать двояко

икĕ çĕрлĕн — врозь, в разных местах
ик кĕпçеллĕ пăшал — двуствольное ружье

ик уран тăр —
1) встать на дыбы, вздыбиться (о коне)
2) служить, стоять на задних лапах (о собаке)

икĕ хакпа сут — продавать вдвое дороже

икĕ-виçĕ

(ик-виç)

числ. прибл. счета
два-три
двух-трех-
тырпул тухăçлăхĕ икĕ-виçĕ хут ӳсрĕ — урожайность повысилась в два-три раза
шкул тавра икĕ-виçĕ çулхи йывăçсем лартнă — вокруг школы высадили двух-трех-летние деревья

икĕрчĕк

извилистый, изогнутый, искривленный
Икĕрчĕк, кукăрчăк, утмăл икĕ кукăрчăк. (Сатан). — загадка Весь кривой, изогнутый в шестьдесят две извилины. (Плетень).

интервал

2. муз.
интервал (икĕ сассăн çинçĕшпе хулăнăш уйрăмлăхĕ)
кĕвĕ интервалĕсем — мелодические интервалы

ирт

6.
ослушиваться, не слушаться
выходить из повиновения, из рамок
вăл ашшĕ-амăшĕ сăмахĕнчен иртмест — он слушается отца и мать
иртсе кай —
1) проходить, проезжать (мимо кого-чего-л.)
юлан утпа иртсе кай — проехать верхом
2) проходить (о времени)
унтанпа икĕ çул иртсе кайрĕ — с тех пор прошло два года
3) обгонять, опережать
вĕсенче иртсе кайрăмăр — мы обогнали их
4) про ходить, обходиться, улаживаться
пурте чиперех иртсе кайрĕ — все обо шлось благополучно
5) перестать подчиняться; выйти из повиновения, из рамок
вăл ытлашши иртсе кайнă — он просто распоясался
виçерен ирт — переступать дозволенное, выходить за рамки чего-л.
пулса ирт — происходить
тĕлĕнмелле ĕç пулса иртрĕ — произошло удивительное событие

йăлтăркка

блестящий, сверкающий, сияющий
ахах йăлтăркки — блеск жемчуга
йăлтăркка хут — блестящая бумага
Тăватă кăлтăркка, икĕ йăлтăркка, пĕр мăрăлкка. (Автомобиль). — загадка Четыре катка, два огонька, один ревун. (Автомобиль).

йĕркелен

4.
выстраиваться, становиться в ряд, в колонну
икĕ рет йĕркеленсе тăр — выстроиться в два ряда

камерăллă

камерный, с камерой
-камерный
камерăллă кăмака — камерная печь, печь с камерой
икĕ камерăллă — двухкамерный

канфорка

3.
конфорка (газовой плиты — кружок, отверстие)
икĕ канфоркăллă плита — плита на две конфорки, двухконфорочная плита

кас

10.
бить копытами, клювом
лягаться
клеваться
лаша касать — лошадь бьет копытами
Пĕр каска урлă икĕ автан пăхаççĕ, пĕр-пĕрне касаймаççĕ. (Куç). — загадка Два петуха смотрят друг на друга через колоду, да клюнуть не могут. (Глаза).

касă

5. разг.
группировка, группа
вĕсем икĕ касса уйрăлнă — они разделились на две группы

касă

2.
гряда, ряд
купăста касси — ряд капусты
касă хушши — междурядье
икĕ касă хăяр ак — посеять две грядки огурцов

касăллă

с лемехом
лемешный
икĕ касăллă ака пуç — двухлемешный плуг

катамаран

катамаран (икĕ корпуслă карап)

кашта

1.
шест
перекладина
брус
акапуç кашти — брус плуга
чăх кашти — насест
урлă кĕлет умĕнче йĕтĕн кашти, ан уртăнăр, йĕкĕтсем, аваймăр — фольк. перед амбаром — перекладина для сушки льна, не старайтесь, парни, вы не согнете ее
Икĕ кашта шур чăххăм пур. (Шăл). — загадка Белых кур у меня полных два насеста. (Зубы).

каярах

3.
позже, позднее
икĕ кун каярах — 1) два дня тому назад 2) на два дня позже
эпĕ санран каярах çитрĕм — я пришел позже тебя

кăнтăрла

днем, в полдень
кăнтăрла апачĕ — обед
кăнтăрла вăхăчĕ — полуденное время
кăнтăрла хĕвелĕ — полуденное солнце
кăнтăрла вуникĕ сехетре — в двенадцать часов дня
кăнтăрла иртсен икĕ сехетре — в два часа дня
кăнтăрла çитеспе — к полудню, с приближением полудня
тăр кăнтăрла — средь бела дня
кăнтăрла кил — приходи днем
вăхăт кăнтăрланалла тайăлнă — время шло к полудню
Курман кăнтăрла çурта çутнă. — посл. Слепой и днем свечу зажигает.

кĕпçеллĕ

2.
с каким-л. стволом
-ствольный
икĕ кĕпçеллĕ пăшал — двуствольное ружье
вăрăм кĕпçеллĕ тупă — длинноствольная пушка

керенке

фунтовый
икĕ керенке хăмла — два фунта хмеля
çур керенке — полфунта
керенке пуканĕ — фунтовая гиря

кĕсменлĕ

с веслами, -весельный
икĕ кĕсменлĕ кимĕ — двухвесельная лодка

килĕшӳ

2.
соглашение, сделка
договор
пакт
вăхăтлăх килĕшӳ — временное соглашение
ĕç килĕшĕвĕ — трудовое соглашение
икĕ енлĕ килĕшӳ — двустороннее соглашение
пĕр-пĕрне пулăшасси çинчен тунă килĕшӳ — пакт о взаимной помощи
килĕшӳ ту — заключить соглашение
килĕшĕве пас — нарушить соглашение

киловатт

киловатт (1 000 ватт)
ГЭС хăвачĕ икĕ миллион киловатта яхăн — мощность ГЭС около двух миллионов киловатт

кимĕ

лодочный
моторлă кимĕ — моторная лодка
кимĕ пуçĕ — нос лодки
кимĕ сăмси — нос лодки
кимĕ хĕрри — борт лодки
кимĕ хӳри — руль лодки
кимĕ хыçĕ — корма
кимĕ станцийĕ — лодочная станция
ачасене кимĕпе ярăнтар — катать детей на лодке
кимме çырана туртса кăлар — вытянуть лодку на берег
кимме шыв юхтарса кайнă — лодку отнесло течением
кимĕ ӳпĕнсе кайрĕ —лодка перевернулась
Икĕ кимĕ хӳрине тытакан перине те чарайман. — посл. Кто правит двумя лодками. ни с одной не управится. (соотв. За двумя зайцами погонишься, ни одного не поймаешь).

кинофильм

кинофильм
документлă кинофильм — документальный кинофильм
икĕ сериллĕ кинофильм — двухсерийный кинофильм
сасăсăр кинофильм — немой кинофильм

кисĕп

пест
йĕс кисĕп — медный пест
юман кисĕп — дубовый пест
кисĕппе тӳ — толочь пестом
Кисĕпĕн икĕ вĕçĕ те шĕвĕр. — посл. У песта оба конца заострены. (соотв. Палка о двух концах).
Чӳречерен йĕс кисĕп кĕрет. (Хĕвел пайăрки). — загадка В окно влезает медный пест. (Луч солнца).

курпунлă

горбатый, с горбом
икĕ курпунлă тĕве — двугорбый верблюд

кустăрмаллă

1.
с колесами, имеющий колеса, на колесах
икĕ кустăрмаллă урапа — одноколка
кустăрмаллă трактăр — колесный трактор

куян

заячий
хăравçă куян — трусливый заяц
хир куянĕ — заяц-русак
шур куян — заяц-беляк
куян ашĕ — зайчатина
куян çури — зайчонок
куян тирĕ — заячий мех
Усси куян хӳри чухлĕ кăна. — Пользы на грош (букв. на заячий хвост).
Икĕ куяна хăвалакан перине те тытайман. — посл. За двумя зайцами погонишься — ни одного не поймаешь.

◊
куян хăлхи — диал. ландыш

листа

листовой
икĕ листа хут — два листа бумаги
карттун листи — лист картона
листа прокат цехĕ — листопрокатный цех

май

3.
способ, прием, метод
пур майсемпе те — всеми имеющимися способами, всемерно
ку задачăна икĕ майпа шутлама пулать — эту задачу можно решить двумя способами
тăнăçлă майпа — мирным путем
епле майпа? — каким образом?
май пĕл — иметь сноровку, навыки
майне пĕл — иметь сноровку, навыки
май туп — изловчиться
Май пĕлекен çиелте, майне пĕлмен аялта. — посл. Ловкий всегда оказывается сверху, а не имеющий сноровки — внизу.

майлă

подобно, наподобие
похоже, сходно
хулара та ялти майлă çуртсем тума пуçларĕç — и в городе стали строить дома типа сельских
вăл мана йăмăкĕ майлă курăнчĕ — она мне показалась похожей на младшую сестру
хăйне майлă — своеобразный, оригинальный, самобытный
икĕ майлă ăнлан — понимать двояко
пĕр майлă —
1) однотипный, единообразный, одинаковый, аналогичный
вĕсен çĕлĕкĕсем пĕр майлă — у них шапки одинаковые
2) однотипно, единообразно, одинаково, аналогично
3) размеренный, равномерный
пĕр майлă пурнăç — размеренная жизнь
4) размеренно, равномерно
5) разг. средне, потихоньку; так себе
мĕнле пурăнатăн? — как поживаешь?
пĕр майлă —  потихоньку

матери

матерчатый
икĕ анлă матери — двойная материя
пурçăн матери — шелковая материя
матери пиçиххи — матерчатый поясок

мăшăр

парный
пĕр мăшăр атă — пара сапог
мăшăр лаша кӳлнĕ урапа — бричка, заложенная парой лошадей
мăшăр сăмахсем — лингв. парные слова
Икĕ атă пĕр мăшăр. — погов. Два сапога пара.

мăшăр

3.
чета, пара (супружеская)
çамрăк мăшăр — молодожены, молодая чета
телейлĕ мăшăр — счастливая чета
Икĕ çын пĕр мăшăр, çичĕ çын пĕр çемье. — посл. Два человека — пара, семь человек — семья.

метафора

лингв., лит.
метафора (икĕ япала пĕрешкел пулнипе пĕрин ятне тепĕр япали çине куçарни, сăм. тилĕ «чĕрчун» — тилĕ «чее çын»)

метоними

лингв.
метонимия (икĕ япала çыхăнуллă пулнипе пĕрин ятне тепĕр япали çине куçарни, сăм. кĕсъе «тумтир пайĕ» — кĕсъе «укçа»)

мулкач

заячий
ама мулкач — зайчиха
уй мулкачĕ — заяц-русак
мулкач ашĕ — зайчатина
мулкач çурисем — зайчата
мулкач сунарне çӳре — охотиться на зайцев
Икĕ мулкача хăвалакан перине те тытайман. — посл. За двумя зайцами погонишься — ни одного не поймаешь.
Кахал йытта вил мулкач. — погов. Ленивой гончей всегда достается мертвый заяц.
Мулкач йĕлтĕр йĕрĕпе чупмасть. — погов. Заяц по лыжне не скачет.

нар

II.

нары
икĕ хутлă нар — двухъярусные нары
нар çинче çывăр — спать на нарах

нетто

нетто (таса виçе)
нетто виçе — икĕ тонна — вес нетто — две тонны

ним

◊
ним пĕлми — без памяти; без чувств
нимех те мар — пустяки, ничего, не стоит обращать внимания
ним те мар — разг. легко, свободно, запросто, раз плюнуть
вăл икĕ пăт пуканне ним те мар çĕклерĕ — он запросто поднял двухпудовую гирю
ним туса та — никак, никаким образом
ним çук çĕртен — попусту, ни за что
ниме юрăхсăр — никуда не годный
ниме тăман — никуда не годный
ним чухлĕ те — нисколько, вовсе
шыв ним чухлĕ те чакман — воды нисколько не убыло

носорог

носорог
икĕ мăйракаллă носорог — двурогий носорог

нумай

3.
самое большее, не больше чем
вĕсем пит нумай икĕ километр кайнă — они проехали самое большее два километра

пайăрка

5. мат.
отрезок
тӳрĕ лини çинчи пăнчă ăна икĕ пайăркана уйăрать — точка на прямой делит ее на два отрезка

пайла

1.
делить на части, на доли, разделять
икĕ пая пайла — разделить на две части
пусса участоксем çине пайла — разбить поле на участки
пайласа тух — разделить (все подряд)
вĕсем хуйхине те, савăнăçне те çурмаран пайлаççĕ — и горе и радости они делят пополам

пайлан

3.
разветвляться
раздваиваться
чукун çул икĕ юппа пайланчĕ — железнодорожный путь раздвоился

пайлă

1.
состоящий из частей, имеющий части
икĕ пайлă роман — роман в двух частях

пакарта

2.
желудок
Пĕр шăшин икĕ пакарта. (Пăри). — загадка У одной мыши два желудка. (Полбяное зерно).

пакша

беличий
пакша çури — бельчонок
пакша тирĕ — беличья шкурка
Пĕр пакшăн икĕ хӳре. (Çăпата). — загадка У одной белки два хвоста. (Лапоть).

палата

палатный
икĕ вырăнлă палата — палата на два места
хирурги палати — хирургическая палата
палата сестри — палатная сестра
палатăра виçĕ çын выртать — в палате трое больных

палата

2.
палата (аслă власть органĕ)
аслă палата — верхняя палата
кĕçĕн палата — нижняя палата
СССРăн Аслă Совечĕ икĕ палатăран тăрать — Верховный Совет СССР состоит из двух палат

парламент

парламентский
икĕ палатăллă парламент — двухпалатный парламент
парламент депутачĕ — депутат парламента
парламент суйлавĕ — парламентские выборы
парламентри фракци — парламентская фракция

парне

1.
подарок
дар
çĕнĕ çул парни — новогодний подарок
çутçанталăк парни — дары природы
хăнана парне илсе кай — пойти в гости с подарком
Парне пани хаклă мар, юратни хаклă. — посл. Дорог не подарок, дорога любовь.
хапха умне хирĕç тухакана икĕ куçран парне парăттăм — фольк. подарил бы приветливый, благодарный взгляд тому, кто выйдет за ворота встречать меня

пăнчă

2.
точка
икĕ пăнчăна пĕрлештерекен йĕр — линия, соединяющая две точки

пăнчă

3. лингв.
точка (знак препинания)
йĕкĕр пăнчă — двоеточие
икĕ пăнчă — двоеточие
нумай пăнчă — многоточие
пăнчă ларт — поставить точку

пăчкă

пила
икĕ авăрлă пăчкă — поперечная пила
пĕчĕк пăчкă — лучковая пила
алă пăчки — лучковая пила
тăрăхла пăчкă — пила для теса
пăчкă аври — ручка пилы
пăчкă вырăнĕ — козлы (для распиловки теса)
пăчкă кĕрпи — опилки
пăчкă уйăр — разводить зубья пилы

перегон

ж.-д.
перегон (икĕ станци хушши)
çитме пĕр перегон юлчĕ — осталось проехать один перегон

пĕр

I.

1.
при конкр. счете, в качестве опр.
один
одно-
пĕр минут та — ни одной минуты
пĕр сехет — (один) час
пĕр тенкĕ — (один) рубль
пĕр хут — (один) раз, разок
пĕр актлă пьеса — одноактная пьеса
пĕр кунлăх кану çурчĕ — однодневный дом отдыха
пĕр моторлă самолет — одномоторный самолёт
пĕр хутлӳ ҫурт — одноэтажный дом
пĕр вăхăтрах — одновременно
пĕр вăхăтрах икĕ çĕрте ĕçле — работать одновременно в двух местах, совместительствовать

пĕр енлĕ —
1) односторонний, однобокий
пĕр енлĕ ăнлантару — односторонняя трактовка
2) односторонне, однобоко
эсир ку ыйту çине пĕр енлĕ пăхатăр —
— вы односторонне рассматриваете этот вопрос

пĕр çĕре пухăн — собраться в одно место
пурте пĕр çын юлми кайса пĕтнĕ — ушли все до одного
пĕр ача ялан ачаш пулать — единственный ребенок всегда бывает капризным
вуникĕ хĕр, пĕр купăс янăрать-çке пĕр сасă —
— фольк. двенадцать девушек и с ними одна скрипка поют в один голос
Пĕр кун каймалăх çул пулсан, çичĕ кунлăх çăкăр ил, тенĕ. —
— посл. Готовясь в путь на один день, бери хлеба на семь.

пĕрлеш

2.
сходиться, соединяться
кунта икĕ юханшыв пĕрлешеççĕ — здесь сливаются две реки
çĕрпе пĕлĕт пĕрлешнĕ çĕрте — на горизонте

пĕрчĕ

2.
отдельная частица чего-л.
— перевод зависит от принятых в русском языке для каждой вещи названий:
ахах пĕрчи — жемчужина, жемчужное зерно
улăм пĕрчи — соломинка
шăрçа пĕрчи — бусина
юр пĕрчисем — снежинки
спичка пĕрчи — спичка
çумăр пĕрчисем — капли дождя
çуç пĕрчи — волосок
Икĕ пĕрчĕ вирĕме пĕтĕм тĕнчене салатрăм. (Куç). — загадка Два просяных зернышка я рассеял по всему миру. (Глаза).

пĕтĕмпе

2.
всего
всего-на-всего
ушкăнта пĕтĕмпе çирĕм икĕ çын — всего в группе двадцать два человека
кунта пĕтĕмпе те икĕ улма çеç — здесь всего-навсего два яблока

пĕтĕç

1.
соединяться, сходиться, сливаться
икĕ çул пĕрле пĕтĕçеççĕ — две дороги сливаются в одну
хăмасем тачă пĕтĕçсе тăраççĕ — доски плотно прилегают друг к другу

пилĕк

4. перен.
перешеек
икĕ утрав çинçе пилĕкпе пĕрлешсе тăраççĕ — два острова соединены узким перешейком

пиçиххи

поясной
пурçăн пиçиххи — шелковый пояс
шăрçаллă пиçиххи — пояс, украшенный бисером
ярапаллă пиçиххи — пояс с кистями
пиçиххи тăхи — поясная пряжка
пиçиххи шерепи — кисточка на поясе
пиçиххине хытар — затянуть пояс
яуртта пиçиххи хушшине хĕстер — заткнуть топор за пояс
Икĕ пиччен пĕр пиçиххи. (Карта юписем). — загадка Два братца одним поясом подпоясаны. (Столбы ограды).

пит

5.
корка, корочка
çăкăр пичĕ — верхняя корка хлеба
икĕ питлĕ çăкăр — хлеб с отставшей верхней коркой

пичке

бочечный, бочковый
бензин пички — бочка из-под бензина
пушар пички — пожарная бочка
тимĕр пичке — железная бочка
юман пичке — дубовая бочка
пичке пăкки — затычка для бочки
пичке сăри — бочковое пиво
пичке тĕпĕ — днище бочки
пичке тăвакан — бонаррь
пичке хăми — бочечная клепка
Пĕчĕк майра пичке ăсти. (Чăхă). — загадка Маленькая барынька — бочки делает. (Курица).
Шур пичкере икĕ тĕслĕ сăра. (Çăмарта). — загадка В белой бочке два сорта пива. (Яйцо).

подвал

подвальный
икĕ подваллăх статья — статья на два подвала

посредник

посредник (икĕ ене килĕштерекен) (евчĕ)

пралук

проволочный
алюмини пралук — алюминиевая проволока
изоляциллĕ пралук — изолированный провод
икĕ шăнăрлă пралук — двужильный провод
йĕплĕ пралук — колючая проволока
çара пралук — голый провод
телефон пралукĕ — телефонный провод
пралук кар — 1) протянуть проволоку 2) провести проводку

пропорци

1. мат.
пропорция (икĕ çыхăну шайлашăвĕ)
арифметика пропорцийĕ — арифметическая пропорция
геометри пропорцийĕ — геометрическая пропорция
пропорци членĕ — член пропорции

пуçлă

1.
с головой, имеющий голову, головку
икĕ пуçлă çĕлен — фольк. двуглавый змей
пуçлă йĕп — булавка
мăкла пуçлă ĕне — комолая корова
çара пуçлă — 1) с непокрытой головой 2) плешивый

путек

1.
ягненок
козленок
качака путекки — козленок
сурăх путекки — ягненок
кăтра путексем — кудрявые ягнята
путек çаппи — веточный корм для ягнят
путек çăмĕ — поярок
путек тир çĕлĕк — шапка из смушки
сурăх икĕ путек турĕ — овца принесла двух ягнят

пырлăх

перешеек
икĕ утрава ансăр пырлăх пĕрлештерет — два острова соединены узким перешейком

разность

мат.
разность (кăларсан юлнă хисеп)
икĕ число разноçĕ — разность двух чисел

редуктор

1.
редуктор (икĕ вала çыхăнтаракан механизм)

рет

1.
ряд, шеренга
виçĕ рет пукан — три ряда стульев
икĕ рет тăрса тух — построиться в две шеренги
рет хушшисене кăпкалатни — обработка междурядий
унăн çурчĕ пирĕннипе пĕр ретрех — его дом в одном ряду с нашим

рубильник

рубильник (вăйлă токлă линие татмалли тата сыпмалли хатĕр)
икĕ полюслă рубильник — двухполюсный рубильник

сава

1.
общее название инструментов для строгания:
струг, рубанок, наструг т. ыт.
кĕске сава — рубанок
вăрăм сава — фуганок
икĕ питлĕ сава — двойной струг, шлихтубель
калттир сава — галтель (рубанок с узорным лезвием)
чăмăр сава — шерхебель (струг с круглым лезвием)
сава аври — рукоятка струга
сава тимĕрри — лезвие струга
сава турпасĕ — стружки
хăмана савапа савала — обстругать доску рубанком
Сава хыççăн пуртăпа касмаççĕ. — посл. После рубанка топором не тешут.

саккăр

при абстр. счете


1. в качестве подл. и доп.
восемь (единиц, поддающихся счету)
восьмерка
икĕ хут саккăр, — вунулттă — дважды восемь — шестнадцать
саккăрти ача — восьмилетний мальчик
хапха çине саккăр çырса хунă — на воротах написана восьмерка
лавкка саккăрта — уçăлать — магазин открывается в восемь часов

саламат

I.
нагайка, плетка, кнут (ременный)
чĕн саламат — ременный кнут
кĕрӳ саламачĕ — уст. нагайка жениха (принадлежность свадебного ритуала)
Пӳрт хыçĕнче икĕ вĕçлĕ саламат çакăнса тăрать. (Çивĕт).
— загадка За домом висит нагайка о двух концах. (Волосы, заплетенные в косы).

сарай

1.
сарай
сарай тăрри — крыша сарая
сарай тулли вутă — полный сарай дров
сарай çунатти — застреха
Сарай çунатти айĕнче икĕ ăмăрткайăк пăхса ларать. (Куç). — загадка Из-под застрехи выглядывают два орла. (Глаза).

сарлакăш

ширина
çул сарлакăшĕ — ширина дороги
пĕр метр сарлакăш — шириною в метр
мĕн сарлакăшр — какой ширины?
ку шкап сарлакăшĕ çӳллĕшĕнчен икĕ хут пĕчĕкрех — ширина этого шкафа вдвое меньше высоты

сăпка

колыбельный
çатан сăпка — плетеная люлька
сăпка пĕкечи — дужка люльки
сăпка çитти — полог над люлькой
сăпка сиктерми — оцеп, шест у зыбки
сăпка йӳнчĕкĕ — оцеп, шест у зыбки
сăпка ачи — грудной младенец
сăпкари ача — грудной младенец
сăпка юрри — колыбельная (песня)
Хăрах ури сăпкара, хăрах ури акара. — погов. Одна нога в люльке, а другая — на пашне (о раннем приобщении к труду).
Пĕр сăпкара икĕ ача. (Пăри). — загадка В одной колыбели два ребенка. (Полба).

сектор

4. геом.
сектор (çавракăшăн икĕ радиус хушшинчи пайĕ)

сепараци

1.
сепарация (хутăшнă икĕ веществона уйăрни)

сехет

часовой
çĕрле пĕр сехетре — в час ночи
кăнтăрла иртни икĕ сехет — два часа дня
ку ĕçе тума миçе сехет кирлĕ? — сколько часов нужно на эту работу?
пĕр-икĕ сехетрен — часа через два
пĕр сехет хушшинче — в течение часа
çур сехет — полчаса
çур сехетлĕх тăхтав — получасовой перерыв
сехечĕ-сехечĕпе — часами, целыми часами
машина сехетре çитмĕл километр каять — машина движется со скоростью семьдесят километров в час

сĕкĕш

взаимн.
бодаться
пăрусем сĕкĕшеççĕ — телята бодаются
Икĕ такам пур, пуçа-пуçăн сĕкĕшеççĕ. (Чӳрече хупписем). — загадка Есть у меня два барана, все бодаются лбами. (Оконные створки).

сик

7.
быть пропущенным
тĕрленĕ чух икĕ куç сиксе юлнă — при вышивании пропущено два глазка

силлогизм

филос.
силлогизм (икĕ шухăшран виççĕмĕш шухăш — пĕтĕмлетӳ туни)

симбиоз

биол.
симбиоз (икĕ организм пĕр-пĕрне уса кӳрсе пĕрле пурăнни)
чĕрĕ организмсен симбиозĕ — симбиоз живых организмов

синтезла

2. хим.
синтезировать, производить синтез
икĕ веществона синтезла — синтезировать два вещества

словарь

словарный
ăнлантару словарĕ — толковый словарь
диалектологи словарĕ — диалектологический словарь
икĕ чĕлхеллĕ словарь— двуязычный словарь
орфографи словарĕ— орфографический словарь
терминологи словарĕ — терминологический словарь
фразеологи словарĕ — фразеологический словарь
чăвашла-вырăсла словарь — чувашско-русский словарь
энциклопеди словарĕ — энциклопедический словарь
словарь ĕçĕ — словарное дело, словарная работа
словарь статйи — словарная статья
словарьпа куçар — переводить со словарем

сонет

лит.
сонет (икĕ тăватшар йĕркеллĕ, икĕ виçшер йĕркеллĕ куплетран тăракан сăва)

сумма

суммарный
икĕ хисеп сумми — сумма двух чисел
тăкаксен сумми — сумма затрат
сумма шутласа туп — высчитать сумму

сут

III.

1.
продавать, сбывать
йӳнĕ хакпа сут — продавать дешево
сутса пĕтер —распродать
сутмалли хак — продажная цена
сутмалли япала — вещь на продажу
билет ăçта сутаççĕ? — где продают билеты?
Икĕ енчĕкре икĕ шăрçа, пин тенкĕпе сутмастăп. (Куç). — загадка В двух кошельках по бусинке, не продам их и за тысячу рублей. (Глаза).
Упине тытмасăр тирне ан сут. — посл. Не поймавши медведя, не продавай его шкуру. (соотв. Делить шкуру неубитого медведя).

сухан

луковый
аса сухан — лук с семенами, лук-семенник
вăрă суханĕ — лук-сеянец
пуçлă сухан — репчатый лук
симĕс сухан — зеленый лук
уй суханĕ — дикий лук
хир суханĕ — дикий лук
хăвăл сухан — стрельчатый лук
сухан пуçĕ — луковица
сухан çеçки — перья лука
икĕ пуç сухан — две луковицы
сухан чĕр — рвать зеленый лук

сыпă

1.
стык, соединение, сочленение, место стыка, соединения, сочленения
резьбаллă сыпă - резьбовое соединение
çул сыппи — перекресток дорог, распятье
хăмăш сыппа ларать — стебли камыша образуют сочленения
икĕ самана сыппинче — перен. на рубеже двух эпох

сыпă

4.
колено, часть, отрезок (между стыками)
пролет
звено
ступень
икĕ сыпă карта — два пролета забора
лупасай сыппи — пролет навеса (между двумя столбами)

сыпăк

8.
куплет
колено (песни)
пĕр-икĕ сыпăк юрласа пар — спеть один-два куплета
шăпчăк юррин сыпăксем нумай — у соловьиной песни много колен

сыпкăм

глоток
пĕр-икĕ сыпкăм шыв ĕç — сделать один-два глотка воды

та

I. союз

1.
и, да
при повторении — и... и...
в отрицательных оборотах — ни... ни...
шыв тарăн та таса — вода глубокая и чистая
икĕ ывăл та пĕр хĕр — два сына и одна дочь
кай та часрах таврăн — иди да побыстрее возвращайся
унта та, кунта та — и здесь и там, и там и сям
вăл унта та, кунта та çук — его ни там ни здесь нет

та

2.
уж, вот уж,
уже, вот уже
вăл чупса та çитрĕ — он уже прибежал
икĕ уйăх та иртрĕ — вот уже и два месяца прошло

тавăр

8.
возмещать, окупать, оправдывать (расходы)
предприяти хăй тăкакне икĕ хут тавăрнă — предприятие вдвое окупило затраченные средства

тактлă

тактный
икĕ тактлă двигатель — двухтактный двигатель

танлаштар

1.
сравнивать, сопоставлять
соотносить
оригинала копипе танлаштар — сличить копию с оригиналом
чăваш чĕлхипе турккă чĕлхине танлаштар — сопоставлять чувашский и турецкий языки
икĕ çын шухăшне танлаштар — сопоставлять мнения двух людей
танлаштарса кăтарт — сравнить, показать а сравнении
танлаштарса пăх — сопоставить, сравнить
танлаштарсан — при сравнении, в сравнении, по сравнению с, по отношению к
вăрçă умĕнхи çулсемпе танлаштарсан — по сравнению с довоенными годами
пĕлтĕрхи ку вăхтпа танлаштарсан — по сравнению с тем же периодом прошлого года

танлаштарма çук —
1) несравнимый
нимĕнпе танлаштарма çук пулам — ни с чем не сравнимое явление
2) несоизмеримый
кусем танлаштарма çук япаласем — это несоизмеримые величины
3) несравненно
танлаштарма çук лайăх — несравненно лучше

тарам

I. разг.

1.
понапрасну, попусту, впустую, без толку
тарамах икĕ сехет кĕтрĕм — я попусту прождал два часа
укçа тарама кайрĕ — деньги ушли бесполезно, расходы оказались напрасными

таранччен

3.
в течение, в продолжение (какого-л. времени)
за (какое-л. время)
до (какого-л. срока)
икĕ эрне таранччен командировкăра пул — быть в командировке в течение двух недель

тарăнăш

1.
глубина
тинĕс тарăнăшĕ — глубина моря
икĕ метр тарăнăш — глубиной в два метра
тарăнăшне виç — измерять глубину, промеривать

тата

I. союз

1. соед.
и, да
икĕ сĕтел тата виçĕ пукан — два стола и три стула
эпĕ тата эсĕ — я и ты

тăвайкки

1.
склон горы, косогор
чăнкă тăвайкки — крутой склон горы
тăвайкки ярăн — кататься с горы
хĕвел тăвайкки хыçне анса ларчĕ — солнце скрылось за горой
Пĕр тăвайккинче икĕ шăтăк алтăр ларать. (Хăлха). — загадка На склонах одной горы два худых ковша. (Уши).

тăванлăх

1.
родство
икĕ чĕлхе тăванлăхĕ — родство двух языков
тăванлăх сыпăкĕ — степень родства, родственной близости

тăпăлтар

5. разг.
обдирать, драть
çакăншăн икĕ хак тăпăлтарчĕ — он содрал за это двойную цену

тĕве

верблюжий
ама тĕве — верблюдица
пĕр курпунлă тĕве — одногорбый верблюд
икĕ курпунлă тĕве —двугорбый верблюд
тĕве пăрушĕ — верблюжонок
тĕве ашĕ — верблюжатина
тĕве çăмĕ — верблюжья шерсть
тĕве тире — верблюжина, шкура верблюда

тĕл

◊
тĕл килчĕ — случилось, пришлось, довелось
унта икĕ эрне пурăнма тĕл килчĕ — пришлось прожить там две недели
мана унпа курнăçма тĕл килмерĕ — мне не довелось свидеться с ним
тĕл пул — встретить, встретиться, повстречаться
эпир унпа хутран-ситрен тĕл пулатпăр — мы с ним встречаемся от случая к случаю
тепре тĕл пуличчен! — до скорой встречи!, до свидания!
ку кĕнекене эпĕ ăнсăртран тĕл пултăм — на эту книгу я наткнулся случайно

тĕренлĕ

имеющий лемех, сошник, с лемехом, с сошником
-лемешный
икĕ тĕренлĕ акапуç — двухлемешный плуг

тĕркĕ

то же, что тĕрке I. 1.
икĕ тĕркĕ пусма — два куска материи

томлă

в... томах
из... томов
-томный
пĕр томлă кăларăм — однотомное издание, однотомник
нумай томлă кăларăм — многотомное издание, многотом-ник
икĕ томлă сăмахсар — словарь в двух томах

трапеци

[грек. trapezion — пĕчĕк сĕтел]

1. геом.
трапеция (икĕ енĕ параллеллĕ тăваткĕтеслĕх)

тул

4.
истекать, проходить (о времени)
икĕ уйăх тулчĕ — прошло два месяца
срок тулать — срок истекает

тултар

4.
выполнять, исполнять, осуществлять
задание икĕ хут ирттерсе тултар — перевыполнить задание в два раза
кăмăла тултар — исполнить чье-л. желание
савăт пилĕк çуллăх плана ирттерсе тултарнă — завод перевыполнил пятилетний план

турт

4.
тянуть, весить, иметь какой-л. вес
икĕ тонна турт — весить две тонны
икĕ пăт туртакан пукан — двухпудовая гиря
сурăх вăтăр килограмм туртать — овца весит тридцать килограммов

турталлă

имеющий оглоблю, с оглоблей
икĕ турталлă урапа — телега с двумя оглоблями
пĕр турталлă урапа — телега с дышлом

тӳс

2.
терпеть, выдерживать
служить (об одежде, обуви)
ку атă икĕ çул тӳсрĕ — эти сапоги прослужили два года

тыт

2.
брать, хватать что-л.
браться, хвататься
алăран алла тыт — взяться за руки
хĕçпăшал тыт — прям. и перен. браться за оружие
икĕ алăпа пуçа тыт — схватиться руками за голову
çатăрласа тыт — крепко схватить, вцепиться в кого-что-л.
ярса тыт — схватить
çухаран ярса тыт — схватить кого-л. за шиворот
тытса ил — отнять, захватить
тытса кай — схватить, арестовать и увести
тытса кил — поймать и привести (сюда)

уйрăл

1.
отделяться, разделяться, обособляться
ачасем икĕ ушкăна уйрăлчĕç — дети разделились на две группы

уравнени

мат.
уравнение
икĕ паллă мар хисеплĕ уравнени — уравнение с двумя неизвестными
квадратлă уравнени — квадратное уравнение
уравнени шутла — решать уравнение

урлă

3. послелог
через
çырма урлă каç — перейти через овраг
икĕ кун урлă — через каждые два дня

урлăсерен

диал.
то же, что урлă 3.
икĕ кун урлăсерен — через каждые два дня

утнаккă

разг.
сносно, терпимо, удовлетворительно
икĕ хут нуски тăхăнсан, çапах утнаккă — если надеть две пары носков, все-таки терпимо (т.е. теплее)
ача утнаккă вулакан пулчĕ — мальчик стал читать довольно сносно

фарисей

фарисей (икĕ питлĕ çын, ултавçă)

хайхи

3. вводн. сл.
значит, стало быть
пĕр кун каять хайхи, икĕ кун каять — день он идет, значит, второй идет

хак

I.

1.
цена
икĕ хак — двойная цена
йӳнĕ хак — низкая цена
килĕшӳллĕ хак — сходная цена
лайăх хак — красная цена
пасар хакĕ — рыночная цена
çур хак — полцены
улшăнми хаксем — стабильные цены
ӳстернĕ хак — наценка
хаклă хак — высокая цена
хак йӳнелни — падение цен
хаксене йӳнетни — снижение цен
хак тат — 1) договориться о цене 2) устанавливать цену на что-л.
хак ту — устанавливать цену на что-л.
хак тӳле — платить, давать какую-л. цену
йӳнĕ хакпа ил — купить по дешевке
икĕ хак тӳле — платить вдвое дороже, платить двойную цену
çур хакпа сут — продать за полцены
хак ӳкер — снизить цену
хак йӳнет — снизить цену
хак чакар — снизить цену
хак хур — производить расценку, расценивать, оценивать
хака пар сут — продавать по дорогой цене
хакне ӳстер — повышать цену
хакне хăпарт — повышать цену
хакне хуш — набавлять цену
Çапăçура пулмасăр пурнăç хакне чухлаймăн. — погов. Не побывав в бою, не познаешь цену жизни.

халсăр

слабо, бессильно, немощно
икĕ кунхи халсăр кăвакал чĕпписем — двухдневные беспомощные утята
халсăр урасем — ослабевшие, слабые ноги
халсăр утăмсем — вялые шаги
халсăр сасăпа кала — говорить усталым голосом

ханкăлтат

то же, что ханкăртат 2
урамра икĕ хĕрарăм ханкăлтатаççĕ на улице тараторят две женщины

хăвала

2.
преследовать, гнаться
кашкăра хăвала — преследовать волка
кайăк хыççăн хăвала — гнаться за зверем
хăваласа çит — догнать
хăваласа çӳре — гоняться
Икĕ мулкача хăвалакан пĕрне те тытайман. — посл. За двумя зайцами погонишься — ни одного не поймаешь.
Пĕчĕкçĕ тăванне пысăк тăванĕ хăваласа пырать. (Урапан малтипе кайри кустăрмисем). — загадка За маленьким братцем большой брат гонится. (Передние и задние колеса телеги).

хăлаç

1.
маховая сажень (расстояние между концами средних пальцев раскинутых рук)
Икĕ алă — пĕр хăлаç. — погов. Две руки — целая сажень.

хăмсар

1.
замахиваться, махать
поднимать руку на кого-л.
туяпа хăмсар — замахнуться палкой
çапма хăмсарчă —он попытался было ударить
хăмсарса ил — замахнуться
хăмсарса яр — замахнуться
Çĕçĕпе ан хăмсар: вăл икĕ хут тăсăлать, теççĕ. — погов. Не замахивайся ножом: он вдвое растягивается (от этого).

хорда

1. мат.
хорда (кукăр йĕрĕн, пĕккĕн икĕ точкине пĕрлештерекен тӳрĕ йĕр)

хорей

лит.
хорей (пусăм пĕрремĕш сыпăк çине ӳкекен икĕ сыпăклă сăвă виçи)

хурткуççи

уст.
ужовка (мелкая раковина)
икĕ ярăм хурткуççи — двойное ожерелье из ужовок

хут

3.
слой
ряд
икĕ хут чӳрече — двойные рамы
виç хут арка — оборки в три ряда (на платье)

хутаç

мешочный
кĕнеке хутаççи — холщовая сумка для книг
пир хутаç — мешочек из холста
çурăм хутаççи — заплечный мешбк, рюкзак
тапак хутаççи — кисет
хутаçа яр — ссыпать в мешок
Пĕр хутаçра икĕ мăйăр. (Пăри). — загадка В одной сумочке два ореха. (Полба).

хутлă

1.
слоистый, имеющий слой, со слоями
хутлă пĕлĕтсем — слоистые облака
икĕ хутлă чӳрече — окно с двойными рамами
хутлă-хутлă —
1) слоистый, слоеный, многослойный
хутлă-хутлă мармелад — слоистый мармелад
2) складчатый, собранный в складки
хутлă-хутлă юбка — плиссированная юбка
3) ярусами
хăмасене хутлă-хутлă купаласа хур — сложить доски ярусами

хутлă

2.
-этажный
-палубный
-ярусный
икĕ хутлă çурт — двухэтажный дом
нумай хутлă çурт — многоэтажный дом
виçĕ хутлă теплахут — трехпалубный теплоход

хутлăх

5.
промежуток (времени)
икĕ эрне хутлăхĕнче — в течение двух недель
çак хутлăхра — в течение этого времени, в эти дни

хухтар

1.
убавлять, уменьшать
вĕрене икĕ метр хухтар — убавить длину веревки на два метра
виçене темиçе килограмм хухтар — уменьшить вес на несколько килограммов

хуш

II. глаг.

1.
прибавлять, добавлять
присоединять
икĕ тенкĕ хуш — добавить два рубля
лашасене апат хушса пар — прибавить корму лошадям
хушса кала — добавить, прибавить к сказанному
хушса ак — подсеять (дополнительно)
хушса çых — надвязать
машинăна хушса тие — догрузить машину

хушă

5. в роли служ. имени:

хушша, хушшине — в, на, между
пирĕн хушша лар — садись между нами
ял хушшине кĕр — войти в деревню
Икĕ турта хушшине икĕ лаша кӳлмеççĕ. — посл. В пару оглобель двух лошадей не запрягают. (соотв. Два медведя в одной берлоге не уживаются).

хушшипе — по, посередине, между
вăрман хушшипе пыр — идти по лесу

хушăра, хушшинче — в, среди, посредине, между, за
пирĕн хушăра — между нами, среди нас
сĕтел хушшинче — лар сидеть за столом
ыраш хушшинче пытан — прятатся во ржи

хушшинчен — из, из-за
кĕнеке хушшинчен темĕнле хут тухса ӳкрĕ — из книги выпала какая-то бумажка
сĕтел хушшинчен тух — выйти из-за стола

хӳре

2. перен.
руль
карап хӳри — руль корабля
хӳре тыт — рулить, править лодкой
Икĕ кимĕ хӳрине тытакан перине те чарайман. — посл. Правивший двумя лодками, ни с одной не управился. (соотв. За двумя зайцами погонишься — ни одного не поймаешь).

чĕлхе

языковой
аслă чĕлхесем — великие языки
вăрттăн чĕлхе — арго
тăван чĕлхе — родной язык
ют çĕршыв чĕлхисем — иностранные языки
чĕлхе пĕлĕвĕ — языкознание
чĕлхе пулăмесем — языковые явления
чĕлхе тытăмĕ — структура языка
икĕ чĕлхе словарĕ — двуязычный словарь
чĕлхен сăмах пуянлăхĕ — словарный запас языка
чĕлхесем хушшинчи çыхăнусем — межъязыковые связи
нумай чĕлхе пĕлекен — полиглот
пĕр чĕлхерен тепĕр чĕлхе çине куçар — переводить с одного языка на другой

чĕн

3. тех.
ремень
икĕ хутлă чĕн — двойной ремень
привод чĕнĕ — приводной ремень
лаптак чĕн — плоский ремень
чăмăр чĕн — круглый ремень

чикĕлен

I.

1.
граничить, быть смежным, иметь смежные границы
Чăваш Республики виçĕ республикăпа тата икĕ облаçпа чикĕленет — Чувашская Республика граничит с тремя республиками и двумя областями

чухлĕ

1.
столько
сколько
в каком-л. количестве

кирлĕ чухлĕ — (столько), сколько нужно

мĕн чухлĕ —
1) сколько?, как много?
ку костюм мĕн чухлĕ тăрать? — сколько стоит этот костюм?
кун çинчен ăна мĕн чухлĕ калана пуль! — сколько ему об этом говорили!
2) сколько?, как долго?
ĕçе пĕтерме вăхăт мĕн чухлĕ кирлĕ? — сколько нужно времени для завершения работы?

нимĕн чухлĕ те — нисколько, ничуть
эпĕ нимĕн чухлĕ те шăнмарăм — я нисколько не замерз
мĕн чухлĕ те пулин — сколько-нибудь
кирек мĕн чухлĕ — сколько угодно

çавăн чухлĕ —
1) столько, так много
ăçтан туп на асĕ çавăн чухлĕ значок? — где ты набрал так много значков?
2) столько, так долго
çавăн чухлĕ ăçта çухалса çӳренĕ вĕсем? — где они так долго пропадали?

темĕн чухлĕ — очень много, видимо-невидимо
ланулми кăçал пĕлтĕрхи чухлĕ çук — яблок в этом году меньше, чем в прошлом (году)
вăл икĕ çын чухлĕ ĕçлет — он работает за двоих

шайлаштар

4.
сравнивать, сопоставлять, соразмерять
икĕ уйăхри кăтартусене шайлаштарса пăх — сопоставить данные двух месяцев

шатрашка

неровный, шероховатый
рифленый
хăман икĕ енĕ те шатрашка — у доски обе стороны шероховатые

шăнăрлă

3. тех.
в виде жилы, жильный
икĕ шăнăрлă пралук — двужильный провод

шăнăçтар

1.
помещать, размещать, вмещать
панулмине икĕ машина çине аран шăнăçтарчĕç — яблоки еле уместились на двух машинах

шăнт

5. перен. разг.
присваивать
зажиливать прост.
вăл манăнне икĕ кĕнеке шăнтрĕ — он присвоил две мой книги

шăши

мышиный
уй шăшийĕ — полевка, полевая мышь
шăши çури — мышонок
шăши таппи — мышеловка
шăши тĕслĕ — мышастый (о масти лошади)

шăши хӳри —
1) мышиный хвост
2) перен. косички (маленькие и жиденькие)
улăма шăшисем кишĕкленĕ — мыши изъели, посекли всю солому

Пĕр шăшин икĕ хӳре. (Çăпата). — загадка У одной мыши два хвостика. (Лапти).

шет

1.
вероятно, наверное, видимо, по-видимому
возможно, может быть
тăванĕсемшĕн тунсăхларĕ шет — по-видимому, он заскучал по родным
шет тата икĕ çул кĕтмелле пулĕ — те возможно, еще два года придется ждать

шу

1.
скользить
йĕлтĕрпе шуса пыр — скользить на лыжах
йĕлтĕрсем икĕ еннелле шуса кайрĕç — лыжи разъехались в разные стороны
пăр çинче ура шăвать — на льду ноги скользят
шуса ӳк — поскользнуться и упасть

шутла

5.
решать
вычислять
ку задачăна икĕ майпа шутлама пулать — эту задачу можно решить двумя способами
шутласа кăлар — 1) вычислить что-л. 2) изобретать

шхуна

(шхун)

шхуна (парăслă карап)
икĕ мачтăллă шхун — двухмачтовая шхуна

ытти

остальной, другой, прочий
ыттисемпе танлаштарсан — по сравнению с другими
ытти çĕрте — в других местах
икĕ çын çук, ыттисем пурте вырăнта — два человека отсутствуют, остальные все на месте

эмульси

1.
эмульсия (икĕ шĕвек хутăшĕ)

юплеш

сходиться, соединяться (о дорогах, реках)
çырма вĕçĕнче икĕ çул юплешеççĕ — в конце оврага обе дороги сходятся

юшкă

вьюшка, задвижка (в печной трубе)
кăмака юшкине уç —  открыть вьюшку печки
икĕ юшкăллă кăмака — печь с двумя задвижками в дымоходе

ямб

лит.
ямб (пусăм иккĕмĕш сыпăк çине ӳкекен икĕ сыпăклă сăвă виçи)

яшлан

1.
расти, мужать (о юноше)
икĕ ывăлĕ те яшланса кайнă — оба его сына возмужали

ӳсĕн

1.
прибавляться
ача икĕ кило ӳсĕннĕ — ребенок прибавил в весе два килограмма

çаврăм

2.
оборот, виток, круг
винт çаврăмĕ — шаг резьбы винта
пралук çаврăмĕ — виток провода
космос карапĕ Çĕр тавра икçĕр çаврăм тунă — космический корабль совершил двести оборотов вокруг Земли
суха тепĕр икĕ çаврăм тумалăх çеç — пахоты осталось только на два круга

çаклан

1.
цепляться, зацепляться
повисать
туратран çаклан — зацепиться за сучок
çакланса лар — 1) зацепиться за что-л. 2) сцепиться
икĕ çуна çакланса ларнă — сани сцепились

çапăç

1.
сражаться, воевать, биться
вилмеллех çапăç — биться на смерть
тăшманпа çапăç — сражаться с врагами
икĕ фронтпа çапăç — воевать на два фронта
çапăçса вил — погибнуть в бою

çăвар

5.
глоток
кусок (на один укус)
пĕр-икĕ çăвар шыв ĕç — выпить глотка два воды

çăкăр

2.
хлеб (штука), каравай
пуçламан çăкăр — целый, непочатый каравай
çавра çăкăр — каравай, круглый хлеб
тачка çăкăр — непропеченный хлеб
тăрхала çăкăр — батон
çăкăр кĕреçи — лопата для хлеба (которой сажают его в печь)
çăкăр пичĕ — верхняя корка каравая
çăкăр сăмси — горбушка
çăкăр çемçи — мякиш
çăкăр татăкĕ — кусок хлеба
çăкăр хытти — корка хлеба
çăкăр чĕлли — ломоть хлеба
çăкăр икĕ питлĕ — у хлеба отстала верхняя корка
çăкăр хыв — сажать хлебы в печь
Пӳрт тăрринче çур çăкăр выртать. (Уйăх). — загадка Над избушкой висит хлеба краюшка. (Луна).

çăрха

1.
иноходец
çăрха лаша — иноходец
Икĕ турти тĕк тăрать, хура çăрхи çăрхалать. (Юханшыв). — загадка Две оглобли неподвижны, а черный иноходец между ними все бежит. (Река).

çемье

семейный
ĕçчен çемье — работящая семья
йышлă çемье — многочисленная семья
нумай ачаллă çемье — многодетная семья
пĕчĕк çемье — маленькая семья
çĕнĕ çемье — молодая семья
çемье пуçĕ — глава семьи
çемье прави — юр. семейное право
çемйипех — всей семьей
çемйи-çемйипе — целыми семьями
çемьери пăхса ӳстерни — семейное воспитание
çемьери сăлтавсене пула — по семейным обстоятельствам
çемьепе мăшăрлану хутшăнăвĕсем — семейно-брачные отношения
çемье ту — создать семью
вăл хресчен çемьейинче çуралнă — он происходит из крестьянской семьи
Икĕ çын — пĕр мăшăр, çичĕ çын — пĕр çемье. — посл. Два человека — пара, семь человек — семья.

çĕр

7.
место
вăта çĕрте — в середине
икĕ çĕртен хуç — сломать в двух местах
пĕр çĕрте — в одном месте
пур çĕртен те — отовсюду
вăл урăх çĕрте пурăнать — он живет в другом месте
Ыратнă çĕре ала пырать. — погов. Рука тянется к больному месту.

çилĕм

II.
невод
çилĕмпе пулă тыт — ловить рыбу неводом
Пĕр çилĕмĕн икĕ тетел. (Йĕм). — загадка У одного невода две мотни. (Брюки).

çул

дорожный, путевой
аслă çул — 1) большак 2) магистраль
мăн çул — 1) большак 2) магистраль
асфальт çул — асфальтированная дорбга
вак çул — проселочная дорога, проселок
лша çулĕ — проселочная дорога, проселок
канатлă çул — канатная дорога
Чулхула çулĕ — Нижегородский тракт
пурнăç çулĕ — жизненный путь
çакнă çул — подвесная дорога
çуна çулĕ — санный путь, зимник
тавра çул — кружный путь
утма çул — тропинка
чупмалли çул — спорт. беговая дорожка
шоссе çулĕ — шоссейная дорога
çул кукăрĕ — поворот дороги
çул паллисем — дорожные знаки
çул пуçĕ — проводник, провожатый
çул тăваткалĕ — перекресток дорог
çул хĕрри — обочина, бровка
çул икĕ енĕпе — по обе стороны дороги
çул тăрăх — по дороге
çулсăр-мĕнсĕр — не разбирая дороги, по бездорожью
çул пар — уступить дорогу
çул тат — перейти, перебежать дорогу (перед идущим)
çул уç — проложить путь
çул хыв — прокладывать дорогу
çул хур — прокладывать дорогу
çулпа пыр — идти по дороге
çултан пăрăн — посторониться, свернуть с дороги
Юлташпа çул кĕскелет. — посл. Со спутником и дорога короче.
Каякана пĕр çул, шыракана çĕр çул. — посл. Для идущего одна дорога, для ищущего — сто дорог.

çул

II.

1.
год (12 месяцев)
алла çул — пятьдесят лет
аллă çулхи çын — пятидесятилетний человек
виçĕ çултан — через три года
выçлăх çул — голодный год
икĕ çул хушшинче — в течение двух лет
иртнĕ çул — прошлый год
иртнĕ çулта — в прошлом году
кашни çулах — каждый год
килес çул — 1) будущий год 2) в будущем году
çитес çул — 1) будущий год 2) в будущем году
пĕр çулхине — в один из годов, когда-то
пĕр çул каялла — год тому назад
пилĕк çуллăхăн юлашки çулĕ — последний год пятилетки
çĕнĕ çул — новый год
çур çул — полгода
темиçе çултан — через несколько лет
çул хыççăн çул — за годом год
çултан çул — из года в год, год от году
çул типĕ килчĕ — год выдался сухой
нумай çул ӳсекен курăксем — многолетние травы
çуралнăранпа çитмĕл çул çитрĕ — исполнилось семьдесят лет со дня рождения

çуллăх

годичный, достаточный, рассчитанный на год
-годичный, -летний
пĕр çуллăх выльăх апачĕ — годичный запас кормов
аилĕк çуллăх план — пятилетний план
вăл икĕ çуллăх курс пĕтернĕ — он окончил двухгодичные курсы

çунатлă

1.
крылатый, с крыльями, имеющий крылья
çунатлă кăткă — крылатые муравьи
сил çунатлă урхамах — поэт. ветрокрылый аргамак
çунатлă ракета — крылатая ракета
икĕ çунатлă самолет — двукрылый самолет
шыв айĕнчи çунатлă карап — судно на подводных крыльях

çуп

2.
бить, ударять
питрен çуп — ударить по лицу
çупсе яр — закатить пощечину
Хура аппа икĕ енчен çупать. (Лапатка). — загадка Чернявая тетка дает пощечины с обеих сторон. (Брусок для косы).

çурçĕр

полночный, полуночный
шăп çурçĕрте — ровно в полночь
çурçĕр автанĕсем — полночные петухи
çурçĕр варринче — средь ночи
çурçĕр иртнĕ — время заполночь
çурçĕр иртни икĕ сехет — два часа пополуночи
çурçĕрччен лар — сидеть до полуночи

çухалăх

1.
достаточный на воротник
тир икĕ çухалăх пур — шкурок хватит на два воротника

çӳхӳ

блин и блины
тонкие лепешки
çӳхӳ пĕçер — печь блины
Пĕр такмакра икĕ çӳхӳ. (Ясмак). — загадка В одной сумке две лепешки. (Чечевица).

çывăр

2.
ночевать
çывăрма яр — предоставить ночлег, пустить ночевать
эпир кунта икĕ çĕр çывăртăмăр — мы провели здесь две ночи

çынлăх

2.
нужный для одного человека
икĕ çынлăх апат-çимĕç — продукты на двоих

ăмăрткайăк

орлиный
ăмăрткайăк ами — орлица
ăмăрткайăк йăви — орлиное гнездо
ăмăрткайăк чĕппи — орленок

Сарай çунатти айĕнче икĕ ăмăрткайăк пăхса ларать. (Куç).— загадка Из-под застрехи сарая выглядывают два орла. (Глаза).

ăмăрту

1.
соревнование
социализмлă ăмăрту — социалистическое соревнование, соцсоревнование
ăмăрту дневникĕ — дневник соревнования
ăмăрту договорĕ — договор о соревновании
икĕ бригада ăмăртăвĕ — соревнование двух бригад
ăмăртăва чĕн — вызвать на соревнование
ăмăртура малта пыр — держать первенство в соревновании
ăмăртура çĕнтер — одержать победу в соревновании
ăмăрту сарăлса пырать — ширится размах соревнования

ăрасна

отдельно, обособленно, самостоятельно
порознь, врозь
кашни çемьене ăрасна хваттер панă — каждой семье предоставлена отдельная квартира
вăл ăрасна йышши çын — он человек особого склада
икĕ хурăн юнашар, тымарĕсем ăрасна — фольк. две березы растут рядом, но их корни врозь

ĕретлĕ

1.
с какими-л. рядами
икĕ ĕретлĕ купăс — гармошка-двухрядка
пĕр ĕретлĕ урам — улица-односторонка

кай

14.
с деепр. др. глагола выступает в роли вспом. глагола:
анăрăса кай — 1) лишиться сознания 2) растеряться, потерять голову
антăхса кай — 1) задохнуться 2) захлебнуться
ватăлса кай — состариться
вĕçсе кай — улететь
вилсе кай — умереть
илсе кай — нести

иртсе кай —
1) пройти, проехать
машина лавкка умĕпе иртсе кайрĕ — машина проехала мимо магазина
2) обогнать, перегнать
3) перен. пройти, миновать
вăхăт иртсе кайрĕ — время прошло

йăтса кай — унести

каçса кай —
1) перейти, переехать, переправиться
çырма урлă касса кай — переправиться через речку
2) зайтись (от плача)
3) разг. очень любить что-л.

курăнса кай — показаться
манса кай — забыть кого-что-л., о ком-чем-л.
начарланса кай — похудеть
савăнса кай — обрадоваться
çĕмĕрĕлсе кай —разбиться
çĕтĕлсе кай — прохудиться, прорваться
çунса кай — сгореть
тавлашса кай — заспорить

тăрса кай —
1) встать и уйтй
2) выстроиться
ачасем икĕ рет тăрса кайнă — дети выстроились в две шеренги
3) встать торчком, дыбом (о шерсти, волосах)

тĕлĕнсе кай — удивиться
типсе кай — 1) высохнуть, лишиться влаги 2) иссохнуть (о человеке)
тухса кай — 1) уйти, отправиться куда-л. 2) выскочить, выпасть
урана тĕнĕлĕнчен тухса кайнă — колесо соскочило с оси
хăваласа кай — угнать
хăраса кай — испугаться
хăрса кай — засохнуть, высохнуть
чупса кай — побежать
ыратса кайрĕ — заболело, начало болеть
янăраса кай — прозвенеть

çыхăнтар

2.
соединять, связывать
икĕ хулана шоссе çулĕ çыхăнтарса тăрать — два города связаны шоссейной дорогой

çавра

2.
общее название законченного периода речи, песни
— перевод завиит от характера звукового периода:
куплет, строфа, колено, период (речи) т. ыт.
пĕр-икĕ çавра юрласа ил — спеть один куплета
шăпчăк юрринче темĕн тĕрлĕ çавра пур — в соловиьной песне есть самые разнообразные колена

яшкалăх

2.
предназначенное для супа, для первых блюд
пулă тата икĕ яшкалăх юлчĕ — рыбы осталось еще на две ухи

хăватлă

1.
имеющий какую-л. силу, мощность
-мощный
пĕчĕк хăватлă двигатель — маломощный двигатель
икĕ миллион киловатт хăватлă электростанци — электростанция мощностью в два миллиона киловатт

сыпăк

◊
икĕ сыпăклă шкул — уст. школа второй ступени

член

◊
икĕ член — мат. двучлен

икĕ

◊
икĕ питлĕ çăкăр — хлеб с отставшей верхней коркой
икĕ питлĕ çын — двуличный человек

хевтеллĕ

◊
икĕ хевтеллĕ — двужильный
икĕ хевтеллĕ кабель — двужильный кабель

сăмса

7.
горбушка, краюха, краюшка
кукăль сăмси — горбушка пирога
çăкăр сăмси — краюха хлеба

Пĕр çăкăр сăмси, икĕ икерчĕ, пĕр хуран кукли, икĕ йăвача, икĕ кĕлентĕр. (Çын пуçĕ). — загадка Краюха хлеба, да два блина, да вареник, да пара колобков, да два кренделя — что это? (Голова человека: нос, щеки, губы, глаза, уши).

кино-

киноаппарат
ансăр пленкăллă киноаппарат — узкопленочный киноаппарат

киноаппаратура
ку чухнехи киноаппаратура — современная киноаппаратура
ку чухнехи киноаппаратур — современная киноаппаратура

киноателье — кинофильмсем ӳкерекен çурт

киножурнал
ялхуçалăх темипе ӳкернĕ киножурнал — киножурнал на сельскохозяйственные темы
тĕслĕ киножурнал — цветной киножурнал

кинокадр
кивĕ кинокадрсем — старые кинокадры

кинокартина
икĕ сериллĕ кинокартина — двухсерийная кинокартина
кинокартина кур — смотреть кинокартину

кинокомеди — кинокомедия
кинокомеди ӳкер — снимать кинокомедию

кинопередвижка ист.
яла кинопередвижка килчĕ — в деревню приехала кинопередвижка

кинопленка
тĕслĕ кинопленка — цветная кинопленка
кинопленка хапрăкĕ — фабрика кинопленки

кинопрокат
кинопрокат организацийĕсем — кинопрокатные организации

кинопромышленоç — кинопромышленность
кинопромышленоç çитĕнĕвĕсем — достижения кинопромышленности

кинорежиссер
кинорежиссер ăсталăхĕ — искусство кинорежиссера

киносеанс
кăнтăрлахи киносеанс — дневной киносеанс

киностуди — киностудия
«Беларусьфильм» киностуди — киностудия «Беларусьфильм»

киносценари — киносценарий
киносценари çыр — написать киносценарий

киноустановка
стационар киноустановка — стационарная киноустановка
ялти киноустановка — сельская киноустановка

кинофикаци — кинофикация
кинофикаци управленийĕ — управление кинофикации

кинохрник — кинохроника
кинохроник материалĕсем — материалы кинохроники
кинохроник студийĕ — студия кинохроники

киноэкран
сарлака киноэкран — широкий киноэкран

таврăм

рейс
ездка разг.
тырăпа икĕ таврăм ту — сделать два рейса с зерном
хулана икĕ таврăм ту — сделать два рейса в город

тăсăл

7.
продолжаться, идти (какое-л. время)
лекци икĕ сехет тăсăлать — лекция продолжается два часа

сыпăн

3.
срастаться, прирастать
приставать
икĕ йывăç сыпăнсах ларнă — два дерева срослись вместе
Каснă чĕлĕ сыпăнмасть. — посл. Отрезанный ломоть не срастается вновь.

ушкăн

8. диал.
раз
çумăр икĕ ушкăн çума пуçларĕ — дождь начинался дважды, дождь дважды принимался идти

Чăвашла-вырăсла словарь (1919)

иккĕ

два
иккĕ хăлха, иккĕ куç, иккĕ ура – два уха, два глаза, две ноги
икшер — по два
иккĕн — вдвоем
иккĕмĕш — второй
алă иккĕ — рук две
алă икки – то (обстоятельство), что рук две
иккĕ лашалă çын — человек, у которого две лошади
иккĕ саккăр вунулттă, хăрах тăххăр пĕр пиллĕк, миçе пулать? — две восьмерки — шестнадцать, раз девятка, да один пяток — сколько будет?
икçĕр — двести
икçĕрĕмĕш — двухсотый
сире иксĕре — вам двоим
иккĕн пĕр тăван — двое детей от одних родителей
хăйсем иккĕшех çисе йачĕç — они съели одни вдвоем
икĕ хут, икĕ хутчен, икĕ рас — дважды
иккĕмĕшĕнче — во второй раз
икĕ хутлă — двойной (материал)
икĕ питлĕ — двуличный

исмаса

но, хоть, однако; икĕ ывăç ыйтрăм та исмаса пĕр ывăç та памарĕ – 2 горсточки попросил, однака ни одной горсточки не дал.

63 стр.

йахăн

близко
приблизительно
около
— Санăн укçу нумай-и? — Многли у тебя денег?
— Пĕр тенкĕне йахăн пур. — Около рубля есть.
икĕ пăта йахăн пур — около двух пудов есть

йен

сторона
направление
сылтăм йен — правая сторона
сулахай йен — левая сторона
икĕ йенлĕ — двухсторонний
йенне — из-за; так как
аптăранă йенне нимĕн кала пĕлмесĕр суйеçтертĕм — не зная что сказать, наврал
ăшăм çуннă йенне выртса ĕçрĕм — так как моя внутренность горела (от жажды), то я пришел и напился
епĕ ку йенчисем (ку тавăрарисем) мар — я не здешний

йывăр

син.: йăвăр
тяжелый
грузный
увесистый
пит йывăррăн пусса утать — ходит тяжелой походкой
ӳкнĕ йывăç — валежник
йывăрлăх — переметина
хуралтă çинчен икĕ йывăрлăх анчĕ — с крыши свалилось две переметины
йывăртарах — тяжелее
йывăр çын — беременная

паранкă

картофель
епĕ унтан пĕр витре улмапа икĕ пăтавкка паранкăлла илтĕм — я купил у него ведро яблоков за две пудовки картошки

пăт

пуд; пăт çурă – полтора пуда; пăт чĕрес – пудовка; икĕ пăт çăнăх – 2 пуда муки; пăтăн – пудами.

130 стр.

пит

II.
лицо
наружность
пит-куç — все лицо вообще
пите-питĕн — лицом к лицу
вăл питĕнчен-куçĕнчен пит хитре пулнă — он был очень хорош на лицо
икĕ питлĕ — лицемер
пит çăмарта — лицо, щеки
пит çăмарта шăмми — скула
ура пичĕ — хребет плюсны
минтер пичĕ — наволочка
хурт питлĕхĕ — сетка (для пчеловода)

пӳ

туловище
рост
стан
çын пĕвĕ çитми çакса хур — повесь так, чтобы не достать человеку
манăн пӳ икĕ аршăн та виçĕ вершук — я ростом 2 аршина и три вершка
пӳ çи, тăлăн пӳ — тело; туловище

çивĕчĕлĕ

имеющий острие; икĕ çивĕчĕлĕ – обоюдоострый.

194 стр.

çын

син.: етем
человек; çын ăшне – внутрь человека; çын ăшĕнчен извнутри человека; унăн сăнĕ сывмар çынăнни пек пулнă – лицо его было похоже на лицо больного; кашни виç çынна икшер сехет калаçрăм епĕ – с каждыми тремя человеками я говорил по два часа; виç çынна икĕ çăкăр виç çынна икĕ çăкăр парса тухнă (пара-пара тухнă) – на каждые 3 человека он дал по 2 хлеба; çын çук вырăн – безлюдие. Мĕнле çын шыратăн есĕ? – какого человека ты ищешь? есĕ мĕнле çын шыратăн? епĕ каскалакана шыратăп – ты какого человека (кого) ищешь? Я ищу плотника (известного напр. который у меня работает).

203 стр.

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

ик

(ик', и_к); два. См. икĕ; иккĕ. Орау. Вăрăм сăмсаллине кунта эп ик çынна (или: ик çын) пĕлеп. СТИК. Ик ĕмĕр тытаймĕ-ха, унтан та юлĕ, тупăкне илсе кĕреймĕ (два века не проживет). Орау. Ик чӳлмек сĕт исе килчĕ. Нринесла целых два горшка (или две кринки) молока. Завражн. Ку ик ял арман. Эта мельница принадлежит двум деревням. Сборн. † Пĕчĕкçĕ тутăр, хрантсус тутăр — ăна ик сум вуннă (т.-е. шестьдесят кол. на серебро) кам памĕ? Сред. Юм. Ик чон полсан, пĕрне сана парăтăм, тесе, пит юратнине пĕлтерсе калани. Сред. Юм. Ик послăх ӳстереть. Иккĕ алланнă (=авланнă) çынна: ик послăх ача ӳстерет, теççĕ: (два выводка ребят ростит). 1b. Ик май та кастарать (говорят про человека изменчивого; с одним он говорит так, а с другим по другому). 1b. Ик айкки те тăвайкки. Маншĕн полсан, ик айкки те тăвайкки. Для меня все равно. Орау. Ик эрнериача; ребенок двух недель от рождения. Шурăм-п. Ик-виçшер лаша, по две, по три лошади.

хĕвел хулхи

круги вокруг солнца. Сред. Юм. Хĕвелĕн икĕ енелле те саламат кĕперри пек курăннине жĕвел хулхи теççĕ.

ям яр

/Йам йар/, сжигать вязовые деревья на золу. Питушк. Хĕлле сивĕре ям ямалла, теççĕ; шатăркă (шадрик) тăваççĕ (хурама кĕлĕ), икĕ рас çонтараççĕ. — Купа купаларăмăр, атя ям ямалла. Ib. Ям янă чухне хурамасене илсе хупартаççĕ вĕренпе туртса, кустарса, ям тӳпине. Чăмрипах (ч'ŏмри^ыбах) хораççĕ (çормасăр).

сав

любить. Янтик. † Пурçăн явлăк пур, тетĕр, пĕртте çыхса тухмастăр; савап, савап — тиетĕр, кучченеç те памастăр. Алешк. † Ай-хай, савнă тусçăм, хура куçăм, илсен илмесен те савса тăр. Альш. † Пĕчĕкçĕ çырма, вак чуллăх, кĕпер ан хыв, ут сиктер. Савнипелен савманни сăмах ан хуш, куç сиктер. Ib. † Чипер ача, сар ача, савăп — кайăп мĕн тăвăн? Буин. † Икĕ савса сар хĕр эпĕ ӳстертĕм. Ст. Ганьк. † Сарă хĕрсене кам савĕ, савсан савĕ сар каччă (разве он, а то кроме него никто). С. Айб. † Пуян хĕрĕ савмалăх, ашшĕ ятне ямалăх. || Радоваться. Ст. Ганьк. † Хурама йывăç тăрринче сарă кайăк ларать сарăлса, савса (радостно) сарăлса ларнă чух çавра çил килчĕ — çавăрчĕ. ТХКА 60. Юр та карĕ, пăр ирĕлсе пĕтрĕ. Çанталăк ăшă, пит ăшă. Хĕвелĕ те хĕртсе, савса пăхать те. || Обрадовать. Ерк. 169. Халĕ ĕнтĕ ленкрĕн алла тĕппипе, тавăрттарăп — чуна савăп виллӳпе. Каласа пар: мĕншĕн килтĕн эс кунта? Мĕнле шухăш пăтрантарать пуçăнта? || Ласкать, миловать. Ашшĕ-амăшне. Вăл (она) ун çине пăхса ăна куçĕсемпе савса çеç ларнă. Учите детей. Ача мĕн те пулсан аван тусан, саврăн — çитрĕ. Сред. Юм. Пĕчик ачасĕне амăшĕ савать (йоратать). Юрк. † Сӳлĕ тусем çине улăхнă чух ука хӳрелĕ хĕрсем тĕл пулчĕç, аллисемпе йĕтĕн сараççĕ, куçĕсемпе пире саваççĕ. Альш. Çурăмĕнчен лăп-лăп савать (ласкает). Собр. † Мирун кинин ачине çын савайми тиеççĕ, эпир тытса саврăмăр. || Гладить ласково (напр., по головке, по спине). Изамб. Т. Каçантан саваççĕ (гладить по спине). Ib. Ача йытта каçанĕнчен саврĕ. N. † Пуç тăрринчен тăрлаççĕ, çурăмсенчен саваççĕ, аяксенчен тапаççĕ, ларми тăми тăваççĕ. Турх. † Икĕ çунатна ман умма хутласассăн, эпĕ сан тĕкне аллăмпа савăттăм. || Уважать. Якейк. Çак кил хуçи пит савмалла çын. Этого хозяина можно уважать.

савăш

радоваться, веселиться. Ерк. 14. Пĕр улпут патĕнче хăнара савăшса, Урха илсе тухнă хĕрне кăтартса. Баран. 72. Çапла вĕсем пайтах шавласа ларчĕç: ĕçрĕç, çирĕç, савăшрĕç. N. Пĕрле ĕçсе-çисе савăшса кайăр! (Обращение к покойникам „ваттисене хывни“ при возлиянии вина). СПВВ. † Тăванпала тăван савăшать, çичĕ ютăн мĕн ĕç пур. Альш. † Тăванпала тăван савăшнă чух унта çичĕ ютăн мĕн ĕç пур? Ск. и пред. 93. Икĕ чуна савăшма хĕвел парать çуттине. Ал. цв. 25. Вĕсем темиçе хут пĕрне-пĕри чуптуса савăшса ăшă сăмахсем калаçса, хăйсене пусарнă. || Находиться в любовной связи. Расак. Савăшса пураннă.

икĕ авăрлă сава

скобель. N. Ик авăрлă сава — тĕрлĕ çĕрте тыткалакан савалакан хатĕр. Вăл икĕ авăрлă, çаврака пулать.

икĕ питлĕ сава

строгальный инструмент с двойной железкой; шлифтик. Якейк. Икĕ питлĕ сава — якатмалли сава.

хуп сави

скобель для соскабливания коры, напр., липы. N. Хуп сави — çăка хуппине ӳкерсенех хуйăрне савалакан хатĕр. Саваласан, хуппине сарса хураççĕ. Вăл икĕ авăрлă, тӳрĕ, тăрăшшĕ пĕр-икĕ шит пулать.

сакăлталлă

с пежинами. Стюх. † Хусана карăм выртмашкăн, илтĕм лаша сутмашкăн, икĕ ури сакăлталлă, эпир савни сарă хĕр.

саксун

саксонец. Бел. Гора. † Савăтпала, ай, кантур хушшинче саксун çулне сарнă сарă чултан, икĕ енне решетке, ай, тыттарнă. Саксун килет сарă учĕпе, йĕвенĕпе, йĕнерĕ, ай, шав ылтăн; ылтăн пĕкки килет çулпала, тупăлха турти килет авăнса, чĕн тилпеки килет туртăнса, сăран кӳми килет кисренсе, ăна йĕри-тавра ес пăта. Ib. † Атте-ание пачĕ мана саксун аллине. Кам. Враг. Атте-анненĕн пултăм юратман ачи, леçсе пачĕç саксун аллине. || Фамильное прозвище. Бюрг.

салам пар

приветствовать. Альш. Çул çинче ват çын мĕн тĕл пулсан, ăна куракана пĕрне салам парат, çăкăнат (присядает, делает реверанс). Ib. Салам парат, теççĕ çавна чăвашсем. Шел. 22. Кĕрсен, çĕлĕк силлесе кĕрӳ салам паратьчĕ. СПВВ. † Кĕрекере ларнă ватăсене салам парса тухам-и? ДФФ. Çамрăк хĕрарăмсем (кинĕсем) ваттисене (хуняшшĕпе хунямăшне) пуççапса салам паратьчĕç (в пер-вый день мункун'а). Туй. Татах салам парат кĕрт-сурта, хăрах урипе чăркуççине лара-лара виç хутчин. Пис. Çĕнĕ çын (молодушка) вĕсене салам парса ĕлкĕреймесен, тăкаççĕ те вĕсем. Юрк. Хăй (мăн-кĕрнӳкерĕ) малтан кĕрет те, хăтăшне-тăхлачăшне салам парат. Янш.-Норв. Туй халăхĕсене апат çитерсе пĕтерсен, çĕн-çынна (молодушку) салам пама илсе каяççĕ. Ăна акă мĕнле илсе каяççĕ: унта пуринчен ытла вĕт-шак питĕ нумай пухăнать: хĕрсем, арçын ачасем пухăнаççĕ. Пĕр хĕр çăл хĕрне кĕвентепе икĕ витре илсе анать. Унăн хыçĕнчен çĕн-çын та, тата ытти ача-пăчасем те анаççĕ. Çăл хĕрринче леш хĕр шыв ăсать те, çĕн-çынна çĕклеттерет. Вăт ĕнтĕ киле тавăрăннă чухне ачасем çĕн-çынна сырăнса илеççĕ те: салам пар та, салам пар! тесе кăшкăрса тăраççĕ; çĕн-çынна малалла ниепле те уттармаççĕ, çĕн-çын вара лăп-лăп лапчăнать. Çапла ăна ачасем пӳле-пӳле киле çитеччен виç-тăват хут лапчăнтараççĕ. Çавна салам пани теççĕ. См. Магн. М. 205. Орау. Туй пулсан тепĕр куннĕ упăшки хурăнташĕсене кĕçĕн-çын (молодушка) парне парать, çавна салам панă кун теççĕ. N. Салам панă кун („молодушка на другой день свадьбы у печки делает печке реверанс“).

саламат

нагайка. А. Турх. Зап. ВНО. Саламат, кнут с длинным череном и привязанным к концу бечевки куском холста. Орл. II, 248. Пӳрт хыçĕнче икĕ вĕçлĕ саламат çакăнса тăрать. (Çӳт туни). Собр. Пӳрт хыçĕнче саламат çакăнса тăрат. (Çитĕ = çивĕт). Ст. Чек Кĕрĕвĕнне хĕр туйĕ çыннисем минтерне, саламатне (особый ременный кнут), хура сăран алсисене вăрлама пултараççĕ, е çаксенчен пĕрне вăрлаççĕ; кĕрӳ вара килĕшсе читвĕрт е çур читвĕрт лартса каялла илет. N. † Йăран çинчи ерĕме кĕру саламатĕ тунă ăсем. Собр. † Саккăрăн явнă саламат сакăр çĕрелле каяймаст. Абыз. Шăтăкра (в яме) ик саламат пулнă: пĕринпе çапсан — вилет; тепринпе çапсан — чĕрĕлет (т. е. ударенный). СПВВ. ФВ. Саламат — кĕске пушă, аври те кĕске, чĕнтен, саккăрпа, хĕрĕх чĕнпе явса тăваççĕ. НАК. Хĕр уй-хапхичен тухсан (из своей деревни), кĕрӳ çитеччен кĕтсе тăрать. Кĕрӳ çитет те, хĕр куми хыçне тăрса, кӳме умăнче тăракан хĕре пуçĕнчен аллинчи саламачĕпе виçĕ хутчен пур выйĕпе çапат. Унтан вара тӳррех венчеке каяççĕ. Сред. Юм. Саламат тесе чĕнтен явса тунă кĕске чăпăрккана калаççĕ.

салат

солод. Орау. Салат тăвас тырра пирĕн алласа тасатаççĕ малтан, унтан катка çине тултараççĕ. Унта вара шыв тултараççĕ. Салат тырри вара çав каткара икĕ талăк шӳсе ларать. Унтан каткаран кăларса шывне ала витĕр сăрхăнтарса салат вырне тултарса саркаласа хураççĕ. Ăна: салат кăларатпăр, теççĕ. Çиялтан япалапа (шăналăкпа-и, çула пулсан купăста çеçкипе) витеççĕ. Çапла тăнă çĕрте тырри шăтать те, ăна салат теççĕ. Унтан ăна типĕтсе авăртаççĕ, унтан сăра тăваççĕ. См. сăра. Т. II. Загадки. Кăмака çинче хуртлă кĕççе выртать. (Шăтнă салат). Шемшер. † Ташлăр халĕ, инкисем, салатне туса панăшăн. (Сорхори юрри). Вомбу-к. Салат (ăна ырашран тăваççĕ), салатпа палан пĕçереççĕ, йăвăç улми пĕçереççĕ.

салук

салок, залог. В. Олг. Салок хорса. Якейк. Икĕ çын пĕр-пĕр япала çинчен талашнă чох пĕр-пĕр япала салока хораççĕ; çĕнтерекенни вара çав салока илет. Ала 10. Ватă хуçанăн пулнă чул магазин, вăл уна салука хунă.

салти

(-δи^ы), неизв. сл. Собр. Салти арăм икĕ çурхам (хулçи) çĕкленĕ.

сап

частица для образов. формы превосходной степени от прилаг. сарă, сарлака и некот. др. Баран. 161. Вăсем сап-сарлака çурăмлă, вăйлă, пит маттур çынсем. Якейк. Пиртен аялта сап-сар çанталăк пор, теççĕ (желтый подземный мир). Ib. Тоттăрĕ сап-сарă. ТХКА 86. Çимĕк умĕн, пĕр-икĕ кун малтан, сап-сарă уяр кун, кĕтĕве уйра питĕ лайăх салатса çитертĕмĕр те, выльăхсене Выл шывĕ хĕрне тапăра антарса вырттартăмăр. Яргуньк. Рак тумтирне хывса пуç айне хучĕ, тет те, кӳршĕ хĕрĕ çумĕнче сап-сарă каччă пулса выртрĕ (scr. вытăрĕ), тет.

сапа

(саба), то же, что сава, рубанок. Хорачка. Икарл сапапа (= икĕ авăрла савапа) салас (= савалас, тесать).

сапанкă

то же, что сапак, сапака. Никит. † Мушар урам, аслă урам, икĕ айккипе пилешлĕх, пĕр сапанкине хуçмарăм, хуçнă ятне эп илтрĕм.

сарăл

(сары̆л), расширяться (в стороны), увеличиваться в обьеме. N. Ăшăпа пур япала та сарăлать. Хорачка. Сарăлса каять. Расширяется. || Разбухать, размокнуть. N. Алăк йĕпенсе сарăлнă — хупăнмасть. N. Йăвăç йĕпенсен сарăлать. || Расстилаться, распуститься. Пазух. Хăрантсуски тутăр, шурă çӳçе, сарăлайса ӳкрĕ шыв çине. || Разливаться. Аттик. Юр ирĕлнипе çырмасене шыв тулса сарăлса каять. N. Ванданкă таçта çитех сарăлса кайрĕ. || Расходиться. Кан. Сĕт тăмламĕ сарăлса каймасăр, çĕр пек, тĕпне анса ларать. || Распускаться (о листьях, цветах). N. † Уй варĕнчи олмаççи, çӳлчи сарлать, уй толать, уй илемне вăл кӳрет. С. Дун. † Хурăн çулçи сарă çулçă, сарăлчĕ-ӳкрĕ шыв çине. Толст. Пăртак тăрсан, улма йывăççисем чечеке ларчĕç, анчах чечекĕсем пурте сарăлнă-сарăлманах тăкăнчĕç. N. Акнă япаласем пĕр-икĕ эрнерен ӳссе сарăла пуçларĕç. N. Пахчара çамрăк йывăçсем те аван сарăлса кайнă. || Светить полным светом (о солнце). Никит. Хĕвел тухса сарăлсан... ТХКА 72. Хĕвел тухса сарăлчĕ, ăшăта пуçларĕ. КАХ. Ир хĕвел тухса сарăлсан... Ала 21. Хĕвел тухса сарăлсассăн, хайхи улпут Иван патне карап курма пырать. || Расходиться (о воротных столбах). N. Хапха юписем сарăлса кайнă. || Разьезжаться (о ногах). Орау. Ура сарăлса каять. || Раздуваться, объедаться, наслаждаться. Н. Лебеж. † Çиччĕр, çиччĕр — сарăлччăр, хырăмĕсем çурăлччăр. N. Чĕресси-чĕресси çĕр-çырли, çисе сарăлса (поесть досыта) пулмарĕ. Орау. Чей ĕçсе сарăлтăм пĕтĕмпех (хорошо распарился). КС. Апат çисан, хырăм латах сарăлса карĕ. ТХКА 55. Эсĕр халĕ сивĕре ăшă пӳртре ăшăнса, сарăлса ларас, эпĕр, уялли çынсем, шăнса вилес-и вара? N. † Сарă-кайăк сарăлни олăх выти ( = ути) çоличчен. || Распластаться, расплющиться. Баран. 56. Казаксенĕн ырă учĕсем, сарăлса (распластавшись), çӳлелле çĕкленсе, çĕлен пĕк тăсăлса çырма урлă вĕлт тăваççĕ. Якейк. Пĕре анчах чышкăпа сăмсаран çапрăм, патнех сарăлса анчĕ (или: сарăлса та анчĕ. Распластавшись, упал без чувств). || Широко раскинуться; широко расположиться, занимая большое место. Ск. и пред. 38. Сарăлса ларать (раскидисто) пĕр ватă юман. Ib. 53. Пысăк сĕтĕл умĕнче тăрать Петĕр сарăлса. Баран. 91. Кетĕвĕ-кĕтĕвĕпе выльăх-чĕрлĕх сарăлса çӳрет. Пазух. Тарăн-тарăн çырмара та хурĕ ларать сарăлса. Собр. † Вăрăм чăрăш тăрринче чăпар куксем авăтаççĕ: хамăр тăвансем килнĕ чухне сарла-сарла авăтаççĕ, çичĕ ютсем килнĕ чухне тĕршĕне-тĕршĕне авăтаççĕ. || Упариться (о каше), распариваться (о посуде). Юрк. Пăттисем хуран тĕпне ан лартăр, аван сарăлтăр, тесе, калекпе ялан пăтратах тăраççĕ. Трхбл. Йывăç савăт-сапа, вĕрилесен, сарăлать. || Быть в довольстве. Хурамал. Эпир çырă, эсир сарă, тăвансем, пурăнаяр пăртак сар улма пек сарăлса. О пьяницах. Ырă курса сарăлса пурăнатпăр (в довольстве). Аку 202. Пуян, юрăхсăр ĕçсем туса, сарăлса пурăннă. N. Сарăлса пурăнма юратаканни чĕрĕлех вилнĕ вăл. Юрк. Тăшмансене сарăлма ирĕк памăпăр. Баран. 18. Тинех вара ирĕк çĕрте пурăнăпăр сарăлса. N. Ĕмĕр иртнĕ пик туйнать, пĕр сарăлса пурăнмасăрах. || Развиваться физически. N. Ӳссе сарăлса çитнĕ. Доразвился физически. || Распространяться (о молве и пр.). Изамб. Т. Хыпар сарăлнă. Распространилась молва. М. Тув. † Манăн варли чиперри вулăстипе сарăлнă. Скотолеч. 17. Кăрчанкă сарăлса кайнă (по телу). || Переноситься, расплываться. Ерк. 14. Çавăн çулла туй пулать. Чĕкеçĕн шӳхăшĕ çакăнта сарăлать, вĕри юнлă чĕри çак сывлăшпа сывлать.

сарăм варă

обмолоченное зерно под посадом на току. Сред. Юм. Сарăм варĕ тесе икĕ енчен те çапма сарса пăрахнă кĕлтесем хушшинчи тырра калаççĕ.

саркалан

(-га-), расстилаться, распуститься, распластаться. Пазух. Хуралă чĕрçитти пулăттăм, çаксан, саркаланса тăрăттăм. N. † Арман чулĕ çĕкличчен, сарă чечек пулас мĕн, саркаланса ларас мĕн. Сред. Юм. Мĕн, саркаланса ларса, ху çиç ик çын вырне йышăнса ларан эс. Янтик. N. Икĕ ача, сарă ура, саркаланса ут çулать. Юрк. † Пирĕн аттенĕн сарă чăххи кашни ирсерен саркаланат. N. † Каччă алли тивнĕ пулсан, авкаланĕ хура çĕлен пек, каччă алли тивмен пулсан, саркаланĕ сарă-кайăк пек. Ала 99°. † Хорăнкасси арăмсем саркаланса йорлаççĕ. Юрк. Саркаланса вĕсем юрлаççĕ (кукушки). Я. Турх. Кĕтне шывĕ ман умра саркаланайса юхать; кашлатакан хумăшра ярăнайса пул(ă) вылять. Якейк. † Тăхлач корки сар корка, саркаланса ĕçер-хе (свободно, как хочется нам). N. † Сар утçăм килет саркаланса. N. Арăмĕ: упăшкам суккăр, курмас ку, тесе, хăйĕн тусне чĕнсе килсе, тем пек саркалана пуçларĕ, тет (думая, что муж слеп и не видит). Янтик. Мĕн саркаланса çӳрен çак эс, саркаланчăк (непоседа)! Пӳрте тăвăрлатăн. || Важничать. ППТ. Тата хăшĕ калăм кунĕ типĕ пулсан, çарамас çӳренĕ чухне хĕрлĕ кĕпепе саркаланса çӳреме: хĕрлĕ кĕпе илсе пар, тесе, аптăратаççĕ (надоедают просьбами). ЧС. Ăшă пулсан, урамра саркаланса çӳреме тесе, хĕрлĕ кĕпесем, картуссем, шăлаварсем илтереççĕ. Юрк. Саркаланма сарă тăлăп, ăна атте туса паман, ăна упăшкам туса панă. Янбулат. † Саркаланма мĕн лайăх, сарă тăлăп пит лайăх. || Ст. Шаймурз. † Лутра-ях та хĕрсем, сарă хĕрсем, саркаланат савни умĕнче.

сарай çунатти

(-ττи^ы), сарай çăнатти застреха. Ядр. † Чĕрик-чĕрик сала-кайăк, сан йăвуна кам пĕлмест? — Сарай çунатти айĕнче. Абыз. Сарай çунатти айĕнче икĕ ăмăрт кайăк пăхса лараççĕ. (Куçсам).

сарă

(сары̆) или сар, желтый. Якейк. † Ыраш вырсан, уй сарă. В. С. Разум. КЧП. Сарă чĕресе тултарма çырла нумай кирлĕ. Ib. † Сарă-сарă чечекĕ, ма сарлакарах пулман-ши? Ядр. † Сăра курки — сарă курка. Тим. † Сарă çăмарта эпĕ хире кустартăм варрисене сарă витнĕрен. Пазух. Карăш килет каршлатса, сар ыраша юратать. Ib. Сĕтел çинчи сарă сăри, тинĕс енчи эрех лапах (точь-в-точь). N. † Шăшки вăрăм, мăйри сарă, татас килет мăйрине. Н. Лебеж. Тепĕр енне сарă саккускă тултартăм. Турх. Сарă-сарă çуртасем ялкăшаç. (Сарă-сарă — впечатление от множества желтых, бросающихся в глаза предметов). Альш. † Сарă çурта пек пĕвĕме эп ӳстертĕм, атте-анне умĕнче пурнас пек. ЧП. Сарă сĕлĕ сапсан та чарăнас çук. Ск. и пред. 26. Сарă пысăк кĕлетрен пĕркенчĕкпе хĕр тухрĕ. Янтик. † Икĕ ача, сарă ура, саркаланса ут çулать. Ib. † Сарă хумăш касса хӳш (= хушă) турăм савнă сар ачапа выляма. Ск. и пред. 67. Сарă хапха килсерен чĕнтĕрленĕ тăрăлă. Чув. пр. о пог. 63. Уйăх сарă, купчеме пулсан, уйăх пĕтечченех хутран-ситрен йĕпе пулкалах тăрат. Если месяц желтый, светлый, то весь месяц будет стоять сырая погода. || Эпитет солнца. Б. Яныши. Кăнтăрла çӳлтен сарă хитре хĕвел хĕртсе пăха поçлать. || Эпитет весны. Б. Яныши. Хаяр сивĕ хĕлле хыççăн хитре, ăшă, сарă çор килет. || Русый; красивый. Микушк. Сап-сар ача — русый, красивый парень, красавец. N. † Сарă-сарă ачисем, сар çӳçĕпе илемлĕ. Сĕт-к. † Атьăр киле, ачасам, сарă вăрăм хĕрсене (варлине) сар ачасам ерчĕç поль. Шел. 31. Сар-кайăк пек сап-сарă пĕр хĕр сиксе тухать те... Никит. Телейлĕ пурăнас тетĕн пулсан, ху сарă çын пулсан, хура хĕре ил, ху хура çын пулсан, сарă хĕре ил. Вотлан. Пасара сар хĕр нумай тухать, сарă кăтри сайрарах. В. Разум. КЧП. † Анне тунă — хĕр тунă (genuit me puellam), ма сарăрах туман-ши? С афф. З-го л. — блондинка. N. † Айта, тантăш, киле кас (= каяс), сана сарри кĕтет поль, мана хори кĕтет поль. Сарри сăмавар лартнă поль, хори хоран çакнă поль, çăмарта пĕçерсе хонă поль. || Масть лошади (саврасый, буланый, соловый). || Назв. растения, папоротник (= шĕшлĕ корăк). В. Олг. || Желтуха (болезнь). Бывают: сарă сарă, желтая желтуха и хура сарă, черная желтуха. ГТТ. N. Ача сарра кайрĕ (= ачана сарă ӳкрĕ). || Яз. имя мужч. МПП.

сарлакăш

(-гы̆ш), сарлакăшĕ (-гы̆_жэ̆), сарлакĕш (-_гэ̆_ш), ширнна. Янш.-Норв. Вĕсем уй-чӳк юманĕ патне пуçтарăнсан, пашалусене пĕр çĕре утă купи пек купалаççĕ; чашăккисене пĕр икĕ ана сарлакăш пулĕ икĕ ерет лартса каяççĕ. (Уй-чӳк туни). Регули 1245. Икĕ хор сарлакăш постав. N. Мĕн сарлакĕш полĕ? Со что будет? N. Малтан чалăш сарлакăш çĕртен сиктерчĕ.

Сартуан

(сардуан), назв. божества. Б. Олг. Кашлăхри Сартуана çорта лартаччĕ. Виçĕ пуслăхран алыкĕ (= аллă икĕ) пуслăх таран çорта лартаччĕ, всякий тĕслĕ, кам лепле вĕренсе, çапла лартат. Çăлăнат вара, çырлахат. Ib. Кашлăх тыт, сартуан. См. сартăван.

Сартăван

(-ды̆-), назв. местности. N. Тата çавĕлтех, инçе мар, Сартăван теекен çĕрте, çав икĕ тĕнлĕ чăвашсен хăйсем хисеплесе пурăнакан тепĕр киремет вырăнĕ пулнă. См. кашлăх. ) ||Назв. речки. Б. Яныши. Пирĕн ялта Сартăван ятлă шывлă çырма пор.

сасă кăлар

сас кăлар, издавать звук. || Сплетничать, распускать слух. Юрк. Ялти йытă çыртасран сасă кăларса ан çӳре (не распускай слух). || Причитать (о покойнике, при похоронах). Н. Яха-к. Чӳклесе пĕтерсен, апат çисе ĕçеççĕ те, икĕ арăм пĕрер курка сăра илсе пӳрт айккине тухса пуçсене чиксе тăрса сас кăлараççĕ. (Пумилкке). Ib. Килти хапхаран тухнă чухне (при похоронах) икĕ арăм кутăн ларса кутăн юрă юрлаççĕ. Мĕлле юрă юрланине пĕлместĕп, анчах ăна „сасă кăларни“ теççĕ. Тата хапхаран тухнă чухне: килсе ан хăраттăр, тесе, вĕри кĕл сапса яраççĕ. Çав ик арăм уй-хапхи патне çитечченех малалла пăхмасăр кутăн юрă юрласа пыраççĕ. Уй-хапхи патне çитсен, вăлсем анса юлаççĕ те, килне тавăрăнаççĕ. Пытарма каякансем, çав ик арăм анса юлсан, лашисене пит хытă чуптарса каяççĕ. Тюрл. Сас кăларни: „Чĕкеç килет сассипе, сан сассăна илтес çок. Кукку килет сассипе, сан сасса илтес çок. Пиртен уйăрăлса кайрăн, пиртен уйăрăлтăн ĕнтĕ. (Суллахай юрлаççĕ). N. Вăл „сасă кăларакан“ арăмсем çинçе сасăпа хаярăн кăшкăрса калаççĕ: „Çуртна-йĕрне пеххилле, ачăна-пăчуна пеххилле“... (Гов. протяжно). Сасă кăларни вăл вилнĕ çыншăн йĕнине пĕлтерет. Сасă кăлармасан, вилнĕ çын: маншăн йĕмеççĕ те, тесе, пит хурланат, тет. Сасă кăларнине илтсен: маншăн йĕреççĕ иккен, тесе, савăнат, тет. Вил-йăли. Сасă кăларни тесе вилнĕ çынна пӳртрен илсе тухнă чухне калакан йăлана калаççĕ. Ib. Çав арăмсенчен пĕри, выльăха пусас умĕн, выльăх хăлхи патне пырса „сасă кăларать“, хаярăн сасăпа кăшкăрса калать: умăнта пултăр, çуртна-йĕрне ан асăн, выльăхна-чĕрлĕхне ан асăн, тет. Макка 190°. Вăйлăхсене пусас умĕн, сасă кăлараççĕ, вăл сасă ак çапла: „Çурăм-пуç килет çутăлса, пур кайăк-кĕштĕ хусканса, пур кайăксенĕн те сассисем илтĕнеççĕ, санăн сассу анчах илтĕнмеç“. См. Магн. М. 164, 175.

сахат

(саhат, Пшкрт: саҕат), час. Якейк. Виç сахата пилĕк минут çитми (в 2 ч. 55 м.) эп килтен тохрăм. Орау. Сакăр сахат çитни? — Çитиман (еще нет восьми). Шор-к. Кăçал пирĕн ялта çорçĕр иртсен иккĕ сахатран пошар тохрĕ. N. Паян эп çич сахатра вăраннă (если о времени вставания узнал после; варантăм — если тут же посмотрел на часы). N. Миçе сахат çитнĕ? (спрашивает проснувшийся). N. Сакăр сахатра тăратпăр та, çурçĕр иртсе 2 сахат иртеччен нихçан та выртмастпăр. Орау. Çав икĕ сахата килме тăрăшăп эпĕ те, килимасан, сыв юлăр вара, васкамалла пулчĕ; каясса 4 сахат анчах каяп та... спаççипă сире. Хочехмат. Пĕр вунпĕр сахат вăхăтра хĕвел-тухăçĕнчен килет, тет, пĕр лаша. Г. А. Отрыв. † Сакăр сахат лартăмăр, тăхăр сахат çитеретпĕр,— каттăршнисам каймарĕç, пирĕн савнисам килмерĕç. Орау. Çич сахата çитесси нумай мар. Ib. Çич сахата кăштах çитиман. Немного (не доспал) до 7 часов. Шорк. Шăп пилĕк сахатра; пилĕк сахат ăшне кĕрсен (çине кайсан), в пятом часу; тăват сахат иртни 15 минут çитсен (15 мин. пятого); тават сахат 15 минут çитми тохрăмăр (без 15 м. четыре); кăнтăрла иртни пĕр сахат (1 час по полудни). N. Паян кăнтăрла выртрăм та, пĕр-ик сахат çывăрса илтĕм (после часа два). || Время, приблизительно равное часу. Яргуньк. Çав карчăк ачине килте кашни сахатрах кĕтсе пурăнать, тет. N. Çак сахатрах, тотчас. || Момент. Шорк. Аçа çапнă сахатрах вот сиксе те тохрĕ. Тотчас после удара молнии вспыхнул огонь. Тип-Сирма. Çак сахатра, в этот момент, в это время. Регули 1337. Эп илтĕм, он чохнех (илтĕм çав сахатрах) пусрăм. || Часы. Орау. Ку сахат çапла шакка-шакках çын ĕмĕрне ирттерет. Часы тикают, тикают, да и натикают чью-нибудь смерть. Ib. Ман сахатпа пулсассăн, сакăр сахат çитме кирлĕ марччĕ. М. Кукшум. Чунсăр çын вăхăт пĕлет? (Сахат). N. Сахата пăх! Посмотри на время. || Караул (стояние на часах). N. † Тантăшсем олаха кайнă чох эпир сахата (вар. салтака) каятпăр. (Солд. п.). См. сехет.

северке

неизв. сл. в загадке. С. Айб. Чип - чиперки, чиперки, икĕ пиччĕш северке. (Хушпу).

сехет

(_сэ_hэ_т), часы. N. Пĕр сехет иртнĕ (или: çапнă). Уже час (пополудни). N. Тепĕр чухне çурçĕр иртсе икĕ сехетре (-_рэ) тин çывратăп. N. Çичĕ сехет иртсен, после 7 часов. N. Пилĕк сехет вăхăтĕнче, в 5 часов. N. Сехет вăнă иккĕре çĕрле. N. (Пĕр) пилĕк сехет вăхăтнелле пыр. N. Çав вунă сехет вăхăтнелле, вунпĕр сехетелле (около). N. „Грибоедăв“ Хусантан тухса Шупашкар тĕлĕнчен паян (надо: кĕçĕр) çĕрле, 11—13 сехетсем тĕлĕнче, улăхса каять. N. Ик сехетсем таврашнелле эп килте пулап. N. Ик сехет вăхăтнелле (часа в З) пирĕн патра пыр. Ик сехет енелле пирĕн пата (патра) пыр. Пĕр пилĕк сехетре пыр пирĕн пата. Трхбл. † Ай-хай пĕр аттемçĕм, пĕр аннемçĕм, сехетсерен асма килет-çке. Ст. Шаймурз. Тăхăрмĕш сехет çитсен, анне мана кĕнеке вулама хушрĕ. N. Кăнтăрла иртни 5 сехет çитсен. Сред. Юм. Ман сехетпе ôлт сехете ик минут çитмес, саннипе ôлт сехет те пилĕк минут (по моим часам столько...). Скотолеч. 32. Икĕ сехет сиктерсе пĕрре, раз в 2 часа. N. Ачи питĕ илемлĕ пулнă, вăл сехет тарăх ӳснĕ. Изамб. Т. Ту(л) çутăласси пĕр-ик-виç сехет пур. Скошолеч. 36. Чирлĕ сыснисене (больных свиней) çур сехетре пĕрре сивĕ шывпа шыва кӳртес пулать. N. Каçхине тăхăр сехет тĕлĕнче. Баран. 64. Кăнтăрла сулăнни çичĕ сехете яхăн иртсен. N. Миçе сехет-ши, пăх-ха. || Время, пора. Ходар. Çула-йĕре (в путь) кайнă чух, ыр сехет тĕлне ту. (Из моленья „чӳклеме“). Альш. Çак сехете ырă çынçăм пулччĕ (будь). N. Ах тăвансем-чунăмсем, сехетрен сехете асма килетĕр-ĕçке. N. Апла калать пулсан, юрĕ (хорошо),— ырă сехет тĕлне пултăр (в добрый час). || Часы. Кан. Çтена çумне çакмалли сехет, кăсяра чиксе çӳремелли сехет, алла çыхса çӳремеллисем, чукун çул сехечĕсем. N. Алла çыхса çурекенни пĕчик сехет. Юрк. Сехетне кăларса мĕн чухлĕ вăхăтне часах пăхса илет (быстро). Ст. Семенк. Санăн сехет миçере? У тебя который час? Орау. Сан сехет миçере? Который час у тебя? Ал. цв. 26. Пӳлĕмĕсенчи сехечĕсене пурне те шăп пĕр сехет кая туса ларта-ларта хунă. Ст. Шаймурз. Унтан вара сехет вунпĕр çапрĕ. См. сахат.

сывăл

(сывы̆л), убывать. См. сывал. Карсун. † Икĕ шурă çăмарта пĕçертĕм, хăшĕ сывăлассине пĕлмерĕм. СПВВ. Сывăлас — чакас; яшка сывăлчĕ. ЧП. Аслă Пăла сывăлмĕ (чакмĕ). N. † Çичĕ çырма пуçĕнче те сăмавар вĕрет — сывăлмас; вĕрет-вĕрет, сывăлмас та, пирĕнтен сар хĕр сивĕнмес.

сыпă

(сыбы̆), стык, сочленение, коленцо, сустав. N. Сыппа лар, образовать сочленение. Цив. † И кив кантăр, кив кантăр, сыппи таран çĕнĕ кантăр. ЧП. Шемексенĕн хĕрĕсем сыпписерен ăсĕсем. Альш. † Леш кассенĕн каччисем сыпписерен ăсĕсем. Чотай. † Олăх толли олăх кĕпçи, татрăм-пăхрăм — сыппи çок, çирăм-пăхрăм — тути çок. ЧП. Сыпăсăр кĕпçе. VS. Ура сыппи шăмми, щиколотка. || Звено. Янш.-Норв. Ултă хуме сыппине утса çитсе пулмарĕ. || Плаха. N. Пысăк йывăç сыпписем, тĕпĕсем пулнă (были там). || Протяжение. Хора-к. Ĕмĕр сакки сарлака, порăнăç сып(п)и вăрăм. || Часть избы. Собр. Алăкран кĕрет те, сыппа ларат, куçне-пуçне чаркалат. Ау 278. Ах сасăçăм, ырă курас пулсассăн, алăк сыппа илтĕнтĕр. Рак. Тĕпел сыппа çитсен, тĕлĕнтĕм. Тайба. Пире хирĕç тухса илсессĕн, тĕпелĕн сыппинчи çын эпир; хирĕç тухса илмесессĕн, алăкăн сыппинчи çын эпир. (Хĕр сăри). || Завязка, поясок наряда сарă. Такмак. Сарă çукки çĕрĕк çăпата çыхса пырăр. Сыппи пулмасан, çĕрĕк тăла сыпса ярăр. Ст. Ганьк. † Сакăр пире сарă сыппи пилĕке çитми тумарăм. Неверк. Хума хĕррин сарă сыппи çитмен. (Сулă). || Широкая межа, отделяющая один ряд загонов от другого ряда (межа идет по концам загонов); ряд загонов расположенных смежно. Шел. П. 63. Унтан ыраш хушшипе ана сыпписемпе, йăранĕсемпе кайса, пĕр кӳлĕ хĕрне пытăмăр. Ст. Чек. Çак сыпăпа çумăр çуса карĕ (вдоль „сыпă ана“). Ib. Çак сыпăпа кай. Иди по этой меже. Ib. Сыпă имеет ширину 80 саж. (длина загона): пĕр сыпă ана, икĕ пуçĕнче ана сыппи икĕ сыпă хушши сыпă ана пулат (в длину загона). Виçĕ çухрăма икĕ сыпă ана пырат. Пĕр сыпă ана кай та, аслă çула тухăн. Альш. Елшел пĕр-икĕ ана сыппи çулерех кайса тунă хире (кладбище). || Квартал, участок. Юрк. Вуникĕ сыпă хулине утса тухса пулмарĕ. См. след. сл.

сыпăк

(сыбы̆к), коленцо, сочленение, сустав. См. сыпă. Альш. † Сыпăкран сыпăка ларнă, тет, çав хăмăш. Ib. Йĕме чарăн ĕнтĕ, сыпăксăр кĕпçеI (Гов. ребятам, плаксам). Трхбл. Вуникĕ купа ут(ă) хушшииче пĕр сыпăксăр кĕпçе ӳстертĕм. Чув. Сорм. † Вуникĕ капансем хушшине пĕр сыпăксăр кĕпçе ӳстертĕм. || Звено, узел. Сред. Юм. Вĕрен талсан (= татăлсан) сыпаççĕ те, сыпăк полать. ЧП. Урай хăми сыпăкĕ. || Раздел, глава. Ачач 81. Ку сыпăкра акă, çав хăй темскер курас умĕн, урамра мĕн курни-илтнисем çинчен çырăпăр. || Ступень. Кан. Иккĕмĕш сыпăк шкул, школа второй ступени. || Колено (в песнях). Кĕвĕсем. Пĕр шупчăк çеç калать сăввине, çĕр сыпăклă сăввине (со множеством колен). || Куплет. Изамб. Т. Такмакне пĕр сыпăк каласан, хĕвеле май юрласа çавăрнаççĕ. Ст. Шаймурз. Мĕн пурĕ тăхăр сыпăк (отдельная часть наговора). || Перерыв. N. Пĕр сыпăксăр, без перерыва (обоз). || Часть избы. Альш. † Усал курас пулсассăн, тĕпел сыпăкран ан ирттĕр („голос мой да не будет слышен“. Хĕр йĕрри). || Квартал, участок. Альш. Пурчавран иртсен, татах каять. Чакăлтăма çитиччен тепĕр сыпăк вăрман. || Ряд смежных загонов. Собр. Виçĕ сыпăк юнашар вырма лăйăх, теççĕ. || Поколение. N. Çавăн пек ӳтрен пулнă сыпăкĕ вилсе пырать, тепĕр сыпак çуралса пырать. Орау. Вăсенĕн пуянлăхĕ вунă сыпăка та пырĕ. Ала 83. Киле тавăрăнсан, ун чух унăн тăванĕсем пĕтсе виçĕ сыпăк вилнĕ, тет, ĕнтĕ унăн тăванĕсем, çĕлен ывăлĕсем, тата кусен ывăлĕсемпе вилнĕ пулать. N. Хывнă чух икĕ сыпăка çитиччен анчах хываççĕ; хăйсен вилнĕ ачисене, вилнĕ тетĕшĕ-йăмăкĕсене, ашшĕне-амăшне, аслă ашшĕне, аслă амăшне (если поминающий помнит их смерть). Ашшĕпе-амăшне хăй астумаст пулсан та хываççĕ. Сред. Юм. Ырă çыннăн тивлечĕ сыпăкран сыпăка пырать. Календ. 1911. Вăл çĕр сыпăкран сыпăка пынă.

сысна

свинья. ЧП. Сысна тесен, шăрчĕ çук, этем тесен, сăнĕ çук. Ходар. Сыснаран усалсем, киремет таврашĕсем пит хăрат, теççĕ. Ib. Вăлсем ак ĕненеççĕ тата: киремете чĕрĕллех хура сысна çури кайса çаксан, киремет çав вырăнтан тарат, теççĕ. N. Пуян, ула сыснине пӳрт шулап(ĕ) çинче чиксе, хăçан тĕнĕ витĕр пăхса çийĕ, çавăн чухне унăн хĕрĕ сывалтăр. (Слова, произнесенные на дереве киремети одной из колдуний, испортивших дочь богача. Заклинание). Букв. Сысна хырăмне ыраш пăсмасть. Чăвашсем 10. Пурăнан ĕмĕрте сыснана та йысна тесе калан. (Стар. поговорка). Хурамал. Сысна пек пĕкĕрĕлсе çӳрет. ФТТ. Çуркунне сысна çурисем кăçкăрсан, часах сивĕ пулать. Юрк. Сыснапа чăвашсем турра кĕлтуман. Вĕсем ăна юратман. Çав пиркепе чăвашсем сыснасене усраман, вĕсенĕн ашне те çимен. Сысна темĕн-те-пĕр çиет, таса выльăх мар, тенĕ. Ст. Шаймурз. Тĕлĕкре сысна курсассăн, начелник килессе пулат, тет. (Стар. поговорка). || Особый способ забирать чело здания бревнами. Чертаг. Сыснапа тăрланă, забрали фронтон избы бревнами. Ib. Сыснапа хăпартнă, забрали бревнами. Орау. Сысна — бревна, коими забран фронтон клети. ЩС. Сысна — доски (бревна), которыми забрана стенка с волоковым окошком. Якейк. Сысна вăл кĕлет хĕрĕнче полать, он çине кĕлет пăрăс хораççĕ. Изамб. Т. Кивĕрех пӳртсен хайчă вырăнне çурмаран çурнă сысна пулат. Ib. Пурана улăхтарса пĕтерсен, икĕ пуçне пĕрер сысна хураççĕ те, ун çине хайчă тăхăнтараççĕ. || Кусок твердого дерева или железа, на котором лежит ось вала у водяной мельницы. (Названия остальных частей механизма те же, что и у ручной и ветряной мельницы). Шевле. См. арман. || Боров, дымволок (лежачая дымовая труба на подволоке). Трхбл. Кăмака мăрйине мачча çинчен пӳрт тăррине тӳрех кăларма юраласан, ăна пĕр аяккинерех сысна туса пăрса яраççĕ. Вара çав вырăнтан тин çӳлелле яраççĕ.

сысна-пилĕк

особый способ рубки бревен в срубе. N. Сысна-пилĕк; пура пуранă чух пĕрене пуçне икĕ айккине те ыра тунине калаççĕ. Сысна-пилĕк пĕрене пилĕкне çеç тăваççĕ.

сиктер

понуд. ф. от гл. сик. Кан. Этем тӳсмелле мар хаяр аслати пырса çапнă пек çапса, пире ура çине сиктерсе тăратрĕ (заставил нас вскочить на ноги). Орау. Ма ăна тапса сиктермеççĕ-ши? Почему его не вышибут отсюда (напр., с должности). Юрк. † Виççĕн виçĕ улмине татса илĕпĕр, пĕр çĕлĕк çине ярса сиктерĕпĕр, хăшăмăра тухĕ каймашкăн; аслă пăратăн шăпи сиксе тухрĕ. Ib. Çитмĕл пус тенке кам сиктерет? — Тури хуçа сиктерет. Тури хуçана кам сиктерет? — Çумĕнчи майри сиктерет. Çумĕнчи майрине кам сиктерет? — Пылпа кулаç сиктерет. || Двигать, шевелить. ЧП. Ак çак хĕрсем пит... куçне-пуçне сиктерет (глаза так и бегают). ЧП. Куçна ан сиктер. N. Пурнине те вырăнтан сиктереймен. Янтик. Качи-пӳрнене сиктерсенех вупăр каять, тет. Альш. Ку хĕр урине сиктерет те, пĕрчи хурчăка пулса, автана пырса вĕлернĕ. N. Юр çинче пĕр вырантан сиктермесĕр тавлăкшар тăратнă. || Качать (ребенка). Байгул. Тата пĕр маях пӳртре йăмăкăма сиктерсе ларма хушатьчĕç. || Вывихнуть. N. Пĕр хĕр çавăнта ӳксе аллине сыппине сиктернĕ (вывихнула). Якейк. Ах, ача, эпĕ паян тăпра нумай йăтса пилĕке сиктертĕм. || Пустить сильной струей. Çамр. Хр. Крантран тăрук шыв сиктерсе (пустив). || Пускать вскачь. С. Айб. † Укăлчаран тухрăм, ут сиктертĕм; çырла çеçки пуррине пĕлнĕ пулсан, кирлĕ марччĕ ут сиктерме. В. С. Разум. † Яш çын каять утпала, йăлтти-йăлтти сиктерсе. Ib. Пĕр çамрăк полковник нумай шухăшласа тăман, çăмăл ăслăскер, касаксем хыççăн сиктере панă. Ала 65. † Пĕчĕк çырма сулхăн шыв, ахаль ан каç — ут сиктер; Лашман ялин арăмсене сăмах ан пар (не позволяй рассуждать) — тап-сиктер. || Выпалить (из ружья). Изамб. Т. Унччен те пулмарĕ, ик-виç пăшалтан харăс (вдруг) сиктерчĕçĕ (печĕçĕ). || Пропустить (время). КС. Çак йывăçăн улми çул сиктерсе пулать (через год, т. е. раз в два года). N. Пĕр кун сиктермесĕр, не пропуская ни одного дня. N. Кун сиктерсе, е икĕ кун сиктерсе шăнтать пулсан (лихорадка), выльăх лекĕрне кăтартас пулать (лошадь). ТТМ. Çавăн пек ачасене ашшĕ-амăшсем школа каймасăр кун сиктерсе хăварнăшăн пĕре те хăтăрмаççĕ. N. Кашнă кун ирхине те, каçхине те пĕр сиктермесĕр пирĕн пата пыратчĕ. N. Эрне сиктерсе тăваççĕ çавна. Аттик. Çав кӳлле пĕр-пĕр çул памасăр (жертву) сиктерсе хăварсассăн, çăмăр кăлармасăр çĕре типĕтсе хăртса ярăть. || Пропускать. N. Пĕр сăмах сиктерсе хăвармасăр вуласа кăтартнă. || Обойти, пропустить, миновать. Юрк. Унта юнашар ларакан кӳрши юлташне, хăнине, эрех ĕçмен çынна ĕçтермесĕр сиктерсе хăварнă пек, ялан ĕçтермесĕр сиктерсе хăвараççĕ (минуют, обносят при угощении). || Переносить (здание на другое место) || Перевести (с одного места на другое). Сенчук. Атте мана каларĕ: ачам, лашăсене кайса сиктер-ха, терĕ. Ib. Унтан ытти лашасене те сиктертĕм. || Встряхивать, перетряхивать (солому). Якейк. Авăн аштарнă чохне олăм сиктереççĕ (перетряхивают вилами яровую солому). Изамб. Т. Вара кĕреплепе çиелтен хăпарнă улăмне сиктерсе илме пуçлаççĕ (встряхивают и убирают). Ib. Улăма улăм сеникĕпе сиктереççĕ (перетряхивают). || Тревожить. Ск. и пред. 16. Эсир унта кулянни, пирĕн чуна сиктерет (тревожит). || Подозревать (в чем). Сред. Юм. Ăна вăрăпа сиктереççĕ (подозревают в воровстве). || Случать. N. Кĕсрене сиктер. || Ходить (в игре в шашки). Янш. Норв.

сиктĕрмелĕ урапа

или сиктĕрме урапа, назв. особого экипажа (одноколка). N. Пуштăпа çӳрекенсен икĕ куса-тăранлă сиктĕрмелĕ урапа пулать: икĕ турта çине икĕ кашта тыттарнă, çав икĕ кашта çинче урапа ешчĕкĕ лартнă. Собр. † Сиктĕрмелĕ урапа — сăра хӳме (оп. вм. сăран кӳме?). Ib. † Сиктĕрме урапа машшина, лармасăр юлаччен ларса юл. СПВВ. ГЕ. Сиктĕрме урапа — икĕ кустăрмаллă урапа. Трхбл. Сиктĕрме урапа — сăран кумĕ. См. сиктерме урапа.

сим-пыл

медовый напиток. Бугульм. Пĕр пăккинчен сим-пыл юхать, тепĕринчен йӳç-пыл юхать. N. Сим-пылпа тутлă шерепет хушшинче ылтăн тиркĕ ларать. Такмак. Вăл ултă уралă сĕтел çинче: пĕр пуçĕнче сирсе сирĕлми сим-пыл ларат, тепĕр пуçĕнче тутлă шерпет ларат. С. Алг. Ултă эрнере ултă пасманаран сăра тунă иккен, вăл йӳçĕ сим-пыла тухнă иккен. N. Нӳхрепре пичетлесе хунă пичĕке пур иккен, пичĕки хĕрĕх кăшăллă, икĕ пăкăллă, тет; пĕр пăккинчен сим-пыл юхат, тепĕр пăккинчен тутлă шерпет юхат. Сим-пылне ĕçсен, ӳсĕр пулмалла, тутлă шерпетне ĕçсен, тутлă калаçмалла. См. сымпыл, син-пыл.

суй

сой, лгать. Шибач. Вара сут турĕç: икĕ кĕрӳшне касрĕç те пăрахрĕç çол тваткалне сойнăшăн. Ст. Чек. Суяс, обманывать. Тип-Сирма. Çапла вырăс майрине (жену) пĕр пасартан суйса хăварнă.

сул

сол, махать. ЧП. Сылтăм аллупа сулса юл (вслед за уезжающим). N. Вăл мана нимĕн те каламарĕ, пуçне кăна сулчĕ. N. Кăшт сулнипе пурне те тытса тăракан. N. Пĕр хыçĕпе сулнă та, виçĕ пуçне те татнă. Кан. Танюк аллисене мĕн курăнми пуличченех ял енелле сулса, илемлĕ юрăсем шăратса карĕ. Шорк. Вăл ăна çапасшăн патаккипе солса ячĕ. Питĕ солăмлă тивретрĕ. Пшкрт. Алă сол, махнуть рукой. || Ссылаться. N. Санран ыйтсан, эсĕ те хăвăн чăлаху (увечье) çине сулса: эпĕ пахчана кĕме пултараймастăп, те. || Удалить, отстранить. КС. Ун чирне сулса ярас (отстранить, удалить болезнь). || Качать, баюкать. Якейк. † Макăракан ачине солса яма килтĕмĕр, какалакан чăххине сĕлĕ сапма килтĕмĕр. || Раскладывать, накладывать. Истор. Олег вĕсене темĕн тĕрлĕ пысăк куланай сулса хăварнă. Орау. Халăх çине сулса янă (хăй çинчен халăх çине пăрса янă) парăмне. Сделал так, что его долг разложили на народ. N. Сутăн илекен япаласем çине, ют патшалăхран илекен таварсем çине сулса яракан укçасем (косвенные налоги). Трхбл. Кĕпер тума ята çирĕмшер пус сулса янă. На устройство моста на душу наложили по 20 коп. См. сулăм. || Наговаривать, заколдовывать. Альш. Вĕсем (чăн-чăвашсем) ку укçасене темĕн-темĕн кала-кала хăвараççĕ, тет. Ку хальхи чăвашсем пыраççĕ те, илсе килеççĕ вăл сулса хăварнă укçасене. Çавăнтан вара тытăнаççĕ ял çыннисем чирлеме. Могонин. Эх, киремет, эс ман хута кĕрсе çав çынна сăян ту, эпĕ сана хăçан та полин чӳк тăвăп! тесе, киремете сулса хăварнă вара. ЧС. Сирĕн кӳршĕрен, нумаях пулмаçт, пĕр виле тухнă, тухатмăш, çавăн пумилккине пуснă пăру юнĕпе сирĕн витене кĕрсе: выльăх-чĕрлĕх пĕттĕр, тесе, сулса сирпĕтнĕ. N. Эпĕ сан çине сулам. N. Ел-пуçпе сулап. Ст. Чек. Сулнă, навожденный. N. Кӳлле солсассăн, çын вилет, тет. || Науськивать, натравливать, колдовать. Янш.-Норв. Çавăнпа унтан (т. е. тӳркĕлли порăнакан кĕлет йышĕнчен) вĕсем тӳркĕллине сулса: тем кăтартĕ, тесе, питĕ хăраса тăраççĕ. ЧС. Эсĕ ăна валеçнĕ чухне çил-арман патĕнче Куслав Марккипе вăрçнă, вăл вара хăйĕн кĕллипе сулнă (свою киреметь натравил), тет. Изванк. Чи малтак Кукша Майра юмăç пăхма тытăнчĕ. Пăхрĕ-пăхрĕ те, ак çапла каларĕ: ах, сирĕн пурăнăç пит пăтранса кайнă; киреметсем те пĕри те çырлахман, тата пуринчен ытла сире сулнă. Эх! вăт çав сире курайман çын, епле вăл исыян киреметне йăвăрăн сулса тăрат: ав вăл епле сăмахсемпе сулса тăрат, малалла пурăнăç ан пултăр, вăсене хура çĕр витĕнтĕр, уйăх-хĕвел куртăр, хура çĕр витсе илтĕр, çĕр карăнтартăр, вăсем кай-ури ури пек каялла кайччăр, çурчĕ-йĕрĕ вĕтрен тăрри пек кĕл пулса вĕçсе кайтăр, сыпăкран сыпăк пĕтсе пыччăр. Выльăхне-чĕрлĕхне çĕлен-калта ертĕр; хĕрт-сорчĕ сивĕнсе вăсем патĕнчен тартăр. Вăсем çĕртен çӳле ан хăпарччăр, яла тухсан, вăсенчен ял култăр. Турă такăнтарса пытăр анчах вăсене, тесе, çĕрĕпе пĕр çаран çинче икĕ аллипе курăксене турта-турта татса: хăçан та хăçан вăсем çак эпĕ татса тăкнă курăксене сыпса çитерччĕр те, тин этем ывăлĕ-хĕрне ерччĕр, тет, терĕ. („Çĕр таврăш“). Шорк. Сулас — киремете сулас, удовлетворить киреметь. Альш. „Киремете сул“ не значит ли: направить, напустить, „накачать“ на кого киреметь. || Проклинать, желать худа. Ст. Чек. † Асăнаççĕ ырă ăшă кăмăлпа, сулаççĕ усал кăмăлпа. Ib. Ывăлусем çине ан сул (не проклинай). N. Эпĕ малашне ĕнтĕ çынна хирĕç усал сулмăп.

сулăн

размахиваться. Бес. чув. 2. Вăл ĕричак сулăнмассерен (при каждом взмахе) çавăрăна-çавăрăна пăхать те, чĕтĕрекелесе тăрать. || Клониться. Бел. Çавăн чухне ирхи апат вăхăтĕнче тухса кайнă çын пилĕк çухрăма хĕвел кăнтăрларан каçаллана сулăнсассăн тин хăнана çитмелле пулчĕ. Изамб. Т. Эпир ĕнер, кăнтăрла сулăнсан, пулла (на рыбалку) кайрăмăр. N. Кăвакăн-кăвакăн пĕлт хăпарать, кай енелле сулăнать. О земл. Йывă шăтсан, калчасем пĕр-пĕрне тăвăрлаççĕ, çĕрелле сулăнаççĕ. Якейк. Каçалла солăннă (= летом часов в 5—6, а зимою в 2—3). N. Тĕттĕм сулăннă, сумерки. || Раскатываться на раскате. Султангул. † Сĕнĕ çуна кӳлтĕм те çула тухрăм, çунамçăм сулăнчĕ те, ай, юр тулчĕ. Чураль-к. † Кӳлтĕм-тухрăм сар лаша, сикрĕ-ларчĕ сарă хĕр; сулăнкара та сулăнать, лакăмра та ларса юлать. N. † Çони солăнать солнăк енелле (по уклону раската), эпир хамăр çавнашкал, ĕçкĕ енелле солнатпăр. N. † Çырма хĕррипеле пынă чух çунам сулăнасран чунăм çук. || Слоняться. Ст. Яха-к. Шăпăрçăпа парапан çапаканнисем çук пулсан, сĕрен халăхĕ вара ахалех сулăнса çӳрет. Сĕт-к. Апат шыраса солăнса çӳреççĕ. || Направиться. Юрк. Хăйĕнĕ пур чухне кирек кам та юта сулăнас çук. Кан. Улатăр вăрманĕсенчи кашкăрсем кунталла сулăннă. Баран. 4З. Ăлавсем иртсе кяйсан, кайăк (заяц), çул урлă каçса, майĕпе анкартинелле сулăннă. N. Вут хĕлхемĕ тухса çӳлелле сулăннă пек. Изванк. Çак ача, вăл кăçал салтака сулăнтăр (чтобы ушел) тесе, тем чул ылханакансем (зложелатели) пулĕ. („Тĕп саканче пăт чӳклени“). М. Сунч. Вара, выляса чăрансан, пурте килелле сулăнаççĕ. N. † Икĕ старик орам тăрăх отаççĕ: ста ĕçкĕ, онталла солнаççĕ. Шурăм-п. Çамрăккисем килелле сулăна пуçларĕç. Вĕсем хыççăн ваттисем те кайрĕç. Альш. Кайрăм урам тăршшĕпе, сулăнтăм тăван еннелле. Сунт. Тĕрĕс, Петĕр, эс калани. Эс Хветюк патĕнче çыратăн-и? — терĕ Шикайĕвă. Петĕр Хветюксен пӳрчĕ енелле сулăннине курса. N. Упăшки калĕ: ман санпа мĕн туса ларас? эсĕ çырăва пĕлместĕн, тийĕ. Вăл (он) вара килтен тухса сулăнĕ. || Иметь желание, иметь надежду. Б. Аккоз. Сана корасса солăнманччĕ. Не надеялся увидеться о тобой. (У других скажут: сана курасса та сунманччĕ). Кн. для чт. 107. Çурисем амăшне кĕтеççĕ, кĕтсе илессĕн сулăнмаççĕ. || Шататься, качаться. N. Хурăн сулăнса кайнă (пошатнулась). Сĕт-к. Çав пачкалăка пĕкĕ пемелле: тем çĕрех солăнса карĕ. Орау. Сулăнса карĕ те, ӳкрĕ-вилчĕ. Ib. Сулăнса кайса ӳкрĕ те, çавăнтах пĕтрĕ. Зашатался и упал мертвым. Изамб. Т. Сĕве кĕпери урлă каçнă чухне кĕперĕ сулăна-сулăна каят (качается). Альш. † Пусмаран антăм — сулăнтăм, тăванăмсенчен уйăрăлтăм. (Хĕр йĕрри). Пазух. Алăкран тухăп — сулăнăп, атте-аннерен уйăрăлăп. || В перен. зн. — лишиться. N. Вăйран - халтан сулăннă. Юрк. Лаши мĕскĕн, вăйран сулăннăскер, нимĕн тума пĕлмесĕр, турта хушшинче çав пăркаланса пырат. Ау 110. Ку чысти вăйран сулăннă, тет, хăй чĕлхине кăларнă, тет, хӳрине аялалла тăснă, тет. Толст. Пĕр çухрăм пек кайсан, вăл пĕтĕмпе вăйран сулăннă, урисем тем пек сурнă. N. Енчен эсĕ сулăнса кайсассăн (если ты сбился с пути), ун çине шанчăк çук вара. Алекс. Нев. Ашшĕ-амăшĕсем, ачисем çине пăхса, вĕсемпе малашне мĕн пуласси çинчен шухăшласа, пĕтĕмпех йĕрсе сулăннă: чăнахах курайман тăшман пиртен туртса илĕ-ши вара вĕсене? тенĕ.

сула

сола, косяк. В. Олг. Пшкрт. Сола, косяк (чӳрече солли). СПВВ. ВА. Алăк сули, косяк двери. Якейк. Сола: алăк соли, косяк; чӳрече соли, косяк окна. Ib. Пĕр-пĕр япала пĕр-пĕр çĕре кĕмесессĕн е тохмасассăн, алăк соли кăларса кӳртеççĕ, кăлараççĕ. || Иглица у стола и двери. СПВВ. Сула; сулапа хăмасене çыпăçтараççĕ. Сред. Юм. Сôла (у двери) — алăк хăмисĕм ан уйăрăлса кайччăр тесе орлă çапакан патак. N. Сула — алăк хăмисене тытса тăракан урлă йăвăç. СПВВ. ЕХ. Сула — икĕ хăма уйăрăлса каясран, ыраса, урлă май йывăç çапаççĕ. Альш. Сула; сĕтел сули. Вута-б., Янцы-к. Сола — иглица. КС. Сула, иглица дверная. См. йĕпсе. || Шип, шпона в плотницкой работе. || Назв. части деревянного плуга. См. ака.

сулă

солă, запястье, браслет. Тораево. Çӳл ампарта (в 2-ом этаже амбара) Пинепи, чавси таран соли пур. Ст. Шаймурз. Лешĕ пĕр сулă парса янă. N. † Пирĕн аттен сакăр хĕр, сакăрĕш те сарă хĕр, чавси таран сулли пур, пурни тули çĕрри пур. Янтик. † Икĕ аллăмра икĕ кĕмĕл сулă (подобие браслета), улпутсем ытаççĕ парнене. Сред. Юм. Сôлă, браслет. Синьял. † Икĕ алăра икĕ сулă чăтмалла мар хĕстерет. Хурамал. Сулă, браслет (кĕмĕлтен, шуçран). ФИН. Пӳрнисенче çĕрĕ, аллисенче сулă. Ст. Чек. Сулă, браслет металлический. ЩС. Сулă, ожерелье на руках. СПВВ. Сулă хыврăм. || Предплечье (часть руки от локтя до кисти). Ковали. Сулă шăмми, кости предплечья. Б. Батырева. Сюрбеево-Токаево. Сулă — алă туни, алă хурси.

сульля

выбрать. М. Етмен. См. суйла. Шибач. Якейк. Вĕт вăрманта вĕт пошчи, сульля-сульля касрăмăр. Хора-к. † Кантăр шăнчи (= ăшĕнчи) посине сульля-сульля татаççĕ, чипер çорăм туяççĕ (= тăваççĕ, делают); çакă ялăн хĕрсене сульля-сульля илеççĕ, чипер арăм тумашкăн. М. Яуши. Икĕ ăста ывăлĕ, вăрмана çитсессĕн, кăшăлăх çĕмĕрт, çӳçе сульля-сульля кассăрçĕ, тет.

сумлă

обладающий рублями; стоющий известное количество рублей. Альш. Шурă Атăл урлă каçмашкăн икĕ çĕр аллă сумлă ут кирлĕ. Неверк. † Çĕр сакăрвун сумлă (сум — 1 тенкĕ) ута тытма хурчăка чĕрелĕ çын кирлĕ.

сум тенкĕ

четвертак. Тайба. † Тухья тăрри силленет пĕр сум тенкĕ çакманран. N. † Укçа парас пулсассăн, икĕ пуспа ан виртле, сум тенкĕне ан шелле. С. Дув. † Пире кирлĕ сум тенкĕ çамка çине çакмашкан. См. сум тенкă.

сунтăх

сонтăх (суяды̆х, сонды̆х), ящик, сундук. См. сунтăк. Питушк. Сĕтел сонтăхĕ. Ст. Шаймурз. Юрла кăна, юрла, тиетĕр, юррăм юман сунтăх тĕпĕнче. N. † Юрлăттăм, юрлăттăм, ай, юррăм çук, юррăм юман сунтăх ăшĕнче. Альш. † Манăн юррăмсем юман сунтăхра. Ст. Шаймурз. † Ай-хай, иртсе пыран çамăрăк ĕмĕр, йĕс сунтăха хупса чарас çук. || Лавка в передней части избы с ящиком или полочкой внизу для посуды и проч. См. сунтăх сакки. К.-Кушки. Йинке, шăвăç тирке ăçта лартнă? — Сунтăха лартнăччĕ. Эпир çур. çĕршыв 11. Тĕпелте кашăк-тирĕк вырăнĕ çакăнса тăрать, аялта сунтăх ларать. Альш. Кăмака умĕнче сунтăх: унта кашăк-тирĕк хураççĕ ăшне. Чертаг. Сôнтăх = çăккăр-яшка хумалли вырăн. || Юрк. Сунтăх, сак айĕ. Унта путек яраççĕ. || Шкап без дверек для тарелок и проч., прибитый к стене. N. Сунтăх вăл шкап пек, анчах унăн хуппи çук; хупăлă пулсан, вăл шкап пулат. Сунтăха тĕрлĕ япаласем хураççĕ: чейник, чей-чашкисем, тата ытти вак-тĕвĕк япаласем. || Ларец. N. † Пĕчĕкçеççĕ йĕс сунтăхра чунăм пур, курайман тăшмантан хуйхăм пур. Трхбл. Пĕчĕккеççĕ сунтăхра чунăм пур. (Чĕпĕленнĕ çăмарта; алă тымарĕ, пульс). || Пенал. Трхбл. К.-Кушки. Мана тете икĕ хупăлă сунтăх илсе пачĕ. || Четыреугольная корзина, часто с крышкой. Кĕвĕсем. Хăваран сунтăх авăтăм — хăва хуппи сĕвĕнмес. Ib. Сунтăх-сунтăх сар мăйăр, çисен çимесен те катса пăх. Юрк. Сунтăх = пĕчĕкçĕ пуркă, тăваткăлскер. Ст. Шаймурз. † Хăваран сунтăх тăвăттăм, хăва хуппи сĕвĕнмест. См. сунтек. || Узор на груди женской рубахи по обеим ее сторонам. КС.

сурăм

сорăм (суры̆м, соры̆м), назв. киремети. Н. Карм. Сурăм: ăна сăра тăватпăр, эрех яратпăр, çанта, который пылпалан; урăх япала пĕçермеççĕ. Килĕрен тăваççĕ. Вăл никам куçне те курăнмаст. Чирлетет вăл чăхха-чĕппе, йытта-кушака, унтан выльăхсене чирлетет, çынна та чирлетет, чӳклемесен. Во время жертвоприношения сурăму и варки для него пива нельзя шуметь и кричать, иначе жертва не удается (т. е. божеством не принимается). Поэтому пиво для сурăма приготовляется в маленьком боченке (чашки в три), чтобы его скорее распить и закончить жертвоприношение. КАЯ. Эй мăн сурăм аслă ашшĕ, аслă амăшĕ! Эпир халь вырăсла йĕркене тытма пăрахатпăр, текех ун йĕркине тытмастпăр. Ib. Эй сурăм-киремет амăшĕ, сана, айван ывăль-хĕрсем, савса тьыха паратпăр, савса панине савса ил. Орау. 1) Килĕш-сурăм, 2) Сăмахлă-сурăм, З) Упаç-сурăм (первые два справляли дома, последний всей деревней „пухăнса ялпа тунă, Упаç панче, çырмара“). Ядр. Сорăм окçи. || Так бранят плохого жеребенка. Орау. Тьыхана ятлаççĕ сурăм тесе (сурăмшăн пусмалласкер, усси çук). || Назв. края. Панклеи. Сорăмра çирĕм икĕ ял. || Назв. двух деревень Шихазанск. р. (Тури Сурăм, Анат Сурăм) и Алик. р. (Чăваш Сурăмĕ). Торп-к. Сорăм — çутă куç, Янасал — çинче (= çинçе) пилĕк, Апаш — мăн çăпата. (Лампă çути). || Назв. речки. Панклеи.

сурпан

сорпан (сурбан, сорбан, Пшкрт: сорβан), род вышитого полотенца, которым чувашские женщины обертывают голову (у низовых) или шею (у верховых). N. Сурпан замужние чувашки носили для того, чтобы не показывать волос свекру и деверьям, потому что показывать им волосы или же необутые ноги считалось в старом быту непристойиым и даже грехом. Микушк. Сурпана хăмачă çип хурса хĕррине тĕртеççĕ, вĕçне хăмач çип утаççĕ, тата вĕçĕсене тĕрлĕрен кăтат тытаççĕ. С. Тим. Пуса, кантăр, йĕтĕн сурпанĕ пулать. Якейк. Сорпан арăмсен, мăйра полать. Орау. Сурпан пирри туттăр пирринчен анлăрах та, вăрăмрах та пулать. Сурпан пирри вĕçĕсене сурпан пуçĕсем çĕлесе хураççĕ те, сурпан пуçĕ сарлакăшех тата хăмач çĕлесе хураççĕ. Унтан вара шăтăк (= шăтăкла) çĕлесе хураççĕ. Шăтăксем (= шăтăкласем) туттăр вĕçне çĕлекен шăтăксем (= шăтăкласем) пек ансăр мар. Тата сурпан çумне хашĕ пасар шăтăксене (= шăтăкласене) çĕлесе хураççĕ. Туттăр çумне килти шăтăка (= шăтăклана) çĕлесе хумаççĕ, апла хулăм пулать, тиççĕ. См. туттăр. Сред. Юм. Сôрпан — хĕрарăмсĕм пуçа çыхаççĕ. ЧС. Унтан вара алăка уçса прахрĕç те, чуклекен çĕлĕк тăхăнчĕ, тата пилĕкне сурпан çыхрĕ те, алăк енелле ак çапла каласа кĕлтăвать... Чиганары. Уй варĕнче сорпан чăсăлса выртĕ. (Отма çол). См. Н. В. Никольский. Краткий курс этнографии. К. 1929, стр. 181. Юрк. Хĕрĕх капан айĕнчен хĕр вăрласа тухрамăр, аллă капан айĕнчен арăм туса тухрăмăр. Тăрик, тăрик тăрнана туй пуç туса ятăмăр, йĕплĕ хурелĕ чĕкеçе хĕр пуç сырса ятăмăр, лутра тына амăшне сурпан касма ятăмăр, Иванпала арăмне кучченеçпе ятăмăр, алăк çинчи шăрчăка кĕвĕ калама ятăмăр. Вилĕ-йăли. Унтан, арăм пулсан, пуçне сурпан тăхăнтараççĕ. N. Сурпан-пуç çĕкле, выткать сурпан-пуç (конец сурбана). Ерк. 8. Икĕ вĕçлĕ сурпанĕн çӳçи кăвак пурçăнран.

суслан

назв. насекомого, род шмеля. Яжутк. Якейк. Суслан — мăн çын пуç порни пушшĕ, вĕçсе çӳрекен хорт. Икĕ тĕслĕ полать: хора, сарă. Çич çолхи суслан çич çолхи ачая сăхсан вĕлерет, теç. Ib. † Суслан пилĕк Мари пор, астарасси — астарчĕ, алă тенкĕ патăмăр, халь алăкне уçмасть; пар, пар, пар ули, алă пусна ан шелле. Ib. Суслан икĕ тĕслĕ: пĕри хора, тепри сарă; сарри пит хытă сăхать. Н. Карм. Суслан — сарă, вăрманта хăвăла пыллать, карас тăвать (побольше, чем сăпса; есть еще хура суслан). См. сăвăслан.

суслан-кайăк

слово это в загадках встречается в значении услан-кайăк. Такое смешение, по-видимому, обьясняется непониманием значения обоих этих слов. Тогач. Икĕ текерлӳк выйĕ выйлĕ, суслан-кайăк шу ĕçĕ. (Лаша шу ĕçни). Т. II. Загадки. Суслан-кайăк шыв ĕçет, икĕ текерлĕ вăйă выляççĕ. (Лаша шыв ĕçни). См. услам, услан_.

сутăн ил

купить. Юрк. Çапла ăйăр патне хăшĕ сутăн илме, хăшĕ курма пынă çынсем хушшинче икĕ хăлинĕ вăрттăн пăхкаласа çӳреççĕ. Регули 825. Сотăн иличчен эп хам тăвам.

сутка

сутки. Пшкрт. N. Тăватă сутканче (на четыре сутки?), Трхбл. Икĕ сутка çумăр çурĕ.

Хыт-суха

пар. Изамб. Т. Унтан хыт-сухана каймалла пулат. Ib. Хыт-сухана Питровччен пĕр-икĕ эрне малтан тухнă. Ала 72°. † Эпир выляс-куласси хыт-сухаччен анчах вăл.

сӳре

боронить. Баран. 108. Çĕре тислĕк тăкса çемçетнĕ хыççăн, ăна лайăхрах витерсе сӳрес пулать. N. Икĕ кон сохаларĕ: хам хыçран хамăр кĕсрепе сӳресе путăм (= пытăм). СЧУШ. Атте сухана кайма тытăнчĕ, мана сӳреме илсе каяс, терĕ. || Делать развод, разводить (зубья пилы). Шарбаш.

сӳре

борона. Сирĕк-х. Сӳре шăлĕ, сӳре унки. Çĕнĕ-Мăнтăр. Сӳре шăлĕ, сӳре ӳречисем. Пшкрт: _сӧ_рӓ, борона. СТИК. Части бороны: сӳре шăлĕ, зубья; сӳре урли (-λи^ы): сӳре унки, деревянное кольцо; сӳре шăвкăччи, палка, на которую надевается кольцо с веревкой. N. Хветĕр кукки тимĕр сӳре тӳрлетрĕ. ХЛБ. Тимĕр шăллă сӳре, унпа ытла вĕтĕ сӳреме те юрамасть, вăл çăмăр пулсанах хытса каять. || Бороньба. В. Олг. Тăпра моклашкаллă; сӳре ванмарĕ, тăпра моклашкалă полчĕ. Ачач 90. Ку кун тата кĕсре сӳрере калама çук аван пычĕ. Юрк. Сӳрене кай, ехать боронить. || Сновальня. Якейк. Сӳре çинче пир комаççĕ. Ягудар. Сӳре — сӳретке, сӳрекке, кумкăч. || Мера пряжи, натянутая на одну сновальню. Шорк. Пĕр сӳре, икĕ сӳре — особая мера пряжи. Икково. Сӳре, мера длины холста.

сӳретти

(с афф. З л.), часть телеги. К. Шемяк. Сӳретти — урапан аялти икĕ тӳрĕ йывăççи (параллельные брусья дрог телеги).

сӳреттилĕ

имеющий внутреннюю наволочку. К.-Кушки. Ку тӳшек икĕ сӳреттилĕ. Эта перина с двумя внутренними наволочками.

сӳт

распутать, распустить. Якейк Хĕрсем çит тонисене сӳтнĕ (распустили, расплели косы). Кан. Тепĕр икĕ эрнерен клиникрен: çĕнĕ çиппине сӳтме вăхăт çитнĕ, терĕç. Сред. Юм. Тăла пôснă чôне пăртак посаççĕ те, чарăнса тепĕр хут майласа хôраççĕ, çапла хôнине сӳтсе хывни теççĕ. || Разобрать. О сохр. здор. Лекĕр вăл çынна пӳрт урайне сӳтсе, çиелти таса мар тăприне урăх çĕре турттарса тăкма хушнă. Ала 74°. Вăкăрне пусрĕç, алăкран кӳртеймерĕç, мачча сӳтсе кӳртрĕç. Шинар-п. Пирĕн пата ан килчĕр, тесе, картисене сӳтсе тăкрăç. Сĕт.-к. Пĕр йӳн карта сӳтмелле. Сред. Юм. Капана сӳтсе турăмăр. N. Çак çын карташне сӳте пуçланă, сӳтнĕ вуттине хута пуçланă. Синьял. Сапур сӳтсе кĕр. || Бить. Городище. Сӳтсе купаланă. Избил. Ст. Чек. Сӳтнĕ = хĕненĕ. Ib. Ăна кунтан сӳтсе янă (ушел прибитым). || Болтать. Ерк. Таçти çĕре те пырса перĕнеççĕ, темĕн те сӳтсе пуплеççĕ... || Отменять. Юрк. † Турри çырат пуçсене ырлăха, патши çырат чунсене хурлăха, хурлăха çырайнă чунсене çӳтсе çыраяс çук ырлăха. Ау 337. Инке-арăм хĕр пулмĕ; хĕртен арăм пулсассăн, сӳтсе пăрахма йăла пулман. || Расстраивать, мотать. Кан. Кулаксем çĕр йĕркелес ĕçе сӳтсе ярсан... N. У ĕнтĕ пурăнаçа сӳтет.

сăвă

(сы̆вы̆), песня, песенные слова. М. Сунч. Вара хăшĕ-хăшĕ ташлаççĕ, хăшĕ-хăшĕ алă çупса сăвăсем каласа тăраççĕ. Тюрл. Сăвăллă йорла-ха (со словами). ТХКА 94. Эпĕ сăввине пĕлмен чух, çеммине (мелодия, мотив) ярăнтарса юрлатăп. Якейк. Сăвăсене поринчен ытла хĕр-ачасам йорлаççĕ улахсенче, çулла, хурсам пăхнă чух, сорăхсам панче, тата ытти çĕрте те. Сăвă; вăл туй йорри мар, çăварш йорри, салтак, ĕçкĕ йорри мар, ăна ахаль йорă теме йорать. Сăвăра ăнланмалла мар сăмахсам нумай. Сред. Юм. Сăвă; йорланă чôхне каласа йорлакан сăмахсĕне сăвă теççĕ. || Особые песни. N. сăвă. Мулахай, мулахай, мулахай мана сурăх пач. Сурăхне Атăла ятăм та, Атăл ман пулă пач(ĕ). Пуллине хурана ятăм та, хуран мана çу пач(ĕ). Çуне çурта çутрăм та, çанталăк та çуталчĕ. Выртан каска хусканчĕ, ларакан йăвăç хумханчĕ. Çĕтĕк-çатăк тимĕрçи сиксе çапать тимĕрне. Ib. Утрăм, утрăм, умма тупрăм, уммине анчăка патăм, Анчăк мана пушă пач(ĕ). Пушипе çĕре çапрăм та, çĕр мана курăк пач(ĕ). Курăкне ĕнене патăм та, ĕне мана сĕт пач(ĕ). Сĕтĕкине чăпăка (курочке) патăм, чăпăка мана матяка пач(ĕ). Матякине учаха (= вучаха) ятăм: шат! терĕ, пат! терĕ, Патăр ялне кĕрех карĕ. Ib. Мулчи, мулчи мулахай, мăн мулахай — сулахай. Çӳлте çăлтăр шуçланки, ула кайăк уттипе, симĕс кайăк сиккипе. || Стихи. N. Хĕл каçиччен эпĕ чăвашла тата пĕр тăватă пилĕк сăвă çырнă. || Мелодия песни. Альш. Елшелĕнче чăн тытăнса каланă чух икĕ сăвва килтерсе (на 2 напева?) каланине илтнĕ эпĕ. Ib. Тата эпĕ: „Пӳркелĕнче (Елшелĕнчен пĕр ултă-çичĕ çухрăм) кĕвве вуникĕ сăвва (вуникĕ тĕслĕ юрласа) кӳрсе калаççĕ“ тенине илтнĕччĕ. Турх. † Тăрин çинçе сасси пит хурлăхлă, мĕн сăвăпа юрлани илтĕнмест. N. Кĕвĕ сăввисем, юрă сăввисем. С. Айб. Хрутун, купăса алла илсен, пĕрре сĕрсе ячĕ, тет те, темиçе тĕрлĕ сăвă сассисем (гармоничные звуки) янăраса кайрĕç, тет. Тим. † Юрăра тĕрлĕ сăвă пур, сăвăра тĕрлĕ сăмах пур. Ячейк. Пире апи ĕçтерет, пирĕн сăвва илтесшĕн. Дик. леб. З8. Кăмрăк тăвакансем те ĕлĕкхи пекех юрлаççĕ; ача чух эпир çав юрă сăввипех ташлаттăмăр. Кĕвĕсем. Эй шупчăк, сарă шупчăк! Юррушĕн çеç юратмастăп эп сана: сăввушĕн те, кăмăлушĕн те юратап.

савăр

сурок. Зап. ВНО. N. Сăвăр шăтăкĕнчен тухса ларать. Н. Седяк. Сăвăр питĕ макăрать, тет, çын тытсан; куççулĕсене шăлса макăрать, çавăнпа ăна: çынран пулнă, теççĕ. Собр. † Хамăр тăван килет асăнса, сăвăр тирĕ витĕнсе. Юрк. † Çӳлĕ тусем çинче сăвăр ларат, унăн йăви йывăç тĕпĕ çинче. Н. Карм. Сăвăр — сурок, живет на горах, свистит. Альш. Сăрт хĕрринче сăвăр шăтăкĕсем пур. Унта сăвăр нумай. Сăвăрсем сарăрах семлĕ (сарăрах тĕслĕ, желтоватого цвета), хурарах семли те пулать. Вĕсем уçăм çинче тăранса çӳреççĕ ерттеллипе. Пĕр иккĕшĕ ялан ту çинче çын килнине сыхласа лараççĕ. Сыхлаканнисем икĕ кайри урисем çине лараççĕ те, çын килнине курсанах: чрин! чрин! кăшкăраççĕ: таçтан аякран кураççĕ вĕсем çынна. Ку кăшкăрсанах, ыттисем шăтăкĕсем патнелле чупа-чупа пыраççĕ, пĕчĕкçĕрех йытă пек. Шăтăкĕ умне пыраççĕ те, лараççĕ пăхса кайри урисем çинче; çывăха пыра пуçласанах, сысна пек: кăрин! кăрин! туса, пупăл-пупăл тенĕ пек каласа кĕрсе каяççĕ. Тахçанччен тухмаççĕ пĕр кĕрсен. Шăтăкĕ вĕсен питĕ тарăна каять. Шалта вăл пӳлĕмлĕ-пӳлĕмлĕ пулат. Унтан-кунтаи тухмашкăн „тĕннисем“ пур, шăтăкĕсем. Вăл сăвăрсем акă ăçтан пулса кайнă, тет. Ĕлĕк пĕр пуппалан начарккарах чăвашăн анисем юнашар пулнă, тат. Акаççĕ, тет те, кĕсем, пупăн тырри начар пулат, тет, лешĕн тырри лайăх пулат, тет. Пуп кунăн тыррине хăй йышăнат, тет, хăй анине çук çынна парат, тет. Леш калат, тет: манăн ку мар, лешĕ манăн, тесе калат, тет. Хайхисем тавлаша-тавлаша сута каяççĕ, тет. Сутсем кĕсен анисене килсе пăхмалла, тет. Пуп хăйĕн пĕр ачипе пĕр хĕрне анасем çине ертсе каят, тет те, леш çук-çын ани çине нӳхреп пекки алтса, ку ачапа хĕрне çавăнта кӳртсе лартат, тет. Кунта килсе ыйтĕç, эсир вара: ку пупăн, леш çукăн, тесе ларăр, тесе калат, тет, ачисене. Хайхисене тăпра курăнмалла мар витсе хăварат, тет те, каят, тет, килне. Акă, нумай тăмаççĕ, тет, килеççĕ, тет, хай сутсем. Каяççĕ, тет, пурте кĕсем анасем патне. Çитеççĕ, тет те, аптăраççĕ, тет: ниçтан хăшĕ хăшийĕнне пĕлме çук, тет. Пуп калат, тет: атьăр, çĕртен хăйĕнчен ыйтар, тесе калат, тет. Ыйтаççĕ, тет, çĕртен: ку кам ани? тесе калаççĕ, тет. Çук-çын ани çинче: пупăн, пупăн, тесе калат, тет. Леш пупĕ ани çинче: çукăн, çукăн, тесе калат, тет. Çапла пуп çук-çын анине йышăнат, тет. Анчах уншăн унăн ачисем çын пулаймаççĕ, тет: сăвăр тăват, тет, вĕсене турă. Вĕсем хиртех пурăнмалла пулса юлаççĕ, тет, çапла. Сăвăрсем шăтăкне кĕрсе кайнă чухне, темĕнле: пупăн, пупăн, çукăн, çукăн, тенĕ пек каласа кĕрсе каяççĕ вĕсем.

сăвăслан кайăк

назв. неизв. зверя. Повидимому, изменено из услан кайăк. Собр. Сăвăслан кайăк шыв ĕçет, икĕ тетерлĕк (вар. текерлĕк) вăй выллять. (Лаша шыв ĕçни). См. суслан кайăк.

сăмса тутăри

, сăмса тутри, сăмса тотри, носовой платок. Н. Чукалы. † Икĕ улма пек куçма шăла-шăла, икĕ сăмса тутăри эп пĕтертĕм. N. Касяран сăмса тутри каларчĕ. (Сказка). Сред. Юм. Сăмса тôтри, носовой платок.

сăр

(сы̆р, сŏр), краска. См. сăрă. Пшкрт. Сăрпа сăрла. Янбулат. † Поли-польми хĕрĕсем, çона çомне ан çыпçăр (= çыпăçăр), çона сăрне яратăр. N. † Хусан арчи сăрлă арча, илсе сăрне ямарăм. N. Икĕ сăр панки илтĕм. || Цвет. Собр. Хĕлле те, çула та пĕр сăр. (Хырпа чăрăш). || Резьба.

сăрап кĕперри

радуга. Мыслец. || Особая кладка снопов. Чертаг. Сăрап кĕперри: ăна икĕ кĕлтен икĕ кĕлтене пуçĕсене пĕрле туса хурса пыраççĕ, ыттисене те çавăн майлă хураççĕ, урапа тиянă пак тăваткал тăваççĕ ăна. См. сĕвек кĕперри.

сăрка

(сы̆рга), назв. женского украшения. Зап. ВНО. Срв. ама. N. Сăрка, женский наряд на груди из серебряных монет. Изамб. Т. Сăркана каçан çине (çурăм çине) тухья çумне çакаççĕ, ăна шăрçаран тăваççĕ. СПВВ. КМ. Сăрка = алка. Ib. Сăрка — хушпу таврашĕ? антăрлăх? Ib. † Сăрки ылттăн, хушпувĕ кĕмĕл, пирĕн аппа пуçĕнче килĕшет. Альш. † Кĕмĕлех те хушпу, ылттăн сăрка: ялтăрат-çке пирĕн аппа пуçĕнче. Ib. Умăм тулли сăркам пур. Пазух. Хушпă-вĕсем кĕмĕл, сăрки ылттăн, шĕлтĕртетет аппа пуçĕнче. Янш.-Норв. Икĕ лапка сăрка. КС. Пӳрт çумне сăрка çакрăм. (Сăрка женщины носят на шее). || Усы у огурцов. Изамб. Т.

вăрăм сăрка

назв. женского наряда. Альш. Вăрăм сăрка, ăна умма çакаççĕ, вăрăм сăрка — икĕ ерет çирĕмшер пуслăх кĕмĕл, варринче çур тенкĕлĕх. Ib. Çурăм хыçĕнче вăрăм сăркапа пĕр вĕçрен икĕ ерет шăрçа (хĕрлĕ, кăвак, симĕç, шурă — улалатса тиреççĕ), унăн аялалла ярапанăн-ярапанăн каллах шăрçа усăнса тăрат (у девушек). Тайба Б. † Вăрăм сăрка юсавне юсăр лайăх, тиеççĕ. Пазух. Вăрăм сăрка пыр(ĕ) эпир, çавăнпа çинçе пулнă эпир. Кĕвĕсем. Виç хут вăрăм сăрканăн пырĕ ука, виç çул çаксан çутисем пĕтминчче! Шăрçалă та тухья, кĕмĕл сăрка, ялтăрать-çке хĕрсенĕн пуçĕнче. СПВВ. † Улăх улми — улма пек, çĕр çинчи çырла — сăрка пек. Ib. † Сирĕн вăрăм сăркăрсем пит çутă, те авалхи кĕмĕлтен, темĕнтен.

сăсар

(сы̆зар, сŏзар), куница. Нюш-к., Чутеево. Питушк. Сăсар, куница (сарă, лиска йытă пак). Тюрл. Сăсар — кайăк, хорт ватаканни. Чертаг. Сăсар, куница (на шее белое пятно, но не кругом). Альш. † Сăрт хĕрринче сăсар кăшкăрат, тин çуралнă ача сасси пек. С. Тим. † Сатра сăсар чĕппи макăрат, халĕ çуралнă ача пек. П. Пинер. † Тантăшсем килеççĕ асăнса, сăсар тиррисе витĕнсе. Такмак. Сăсар тирне шыв витмен, тет. Пазух. Кĕленчерен хӳме эп хӳтертĕм, сăсар чĕппи тытса та ярас пек. Сенчук. Пирĕн тăван килет асăнса, сăсар тир тăлăпĕ витĕнсе. N. † Çакă ялăн ачисем сасар пекех чупаççĕ. N. Урама тухрăм — ухă ывăтрăм, сăсарлă юмана тивертрĕм, сăсарĕ пурне пĕлмерĕм. СПВВ. † Укалчаран тухрăм — ухă ывăтрăм, сăсар йывăçне тивертрĕм. Зап. ВНО. Çакă ялăн ачисем сăсар пекех чупаççĕ-ĕçке. Ib. Сăсар кайăкĕ шыв ĕçет, икĕ текерле вăй вылять. (Вариант этой загадки: услан кайăкĕ шыв ĕçет...). Мыслец. При охоте на сăсар употребляется веревка, которая называется сăсар тытмалли кантра. Стюх. † Хура вăрман хыçне юр çунă, унта хĕрлĕ сăсар йĕр хывнă. ЧП. Хура сасар. || Назв. ручья, высыхающего летом. Симб.

сăсăл

(сы̆зы̆л, сŏзŏл), костный мозг. Хурамал. || Пористая гниль внутри древесины. Ишлей-Покровское. Сăсăллă йăвăç, дерево с пористою гнилью внутри. || Отруби. Зап. ВНО. Кулаç пĕçернĕ чух сăсăл ярсан, кулач шурă пулать. Ib. Çăнăх сăсăлĕ, отруби. Календ. 1911. Ăна шывпа пăтратса çăнăх е сăсăл сапса парсан, аван. ЧП. Аслă шывсем тăрăх армансем, урпапа тулă авăрать: мамăкĕсем вĕçеççĕ çӳлелле, сăсăлĕсем лараççĕ тĕпнелле, çавсем çĕмĕреççĕ хул тĕпне. Хурамал. Тулă çăнăхне аласан, ала çине юлнине сăсăл теççĕ. О сохр. здор. Апла тăвас тесен, хĕллене самаскăпа е тăмпа хутăштарнă сăсăлпа икĕ чӳречине те, пĕр шăтак хăвармасăр, лайăхăн сĕрсе лартас пулать. Ib. Çăнăхне авăртса килсен, сăсăлне уйăрмашкăн татах алапа алатпăр. СТИК. Çăнăх алласан, сăсăл пухăнат. N. Сăсăл пĕрчи пек сĕвĕне пуçлать. Хурамал. Тулă сăсăлĕ, ыраш сăсăлĕ, отруби. || В перен. знач. М. В. Шевле. Куçран сăсăл вĕçсе тохрĕ, т. е. перепугался. Трхбл. Сăсăлĕ вĕçрĕ, хăрарĕ. N. Хăй халăхĕн сăсăлне çапла вĕçтернĕ. СПВВ. ЕС. Сăсăлĕ вĕçнĕ = пит хăранă, сиксе ӳкнĕ, сехĕрленсе кăвакарса кайнă çын. Орау. Вăрланă лашана илнĕ тесе çыпçăнса, сăсăла вĕçтерчĕç вит. Ib. Вăрмантан тухсассăнах икĕ кашкăр ик енне ӳкрĕç те, лаша патĕнчех пыраççĕ. Шăльсене йĕрсех пыраççĕ. Сăсăлăм вĕçрĕ пĕтĕмпе. ТММ. Сăсăл вĕçтер, сильно напугать.

сăтан

(-дан), стан. || Стойло. СПВВ. † Икĕ тур ут — пĕр пар ут, тапăçаççĕ сăтантан тухасшăн.

сăтăр

(сыды̆р), тереть. Чăвашсем 35. Икĕ йывăççа пĕр çĕре сăтăрса, вут кăлараççĕ. Собр. Куçă тĕкне сăтăрсан пĕр тĕкĕ тухсан, хăй тăванĕ килет, теççĕ. Кан. Чыстиех вăйсăрланса çитсе, хырăмĕпе юра сăтăрса йăнăшать. КС. Кусатран урапана сăтăрать. || Натирать, обтирать, потирать, растирать. N. Ман алла амальпе сăтăр-ха (потри мне руки). Латыш. Ачине арăк çине хурать те, кĕлте çыххипе сăтăрса çапла каласа ларать: тыр вырнă чух ача кĕлте çыххи нишне кайнă, вăл ниш тухтăр. Хурамал. Çипе ăвăспа сăтăраççĕ (шаркнуть). Скотолеч. Малтан тăлапа сăтăрас пулать (растирать). Туперккульос 75. Типĕ тутăрпа сăтăраççĕ. Гладить. Юрк. Чи юлашкинчен хĕрĕ ларакан çĕре çавăтса пырсан (кобылу — кĕсре-выльăх), чĕлпĕрне çине тăхăннă тумтирийĕн тӳнтер енĕпе тытса, хĕрне (невесту) виç тапхăрччен тыттарат. Вăл та çапла тумтир аркипех тытса парат. Виç хутчен çапла сăтăрса тытса парсан, выльăхне вара кĕрӳшĕ каллех витине хупса хурат. ППТ. Вара чӳклеме пĕлекентерех çын куркапа çав ăсса улăхнă (принесенную) шыва ăсса илет те, çурăм тăрăх сăт(ă)ра-сăт(ă)ра: çырлах! çырлах! тесе, шыв ярат. (Уй чӳкĕ). Сунт. Кив самаскă лайăх уйăрăлтăр тесен, ăна вĕри утюкпа пусса сăтăрса тухмалла. || Скоблить, сгребать. Т.-И.-Шем. Çтена çинчи çуртисем çунса пĕте пуçласан, вĕсене çтена çинчен икерчĕпе сăтăрса илсе, хывнă чашчă çине пăрахаççĕ. ТХКА 72. Вăрман хĕрринче шĕшкĕ-качкине пĕтĕмпех сăтăрса пĕтернĕ. Эпĕ шала кĕтĕм. || Мазать (замазкой). || Проводить черту (по земле). Череп. || Рвать. Сред. Юм. Пĕр карман нăх (= нăк) сăтăрса тôхрăм (= татса тôхрăм). КС. Çĕмĕрт сăтăрас, срывать (особенно). Орау. Паян эпĕр хăмла сăтăртăмăр (снимали хмель). || Тащить, волочить. Чхĕйп. Çав хĕртнĕ чула тĕпелтен пуçласа пӳрт таврала сак тăрăх сăтăрса (= сĕтĕрсе) çавăрнă та, тула тухса вилнĕ çын хыççăн утса янă. Ир. Сывл. 24. Тапаланать малалла „букçир“ тенĕ япала, пилĕк паршă сăтăрса. Альш. † Çулă пăтта хайăрнă, хур тукмакне сăтăрнă. См. сĕтĕр. || Драть, загребать. N. Ку çын икçĕр тенкĕ сăтăрат (загреб, сгорстал), тет те, килне каят, тет. Юрк. Пирĕн улпутсем жалованье пит лайăх сăтăрнă. || Убежать, удрать. Ст. Чек. Ачасем хуçаран хăранипе киле сăтăрнă. || Бить. Хурамал. Çитменне тата, этемсем ака тунă чух лашисене çапла çапаççĕ тесе, упана пыра-пыра чăпăрккапа сăтăрнă тилĕ. || Уничтожать. П. Сормово. Салтак хĕçе сулса ячĕ, тет те, вăрмана сăтăрса касса анчах тăкрĕ, тет. N. Пулемйотпа сăтăрса тăкаççĕ. N. Сисмен хутран хай хулана çĕмĕре пуçланă, вара пĕтĕмпе çĕмĕрсе (сăтăрса) тухнă. || Склонить на свою сторону. Юрк. Вырăссем вĕсене хăйсем алли айне туртса иличчен, кĕсем (эту) хăйсем енне сăтăрса илме тăрăшнă. || Вытирать. Ст. Чек. Типĕ япалапа хытă пусса шăлса илес. || Волочить. КС. Сăкманне сăтăрса пырать (волочит).

сăтăрттар

понуд. ф. от гл. сăтăр. Альш. Çавăнтах тата юпасем лартса, икĕ юпаран хулăн патак шăтарса тăхăнтарса, вĕренпе каллĕ-маллĕ турта-турта сăтарттараççĕ, тет. КС. Çул тарăхах сăхманне сăтăрттарса пычĕ (волочил с силою). || Возить сено конской тягой волоком (на лугах). Самар.

сăх

(сы̆х, сŏх), клевать. Çамр. Хр. Çакăн пек çанталăксенче йăвăç турачĕсем ниçта сăхми вырăн юлми шăнса пăрланса лараççĕ. Сред. Юм. Чăх толă пĕрчи сăхать (клюет). Якейк. Чăх-чĕппи çăмарта шăнчен (= ăшĕнчен) тохиччен валтан çăмартая сăхать. N. Çавăнта сана вĕçен-кайăксем пыраканĕ пĕри сăха-сăха кайĕç. КС. Хур сăххăрĕ. Гусь ущипнул. Буин. Карташне кĕрсен, эпĕ ăна ятăм та, сăхасран хăраса часрах пăлтăр алăк патне чупса кайрăм. Изамб. Т. Çын вилет — усем çăхан пек сăхса илеççĕ (попы). || Кусать, жалить. Орау. Тутана шăна сăхса шыçтарчĕ. Ал. цв. 13. Чĕтĕресе кайса, чĕрине темĕскер сăхнă пек, йĕрсе ярать. || Рук. Календ. Прокоп. Урнă йытă çыртсан, çĕлен сăхсан, пĕр хăрамасăр часрах çыртни вырăнти юна çăварпа сăхса илсе, сурса пăрахас пулать. || Жечь (о крапиве). Тораево. Карта витĕр кăшкăртать. (Вĕтрен сăхни). || Давить гнид гребнем или двумя ногтями. N. Сăхмассерен пĕр-ик шăрка вĕлерет (гнид убивает гребнем). || Бить. КС. Вăл та пулсан пырса сăхатех. И он тоже бьет (о малосильном или ребенке в драке). || Делать отметку. КС. || Колоситься. Собр. † Ыраш пуçах сăхнă чух çара аллăн ан тытăр. Баран. 27. Ыраш икĕ эрне ешерсе ларать, икĕ эрне пуçах сăхать, икĕ эрне шăркине тăкать. || Вышивать глазки (об узоре). См. тĕрĕ. Нюш-к. Тĕрре сăхса тухман-ха, теççĕ. Вăл тĕрĕ куçĕсене симĕс, кăвак, чакăр, е хĕрлĕ лартса тухман тени пулать (отдельные участочки узора еще не вышиты). Якейк. Эп паян икĕ масмак сар симĕс сăхрăм (сар-симĕспе туса тохрăм). Сред. Юм. Сарлăх кăтай тĕрленĕ чôхне, тĕрлесе пĕтере пуçласан, варрисĕне пăртак чиксе тôртмалли йолсан: пăртак сар сăхмалли йолнăчă, теççĕ. || Сглазить, подумать или сказать о том, что кто-нибудь много ест или пьет. Орау. Такăш сăхса чыхăнтарчĕ, чыхăнса пĕтĕмпе антăхсах карăм (зашелся от кашля). N. Эсĕ сăхрăн пулĕ мана? (Говорит в шутку поперхнувшийся). СПВВ. Х. Сăхса пăхса тăрать çинине Сапăнсассăн, пĕри-пĕри сăхрĕ пулĕ, теççĕ.

сĕвекки

(сĕвек+афф, З л.), спуск. Арçури. Бур. Икĕ айăкки те тăваякки, ăçта пур-ши сĕвекки?

Сĕверук

яз. имя женщ. САСС. Т. II. Загадки. И чиперук, чиперук, икĕ пичĕ Сĕверук. (Нухрат).

Сĕверкке

(-_рккэ), яз. имя женщ. Т.-И.-Шем., Иревли. Рак. Чип-чиперкке, чиперкке, икĕ пичĕ Сĕверкке. (Нухрат).

сĕкĕш

(_сэ̆_гэ̆_ш), бодаться, пыряться. Собр. Икĕ такам пур, кута-кутăн сĕкĕшеççĕ. (Чӳрече хуппи).

сĕлкĕш

(-г _гэ̆-), невеселый, грустный, скучный. Скотолеч. 34. Вăл (овца) апата начар çиет, сĕлкĕш (салху) çӳрет. К.-Кушки. Мĕн сĕлкĕш тăран? Что ты грустен. Альш. Пĕр икĕ кунтанпа сĕлкĕш çӳрет (ходит грустныЙ). СПВВ. ИФ. Çын, пĕр-пĕр нуша пулсан, пит сăмахламас, ун çине пăхсан шелçеççĕ пулат. Темĕскерне халь вăл ку яхăнта кăлăх сĕлкĕш çӳрет, теççĕ. Зап. ВНО. Сĕлкĕш пулнă. (Говорят про человека, когда он начинает расхварываться). Ст. Чек. Ку çын ма сĕлкĕш ларат (хуйхалă, салху ларат). N. Ăна юхса выртакан шыв пăтранса, йывăçсем сĕлкĕш, турачĕсене усса, тискер, ют çынна кĕтсе илнĕ чухнехи пек туйăнать.

сĕлте

(_сӧ̆_лдэ̆), замахиваться. N. Лашине йĕвенпе сĕлтерĕм (замахнулся). СПВВ. † Икĕ аллăна сĕлтесе йĕрсе юл. || Качать. N. Суйланă чухне пире улпутсем вĕренткелесе калаççĕ. Эпир пуçсемпе кăна сĕлтесе тăратпăр. См. сĕлт, сĕлтте.

сĕлтте

(_сэ̆л'_ттэ), махать, махнуть. Изамб. Т. Алла сĕлттесе ятăм та, лекмерĕ. Бур. † Шурă хут çине çырнă çыру çитмесессĕн, икĕ аллăна сĕлтте те йĕрсе юл. Бюрг. Хуçа пуçне кăна сĕлттесе кăтартнă.

Сĕнтĕр-вăрри

(_сӧ̆_ндӧ̆_р-вŏрри^ы), назв. г. Марпосада на Волге, районный центр в ЧАССР, у устья р. Сундыря. Абаш. † Чолхолара чол хаклă, Сĕнтĕр-вăрринче сĕлĕ хаклă. Пир. Ял. Хутсем хыççăн (вслед за документами) уйăхран Сĕнтĕр-вăррине икĕ-виçĕ хут та çитрĕм (побывал). N. Эпĕ пĕр вуникĕ çула çитсессĕн, эпир пĕрре аттепе Сĕнтĕр-вуррине пĕрене турттарма кайрăмăр. Моштауши. Пăртак кайсан, эпир Сĕнтĕр-ворине çитрĕмĕр çĕрле.

сĕр

(сăр), мазать, замазать. Çутт. 29. Аппа çав эмеле сĕрсе кĕçĕрен аран-аран тасалчĕ. Ау 21. Унтан килтĕм-килтĕм те, чипер аппан тути çурăлнăччĕ те, ăна çăва сĕрсе хăвартăм. N. Эс ман çурăма сĕрсе яр-ха. Сред. Юм. Орапа сĕр, мазать телегу дегтем. ЧС Манăн алла анне пиçнĕ хăмлапа та çыхатьчĕ, тата эрехпе те сĕретчĕ те, çапах та час тӳрленмерĕ. Орау. Чӳречесене сĕрсе лартнă, уçас мар. Ib. Путылккана питĕрсе сĕрсех хунă (замазали). N. Шур çуçлĕ пулаччен пурăнччăр тесе парнипе тутисене сĕреççĕ. || Гдадить. Собр. Лаша çине çĕрĕ тăхăннă алăпа сĕрсен, лаша мăнтăр пулат, теççĕ. Шурăм-п. Пусма картлашки çине выртрĕ, тет те, хырăм сĕрме (сĕтĕрме) тапратрĕ, тет. Хастарлăх 38. Сĕрсе утни — кивелчĕ вăл. || Тереть (mortuum in Iavando). Юрк. Алă тупанĕпе сĕрмеççĕ, тепĕр енĕпе сĕреççĕ. || Шăркать (о спичке). Хурамал. Шăрпăка сĕрсе тивретеççĕ (зажигают). Орау. Сĕрмелли, спичка (иносказательно). Тюрл. Вăсем вутне шăрпăкпа чĕртмеççĕ, икĕ пулинкене сĕрсе чĕртеççĕ. || Пилить. Ала 56. Çак кĕлтунă вăхăтра темĕскер кĕмсĕртетнĕ сасă илтĕнчĕ, унччен те пулмарĕ, темĕскер пăчăкăла сĕре пуçларĕç, вĕсем сĕрсен-сĕрсен, тинех пĕлтĕм вĕсем эпĕ тăракан йăвăçа сĕрнине. Çурри йăвăçа сĕрсе çитсен тепĕр еннен сĕре пуçларăçĕ, çак вăхăтра манăн чунăм пĕтĕмпех чĕрне вĕçне çитрĕ. || Резать. Альш. Çĕççи мука пулат, тет те, сĕреççĕ, тет, сĕреççĕ, тет, çеççи сĕрмес, тет. || Ударить, стегать. Орау. Сĕр пĕре пушупа. Ib. Лешне пĕрре пушипе сĕрсе ячĕ (вытянул). Ст. Чек. Сĕрсе илнĕ, стегнул (кнутом). || Мыть. С. Тим. † Урай хăмисем сарă мар, пусса сĕрекен эпир мар. N. Сакă сĕрмелли. || Петь песни. Орау. Сĕрет юрра! Поет и поет (хорошим мотивом; задушевно). || Чистить. N. Хамăр ялăн хĕрĕсем, сĕрсе çакнă укçа пек, ялтăртатса çӳреççĕ. | Мямлить. КС. Сĕрсе калаçать, мямлит. || „Устроить“ (иронически; т. е. напортить). Сред. Юм. Сĕрет ĕнтĕ ô. Но он уже это сделает (с иронией, о человеке, не могущем сделать). Ib. Маçтăрсем тăвайманнине эс туса сĕрен ĕнтĕ ôна (с иронней). Мастера не могли сделать, а уже где тебе. || Дать взятку, „подмазать“. || Наговорить на кого, нашептать, наябедничать.

сĕркеле

(-_гэ-), учащ. ф. от гл. сĕр. Орау. Сăмсине пĕрене çумне сĕркелесе тăрать. Трется носом об стену. Çутт. 155. Хăй тата кĕт урисене сĕркелесе илет те вĕçсе каять. N. Гутаперчăран тунă пуç-турине пустав çине сĕркелесен те, çавнашкал хĕлхемсем тухаççĕ. N. Пурнине алăк çумне сĕркелесе тасатрĕ. Вытер палец об обшивку двери. Юрк. Хай арпус пек çаврака çуне икĕ аллипе тытса илчĕ те, тытăнчĕ унпа икерче сĕркелеме (женщина). || Чесать. Тюрл. Мĕн сĕркелен?

сăреке

(_сэ̆_рэ_гэ), бредень для ловли рыбы в летнее воемя. Ёково. N. Эпир пĕрре лаша кӳлтĕмĕр те, сĕреке хурса пулă тытма карăмăр. N. Икĕ çын сĕрекен икĕ вĕçĕнчен туртса пыраççĕ, эпир пулине хăваласа пыратпăр. Пĕр пилĕк-улттă сĕрсен, пирĕн пĕр витре пулă пулчĕ. Альш. Ăшăкрах çĕрсенче тата сĕрекепе сĕреççĕ пулăсене. Сĕрекене мишук евĕрлĕрех çинçе тĕплĕ тунă. Çăварĕ унăн сарлака, пĕр ик-виçĕ пичетни пур-тăр. Икĕ енчен икĕ çын сĕрсе пымашкăн патакран тытмалли тунă. Çав патаккисене пуç-чиккĕн тытса пынипех леш сĕрекийĕн çăварĕ карăнат та, унта пулăсем кĕрсе пыраççĕ. Вăл мишук пек тăсăлса пыраканнине сĕреке хӳри теççĕ. Сĕрекене лайăх йышши хаклă йĕтĕн çипписенчен тăваççĕ. СПВВ. ЕХ. Сĕреке — пулă тытаканни. Унпа иккĕн сĕреççĕ.

сĕт

(_сэ̆_т, _сӧ̆_т), молоко. Изамб. Т. Пĕр-пĕр çыннăн ĕни пулмасан, ăна çынсем чӳлмекпе сĕт парса яраççĕ, ул вара чӳлмекне кӳнĕ чухне пĕр чĕлĕ çăкăр илсе килет. Ăна вара: ĕни сĕтлĕ пултăр, тесе, ĕнине çитерме каласа хăварат. ЧС. Вĕсене (погорельцев) халăх хура ĕне сĕчĕ ĕçтерме хушрĕç, мĕншĕн тесен чăвашсем: хура ĕне сĕчĕ чĕрене çунтармас, теççĕ. Слеп. Сĕт чакни, сĕт типни. Ib. Ĕнен сĕт типрĕ. Ск. и пред. чув. 52. Сĕтпе шыва кӳртнĕ пек, вĕсем таса çитĕннĕ. Орау. Пирĕн, пĕре ят пăсăлнăскер, сĕтпе шыва кĕрсен те тасалас çук. Ib. Сĕтĕнче çурри шыв. Молоко пополам с водою. Султангул. † Хура ĕне килет макăрса, сĕтне су та сахăр ту. Якейк. † Ай, аки, Мари пор, сĕтпе шăва кӳртнĕскер; ай, пичи Йăван пор, сар тоттăрпа тытнăскер. Альш. Хĕвел тухăç енче таçта пĕр çырма пур. Шывĕ — сĕт, тет. Выртса ĕçсессĕн, сĕт халлĕнех кĕрет, тет, çăвара. Илсе ăсса ĕçсессĕн, шыв пулат, тет. Регули 1116. Сĕт çи (сĕт çийĕ) шăннă. Вишн. 65. Сĕт ан йӳçтĕр тесе, сĕт тыткалакан савăтсене таса тытас пулать. Ib. 62. Сĕтпе пĕçернĕ маннă е хуратул пăтти. Çутт. 89. Çулталăк хушшинче ĕне миçе уйăх сĕтсĕр пурăнать? Буин. Сĕт анать. С. Алг. Сĕт çулĕпе кайса, çу çулĕпе килмелле пулинччĕ. Ала 63°. Вара вăсем юлашкинчен çак сăмахсене калаççĕ: сĕт çулпа тухса каймалла пултăр, çу çулпа кисе кĕмелле пултăр, теççĕ. Сред. Юм. Сĕтлĕ пăтă — сĕт ярса пĕçернĕ пăтă. Сборн. по мед. Ĕмкĕчĕ çине чăмлак, хырнă кишĕр, сĕт пăтти хурас пулмасть. Вомбу-к. Сĕтпе пашалу çăраççĕ. Ib. Сĕтпе çăмарта хăпартаççĕ. Ib. Сĕтпе чуста хораççĕ. Икково. Кошак сĕт вăрлать. Кошка тайком пьет молоко. Баран. 99. Лайăх пăхсан, ĕне сĕтне ытларах антарать. Шишкин. † Эпир ăма питĕ хитре, сĕтпе колач çинĕрен. N. † Аннен кăмаки шор кăмаки, сĕтпе-порпа шоратнă, килес килет, кас (= каяс) килмеçт. См. Магн. М. 189. Кан. Сĕт парĕ кансан çех, пăруланă ĕне сĕт çителĕклĕ антарать. N. † Ырă аттеçĕм, тетĕп, ырă аннеçĕм, икĕ кăкăру сĕтсене пахил ту. Хурамал. † Пĕчĕкçĕрен пысăк пултăмăр, атте-анне кăкри сĕчĕпе. N. Тин çуралнă ачасем пек пулса, чуна аванлантаракан таса сĕте юратăр. || Молокообразное содержимое в шелухе несозревшего зерна хлеба. Тюрл. Ыраш шăрка таксассăн сĕте ларать. Ходар. Сана мăн турă, мăн турă амăшĕ, пӳлĕхçи, пӳлĕхçи амăшĕ, çĕнĕ тырă-пулă сĕчĕпе пуççапатпăр, çăмăллăх пар. (Моленье). Сред. Юм. Ыраша сĕт кĕнĕ. (Ыраш шăркана ларса пĕтсен, пĕрчи пола пуçласан калаççĕ). || Фамильное прозвище. Якейк. Сĕт Ерхип.

-скер

ĕскер, частица, прибавляемая к прилагательным и причастиям. Старое значение этого слова — вещь, предмет. Кратк. кат. 1788 г. Чарать мана торă ни оçăлă, ни вурттăн никамран нимĕн тортса илме, топнă ускер (найденную вещь) йышăнтарас мар, таракан çынна пытарас мар, çын сохаланине, çаран е япала пакчине хувăн выльăхпа çитарас мар... Чăв. чĕлх. грамм. 95. Манăн икĕ юлташ: пĕри Ваççа, пилĕк çултанпа тăлăх ӳснĕскер, килĕнчен вуннăра чух тарнăскер; тепĕри польăк хĕрĕ Анна, Мускавра артистсен шкулĕнче вĕреннĕскер. Ib. Пулса çитнĕ ыраш уйĕ, ылттăн пек сап-сарăскер, тинĕсри пек хумханать. Ib. Çынсем, шала юлнисем, тĕлĕнсе хытса кайнăскерсем, пĕрне-пĕри куçран пăхса илчĕç. ТХКА 74. Аннерен пĕр-ик-виç утăмра пĕчĕк вилĕ пытарнă. Тахшин ачискер вара, ăна пĕлмерĕм.

спут

спот, ходы в печке для тепла. VS. Кăмака спучĕ. || Вьюшка. Сред. Юм. Эпир вăчаха çиç вăт чăртнипе лӳшкене çиç уçатпăр, спота кăмака хотсан тин уçатпăр. Ib. Кăмакаран ăшă ан тохса кайтăр тесе, трупана спотпа хоплаççĕ. Ib. Спотран ăшă ан тохтăр тесе, пĕчик çатми çинчен тăта тепĕр пысăкрах çатмапа хопласа хораççĕ, çавна спот пысăк çатми теççĕ. Ib. Спотăн ăшă тохмантан хопаканни икĕ çатма полать: пĕрне айларах, шала кӳртсе хораççĕ, çавна çапла калаççĕ.

срочка

отсрочка. N. Срочка икĕ эрне панă.

стан

станок. || Деревянный станок, где укрепляется жом, пресс (у маслобойки). Станок для ковки лошадей. М. Васильев. Стана кĕртсе лашана таханлама тытăнать. Чертаг. Стан çине лаша кĕртсе тăратаççĕ. Ib. Лаша таканлатмалли стан. || Стойло. Юрк. † Икĕ турă ут, пĕр кĕрен, тапăçаççĕ стантан тухасшăн. || Стан колес или ободьев. Кан. Пĕр çул хушшинчех вăл 100 стан ытла авса сутнă. || Кан. Чутеево. Пĕкĕ авкăçĕ или пĕкĕ станĕ, тукăн авкăçĕ или тукăн станĕ (из дубового чурбана). || Козлы. Б. Олг. Вот татнă стан. N. Чос çормалли стан. || Прялка. Н. Карм. || Форма. Ст. Шаймурз. † Йыснаçăм йысна, улпут пек, станра шăратнă çӳрта пек. Лашм. † Станпа каснă сурпан-пуç пурçин çитмесĕр тек тăрат. Альш. † Çинçе пĕвĕм ӳсет-çке, станран тухнă çурта пек. Н. Лебеж. † Аттеçĕм килĕнче пӳ ӳстертĕм, стана (от слова „станок“) хывнă сарă çурта пек. Сред. Юм. Тăхлан çĕрре çĕрĕ станĕ çине ярса килтех тăваççĕ. Бугульм. † Кĕмĕл çĕрри стантан тухайман, ачисем ачана çитеймен. || Формочка. Юрк. Хуран куклине чăвашсем, тăваççĕ: ашран, тăпăртсăран. Çуртăри чустине сĕтел çине хурса сараççĕ, йĕтĕрпе кустарса çӳп-çӳхе тăваççĕ. Ăна вара станпа, е сăмавар питĕрекеннипе, е эрех куркипе çап-çаврака касса илеççĕ те, вĕсенĕн ăшĕсене вĕтçеççĕ туранă аша е тăпăртса илсе хураççĕ. Чустине хире-хирĕç çыпăçтараççĕ, куклĕ пек тăваççĕ. Хуранти шыв вĕреме кĕрсен, хурана ярса пĕçереççĕ. Ĕлкĕрсен, тиркĕ çине ăсса çиеççĕ. Ашран тунă пулсан, ăна юратаканнисем уксуспа çиеççĕ. Уксуса юратманнисем ахалех те пит юратса çиеççĕ. || Печатный станок. N. Станпа пустарса кăларса тăма хатĕрлесе хунă кĕнекесем çукчĕ. Не было книг для издания. Юрк. Чăваш юррисем çинчен станпа пустарнине санăнне вуласа кăтартрăм, сана пит мухтат. Ib. Аран çырупа каçат илтĕм, унта манăн чăваш ташшисем çинчен станпа пустарнă. Ib. Станпа пусса кăлар, печатать и издать. N. Манас марччĕ тесе, пуçтарса çырса станпа пустарăпăр.

станок

ткацкий станок. Шибач. Части ткацкого станка: 1) тăратма, стойка; хисе, пришва; ора посси, подножки; хĕç, бердо; хĕç шăлĕ, зубья берда; хĕç янаххи, набилки, кĕр, кĕрĕ, ниченки; кĕр патакки, жердочки, на которые надеты ниченки; шăлтăрма, блок; кĕр кантри, веревочки, на которых висят ниченки; пир хыйи (в Тюрл. пир хăйи), поперечная палочка через основу за ниченками; сăса, ăса, челнок; çĕрĕ, цевка (трубочка, вставляемая в челнок); холтăрчă, скальница; корак ори, станок (подставка) для вороб; ярноççи, воробы; кăшкар, вьюшка; пăрттоççи, притужальник, пир сӳри, сновальня. См. пир тĕртни. Сунт. Пӳрте, пĕчĕкĕ пулин те, икĕ станок вырнаçтарнă. || Ала 18. Акă çаксем айăплă (виновные вот эти), çаксене çӳлĕ станок çине улăхтарăр, тенĕ.

стантсă

(станцы̆), станция. Çутт. 53. Час-часах стантсă пасарне каять. Çамр. Хр. Ăна эпĕ стантса ăсатса ятăм. Кан. Тăвас çул çинче пĕр стантсă, икĕ расес пулмалла. На будущей железной дороге будет одна станция и два разьезда.

стршина

волостной старшина. Сред. Юм. ТХКА. Стришна пулса икĕ лашапа çӳреймерĕм.

строй

строй (военный). N. Стройра полнă посан, ку таранччен ăстан порнирас çокчĕ. Ачач 45. Пĕтĕм класри ачана пурне те, салтаксене строя тăратнă пек, чи хыçалти парттăсем хушшинчен пуçласа алăк патне çитичченех, пĕр ĕрет тăратса тухрĕ. Якейк. Ачасем икĕ рет ăрам пак тăрса тохаççĕ, ачасам хошшипа пилĕк хут кăлараççĕ; шăхча ăрам виттĕр тохнă чох порте мĕн вый çитнĕ таран çапаççĕ. Çакна строй кăларас, теççĕ. См. шăхчалла.

стром

то же, что ăстрăм. N. Халăх окçи икĕ стром памаççĕ.

çавăнталăк

(-да-), то же, что çавăнтавлăк. Сир. 138. Уяр тăрăх çанталăк (в рукоп. çавăнталăк) юр шывне типĕтет. Разг. С. Мих. 58. Икĕ пĕрчĕ толă, çавăнталăк(ĕ)пеле акса çавăрнăп. Два пшеничные зернышка, по всему свету пойду — рассею. (Икĕ коç — два глаза). ЧП. Кăвак кăвакарчăнсем вĕçнĕ чух пулчĕ çавăнталăксем тĕтреллĕ. См. çанталăк.

çавăра

(с'авы̆ра), çавра (с'авра), круглый. Панклеи. Вăр çавăра куçлă хĕр, девица с круглыми-прекруглыми глазами. N. † Çӳл ту çинче виç хурăн, çулçи çавра, хăй сайра. Юрк. † Санăн çавра куçă кам çинче? Манăн çавра куçăм сан çинче. АПП. † Пăха (вар. пăхма) пĕлмен çавра куç, икĕ куçĕ хĕп-хĕрлĕ. Рак. † Ĕнтĕ уйăх çавра, уйăх çавра, ман пуçăмри хура çĕлĕк пек. || Круг (напр., в хороводах). Альш. Пĕр тĕми çинчисем тепĕр тĕми çине вăйă курма пек мĕн пек пулса каяççĕ пĕрле пĕр çавра (один общий круг) туса калама. Ib. Тăнă çавра çавăрăнса. Варринче, сак çинче сĕтел умнерех купăсçă ларать. || Кружным, окольным путем, не напрямки. КС. Çавра = тавра. Ib. Çавра каян çу хыпать. || Куплет песни. Пазух. Пĕр-ик çавра юрă, ай, юрласшăн, хăвармарăм сирĕн кăмăлăра. Байгул. † Пĕр икĕ çавра юр юрласшăн, тăвансене кăмăлсăр хăварас мар. Альш. † Виçĕ çавра юрă юрласшăн, хăвараймăп тăванăн кăмăлне. Трхбл. † Пĕр-ик çавра юрă та, ай, юрласшăн, хăварас мар хуçанăн кăмăлне. [Çавра юрă — куплет или несколько куплетов в песне, — связанных по смыслу]. Ст. Дув. † Хамăр тăвансен килне килсессĕн, виç çавра юрă юрлассăм килет-çке. Ст. Шаймурз. Акă йысна патне килсессĕн, виç çавра юрра хĕрхенес мар. Шибач. Ик-виç çавра юрă юрлам-ха кайиччен. Сред. Юм. † Çавра йорй йорлар-и (пропоем один куплет), тăшмансĕне хорлар-и? || Раз. Т. VI, 63. Тата виç çавра юрлăр-ха (спойте три раза; так обьяснил КС.). Юрк. † Пĕр çавра юрласшăн, хăварас мар хăтам кăмăлне. Сĕт-к. Пĕр çавра йорласа илтĕмĕр. Г. А. Отрыв. Вилес умĕн вара çав чĕлхеç (старуха Чĕкеçук) виç çавра: „Ярантайăн ят юлтăр, Чĕкеçук карчăк тĕп пултăр“, тесе юрланă та, вилсе кайнă, тет.

çавра çул

окольная дорога. N. † Çӳреме (вар. çӳре) пĕлмен çавра çуль (вар. çул), икĕ лаши йĕп-йĕпе. N. Çавра çулпа (или: çавраран, или: çавра), кружным путем (противоп. пӳкле, пӳклерен, тӳрĕ).

çавăрса ил

окружить, захватить. N. † Анкартине çывăхарнă хĕрсене çавăрса илсе пулмарĕ. Баран. 54. Хыçалтан хир енчен икĕ тĕлтен поляксем çавăрса илнĕ (крепость). N. Ку вилнĕ çын каптăрт! кайса ӳкет, тет. Хай старик патшана çавăрса илет те, калат: мĕнле, патша, эсĕ капла салтак çапса вĕлеретĕн? тет. N. Ибрахим, майпа анса, лашана мăйран çавăрса илчĕ, тет. N. Хулана çавăрса ил. ЧII. Хапхăр умĕнче хурăнлăх, çавăрса илĕрсем кашăклăх. Альш. Ку ухмах пĕр суйламасăр-тумасăр пĕр пĕчĕккĕ шапине çавăрса илет те, çарăк çине лартса каят. N. Карл I малтанах халăха юри кăна ирĕк ыйтнă ирĕксене панă та, хăй халăх хушшинчи матур çынсене çавăрса илсе пĕтерме пуçланă. Кратк. расск. 28. Сасартăк вăйлă çавра-çил тухрĕ те, çурта çавăрса илсе çĕмĕрчĕ-пăрахрĕ. Кан. Ют качакана хӳререн çавăрса илнĕ. Ib. Елен инке çĕрне те çавăрса илесшĕнччĕ кăсем. Çутт. 154. Хăш чух çунакан туратсем хуçăлса анаççĕ, вут çулăмĕ вĕсене çавăрса илет те, тăçта çитех çӳлелле уткăнса каять. N. Ăна пур çĕртен те инкек-синкер çавăрса илĕ. Орау. Вăл кунти халăха хăй аллине çавăрса илесшĕн тăрăшнă. М.-Яуши. Çурлипе тырă çавăрса илсен (когда захватим хлеб серпом), перекетне пар. (Моленье). || Охватить глубоко, осмыслить, понять. N. Вăл хăçан-та-пулин пуç тавра виçсе çавăрса илсе шухăшланă-ши (подумал-ли хоть когда-нибудь более или менее основательно?). Баран. 59. Япалана вăл (он) час ăнласа, çавăрса илнĕ (соображал, понимал). || Схватить за (что). Ст. Чек. Çухинчен çавăрса илнĕ (или: тытнă), схватил за шиворот. Баран. 58. Карап хӳрине хăй çавăрса илнĕ. || Отрезать путь. Сред. Юм. Кĕтӳ тыр çине кайнă та, кĕтӳçсем арран çавăрса илчĕç (отрезали путь). || Собирать в одно место. Ст. Чек. Кĕтĕве çавăрса ил, собери стадо в одно место. Сред. Юм. Выльăхсем пĕтĕмпе тыр çине кĕрсе кайнă та, кĕтӳç арран çавăрса илчĕ. || Переносно — охватить, овладеть (напр., искусством пения). Турх. † Пĕр çавăрса илсе пĕр юрлăттăм, ăшăмра мĕн пуррине калăттăм.

çаклама

назв. женского украшения. Пшкрт. ЧС. Ăна икĕ шĕлкеме çакаççĕ, хушпу тăхăнтараççĕ, çаклама, чепешка, тата ытти япаласем те çакаççĕ. СПВВ. ТА. Çаклама; хĕрарăмсем сăран çине тенкĕсем çĕлесе çакса çӳреççĕ.

çанталăк

погода. См. çавăнтавлăк. Çамр. Хр. Çуркунне йĕпе çанталăксем пулаççĕ. ТХКА З. Çанталăк пĕр килмест çав. N. Çанталăк уçă та типĕ тăрать. Погода бывает холодной и сухой. N. Ирхине хĕвел тохать — çанталăк ăшăтать, каçхине хĕвел анать — çанталăк сивĕтет. ГТТ. Çанталăк тӳрленнĕ, тӳлек çанталăк. N. Çанталăк йосо халĕ. N. Кунта çăмăр çăвать, çанталăк ирсĕр тăрать (грязь). N. Кунти çанталăксене çырап. N. Çанталăк сивĕ пулчĕ, мана сивĕ ленкрĕ (простудился). Анат-Кушар. Ай-ай, çанталăк темĕскер ăшăтмарĕ-çке. Что-то все стоят холода! Вопр. Смоленск. Хĕвел пĕлĕте ларсан, çанталăк йĕпене каять. Ib. Вĕтĕ çăмăр çусан, çанталăк авана каять. Н. Шинкусы. Çав вăхăтра çанталăк ăшăтнă пек пулнăччĕ. ЧП. Кăçал çанталăксем уяр пулчĕç. Баран. 101. Çанталăк ăшшалла кайсан. N. Калчана кайнă вăрлăха типĕ çĕре аксан та, вăл тикĕс, час шăтса тухĕ тесе, шанма çук, çанталăк уяра кайсан, калчана кайнă вăрлăха акни килĕшмест. В. Олг. Çанталăк сивĕтсерчĕ (= сивĕтсе ячĕ). Пшкрт. Çанталăк ояртат (оярат). М. Сунч. Çанталăк уяр тăрсан, чăвашсем çăмăр учукĕ тунă. Юрк. Вĕт çумăр çусан, çанталăк авана каят. Скотолеч. 19. Сивĕ çанталăкра, ăшă çанталăкра. В холодную, в теплую погоду. СВТ. Лайăх ăшă çанталăкра тула илсе тухса çӳреме юрать (ребенка). К.-Кушки. Çанталăк ĕеленсе кайрĕ, кайса килес, теттĕм. Разыгрался буран (зимою), а то я хотел было съездить. Регули 407. Паян (лайăх, сивĕ) çанталăк. Капк. Тулта çанталăк арçури пекех ахăрать (о вьюге). Орау. Çанталăк ахăрчĕ, настала бурная погода. Шибач. Çанталăк йосаннн. N. Çанталăк пăсăлса çитрĕ. О сохр. здор. Хĕлле пит сивĕ çанталăксенче. Шурăм-п. Çанталăк сухăмланат, становится прохладнее. Ib. Çанталăк ăшăтса кайнă пек пулчĕ. Орау. Çанталăкки çавăрнсах карĕ. Испортилась погода. Якейк. Çанталăк сивĕтсе праххăр ялтах. Стало совсем холодно. Ib. Çанталăк сохăмлатрĕ. Стало прохладно. Ib. Çанталăк мĕлле паян. Какая погода? Тораево. Ухмахăн амăшĕ ухмаха ырçа айне хупăрĕ, тет, çине сĕлĕ тăкăрĕ, тет, унта чăхсам ярчĕ, тет. Чăхсам тĕпĕртеттерсе çияççĕ, тет. Ухмах ырçа айĕнче: çанталăк тĕпĕртетет, тесе шухăшлат, тет. || Климат. Орау. Кунта çанталăк пит типĕ (здесь климат сухой), пĕр нӳрĕк те çук. || Страна. Пшкрт. Онта çанталăк пет йосо. Ib. Чоллă çанталăк, чоллă вырăн. Ib. Йот çанталăкра (на чужбине) çамрăк ăсна ан çухат. Ib. Çанталăкра корса çӳренĕ. N. Кунти çĕр тискер çанталăк. N. Çанталăк вĕçĕ-хĕрринчи халăхсене пурне те салам яратпăр. || Солнце. Шурăм-п. Çаксене пурне те хатĕрличчен çанталăк кăнтăрларан та иртсе каять. || Вселенная, небесное пространство, видимый мир, земной шар. N. Пулине хурана ятăм та, хуран мана çу пачĕ. Çуне çурта çутрăм та (засветил), çанталăк та çутăлчĕ (рассвело). Ал. цв. 6. Малалла кайнă çемĕн çанталăк кун çути пек çутăран çутă пулса пырать. Н. Сунар. Çанталăк, каç пулса, тĕттĕмленех-тĕттĕмленех пынă. Хорачка. (В поминки) çорта çутнă чоня калаччĕ: тĕттĕм çанталăкă çутă полтăр, рая ток! теччĕ. Ib. Çанталăк тытакан торă. Синьял. Икĕ пăт тулă пур, çанталăкпе акса çавăрнăп. (Куç пăхни). С.-Устье. Икĕ пĕрчĕк тулăм пур, çанталăк тавра сапса çавăрăнăп. (Куç). Н. Сунар. Икĕ пăт тулăм пур, çанталăка йĕри-тавра сапса çавăрнăп. (Икĕ куç). Собр. Çăл патне çитсен, хайхи ачасем: илме тухăр! тесе кăшкăрса каланă. Вара хайхи шыври ăстарик тухса илсе, аялти çанталăка илсе кайнă (увел в подземный мнр). Алик. Кайсан-кайсан, çĕлен çури çынна калать, тет: куçна хуп, çăварна кар! çапла каласан, çынпа çĕлен çури аялти çанталăка анса кайнă (в подземный мир). Ib. Çавна каласан, çынпа çĕлен çури çӳлти çанталăка хупарнă (на землю). Синерь. Иван аялта çӳрет, тет: пит аван, тет, çанталăк (под землю). Череп. Çанталăк = çут тĕнче, тĕнче. Янш.-Норв. Çак çутă çанталăк, этот свет, белый свет. Юрк. Çут çанталăк = тĕнче. Сорм-Вар. Корăкран лутра, çанталăкпа тăпă-тан. (Çул). С.-Устье. Курăкран лутра, çанталăка витĕр кайĕ? (Çул). ЧС. Ача çуралсан, унăн ятне эрне иртечченех хурсассăн, вăл ача ку çанталăкра нумаях пурăнаймаç. N. Çанталăка шăнăçами (= шăнăçайми) пусăк салам. Торп-к. Çанталăкра виççĕ çук. (Пĕлĕт çине хăпарма пусма çук, шывăн турат çук, кайăкăн чĕчĕ çук). Янтик. Пирĕн патăрти çын, Ишеке турра пуçапма кайнă чухне, Ишек панчи ялта чӳречерен шыв ĕçме ыйтнă, тет: çыннисем ак çапла каланă, тет, кăна: пуш мар хал), çанталăк сармалла, тĕнче пĕрмелле, лаç лартса чан çапса хĕр хухлетмелле, тесе каланă, тет. (Çанталăк сармалла = пиремеç тумалла; тĕнче пĕрмелле = кукăль тумалла; лаç лартса чан çакса = кӳме лартса хăнкрав çакса). Собр. Çăвăнчен çурта ятăм та, çанталăкĕпе сарăлчĕ. Альш. † Ама хĕрĕ пуличчен, ăмăрт-кайăк пулас мĕн, тăват кĕтеслĕ çанталăка (светлое пространство под землею) сарăлса вĕçсе çӳрес мĕн. N. Çанталăк çĕмĕрлсе анать пулĕ, терĕмĕр. Собр. Çанталăкри уйăхĕ пĕтĕм çĕре çĕр туса тăрат; уйăх çутă пулмарĕ, хĕвел çутă пулайрĕ. Ib. Çанталăкри хĕвел пĕтĕм çĕре кун туса çутатса тарат: çĕр çинчи халăх ăшăнат, çĕр çинчи тырпул пиçет те, тулат. N. Çурçĕр енчен уяр çанталăк килет. Ст. Чек. Çанталăк пĕрĕнсе çитет (собирается дождь). Н. Байгул. Тăваткăл шур тутăр вĕçтернĕ чухне уяр çанталăк пĕлĕт туртрĕ.

çап

(с’ап), бить, хлестать, ударить. Орау. Ăна пуçĕнчен çапрĕ-ячĕ (неожиданно). N. Эпĕ пушипе çĕре çапрăм, çĕр мана сĕлĕ пачĕ. N. Ачасана ытла çапса ухмаха ан кăлар. ТХКА 84. Чăнах та, эпĕ ытти кĕтӳçсем пек мар, выльăха нихçан та çапса амантман. Шемшер. † Ах атте те, ах анне, эпĕ тохса кайсассăн, ик аллуна шарт çапăн! (Хĕр йĕрри). КС. Кĕпене тукмакпа или валекпе çапаççĕ. N. Юпине лартсан, ун пуçĕ тӳпине пĕр укçа пуртăпа çапса кӳртсе лартаççĕ. Полтава 18. Ашшĕ-амăш ачана хĕрхенмесĕр хĕнесе çапла çапса ăс парать. Янтик. Эсĕ мĕншĕн çапрăн мана? Ib. Атте хытă çапрĕ мана пуçран! Ib. Çурăмĕнчен çапрăм. N. Хăмсараччен çапса ил. (Послов.?). Сред. Юм. Çапу-тăву полмарĕ-и? Не было ли побоев? Якейк. Эп вăрманпа пынă чух йăвăç торачĕсем пите-куçа çапса пĕтерчĕç. Ст. Чек. Пирĕн сăмахсене итлемесĕр çамрăк пуçупала таçта кайса, темĕн тĕлне пулса, темĕн çапса вĕлерес, темĕн персе вĕлерес. М. Тув. † Çĕр тенкĕлĕх лашине çапса чупми турăмар. Чотай. † Çакăрвон тенкĕлĕх лашине çапса отми турăмăр (т. е. сделали такою, что она не едет даже, если ее бить кнутом). Пазух. Хире тухрăм çӳреме, хура çĕленсене çапса илтĕм. N. Çав Хурамал ачисем тульккĕ килччĕр ку касса, пуçне çапса çурăпăр. Якейк. Эпĕр паян пилĕкĕн пир çапрăмăр. Ib. Каç полттипа ялта пир çапнă сасă анчах илтĕнет. Кан. Çавăнтах пичĕпе сивĕ юр çине килсе çапат (ударяет). || Бить, пороть. Кн. для чт. 61. Акçонăва çапма сутит тунă. Вара йывăр ĕçе, „каторжный работана“, ямалла тунă. Регули 248. Ĕçлеменшĕн çапрăм. Ib. 165. Вăрă тунăшăн çапрĕç. N. Мулкачă та пире таптать, çил те пире çапать. Чем люди живы. Тапранса тухат çил, Çимун кĕпи виттĕрех çапать. Баран. 70. Ун чух парăссăр та карапа çил хытă çапать, унталла-кунталла ывăтса ярать. Ib. 94. Халех çил-тăвăл тухас пек, сиввĕн-сиввĕн çапать. Чув. пр. о пог. 126. Çил çĕре пит хыттăн çапса вĕрсен, çăмăр пулать. Если ветер очень сильно ударяет о земь, будет дождь. Ib. 83. Çил çук чухне тĕтĕм çĕре çапсассăн, çулла — çăмăр, хĕлле юр пулать. Дым без ветра бьет к земле: летом — к дождю, зимою — к снегу. Орау. Çапса çăвакан çăмăр (дождь с ветром) тухĕ те, пĕтĕмпе сирпĕтсе, йĕпетсе пĕтерĕ. КС. Çапса çăвакан çумăр (бьющий с ветром) тырра ӳкерет. Бигильд. † Çĕн пӳрт çине хăма витнĕ çăмăр çапса çăвасран. N. † Çĕн пӳрт тăрне хăма витрĕм (вар. ампар тăрне хăма витнĕ) çапса çăмăр çăвасран. || Бить (о граде). N. Новосельский уясра пăр çапса кайнă (побило градом). || Пронизывать. N. Çурçĕр енчен сивĕ çапать (проходит, заставляет чувствовать). КС. Çурăма сивĕ çапрĕ, спина прозябла. || Выжимать (масло). N. Йывăç-çу çап. Трхбл. Кантăр çăвĕ çаптарса килтĕм. Ib. Çу çапакан арман, маслобойка. || Ударить (о молнии). Изамб. Т. Ун чухне Сарьел меçĕтне çапнă (молния), тет. Янгильд. Вăрман пĕтнĕ çемĕн арçури пĕте пуçланă, е аçа çапса пăрахнă, теççĕ. || Забивать, вбивать. N. Юпа çумне çап, прибить к столбу (доску). Тимяшево. Халăх çапса хĕснĕ пек пухăнчĕ. N. Çынсем çулăн икĕ аяккипе, çапса хĕснĕ пек, ĕречĕ-ĕречĕпе танă. N. Çапса çыпăçтар (хăмана). || Прилепить, приклеить. Ст. Шаймурз. Ку ача кĕпер хĕррине çыру çырса çапнă. || Покрывать (чем), прибивать. N. Малтан тупăк ăшне те, тупăк виттине те пир çапаççĕ. Якейк. † Пирĕн хăта пит лайăх, толне тоттăр çапнă пак, ăшне порçăн тортнă пак. || Взмахнуть (крыльями). N. Çунаттипе пĕрре çапрĕ те (взмахнула), вĕçсе карĕ. Ала 66. Çунатне çапать шыв çине (гуси). Лашм. † Çарăмсам çинче ула хур, çунатсене çапать шыв çине. || Молотить. N. Хĕрарăмсем вăл вăхăтра ахаль лармаççĕ, вăсам кантăр татаççĕ те, кантăр çапса шăва хутаççĕ. Якейк. Кантăр çапрăмăр; эпĕр ыран йĕтĕн çапас тетпĕр. Пшкрт: ан с'аβас, молотить. Ib. ан с'апры̆м, молотил. N. Ларакан капансене çапни çук-и? çапман пусан, сĕллине çапчăр, ырашĕ лартăр. Альш. † Ырă тетеçĕм, тете, çапăр илĕр ырашне, сутăр ярăр улăмне. Магн. М. 102. Çерçи кантăр çапмантан, чтобы воробьи не вредили конопле. Н. Карм. Икĕ пĕрчĕ пăрçана пĕтĕм хире çапса салатрăм. (Куç). || Положить с силой, бросить с силой. Альш. Пĕри çĕклет те, çапать ăна урапа çине. || Отразиться, падать (о ярком свете). Ядр. Шăрçа çутти çапнă. В. Олг. Инчетре вот пор, пĕлĕт çомне çутă çапрĕ. || Отпечататься, придавать цвет. В. Олг. Алă çомне корăк симĕсĕ çапрĕ. || Отойти и принять прежний вид. Пир. Ял. Юрпа е сивĕ шывпа лутăрканă хыççăн, ӳчĕ шăннине ирĕлтерсе чипер ӳт сăнĕ çапсан, çынна пăртак ăшăрах пӳлĕме илсе кĕртмелле. || Ударить (напр., о краске в лицо). ЧП. Кивĕ уйăхра тунă сăрисем, икĕ пите çапрĕ хĕрлисем. N. Хĕрӳ çапнипеле вут ăшĕнчен.., çĕлен тухрĕ. N. Çунакан япалан хăвачĕ çемĕн вут хĕрĕвĕ çапать. КС. Çурăма ăшă çаппăрĕ. Ударило тепло в спину. || О запахе. Йӳç. такăнт. 61. Çăвне лакăм шăрши çапнă (отзывается запахом посуды). В. Олг. Сĕт йӳçĕ, шăшлă вути йӳççи çапса. N. Остергундомский теекенни; ку сурт йӳçĕ кăшман хурми, питĕ вăрăм, шултра пулать; анчах, сăвакан ĕнене нумай çитерсен, сĕте йӳçĕ çапать; ăнса пулнă çул теçеттинара ку сурт пилĕк пин пăта яхăн пулать. ТХКА 38. Шурă ерĕм-армути йӳççи çапать вара кĕвĕçпе ман чĕрене. Баран. 41. Кăмпа шăрши... сăмсана ыррăн çапса тăрать. СТИК. Ахтар, санран сивĕ çапат (от тебя несет холодом), леррех кайса ларас пуль. Ib. Ай-ай, санран эрек пичĕкинчен çапнă пек çапат (от тебя несет водкой). Шибач. Вăл эреке пек çапат çăвара (йӳçĕ корăк). || Делать колеса. М. Шигаево. Пирĕн ялта çынсем хĕлле çона туваççĕ, çулла орапа çапаççĕ, пĕчик ачасем те хĕлле печик çона тăваççĕ, çула печик орапа çапаççĕ. Календ. 1904. Кусатăран-урапасем çапма вĕренес пулать. Кĕтĕк-вар. Орапă çап, урапа çап, делать колеса; но: орапа ту, делать колеса. || Ткать (куль, рогожу). N. Чăпта çап, ткать рогожу, куль. || Пройти сквозь, пробиться. Орау. Кĕрĕке нӳрĕк виттĕр çапнă. Изамб. Т. Витĕр çапмаллах ан сĕр (сапоги, салом). Толст. Кĕркунне кăткăсен туллине нӳр çапнă. N. Урана шыв çапрĕ (промочил ноги). Сред. Юм. Тар кĕпе виттĕр çапнă. Пот пробил сквозь рубашку. Пазух. Атăлах та урлă, ай, аллă хур, çуначĕсем витĕр те халь юн çапнă. Ай-хай, пĕр хăтаçăм, тăхлачăçăм, кĕрекĕрсем витĕр чыс çапнă. ЧП. Çуначĕсем витĕр юн çапрĕ. || Чеканить. Кĕвĕсем. Ятăр кайнă, чапăр кайнă ылттăн-кĕмĕл çапакан хулана. КС. Укçа çапса пурăнчĕ. Работал фальшивые деньги. || Написать (в разете), печатать. Богдашк. Каçет çине çапмалли хыпар. || Формовать (кирпич). Микушк. † Сирĕн питĕр-куçăр пит илемлĕ, суккăр тутар çапнă кирпĕчĕ пек. || Стрелять. Сред. Юм. Пăшалпа çапса вĕлернĕ (застрелил). Кан. Пăшалсем çапма вĕрене пуçларĕç. N. Револьвĕрĕ çӳлелле çапса каят (выстреливает). || Погубить, поразить. ЧП. Тăшман ялне турă çаптăр. || Звонить (в колокол). Трхбл. Пĕррепе çап, звонить в один (колокол); пуринпе те çап, звонить во все (колокола). || Колоть, резать. N. Пĕр сысна илтĕм те, ăна çитертĕм: ыран çапас, тетĕп. Урмар. Унăн çапмалли сысна та-ха пиллĕк-улттă та пур. || Парить (в бане). N. Пит хытă кăна тарлаттарсан, милкĕсемпе çапсан, пăлтăра (в передбанник) илсе тохса тумлантара пуçлаççĕ. N. Милкĕпе çапса, çуса карчăка мунчаран кăларат. N. Куккăшĕ ăна милкĕпе çапрĕ (выпарил в бане). || Разбивать. Полтава 2. Б. Хмельницкий темиçе тапхăр поляксене çапа-çапа çĕмĕрнĕ (разбивал). || Украсть. || Зашибать, огребать, наживать. СТИК. Ай-яй укçана çапат иккен вăл! Здорово он деньгу зашибает. КС. Паян укçана çапрĕ вăл (нажил, выручил). Кан. Вăл тырăпа сутă туса укçа çапрĕ. Кан. Хамăр айăп ĕçленине кура, кутăн выртсах услама çапаççĕ. || Склоняться. Кан. Распуя çапма тытăнтăм. || Рассказывать (сказки). Собр. Халап çапса хапха тăррине улăхаймăн, йăмах ярса юман тăррине улăхаймăн, теççĕ. (Послов.). Шурăм-п. Тир Йăванĕ юмах çапа пуçларĕ. Çутт. 69. Хĕрарăмсем çăл кутĕнче халапа çапаççĕ. Ир. Сывл. 8. Сăмахĕсене, кăмăллисене, кирлĕ хушăра çапса пыратьчĕç. Хастарлăх ЗЗ. Юсас тесе тăрăшса, сăмах çапса пыратпăр. || Употребл. в качестве вспомог. гл. N. Ăна кăларса çапас пулат. Его надо вышвырнуть с должности? Альш. Пĕр-иккĕ çавăрса çапрĕ те, ăнран кайрăм. N. Анчах хресченсем, çумăр пырса çапнине, утта пур чухнех симĕсле пуçтараймаççĕ.

çапăн

(с'абы̆н, Пшкрт: с'аβы̆н), удариться, получить удар, ушибиться. ТХКА 51. Пите-куçа туратсем çапăнаççĕ. Çĕнтерчĕ 35. Çапăнса кайса сывлăшсăр пулса хăрлатса выртать. Коракыш. Çав тукмакки (колотушка) текех çилпе сулланса çапăнса тăнă. Çутт. 157. Йĕптăррисем: ай, ай, ай! тесе, ăçта çитнĕ унта çапăнса каяççĕ. Сĕт-к. † Вăрман виттĕр тохнă чох, çӳçе шулчи çапăнчĕ. Çӳçе шулчи полман мĕн, тăван сомах(х’) полнă мĕн. N. Каç лапка çинче çывăрнă чухне усал тĕлĕк курса хăранипе, çӳлтен персе анса, лаххана çапăнса, пуçне çĕмĕрнĕ. К.-Кушки. Ну, çаврăнса çапăнтăм та эпĕ виçĕмкун! Пĕçĕ халь те ыратса тăрат-ха. Пĕççе пĕтĕмĕшпех ыраттартăм. Ну и хряснулся же я третьего дня! До сих пор бедро болит. Все бедро отшиб. Пшкрт: с'аβы̆наҕан с'ын (падучая болезнь) таβаланат, таβаланат, ты̆рат та _чи_рэ_рэ_к полат вара. || Стукнуться. Якейк. Хĕр-ача, арçын-ачая çорăм хыçĕнче йăтса пынă чох, арçын-ачин алли вĕçернсе кайнă та, çĕре пуçĕпе çапăннă. Девочка несла мальчика на корточках; руки у него оборвались и он стукнулся головою о землю. || Налетать, натыкаться. Цив. Çакăскер, ӳсĕр майĕпе лашине тытас тесе пырсан, лаши çумнех пырса çапăнчĕ. Коракыш. Кашкăрсем хăранипе йăвăçсемпе çапăна-çапăна тарчĕç, тет. || Прикасаться, задевать. Магн. М. 184. Виле туй çынна çапăнмантан, т. е. чтобы свадебный поезд мертвых не прикоснулся к живым... || Приставать. Альш. Вĕсем çынна çапăнсан, усал тăваççĕ. Ача-пăчана, пысăк çынна та çапăнат (т. е. иесем). || Шататься, шляться, заходить. В. Олг. Ста çапăнса çӳресе? Где шатался? Сред. Юм. Мĕн çапăнса çӳрен çак эс пôр çĕрте те, ниçта вырăн топмасăр? Ib. Çав килсе çапăнмас тем-ха паян, пӳрт орайне тасарах тытас. Çĕнтерчĕ 2З. Мĕншĕн килсе çапăннă вара кунта Илякка? Полтава 1ЗЗ. Украйнăри юр ăсти яла кĕрсе çапăнсан. || Утираться. Кан. Пырать те „алшăлли“ çине çапăнать. || Париться в бане. N. Марья мулча хутнă. Ашшĕ мулча кĕнĕ те, вĕри çапăнайман. Вара вăл Марйине: мулчине ыррăн чулĕ хĕрмелĕх хутман, тенĕ. ТХКА 24. Чăвашĕ хăй çăка милкĕпе, икĕ милкĕпе: ах, ах, ах-хах-хах, çăка çулçин мыскари, чĕке-тăвăн тункати; хури-мари сакайне, лăппи-лаппи тапкайне; çăка мунча шерпетне, икĕ алтăр ăшшине, ӳте-пĕве канлĕхне, çăтăл-çăтăл çăтăлăк, çăка çулçи мыскари, хурăн милки сиплĕхĕ; ах-ах, ах-хах-хах! тесе ӳпне-питне çаврăна-çаврăна лапка çинче çапăнать. || Печататься. Кан. Пирĕн 37-рен 4 листа ытларах çеç çапăннă.

çапăç

(-бы̆с’), драться. Орау. Ачапча, вылясан-вылясан, çапăçса каять вăл (доходит до драки). Альш. Анчах старик уринчи чĕнне памас: çапăçсан та памас. N. Пурте пĕр-пĕринпе çапăçса пĕтнĕ. Все передрались. АПП. Икĕ тур ут çапăçат, тупăлха туртисем авăнат. || В перен. см. Шел. 8. Вăл халь Баку хулинче кунĕн-çĕрĕн хут çинче çырупала çапăçса…

çаптаркка

набойка, печатание белого холста (способ, ныне уже не употребляющийся). Ст. Чек. Мăнтăр пусма, анĕ икĕ шит, çаптаркка пек хĕрлĕ, куçĕ хура. N. Пӳрт тăрринче çаптаркка кĕпе выртать. (Çăлтăрсем).

çемчĕк

(-џ̌э̆_к), семячки подсолнуха. Б. Яныши. Пире икĕ кĕренке çемчĕк илсе парчĕ.

çерçи урине хуçни

назв. обычая катанья с горы на масленице. Г. И. Комиссар. Пушкăрт республикинче мăн-çăварнире ту хĕрринчен ирпе ярăнса аннине „çерçи урине хуçни“ теççĕ. Хăш-хăш ялта кĕçĕн-çăварнире, çăварни чупса пĕтерсен, ялăн икĕ вĕçĕнче, хапхаран хире тухса улăмран ерешлесе тунă хатĕрсене (фигуры, сделанные из соломы), тата çуна çинчи улăма çунтараççĕ.

çеçке

(с’зс’_кэ), цветок растения. СПВВ. КЕ. Çырла авăрисен, çырла пуласси çурăлсан, шап-шар чечек пулат, çавна çеçке теççĕ. Орау. Çеçкене кайсан, çеçкере савăнтар (пчел). N. Сатра çеçкесем çурăлчĕç. N. Çеçке хĕрри тăрринче. Микушк. Йĕтĕн çеçки, цвет льна. Тиханьк. Йитĕн кăвак çеçкея ларчĕ (лен зацвел). См. омма çеçки. П. Федотов. Пирĕн çуни çунатлă, çунат айипе çил вĕрет çеçке пек хĕрсенĕн кăмăльшĕн. С И. Иванов. Ултă уралă хуртшăн турра кĕлтăватăп, çеçке вăхăтĕнче çеçкерен çеçке çӳремешкĕн лайăх кун-çул пар. Çутт. 144. Чечек çеçкисем юр пĕрчисем пек вĕлкĕшсе вĕçсе анчĕç. Чертаг. † Сарă çеçкене ларнă хăяр тытăнать... Якейк. Хăяр пирн сар çеçкея тахçанах ларса. Ib. Кăçал хăяр çеçки лайăх та, хăяр та нумай. Орау. Хăяр сар çеçкенĕ ларнă (= чечеке ларнă, зацвел). Ib. Хăяр çеçке çулчи сарăхнă (кушăрканă, стали шероховаты). ЧП. Аслă çулăн икĕ аякки сар çеçке. Кĕвĕсем. Çĕмĕрт çеçки хăвана явăнать. Ib. Çĕмĕрт çеçки çурăлать те, çĕмĕрт çеçки çурăлать, вăрман витĕр курăнать. Сала Ib. Ĕнтĕ çил çаврăнат, çил çаврăнат, çĕмĕрт çеçки çӳçене явăнат. Ала 105. Чĕн пушипа çĕре çапрăм, çĕр мана çеçке пачĕ, çеçкине вочаха хотăм: пот! терĕ, çат! терĕ. Абыз. Уй-уй урлă каçрăмăр, урпа çеçки çутипе. N. † Шап-шурă иккен çырла çеçкисем. Пазух. Çырла çеçке çурсассăн, килет парлак илемĕ. Альш. † Хĕрлĕ-хĕрлĕ пĕрлĕхен: çеçки витĕр курăнать. || Листья ягоды. N. † Çырли çĕре тивмерĕ, çеçки çĕре тивейчĕ. || Ботва, зелень корневых растений. Т. II. Загадки. Мучийĕ аялта, сухалĕ тулта. (Кăшман çеçки). В. Олг. Паранкă çеçки, побеги и ботва (то же и у огурцов). КС. Кишĕр çеçки, хăяр çеçки, улма çеçки (вся зелень картофеля). Çарăк çеçки, зелень репы. Ib. Çеçкене кайнă, (картофель) пошел в литвинью (отрицательное качество). Ib. Кăçал улман çеçки ытла вăйлă, çампа улми сахал. Сĕт-к. Омма çеçки, стебель картофеля с листьями. Завражн. Олма çеçки, росток, ростки картофеля. Абыз. † Пахчи-пахчи çĕр-улми, сысна çияс сасси пур, çийин-çийин çийи-ке, пире валли çеçки пур. Кан. Пĕр çеçкерен З—4 улма анчах тухать. Сятра: параҥгы̆ с’эс’_кэ jарза лардат (или: шы̆дат). N. Улма çеçки, литвинья. Н. Седяк. Çеçкесĕр çарăк, хӳресĕр карăк. (Арман чулĕ). || В перен. см. СПВВ. ЕС. Çеçке = пит илемлĕ, тăваткăл питлĕ-куçлă çын. N. Хывнă чухне акă çапла каласа хываççĕ: эй тăванăм, çеçкем, хăçан курăшăпăр, хăçан пĕрле палашăпăр, хăçан калаçăпăр. || Яз. имя женщ. Рысайк. || Фамильное прозвище мужч. Козыльяр.

çывăхар

çывхар (с’ывы̆hар, с’ывhар), приблизиться. Орау. Вăхăт çывхарса килет. || Приближать. Ст. Чек. Вăл вĕсене хăй патне çывăхарнă (приблизил). Сомн. || Приближаться к концу, быть на исходе. N. † Юрлăсен çиме çывăхарса килнĕ (приближалось к концу). Изамб. Т. Ул, тырри-пулли, сахалскер, çывăхарчĕ. Ягутли. Ту хĕрисенче юр çывхара пуçлать. N. Çăнăх çывхарса çите пуçларĕ (мука уже совсем на исходе), армана каяс пулать. Чем люди живы. Киле таврăнăн, çăкăру çывăхарнă ĕнтĕ унта. Каллех хай тепĕр тенкĕ çурна (полтора рубля) кăларса хур. N. Укçаран çывхара пуçларăм. Хора-к. Вут-шанкă çывăхарса çитрĕ. || Приблизиться к осуществлению. N. Паллăсем пурте çывăхарса килнĕ. N. Çывхарса тăрать. || Пропасть. Орау. Уммана чей çине ятăм та, икĕ стаккан анчах ĕçрĕм — тути çывхарчĕ те (вкус яблок пропал).

çылăх

(с’ылы̆х), грех, погрешность. Орау. Апла ан калаç, çылăх пулать. СПВВ. Х. Çылăх, çывлăх. N. † Хура-хура хура-тул, çурри тухат хывăха (в мякину); çичĕ ют килне каякан, çурри тухат çылăхран (освобождается наполовину от грехов). Каша. † Мĕшĕн выляс мар, кулас мар? Çамрăк чух выляни çылăх çук. Собр. Вăрманта кирек мĕн тусан та, çылăх çук, теççĕ. (Послов.). N. Темиçе çул çынтан йăлăнса выртса, çылăхĕ те каçрĕ пулĕ. (Гов. об умершем). Ib. Çылăх çырмара, хурăнташ хурăн тăринче, намăс лапрара, теççĕ. (Послов.). || Грешно. N. Урайне икĕ пурне хулнăш пылчăк тулнă тесен те, пĕртте çылăх мар. В. Буян. † Эсĕ те пике хĕрĕ мар, эпĕ те улпут ывăлĕ мар, чуп-тусан та çылах мар.

çынлăх

сколько требуется для человека. N. Икĕ çынлăх апат чиксе кай. Возьми с собой еды на двоих. Изамб. Т. Тăватă çынлăх çăкăр ил. || Человеческая природа, свойство. ЧП. Тăвансам мана пăрахас пулсан, тухат ман çамрăк пуç çынлăхран (перестану быть человеком). Баран. 67. Сана персе вĕлерес пулĕ (убьют), е çĕмĕрсе çынлăхран кăларса пăрахĕç. Утăм. Тăлăха питрех те мĕн асап çынлăха кĕмешкĕн çĕр çинче. N. Çынлăхран хама хам кăларни. N. † Кунтан, тăванçăм, мана та пăрахас пулсан, манăн пуçăм тухĕ те çынлăхран. Ст. Чек. Хĕне-хĕне, шăмми-çаккисене амантса пĕтерсе, çынлăхран кăларнă (изуродовал, обезобразил). Ib. Ун çинчен усал калаçа-калаçах, (ăна) çынлăхран кăларчĕçĕ (опозорили клеветой). Ib. Ку мĕнле тĕлĕнмелле çын сирĕн, ухмах-им вăл? — Унăн ăсĕ çавăн чухлĕ çав ĕнтĕ, ăна пĕчĕкçĕренпех, вăрçа-вăрçа, хĕне-хĕне, пăсса çынлăхран кăларчĕç. Календ. 1907. Пурна-киле ĕç шухăшне те пăрахать, вăл çынлăхран тухать: машшина пек, ăçталла янă, çавăнталла кайма вĕренет. N. Хăй таса çын пуласшăн, хай ачана çынлăхран кăларчĕ. N. Ашшĕ-амăшĕ умĕнче те, упăшки умĕнче те çынлăхран тухать вăл.

çыпăçтар

(с’ыбы̆с’тар), приставить, прилепить, приложить (к чему). Сĕт-к. Ачач 81. Çунатсем кăна çыпăçтармалла. Таçта урапи-мĕнĕпех вĕçсе кайĕччĕ. Скотолеч. 7. Кайри урисене хырăмĕ çумне çыпăçтарса, вырта-вырта йăваланать (лошадь). N. Вăл аллисене хире-хирĕç çыпăçтарса тытса тăнă. Он стоял, сложив руки ладонями вместе. Орау. Пăтана икĕ вĕçне авса пĕр çĕре çыпăçтартăм. Якейк. Йк йопая пĕр çĕре çыпăçтарса тăратнă (составили вместе). N. Лаши ăна тапнă та, кĕтессе сыпăçтарса хунă. Якейк. Çортсене пĕр-пĕрин çомне çыпăçтарса тунă (постройки надворные построены сплошь). Изамб. Т. Пăлтăр çумне кĕлет çыпăçтарса лартаççĕ. В. Олг. Ĕç çомне çыпăçтар, к работе приставить. КС. Епле те пулсан ăна ĕç çумне çыпăçтарас. N. Майĕпе çыпăçтарса çырман (нескладно написано). Тюрл. Çыпçтарса çăвать (шолтран ӳкет), идет крупный снег. СТИК. Çыпăçтарса калаçат. Умно говорит. Чăв. й. пур. 5. Çапах хай сăмахне ĕнентерет, çыпăçтарат. N. Хăшĕ пур, калаçма тытăнсан, чăвашла виç сăмах каламассерен пĕр сăмахне вырăсла çыпăçтарать. Сред. Юм. Сăмах маййăн çыпăçтарса хотăм (если в разговоре он скажет то, что его собеседнику не хочется слышать). || Приписывать. N. Йывăр çын пулсан, тĕк тăмалăхран ют çынна çыпăçтаракансем пур. Бур. Йăкăнуç ачасемпе выртма кайнă пулнă. Ачисем, усалскерсем, пĕрне тытса хĕненĕ, Йăкăнуçĕ вăл вăхăтра çывăрнă пулнă. Вара ăна, пурĕпĕрех, çыпăçтарчĕç, хĕнекенсем çумне.

çырса хур

записать, написать. В. С. Разум. КЧП. Эсĕ мана валли сăвă çырса хур (напиши стишки). Орау. Эп ăна хут çине çырса хунă. Ib. Унăн ĕлĕк епле кĕлтуни çинчен хут çине çырса хуни пур. Ib. Манăн ун çинчен хут çине çырса хуни пур. Ib. Паян Пачук Микихверпе Ника Ентри Еххĕмĕ — пĕри тенкĕ те ик сум сакăр вунă пус управ укçи пачĕ, тепри тенкĕ те хĕрĕх икĕ пус страхховой укçи пачĕ, çавсене çырса хур-ха, Иван. || Начертить. Орау. Чушкăлла вылянă чухне чушкисене икĕ çĕре çыра çырса хураççĕ.

çырам

(с’ыран, с’иран), обрыв, яр, откос берега, берег. См. çыр. Изамб. Т. Çырантан хăйăр илеççĕ. Ib. Унăн çыранĕсем питех çӳлĕ мар (у Булы). Кан. Килетшĕн хайхи çекретар Ункă шывĕ çыранĕнчен сике панă. ТММ. Шыва каймасăр çыран ан хыпала. N. Унтан пĕр-икĕ кунтанах шыв чака пуçларĕ, тепĕр кун Ванданкă хăй çыранне кĕчĕ. Орау. Çавал çырансенчен шыв тухнă (разлилась). N. Çыран тулли тулса юх. Баран. 10. Çырантан тухнă çурхи шыва кăмăл курса саватăп. || Крутой берег обрыв. Кан. Спартă çĕрĕнче суккăр пулнă ачасене çыранран пăрахса вĕлернĕ. N. Типпе юлнă пристăне çырана (на высокий берег) туртса кăларнă. || Овраг. Кан. Кĕпер урлă каçса çӳреме хăрушă, çырана анса кайма пит çăмăл. Сред. Юм. Çыран, маленький овраг. Ир. Сывл. 27. Çыранри шыв хыт шавлать. ЧП. Хĕрлĕ çыран.

çырлахтар

понуд. ф. от гл. çырлах, совершать моленье. КАЯ. Çырлах, Пит-тури киремет; çырлах, аслă кĕлĕ; эпир, этем ывăлĕ-хĕрĕ, санне пурне те ăçтан пĕлсе çитерес? Мĕн çырлахманнине ху çырлахтар. Амĕн (аминь), çырлах, амĕн, çырлах, амĕн, çырлах. (Молитва в тайăн сăра). Ходар. Кайран вара вăл киремете ним парса та (никоим манером) çырлахтараймăпăр, тесе хисеплеççĕ (т. е. того, как киреметь испугается свиньи или поросенка, которых не допускают близко во время варки тăйăн сăра. См. сысна). Никит. Шыв тытнине пĕлсен, ăна парне парса çырлахтарнă. Шинар-п. Вара пирĕн апи кайса çырлахтарнă та, вăл вара сывалнă. КАЯ. Çапла Сурăм киреметне çырлахтарсан, виç кунтан атте Чистай уестине суккăр хĕр патне кайрĕ. ГТТ. Çуса силлентермелле, пусса пĕçерсе пĕтĕмпе çырлахтармалла, алă валльипе çырлахтармалла; час пулмас. Шурăм-п. Петтĕр ашшĕ чассальнăксем умне кулачă татăксем хуркаларĕ: вĕсене те çырлахтарасшăн. Ib. Хура Йăван арăмĕ тĕлĕксене пĕлет: Петтĕр амăшĕ пек тӳме илсе пырса парсан, ăна çывăрнă чухне пуç айне хурать. Вара çырлахтармалине пĕлет. Болезни. Хаяр киреметсене темĕн чухлĕ çырлахтарса çӳресен те ним усă кураймăн. СЧЧ. Пичче хай вуç çырлахтарасшăн тăрăшмаст (не заботится о том, чтобы умилостивить божество жертвою), хăй пырĕшĕн тăрăшать. N. Çав йĕрĕхе кашнă çол çĕн-çынсем кайса йĕрĕхе çырлахтараççĕ. Она шу çолĕ поçлаттарнă чох сăрапа-çӳхӳпе кайса: йĕрĕх çырлах, теççĕ. || Погубить. Ст. Чек. Çапах та пусан çырлахтартăм (погубил человека через проклятья, через злых духов). СТИК. Çавăнтах çырлахтартăмăр вара: шыва ывăтрăм та, панчалт! туса анса карĕ. || Помирить, примирить, привеста к согласию. Орау. Страшнике пĕр тенкĕ укçа парса, çур штав ереке ĕçтерсе аран-аран çырлахтартăм (избавился от него). Сред. Юм. Пачăшкасĕм тôр шывĕпе çӳренĕ чôхне, çирĕмшер пус илетпĕр тесе, манран та çирĕм пус ыйтаççĕ; вăнпилĕк пус парса арран çырлахтарса ярап. Яргуньк. Эп ăна кайса çырлахтартăм та, те пуçлать ĕнтĕ урăх, те пуçламасть. Покончнл было с ним примирением, но не знаю, возбудит ли он снова процесс или нет. || Убивать. Юрк. Еркĕнĕ мĕн туса пăрахрĕ, икĕ пуслăх наркăмăш илсе çырлахтарчĕ (вĕлерчĕ, его). Халапсем 27. Хăр патра çывăрма кĕрекен çынсене эсир çапла çырлахтаратăр иккен?!

çыхăнтар

(-дар), заставить связаться, соединять, обьединять, установить тесную связь; присоединиться. Сĕт-к. К.-Кушки. Икĕ юпа хушшине тимĕр хулă карса, юпасене пĕр-пĕринпе çыхăнтарнă (оба столба соединены проволокой).

çи

(с’и), верх, поверхность. ЧП. Çӳлĕ ту çийĕсем кăлканлă. Хурамал. † Аслă улăх çийĕ сарă хăмăшлăх, сарă хăмăшсем çийĕ сарă-кайăк. N. † Хапха юпи — хырă юпа, пĕр хĕвелсĕр йăлтăртатат; ют ялсенĕн ачисене курсан çийĕм чĕтĕрет. (Хĕр йĕрри). Юрк. † Кӳлмешкĕн пар ут пулинччĕ, çуни çийĕ виттк пулинччĕ. Г. А. Отрыв. † Çийĕм тулли кăвак сăхман, çурхи çăнтан тунăскер. Пазух. Леш айккинче выртать-çке пăлан пăруш, курмастăр-им, çийĕсем пасарнă. || Часто встреч. в сложении. ТХКА 55. Сирĕн ялсем вăрманран тӳрĕ вĕренесене, хурамасене, туйрасене касса, урапа çисем (= çийĕсем) тăваççĕ. || Одеяние, одежда. N. Чăн малтан пур çын та, пур халăх та, тутă пулма, çи питĕрме (тумланма), авантарах пӳртре пурăнма тарăшать. БАБ. Çи те пулмасан, пыр та пулмасан, çырлана анчах кайăттăм, тесе каларĕ, тет, ĕлĕк пĕри. (Поговорка). Пухтел. Çишĕн, ради одежды. Тим. † Йăмăк кĕпине тăхăнсан, кĕрӳ кăмăлĕ уçăлчĕ, хурри çийĕ шуралчĕ, çĕтĕк çийĕ питĕрĕнчĕ. Кĕвĕсем. Ĕнтĕ умăр çутă та, çийĕр хĕрлĕ, вăтанатăп куçăртан пăхмашкăн. || Часто употребляется в значенин послелога, переводимого по-русски предлогами на, над. N. Çия çĕнĕ кĕрĕк тăхăнсан. N. Кам пирĕн çира урипе çӳлелле. (Шăна). N. Çире пĕр типĕ вырăн та юлмарĕ. На нас не осталось сухого места. Альш. † Мăкăр-мăкăр çын сăмах, пирĕн çирĕн мар-ши çав. Шурăм-п. Хĕвел пăхать шăратса; çиран тар шăпăр-шăпăр юхать. Альш. Хăнасем килнĕ тумланса. Хĕп-хĕрлĕ те çап-çутă çире. N. Тахăнса яратпăр йĕпелех: çире типет. Н. Сунар. Ма çийăма шу сапрăн. КС. Сăхманна çийăнтан пăрахмасăр çӳретĕн. N. † Çийĕмĕрте шур кĕпе, арки вăр-вăр тăвать-çке. N. Çийĕнтен тар юхаччен ĕçлетĕн. Орау. Ман çия ан вырт эсĕ. N. Ман çира (надо мною) йĕкел ӳкрĕ. N. Пăшал етрисем (пули) хамăр çирен (над нами) уласа ирте-ирте каяççĕ. Регули 1119. Ман çиран мăн çын (ватă çын) каçса кайрĕ. Михайлов. † Урам хушшинчи ват çăки, пур ял кайĕк ун çинче, яла тухрăм — ман çире, пур усал сăмах ман çире, мана çиман çынĕ çук. Шорп-к. Малтан, тохсанах, çил те пирĕн çиялахчĕ (= çиеллехчĕ), кайран яла орлă çавăрнчĕ те, пирĕн паталла пыримарĕ. Янтик. Ун çийĕнче пур. Она беременна. Н. Сунар. Вăл çăла (источнику) каланă: лайăх юхса кай, санăн çина (= çине) çӳпĕ-çапă ан ӳктĕр, тенĕ, тет. Ст. Чек. Ылттăн кашта çийĕне (= çине) ылттăн арча илсе хур. Бес. чув. 9. Эсĕ, Микулай, ман çине питех ан çилен-ха; эпĕ ăна ахаль кăна. N. Çăварĕсене пĕлĕт çинех янă. N. Эсĕ ман çине ан кӳрен. N. Чыстă çĕнĕ атă çинех те подмётка çаптаратпăр. Рак. † Хура вăрман çине пас тытнă. Толст. Унччен те пулмасть, суккăрри йăран çине такăнса та ӳкрĕ, тет. Никит. Тĕттĕм ял çине хупласа илме пуçларĕ. Деревня стала покрываться мраком. Кан. Сунт. Пăкă çине çапнă тимĕр пăта та тухса ӳкет. М.-Чолл. Улăх ман çине (= çие). Влезь на меня. Пазух. Кирек сахăрна пар, ай, пылна пар, кил шухăшĕ ӳкрĕ пуç çине (я задумался о доме). N. Çӳлĕ тăв çине эпĕ хăпартăм, çăмăр шывĕ çине эп ярăнтăм. К.-Кушки. Унтан Манкăлтăкне михĕ çине вырттарнă та, Атăл хĕрне илсе кайнă. Альш. Тăранттас çине улăхса лартăмăр. Истор. Ачасем, яланах чăн малтан тăшмансем çине хăвăр кĕрĕр. Якейк. Эп сана алăк çине çыртарттарăп (дам писать). Кан. Кашни тавар çине хакне кăтартса хут çыпăçтарса хумалла. Сенг. Ана çине çитрĕмĕр те (пришли на загон), выра пуçларăмăр. N. Кайсан-кайсан, çитрĕç пĕр кĕпер çине (пришли на мост). Б. Яныши. Мана юман çине веххă тытса тăрма хушса хăварчĕç. Меня оставили на дубе, велев держать веху (вешку). Малды-Кукшум. Тарсассăн, вăрмана çитсен, вăсам пит лайăх курăк çине çитрĕç (пришли на место с очень хорошею травою), тет. N. Çаран çине (на луга) çитнĕ те, выртса çывăрнă. Чăв. й. пур. 20. Паттăр çине паттăр тата тупăнат. На богатыря найдется другой богатырь. Ск. и пред. чув. 14. Иртрĕç çимĕк вăййисем, тухрĕ халăх ут çине (на сенокос). Ib. 96. Сетнер амăш ахлатса сĕтел çине пуçтарчĕ. Кан. Хаçатсене улăмран тунă хут çине çапма пуçланă. Газеты стали печатать на бумаге из соломы. ТХКА 105. Шăла çыртса, мĕн пур вăйпа ывăтрăм пурта тикăр çине. Орау. Атăл çине ĕçлеме кайнă. N. Пĕрин çине (в одном письме) вунпилĕк пус укçа янă. Кан. Ĕлекçи çине кил-çурт куçараççĕ (переводят). Тораево. Тинĕс çине çитсен... Кан. Укçине тавар çине ярса пĕтернĕ. Деньги истратили на товар. Пазух. Уйрăлнă чух эпир те уйрăлтăмăр, кантăр çине ӳснĕ те пуса пек. Кан. Ункă шывĕ Çалав (= Çавал) шывĕ çине юхса тухать. Ib. Вакун çине кĕртнĕ чухне 9 лаша вырăнне 11 лаша пулать-тăрать. N. Каçа эпĕ ăна стаккана янă шыв çине ярап. Янтик. † Анне мана çуратрĕ, шур пӳспелен чӳркерĕ, сăпка çине вырттарчĕ. Ала 6. Апат çинă чух апат çине пĕр симĕс шăна пырса укрĕ, тет. Юрк. Кĕрпене сивĕ шыв çине ярса пĕçермеççĕ, тӳрех вĕресе тăракан шыв çине ярса пĕçереççĕ. М.-Чолл. Патшан пуçĕ мăй таран çĕр çине кĕрсе карĕ, тет. Альш. Иван çăпата кантри таран кĕмĕл йĕтем çине анса каят, тет. Скотолеч. 6. Пилĕк стаккан йӳçĕ кăвак çине пĕр стаккан тăвар ирĕлтерсе параççĕ (лошади). N. Пир хутаç çине чиксе çĕлесе яр. Зашей в холщевый мешок. Панклеи. Тоххĕр (= тухрĕ) те, кӳме çине ларса карĕ (солдат). Баран. 107. Ват ама (матка) çинех çамрăкки тухас пулсан, иккĕш çапăçа пуçлаççĕ. N. Такмак çине тултар. Микушк. † Пĕччен тăрна вĕçет улăхалла, хăва çине ӳкет (спускается в тальник) — кăшкăрать. Бгтр. Хĕвел тухса пĕлĕт çине (в облако) ларсан, çав кун çăмăр пулать, теççĕ. Кан. Бедуинсем çине (в бедуинов) тупăсемпе пенĕ. N. Усем çине пертермеççĕ. В них стрелять не позволяют. Сĕт-к. Ку çӳпçе пирн сонаска (салазки) çине вырнаçас çок (не уместится). Баран. 20. Пирĕн çие килсе кĕчĕç ушкăнпа. Ib. 36. Сиен çине сиен курса пынă. || Средн. Альш. † Тăхăр ял хĕрĕ пĕр çĕрте, тăхăр ял хĕрĕ çийĕнче пирĕн ял херĕ илемлĕ. || Относительно, о, об. Бур. † Пăшăл-пăшăл сăмахсем, пирĕн çире мар-ши çав. См. çинчен. || На средства (чьи). Якейк. Эп она хам çиран вĕрентрĕм. Я учил его на свой счет. Вăл она хăй çинчен вĕрентрĕ. Он учил его на свой счет. || Выражает повторение. Бес. чув. 6. Çапла унăн ялан ĕç çине ĕç тупăнса пымалла пулнă. Дик. леб. 48. Вăл усал сăмах çине усал сăмах, темĕн те пĕр каласа тăкнă. Кратк. расск. 19. Эсир мана апла хуйхă çине хуйхă (горе за горем) тăватăр-çке (причиняете), тенĕ. СТИК. Унта çынсем питĕ тачă ларса тухнă: ял çине ял, ял çине ял пырат. N. Хĕрарăмсем ватнă çине ватаççĕ. N. Халĕ пĕтĕмпе туй çине туй, пулать. Теперь все играют свадьбы: свадьба за свадьбой. || Выражает непосредственное следование во времени. N. Çав сăмахсем çине (лишь только были сказаны эти слова) тилĕ чупса çитнĕ. Кратк. расск. 27. Ку иккĕмĕш тарçи сăмахĕ çинех тата виççĕмĕш тарçи чупса та çитнĕ. N. Ача çине (на поминках по умершем ребенке) чăхă анчах пусаççĕ, е çăмарта кăна пĕçереççĕ. N. Вилсен, çын çине выльăх пуссан... N. Ĕç çине çитетпĕр. || В придачу к... N. Кĕсри çине 80 тенкĕ панă (придачи?). N. Эпĕ çине икĕ картăчкă илтĕм. Н. Сунар. Хуняшшĕ хĕр çине (в приданное за дочерью) нумай тавар панă. Торп-к. † Пичи мана йоратать, ола кĕсрине парас, тет, çине тьыха парас, тет. || Употребл. в чувашизмах. Чума. Унтан, тăватă кун çине кайсассăн (на четвертый день) вара ăна пăртак çăмăлтарах пулнă. N. Хăна хурлăх пулас çине вăтанăçлă ан пул. Не будь стыдливым во время... Ст. Чек. Аçу çурчĕ çын çине кĕрĕ. Дом твоего отца достанется чужим. Юрк. † Улма йывăç лартрăм çул çине, савнă тусăм юлчĕ çын çине. Ib. Кун чухлĕ ача-пăчасем çине (на такую уйму детей) епле çын сана качча пырас?! Никам та пырас çук-çке! N. Эсĕ этеме чунне çухатас çине пултарман, Эсĕ ăна хăвăн сăмаху тăрăх пурăнса ĕмĕрхи чĕрĕлĕхе кĕмешкĕн пултарнă. N. Кам выçă, вăл килĕнче çитĕр: айăпа кĕрес çине пуçтарăнмалла ан пултăр. N. Сире вăтантарас çине калатăп. N. Эпир пĕтес çине иккĕленекенсен хисепĕнчисем мар. Качал. Хĕре калать кучĕрĕ: манăн çине кала: çакă çăлчĕ, тесе. Кучер говорит девице: скажи на мени, что я тебя спас. ЧП. Сире савмас çине, те, килместĕн. N. Унăн ачи-пăчисем пĕтес çине анчах пулччăр. Яргуньк. Ваньккă çиттĕрĕ-кĕчĕ, тет, çаксем çине. Сред. Юм. Çын çине тохма вăтанать. Стыдится бывать в обществе людей. Яргуньк. Çав кукша карчăкăн упăшки, ула кайăка çапас тесе, карчăк пуçĕ çине çапрĕ, тет. N. Халăх çине тухма пултарать, хутсем çине алă пусма та пĕлет, тенĕ. N. Çитменни çине (вдобавок) куланайĕпе аптăраса çитрĕмĕр. Вомбу-к. Ăснă сăра çине, пиçнĕ яшка çине ĕçме-çиме аван полтăр. (Сăра ĕçме кайнă чохне çапла каласа яраççĕ). Бугульм. † Ял тавра тытнă укăлча ял çине хула пулинччĕ. Кан. Çавăнта вăл çĕре тавлашакан ялсем çине, çĕр çитменлĕхне шута илсе, ятак пуçне валеçмелле туса панă. Ib. Вăл вăрман виçĕ ял çинĕ юлчĕ. Этот лес остался во владении трех деревень. Ск. и пред. чув. 35. Сăмахĕ çине тăчĕ-тăчех (сдержал свое слово) çамрăкрах вăтам çынĕ. Альш. Хай каллах чăваш тумтирĕ çине тавăрăнар-ха. Опять вернемся к вопросу о чувашском костюме.

çинче

(с’ин’ζ’э, с’ин’џ̌э), вм. çийĕнче— в, на (чем), на поверхности (чего). Качал. Йăвам çинче çăмартам, çăмартам çинче чĕпĕм пур. Регули 1120. Çĕнĕ сăхман он çинче (на нем) паян. Ib. 1117. Йăвăç çинче ларать. Ib. 183. Вăл киле килнĕ çĕрте, çол çинче, окçа топрĕ. Самар. † Ула-чăпар кĕпесенĕн шурри çинче, камăн алли витĕр тухнă-ши, çинче (= çинçе), пĕрти, пилĕклĕ, хура куçлă, камăн арки çинче йăванса ӳснĕ-ши? N. Пăрусем сĕлĕ çинче çӳреççĕ. Орау. Масар çинче унта-кунта анчах пытарнă вилнĕ çын тăпри тĕмисем курнаççĕ. На кладбище видно несколько свежих могильных холмиков. Ib. Масар çинче юр айĕнчен хĕлле пытарнă вилнĕ çын тăпри куписем туха пуçларĕç. На кладбище показались из-под снега свежие могильные холмики. Ib. Атăл çинче кĕпер тунă çĕртре ĕçлеççĕ. Четырлы. † Лаша вăйĕ пӳлмере, кристянсем вăйĕ çĕр çинче. К.-Кушки. Кам унта сăмавар çинче курăнат? Кто это там на поверхности самовара (т. е. отражается) Ib. Кам унта ларат сăмавар çинче? Кто это там отражается на поверхности самовара. N. Вăл (он) хăй сăнин кĕлеткипе куç-кĕски çинче (в зеркале) пăхакан çын евĕрлĕ. Шинар-п. Пӳртĕнче тăта вĕсенĕн алăк панче пĕрене çинче пĕр шăтăк пулнă. О сохр. здор. Вĕсен ырашĕ çинче тата пукра та нумай пулать. Собр. Çĕр çинче çуралать, вăт çинче тĕне кĕрет, шыва курсаннах вилет. (Тăвар). Б. Ильгыши. Йăви çинче çăмарти пур, çăмарти çинче мĕн пур? — Çăмарти çинче чĕпĕ пур.— Чĕппи çинче мĕн пур? — Чĕппи çинче йăпах тьыха пур. Никит. † Виç ял çинче виç варличчĕ, илес тени пĕреччĕ. (Солд. п.). Собр. † Ушкăн-ушкăн тупăлха, ушкăнĕ çинче пĕри шупка. N. Çав хуранта пăта çара çу, сĕт çинче пĕçереççĕ, çăмарта та нуммай яраççĕ. Кан. Укçа шăпах тавар çинче тăрать. Все деньги в товаре. Ib. Ытти заметкусем çинче вак ĕçсем çинчен çырнă. ТХКА 71. Вакун çинчех, тырă илсе тавăрăннă чух, атте вилнĕ, тет. N. Хирте пулă çинче тулли пучахсем те, пушшисем те пур. N. Эс янă пиçмо çинче çирĕм пус окçа илтĕм. Орау. Такана çинче пăрçа кустăраççĕ, те пăрçа куккăли тăвасшăн, темскер. Н. Карм. † Уйрăлнă чух эпир уйрăлтăмăр, кантăр çинче ӳснĕ пуса пек. Юрк. Йĕс кĕлетре шăналăк, шăналăк çинче сарă хĕр. N. Ыраш çинче çӳпĕ нумай... N. Ыраш çинче пукра пур. Ядр. Виçĕ кун халсăр выртрăм та, тăват кун çинче (на четвертый день) чĕрĕлтĕм. N. Икĕ кон çинче. N. Кайран вара ăричаксемпеле çапса аран виçĕ кун çинче (на третий день) вĕлерчĕç, тет, çакна. (Из сказки). СВТ. Шатра таврашĕнчи ӳт тăхăр кун е вунă кун çинче (на 8-ой иди 10-ый день) пит хытă хĕрелме тытăнать. N. Икĕ витре ĕçсен, виçĕ витре çинче (когда выпьют 2 ведра и принимаются за третье). Кан. Малтан шыв çинче ишсе пырать. N. Çăвĕпе сирĕн е хĕвел çинче, е çумăр çинче, е сивĕ çинче çӳрес пулать. || Над. N. Хĕвел: эп ир тохрăм та, каçчен çĕр çинче çӳрерĕм, тет. N. Калакла çăмарта çинă чухне çăмартана чашăк çинче тытса çияççĕ. N. Шу çинче кайăксам вĕçсе çӳреççĕ. N. Сĕтел çинче шăнасам вĕçсе çӳреççĕ. Якейк. Алăк çинче хонар çакăнса тăрать. Над дверью висит фонарь. Сорм-Вар. Хура хĕр сасси ял çинче (раздается над деревней, или по деревне). Торп-к. Ывăлĕсем пырса пăхнă та, алăк çинче шĕшлĕ тăнине курсан, çĕн çĕре витрех тарнă, тет. || При, при наличии. Сала 275. Анне çинче пурăнтăм шурă сĕт çинчи хăйма пек. Али 70°. Патшапала çанат ячĕ çинче аттепеле анне ячĕ пур. N. Эпĕ сан çинче ырă куртăм, халĕ эпĕ кин аллине юлтăм — йĕп çине юлтăм. БАБ. Вилле пăрахса кӳрше кайса çывăраймастăн вĕт. Хăрасан та пулин ун çинче (при покойнике) иккĕшĕ çĕр каçнă, тет. Сред. Юм. Пит чирлĕ выртакан çын выртнă пӳртре хăй сӳнтермесĕр ларсан: çинче ларнă, теççĕ. Сунч. † Атте-анне çинче пурăннă чух тивлетлĕччĕ пирĕи пуçăмăр. Полтава 11. Хамăр пурнăç пур çинче усал çылăх пулас çук. N. Сарă лашам пор çинче, пока у меня есть Савраска. N. Хăвăнта хастарлăх пур çинче ан ӳркен. N. Çак тĕрлĕ пулман пулă çинче унтн çынсем ялан пулă кăна çиетчĕç. Хора-к. † Тунти пасар пор çинче хĕр пăхмасăр илес мар; çак ял хĕрĕ пор çинче пер (= эпир) те арăмсăр порнас çок. || Из. Собр. Шыва витре çинче ĕçсен, çылăх пулат, тет. || Из-за. Ала 16. Çавă хĕр çинче вăсен тавлашу пулнă. Тораево. Кайнă чух вăл виçĕ усал такмак çинче тавлашнине курнă. Ib. Эсĕ пире сут туса пар, эпир çак такмак çинче виçĕ çул тавлашатпăр. Синерь. Вăл вĕсене каланă: ма эсир вăрçатар? — Вăлсем каланă: курăнман калпакпа курăнман атă çинче, тенĕ. || Иногда употребляется при обозначении времени. N. Вилнĕ çыннăн ӳтне ир çинче (на утро) пытармалла пулсан... N. Ир çинче каллах иртерех тăраççĕ те, уя каяççĕ. N. Авăн çинче кайнă (во время молотьбы). N. Данил вилчĕ авăн çинче. Истор. Пĕрре Владимир çывăрнă чух Рогнеда ăна кăшт кăна çĕçĕпе чиксе вĕлереймен, лешĕ çинче (во-время) вăранса çĕççине туртса илсе ĕлкĕрнĕ. || Среди, в. Кан. Çирĕм пилĕк ача çинче начаррисем те пулнă. Ачач 65. Кантуртан килнĕ хута çав кунах халăх çинче вуласа кăтартнă. N. † Ялĕ-ялĕнче хĕрĕсем каччă çинче палăрмасть; хамăр ялсан хĕрĕсем укçа çинче палăрмасть. Ау 269. † Тăват пилĕк пăрат (брат) çинче эпĕ кăна ытлашши. N. † Ах аттеçĕм, аттеçĕм, пилĕк чуну çинче эпĕ пултăм ытлашши. Турх. † Нумай ача çинче, ах, ӳсрĕмĕр, анчах пире ырă кун пулмарĕ. N. Ертел çинче пурте пулат. Альш. Çитмĕл тĕслĕ кун çинче çил-тăвăл кун килĕ. N. Халăх çинчи шута ăста пĕлекен çын сайра анчах. Собр. † Кӳрĕш-арăш çинче пурăнтăм, пĕр йăвари çăмарта пек. (Хĕр йĕрри). Ст. Ганьк. † Куçна шурă илсессĕн, хĕрсем çинче килĕшмест. || При названии городов и пр. на вопрос: где? Н. Сунар. Кам кайма охота çанти купир çинчи чипер Анастаçи ятлă хĕр сăнне исе килмешкĕн, уна çĕр тенкĕ парăпчĕ. (Из сказки). Панклеи. Вăсам çинчен Сорăмра мар, Кăрмăш çинчи чăвашсем, Самартисем те пĕлеççĕ. Ib. Сорăм çинче. Панклеи. Çакăнта мăн хола полнă. Çав хола çинче вăрçă тохса кайнă. Вăрçă тохсанах, холине çĕр çăтнă. (Из сказки). || На обязанности, на ответственности. Актăй. † Ĕçес, çияс хуçа çинче, пупляс, юрлас пирĕн çира. Угощенье на хозяине, а беседы и песни на нас (т. е. как бы составляют нашу обязанность). Ст. Ганьк. † Сакăр пирĕ — сарă сыппи, пилĕке çитми тусан арăм çинче. || О, об, относительно. N. Мĕн пур сăмахĕ — юмахĕ те пăрусем — вăкăрсем çинче анчах.

çинчен

вм. çийĕнчен — из. Çĕнтерчĕ З2. Кĕленче çинчен эмеле стаккан çине тăмлатать. Ала 16°. Атьăр часрах тухса тарар шыв çинчен, тенĕ (рыбаки). N. Эпĕ хам хаçат çинчен вуласа пĕлменччĕ, çынтан кăна илтнĕччĕ. Байгул. Эпĕ вăл кĕнеке çинчен пĕр сăмах хăвармасăр вуласа тухрăм. Альш. Ман ку сурăхсем çинчен хăшне пусмалла? ЧС. Вăл малтан кушилти çăмартасене сăват, ун çинчен кушил çĕклекене 25 çăмарта парат. || От. N. Вĕсемпе пĕрле киреметсене парне кӳме, е кĕлтума çӳремен; ку пурăнăç çинчен уйăрăлса çӳренĕ. || С, со. N. Сала-кайăксем анчах пĕр йăвăç çинчен тепĕр йăвăç çине вĕçсе çӳреççĕ. Моркар. Пăртак шăршласа пăхам ырнă çинчен (с устатку). || Через. ТХКА 91. Ваçли кӳме çине тăчĕ те, уй-хапхи çине урлă хунă кашта çинчен ялт сиксе каçса, çав кӳме çинех ларчĕ. Сам. 73. Чипер этем çинченех унăн чунĕ путланчĕ. N. Çурăм хыçне икĕ хул-пуççи çинчен туттăр çĕлесе çакаççĕ. Баран. 109. Çĕр ĕçлекен ĕнси çинчен темиçе тĕрлĕ вĕçен-кайăк тăранса пурăнать. N. Пор çӳллĕ çĕртрен сиктереççĕ, сапорсам çинчен, карлăк çинчен. || О, об. Сборн. по мед. Уйăрăм пичетлесе хăйсем çинчен тата уйăрăм кĕнекелле тунă. Регули 113. Ĕçлес çинчен онта поплерăм. Ib. 1095. Вăл ялан чăвашсам çинчен поплет. N. Хĕр çинчен хĕр çиекен хăй те каччă аллинче. Ст. Ганьк. Мĕшĕн шавлат çав халăх: чăн çинчен те шавларĕç, суя çинчен те шавларĕç. Кн. для чт. 56. Эпĕ сан çинчен пит усал тĕлĕк куртăм. || По (чему). N. Тинĕс çинчен утса пыр. Çутт. 54. Тин çунă юр çинчен киле кайрĕç. || По, за (сколько). N. Вăтăр тенкĕ çинчен. N. Тенкĕ çурă çинчен, по 1½ руб. N. Ку сĕлĕ пирĕн аллă тăххăр çинчен кăна кайрĕ. Мы продали этот овес всего по 50 коп. N. Çăнăхне хăй 1 Т. 80 пус. çинчен илнĕ пулнă, парасса 2 Т. çинчен пачĕ. N. Сысна аш 2 пус çинчен сотат. N. 600 тенкĕ çинчен. Кан. Улăмне торки туса 4 тенкĕ те 10 пус çинчен сутрĕç. Альш. Çитмĕл пилĕк пус çинчен килĕшрĕмĕр (сторговались за 75 коп.). Арзад. 1908, № 42. Кăтюк инке пасарта çăмартине 2 пус çинчен 10 çăмарта сутнă. || Над. N. Куç çинчен пульăсем вĕçеççĕ. Сюгал-Яуши. Сасартăк пирĕн ял çинчен хура тĕтĕм тухрĕ. || По случаю. Тогаево. Пĕр çĕре пыçтарăнса ĕç пĕтернĕ çинчен ĕçрĕç. Микушк. Тата ура çине тăраççĕ те, турра сăхсăхса пĕтернĕ çинчен пуççапаççĕ. || При наличии. Чув. пр. о пог. 320. Аслати юр çинчен авăтсан, тырă пулмаст. Если гром гремит на снегу, урожая не будет. || Сверх, того, кроме того; сверх, в придачу. Чăв. й. пур. 25. Яккуне, çинчен укçа парсах, ратнике панă. Илебар. † Кĕштеклĕх те памасан, çинчен хамăр парăпăр. Регули 1529. Вăл пире ĕçтерчĕ, çитарчĕ, çинчен (çинчен тата) прер сом окçа пачĕ. Изванк. Тата çинчен ăштрав тутараççĕ, тата ăристанскине хупса лартаççĕ, N. Ĕçтерчĕ, çитерчĕ, çинчен (çийĕнчен) окçа пачĕ (сверх того). N. Пĕтĕм чун çĕкленсе каять. Ĕçлес мар çинчен ĕçлес килет. N. Пĕрре çапла тӳленĕ çинчен тата качака путекки парса янă. N. Тӳлев çинчен, сверх платы. || Поверх. Изамб. Т. Халат çинчен симĕс пиçикки çыхаççĕ. Утăм 20. Кĕпи çинчен жилеткă. ТХКА 50. Йĕвене атте сăхман çинчен пилĕке çыхрĕ. Альш. Çак хыçрисене пĕтĕмпе сукна çинчен кăларса яраççĕ (части украшения, висяшие на спине, выпускают поверх кафтана). || N. Эпир вăрçас çук çинчен мĕншĕн эсĕ çавăн чухлĕ халăха кăлăхах тертлентеретĕн? N. Ăна шанса пурăннă çинчен эпĕ аптăрамăп.

çивĕчĕшлĕ

имеющий лезвие, с лезвием. N. Аллисемпе икĕ çивĕчĕшлĕ хĕç (с двумя лезвиями, особо острый) тытса тăрĕç.

çилĕ-хаяр

гнев. Сир. 43. Икĕ япала çылăх хунатать, виççĕмĕшĕ çилĕ-хаяр кӳрет: çунан вут пек çунса тăракан вĕри ăш-чик пĕтсе лариччен сӳне пĕлмест вăл. N. Тĕрле чир, çилĕ-хаяр, тĕрлĕ йывăрлăх, тĕрлĕ хурлăх хамăртан килет. N. Ăна та, пире те тĕрлĕ хуйхăран, тĕрлĕ çилĕ-хаяртан, тĕрлĕ йывăрлăхран хăтарса тăтăр... См. çил-хаяр.

çилĕм

(с’ил’ э̆_м), невод. Н. Карм., Хорачка. Корамыш. Çилĕм, невод; бывает длиною от 100 до 300 сажен, шириною З саж. Регули 13. Пол тытма вăл çилĕм исе карĕ. N. Атăл çине пĕр çын полă тытма çилĕм карнă, тет. Альш. Çилĕме шултăра çипрен çыхса тăваççĕ. Ăна сĕрнĕ чухне шывăн икĕ хĕрринчен урлă-каçах туртса пыраççĕ. Сĕвере, Етременре туртаççĕ çилĕме. Ib. Пулăçăсем пулла тытаççĕ: çилĕмпе, тетелĕпе, атмапа, шакпа, сĕрекепе, маратапа.

çимен вăййи

назв. игры. Кр.-Чет. çимен вăййи. Пĕр-пĕр çĕре пĕр йопа лартаççĕ, йопаран пĕр вĕрен çыхаççĕ. Йопа котне ачасам хăйсен томтирсене, карттуссене прахаççĕ. Пĕр ача вĕрен тăрăх йопа тавра саламатпа чопса çавăрнат. Вăл йопа котне томтирсам илме пыракансене аллинчен саламатпа çапать. Хоралçă пор томтирне те вăрлаттарса пĕтерсен, ачасам икĕ рет тăраççĕ те, он хошшипе хоралçа кăлараççĕ. Онта вара ăна порте вый çитнĕ таран пасăр çапнăшăн çапаççĕ.

çинçе

(с’ин’з’э), назв. старинного чувашского праздника. См. Магн. М. З5. Рекеев. çинçе. (Вăл) вунçиччĕ çапсан пуçланать (когда долгота дня 17 часов), вуник куна пырать; в это время всякие земляные работы, не только пашня, но и распахивание огородов, рытье ям, воспрещалнсь (çĕре тапратмалла мар пулнă); хĕрлĕ, кăвак улача тăхăнмалла мар, шурă тăхăнмалла, хĕвел анас патне çитиччен вут чĕртмелле мар. Юрк. Пирĕн ял çула, çимĕк иртсен, пĕр эрне хушши „çинçе“ тăват. Çав çинçере çынсене нимĕн те ĕçлеттермеççĕ, ахаль анчах тăма хушаççĕ. Ялта кам-та-пулинскер пĕр-пĕр ĕç ĕçлесен, тырра пăр çапат, е урăх тĕрлĕ пĕр-пĕр сиен пулат, теççĕ. Авă çавăнпа çав çинçене тĕттĕм халăхсем питĕ хытă сых тытса тăраççĕ. Çав çинçере хĕрлĕ е кăвак кĕпе тăхăнтармаççĕ. Пурте шур кĕпе тăхăнса, хăйсем пеккисемпе пĕр çĕре пуçтарăнса, кам-та-пулш пĕр-пĕр ĕçлемес-ши, е тата хĕрлĕ е кăвак кĕпе тăхăнса. Çӳремес-ши тесе, ял тăрăх пăхса çӳреме каяççĕ. Иначе снимают с него, а одетых в красное и синее обливают водою. N. Çинçе бывает после троицы. Çинçене кĕнĕ, çинçе каласа çӳренĕ (обьявляли, чего нельзя делать во время çинçе). ДФФ. Çуракине пĕтерсен, ик-виç эрнерен çинçе праçникне тăваççĕ. Вăл праçнике пĕтĕленнĕ çĕре хисеплесе тăватьчĕç. Çинçере çĕре сухалама, тăпра чавма, çĕре шалча е юпа лартма юрамасть, тетчĕç, кăвак кĕпе, хĕрлĕ кĕпе тăхăнмастьчĕç. хуралтăсем тăрне улăхма чаратьчĕç, хĕрарăмсем хура кĕпе-йĕме çума каймастьчĕç. Ib. Вăл праçнике (т. е. çинçене) пĕтĕленнĕ çĕре (беременную землю) хисеплесе тăватьчĕç. Шурăм-п. Çинçе чухне вылясан, кулсан, шăхăрсан, купăс-мĕн каласан, тырă пулмасть, теççĕ. Ск. и пред. чув. 70. Икĕ пĕр пек пĕрлешсен, шеп те пулĕ туй! теççĕ: çинçе хăçан çитĕ-ши? епле вăхăт ирттерес. Сред. Юм. Çулла, пĕр-ик эрнене çинçе чараççĕ. Он чохне çĕр чавма, тăла пôсма, кĕпе çума, тирĕс тăкма, тăта ытти ĕçе те тума йорамас. Ib. Майпа июнь уйăхĕнче çинçе чараççĕ. Ун чôхне çĕр чавтармаççĕ, тăла пôстармаççĕ, тирĕс тăктармаççĕ. N. Унтан тата, çимĕк иртсен, икĕ эрне çинçе праçникĕ тунă (делали); ун чух вăл праçникре нимĕн те ĕçлемен, çывлăх (= çылăх), тесе. Н. Седяк. Çураки пĕтсен, пĕр эрне çĕр чавма хушмаççĕ, çак çĕр чавма юраман вăхăта „çинçе“ теççĕ. Çинçе вăхăтĕнче килте пурăнаççĕ, утă чӳкне те çак вăхăтра тăваççĕ. Собр. Çинçеччен çум çумласассăн, пăр çапат, тет. Çум çумлакан çыннине аçа çапат, тет. Тюрл. Ыраш пуç кăларнă вăхăтра стариксем пĕр çĕре пухăнса ана çине кайса пăхаççĕ. Кайса килсен, старастана: ĕнтĕ ыраш пуç кăларать, çинçе тăвас, теççĕ. Çав çинçене вăсем хисеплесе икĕ эрне ним тумасăрах ирттерсе яраççĕ. Çум çумлама та, тирĕс тăкма та, çĕр чакалама та хушмаççĕ. Çав ĕçсене тунине курсан: эсĕ халăх хушнă пек тумастăн, акă вăйлă çăмăр, е пăр çуса кайсан, сана халăхсем парĕç, теççĕ те, ĕçлеттермеççĕ. Кăвак кĕпесене те çума хушмаççĕ, кăвак кĕпесене çунине курсан, пичĕсенчен кĕпесемпе çапкаласа пĕтерсе, кĕписене çырмана пăрахаççĕ; сарă хӳрисене хĕретме те хушмаççĕ, хĕретнине курсан, сарă хӳрисене илеççĕ те, çырмана юпа çине çакса хурса, памаççĕ. Çула вăйлă çăмăр е пăр çуса кайсан: ку хĕрарăмсем çинçене хисеплемен пирки пулчĕ, тесе, вăрçаççĕ. Çапла вара вăсем йăвăр ĕçсене ĕçлемесĕр ик эрнене ахалех ирттерсе яраççĕ, Т. IV. Çинçере хуралт тăррине хăпарсан, тырра ăшă тивет, теççĕ. (К этому КС приписал: пуçаххисем выçă пулаççĕ). Симб. Çимĕкчен виçĕ кун малтан çинçе праçникĕ пулать. СПВВ. ИА. Чăвашсем тырă шăркаланнă вăхăтра çинçе ятлă праçник тăваççĕ. См. çинче.

çип

(с’и_п), нитка. Шорк. Çип, нитка (род. п. çипĕн — с’и_бэ̆н’, дат. — вин çипе — с’и_бэ). Альш. Ăна (т. е. маратана) та йывăç хулăсенчен тăваççĕ, мунчаларан, çипрен мар. N. Пĕр ӳкемре тăватшар çипĕн икĕ вунна. Пĕтĕмпе пĕр ӳкемре сакăр вуннă (80 ниток). Сред. Юм. Çип, çиппĕн (çипĕн), çиппе (çипе). Ib. Эп паян ик йĕке çип арларăм; ко эрнере пôрĕ вонпилĕк йĕке арларăм. Ib. Çип кăçтан çинçе, çавăнтан таллат (= татăлать): мĕн порĕ те (всего на все) пĕр ача çиçчĕ, ô та пôлса вилсе выртрĕ (и тот помер). Ib. Çиппе (пряжу) кăмакана хăвсан, саралнă пулсан: пиçнĕ, теççĕ, саралман пулсан: пиçмен, теççĕ. ЧП. Шурă мамăк çиппи. Пус. Инки! инки! шур çип кĕпи тĕртсе пар. СТИК. Кăçал сӳс ăнмарĕ: пĕрте çипе пымаст (авăрланă чух кĕскен-кĕскен туртăнат). К.-Кушки. Çип туртса тухнă, сметано (сшито) на живую нитку (на живушку). Ib. Пиншака çип туртса тухни-ха эс? Сметал ли ты пиджак? N. Çип татма та вăй юлмас; До того обессилеешь, что не можешь перервать нитку. N. Урлă çип (при тканье — нить утока). Бгтр. Çип хывнă (сначало было написано „хунă“) чух сарă çын пырсан, çип лайăх пиçет, теççĕ; хура çын пырсассăн, лайăх пиçмеçт, теççĕ. Ягутли. Хĕрарăмсем кăнчала арлама пăрахса çип çума тытăнаççĕ. Якейк. Çип çăмхаласа пĕтертĕмĕр те-хе, комман-ха. Ib. Çип çăмхалама пуçларăмăр (кăшкар çине). Кăшкар çине çамхалаççĕ, комаççĕ, колчалаççĕ, кĕр виттĕр илеççĕ, хĕç виттĕр илеççĕ, куç хăваççĕ, тĕртеççĕ. Кищаки. Çип сарри кăларни. (Малтан çип çине вĕри шыв яраççĕ, унтан кайса кивеççĕ. Это же в Яншихове назыв. çип сурчăкĕ кăларни). Ib. Çип пĕçерни' или 'Çип хывни. Малтан кĕллĕ шывпа йĕпетеççĕ те унтан кăмакана улăм сарса, кăмакана пăрахаççĕ е чӳлмекпе лартаççĕ; сахал хутăр чухне хуранпа та пĕçереççĕ, пĕçернĕ çиппе кайран çăваççĕ. АПП. † Хамăра курайман тăшмансен, çип пек çинçе çĕртен татăлтăр. || Шнур. Альш. Çип çапнă пек тӳп-тӳрĕ лартса кайнă вăл хурăнсене (березы посажены совершенно прямыми рядами). || Отвес. Мыслец. N. Çип — тӳрĕ йĕр ӳкерекен хатĕр.

çирĕм

(с’и_рэ̆_м, Пшкрт. с’э_рэ̆_м), двадцать. Орау. Хутран-ситрен çирĕм — сирĕм пĕр çулхи те пулатьчĕ. Ib. Алра çирĕм пурне пулинччĕ, кашнине çĕрĕ тăхăнăттăм, тесе каларĕ, тет, тутар майри. Жалко, что на руках не 20 пальцев, на каждый палец надела бы по перстню,— сказала жена купца. Кн. для чт. I, 28. Вăл (воробей) пĕр сехетре хăй йăви патне çирĕме яхăн вĕçсе пырать. Я. Турх. Çирĕм пусалла. Ib. Çирĕм иккелле панă пулĕччĕ. Отдал бы копеек за двадцать. ЩС. Çирĕм пус (у др. çитмĕл пус), двадцать копеек. N. Çирĕм пилĕк пус, двадцать пять копеек. Орау. Пуçĕнче çирĕм пиллĕк çитмест. У него в голове не достает „двадцати пяти“ (т. е. он глуп, дурак). Юрк. Эсĕ миçе çулта? — Эпĕ çирĕм пĕрте (мне 21-ый год). N. Михели, авланнă çын, çирĕм саккăрта пулнă (двадцать восьмой год), Элекçей — вунпилĕкре (15-ый год). Б. Яныши. Пĕрре сорăхсам çитарма кайсассăн, çав тăвайккинчен çирĕм пĕр пус поçтартăмăр. N. Çирĕм пĕрмĕш, двадцать первый. Бюрг. † Çирĕм пĕрти ачасене çыраççĕ-çке шур хут çине. Капк. Ну, юлташсем, халь икĕ енчен те çирĕм , пĕршер. Мĕн тăвас?! N. Çирĕмрисем (по двадцатому году), вунтăххăртнсем (по девятнадцатому году). || Монета достоинством в 20 коп. М. Тув. Апай мана: хĕр пăх, тер, вуник тальăр çакнине; вуник тальăр çакни мар, вуник çирĕм çакни çук. || Мера пряжи, Сред. Юм. Ман хôтăр виç çирĕмлĕ пôлчĕ. См. çип çирĕмĕ. Ib. Çиппе çирĕмпе шôтлаççĕ.

çит-хӳри

девичье украшение из шерстяного пояска, на конце которого висит кисточка из мелких бус. Привешивается к косе. С. Тим. † Çав Ту-касăн хĕрĕсен çит-хӳрисем мунчала. Богдашк. Çит-хӳри — çит-туни вĕçне çыхса яракан икĕ вĕçлĕ, ик ярапалă япала. Богдашк. Çит-хӳрилĕ хĕр. Л. Тим. Çит-хӳрилĕ хĕр куртăм.

çит

(с’и_т, с’ит’), достигать, доходить, доезжать, добираться, прибывать. М.-Чолл. Кăвак кашкăр калать: ан, çитрĕмĕр (слезай, мы доехали). N. Манăн (или: мана) киле çитесси инçе мар. Мне недалеко до дома. N. Вĕсем хулана пилĕк çухрăм çитсе кĕреймен. Они не дошли до города пяти верст. Сĕт-к. Орапая йăвăр тиярăмăр та, аран лăчăртаттаркаласа çитсе (çитрĕмĕр). N. Çитейместпĕр халĕ. Мы пока еще не доехали (до дома и т. д.), еще довольно далеко. ЧП. Икĕ усламçă килеççĕ, тарăн вара çитеççĕ. Çитин-çитмин мĕн тăвас, тавар илмесĕр юлас мар. Тим-к. Пуп çав вăхăтра киле çитнĕ, Украк часрах тухса тарнипе пупа çитсе çулăнса вара киле тарнă. Регули 1158. Вăл ман пата çитрĕ. Ib. Сан пата çитиччен килтĕм. Ib. 1127. Эп чӳркӳ патне çитрĕм. Чӳркӳ патне çитичченех шу тăрать. В. С. Разум. КЧП. Кĕркури çитнĕшĕн хĕпĕртесе, киле çитрĕç. Дошли до дома, радуясь тому, что Г. прибыл домой (с военной службы). Б. Яныши. Тăррисем хитре йоррисене йорлама çитеççĕ (прилетают). Баран. 86. Эпĕ хам çитес тенĕ çĕре çитсе пыраттăм. Изамб. Т. Пăр (град) карттус çине ӳкет те, пуçĕ патне çитеймест. Хора-к. † Ати кил-хошши çитмĕл отăм, çитмĕл отăма çитсессĕн атин килĕ полĕччĕ. (Свад. п.). Истор. Çар ертсе çӳренĕ чух вăл пĕр çĕртен тепĕр çĕре вĕçен-кайăк пек час çите-çите ӳкнĕ. N. Ыран тăват сехет тĕлнелле, завтра, приблизительно часам к четырем (тăват сехете — значило бы, чтобы в четыре часа быть здесь). || Догонять. Яргуньк. Кайсан-кайсан, çав лашана çите пырать (начал догонять), тет. Чураль-к. Лăпăрлă карчăк çите килет (догоняет, настигает), çӳхеме те çисе ячĕ, хама та çисе ярать. || Заставать, настигать. В. С. Разум. КЧП. Эпир авăн çапнă чух çăмăр çитсе çапрĕ. N. Ăшăмри чĕрем хускалчĕ, вилĕм хăрушăлăхĕ çитрĕ мана: хăраса чĕтĕресе тăратăп. Баран. 22. Вĕсем (гнус, насекомые) выльăха чĕрĕлех çисе ярасса çитеççĕ. || Доходить числом. Çутт. 142. Йăвăç пахчи пысăках мар, вăтăр ӳлмуççие анчах çите пырать (приблизительно доходит до тридцати корней). Чĕр. чун. яп. й-к. пур. 11. Сакăр пине çитсе перĕнет вĕт вĕсен шучĕ. N. Чĕмпĕртн чăваш шкулĕ те, 1862-мĕш çулта пĕр ачаран пуçланса 1870-мĕш çулта 9 ачана çитсе, шкул хисепне кĕнĕ. N. Пилĕк тапхăрччен хĕрĕхшер хут, хĕрĕхе пĕрре çитми суран туса çаптарнă. Арзад. 1908, 54. Инке пĕр купăста йăранĕнчен 15 пуç, тепринчен малтанхине З пуç çитейми каснă. Кратк. расск. 26. Эпĕ çĕр çинче çӳре пуçлани çĕр вăтар çул ĕнтĕ; çапах аттем-аннем çулĕсене нумай çитеймест манăн кун-çулсем, тенĕ. Орау. Вун çичче çитесси манăн тата пĕр уйăх; вунçич çул тултарма манăн пĕр уйăх çитмест. Мне недостает до семнадцати лет одного месяца. Регули 906. Воннă ут патнех çите пыратьчĕ. Было лошадей с десять. || Дожить, „достукаться“. N. Тĕнче тăрăх кайма патнех çитрĕмĕр ĕнтĕ, тенĕ Иван Петрович, хăйĕн юлашки ĕнине хырçăшăн илсе кайсассăн. Дожили (достукались) до того, что пришлось итти по миру, сказал Иван Петрович, после того, как увели у него последнюю корову за подати. N. Ситмĕле çитрĕм. Мне исполнилось 70 лет. Савруши. Çапла ĕнтĕ юлашки кун патне çитеççĕ (наступает...). N. Вилĕм ĕçне çитетпĕр. || Переходить, заражать (о болезни). Трахома. Упăшки чирĕ алшăлли тăрăх арăмне те çитрĕ. || Посетить, побывать. N. Ваçан çав арçын-юмăç патне те çитнĕ (посетил). Курм. Эпĕ Москова та çитнĕ. Я был и в Москве. N. Миçе хулана çитрĕмĕр, хамăр ял этемми курман. Во сколькях городах побывали, а своих деревенских не встретили. N. Халер аллă яла çитнĕ. Холера посетила пятьдесят селений. Кан. Кун пирки ĕç сута та çитсе пăхрĕ. Это дело побывало и в суде. Юрк. Виç-тăват çул хушшинче ку виç-тăват приказа çитет (перебывал в трех-четырех приказах). Ib. Çитнĕ çĕрте çырла темĕн чухлехчĕ. || Исполняться. N. Шухăшланă шухăш та тепĕр чухне (иногда) çитмес. N. Ун урлă калани çитнĕ. Шорк. Эпĕ шухăшлап та, çав авалхи çынсем сомаххи ман тĕлĕн (в отношении меня) çитсех пурать. Б. Яуши. Кушак çул урлă каçсан, ĕмĕтленнĕ ĕмĕт çитмест, теççĕ. (Поверье). Ала 62°. † Сирĕн пиллĕх пире çитес пулсан, ирхи сывлăш шывпе ким юхтăр; сирĕн пиллĕх пире çитмесен, Шурă Атăл çинче ким лартăр. || Доставаться; постигать. Хĕн-хур. Çынна хĕн-хур тăвакана тивлет çитмест (не даруется). Ст. Ганьк. Çав ылттăн хурт пылне хăçан та хăçан йӳçĕ çитерĕ, çавăн чухне çак çынна йӳçĕ çиттĕр. N. Мана мĕн çитсе ларчĕ, çавна эсĕ те асăнтах тытса çӳре. Ман çине çитни сан çине те çитмелле. N. Ĕçе тӳррипе тумасан, сирĕн çине ун çилли çитĕ. N. Сан суту пĕр сехетрех çитрĕ, тийĕç. N. Ăна та мĕн те пулсан çитĕ-ха. N. Кам пире çитнĕ инкекрен хăтарĕ-ши? || Достигать апогея. Орау. Эх, мăнтарăн çанталăкĕ! Пирĕн кун-çул çите пуçларĕ (какая благодать весною). Кан. Ак çитрĕ пурнăç. Альш. Ял çыннисем тиркешмесен, çитнĕ манăн пурăнăç. Ала 103°. † Ати лаши — сар лаша, кӳлтĕм тоххрăм чопмашкăн. Хампа ларттрăм сарă хĕр, сарай тавра çавăрăнтăм, ĕмĕр çитнĕн туйăнчĕ. || Доставать, быть достаточным, хватать. Альш. Пурне те çитнĕ чыс (угощене). Никам кăмăлĕ шăранмасăр юлни çук. Ib. † Улма йывăççине пас тытнă, ан чарăрсем, тăвансем: пире чыс çитнĕ. (Застольная песня). N. Кĕнеке çитмен пирки (от недостатка) сан патна вулама çӳреме тивет. Истор. Эсир мана кашни килĕрен виçшер кăвакарчăн, тата виçшер çерçи тытса парăр та, çитĕ (и довольно). N. Сире сахалпа çитес çук (малого количества вам недостаточно), сахалтан та (самое меньшее) сире пĕр пăт кирлĕ. N. Эх, çитмен пуранăç, мĕн чухлĕ çынна эсĕ тĕттĕме хăвартăн! N. Ачасемпе калаçса пăхасчĕ пирĕн, ун чухне мана ĕмĕр çитнĕн туйăнĕччĕ вара. ССО. Таванăмсем! пытанса выртасси çитĕ ĕнтĕ! О сохр. здор. Тӳшек питне малтан каланă пек вĕри шывпа вĕретсе тасат, вара çатрĕ те (вот и всё). N. Эпĕ мĕн çитменшĕн хамаăн чи çывах çыннăма сирĕн аллăра парăп? Чем люди живы. Симунăн вара пурăнăçĕ çитсе тăра пуçланă. Семен стал жить в достатке. Изамб. Т. Мункунта укçа илни çитмес (недостаточно того, что...), çăмартине те, хăпартуне те пухса çӳреççĕ (попы). Ib. Çитменнипе лашана сутса ятăмăр. N. Çитменнине тата атти (анни) пырса кĕчĕ. Ой-к. † Пус-кил арĕм сӳс тĕвет; эп те тĕвем, терĕм те, кисип çитмеç, терĕ, тет. Кисип илме карăм та, йăтти хăр-хам! терĕ, тет. Регули 247. Окçа çитменрен (scr. çитменирен) çӳремест вăл. Он не путешествует потому, что у него недостает денег. Ст. Шаймурз. † Шур кăвакал чĕпписем кӳл-кӳл урлă, сĕлĕ сапса сĕлĕ çитмерĕ. Н. Сунар. Халĕ ĕнтĕ, ватăлсассăн, ĕçлеме вăй çитейми пуçларĕ те, вăл мана хăваласа ячĕ, тенĕ. Н. Сунар. Вăл ĕлĕк çамрăк чухне аван ĕçленĕ те, халĕ, ватăлсан, унăн ĕçлеме вăйĕ çитейми пулнă. Качал. Патша хĕрĕ курчĕ, тит те, çакна, калать, тит: ма килтĕн, Йăван, тесе каларĕ, тит. Эпĕ пĕтни çитмеçт-и? Кай, атту пĕтетĕн эс те, тесе каларĕ, тит (она). Пазух. Сирĕн пек ырă çын, ай, умĕнче тата тутлă чĕлхем, ай, çитмерĕ. Кожар. Пичĕшин, кахаллипе ĕçлемесĕр пурăнса, çиме те çитми пулнă. Его старший брат стал скудаться едой. Юрк. Чиркĕве кĕрсен, çав аллинчи çуртисене кашни турăш умне çутса ларта пуçлат. Пурин умне те пĕрер çурта лартсан, пĕр турăш умне лартма çурта çитмест. Ib. Сана уйăрса пани çитмен халĕ. Мана мĕн чухлĕ патăр? N. Пурăнăç çитмен пирки выçăллă-тутăллă пурăнса аран ӳскелерĕм. ЧС. Ачасене татах тем çитмес: кушилти çăмартана капăр (вдруг, сразу) тăкса яраççĕ те, пĕри те пĕри илес тесе, сыранса ӳкеççĕ. N. Вăл панипе çитмерĕ. Данного им не хватило. N. Саххăрпа çитет поль. Сахару-то, поди, достаточно (т. е. больше не надо). N. Ĕлĕк пирĕн нихçан та çиме çитместчĕ. Якейк. Эс мана окçа тыр вырнăшăн кĕт çитимирах патăн (не додал). Ib. Çорт лартма Иванăн хатĕр çите пырать. Иван почти что приготовил материал для стройки. Яжутк. Çулталăкне çĕр сумпа çите. Будет достаточно ста (ассигнованных) рублей в год. Юрк. Çĕнĕ-çын чухне хунямăшне пĕр витре шыв карташĕнчи пуссинчен кӳрсе пама ӳркенекен çынна, халĕ тата таçтан аякран та пулин ирĕксĕр тултас пулат. Ахаль те чăлах япалана, наяна, çитнĕ те... тытăнат хуняшшĕне: пус та туса памарĕ, тесе, вăрçма. Собр. Ĕçсе çитнĕ, тек ĕçсе капан тăвас çук, теççĕ. Йӳç. такăнт. 37. Ну, кум, ан ятла çисе те, ĕçсе те çитрĕ. Манăн каяс ĕнтĕ, питĕ ĕçсĕр пултăм. || Касаться. N. Лашине куритене çитмеллех кăкарман. || Сравняться. Янш.-Норв. Тĕр таврашĕнчен вара ăна çитекенни те çук: ăна хуть те мĕнле тĕр пуçласа пар, вăл ăна пĕр самантах тума вĕренет. Собр. Тӳрĕ пурăннине ним те çитмĕ, теççĕ. (Послов.). N. Ача-пăчана ху куç умĕнче тытнине нимĕн те çитмест. N. Вĕсен çулчисене, кăларичченех (до вырытия корнеплодов), татманнине нимĕн те çитмест (лучше всего не рвать). N. Нумай тĕрлĕ суран пур, чĕре суранне çитеймест. N. Эсир ăçта мана çитме! Тăв. 37. Ну-у, кăна уш ан кала та. Ваньккана Кирукăн çитме питĕ инçе. N. Ку Якор патне çитес çок. Ему с Егором не сравняться. С. Айб. † Нумай пĕтет, сахал çитет, пĕрле тăнине мĕн çитет? || Приближаться. N. † Хăят çите пуçласан, хĕр пухăнать урама; Хăят çитсе иртсессĕн, хĕр саланат урамран. СТИК. Эс миçере? — Çирĕмре.— Эй сана салтака кайма вăхăт çите пырат иккен! (Выражает близость солдатчины, не указывая на приближение во времени). || Успевать, подоспевать. С. Айб. † Савнă тусăм аса килнĕ чух çитеймерĕм эпĕ чыспала. БАБ. Ку тукатмăш хĕвел аннă вăхăтра вилчĕ те, çĕрле пулса çитиччен ун вилни çинчен пĕтĕм ял пĕлсе çитрĕ. Собр. † Пире курайман тăшмансенĕн куçĕ ăçтан курса çитет-ши? Орау. Иванĕпе Макарĕ çитнĕ те унта (уж там, везде поспевают шедьмецы)! В. С. Разум. КЧП. Вăл килессе кĕтех тăрса урока çитеймерĕм. || Вернуться, обратиться на... N. Хам тунă йăнăшсем хамах çитрĕç, вĕсем пуçăм çинчи çӳçрей те йышлăланчĕç. Нижар. † Кайăк-хур пырать картипе, кайри мала иртминччĕ: эпир çакăнта ĕçсе çисе юрлани хамăр хыçран çитминччĕ. || Наступать. Юрк. Çитес пин те тăхăрçĕрмĕш çулта. В будущем 1900 году. Орау. Çитес хĕлте (будущею зимою) кĕлетне кăлараймăпăр-и-ха, сыв пулсан! Четырлч. Çитнĕ çулхи (наступившего года) куланай пулат, çак парăмсене тырă пулнă çул пурне те ытаççĕ. Якейк. Пирн те каяс çиттĕр поль. Поди и нам наступила пора уходить. (уезжать). СТИК. Çитес вырсарникун, çитес эрнере, çитес уйăхра. (В этих выражениях „килес“ не употребляют). Ib. Çитес праçникре тата килĕр. Кан. Етĕрнери эрех савăчĕ-çуртне çитес кунсенчех юсаса çитереççĕ (кончат ремонтировать). ТХКА. Тăхти, çитес çул клевĕр лартам-ха, сана вара клевĕр пăтти пĕçерсе парам, клевĕр кукли туса çитерем. Чхĕйп. Вара вăлсам çитес каç, юпа тăвас тенĕ чух, пĕр пĕчĕк сĕтел, тата тепĕр пĕчĕк пукан туса хатĕрленĕ. ГТТ. Ваттисенче вилнĕ. Умер (-ла) в старости. N. Анчах вăл вăхăт çитсех çитмен пулĕ ахăр (видно еще не совсем наступило). N. Ача çурални сакăр кун çитсен (когда исполнится в дней со дня рождения ребенка). ЧС. Манăн асанне вилни пилĕк çул çитет ĕнтĕ. НАК. Киле каяс вăхăт çитерехпеле, когда уже приближалось время отъезда. || В качестве вспомог. гл. N. Новгород пĕтĕмпех пĕтсе çитнĕ. Баран. 107. Тинех вара вĕллере йĕрке килсе çитет (наступает порядок). N. Вĕренсе çитсе кĕнеке вулăр, хытă çĕре кăпăк тăвăр. Ала 62. Пурте ларса çитсен, когда все усядутся. Ib. 80. Ĕçсе-çисе çитсессĕн, вырттарса çывратрĕç старике. Чăвашсем. Çутăлса çитсен, когда рассвело (-ет). Пĕтĕмпе тĕттĕм пулса çитсен, когда совсем потемнело (-ет). Виçĕ пус. 17. Начарланса çитет. В. С. Разум. КЧП. Микулай ӳссе çитнĕ. О сохр. здор. Пирĕн ĕçе çавăн пек: тасалса та çитме çук (т. е. не находишь времени привести себя в порядок). N. Çамрăк ачасем салтака кайиччен нумай вĕренсе çитеççĕ. N. Мĕнле ку чиновниксем, улпутсем пит „кăмăллă“ пулса çитрĕç? N. Килсе çитнĕ. N. Пурăнсан-пурăнсан, хай чир чиперех пусмăрласа çитет. N. Начарланнăçем начарланса çитнĕ. Чума. Вăй-хăвачĕ пĕтĕмпех пĕтсе çитнĕ (у нее). N. Выльăхсем самăрланса çитрĕç. Цив. Çырмана лашасене тытма пырса çитрĕ. Н. Сунар. Вăл ман пата чупса çитсе (подбежав), мана калар. Бес. чув. 4—5. Ун çинчен: ку пуйса çитрĕ, теме те юратьчĕ. N. Кунта халăх пайтах пуçтарăнса çитнĕ иккен. СВТ. Тата ача пĕр-пĕр чирпе чирлĕ пулсассăн та, сывалса çитиччен ăна шатра касма юрамасть, теççĕ. Альш. † Ӳссе пĕвĕм çитсессĕн, эпĕ усал пултăм-и? (Хĕр Йĕрри). N. Вĕсем мана эпĕ аптăраса çитнĕ вăхăтра кклсе тапăнчĕç. N. Курăк ирхине чечеке ларса çитет. N. Сан хаярлă-хунтан хăраса çитрĕмер. N. Сывлăшăм пĕтсе çитрĕ. N. Шăп тăват сехет тĕлне килсе çитрĕ. Пришед ровно в четыре часа (секунда в секунду, без опоздания). || Быть готовым (доходить до того, что...). Юрк. Хăшне пăхнă, ăна, юратлипе ытараймасăр, чуп-туса илессе çитетĕн. Н. Шинкусы. Тем парасса çитнĕ. Был готов отдать не знаю что. См. ахаль ту. БАБ. Юман хăй тĕреклĕ, çирĕп те, кăмпи те хăватлă теççĕ, курăнать; таçтан илессе çитеççĕ сассим (готовы взять откуда бы ни было). || В чувашизмах. Четыре пути. Çитĕнсен евчĕсем ăçтан çитнĕ унтан (отовсюду) пыра пуçларĕç. N. Ăçта çитнĕ унта, куда ни пойдешь — всюду... N. Ăçтан çитнĕ унтан, со всех сторон, отовсюду. ТММ. Ăçтан çитнĕ туйăма, кушак пуç пек хыпама.

çичĕ

(с’иџ̌э̆, с’иζ’э̆), семь (употребляется только как определение). Шел. 16. Шурă акăш пулчĕç те, çичĕ тинĕс леш енне вĕçсе карĕç виççĕш те. Альш. † Çӳлĕ тусем çинче виçĕ хурăн: ан касăрсем çичĕ пуртăпа. N. Ваттисем çичĕ сыпăка çитмесĕр хĕр (невест) парса хĕр илмен, тиркенĕ. АПП. † Самара кайрăм саккăрпала, çичĕ çитмĕл (семь раз семьдесят) хĕрсем пур тесе. N. Çичĕ çухрăм, семь верст. Лашм. † Хура кăтра çăрхисем çăрхаланине çичĕ çунатлă кайăксем çитеймеççĕ. Т. VI. 49. Çавна та кала пĕлменни çичĕ те пиллĕк (т. е. 12) курка ĕçмелле. N. Çичĕ тинĕс сутти (scr. тин-тин сутти), за тридевять полей. ЧП. Çичĕ тăван хушшинчен турă мана хурлăха çырайчĕ. Ib. Çичĕ хурăн. Сред. Юм. Чăвашсĕм: тĕнчере пирĕн çĕрсĕр пуçне тăта çичĕ тĕнче (семь миров) пор, теççĕ. Менча Ч. Çичĕ тĕслĕ (семи родов) тыррăм-пуллăмпа сана асăнатпăр, витĕнетпĕр. (Моленье). Торп-к. Ĕлĕк пĕр çын пуян пулнă, тет, çавă пуян вилнĕ, тет те, ăна путармашкăн çиче ял çынĕ пуçтарнă, тет. Альш. † Ах тетĕçĕм Ехрим, çитмĕл пуян ăшĕнче çичĕ пуян тетеçĕм. N. Çичĕçĕр сакăрвунă икĕ çул, 782 года. Н. Тим. Çичĕ çырминче çеçки пур та, çырли çук.

çу-хута

(с’у-hуда), за лето, в продолжение всего лета. N. Ку çул вара Ванданкă çу-хута пĕр çак канавран анчах юхрĕ. Чув. пр. о пог. 35. Çу-хутах çанталăк ăшă пулат. Все лето будет теплая погода. Сред. Юм. Çу-хута (в продолжение всего лета) пĕр тăрăх пире тĕртсе кăлараймарĕ вит. N. Вăл арман çу-хута пĕр чарăнмасăр икĕ чулпа авăрать.

çу

(с’у), мыть. Ядр. † Хура-курак тăриччен хуран çуса çаксассăн, пирн атине эс юрăн. N. Пите çăл вăлашки çинче çурăм. Я умылся над колодой у колодца. Орау. Алла юрпа çурăм. Я руки вымыл снегом. Ib. Çума карĕç! Cunnos lavatum profectae sunt. (De mulieribus dictum est, quae lavandi causa ad flumen descenderant). Якейк. Кăмакаран каларсан, çип çума каяççĕ. Ib. Эп ăна çума кайма чĕнтĕм. Ib. Мĕн час эсĕр çип çуса килтĕр-ке? Янтик. Ку хурине (черные пятна) çуса ярас Ib. Çак тĕл-тĕл хурисене çуса ярас. Эти пятна надо смыть. Тораево. Çуса та яримăп, шăлса та яримăп. (Какая-то загадка). N. Чăнах та эсĕ кунĕпех çуман питĕпе (неумытым) çӳресшĕн-и? N. Ĕнтĕ виçĕ уйăх ырăн (= ырран) пит çуса та корман, икĕ уйăх çут-çанталăка тохса çӳремен. || В перен. смысле. N. Кĕпӳ арки вараланнă, çуса ярсам. Альш. † Ман çылăха кам çăвĕ? Кам тупакан çав çăвĕ. (Хĕр йĕрри). || Умываться. О сохр. здор. Куçĕ пăсăлнă çыннăн ытти çынсем çăвакан пит çумаллинчен (из умывальника) çума юрамасть. || О слезах. N. † Эх мăнтарăн самани, мĕшĕн куççулĕпе пите çумалла пулчĕ-ши! || Подмазать, дать взятку. N. Эпĕ ăна çурăм (устроил дело).

çукрах

немного, менее. N. Канавĕ тарăнăшĕ икĕ аршăн пулчĕ, çиелти, сарлакăш — виçĕ аршăн, тĕпĕ — аршăн çукрах (поменьше аршина). Н. Шинкусы. Çапла чыкан вара пирĕн куккасенчен ултă тенкĕ яхăн укçа илсе, çур сысна çукрах (немного менее половины туши) какай илсе тухса каяс тесе, тăратьчĕ (хотел уходить). || С афф. З-го л.— тот, кто победнее. N. Çукраххисем ку мимесене хăйсем пекреххисем пĕрле пулса тăваççĕ.

çул

çол хватать. См. çăл. КС. Çуçĕнчен çулса илтĕм те, лайăх тăпăлтартăм. Пшкрт: хол’џ̌ы̆ _чэ̆_ппӓ с’ол_зи_лчэ̆ _т̚ӓ с’э̆_клӓ_зӓ ҕар’ы̆. Ib. с’олзи^ыл! Хватай! Ерк. 141. Анчах халĕ мĕн куран: йăвама тустарса, чĕппĕме-хĕрĕме çулса илнĕ хурчăка. Яндоби. Уна вара тарçисем çолса тытнă, патша патне илсе кайнă. Ib. Иван ăна çолса тытрĕ, кайăкăн тĕкки тухса юлчĕ, тет. Пус. Пĕр тăмана пычĕ, тет те, çиях пуçларĕ, тет, тырă. Старик çулчĕ-тытрĕ, тет, тăманана. Якейк. Микколай окçи хот окçи, Ямаш çинче вăй выллят, никам çавăрса тытимар! Мари çолса тыттăрĕ. Собр. Сасартăк ун сухалĕнчен пĕр шыври ăстарик çулса тытнă (ухватил). Панклеи. Çолтăм-илтĕм кашкăр хӳрине. Кашкăр тортăнма тапраттĕр. Капк. Труках хыçалтан çулса илчĕ, тет. Якейк. Çолса илсе, тылласа анчах тăкăп. (Угроза избить). Кан. Кăкăртан çулса тытнă та, икĕ хуччен чышнă. М. Тув. † Туми шупăр — шур шупăр, Тумкă çинче вăл вĕçет; никам çулса тытаччен, Терентти çулса тытăрĕ. || Переносно — задевать. N. Тата ăçта-мĕн пĕрле пухăнса ларнă çĕрте пĕр çынна çулса илсен (если за него примутся), ăна вара персе чиксе путарсах антараççĕ. Çав çынна айăплани, çисе калаçни — вăл вĕлерни пулать ĕнтĕ. Собр. Яла килнĕ мур пĕр ĕнешĕн уйăрса каяймĕ, пурне те çулса илĕ, теççĕ. (Послов.) СТИК. Мана çулса илмерĕç-и? (Çулса илес, схватиться за кого-нибудь в разговоре, задеть чью-либо личность, приняться жарко спорить, ругаться.

çул

çол (с’ул, с’ол), год. Альш. Çакă улт-çичĕ çул хушшинче, за последние за эти 6—7 лет. Ст. Чек. Укçипе пĕр çул вăкăр, пĕр çул тына илеççĕ. N. Пин те пилĕкçĕр аллăмĕш çулсенче, приблизительно в 1550 году. Н. Карм. Ефим пичче вилни икĕ çул ытла ĕнтĕ (уже больше двух лет, как...). ТХКА 69. Выçлăх çулне, ытти ачасемпе пĕрле, ман шăллăма та Мускăва илсе кайнăччĕ. Чт. по пчел. № 17. Пĕр сакăр çул пулĕ, лет восемь тому назад. N. Çтена çине кашни çын ячĕпе (во имя), вун çул иртсен вилнĕ çынсен ячĕсемпе пĕрер çурта лартаççĕ. Чăв. й. пур. 5. Пĕр виçĕ çул хушшинче (приблизительно за три года) пирĕн ял пит улшăнчĕ, ĕнтĕ. Изамб. Т. Авланни тăватă çул иртсен, через 4 года после женитьбы. N. Вĕсем икĕшĕ çул сиктермесĕр çуралнă. Они погодки. Ала 25. Иван, эпĕ сана ырăлăх турăм, эсĕ те мана виçĕ çулсăр ан ман. Сред. Юм. Куккук алтнă чохне: эп вилесси миçе çол, çавăн чол алт, теççĕ. (Поверье). Кан. Хусанта, клиникре, 10—12 çулсем куçсăр пурнакансене те тӳрлетсе яраççĕ. Ib. Вăл амана (пчелиную матку) унтан илсе, ик çул çине кайнă ама (матку) ямалла. N. 1850-мĕш çулсем персе çитнĕ: тĕне кĕмен чăвашсем авалхи чăваш тĕнĕпех пурăннă, тĕне кĕнисем пĕтĕмпех тутар енелле сулăна пуçланă. Виçе пус. 6. Пĕр вырăна çул сиктермесĕр тырă хыççăн тырă акса тăрсан, çĕр тăнчах хăрса, начарланса юлать. N. Сыв пул, тăванăм, нумай çула! Шибач. Виç çола кĕрчĕ ĕнтĕ — кайман. Уже третий год, как не ездил. || О возрасте. Орау. Ик çул çурхи ача. Ребенок двух с половнной лет. Ib. Пилĕк çула çитесси тата ик уях-ха. Остается два месяца до пяти лет. Юрк. Çулă авланма çитнĕ. Ты уже жених (тебе пора жениться). N. Ман çак ача виç çолшĕнче (по третьему году) тин отма поçларĕ. N. Вăл çирĕм çул тултарнă. Ему уже двадцать лет. N. Вăл çирĕм çула çитнĕ. Ему двадцать лет. N. Санăн аслаçу сакăрвунă çултан та иртнĕ пулĕ (т. е. ему за восемьдесят). Баран. 158. Час-часах уяр çулсем те килкелеççĕ. N. Ытлашши кунлă (высокосный) çул (ытла кунлă çул). N. Çул — год (возраста), пропускается в выражаниях: çирĕме, çирĕм икке çитсен; эсĕ миçере? — Утмăла çитнĕ, утмăла пуснă (60-ый год , утмăлтан иртнĕ, утмăлсенче пур-тăр (60-ти лет, а м. б. и больше), утмăлсене çитнĕ (лет шестьдесят, но не больше?), утмăлсем патнелле çитсе пырать пуль ĕнтĕ. Янорс. Мана тăхăр çул çитсен, эпĕ вара вăтана пуçларăм. Ивановка. Эпир Хусан кĕпĕрнинчен куçни пĕр пилĕк-улт çул иртсессĕн, пирĕн яла шкул лартса пачĕç. Ib. Çула эпĕ Чĕмпĕре прошени ярса пăхрăм та, мана калла, çул иртнĕ (прошли годы, слишком стар), тесе, çырса ячĕç. Трень-к. Мана аттепе анне, эпĕ çичĕ çул тултарса саккăр çула кĕрсенех (как только мне пошел восьмой год), хут вĕренме пачĕç. Симб. Эпĕ хама хам астума улт-çич çултанпа тапратрăм. Я помню себя лет с шести-семи. Ib. Вĕсем вĕренсе тухсан, эпĕ те тăхăр çултанпа (с девяти лет) шкула çӳре пуçларăм. М. Карач. Эпĕ астăватăп хам пĕчик чухнехине пилĕк çултан. Я помню себя с пяти лет. Альш. Эсĕ ачăна илме тепĕр çулне кил, ун чухне лайăх вĕрентсе кăларăп, тесе, каласа ячĕ, тет. N. Шкулта первейхи çулне вăл шатрапа (чечепе) чирленĕ. ГТТ. Эпĕ астума тытăнатăп пилĕк çулта чухне. СТИК. Манпа пĕр çулта. Мы ровесники. Ib. Хăйпе пĕр çултараххипе, с человеком, который приблизительно того же возраста. Урмай. Вунă çулта чух, вунçич çулти ача пек (он был). Изамб. Т. Пирĕн ялта пĕр сакăрвун пилĕк çулти (лет восьмидесяти пяти) старик пур. Ib. Шăллăмсем: пĕри сакăр çулта, тепĕри пилĕк çулта. Одному из моих братьев (которые моложе меня) восемь, а другому пять лет. Шинар-п. Ун чухне эпĕ пĕр çичĕ çулта анчахчĕ. Тогда мне было лет семь, не больше. Иваново. Ку ачасем нумай çулта пулман: чĕлхесĕрри пулĕ пĕр ултă çулта (лет шести), тепĕри унтан кĕçĕнни (моложе его) пулнă. N. Эпĕ ун çулне çитес çук. N. Çулĕ çав пулчĕ. Нынче такой год. N. † Çарăмсанăн леш енче хĕвелтен те çутă чечек пур. Шанмасса çулĕ килĕнччĕ. Ах, тăванçăм, уйрăлмасса çулĕ килĕнччĕ! Б. Олг. Каран, пер порнсан-порнсан, салтака чĕнчĕç пичия пин те сакăрçĕр вонвиç çолта. ТХКА 71. Шалта Иванĕ, пирĕн Петтяпа пĕр çултаскер: эпĕр шурă пăтă çиетпĕр, тесе мухтанать, тет, вара... Орау. Кăçалхи çулта, çак иртсе пыракан çулта, в текущем году. Ib. Пĕр ватă суккăр анчах: виçĕ çулта пĕре (раз в три года) вунвиçĕ уйăх пулать, тет. Регули 930. Ку çолта çаплах вăл чĕнсе. ТММ. Аллă çултан — паллă. Ялав. Пĕр çулне (как-то в один год) пирĕн атте саппашкă капанĕсене хураллама кĕрĕшнĕччĕ. БАБ. Миттюс, вăл пирĕн ялсем, старик: пĕр утмăл çула çитнĕ. N. Чарăнма йĕрки çук, тепĕр çулсăр чарăнмаç, теççĕ (война). N. Вăл ман çола çитсе вилчĕ. Он умер в моих летах. Ст. Чек. Çул урлă, через год (аlternis annis). || Возраст, достаточный возраст. МПП. † Савнă тусăм, хура куçăм, илеймерĕм çулăм иртиччен. СТИК. Ун çулне çитес çынсем-и вара эпĕр! Нам-ли уж дожить до его лет. Т. Григорьева. † Ĕнтĕ пĕвĕм те пур, çулăм çук. Янтик. † Пиреех те çырнă çын ачи лартăр халĕ çулĕ çитиччен. Подл.-Шигали. Çавă Шăхальсен, ай, хĕрсем, ларччăр халĕ çулăм, ай, киличчен (до моего совершеннолетия).

çул

çол (с’ул, с’ол), дорога. Б. Олг. Çола тохсан, ут йăлăнчĕ (= ывăнчĕ). Бес. чув. 1. Ку пасар çул пăсăлас уммĕнхине пурте пĕлеççĕ. Все знают, что этот базар бывает перед распутицей. Орау. Вăрманпа çул пур-и? Ib. Вăрман виттĕр çул пур-и? Ib. Кӳл тăрăх çул çук. Ib. Уйра та çулсем хурала пуçларĕç, çуркунне пулать. Дик. леб. 47. Йывăç лартса тухнă çул тăрăх. N. † Урам йĕрĕ (след моих ног) çул пултăр; çак ял ачи тус пултăр. Регули 20. Килнĕ çолпа кайлах карĕ. Вернулся тем же путем назад. Ib. 637. Çол олăхпа лайăх-и? Хороша-ли дорога лугами? Ib. 1104. Çол вăрманпа каять. Дорога идет лесом. Ib. 1441. Эп каймастăп, çол осал (утсем килте çук.) Ib. 1444. Кăтарт она çол, вăл ак çохалтăр. Ib. 1446. Мана çол кăтартса яр, манăн çохалас марччĕ (чтобы мне не заблудиться). Якейк. Вăрманта çол пит тăвăр (узка): ик орапа тĕл полсан, иртме кансĕр (трудно разъехаться). Ib. Ман тор лаша çол лайăх ертсе пырать. Ib. Çол ик аяккипа та канав пырать. Ib. † Мăн çол çинче опос вырĕс: валти лаши пасарнă, хӳри-çилхи кăвакарнă, сол тытасси йăвăр поль. Изамб. Т. Ул йĕрпе пĕр пилĕк çухрăм кайсан, пĕр çула тухнă. Шурăм-п. Кушак çул татсан (перейдет, пересечет), телей пулмаçть. Ст. Чек. Çула кайнă чух кушак е çын çул урлă каçса кайсан (если перейдет), çул ăнмас, тет. ТММ. Каякана (для идущего) пĕр çул, шыракана çĕр çул. (Послов.). N. Эсĕ каяс çул çинче. N. Çак вăрман хушшипе кукăр-макăр çул каять (идет извилистая дорога). С.-Устье. Эсĕ çул пĕлетĕн-и çак вăрмантан тухма? тет. Салтак калат патша ывăлне: йăвăç тăрне хупарса пăх: хĕш енче çутă пур. Çав енеле турат хуçса пăрах, тет. Патша ывăлĕ, хупарса, турат пăрахрĕ, тет. Кайран, патша ывăлĕ ансан, çутă енеле кайнă, тет. Кайсан-кайсан, пĕр пысăк çурт патне пырса çитрĕç, тет. Коракыш. Вĕсем, çул çухатса (заблудившись), нумай макăрса çӳренĕ. Изамб. Т. Кĕркунне, çул ӳксен (когда установится санная дорога), сутта каяççĕ. Ала 81. Килесси килетĕп те, çул яр мана, терĕ, тет, старик. Поехать-то поеду, но только пропусти. Кан. Пĕр маях çăмăр, тата çул начар тăрĕ. Ала 66. Сĕт çулпа тухса карăмар, çу çулпа килсе кĕтĕмĕр. Сред. Юм. Çôл уçăлчĕ. Дорога теперь открыта. Ib. Çôл сăхă. Дорога тяжела для езды (зимой). Баран. 201. Пĕтĕм çул çийĕ вилнĕ çын пулнă. По всей Дороге валялись трупы. В. С. Разум. КЧП. Çынсем пĕр маях уттараççĕ çулпала. Юрк. Улпутпа лаккей çулпа ларса пыраççĕ (едут в экипаже). Букв. 1904. Çул хура, лавна ху йывăртарах тиенĕ, çапах тата лашуна хĕнетĕн. Альш. Унта та çулсăр çĕртен çӳреме çук. И там нельзя ехать по тому месту, где не проложена дорога. Ib. † Кăçал ыраш пуссисем пит аякра: ялан кукăр çулпалан каймалла. N. Землянкă йĕри-тавра чăрăш турачĕ лартса çаврăннă икĕ ерет, пĕтĕм çул туса пĕтернĕ. Орау. Çул çемçеличчен (юр йăшиччен), до распутицы. N. Çул картланаччен (осенью). N. Çулсем çинче шăнса вилнĕ сала-кайăкĕсем выртаççĕ. || Путь, путина. Кн. для чт. 136. Çул килнĕ майĕпе шăнкăрчăсем кăшт канчĕç те, унтан часрах хирсене, çаранлăхсене çырмасене вĕçе пуçларĕç. N. Мана ама-çури пайтах ылханчĕ: кайма çул, килме вут, тетчĕ. N. Çул çинче тутар мĕн пулассине шухăшласах пырать, тет, теççĕ. (Послов.). М. Тюмерли. Вара, пурте пухăнса çитсен, çула тапранса каяççĕ. Вĕсем кайнă чухне пит шавласа каяççĕ. N. Çол çинче лайăх килтĕмĕр. Сред. Юм. Çôл çӳреме каякан çынна: çôл ăнтăр, тесе, каласа кăларса яраççĕ. N. Москваран Перĕм çĕрне çитесси пайтах çул. ЧП. Кĕркунне пулсан, çуна çӳлĕ ӳксен. КС. Çулне ял тулашĕнчен ячĕç. Заставили ездить проезжих мимо деревни. N. Унтан çул ямаççĕ! Там запрещают ездить! КС. Унтан çул каймасть. Там ехать не надо, не эта дорога. Регули 636. Çол шупа вăрăм. Ib. 31. Вăлсам çол çӳремелли турĕç. N. Çула тухнă чухне, при выезде в дорогу; çула тухса кайнă чухне, в самый момент выезда (выхода) в дорогу. Ст. Чек. Сирĕн патăра кĕме çул килмерĕ (не случилось пути). Ib. Ваня пуян патне кайма çул килмес. Ib. Çула кайнă чух кушак е çын çул урлă каçса кайсан, çул ăнмас, тет (пути не будет. т. е. не достигается цель путешествия). Лашм. † Çӳрен утма ятăм çул çуреме, тытма чĕлпĕр вăрăм пулмарĕ. N. Ырă çынпа çула тухсан, çул иртнине сисместĕн, теççĕ. (Послов.). Альш. Инçе çула хĕр парсан, килни-кайни курăнмас. N. Эсĕ хăвăн чуру Иосифпа пĕрле çула пынă. Янтик. Çул кĕске пултăр тесе, уйăрăлнă чухне пĕри те пуса инçе каять пулсан, тепри ăна: çул кĕске пултăр ĕнтĕ сана, чипер кай, тет. Ир. Сывл. ЗЗ. Çул парах! Кан. Враг. † Хĕрсем çулĕ ăстăльте? Аслă урамăн варринче, хапха умĕнче сак çинче, симĕс сатăн айĕнче, пурçын тĕрри аллинче. Сред. Юм. Çôл питĕрнчĕ. Нигде ходу нет. N. Ыратнине чăтаймасăр, эпĕ çула тăршипех (всю дорогу) кăçкăрса макăрса пытăм. Сунт. Çул çине тухакана укçи те, япали те кирлĕ вĕт. N. Аяк çол, дальняя дорога. N. Пире кирлĕ япаласем çул çинче килме тухнă (уже в пути). N. Кил çулĕ çинче, на дороге домой. КС. Манăн çулĕ уçăлнă. У меня нет препятствий. Собр. † Инçе çултан хурăнташ турăм ĕмĕрлĕхе пĕрле пурăнасшăн. || Проход. Янтик. Халăх ик айккинелле уйăрлса (сирĕлсе), ăна иртсе кайма сарлака çул турĕç (пачĕç). N. Ывалĕ килте мар-тăк — икĕ айкки пĕр çул сана. || Дымовой проход. Пир. Ял. 1928, № 51. Анчах, кăмакан тĕтĕм çулĕ нумайрах пулас пулать. || В перен. смысле. Собр. Куçсăр çын хăй умăнчи чашки çинче те çулне тупаймаçть, теççĕ. (Послов.). Толст. Ку манăн çулпа килмерĕ, ӳссĕр тавăрăнчĕ, курăнать, терĕ, тет. || Назв. духов. N. Унтан кайран турă çулне пăтă, турă амăшĕ çулне юсман паратпăр, теççĕ. || Встреч. в выражении: N. † Вăрманта упа, аннеçĕм, хирте кашкăр, аттеçĕм! Ăçта хурам-ши пуççăма? Çӳлелле пăхрăм — çул çӳлĕ, çĕрелле пăхрăм — çĕр хытă. || Грива? (Срв. тюрк. jaл, грива). Пазух. Хура лаша çулĕсем, пĕкĕрен çӳлĕ пуçĕсем. || Влагалище. Сборн. по мед. Пит хытă ыратнă чух, ача пуçĕ хăвăрт килсе çулĕ çурăласран, ача пуçне кăшт тытас пулать. || Право. N. Манăн çол пор.

çулан

маслиться. Юрк. Ни çăвĕ ирĕлмест, ни икерчи çуланмаст. Султангул. † Тутам-çăварăма шăла-шăла шурă алшăлли çуланчĕ. || В перен. смысле. Якейк. Чĕлхи-çăварĕ те çуланса карĕ (= пакарти хĕрнĕ, пит калаçакан полнă; о пьяном). Ск. и пред. чув. 73. Икĕ пысăк кăмака, тĕрлĕ апат пăсланать; ялти тантăш-тăвансен тута-çăвар çуланать. Ib. 48. Куçĕсем хĕрлĕ, çуланса кайнă (стали масляными). || Облизываться. Альш. Кашкăр пулла çисе ярат, тет: çулантăм-пăхрăм — çулă пулчĕ, тутантăм-пăхрăм — тутлă пулчĕ; тата парччĕ, тилĕ тус, тесе, калат, тет (волк). Рак. Урам тăрăх шăши çуланса çӳрет. (Эрех ĕçнĕ çын). N. Мур кушакки, епле çуланса ларат.

çулçă

(с’улз’ы̆, с’ул’з’ы̆), лист (растительный). Ст. Чек. Пазух. Варманах та варринче, ай, ват юман, асапланать çулçă та сарасшăн. Ск. и пред. чув. 52. Каччă ташлать, кур ĕнтĕ: çулçă, тийĕн, вĕçкелет! Баран. 118. Хырапа чăрăшăн çулçă вырăнне йĕп çулçă ӳсет. N. † Вĕрене çулçă сарат-çке. ЧС. Кайран пурте хăрса кайрĕç вара, çулçă та кăлараймарĕç. Юрк. † Вăрман хĕрринче икĕ хурăн, çуллен çулçă ярат-ши? Пазух. Хурăн çулçи çурсассăн килет вăрман илемĕ: хуран çулçи тăкăнсан, каять вăрман илемĕ. Хурамал. Çуркунне йăвăç çулçă çурнă чух, йăвăçăн тăрăнчи çулçи шеп пулсан, малтан акнă тырă шеп пулать, тет; йăвăçăн тĕпĕнчи çулçи шеп пулсан, кайран акнă тырă шеп пулать, теççĕ ваттисем. Календ. 1906. Хăш йывăç çулталăкĕпе çулçăпа ешĕрсе ларать. Ачач 83. Ара, ывăлĕ лашине ма киле кӳртмест-ха? Урамра тăвармасăрах тăратать. Аль апла çулçăсем лартма аван-и мĕн? Бел. Гора † Çулçă пек çӳхе тутампа чуп-туса пăхайăтăм (девушек). Орау. Инке анкартне купăста çулçи татма карĕ те, темме нумай тăрать. N. † Шур Атăлăн тăршĕпе хăва çулçи çура-çке. ЧП. Çулçă çур (улма йывăç). О земл. Тулла юман çулçи çурăлмасăр акма юрамасть. К.-Кушки. Вуникĕ мулкаç çурисем иртиччен выртас иккен çульçăн та айĕнче.

çум

çом (с’ум, с’ом), бок. Яргуньк. Эпĕ çума хыпаларăм та, манăн çумра пĕчĕк çĕçĕ пур. Орау. Хĕççине çумне çакса çӳрет (с боку). || Место, находящееся рядом. Регули 1131. Пирĕн ял çомĕ çулла вырăн. || Употреб. в качестве послелога и обозначает больщую близость к предмету. Для различных лиц: çума (çумма), çумна, çумне, çумăмăра, çумăра, çумне, çумĕсене, çумра (çумăмра), çумăнта, çумĕнче, çумăмра (çумра), çумăрта (çумра), çумĕнче (çумĕсенче). В некот. гов. встреч. сан (хăвăн) çомра, сирĕн çомра. Регули 1139. Вăл ман çома кисе тăчĕ. N. Ку хутне сĕтел çумне çыпăçтарăп (безразлично, к какой части, или с какой стороны стола). N. Хĕрес çумне пăталанă. Изванк. Тата кирек мĕн сиен пултăр тесе, çурт çумне пĕр-пĕр çĕре укçа пырса чикеççĕ. N. † Сартумккаран илтĕм сар лаша, Самар лапки çумне кăкартăм. N. Шкул пӳрчĕ çомне çĕр касса панă. Завражн. Ман çомран пĕр виç аршăн аякра утса пычĕ (шел рядом аршина на три от меня). Толст. Çынсем çунисем çумĕнчен (рядом с..) тумтир çухисене тăратса утса пыраççĕ. N. Тата урапа тул(к)кисене Рамансен çумне çакнăччĕ те, вара Михаил Павлов манăн урапа тул(к)кисене исе кайнă. Кĕвĕсем. Савни, çумна кĕмесен, сăмах ан хуш, куç хĕстер. Тайба-Т. † Чипер ача кулянат савни çумне кĕменрен. N. Вут çумне, сулахай енне сĕтелпе тенкел лартаççĕ. N. Шкул çумне темĕн тĕрлĕ аван анкарти, тата пахча туса хучĕ. Регули 1138. Пирĕн çомра (рядом с нами) порнать; вăл ман патра (у меня) порнать. Ib. 1136. Кăмака çомĕнче (у печи) тăрать (выртать). Ib. 1134. Йăвăç çомĕнче (йăвăç айккинче) çакăнса тăрать. Висит на дереве. Юрк. Юпа çумне ăвăс çурта çутса лартаççĕ. Пазух. Хăйĕ ларать хурăн, ай, тăрринче, çунаттисем пĕлĕт, ай, çумĕнче. МПП. Пыршă çумĕнчи çу. Юрк. Ачана мĕшĕн йĕртетĕн, кӳр-халĕ хама, тесе, хунямăше йĕрекен ачине хăй çумне (хăй аллине) ыйтса илсе йăпата пуçлат: апу, ачам, мĕшĕн йĕрен, ан йĕр! Ачи аван иккен, ашшĕ пекех! тет (упăшки салтакра чухне пулнă ача çинчен). Регули 1140. Орăх утсам çомне кӳлтĕм; орăх утсам патне ятам. Ib. 1132. Йăвăç çомне тăратрăм. Ib. 1133. Ман алă çомне çипĕçрĕ (= çыпăçрĕ). Козм. Пăраххот кантор çомне ларат (пристает). Тăв. 35. Иртнĕ вырсарникун Карук вăйăра ман çума кĕнĕччĕ. Истор. Ун çумне сыпса тата пысăк çурт тутарнă. N. Утă çумне кăкарса таки ан тытăр. N. † Сарă варăм хĕрсене хамăр çомала лартрăм. Шибач. Контине (свое лукошко) йоман çомне çакрĕ те хварчĕ. Регули 1135. Орăх тавраш çомне хотăм. ТХКА 105. Ман пуртă тикăра çурмаран касса татса, пĕр хыр çумне (в сосну) тăрăнса ларчĕ. Хыр çумĕнчен пурта кăларса илтĕм. Рук. календ. Квитанция çумне (к квитанции) пичет пустар. Ст. Шаймурз. Ăйхăран вăраннă çĕре сĕтел çумне çырса хунă. Когда она проснулась, нашла надпись... О сохр. здор. Ерекен чир сывă мар çынăн ӳчĕ çумĕнче анчах пулмасть, унăн кĕпи-йĕмĕ çумне... те çыпçăнса юлать. Юрк. Стена çуммĕнче пĕр кĕсле çакăнса тăнине курсан, пĕр вырăсĕ çав кĕслене аллине илет те, тытăнат кĕсле калама. Ib. Çтена çумĕнче вĕсем тĕлĕнче кĕлетки çакăнса тăрат. Кан. Куславкка урамĕсенче, çтенасем çумĕнче: индустри зайомĕ облигацийĕсене илĕр, тесе, çырса пĕтернĕ. N. Сулахай пĕçĕ çумчен шенеле çĕмĕрсе карĕ, ӳте кăшт анчах лекмен. N. Ман çĕлĕк çумĕнче сан мĕн ĕç пур? N. Уруна хорăн çомне хырса тасат. Хорăн çомĕнче тасат. Кан. Çуртсем çумĕнчи вывĕскăсем çине чăваш чĕлхине темле те кукăртса çырса хунă (написано искаженным чув. языком). N. Çтина çумне çырса хăварсаттăм. N. Арча çумне питĕркĕç тунă. К сундуку приделали запор. N. Урана йăвăç çумĕнче хырса тасатрăм (выскоблил, вычистил). Н. Кожары. Çĕççе кăмака çумăнче хырса çивĕçлерĕм. N. Ман урасем пылчăклăччĕ. Эпĕ карăм та, юпа (хурăн) çумăнче тасатрăм. N. Юпа çумне кайса тасат уруна. N. Хурăн çумăнче уруна тасат. (Это верно). N. Урана картлашка çинче тасатрăм. Н. Лебеж. Çурçĕр тĕлĕнче çумран (с моей постели, буквально „от меня“) тăрса карĕ. Артюшк. Туратне пĕрене çумĕнчен касса пăрах. Очисти бревно от сучьев. Орау. Ах, мур! сан çулăнта çынсен ачисем пурăнăç çумне кунĕн-çĕрĕн ĕçлесе хушаççĕ, эс пуррине салатан. Ах, ты, дрянь, в твои годы другие уж зрарабатывают, а ты все теряешь! || Указывает на нахождение предмета при ком-либо, т. е. за пазухой, в кармане и пр. Ау 13°. Пуртине çумне çакрĕ, тет. Хора-к. Пуртă илтĕм, çумма чикрĕм. Юрк. Кĕрӳшĕ куркинчи сăрине ĕçсен, укçине хăй çумне илет. Регули 1141. Ман çомра (при мне) окçа пор. Юрк. Карчăк, укçана акă эпĕ кунта, ешчĕке, хутăм; хампа пĕрле çумра ярмуккана илсе çӳресен, кăларса-туса илесрен хăратăп. Якейк. Виççĕр тенкĕ окçам çомăмра (при мне). Микушк. Арчи уççи анне çумĕнче (у матери, при ней, напр., в ее кармане и пр.). N. Çомма окçа похасшăн, чтобы собирать деньги. Тяптяева. Эпир сутса (лошадей), сана укçине парса, хамăр çума виçĕ пус хăварас тесе, шухăшларăмăр. Хорачка. Кĕçĕн-кĕрӳ кăчкăрса çӧрет: атьăр тоя! Арăм пор-тăк, арăмне илĕр çома, арăм çок-тăк, волашка илĕр (кĕпе волашки), ачи пор-тăк, ачине илĕр, ача çок-тăк, токмак илĕр. Панклеи. Йолашкине çомне чикет. Остальное взял с собою. N. Вулăсра укçасене пăхса тăракансем укçасене хăйсем çумне илнĕ. Кан. Пĕрин çумĕнче те хĕрес кураймăн. Якейк. Хора шарçа килĕшет, çома (на себя) çаксан килĕшет. || Вместе с..., попутно. Альш. Ăна (их) вăрçтаракансем çумĕнчен пĕр-икĕ ăса кӳртекен те пулат... Ib. Тепĕри татт ун çумĕнчен ача-пăча тăманнипе тертленет. Ib. Каччисем каяççĕ хĕрĕсем патне уллах пăтти çиме. Пăтти çумĕнчен ăна-кăна тупат, сĕтел çине хурат. Ib. Арăм çумĕнчен хĕрĕ те йĕрет вара. Ib. Православный праçник çумĕнчен тата унăн хăйĕн авалхи йăлине хисеплемелле кунĕсем те пур. Чăв. й. пур. 16°. Çапах та кунăн тетĕшĕ пурăннă пулсан, ун çумĕнчен пурăнма ăна çăмăлтарах пулнă пулĕчĕ. N. Ун çумĕнчен ерипе пуп ывăлĕ те тиечукпа улах тăрăх çĕр-хута сĕтĕрĕнсе çӳреççĕ. || В сравнении с... Орау. Ун çумăнче вăл ним те тăмаçть (ним те мар, не стоит). N. Ăвăс вутă юман вутă çумĕнче çур хакпа анчах çӳрет. Чĕр. чун. яп. й.-к. пур. 25. Çав шапасем ытти шапасем çумĕнче пит чипер пулнă. || За. Тайба-Т. † Утма ăçтан кăкарас? Улма-йывăç çумĕнчен. N. Манăн лаша юпа çумăнче кăкарăнса тăратьчĕ.

çумминче

то же, что çумĕнче, подле него (п. нее, п. них). Букв. 1886. Унăн çумминче (около нее) икĕ хĕрлĕ тăрăллă çурт лараççĕ.

çум çави

мотыка. Альш. Икĕ çум çавирен пĕри те килте çук, паян акă пахча çумласан та юратчĕ.

çумăр

çомăр (с’умы̆р, с’омы̆р), дождь. См. çăмăр. СТИК. Тен çумăр çăват-и кĕçĕр; пĕлĕтсем хура-хура туха пуçларĕç. Смотри, как бы сегодня дождь не пошел, все собираются черные тучи. N. Икĕ уйăхран (через два месяца) аслă вăйлă çумăр килчĕ. ЧС. Вара аслати авăтăрĕ (= авăтрĕ) те, шултăра çумăр ячĕ, кĕтӳ те кӳртĕрĕ (= кӳртрĕ). N. Çумăр çумаллипе çăвать. Дождь идет все сильнее и сильнее. Янш.-Норв. † Çумăр килет хуралса, вăрман çине шуратса. ТММ. Мана кĕтеççĕ, эпĕ тухатăп та, тарса пытанаççĕ. (Çумăр). Зап. ВНО. Çумăр юхтарса çăвать. Идет сильный дождь. Ib. Çумăр çӳпçерен тăкнă пек тăкать. Шурăм-п. Çумăр çӳпçерен янă пек çурĕ. Ib. Унччен те пулмарĕ, пĕр хĕринчен (с одного края горизонта) çумăр кăвакарса тухрĕ. Изамб. Т. Çумăр çуса иртсе кайсан, когда выпадет (или выпал) дождь. Регули 1367. Çомăр чарăнсанах, кайрĕ. Ib. 1080. Çак çомăрта порте йĕпенчĕç. Этот дождь помочил всех. Ib. 1061. Çомăртан (лапраран) каймарĕç. Не пошли, так как был дождь (была грязь). Ib. 806. Çомăр çуни лайăх мар. Ib. 412. Ыран çомăр полĕ (пожалуй будет). Ib. 410. Ĕнер-çомăрччĕ. Вчера был дождь. Сятра. Çомăр кĕрсе карă, тет, Холă кап çомăр çоат, тет. Ib. Кăнтăрлаки çомăр ниме те йорачас, тет (типсе каят), каçхи çомăр анчак калчая йорат. Ib. Ирек корак кăçкăрсан, çомăр полат, тет. Ib. Ой, чивер çомăр çоат, тӧр çомăр. N. Паян çумăр çĕре витерчĕ пулĕ (промочил небось). N. Çумăр витерчĕ мана паян (дал знать). N. Уяв вăхăтĕнче çумăршăн (чтобы выпал дождь) чӳк тăваççĕ, вăл чӳке ачасем тăваççĕ. Ст. Шаймурз. Иртнĕ çумăра юпах тьыхапа ан хăвала, теççĕ. (Послов.). Череп. Çумăр çапса çăват (хлещет). Ib. Çумăр тĕтет (льёт во всю). Ib. Çумăр çунтарат („жарит“). N. Пĕр карчăкпа пĕр старик пурăннă. Пурăнсан-пурăнсан, вăсен ача çуралнă. Вырăс йăлипе, пачăшкă хушнă тăрăх, вăсем ăна тĕне кӳртме чӳркӳве кума тупимасăрах кайнă; ялĕпе те пĕр çын тупиман, мĕшĕн тесен, кума пулас пулсан, чӳркӳве каймала: чăвашсем унта хăшĕ ĕмĕрĕпе иккĕ анчах кайнă: тĕне кĕме, вилсен. Кусене хирĕç пĕр шап-шур сухаллă пуçтаракан старик тухнă та: ăста каяттăр? тесе ыйтнă. Лешсем: ача тĕне кӳртме каятпăр та, пирĕн кума çук. Эсĕ пулмăн-ши? тенĕ. Старик хавас турĕ, ачана тĕне кӳртрĕç. Ача çитĕнет. Пĕре урамра выллянă чух, унтан пĕри: сан пуск-аçу кам? тесе ыйтнă. Лешĕ: пĕлместĕп, тенĕ. Юлташсем пурте кулса ячĕç. Ача вăтанса пӳрте кĕчĕ; амăшĕнчен: ман пуск-атти кам? тесе ыйтма тапратрĕ. Амăшĕ ăна мĕнле тĕне кӳртнине каласа кăтартнă. Вара ача ашшĕсенчен вăрттăн пуск-ашшĕне шырама кайрĕ. Çулпа утса кайнă чух, вăл пĕр хутаç çакса хирĕç пыракан старика курнă. Старик унтан: ста каян, тесе итсен, вăл: пуск-атти патне каятăп, тенĕ. Пуçтаракан: сан пуск-аçу эпĕ, ман пата пырас тетĕн пулсан, куçна хуп, тенĕ. Ача куçне хупрĕ. Уçсан, пĕр пит кетмер пӳртре тăнине курчĕ, тет. Пыск-ашшĕ ăна хунь пӳлĕмĕсене кăтартса çӳрет. Пĕр пӳлĕмре ача ала çинче такана ларнине курчĕ. Патнерех пырсан ала витĕр пăхрĕ те, халăх хĕрсе тыр вырнине курчĕ. Вăл халĕ пĕлĕт çинче пулнă. Ача тĕлĕнсех карĕ. Астумасăр такана çине пусрĕ те, таканари шу тăкăнчĕ-карĕ, ала витĕр юхса çумăр пулчĕ. Халăх хыпаланса кĕлте йăтма тапратăрĕ. Ак мĕнтен пулать çумăр. Б. Олг. Витререн (каткаран) çунă пак çурĕ çомăр. Ib. Тата вăл çомăр витрех вуртарчĕ. Кроме того, он заставил в дождь жать хлеб. N. Вăрман хыçĕнчен çомăр хăпăрать. Из-за леса идет сюда дождик. КС. Çумăр ӳккеле пуçларĕ (накрапывает), сăрат (кладку) тăвар. Артюшк. Çумăр чарăннччен, кунта кĕтсе ларар-ха! Спшрак. Эпĕр конта ларнă чох (пока мы здесь сидим), каллах çомăр çума поçланă. Сарат. Çумăрăн хӳри кăна çакланчĕ. Дождь задел только краем. Ib. Çумăр çитсе çапрĕ. Нагнал и вымочил дождь. Бюрг. Кураксем кранклата пуçласан, çумăр тухат, теççĕ. N. Çумăра яман накидкă. || В перен. смысле — о плачущем. Сред. Юм. Çумăр çăвать! (Йĕрекен çын çинчен калаççĕ). СТИК. Пĕр ушкăн çумăр çуса карĕ (т. е. он поплакал, пролил слезы. Гов. о маленьких).

çумĕр чӳкĕ

назв. моления о дожде. N. 1906-мĕш çулта, майра тăваттăмĕшĕнче, çумăр чӳк турĕç. Чиркӳлĕ Аччара çумăр чӳк Çавал шывĕ хĕринче турĕç. Акă ун çинчен мĕн калаç: кашни килтен çăмарта, çу, кĕрпе, çăкăр-тăвар пухрĕç. Вĕсене пухса пĕтерсен, шыв хĕрринче пăттине, çăмартине пĕçереççĕ. Пур çимĕçне пĕçереççĕ те, унтан чăркуççи таран шыва кĕрсе тăраççĕ. Хуранне икĕ ват çынна тыттараççĕ, хуранĕ çурри шывра. Унтан темĕскер каласа чӳклеççĕ. Стариккине аçам тăхăнтараççĕ, хул-хушшине мăнă çĕлĕк тыттараççĕ, чӳк апачне унта çияççĕ те, пурте шыва кĕпи-йĕмĕпех сикеççĕ. Унтан иртсе пыракана курсан, уна та шыва тĕртсе яраççĕ. Çав уйăхрах 7 числара Катекре те çумăр чӳкĕ турĕç. Катекри çырман пĕр енчи туман, пĕр çути тунă, çăмарта икĕ çĕр пулĕ, кĕрпе пĕр пăт пулĕ, çупала сĕт икĕ витре пулĕ. Попечитĕлствă чарма тăрăшнă та, халăх пушшех урса кайнă. N. Пирĕн Çĕрпӳ хулинче, Мами вулăсĕнче, Ачча приходĕнче çумăр чӳк тăваççĕ. Ачисене ваттисем хушаççĕ. Вара ачасем çăнăх, кĕрпе, çу, çăмарта пуçтарса çӳреççĕ, унтан пĕçереççĕ. Пĕçернĕ чух та ачасене çерçи чĕппи илме яраççĕ. Ачисем çерçи чĕпписене илсе пыраççĕ, хăшне шыва яраççĕ, хăшне яшка çине яраççĕ те, унтан, çимелле пулсан, тĕслĕрен курăк татаççĕ те, шыв хĕрне лартаççĕ. Вара яшки пиçсен ялти ватă стариксене, юмăç-карчăксене чĕнеççĕ те, сăрт çине шыв хĕрне яшкине йăтса каяççĕ. Унтан вара ват стариксем, юмăç-карчăксем çĕлĕккисене хул-хушшине хĕстереççĕ, чӳклеççĕ. Яшкине, пăттине, çерçине, çăмартасене, пашалусене çинĕ çĕре пурте тухаççĕ: ачисем те, ашшĕ-амăшĕ те — пурте хура кĕпи-йĕмĕпех пыраççĕ. Шур тăхăнма юрамасть, тет. Вара, пурте пухăнса çитсен, апат çияççĕ. Апат çисе тăрансан, шыва сикеççĕ. Тата хăшĕ сикмесĕрех тараççĕ те, вара вĕсене виççĕн-тăваттăн хăваласа тытаççĕ те, тӳрех шыва утаççĕ. Хăшĕ çапах тарса хăтăлаççĕ. Вара шывра кăвакал пек лапăртатаççĕ. Мами вулăсĕнче Шăхасан приходĕнче çаплах тăваççĕ.

çун

çон (с’ун, с’он), гореть. Чураль-к. † Чăл-чăл çунан вут çутти, катаран курнан вут çутти. Ib. Шел-квар çунса выртать, тимер сенĕк лартнă, хура кĕçе сарнă. Регули 315. Çортасам çонаççи? — Эп онта чохне çонатьчĕç. Ib. 354. Эп пыриччен çоннăччĕ. Сгорело до моего прихода. Ib. З55. Эп пырсан, çончĕ (çонниччĕ). ФТТ. Çуннă япалана çисен, упа тытмасть, тет. (Поверье). СТИК. Мĕн шăрпăкĕ илмелле, пирĕн вучахра вут çунах тăрат вĕт (беспрерывно горит). П.-Пинер. Çунайăрçинччĕ вут çинче. Сгореть бы им (врагам) на огне. Форма грамматически неправильна; надо: çунайрĕçинччĕ или çунайĕçинччĕ. N. Ăнсăртран çунса-туса кайман пулсан. N. Пирĕн ял икĕ аяккипех çунчĕ. Вут тухрĕ те, ялĕпе çунса кайрăмăр. N. Кам арки çине вут ӳкет, вăлах çунать, теççĕ ватă çынсем. Альш. Улăм çунса тухат та, кăмаки умне ӳкет. Огонь, перебивается по соломинкам и падает у печки на пол. || О погоредьцах. Земл. Пирĕн ялсем çула çунса çунаççĕ, вĕсем: хăçан вут пулнине астумастăпăр, теççĕ. ЧП. Эпĕ пиччепе çуна туртса килтĕм те, çуннă çĕре кайрăм. Ib. Çынсем, çунсан, тырă пухса çӳреççĕ, эпир те çавсем пекех хутаçсем çакса çӳрĕпĕр çав. Бес. чув. 5. Пĕрре, çула, вĕсен ялĕ çунчĕ-кайрĕ. Изамб. Т. Епле, пирĕн хурăнташсем те çунни? — Павăл пултăру çунчĕ. || О хлебах (в жару). N. Тырăсем çунса карĕçĕ кунта. || О ярком блеске. Сред. Юм. Çôнса тăрать. Так говорят о блестящих предметах (гиперболическое выражение). Ал. цв. 6. Вăл хĕрлĕ хĕвел пек çунса йăлтăртатса ларать. Сред. Юм. Çунса тăрать (очень изящная вещь). || О сердце. С. Айб. † Ĕнтĕ ăшăм çунат, ăшăм çунат, çулăмсăр çунакан та кăмпа пек. N. Манăн чĕре çунса тухать саншăн. N. Ман ăш пĕтĕм çонса ларчĕ. || Употребл. в бранных выражениях. Буин. Çунтăр-и алтуйăву. Ну ее к чорту, твоею тросточку (с’ореть бы ей). Изамб. Т. Çунса каяшшĕ (çунашшĕ çунса кайманă), таçтĕлте чупса çӳрет! Чорт его знает, где он бегает. (Брань). Череп. Эх, çуннă (или: çунса кайнă) япала! (Брань, относящаяся к человеку, или к вещи; говорится когда что-нибудь не ладится, не выходит). КС. Çунса кайтăр! Ну его к чертям! (Гов. о предмете, которому не придают важного значения). Кама 48. Ку çуннă саманипе туйне те тăваймăн ĕретлĕ. Рак. Çунса кайтăр çанталăкки, пĕртте латти çок. Чтобы чорт подрал эту погоду, она никуда не годится! || Пригорать (о кушаньи). N. Пашалу пичĕсем çунаççĕ, || В различных перен. выраженнях. Изамб. Т. Çунса тухнă (бедственную) пурăнăçа кирек мĕн чухлĕ ĕçлесен те çитереймĕн. Ib. Вутсăр çунманă (не сильная брань). Ib. Эпир вутсăр çунса тухнă. Наше положение ухудшилось ни с того ни с сего. N. Мĕн пур пурăнăçăм манăн çунса кайрĕ. N. Юлашкинчен вăл Ольгăнăн çунса кĕтсе тăнă ĕмĕтне (пламенную надежду) çитернĕ. || Топиться (о печке). Орау. Кăмака çунать-и? Топится-ли печка? Ib. Кăмаку çунса пĕтри? Протопилась-ли у тебя печь-то? Ib. Пĕр кăмаки çунса пĕтменччĕ те: хуп еппин ăна, терĕ (сказала). N. † Мулча хĕрсе çунат-çке. Баня топится во всю. || Быть палиму солнцем. Утăм. Çунса выртан хура пусса пуян валли алтать вăл тарăн. || Горевать. ССО. Çавăнпа ĕнтĕ вĕсем малашне çын сăнне ан курайччăр, шăтăкрах выçăхса çунса вилччĕр. N. Вĕсем çунса ирттернĕ. Они уже пережили все свои горести. Ст. Чек. Çунат-ĕçке çак тăлăх хĕр (горюет, терпит разные невзгоды). N. Ну, ачам, мана çунма нумай пулчĕ. N. † Хĕре çамрăкла парайса: хыпса çунтăр, терĕр пуль. ЧП. Выртса ĕçрĕм ăшăм çуннăран. Ib. Ут пыраймасть çумăр та, ай, çунăран, ай, çунăран; эп юрлатăп ăшăм, ай, çуннăран (от тоски). N. Ĕлĕк выçăпа çунса çӳрени те çитĕ. Достаточно того, что и раньше маялись голодные. || Беспокоиться, заботиться. N. Çапла вара арăмĕ килте çунса тăрать, упăшки ăна пĕлмесĕр укçине салатать. Орау. Саншăн çунсах ӳкрĕ ку, кĕт, килсĕн (= килĕсĕн)-килмĕсĕн! Будет он о тебе горевать, жди! Ему всё-равно, придешь ты, или нет, N. Çунса, чупса çӳрерĕç. КС. Эп ун ачи-пăчишĕн ĕçлесе çунса пурăнтăм. N. Мĕнле майпа та пулсан укçа тупса пуясшăн çунаççĕ. Чураль-к. Вĕрене вутти вĕтрен пек, юман вутти хĕлхем пек; çав хĕр ăшчикки çав ачашăн çавăн пекех çунтăр. (Из наговора). Орау. Эпĕ уншăн пит çунмастăп. || Сильно хотеть. N. Çавăн пекех арçыннисем те, хĕрарăмпа пурăнас йĕркене пăрахса, пĕр-пĕрнипе аскăнлăхшăн çунса пурăнчĕç. N. Эпĕ санăн хыпарна питĕ пĕлесшĕн çунса тăратăп. (Из письма). N. Пурне те пĕлесшĕн çунса тăр. Букв. 1886. Ытла курасшăн çунаттăн, еппин хай нушана аранах куртăн пулать-ха. Кан. Ялти хресченсем маневăрта кам парăнтарассине пĕлесшĕн питĕ çунаççĕ. Ала 8. Эпĕ сана питĕ юрататăп, манăн чунăм пит саншăн çунать. || О жажде. Орау. Çунать вăл, çунать ĕçесшĕн. N. Манăн çунса тухас пек ĕçес килет. Меня томит жажда. N. Шывшăн çуннă çын (жаждущий). Ст. Чек. Шывшăн çуннă. || В перен. знач. N. Чунăм шывсăр ĕнтĕ çĕр пек саншăн çунать. Янтик. Ах, çав ухмахсем! иккĕшĕ те пĕр хĕршĕн çунса çӳреççĕ, тепĕр хĕр çук-ши кăсен валли ниçта та? || Стараться. Кан. Халĕ кружок членĕсем вилнĕ поетсен пултарулăхне сăнас тĕлĕшпе çунса ĕçлеççĕ.

çунтар

(с’упдар), понуд. ф. от гл. çун, жечь, обжигать. N. Тата тепĕр чăваш икĕ куçсăр пулчĕ: куçне тупă пулькки, патне ӳксе, çурăлса кайса, çунтарса пăрахрĕ. Шурăм-п. Куç ыратсан, ăна çунтарнă эрех шывĕпе сĕрĕр (йĕпетĕр). Слакбаш. Исвис (исвĕс) çунтараççĕ. Жгут известь. || Жечь (о солнце). N. Питĕ шăрăх, çонтарсах ярать; кĕпе-тонтир çавăнпа питĕ пĕтет. || О повышенной температуре тела. Якейк. Мана çăрккаç çонтарса прахрĕ. В прошлую ночь у меня был жар. || О жаре в лице. Собр. Пит-çăмарти çунтарсан, çын калаçат, тет. || О действии некоторых жидкостей и др. веществ. Юрк. Ĕнер хыта ĕçнĕ çыннăн çăварне эрехĕ, хăватлăскер, вут пек çунтарса анса каят. Сĕнтерчĕ 34. Ай-яй! Пĕтертĕр! Çунтарать! ||О крапиве. Ой-к. † Сикрĕм-пăхрăм вĕтрене те, кут çунтарса янă мĕн. || Мучить жаждою. N. Тĕрмере усранă чухне ăна çиме памасăр выçăпа асаплантарнă, ĕçме памасăр ăшне çунтарнă. || Протопить (печь). Толст. Вут хутса çунтарсан, анне те тумланчĕ. Сунт. Манăн халь кăмака хутса çунтарас пулать. Баран. 139. Хĕвел ăшши çунтарсах илет: чулсем, хăйăрлă çĕрсем, тата ытти тĕрлĕ япала та хĕвел ăшшипе пĕçерекен пулать. || Ходить бойко и бодро. Янтик. Ачасем çунтарса çӳреççĕ урам тăрăх (шатаются бойко и бодро). Альш. Каят касак пек çунтарса. Ск. и пред. чув. 98. Шыракансем таврăнчĕç, лашисене çунтарса (замучив). || Делать энергнчно. Орау. Атя, çăпатана çунтарар (давай плести)! Ск. и пред. чув. 5. Чĕкеç кинĕ ахаль те ĕçне тăвать çунтарса, карчăк çапах Чĕкеçне вăрçать ĕçне туманшăн. Ib. 81. Татах тепĕр тапхăрне туйне турĕç çунтарса. || Бить (а особенно кнутом, прутом, когда удар производит как бы ощущение ожога). КС. Çунтар, бить (кого), напр., кнутом, прутом. Чирикеево. Çунтарса килем-ха эпĕ ăна! Вăл картла выляма вĕренесшĕн-им-ха! Сред. Юм. Çôнтартăм, сжег, прибил. N. Пушă илчĕ те: ак сана улма! ак сана улма! тесе, çунтара пуçларĕ. Сĕт-к. Виçĕ йоплĕ чĕн пуши (его) кастарать те çонтарать. Рак. Икĕ хĕрринчен çунтартăм, вăта çĕртен сыстартăм. (Çăнăх аллани). || Беспокоить, заставлять беспокоиться, огорчать. Ал. цв. 4. Шыракан япалине хăй пĕлмесен, ăна епле шыраса тупмалла, çавă мана пит çунтарать. Кив-Ял. † Савни урăхне кайсассăн, çав çунтарать чĕрене. (Вăй юрри). N. Укçа çукки çунтарат. N. † И, çӳлĕ тусем, ай, пуçĕнче, лашасем вылятаççĕ тутарсем, пире çунтаракансем, ай, матурсем. N. Çыннăн ăшне çунтарассăм килмерĕ. Не захотелось огорчить людей (напр., страшными рассказами о войне). N. Авалхи тусçăм халте çӳрет, лăпланнă чĕрене çунтарса. || Сред. Юм. Çунтарать, 1) очень жарко, 2) очень хочется.

çунат

çонат, крыло(-ья). Ст. Шаймурз. Кайăк-хур çунатне кассассăн, çитмĕл çиччĕ илме юрать, тет. Икково. Çонатту, твое крыло. Пазух. Икĕех те çунат тăвăттăм, вĕçсеех те пырса курăттăм. Альш. † Чĕкеçсем вĕçеççĕ çӳлелле, çуначĕ тĕпĕсене хытарса. N. † Аннен хĕрĕ полаччен, шăнкăрчă чĕппи полас мĕн, çонат çапса йорлас мĕн. (Хĕр йĕри). || Плавники (у рыбы). Юрк. † Шурă Атăлпа пулă ишет-çке, çуначĕсене шыва хумасăр. N. † Атăлта шур пулă ишет-ĕçке, икĕ çуначи юлат каялла (вар. çуначине шыва хумасăр). Чертаг. Çôнатти (с’онаττи^ы), боковые плавники рыбы. || Листья (капусты). Мусир. † Йăран-йăран купăста, хура çунатне усса ларать. N. † Пахча кăна пахчала, шур купăста çунатсене хуçмасан, пуç пулмаç. Пахча çич. 4. Купăста виçĕ çуната ларсан, ăна куçарса лартма юрать. || Крестообразная часть вороб. Юрк. Арăм йывăççи çуначĕ. || Карниз строений. Б. Яныши. Çорт çонаттисенчен томла йохать. Слеп. † Кăвик-кăвик кăвакарçăн, ыр çын сарай çонатти айĕнче. || Помощь, подмога, опора. Альш. † Ĕнтĕ тăванăмсем, çунатăмсем, тата тепре куриччен йĕр те тӳс. Рак. † Тăванăмсем, çунатăмсем, çул кăтартса кăларса ярăр-и, кил тĕлне лайăх тупмашкăн. Кĕвĕсем. Ĕнтĕ, тăванăмçăм, çунатăмçăм, тепре курса калаçиччен йĕр те тӳс. || Отвод (саней). Н. Карм. Собр. † Ямшăк çуни çунатлă, ларса тухам терĕм те, çунаттипе çапса хăварчĕ, мĕн тăвас! Шел. 166. Темĕн чухлĕ сип-симĕс çунатсемпе витĕнеп. (Гов. „хĕвелçавнăш чечекĕ“, т. е. цветок подсолнечника). || Крылья мельницы. Шибач. См. арман. Якейк. Çонат вала çаврат. М. Тӳпт. Çонат чос, доски крыла мельницы. || Нарост на ногах лошади. Курм. Лаша орисенче, пĕрер кашнĕнче, пĕчик муклашка пак хăпарса тăраççĕ, вăсана çонат теççĕ.

çуп

(с’уп), ударить, бить в ладоши, бить ладонью. Рук. календ. Прокоп. Çуп — вообще бить ладонью (напр., кутран). Кап. Хăшĕ сиккеле-сиккеле ташлаççĕ, хăшĕ аллисемпе çупаççĕ (бить в ладоши). Юрк. Юлташĕ çапла ташланине курса, сивĕннĕ пек пулса, тытăнчĕ тата (тепри) икĕ алăпа алă çупма. Ходар. Вăл ташланă чухне, ыттисем алă çупса лараççĕ. ТХКА 88. Эпĕ юрласа пĕтерсенех, мана пурте алă çупса ырларĕç. ЧП. Вырăс сиксе ташлинччĕ, майри сиксе çупинччĕ. || О листьях деревьев. Такмак. Çулçи çупса тăрать, улми ташласа тăрать (у яблони). || Дать пощечину, ударить по щеке. N. Мана çав çитсе тытрĕ те, пит урлă пĕр-иккĕ çупса ячĕ. Орау. Ăна питĕнчен çупрĕ ячĕ (неожиданно). || Заворачивать (пирог). В. Олг. Коккăль çоп. || Точить (косу). Ир. Сывл. З6. Çупса яран, мăкалсан (çавана), лапаткана янратса. || Вертеть веретено между ладонями (при прядении). СТИК. Çупса авăрлат (хытă авăрлат, вертя веретено между ладонями). || Шлепнуться.

çулкам

пощечина. || Гроздья, кисть (ягод). В. Буян. † Шыв хĕррииче пилеш пиçет-ĕçке, çупкăмĕсем шыва ӳкеççĕ. Пазух. Шыв хĕрринче пилеш те, ай, пиçет-çке, çупкăм-çупкăм шыва та, ай, каять-çке. Байгул. Куснар урамĕ — аслă урам, икĕ айккипе палан йывăç. Çупкăм, çупкăм паланĕ. || Отдельные слои сена, которые подают на стог. Тури-Карапаш. Капан тăррине утă панă чухне çав утта çупкăм, теççĕ. Ib. Ачасем, капан тăрлама лайăхрах çупкăмсем тăвăр, начар тусассăн, капана шыв кайма пултарать. Тюрл. Капан хонă чоне çопкăм çапса пыраççĕ, кайран варне толтараççĕ. Лайăх çопкăм çапсассăн, капан та аван полать. || Горсть кудели, которую дергают от мочки ладонью. Сред. Юм. Пĕр çôпкăм сӳс шăртларăм. КС. Пĕр çупкăм сӳс, прядь, ухватываемая в горсть.

çуркăчă

трещина. Тимяш. Ун çинче (шыв çинче) икĕ аршăнтан пĕр çуркăчă пур.

çормала пуçлă çăпата

назв. лаптей, имеющих маленький носок. Якейк. Йăс пăралок кĕлетки, çормала пуçлă çăпати (= пĕчĕк пуçлă çăпата), покра нимĕр копарчи! Ib. Çормала пуçлă çапата = пĕчĕк пуçлă çăпата; онашкал çăпата тунă чох, пошăта çинçетсе, икĕ çĕртен чĕрсе çăпата пуçне хораççĕ. Шумш. Пичу, пичу, çормала пуçлă çăпата ту.

çура

(с’ура), детёныш. См. çурă, çăвăр, çӳрĕ, çӳр. Альш. † Тикки хире тилĕ çура тунă, хăй çурисем хăйсене пулас пек. Изамб. Т. Китăн ами (самка кита) е пĕр çура, е икĕ çура тăват. Яргейк. † Атти çури пуличчен, çырла çеçки пулас-мĕн. Альш. † Аннен ачаш чунĕ (нежное дитятко) эп, çӳпçи тĕпĕнчи пирĕ эп, аслă пӳртĕш çури эп (ам. б. çурри, т. е. половина?). N. Кӳр-ха çурине (малюточку; здесь афф. З-го л. обозначит только ласку) ман патма. || Рой. Кĕвĕсем. Вуникĕ те вĕлле хуртăма çуллен çура хушманшăн ӳпкем пур. N. Вĕллине уçса пăрахас пулмасть, уçсан, çурасене (çăврасене) шăнтма пулать. || Прибавок к основе, чтобы сделать холст пошире. Янших. Б. Çура хушнă тесе кумми çумне хушнине калаççĕ (если находят, что холст узок.)

çурăм шерепи

назв. украшения. ЩС. Çурăм шерепи — шăрçа, икĕ ярапаллă. Çивĕт çине çакаççĕ. Кĕвĕсем. Чăштăр-чаштăр çурăм шерепи.

çурăм

çорăм, пучок льна, конопли. Альш. Кантăр çурăмĕ, пуса çурăмĕ, йĕтĕн çурăмĕ. Начертаг. 150. Çурăм, сноп льну. См. Рааs. 142. БАБ. Йĕтĕн çурăмĕсем пачĕсене пыма çук, тет, çунаççĕ, тет. Хора-к. † Кантăр шăнчи посине сулля-сулля татаççĕ, чипер çорăм туяççĕ (= тăваççĕ). КС. Йĕтĕн çурăмĕ, сӳс çурăмĕ, кантăр çурăмĕ (связка, ăна пушăтпа, курăспа çыхаççĕ. Мыслец. Çурăм, рученька. Сӳс çурăм(ĕ). П. Яндоуши. Çурăм, связка, сноп (= икĕ ывăç, две горсти). Кантăр çурăмĕ, конопляный сноп. Йĕтĕн çурăмĕ, льняной сноп.

çурка

то же, что çуркам. Актай. Пĕр юмана касса ярăп та, икĕ çурка, икĕ тахана пулĕ. (Йĕкел). || N. Тата пирĕн çурка тымарĕсем мĕн хăтланаççĕ атте (?) умĕнче.

çуркам

çоркам, осколок, часть (разбитого топором). Зап. ВНО. Çуркам, плаха. ЧП. Çич çуркамран пӳрт тутартăм. Яргейк. Пĕр юмана икĕ çуркам тăвăп, икĕ такана тăвăп. (Йĕкел). Изамб. Т. Вут çуркамĕ, дрова длиною около сажени. Лашм. † Çуркам çурă çуртçăм пур. Сред. Юм. Çоркам вăтти. Пĕренене çормаран çорса тунă вăт. Ib. Пит сарлашка çынна çôркам пик теççĕ. || Ошибочно вм. çупкам? ЧП. Шыв хĕрринче пилеш пиçет, çуркам шыва ӳкет-çке.

çурт

, çорт, (с’урт, с’орт), строенне (изба, сруб, конюшня и пр.). N. Унта çурт пур-и? Есть ли там (какое-нибудь) строение? N. Çурт лартрăм. Я поставил строение. || Двор со всеми относящимися к нему постройками. Изамб. Т. Ул тыррисене, çурт çавăрас тесе, сутса пĕтерчĕ. ЧП. Пирĕн хамăр савни хура куç инçе те мар, çурт урлă. Юрк. Е тата хулара хăй çурчĕпе пурăнакан тетĕшĕнчен (ашшĕпе пĕр тăвантан) ыйтса илет (деньги). Ib. Çурт ларттара пуçлат, пӳрт, кĕлет, вите, ытти хуралтисене те тутарат. N. Унтан мĕн килет çурта, мĕн каять, мĕн пулнине çырса яр. Альш. Çуртсем пирĕн енчи вырăссеннĕ пекех: ытла елккен çуртсем мар. К.-Кушки. Унăн çуртне салатнă та, пӳртне витнĕ чусне вăрласа кайнă. У него раскидали всю избу и утащили тес, которым она была покрыта. КАЯ. Вăл карчăк пиртен пилĕк çурт урлă анчах. Собр. Çуртра тиркĕ-çăпала шалтăртатмасăр пулмаçть, теççĕ. (Послов.). Ау 17°. Амăшĕ каларĕ, тет: ачам, çурт кучĕ йывăр, тесе, калаççĕ, тухса килĕш мĕнпе те пулин, тесе каларĕ, тет. Н. Байгул. (Алтан) çурт айĕнче алтсан, çăмăр пулать. N. Çурт ăшчиккине пухап. Убираюсь в избе. N. Шур курница çумне çурт хурат (хура чĕкеç). ЧС. Çуртсăр юласси (лишиться) пит хĕн. Собр. Ывăл пулмарăм, хĕр пултăм: çурт тытмасть, тесе, паратрим? N. Тутар, ахăр, пĕр майлă тăраканскер, икĕ пӳрт, йĕри-тавра çуртсем. Ст. Чек. Çурт çумне хуралтă хушас, тепĕр хуралтă лартас. N. Ăна вĕлерес пусан, пирĕн çурт хупăнат. || Этаж. Бгтр. Улпут аялти çуртĕнче чей ĕçсе ларать, тет.

çурт укçи

страховые деньги, налог. КС. Сред. Юм. Шурăм-п. 19. Çурт укçи (налог) çулталăкне икĕ тенкĕ ытла тӳлет, тет.

çуртлă

имеющий (владеющий) дом и семью. Н. Карм. Эпĕ хам çуртлă пурăнатăп; пилĕк ача: виç ывăл, икĕ хĕр пур.

çуртри улăмĕ

яровая солома. N. Пичуна икĕ купа çуртри уламĕ патăм.

çут

, çот, холм, возвышенность, пригорок. Собр. † Çӳл çут тăрĕнче юр тăмаçть, пирĕн пуçра çӳç тăмаçть. Абыз. † Çучĕ çучĕ çырлалăх, тем, хамăрах çияс пек, ачасене чартăмăр. Орау. Кĕркунне, кĕтӳ пăхма пăрахсан, çучĕ-çучĕпе (каждый пригорок между оврагами) ĕни-лаши-сурăхĕ-сысни-мĕнĕпех кĕтӳ кăларса черетĕн-черетĕн пăхаççĕ, ăна (это стадо) касу теççĕ. Вотлан. Çут пуçĕнче пукане тайкаланса тарĕ. (Çырла). Коракыш. Пĕр çут аяккисенче икĕ куршак. (Куç). Сорм-Вар. † Атте килĕ çут çинче, çучĕ тулли çурчĕ пур, пире валли нимĕн те çук. Якейк. Хăта çорчĕ çот толли. Ib. Ати килĕ çот толли. Ib. Çав çот çине ачасам похăннă та, вылляма тапратнă. N. † Акăш вĕçет малалла, çутсем юлать каялла.

çутат

(с’удат), освещать, засветить. Ау З. Трантасийĕн икĕ енче икĕ хунар çутатса пырать, тет. Янтик. Çиçĕм, пĕр йăлтăртатсан, пĕтĕм тĕнчене çутатса прахать. Ib. Пĕтĕм шыва çутатса ячĕ çиçĕм. Çĕнтерчĕ 53. Электрицă хăçан çутатакан пулать-ха, сирĕн? Икково. Çутатса парас. Надо вам (для вас) засветить огонь. N. Пĕтĕм шăва вут пек çутатса янă. Чув. пр. о пог 64. Уйăх пат шурă пулсан, çутатса тăрсан, сивĕ пулать. Если месяц кажется белым и блестит — будет холодно. N. † Çутатса хонă калошне тăхăнсамăр шăлăмсем. Изванк. Уйăх-хĕвел, ăна (т. е. парня) çак çĕр çинчех усраса, ун çине çутатса тăрăр (т. е. не попустите уйти в солдаты. Моленье в подполье). Эльбарус. Хĕвел янкăртатса çап-çут çутатса тăратьчĕ. Ib. Онччен те полмин ман патналла çамка çинчи сăнакне (кокарду) çутатса питĕ хытă стрелок чупса пыма пуçларĕ. || В перен. знач. Кан. Мĕнле лартса туни çинчен çтена хаçачĕ çинче çутатмалла.

çӳлĕ кĕлет

амбар в два этажа. Верхний (второй) этаж амбара. Ст. Чек. Хурамаран пĕкĕ авакана çӳлĕ кĕлет умне лартасчĕ. Ib. Çӳлĕ кĕлет, икĕ хутлă кĕлет, иккĕмĕш, çӳлти хутĕ. (= хучĕ); ай-кĕлет — пĕррĕмĕш хутĕ. Ib. Пулманшшăран (назв. сел.) çӳлĕ кĕлет илнĕ. Ib. Акка çӳлĕ кĕлетре.

çӳлĕш

(с’ӳ_лэ̆_ш), высота, вышина. Завражн. Çӳлтен пĕр виç аршăн çӳлĕшĕнчен ӳкрĕ. Упал с высоты приблизительно трех аршин. Кан. Хулана икĕ хутлă çуртсем çӳлĕшех шыв илнĕ (на высоту двухэтажных домов). Ib. Çӳле (вверх) пĕр виç аршăн çӳлĕш хăпарчĕ. Регули 971. Эпĕр иккĕн çӳлĕш пĕр тан.. (Так и в Якейк.). Ib. 418. Ман çӳлĕш пор вăл. Он будет ростом с меня. (Так и в Якейк.). Ib. 409. Вăл ман çӳлĕш. Он ростом с меня. (Так и в Якейк.).

çӳлĕк

(с’ӳл’э̆к’), полка. Сред. Юм., В. Олг. СПВВ. ВА. Çӳлĕк = пăрăс, полка. СПВВ. КЕ. Çӳлĕк — пĕрене çумне икĕ пăта çапса хăма хуни: унта япаласем хураççĕ. ЩС. Çӳлĕк, полки в крестьянских избах (вокруг стен). О сохр. здор. Вĕсенĕн çӳлĕкĕсем çинче тĕмен тĕрлĕ хăрăм пулать. || Небольшой навес пред дверной стороной амбара в виде выступа. СПВВ. ИФ. Çӳлĕк — кĕлет алăкĕ тĕлне тăрăшшипех пĕр-икĕ-виçĕ прене сарса тăваççĕ. Унтан кĕлет тăрри пуçланса каят. См. Рааs. 143. || Крыша над сенями. Ядр.

çӳллех

встречается в сложении: пĕр çӳллех, сразу. О сохр. здор. Вăл сĕте пĕр талăкра икĕ хутчен тăвас пулать: пĕр çӳллех (тапхăр) хутăштарса тусан, вăл кун-каçиччен йӳçсе пăсăлса та кайĕ. См. çӳл, пĕр çӳл.

çӳпçе

, çӧпçе, (с’ӳпсэ, с’ӧпс’ӓ), долбленая кадка из цельного дерева, иногда огромного размера. Начерт. 159. Çӳпçе, кадка, квашня, сусек. Юрк. Çӳпçе — ăвăсран тунă япала (касмăк пек çаврака, хуппи те пулать, арча вырăнне вăл, хĕрарăмсем япала хураканни). Альш. † Аннен ачаш (нежная) чунĕ эп, çӳпçи тĕпĕнчи пирĕ (холстик) эп. Шел. 68. Мĕн пур япали икĕ çӳпçе çинче. Сред. Юм. Тôпнать-кам çупçипе хôпăлчă: упăшки те, матки те пĕрех! (Срв. русск. „по Сеньке шапка“). ЩС. Аппа тухйи çӳпçере выртать. Вомбу-к. Çӳпçе — хĕрарăм топри хомалли, ăна çăрапа питĕреççĕ. Курм. Çӳпçи валтан, хорси хыççăн. (Ĕне). Орау. Пирĕн вучах кĕлне, çума, кĕл-тăрри тума кирлĕ тесе, пĕр-пĕр кив катка çине-и, пăт чĕрес çине-и, тултарса хураççĕ, çав кĕл тултаракан кĕлпе ларакан япалана кĕл çӳпçи теççĕ. Ала 57°. † Çӳпçи-çӳпçи пыл йӳçет, ыр çын килсен, ĕçтерме. Пазух. Пахча тулли хурт сĕрлет, çӳпçи тулли пыл йӳçет. N. Çăмăр çӳпçерен тăкнă пек тăкать (как из ведра). Кан. Сасартăк килсе, çӳпçерен тăкнă пек, иртсе кайрĕ. N. Çумăр çӳпçерен тăкать. ТХКА 81. Ку тутă мăйра пĕрне те çиместĕп, типĕтсе çӳпçене хурап, тет Санюк. Иванова. Тепĕр хĕр-ачи çав вăхăтра пӳртре, кĕрĕкпе пӳркенсе, çӳпçе патне выртса çывăрса кайнă. Другая девочка в это время в избе,. закутавшись шубой, легла к „çӳпçе“ и уснула.

çӳре

(с’ӳ_рэ), ходить, ездить, двигаться. Н. Сунар. Кинĕ ларать, хунямăшĕ çӳрет. (Алăкпа алăк янаххи). Кн. для чт. 6. Урисем унăн çӳремен, куçĕсем курман, хăлхисем илтмен, шăлĕсем пулман. Регули 767. Эсĕр сарлакарах тăвăр, орапапа çӳремелле полтăр. Ib. 609. Эп çӳремелли тояна çохатрăм. Ib. 161. Çавăнта çӳренипе (çӳренипеле) ăвăнтăм. Вомбу-к. Çӳрекен çӳрме тупнă, тет. (Послов.). Сред. Юм. Çӳрен каска якалнă, выртан каска мăкланнă. (Послов.). Ib. Çавăнпа çӳренĕçĕм иксĕмĕр таппа хирĕç полтăмăр. Мы с ним ходили, ходили — встретились... Ib. Çӳренипе пуяс полсан, такçанах пуймалла та эпир, ни пуйни çок, ни чысти çôка ерниех çок. Если судить по нашим трудам, занятиям, хождениям на заработки, давно бы мы разбогатели... ТММ. Хĕр шырама çӳрекен çыннăн картишĕнчи пус валашкине ӳпĕнтерсе хурсан, хĕр час тупаймаст, тет. К.-Кушки. Пасара çӳретне эс? Ходишь-ли ты на базар? N. Çӳрекене шăмă тупăнат. Кан. Çӳресен-çӳресен „Хозсельсклад“ тенĕ лапкана пырса кĕтĕм. N. Хула тăрăх хутпа çӳретĕп. Разношу по городу бумажки. Орау. Асăрханарах çӳрĕр, ачамсем! Будьте осторожнее. АПП. † Ылттăн турпас çуттипе Аçтăрхана çӳрерĕм. Альш. Уттари, чуптари (уттарар-и, чуптарар-и?) çӳремешкĕн пирĕн кӳлнĕ утсем начар мар. Регули 41. Манăн утсам килте пор çӳремеллисем. Ib. 40. Кусам çӳремелли утсам; ку утсам çӳремеллисем. || ТХКА 85. Пысăк кĕтĕве йышсăр кĕтме хĕн. Çавăнпа хампа пĕрле кĕтĕве çӳреме икĕ тутар ачи, икĕ чăваш ачи тытнăччĕ эпĕ. || Приходить (куда). Орау. Эп ăна 8 сахатра килме (çӳреме) хушнăччĕ. N. Мĕн тума çӳретĕн! Ск. и пред. чув. 6. Çĕрле çӳрес хăнам çук, утах хăвăн çулупа! || Плавать. Чураль-к. Сакайĕнче çар иртĕ. (Хĕлле пулă çӳрени). || Вести (общественную работу). Ала 89. Халăх çинче çӳрекен çын. || Ходить (о болезни). Çутт. 85. Чир çӳренĕ вăхăтра чĕрĕ шыв ан ĕçĕр. || Ходить (в картах). Изамб. Т. Санăн çӳремелле. || Обходить дома (с визитом). Альш. Тепĕр кунĕ кунĕпе хăнасем каяççĕ „çӳреме“. N. Пĕтĕм яла çӳресе пĕтерсен. || Гулять, прогуливаться. К.-Кушки. Эпĕ паян аслă улăха çӳреме кайрăм. || Гулять (кутить). Чăв. й. пур. ЗЗ. Тата пĕр вăхăтра салтака каймалла ачасем ялта çӳренĕ чух, çав Прухха пĕр ачанăн пилĕк тенкĕ укçине ĕçсе пĕтернĕ. || Ходить с намерением, хотеть, желать, стараться, норовить. Т. VII. Ĕлĕк пĕр арăм тата упăшкине вĕлересшĕн çӳрет, тет. Рак. Кăчунехи ывăл-хĕр хăй пуç пулма çӳре-çке (= çӳрет-çке). Юрк. Эсĕ кĕнеке кăларнине илтсенех, эпĕ темĕн тĕрлĕ савăнсаттăм, пĕр вăхăтра темĕн пек туянма çӳресе те ниепле те туянаймарăм. Трхбл. † Ĕнтĕ ир те пĕччен, каç та пĕччен, чунăм пĕччен выртма çӳремест. (Солд. п.), С. Тим. Туттăр парса вырнаçсан, хăй те пыма çӳрет-çке (девушка. Пыма çӳрет — хочет итти, илме çӳрет — хочет взять или купить). N. Çакăскер мана вĕтес тесе çӳрет-ха та, темĕн, пултарайĕ-ши! Яргуньк. Мăн хурчка пулса хур акăшĕнчен çӳлерех вĕçсе хăпарчĕ, тет; хăпарсан, çав хур акăшне тапасшăн çӳрет, тет. Хурамал. Çав çынсене шуйттан пит вăрçтарасшăн çӳрет, тет. В. С. Разум. КЧП. Вăл çынна усал тăвасшăн анчаж çӳрет. Кĕвĕсем. Аппа ука тĕртет-çке, çутă пулма çӳрет-çке. С. Тим. † Кӳршĕ хĕрĕ кӳрнеклĕ (полная и с красивыми формами тела), туттăр пама çӳрет-çке. || Находиться, пребывать (о предмете, переходящем с места на место). Н. Седяк. † Кĕмĕл çĕрĕ, мерчен куç, арçын аллинче çӳрет. О сохр. здор. Кайран пĕри сивĕрен пăсăлса чирлесе каять, тепĕри сывах çӳрет. Чеб. † Анне ывăлĕ пуличчен, хĕреслĕ тенкĕ пулас та, анне умĕнче (на груди) çӳрес-мĕн. ЙФН. † Атти ывăлĕ пулаччен, кĕмĕл çĕрĕ пулас-мĕн, ырă хĕр аллинче çӳрес-мĕн. Перев. Çак асаннен лăпкă каласа панă сăмахсем яланах ман асра çӳретчĕç. N. Рента (аренда) укси пит пысăк пулсан, çĕр-хакĕ те çӳлте çӳрет. N. † Порçăн тотăр полăттăм, хĕр поçĕнче çӳрĕттĕм; йолимарăм, çӳримарăм. Кан. Куç хĕррисем нихăçан та типĕ çӳремеççĕ. Ib. Хăш çынăн куçĕсем хĕп-хĕрлех çӳреççĕ. Ядр. † Ати çури пуличчен, ылтăм шăрçа пулас-мĕн, ыр çын хĕр мыйĕнче çӳрес-мĕн. N. Ывăлăмăра мĕншĕн ятăн эсĕ? Вăл хамăр куç умĕнче çӳренĕ чух мĕн пур шанчăкăм çавăччĕ. N. Темĕскер кăшăлĕ вăл, тахçанах кунта çӳрет (валяется, находится здесь). || Находиться в каком-либо положении. N. Мĕскĕн телейсĕр чун йытă тырĕнче çӳрет. N. Пит-куç савăнăçлă çурет. || Бывать. К.-Кушки. Иван патне çӳретне эс? Бываешь-ли ты у Ивана? Ст. Чек. Нумай ахутара çӳренĕ те, кун пек япалана курманччĕ. || Жить. Юрк. Хам пĕр майлă çӳретĕп халĕ. Живу потихоньку. Изамб. Т. Пит çӳрейместпĕр. Ман çак ачана темĕскер пулнă. Не очень-то хорошо живем. Не знаю, что случилось у меня с этим ребенком. Н. Карм. † Шухăшламан чухне, тăван, çӳретĕп, шухăшласан чĕлхем çыхланать. Ib. † Çӳренĕ чух эпир çӳрерĕмĕр, сăртран сăрта юртакан пăлан пек. || Употребляться. Юрк. Пашалу вăл кирек хăçан та çиме çăкăр вырăнне çӳрет. || Заниматься (чем). N. Сутупа çӳресе. || Лезть. N. Ан çухăр! Тухса кай кунтан! Эсĕ — нимĕн пĕлмен çĕр хурчĕ; çапах манпа калаçма çӳрен тата. || Одеваться, наряжаться. N. Çӳрессе те таса çӳреççĕ, вырăсла та пĕлеççĕ. || Хлопотать. Ск. и пред. чув. 43. Прошени те çырнă, хатĕр ĕнтĕ, çӳремелли çынсене те суйланă. N. Шкула хăвăр çӳресе уçăр. N. Вутта илме ĕç пĕлекене суйлас пулать, çӳрес пулать, атто ак нумайăшĕ хутмалли çуккипе аптраççĕ, тет. || Иметь общение, связываться. Изамб. Т. Ӳлмĕрен ул Микуç (Николай) ачисемпе ан çӳре. Вĕсем ахалех хăна хĕнеттерсе пĕтерĕç. Халапсем. Вăрапа вăрă çӳрет, лайăх çынпа лайăх çын çӳрет. || Иногда не переводится. Баран. 131. Çакăн пек (такие) чулсем пит хакла çӳреççĕ. || Употребл. в качестве вспомог. гл. ЧС. Эпир ун чухне пурте хуйхăрса çӳреттĕмĕр. N. Илсе çӳре возить (напр. людей, турттар в этом см. не употр.). Çав çулне, тухтăрсене исе çӳренĕ чухне, эпĕ нумай укçа тупрăм. ЧС. Çынсем, ĕçсе ӳсĕрлсен, таçта выртса ан çӳреччĕр, тесе пăхмашкăн, касак пекки суйласа хураççĕ. (Сĕрен). Юрк. Çавăн пек епле эрехсемпе шалта сут тунине пăхса çӳрекен улпучĕ авалхи пĕр хупаха сасартăк пырса кĕрет те, астăва пуçлат. Ib. Кĕсем патне кайса-туса çӳреместĕп. N. Унтан темскер шăрши кĕрсе çӳрет. N. Хăна ху нуша шыраса çӳретĕн. N. Сĕрем иртернĕ чухне пĕтĕм çынна çăмарта, чăкăт валеçсе çӳреççĕ. Ала 69. † Пиртен Шурă Атăлсем, ай, инçех мар, куллен каçса çӳрес çĕртех мар. Сред. Юм. Ташланă чôхне йохайса çӳрет (очень хорошо пляшет). Трень-к. Манăн виçĕ кон хошши (около З дней) поç (шăл, мăй, пилĕк) ыратса çӳрет (болела). Однако скажут: манăн виçĕ кон хошши çăпан ыратса тăчĕ. ТХКА 129. Тияккăнĕ-мытарник пасар-пасар сайранах кĕсре лаша улштарса улшуç пулса, çӳресскер. Вино-яд. Санăн сăмсу та хĕрелсе çӳремесчĕ. N. Лашасене илме Т. кайса çӳрет. За дошадьми (чтобы их накупать) ездить в Т. ЧС. Манăн ура нумайчченех шыçса çӳремерĕ (не долго пухла), часах тӳрленчĕ. Скотолеч. ЗЗ. Улттăмĕш кунне хăмписем тулса çитеççĕ те, тата З—4 кун хушши тӳрленсе çӳреççĕ. N. Çалтак кайсан, çӳрени анчах полчĕ. Кан. Хырăм вăхăчĕ-вăхăчĕпе çех мар, яланах ыратса çӳреме пуçлать. В. С. Разум. КЧП. Эпир пĕр хуларан тепĕр хулана куçа-куçа çӳрерĕмĕр. Ib. Çынсем пасарта япаласене пăха-пăха çӳреççĕ. N. Халь эсĕр пирĕн пата кайса çӳретри? Хамăр маткасам сирĕн пата пырса çӳреççи? См. Оп. иссл. чув. синт. II, 49.

çӳреттер

позволять ходить (постоянно, а çӳрет, позволять ходить в данный момент). К.-Кушки. Мĕн çынсене ху пахчу урлă çӳреттерен? Якейк. Эп сана çара-оран çӳреттерĕп! Я дам тебе ходить босиком! Кан. Çăнăхлă мăйăхне мăйĕнчен çакса ярса икĕ аллине каялла çыхса урам тăрăх çӳреттернĕ (заставили ходить, водили по улице).

çӳтĕ-туни

, çут-туни, коса (женская). Лобашк. Пӳрт хыçĕнче икĕ вĕçлĕ саламат çакăнса тăрать. (Çӳтĕ туни).

çӳчӳлĕк

то же, что çичӳлĕк. Якейк. Çӳчӳлĕк икĕ клешчее çӳлти вĕçĕсенчен çыпăçтаракан кантра.

çӳхӳ

(с’ӳh’ӳ), назв. кушанья (палишки). У др. кӳптĕрме, капăртма. Вомбу-к. Çӳхӳ — хпарту икерчи — хпарту чустинчен туни, çатмапа пĕçереççĕ. Актай. Пĕр токмакра икĕ çӳхӳ. (Ясмăк). Б. Олг. Вырсарникон контăрла çитсен килме пуçларĕç хăнасам. Çӳхӳсем исе килеччĕ такмакпала. Хурамал. Çӳхӳве кĕр-сăри хывнă чух пĕçереççĕ. Ib. Çӳхӳ — тулă çăнăхĕнчен, лепешки (кислые, пекут на сковороде. В Орау. кăвас икерчи). СПВВ. ТА. Çӳхӳ — хăпартлу чустинчен илсе çатма çинче пашалу пекки пĕçереççĕ. СПВВ. ВА. Çӳхӳ — хăпарту же, но только пекут на сковороде. Якейк. Çӳхӳ — ватрушка из одного теста.

çăвăн

(с’ы̆вы̆йн), мыться. Бюрг. Эсĕ çăвăнса тасал та, хăнана кай. Юрк. Хĕлле, пус кутĕнче хур-кăвакал çăвăнсан, ăшă пулат. Ib. Çăвăнса илеççĕ. || В перен. см. Утăм. Ялтăрать хĕвелпе çăвăнса (блеск снега зимой). || Подмазываться, льстить. N. Ун сăмахĕ никамшăн та кукăрăлмасть, никама та юрасшăн çăвăнмасть. N. Намăс кайнă çын чĕлхипе çăвăнса кĕленет. Ал.цв. 12—13. Икĕ аслă хĕрĕ кĕçĕн хĕрĕнчен те ытларах йăпăлтатса çăвăнаççĕ. Бес. Хăйне илĕртекен çăвăнакансем (льстецы) хыçĕнчен явăнса пынă.

çăван

дождь. СПВВ. Х. † Ăçта каян чĕкеç çăван витĕр, икĕ çунату вĕçне шӳтерсе?

çăвар

(с’ы̆вар), рот. N. Ĕçмесĕр тӳсмелли çук пулсан, çăвара сахăр е тăвар шывĕ ĕçмелле. Орау. Çăвартах çĕртсе антарса ярать. Ib. Тăрантăм лайăх, çăвартан курнакан та пулчи тен (наелся до-отвала). Ib. Çăвартан курначченех ĕçсе çирĕм. Я наелся и насытился до-отвала (по-горло). Ib. Çăварта юн тути калать. Во рту чувствуется вкус крови. Ib. Мур ачипчи, кӳпсе пĕтешшĕсем, кун-каçа çăварсене хупмаççĕ (макăраççĕ). Ib. Çăвар чӳхеме каяп. Ib. Эп паян çăвара пĕртте чӳхемен-ха. Ib. Ĕлĕк ваттисем, кĕçĕн çăварни иртсен: паян эпĕр çăвар анчах чӳхетпĕр, тесе ĕçетчĕç, тет. Ст. Чек. Мĕн унта — çăварна курак сысашшĕ — ăнран кайса пăхса тăран! Что ты там зазевался! Ib. Калаçакан çăварне карта тытман. (Послов.). Юрк. Ку та тыттарна черккине, мунча чулĕ çине çапнă пек, çăварне ывăта парать. Имен. Çав ĕçкĕре эп те полтăм, сăра, пыл ĕçрĕм: сохал тăрăх йохрĕ, çăвара кĕмерĕ. Скотолеч. 26. Кантăр çăвĕ ĕçтерсен те анса каймасан, ларнă япалине çăваралла кăларма тăрăшас пулать. Трхбл. Вĕсен çăварĕсем пиçчĕр халĕ. Ib. Ах турă, çăварĕ хăлха таран! N. Сирĕн аçу-апу мана питĕ лайăх ĕçтерчĕç-çитарчĕç: халь те çăварта. Сред. Юм. Çерçи çăмартине çăварта хыпса çӳрет, ай, çăварта ванса каймаччĕ (çăварта ванса кайтăрччĕ, тени пôлать). Якейк. Çăвар типсе ларч (от жары). Ib. Ман Йăван çăккăр çăвартан та татмаçть. Ib. Ма-ка эсĕр мана çăвартан та прахмастăр (говорите постоянно обо мне). Ib. Санпа калаçса çăвар пылакне ярас килмест ман. КС. Çăварпа çапса çĕмĕрĕп. ТММ. Çăварна килсе кĕрессе кĕтетнем? N. Çăварна хуп, замолчи. N. Çăвар вĕççĕн калакан халап. ЧС. Кăшкăра-кăшкăра манăн çăвар та типрĕ (высохло во рту). СПВВ. Пурте пĕр çăвара сурас пулать. (Поговорка, выражающая согласие, единодушие). Собр. Арлă-арăмăн пĕр çăварпа сурас пулать, теççĕ. Б. 1З. Халăх çăварĕ хапха, теççĕ. N. Халăх çăварне кĕрсен, пулать. О чем говорит народ, то сбудется. (Послов.). Питушк. Çăвартан тохсан, хапхаран тохать. (Послов.). Изамб. Т. Çини нумай пулмас-ха (не давно ел), çăвартан пăхсан курăнат (т. е. будто пищу видно из глотки). Сыт по-горло. N. † Çăварĕ вылят, куçĕ курат — епле матур хĕрсем пур. || Глоток. Кан. Кăсинчен (= кăсйинчен) пирусне кăларса чĕртрĕ те, пĕр-икĕ çăвар тĕтĕме пăл-л! пăл! кăларнă хыççăн урăх халапа куçрĕ. Ib. Кашни паломмия ик çăвара кӳртет. Он каждое яблоко сьедает в два приема. Якейк. Прик-виç çăвар çăккăр çыртрăм. Ib. Виç çăвар шу ĕçрĕм. N, Икĕ-виçĕ кон пĕр çăвар çăкăрсăр нăмай порăннă. Орау. Çăмартасене хытă пĕçерес, пĕрер çăвар тумалла пулччăр. БАБ. Çыннисем (собравшиеся при этом) пĕр курка сăра та ĕçмеççĕ, пĕр çăвар çимĕç те çыртмаççĕ. N. Эсĕ килтен пĕçерсе янисене пĕр çăвар та çисе пăхман. N. Виçĕ çăвар, то же, что тат. ӧч кабым. || Рот, т. е. едок, N. Килте ĕç çук, çăвар нумай, тăрантаракан никам та çук, теççĕ. || Отверстие у некоторых предметов. Ст. Чек. Кушук çăварĕ — противоположно кушук тĕпĕ. С. Тим. Кăмака çăвар умне сĕтел лартса, ун çине минтер хураççĕ. ССО. Вара патша ача ашшĕсене (отцов юношей) янă та, хăйĕн тарçисене шăтăк çăварне чул кайса купалама хушнă. N. Шăтăкăн çăварĕ хупăнса тăнă. N. Вăл шăтăк çăварне пысăк чулсем йăвантарса хурăр. N. Хутаçăн çăварĕ пысăк. Н. Сунар. Тилĕ Иван тарçа каланă: эсĕ михĕ çăварне (отверстие мешка) епле çыхрăн? Альш. Çав патаккисене пуç-чиккĕн тытса пынипе леш сĕрекийĕн çăварĕ карăнат та, унта пулăсем кĕрсе пыраççĕ. N. Пĕр тĕле чарăнчĕ, пичĕке çăварĕ аяккинелле пулчĕ. В. Ив. Кашни ама чечекин тĕпĕнче пĕчĕкçеççĕ тĕвĕ пур, тĕвĕ тăрринче çунатланса тăракан çăвар пур. || Употребляется переносно и в др, оборотах. N. Урам тăрăх чупса çӳресе çăвара мĕн килнĕ (quic quid venit in buccam), çавна калаттăр (говорили). Орау. Кам ачи-ши ку, çăварĕнче пĕр тутлă сăмах та çук (все говорит глупости). СТИК. Çаварĕнчи сăмахне те калаймаст. (Гов. про человека стесняющего, про мямлю). Ск. и пред. чув, 75. Пор вырăна пуçтарăнсан, ун çăварĕпе пуплеççĕ. Кама 19. Иллене çапла кала.. Çăварĕ çӳлте-ха унăн. Никама та парăнасшăн мар. N. Виç çул асапланса лартнă вите ахалех Ваççа çăварне кĕрсе ӳкрĕ (досталось легко Василию). КС. Пĕр çăвартан çиса пурăнаççĕ вăсам, т. е. живут очень дружно. N. Пĕр çăвартан пурăнаççĕ усем (дружно, согласно, о супругах и др.). || Горлан. (Так называют одного человека, который в праздники напивается и все время поет). Сред. Юм.

çăвар тути

(-δи^ы), вкус, вкусовое ощущение. Альш. Пыл çирĕм те, çăвар тути кĕрсех кайрĕ. Ib. Çĕрĕк улма çирĕм те, çăвар тутине пĕтерсех пăрахрĕ. Ib. Пĕр-икĕ кун чирлесе выртрăм та, çăвар тути пĕрре те юлмарĕ, халь çăвар тути çук. Чирлĕ çынна çăвар тутишĕн кăшт пыл патăм (чтобы подсластить во рту). Изамб. Т. Манăн çăвар тути пĕтрĕ (нет вкуса во рту). Ib. Çирĕм пуса ку пушăта памаççĕ. Калаçса çăвар тутине те сая ан яр. Ст. Чек. Çăвар тутине сая ярас мар. Не стоит ему говорить (человеку, не принимающему советов). Ib. Çăвар тутине сая ямăттăм. Я не говорил бы на твоем месте такие неприличные слова. Кама 12. Е-е-ей, сирĕнпе калаçса, çăвар тутине сая яни çеç! N. Санпала калаçса çăвар тутине те сая ямастăп. N. Пĕр май тапак туртса çăвар тути пĕтрĕ.

çăкăник

восклицание неизв. зн., которое произносит старший дружка на свадьбе. Ала 62. Ман-кĕрӳ пуринчен мала ларать, аллине сăра курки тытать. Вара вĕсем виç тапхăр тăрса лараççĕ. Виççĕмĕш тапхăр тăрсан, сĕтел хушшинчен тухаççĕ те, каччин ашшĕпе амăшне малти сак çине лартса, вĕсен умăнче икĕ тапхăр çаврăнаççĕ, виççĕмĕшĕнче пуççапма лараççĕ. Пуççапма ларас умĕн мăн-кĕрӳ: „Çăкăник!“ тет те, халăхсем пурте пуççапма лараççĕ. Пуççапнă вăхăтра мăн-кĕрӳ çак сăмахсене калать: „Ах аттеçĕм, аннеçĕм, пыр çиме те кирлĕ мар, ал тытма та кирлĕ мар, сирĕн пĕр пус укçăр пĕр сум мар, икĕ пус укçăр ик сум мар, эпĕ сирĕн укçăра ыйтмастăп, пуç сывлăхне ыйтатпăр; эсир пиллесессĕн — пин кунлăх, эсир пиллемесен — виç кунлăх“, тет. Çак сăмахсене мăн кĕрӳ каласа пĕтерсен, пуççапса ларакан туй халăх çапла юрласа ярать: „Чĕнтĕрлĕ те кĕпер, юман кашта, авăна-çке шывăн хумĕпе; çинçе-ях та пӳçĕм, аван чунçăм, тайăла-çке ватсен умĕнче. Пахча та пахча купăста, сире те пултăр, ватăсем, çинче те пӳлĕ сарă хĕр, пире те пиллĕр, ватăсем. Пиллĕрсем-и, атте, пиллĕр, анне, эсир пиллесен — пин кунлăх, эсир пиллемесен — виç кунлăх. Сирĕн пиллĕх пире çитес пулсан, ирхи сывлăм шывпе ким юхтăр; сирĕн пиллĕх пире çитмесен, Шурă Атăл çинче ким лартăр“. Унтан вара çак сăвăсене юрласа пĕтерсен, мăн-кĕрӳ калать халăхсен çинелле пăхса: „Упăтĕк!“ тет. Вара халăх тăрать те, ларакан ваттисене пĕрен чуп-тума тытăнаççĕ. Чуп-туса пĕтерсен, вăй-кил уйăрма каяççĕ. Пӳртрен тухса кайнă чух мăн-кĕрӳ аллинчи куркана алăк патĕнчи çынна тыттарать те, çак сăмахсене калама тытăнать: „Ах пиччеçĕм (ятне калать лараканнинне), çав (ятне калать) пуян туй кӳртет, çав пуян ывăлин туйне кӳртет, ватă-вĕтĕ — пурте туй курма пырăр, сăмсипе сывлан, кучĕпе шăван — пурăр та туйкурма пырăр“, тет. Унтан вара вĕсем тухса каяççĕ. Вĕсем çул çинче виçĕ тапхăр чарăнса такмак каласа ташлаççĕ. Ку киле çитсессĕн, мăн-кĕрӳ алăк патне пырать те, алăк патĕнче туй халăхĕсем апла каласа юрлаççĕ: „Хуçа та пире сăра пар; сăру та пулмин, ху та тух; ăснă та сăру сĕвĕрĕлчĕ пуль, пиçнĕ яшку сивĕнчĕ пуль“…

çăкăр мурĕ

„паразит“, бранное выражение. Альш. Çăкăр мурĕ („напрасно истребляющий хлеб“), икĕ пăт çăнăх йăтаймас! Юрк. Вулакансем, хăвăрах шухăшлăр халĕ! çапла кăмака çинче ăшăнса ларса, çулă икерчĕсем анчах çиекен çынна патша теççĕ-и-мĕн? çук, ун пек çынна пирĕн чăвашсем: çăкăр мурĕ, анчах теççĕ. Ib. Çăкăр мурĕсем, нимĕн ăс пама та пĕлместĕр. Рак. Эй, çăкăр мурĕ! манпа кĕрешме малтан çăкăр çи-ха!

çăл

(с’ŏл, с’ы̆л), ключ, родник. N. Çăл тухать, пробивается родник (в реке). ГТТ. Çăл тухнă. Ib. Çăл типнĕ. Актай. Çăл пур тăвайккинче икĕ кăвакал ларат. (Хĕр чĕччи). Сятра: с’ŏлдан шу э̆с’_нэ̆ ч’он’а валдан коры̆к _чэ̆_бэ̆_тсэ татса п̚ы̆раҕаччы̆, шу озал’ы̆ с’ын ы̆шн’а _кэ̆_рэ_срэ_н. ЧС. Вăл çăл пит хаяр, çавăнпа вăл упăшку суха тунă чух çавăнтан шыв ĕçнĕ те, тата шĕлепе (шĕлепкепе?) ана çине юлташсам валли ăсса кайнă, çăл ăна тытнă, халĕ ĕнтĕ ăна çăл чӳклемесен ямаст, чӳклемесен упăшку та вилĕ, тенĕ. Ал. цв. 9. Шыв çăлран тӳрех кĕленче чашăк çине юхса кĕрет. Бес. чув. З. Вăл çырма çула çăл пек кăна юхса выртнă, çуркунне темĕн тĕрлĕ хытă, çырма хĕррисене ише-ише юхса пынă. || Колодец. Изванк. Çăлĕ çине пăхсан, çара çăмарта анчах куратăн, пит йĕрĕнчĕклĕ. Çав çăмартасене, е ĕслĕк ерсен, е кĕсен-çăпан тухсан: çав çăл тытрĕ пулĕ, тесе, кайса яраççĕ. Ib. Чăх ашне пĕçерме çав çăлтан (т. е. Яшутка çăлĕнчен) шыв ăснă чухне: эпир шыв ăснăшăн ан çилен, тесе, пĕр çăмарта ячĕ. (Поминки). Ачач 2З. Анне, кала-ха: эпĕ ăçтан çурăлнă? тесе ыйтсан, амăшĕ çапла тыттарнă ăна.— Сана çăлран туртса кăларнă, тет. Орау. Мĕн пур çăла вĕлерекен амаль ярса тултарнă, тит. Она отравила все колодцы.

çăлтăр

(с’ŏлдŏр, с’ы̆лды̆р), звезда. Вопр. Смоленск. 1) Çичĕ çăлтăр, Большая Медведица, 2) икнĕ(?) çута çăлтăр, вращаются вокруг неподвижной (оси), З) хĕрес çăлтăр, 4) курка çăлтăр, 5) выйлă çăлтăр, 6) христос çăлтăр, 7) такана çăлтăр. СТИК. Çăлтăра чашкă пысăкăш теççĕ, уйăха йĕтем (ток) пысăкăш. Трхбл. Çăлтăр мĕн пысăккăш? — Çалтăр пирĕн пысăк ала пысаккăш вăл, тетчĕ пире анне. Ст. Чек. Çăлтăр йĕтем пек (величиною с ток). Альш. Ирпе çăлтăрсем сӳнчĕç (погасли). Ib. Кашни çыннăн пĕлĕт çинче хăйĕн пĕр çăлтăр пулать, тет: çуралнă чухне тухать, тет те, вилнĕ чухне пĕлĕт çинчен ӳкет, тет. Ib. Çăлтăрсем куçĕсене чалăртса пăрахнă (сивве). Вызвездило (к морозу). Сред. Юм. Çăлтăрсĕм куçĕсене чарса (уçса) пăрахнă (в ясную холодную ночь, когда ясно виднеются звезды). К.-Кушки. Çăлтăрсем туха пуçланă (показались). Ст. Ганьк. Çĕр тавранать — таврăн; уйăх тавăрăнать — таврăн; çăлтăр таврăнать — таврăн; кун таврăнать — таврăн. (Из наговора). N. Çăлтăр хыççăн çăлтăрсем, вĕсен шучĕ çук. Н. Лебеж. Эпир, эпир, эпирччĕ, утмăл икĕ хĕрччĕ, çутăличчен çук пултăмăр. (Çăлтăр). ГТТ. Çăлтăр аннисем, çăлтăр хăпарни, çăлтăр сӳннисем те пур. Ib. Çĕрле пулсан, уйăх-çăлтăр курнă эпĕ. N. Шывра çăлтăр ĕмĕлки корнать. Юрк. Кĕвенте çăлтăр, çутă çăлтăр, ала çăлтăр. Çич çăлтăр. Пшкрт. Кӳенте çăлтăр; ала çăлтăр. Ст. Чек. Çăлтăр сăват — куçĕсем пит те час-час пĕр енчен тепĕр енне пăхаççĕ, пуçĕ те час-час пĕр енчен тепĕр енне çавăрăнат. Сред. Юм. Пĕчик ача таса, илемлĕ пôлсан: ачи çăлтăр пик, теççĕ. Хурамал. Çăлтăр ансан, çын вилет, теççĕ. Курм. † Пирĕн куçран мĕн пăхас, çут çăлтăра корман-и? Н. Карм. † Пуçу çине çăлтăр антăр! (Пожелание смерти, проклятье). N. Эп сана çăлтăр кăтартса ярăп, или: эсĕ манăн çăлтăр курăк (иначе: вут çути кăтартăп). Я тебя так ударю, что искры из глаз посыпятся. || Метеор. МПП. Çăлтăр ӳкни. || Фамильное прозвище мужчины. Козыльяр.

çăмарта

(с’ы̆марда), яйцо. Собр. Чăх çара çăмарта тусан, япала çухалать, теççĕ. Орау. Пĕлтĕр çăмартана малтан Якура çитартăмăр та, чăхсем çăмарта лайăх (нуммай) турăç. Ib. Чăх çара çăмарта тусан, лайăх мар. N. Кивĕ çăмарта. N. Виç эрнерен ытла выртман çăмарта. N. Çăмарта самăр мар. Кубня. Мăн çăмарта, çутă куç. (Ламппă). Абыз. Вуникĕ ăмăрт-кайăк, ал икĕ чана, тата виçĕ çĕр утмăл пилĕк шăнкăрч пĕр çăмарта йăтса кайнă. (Çулталăкри уйăх, эрне, кун). N. Хĕре (невесту) килте, çынсем панче те непременно çăмарта шӳрпи çитереççĕ, ачалă-пăчалă пултăр тесе. Вил-йăли. Ача вилсен (лет до 5—7), тула çăмарта кăларса ывăтаççĕ. Альш. Сакайĕнче сакăр çăмарта, саккăрĕш те сарă çăмарта. Пшкрт. Иккĕччен çоратат (родится), пĕре вилет. (Çăмарта). N. Ку такăнчĕ, тет те, кун çăмарта тарчĕ, тет (яйцо выскользнуло у него из рук). М. Васильев № З, 20. Çыннăн чонĕ тохсанах: чон вырăнне çăмартана асаплантар, тесе, орама пĕр çăмарта тохса пăрахнă. Тет. Çĕнĕ-çынни минчетрен килсенех, хапха урлă çăмарта ывăтаççĕ. Нюш-к. Шыв чăххи çăмартине шыв хĕрне тăвать (несет яйца на берегу). N. Ăçта çăмарта ăрăмласа пăрахать вăл çын патне. Çавăнпа чăвашсем, хапха умĕнче çăмарта выртнине курсан, вăл çăмартана илмеççĕ. Сред. Юм. Ака пăтти пĕçерсен (акса пĕтерсен), пĕр чашăк пăтă, пĕр çăмарта ана çине варнă; ăна: тырри çăмарта пик тотă полтăр, тесе, варнă, тет. Ib. Çăмарта тăвас чăх пик коскаласа çӳрет, тесе, пит васкаса ниçта кайса кĕме аптраса çӳрекен çынна калаççĕ. Ib. Çăмарта панче çӳрет. Живет в яичниках (занимается по скупке яиц). N. Çăмарта çурăлса карĕ те, унăн питĕ çине сирпĕнсе хупласа илнĕ. Яйцо лопнуло и залепило ему все глаза. Н. Сунар. Çав çăмарта йăмăкин чĕри пулнă. Этем йăх. еп. пуç. кай. 4. Вăл: виçĕ мăн çăмартасем çинче ларса, пĕр ывăл, икĕ хĕр кăларнă та, çаксенчен вара этем йăхĕ пуçланса кайнă, тенĕ. Кан. Хăçан паран (отдашь)? — Автан çăмарта тусан (т. е. никогда).— Унччен тăхтамастăп.— На, эппин!.. Ядр. Çăварни лаши çăмарта пек (круглая как яйцо), çăмарта калики тăвас мар. СТИК. Çăмарта пек чăп-чăмаркка лаша. Маленькая, но аккуратная лошадка. Арзад. 1908, 42. Çăмарта сутнипе вуникĕ пуслăх тăвар илнĕ (она). || Арзад. 1908, 5З. Анне çăмарта Луккине улт çăмарта, Тимака ик хут ытларах сутнă. || Теsticuli (шулята). Шорк. Ăйăра, çăмарти ансан, кастараççĕ (это бывает в возрасте З—4 лет). Орау. Çăмарти анать, тетчĕ-çке, епле ăна салтака илнĕ пулать-ха. N. Акташ ачине çăмартинчен тапнă та, вилнĕ.

çăра

(с’ŏра, с’ы̆ра), замок. N. Алăк çумне çăра çапнă. К двери прибит замок. К.-Кушки. Ку çăрана ку алăк çумне мар, леш алăк çумне туса хумалла (надо приделать). Ib. Алăкăнне питĕркĕçпе çăрине туса хучĕç. К двери приделали замок и задвижку. N. † Икĕ ут витере, унăн çăрисем пăтара. N. Юрлă-пăрлă çумăр çăвать, хура чĕкеç тулта ларать. (Кĕлетсе питĕрсе хунă çăра). Альш. Çӳлĕ-çӳлĕ тусем пур, ут туртайми çăрам пур. || Замок ружья. Вута-б. || Мыслец. „Çăра — замок (устраивается в пазах при постройке холодных строений). Вомбу-к. Çăра — ыра кӳртсе лартмашкăн картласа туни. Орау. Ыра çăри.

çăрха

(с’ŏрha, с’ы̆рha), иноходец. См. çăрка. N. † Аслă çулпа килет кăвак çăрха, çилки-хӳрине çыхлантарса. С. Алг. † Хура вăрман витĕр килет кăвак çăрха, çыхланчĕ-çке çилхи çилпеле. N. † Аллă карăк, пĕр çарăк; тăхăр тăрни, пĕр çăрхи. Байгл. † Аслă çулăн тусанне хура çăрха тустарать. С. Айб. † Икĕ турти тĕк тăрать, хура çăрхи çăрхалать. (Шыв юхни). Бижб. Пуянăн автанĕ те çăрха, теççĕ. (Послов.). Н. Седяк. † Хура пĕкĕ хура çăрха, халь уткăнма тăрать, эп ларсан. Ст. Чек. Çăрха лаша, лошадь, у которой при беге туловище держится все время на одной высоте. || Иноходь. СПВВ. † Уйăх çине пăхрăм — ут куртăм, утланса çӳретрĕм — çăрхи пур. Собр. Утлантăм-пăхрăм — çăрхи пур (у жеребенка), чуптартăм-улăхрăм ту çине. Орау. Лаши çăрхапа чупать, шыв пек пырать. || О других животных. Юрк. † Лаша суха сухалат, ĕне çăрха çăрхалат; эпир утвит панă чухне тухтăр пуçне пăркалат. || О людях. Юрк. † Эпир илес хĕрсенĕн тăхăр тĕрлĕ утти пур, çитмĕл тĕрлĕ çăрхи пур.

çăрхала

бежать иноходью. Юрк., КС. СПВВ. Çăр, çăрха, иноходец; çăрхаласа чупать (иноходью). Лашм. † Кĕçĕн Çарăмсамăн, ай, леш енче хура кăтра çăрхисем çăрхалаççĕ. Ау ЗЗ9. † Çĕр çитмĕл сум париччен хура çăрха эпĕ илĕп: ир тухсан та çăрхалĕ, каç тухсан та çăрхалĕ. Бюрг. † Пĕчĕкçеççĕ лаша — шурă лаша, сăрт çамкине çитсен çăрхалат. Юрк. Лаши мĕскĕн, тепле начар пулсан та хытă сăптăрнăран, пуçне çăрхаласа чупа пуçлат. || Семенить. Альш. Курак, курак кураклат, хура çĕр çинче çăрхалат. Сред. Юм. Мĕн çăрхаласа çӳрен эс тек килĕрен килле. Ib. Ôттине те ôнта пĕлмес вит ôлă, çăрхаласа çиç отать; пăх-ха ĕнтĕ епле çăрхалать. N. † Çичĕ ютăн туй халăх ват йытă пек çăрхалать. Н. Лебеж. † Икĕ аллине сарса çăрхалать, ял вĕçĕнчен пăхса палларăм. Ст. Чек. Çăрхаласа пырат — вĕт-вĕт утса шырат, ташласа пырат.

çăт

тоже что çут, çот, пригорок. || Назв. околотка. Эпир çур. çĕршыв 16. Çăт текен урам икĕ çырма юппи хушшинче, ял варринче ларать. Ib. Çав çырма юпписем яла виçĕ пая уйăраççĕ: кай енчи пайне „Армантуççи“ теççĕ, варринчине „Çăт“ теççĕ, мал енчине, пирĕн çырма çине „Тăрăш“ теççĕ.

çĕвек

(с’э̆_вэк’), вкус, дающнй ощущенне, получаемое от вкуса масла. (Иногда говорится çăвак, см. это слово). КС. || Пресный. СПВВ. Çĕвек = тăварсăр, пресный. || Сладкий, неприятный запах. См. çăвак. Чĕр. чун. яп. й.-к. пур. 2З. Унта вараланнă тумтиртен икĕ-виçĕ эрне хушши ниме киресĕр çĕвек шăршă кĕрет; çитменннне, çусан та, час сӳрĕлмест. || Нюш-к. Арăмĕнчен çĕвек шăрши кĕрет.

çĕлен мăйраки

„рожки змеи“. Н. Карм. Çĕлен мăйраки кĕнĕ пулĕ сана, пуян тăратăн: укçа та нумай, выльăх та нумай, тырă та нумай. Ib. Рăскаллă çын çĕлене курать. Мăйракаллă çĕлене курсассăн, шур туттăр пăрахать, (шурă япала) сарса пăрахать çĕлен умне. Çав шурă çине çĕлен мăйракине пăрахать. Унтан вара вăл çын илсе тавăрнать те, пуять: укçа енчĕкне ярсан, укçа нумай пулать; выльăх картине хĕстерсе хурсан, выльăх нумай пулать; вăрлăх тырă çине чиксе хурсан, тырă ăнать те, хуçа пуять. Çĕлен мăйракине çухатсассăн çука ерет: пит хытă сыхлас пулать. ФТТ. Укçа хутаççине е тыр ăшне çĕлен мăйракине хурсан, хутаçри укçа е пырари (= пӳлмери) тырă нихçан та пĕтмест. Орау. Темскерле ылттăн мăйракаллă çĕлен пур, тет. Мăйракисене вăл кашни çулах пăрахать, тет. Çав çĕлен мăйракине тупакан çын пуять, тет. Тулĕк çамкине икĕ мăйрака пек мăккăль сиксе тухать, тет. Хир-пуçĕнчи Кулля çавăн пек мăйрака тупса-пуйнă, тит, çамкинчи мăккăлĕ те унăн çавăнпа тухнă, тит. Вăл халь кам-та-пулсан çамкине перĕнтерсе мăккăль сиктерсе кăларсан: ку Кульля мăйракине ăçтан тупрăн? тесе ыйтаççĕ кулса.

çĕлен-пулли

вьюн. Мыслец. Изамб. Т. Çĕлен-пулли; вăл пĕчĕккĕ, яп-яка пулат; мăйĕнче икĕ енче икĕ йĕппи пулат; çав йĕппипелен тытаканăн аллине шăтарат. Чертаг. Çĕлен-пôлли, назв. рыбы. Б. Олг., Пшкрт. Çĕлен-полли, рыба.

çыхнă çĕлĕк

вязанная шапка. Кош-Елга (Белеб.). Çыхнă çĕлĕк; икĕ йĕппе çыхса тăваççĕ.

çĕмĕрттер

понуд. ф. от гл. çĕмĕр. Истор. Киеве (= Кейăва) тавăрăнсанах, вăл ĕлĕк хăй пуççапса пурăннă кĕлеткесене çĕмĕрттерсе тăктарнă. В. Олг. Чăмай-ха, тет, эп сере арçури кӳрсе çĕмĕрттерем. || О сильном и быстром движении (езде, работе). N. Эпĕ ӳксе юлтăм, ыттисем çĕмĕрттерсе иртсе кайрĕç. БАБ. Çав çичĕ çул пулнă выçлăхăн юлашки çулĕнче пирĕн енне хай сепирсем çĕмĕрттерсе те çитрĕçĕ, тет. N. Патша çарĕпе пит хытă çĕмĕрттерсе пынине курсан… Кан. Çĕмĕрттерсе кăна пырса кĕрет учреждение ĕçлеме. Çутт. 144. Çавăнтах çил шăхăрса, çĕмĕрттерсе çитрĕ. Орау. Хапхине кариклаттарса уçса ячĕ те лашипе çĕмĕрттерсе анчах кĕрсе карĕ (въехал шибко). Альш. Çапла çĕмĕрттерсе çӳреççĕ вăл хăнасем. Хурамал. Нумай выртать-и, сахал выртать-и, çурçĕр вăхăтĕнче шăнкăрав сасси çĕмĕрттерсе килсе хĕр тăракан çурт патне килсе чарăнчĕ, тет. N. Виçĕ ывăлĕ вăрăçра çунса çӳреççĕ, епле туй туса çĕмĕрттерсе намăс мар уна (т. е. ей)? N. Пырсан-пырсан, çакна хирĕç (ему навстречу) туй çĕмĕрттерсе пырать, тет, Изамб. Т. Эй, эпир çĕмĕрттерни пек никам та çĕмĕрттермен пуль (пировали на свадьбе). Пир. Ял. Халь вăл (çу савăчĕ) çĕмĕрттерсех ĕçлет (работает во всю). Буин. Мĕн çĕмĕрттеретĕр? Что поделываете? Ст. Чек. Мĕн çĕмĕрттерсе çӳретĕр? Что вы тут поделываете? || О кипучей, деятельной, веселой жизни. Янтик. Ну, ача! мĕн çĕмĕрттерсе пурăнан-ха хăш чухне? (т. е. что подковываешь). N. Эсĕ мĕн çĕмĕрттерсе пурăнатăн? Мана пĕр виçĕ сăмах çырса яр. Тăв. 2З. Ну мĕн çĕмĕрттерсе пурăнатăр? Авай-и-ха, Саньук? Трхбл. Вĕсем пурăнăçа çĕмĕрттереççĕ кăна. Они живут припеваючи. Ск. и пред. чув. 4. Пурăнăçа çав карчăк çĕмĕрттеретчĕ анчах: пурччĕ унăн качака, икĕ сурăх, пĕр кушак, чалăш пӳрчĕ тăрринче тăманасем усратьчĕ, тăманасем патĕнчех тимĕр тылă ларатьчĕ. || Выругаться громко. || Proficisci, отправляться. Кан. Эсĕр хăвăр ăçталла çĕмĕрттеретĕр тата.

çĕмĕрт

(с’ӧ̆_мӧ̆_рт’, с’э̆_мэ̆_рт), черемуха. Ст. Чек. Вомбу-к. Çĕмĕрт (вар-виттинчен типĕтнине чей пек ĕçеççĕ). Ск. и пред. чув. 52. Авкаланать çĕмĕрт пек (пляшущий парень). ТХКА. Çĕмĕрт хулăпа кĕсрене çапа-çапа сиккипе чуптарать. || Ягоды черемухи. Кĕвĕсем. Икĕ хура лашана эп ӳстертĕм, хура йывăç çĕмĕртне пăхтарса. Шемшер. † Атте кайнă çĕмĕрте (за черемухой). Утăм. Лăпкă, уяр кун карăм эпĕ çĕмĕрте. КС. Шырарăмăр, шырарăмăр, пĕр çĕмĕрт те тупаймарăмăр. Питушк. Хура çĕмĕрт пек ăсла (сусло) юхса тухрĕ (очень хорошее, во время варки), Чеб. Пăхатăп: хура сысна пĕрнесене (кузовья) тек йăвалантарса çӳрет, çĕмĕртсене пĕтĕмпех тăкса пĕтернĕ. Кан. Çĕлен пек çĕмĕрт тĕслĕ, çула кисретекен ăйăрсем. Пазух. Тусан, тăвăр тусра (= тусăра) лайăххине, çĕмĕртрен те хура куçлине. Ст. Чек. Унта пĕр хап-хура, хура çĕмĕрт пек, кушака курать (увидала) Сред. Юм. Çĕмĕрт пик хора (очень черный). Сĕт-к. † Хорăн тăрри хора лаши, çĕмĕрт тăрри çӳрен лаши; тăрсамăр, хĕрсемсем, Тăрнай хăта килет, тет, виçĕ йоплĕ чĕн пуши кастарать те çонтарать. ЧП. Çĕмĕрт тĕмми (куст) тĕл пултăм, татрăм-хыпрăм пĕр пĕрчине.

çĕнĕ-çын шывĕ пуçлани

назв. обряда. Альш. Ирхине тăрсан, çĕнĕ-çынни питне-куçне çăват та, хĕрсеммипе çĕнĕ çын шывĕ пуçлама каяççĕ. Унта темĕн чухлĕ ача-пăча пухăнат: курма пыраççĕ. Вĕсем каяççĕ пусă кутне. Кĕвентипе витрисене пусă кутне хĕрсемми çĕклесе пырат. Пусă кутне çитсен, хĕрсемми витрисене лартат та, шыв аса-ăса парат витрепе. Çĕнĕ-çынни нимĕнсĕрех хĕвеле хирĕç тăрса (хĕвел тухăçнелле пăхса) малтан виçĕ хутчен çăкăнат: аранçĕ-аранçĕ лапчăнса илет. Унтан шыв тултарнă витрене виçе хутчен (виçĕ витре) тапа-тапа йăвантарса ярат — шыва тăкат. Унтан хĕрсемми тата икĕ витрине те шыв тултарат та, кĕвентисене çаклатса, ку çĕнĕ-çынна тыттарат. Çĕнĕ-çынни çĕкличчен, çав кĕвенти çине нухрат хурат. Вăл нухратне хĕрсемми илет хăйне. Вара çĕнĕ-çынни кĕвентепе шыва йăтат та, каллах хĕвел тухăçнелле тăкса виçĕ хутчен çăкăнат. Унтан вара каяççĕ килнелле. Шыв ăсма аяккарах каяççĕ, килти пусран ăсмаççĕ. Урамра ват çын пынине курсан, çĕнĕ-çын чарăнат та, çав çын еннелле пăхса, çекленĕ шывĕпех виçĕ хутчен çăкăнат. Тутине чĕркенĕ явлăкпа тытат-хуплат. Лешĕ ăна хирĕç чарăнат та: аслă çын пул, тет. Явлăкне ăна пĕркенчĕк пăрахсанах параççĕ, вăл вара килте те çĕнĕ хăнана-мĕне кайса киличчен çапла тытса çӳрет. Хапхаран кĕнĕ чух, унтан тата пӳрте кĕрсен, урай варрине тăрса, виçшер хут çăкăнат. Хуняшшĕпе хунямăшĕ, пӳрт урай варринче çăкăннă чух: аслă çын пул, аслă çын пул, тесе лараççĕ. Витрисене лартат та, хĕрсеммипе салма çакаççĕ. Хунямăшĕ пымас унта.

çĕнĕ хăта

абычай, по которому родители молодой приезжают с визитом к родителям жениха и к его родне. Юрк. Пĕр авкаран вара икĕ енчи хурăнташĕсем те чĕнсе çĕнĕ хăта силлеççĕ. Изамб. Т. Хĕр енчисем, хĕр леçсе таврăннă чухне, усемпе пĕрле кĕрӳ енчисем çĕнĕ хăтана чĕнме пыраççĕ. Çĕнĕ хăта ахаль ĕçкĕ пекех пулат, анчах ăратннсем пур те кӳртеççĕ. Альш. Унтан вара тата çĕнĕ хăта пулат. Çĕнĕ хăта кӳртес, теççĕ. Çĕнĕ хăта илес, теççĕ. Вăл пĕр-пĕр ĕçкĕ-çикĕ тăвакан праçникре пулат. СТИК. Туй туса пĕтернĕ хыçĕнченех хĕр енчен ратнесем пухăнса хĕрне панă çынсем ратнисем патне хăнана çӳреççĕ, çавна çĕнĕ хăта теççĕ. КС. Кĕçĕр хĕре исе кайсассăн, ыран хĕр амăшсем (родные) каяççĕ çĕнĕ хăтана (кĕрӳшĕ патне), çавна калаççĕ: çĕнĕ хăтана кӳртнĕ, теççĕ. Кама 51. Акă сана хĕр, акă сана туй! (Еттӳçа кутĕнчен тапать). Акă сана çĕнĕ хăта! Сред. Юм. Хĕр качча кайсан виç-тват уйăхран хĕр ашшĕ ратнисĕм хĕрĕсĕм патне хăнана каяççĕ, çавна вара: çĕн-хăтана кайнă, теççĕ.

çĕнĕм

(çĕнĕ+афф. 1-го л. м), новый. ЧП. Икĕ çĕнĕм кĕпе пур.

çĕр

(с’э̆_р, с’ӧ̆_р), земля. Юрк. Тетене салтака хырсассăн (когда забрили в солдаты), эпĕ çĕрпе таппа-тан юлтăм, нимĕн тума та пĕлместĕп. Актай. Каçар пĕвĕм, чĕрĕ çĕр аннем (мать земли), пирĕн чуна кайма инçе, çĕклеме йывăр. Юрк. Çĕр витĕр тухнă этемсем, выльăх(сем?). Сред. Юм. Пĕрмай çăмăр çăвах тăрсан, çĕр хăпарать (почва разрыхляется), теççĕ. N. Çĕр сăхать. N. Çак çĕр çинче хам ятлă ята ямастăп (не дам себя в обиду. Шишкин. † Орай шăлма тăнă та, çĕртен сӳле(л)ле ӳкрĕ те вилчĕ (жена моя. Шутка). Ала 14. Унăн тураттисем çĕртенех (до земли) пулнă тет. Ib. 62. † Пирĕн тăванăн çурт хулăм, çĕрне тая лара-çке. (Свад. п.). N. Çĕр айĕнчен тухакан вырăнта (хуралра) тăратпăр (в туннеле). N. Унта каяччен, çĕр айне кайсан луччĕ пулĕччĕ ман шукăшпа. Орау. Çавăншăн халăх ылханса: Макар ывăлĕсем çĕрех пулччăр! тесе, ылханнă, тет. Сунт. Пăрахсах кайрăм-ши сана, мĕн пĕчĕкрен сан çинче суха-пуçпе чакаланса ӳснĕ хура çĕрĕм? Орау. Çынни сăмахĕпе çĕр айнех антарса ярать (т. е. от его слов готов провалиться сквозь землю). ЧП. Çĕрĕсем çурăлчĕç, йăп тухрĕ. Истор. Вилнĕ çынсене пуçтарса, кĕл-туса çĕре чикнĕ. О сохр. здор. Çĕре чавса тунă пӳрт (землянка; далее о том же: „çĕре авăтса тунă пӳрт“). N. Ун (урхамахăн) пуçĕ пĕлĕте тивмест, ури çĕре тивмест. К.-Кушки. Йывăç мĕлки çĕр çине (на землю) ӳкнĕ. Ib. Сысна çĕр çинче выртат. Ib. Çĕр çине лар (на землю). Ib. Çĕре лар (на пол). Расск. 1З. Хуйхăра-хуйхăрах ачам патне çĕр айне кĕрсе выртăп ĕнтĕ! тесе, пĕрмай йĕнĕ вăл. Янтик. Çынна ылханнă чухне çапла калаççĕ: ешлĕ çĕре хураттăр, тикĕс çĕре тĕметтĕр (пусть образует холмик; пожелание смерти). КС. Амаль пулсан (если бы была возможность), çантах çĕре анса кайăттăм (провалился бы сквозь землю. Гов. сильно застыдившийся или опозоренный) Собр. Чи малтан, юр кайса пĕтсессĕн, çĕре е алăпа, е патакпа çапсан, турă çиленет, теççĕ. (Поверье). АПП. † Эпĕр макратпăр, кӳл тăватпăр, тăшманĕсем кĕпе çăваççĕ; кĕписем шурă кĕпе мĕн, çав кĕпепе çĕре кĕтĕр-и? Чăв. й. пур. 2З°. Çынна кӳрентерни çĕре ӳкмест. (Изречение). N. Ашшĕ-амăшне, ырă тăванĕсене хисеплеменшĕн çĕр çăттăр! (Гов. мать о дурном сыне и его жене). Янтик. † Çĕр çĕклейми пӳртсен çивиттине симĕс-кăвак-палан виттертĕм. Ib. Çĕр çôмĕнчен шуса çӳрет. (Пĕчик лôтра çынна калаççĕ). Тогач. Карчăка çавăнтах çĕр çăтса антарса ячĕ (проглотила земля), тит. Йӳç. такăнт. 40. Ах, турă, Кĕркури, çĕр çăттăрах çана! Орау. Çĕр çăтнă, турран кĕлешшĕ (брань). N. И, çĕр çăтасскер! Магн. М. 190. Çичĕ çĕр ними. Ib. Çĕр çăтни. Хурамал. Çĕр çăтманă пуçна! (Брань; заметьте конечное „ă“). Изамб. Т. Çĕр çăтманă (брань). N. Приккашчĕкĕ мишер, питĕ йĕрĕскер хăй, çынсем сисеймен вăхăтсенче, сехетĕн стрелкине кăшт анчах тĕртет, çур сехет сут тăвассине „çĕр çăтат“ те.. Н. Карм. Çĕр кулли пулман, или: çĕр кулли пултăр! (Ругань). Ib. Çĕр çăттăр! || Земля как вещество, почва. N. Çĕр каллех типсе карĕ. N. Çĕре каллех типĕтсе ячĕ (стало совсем сухо). N. Çĕр айне пусар? Ачач 8З. Пуçĕпе шăмарса анчах тăрать ав, урипе çĕр чавса сирпĕтет. Ib. Тôрра асăнса çĕр çыртре (божился). N. Ĕненместĕп, çĕр çыртам! (Также: чирĕк хĕресне пăхап!). СТИК. Çапăп та, çĕр çырттарăп! (Говорит, угрожая сильным ударом). Çапăп та, çĕр çыртăн! (То же самое). Календ. 1906. Тинĕс шывĕ пĕрмай çĕре çиет (размывает). N. Ман ура айĕнчи çĕр кăтăлса кайрĕ те (обрушилась), эпĕ шыва кая патăм (упал). || Земля как планета, tellus. СТИК. Çĕр тăватă кĕтеслĕ, таçта инçе кайсан, вăл çыран пек анса каят, тет. Çĕрĕн хĕррине халиччен никам та çитсе курман, тет; унта сĕм-тĕттĕм, хăрушă çыран таçта çити çĕрĕн тĕпне анса каят, тет. Çĕре темиçе пуçлă çĕлен тĕревлесе тытса тăрат, тет. Сред. Юм. Çĕр вăкăр çинче тăрат (теççĕ. Поверье). Т. VI, З. Çĕре ӳксе пăсăлнă йĕркене кĕл-тулалли. Н. Изамб. † Ĕнтĕ çĕр çаврăнат, çĕр çаврăнать, ман пуçăмри çаврака çĕлĕк пек. (Песня нов. происх.?). Сред. Юм. Ах тôр, ôн чĕлхине тӳсесси! Пĕр вăрçма пуçласан, çĕр çинче каламанни хăвармас пôль. N. Çĕр çинче каламан юмах хăвармарĕ (всячески изругала). || Суша. N. Валала çĕр çинелле утнă (пошла на берег, на сушу, будучи изрыгнута рыбою). Б. Яныши. Вăл (лисица) çинче шăтак тупрĕ, тет те, пулăсене пĕрерĕн-пĕрерĕн çĕрелле пăрахма тапратрĕ, тет. || Участок земли, владение. Т. VI. Ют çĕртен çĕр илсен, телей каять те, тырă пулмас, теççĕ. Бгтр. Пĕр татăк çĕр. N. Орина çĕр валеççĕр. Ытла усал çĕрех кĕмен. N. Саншĕн çĕр панче хам исе çӳрерĕм (при дележе?). Истор. Вăл та, ашшĕ пекех, хăй çĕрне ӳстересшĕн тăрăшнă. Ск. и пред. чув. 50. Кам вăрман çĕрне парать таптама ахалех сире, çĕрĕк çăпата? N. Аçу пурана çĕр валеçмесăр сутасшăн мар: çĕр ахалех каят, тет. Изамб. Т. Анчах усен вырăнне тутарсем çĕрне анчах хăварнă (нимĕн те хăварман). Кан. Хресченсен çĕр те питĕ сахал пулнă, çавăнпа начар пурăнăçпа пурăннă. ТХКА 67. Пилĕк ялăн çĕр пĕрле пулнă пирĕн ĕлĕк. Альш. Çĕлен Ивана калат: çап мана малтан, тет. Иван калат: ху çĕрĕнте малтан ху çап, тет. || Местность. Бгтр. † Шупашкар çĕрне каяс тесе, крымски çĕлĕк илсе тăхăнтăм. Çĕрпӳ çĕрне каяс тесе, сарă кĕрĕк çĕлетсе тăхăнтăм. Юрк. † Патшанăн аслă кӳлĕ (озеро) тăвăр пулĕ, пире çырнă çĕрсем тăвăр пулмĕ. || Место. Пухтел. Кунта ĕнтĕ савăт-сапа çума та, шывсем тыткалама та çĕр çук. Чаду-к. Кусем: майри пĕр çĕреле, кайрĕ, тет, а ывăлĕсем тепĕр çĕреле саланса пĕтрĕç, тет. N. Унта сана ик çĕрелле ĕçлеме май пулать-и, çук-и? N. † Ай-уй, савнă тусăм, хура куçăм, пĕр çĕре пуласси инçе мар. Яргуньк. Икĕш (оба) ик çĕрелле вăрман çĕмĕрсе анчах тарчĕç, тет. Эпир çур. çĕршыв 2З. Анчах халĕ, улахсене пит нумай çĕрте çĕтсе, анасем тунă. N. Эпĕр (я с ним) пĕр çĕртерехрех (почти в одном месте) пурăнатпăр, хошши 25 чалăш анчах. N. Пирĕн ĕнтĕ çитмен çĕрĕмĕр юлмарĕ (мы везде побывали). Çутт. 153. Тикĕчĕ, хăвах пĕлен, урапа сĕрнĕ çĕре каять (уходит на подмазывание телеги). Никит. † Сырăнас çĕре сырăнимарăм (не пришлось повязать сорбан), кайнă çĕре кайимарăм. Сунар. Вăл хăйĕн вутти патне (к дровам) çитнĕ çĕре сĕм-тĕттĕм пулнă. Когда он подьехал к своим дровам, то уже было совсем темно. Кан. Виçĕ ялăн повесткисене пĕр çĕре манса хăварнă. N. Эпир килекен çĕрте. N. Пурин валли те яшка пĕр çĕре пĕçереççĕ. N. Вăл вĕсене нумайччен вăрман тăрăх çавăрса çӳренĕ, вара кайран ĕмĕрне çын пырса кĕмен çĕре илсе пынă. Орау. Кĕпе чӳхеме кайнă çĕртен таçта çухалнă, тет. Пошла полоскать белье и куда-то пропала. N. Киле тавăрăннă чухне вĕсем хирпе тӳрем çĕртен (по ровному месту) иртсе пынă. Альш. † Тапнă çĕртен (где топнете) тар тухтăр, сикнĕ çĕртен сим тухтăр, вылянă çĕртен вăй тухтăр. (Хĕр йĕрри). Ib. Сурăх шăммисене епле те пулсан çын пыман çĕререх (где реже ходит народ) кайса тăкма тăрăш. (Ача ячĕ хуни). БАБ. Хай кунăн çак тукатмăша пытарнă çĕререхрен (близко к могиле) иртсе каймала, тет. Кан. Пур çĕртепе пĕрех шыв тăрать. Почти везде стоит вода. Урож. год. Нумай çĕре çитиччен, кунта лашине кӳртсе (= кӳртрĕмĕр); лаши кунĕ, хăй çӳрен. БАБ. Ку, тесе калат, тет, хăй: çиллентернĕ çĕр пурччĕ, эпĕ ăна хам вилмен пулсан та, туш (тоже) пĕтернĕ пулăттăм. Альш. † Уйрăм-уйрăм çуралса, пĕрле ӳссе, уйăрлмăттăм тенĕ çĕрсем пур. Кĕвĕсем. Хурăн-варта хура та чĕкеçсем пур. Ĕнтĕ çак тăвансемех, ай, килсессĕн, ĕмĕр манмăп тенĕ те çĕрсем пур. Ст. Ганьк. † Калас, калас сăмах пур, кăмăлу юлас çĕрсем пур (боюсь как-бы не обидеть?). Регули 186. Выртнă çĕрте волатăп. Ib. 188. Эп чĕннĕ çĕре килчĕ. Ib. 190. Вăл ĕçленĕ çĕртен килчĕ. Ib. 191. Соха тунă çĕртен (соха туса) килтĕм. Ib. 192. Кăнчала арланă çĕрле выртат. Ib. 195. Вăл пол тытнă çĕртен килчĕ. Ib. 252. Эп эс пĕлмен çĕре кайрăм. Я пошел в незнакомое для тебя место. Ib. 253. Пĕлмен çĕрте илтĕм. Я купил в неизвестном для меня месте. Ib. 294. Вăл пире пол çок çĕре (вырăна) исе кайрĕ. Ib. Ку томтир ĕçленĕ çĕрте лайăх. Ib. 57. Пол тытмалли çĕрте (там, где ловят рыбу) кимĕ тăрать. Ал. цв. 6. Çапла чипер аван пынă çĕртенех, сасартăк вăл хăй умĕнче вут çути йăлтăртатнине курах каять. Ib. Пĕр çулхине чут-чут сысна вилсе каяс çĕртен çĕпре шыв ĕçтертĕмĕр те, чĕрĕлнĕччĕ. ЧС. Анне те хуйхăрнă çĕртен кулса ячĕ. И мама, хотя и была печальна, улыбнулась. N. Кам хăйне, хăй нимĕн те мар çĕртенех (не имея никакого основания), такам вырăнне хурать, вăл хăйне хăй улталать. ЧП. Пĕр юрламан çĕртен юрлатăп-çке. Я не пела, а теперь пою. Регули 274. Парас мар çĕртен патăм. Я не хотел давать, но дал. ЧС. Çав лашана эпĕ пит юрататтăм, мĕшĕн тесен вăл мана пур çĕртен те (во всех отношениях) аванччĕ. Чăв. й. пур. Вăсем çиленнĕ çынна та, хăй умĕнче пит аван, унпала йăпăлтатса калаçаççĕ. Нимĕнпе те çитес çук вăсен кăмăлне, хăй çук çĕрте вара (в его отсутствии) çавăн пек çынна çултен илсе çĕре чикеççĕ (всячески поносят) çĕре. N. Çитнĕ çĕрте пĕр, везде, куда нипопадешь. || В качестве послелогов. Регули 189. Вăл киле килнĕ çĕре апат пĕçерес. К его приходу (домой) надо сварить обед (пищу). Ib. 185. Çăвăрнă çĕрте поплет. Говорит во сне. Ib. 168. Вăл сăмах попленĕ çĕре вăл килчĕ. Ib. 668. Вăл хĕвĕл аннă çĕрелле кайрĕ. Он пошёл по направлению к западу Кан. Вĕсем сăмах панă çĕрте эпĕ те пултăм. Кан. Пилĕк тенки тумланнă çĕре каять (идет на одежду). Тăхăр тенки тăраннă çĕре каять (идет на питание). Якейк. Çăрккаç Мишка эпĕр апат çинă çĕре (когда мы обедали) пыч те, атисам куçĕнчех эп ĕнер олахра ачасампа вылляни (баловала, шалила) çинчен каласа пачĕ. Çантах çĕре анса кайăтăмч, анмала полсан. Юрк. Пĕре çапла, ку чей ĕçме ларсан, кăшт хай хуçи ун патне, чей ĕçме ларнă çĕре, пырса кĕрет. N. Каç пулса килнĕ çĕререх (к вечеру) пăртак чартăмăр (кровь). N. Килне таврăнсан, татах хываççĕ, унтан ĕçсе çиеççĕ. Вĕсем киле таврăннă çĕре (ко времени их возвращения) каç пулат. Вара çавăлтенех тепĕр çĕр пуçланса каят. N. Сӳресе пĕтернĕ çĕре каç пула пуçларĕ. К концу бороньбы стало вечереть. || Употребл. в чувашизмах. О сохр. здор. Вĕсем (пчела) мĕнле ĕçленине курсан, юратас мар çĕртен юратмалла вăсене (невольно полюбишь). Ачач 11. Икĕ çулхи хĕр ачине ыталаса, çывăрас килмен çĕртенех çывăрнă пек выртать. Бур. Пĕр юрламас çĕртен юрларăм çак тăвансем кăмăлĕшĕн. N. Урмак-маки ӳкем тенĕ çĕртен тепĕр йывăçран ярса тытрĕ, теть (чуть не упал, но..). Сунт. Ĕç çук çĕртенех ĕç туса çӳреççĕ. ГТТ. Лешĕ вилес çĕртен вырăс çемйине кĕнĕ. Изамб. Т. Ывăлĕ пилĕк-ултă çавăрăннă çĕре старик акса пĕтерчĕ. Б. Яныши. Унта çитсе, вурăн хатĕрлесе, апат çинĕ çĕре тĕттĕм пулчĕ. N. Çак уйăх пĕтнĕ çĕре (к концу этого месяца), вăл тавăрнмĕ-ши? N. Кĕлĕрен тухнă çĕре (к концу службы) аран-аран пырса çитрĕмĕр. Регули 122. Вăл килес çĕре еп килте полăп. К его приходу я буду дома. Бес. чув. 6. Киле таварăннă çĕре (к его возвращению) унăн ашшĕ вилсе кайнă. || Тема, theme. ГТТ. Çырмаллисем пайтах çĕрсем пур та. || Результат, конец. N. Тата эпир хамăр ĕçе çĕрне çитерейместĕпĕр. Четыре пути. Пуринчен ытла ĕçре вăя шеллес пулмасть, пурне те çĕрне çитерес пулать.

çĕр укçи

деньги за землю. || Деньги, которые бросают в могилу перед тем, как спустить туда покойника. Н. Седяк. Çын ӳтне шăтăка хураччен, пĕр-икĕ пус: çĕр укçи, тесе, пăрахаççĕ.

çĕр-йыш

, çĕр-йышĕ, властитель земли, назв. духа. N. Çĕр-йыш (йышĕ) çĕр айĕнче пурăнать, тетчĕç. Вилнĕ çынна пытарма шăтăк авăтсан, виле шăтăка яраччен малтан çĕр-йышне икĕ пус укçа паратчĕç. Хурамал. Çуркунне, малтан вăрлăх кăларнă чух, çĕр-йышне тесе, пĕр çăмарта касă айне хураççĕ (под первую борозду клали яйцо). Т. VI, 18. Тата çĕр-йышне: санăн çĕрĕ çинче пирĕн çуртăмăр-йĕрĕмĕр, тыррăмăр-пуллăмăр, çук чухне кĕттертĕмĕр, пур чухне паратпăр, çырлах çĕр-йышĕ! тесе чӳклеççĕ. Ib. 22. Хăпарту варринче пĕçернĕ çăмартине, çĕр йышне тесе, пĕр-пĕр ана çине кайса пытараççĕ. (Ака пăтти. Н. Карм. Çĕр-йышĕ = çĕр çĕклекен турă. Альш. Çĕр-йышне хур. Микушк. Çӳлте турă — çут çанталăк унăн. Çĕрте çĕр-йыш — çĕршыв унăн. Çĕрте патша — хура халăх унăн. (Стар. верование). См. Paas. 133, Магн. М. 29, 28.

çĕр виттĕр каяшшĕ

çĕр виттĕр кайми, çĕр виттĕр кайтăр, бранные выражения. Якейк. Çĕр вит ĕр каяшшĕ! (Сильная брань). Ст. Чек. Ан çилентерсе тăр-ха ăна нуммай, Юсăва (в Юзовский завод) пăрахса кайĕ.— Çĕр виттĕр кайтăр! Мана капла та савăнтарсах пурăнмас-ха. Ib. Выльăх-масар, тухса карĕ те, шăнса хăвалаттарса çӳрет паян кун-хута (заставляет бегать за скотиной в течение всего дня); çĕр виттĕр кайми, таврăнĕ каçпа, чыстă шăнса карăм. N. Çĕр виттĕр кайтăр килти ĕç! N. Тата вулатăп: 160 тутарта 1 суккăр, тет. Çĕр витĕр кайтăр! тетĕп. Тутар чăвашран иртерчĕ иккен, чăвашран икĕ хут таса вĕт, тетĕп.

çĕр хапхи

земляные ворота. Альш. Унтах тата пĕр çулĕ, ялта пĕр-ик-виç хут умлă-хыçлă вут тухнă хыççăн, чăвашсем: çĕнĕ вут кăларас, тенĕ. Кивĕ çурта (на старое место деревни) кайса „çĕр хапхи“ тунă. Икĕ енчен çĕре алтса пырса, варрине тимесĕр хăварнă. Ăна хапха пек тунă та, пĕтĕм выльăх-чĕрлĕхĕ, этемми çавăнтан витĕр тухнă. Çынсем, выльă-чĕрлĕхсем тухнă чухне, çĕр хапха çинче пăшал персе тăнă. || Назв. урочища. Чув. Кулатка. Çĕр хапхи. Анкарти хыçĕнче пĕр тарăн варта пĕр лупашкана темĕшĕн „çĕр хапхи“ теççĕ. Ун витĕр турă сурăхсене, ĕнесене, лашасене хăваласа кăларнă, тет; вăл вырăна çынсем хисеплеççĕ.

çĕр-шыв

страна, местность. N. Вăл енчи çĕр-шыва пĕлетĕн-и? Юрк. Икĕ лаша тап юртат, каяссине каятпăр та, пуснă çĕр-шыв шел юлат. ЧП. Килмĕттĕм ку çĕр-шыва. N. Кам çĕре-шыва, çут-çанталăка тытса тăрать. N. † Утă çулнă кӳлĕсем, тырă вырнă анисем, эп йĕмен каç йĕрĕ (чит. эп йĕмесен, кам йĕрĕ), юлат ку çĕр-шывĕсем. (Хĕр йĕри). ЧС. Пирĕн ялсем çĕр-шыв типмесĕр (пока не обсохнет земля) кĕтӳ кăлармаççĕ. О сохр. здор. Эсир куна ăнланас та çук, çавăнпа эпĕ кунта ун çинчен каламăп та. Эпĕ сире хамăрăн çĕр-шыв кăтартса тăракан пурăнăç çинчен каласа парам. N. Вăл çĕр-шыва имлĕх-сиплĕх панă, ăнлă-пуçлă имлĕхĕнчен усă курса пурăнать. Сред. Юм. Ôнта çĕр-шыв пит аслă. Там в отношении земли привольно. ГТТ. Чăваш кирек мĕскерте те тĕнчене çĕр тĕлĕшĕпе пăхать: манăн çуралнă çĕр-шыва, вĕреннĕ-килĕшне çĕр-шыва хирĕç пымасть-и вăл (это), тет. Çĕр-шыв килĕшмен вырăн пулсан, унтан тухса та каять: килĕшмест! тет. В. С. Разум. КЧП. Çакăнти çĕр-шыв сана кăмăла килет-и, килмест-и? N. Халĕ эпĕ çухалнă выльăхла (как заблудившаяся скотина) ют çĕр-шывра çӳреп. Чураль-к. † Мамăк тӳшек сармашкăн, пĕчĕк пăлтăр кирлĕччĕ; пĕчĕк пăлтăр лартмашкăн, пĕчĕк çĕр-шыв кирлĕччĕ. N. Çĕр-шывран хăпса (вдали) пурăнатăн та, мĕн туса пынине кураймастăн, ĕлĕк курнисеие манатăн. N. † Эп йĕменне, кам йĕрĕ — юлат ӳснĕ çĕр-шывсем. N. Çĕрне-шывне кайнă (умер). Бел. Гора. † Хамăр çĕртен-шывран тухнă чухне, шăнкăртатса юхать сулхăн шыв. КАХ. (Вăлсем) çĕрсĕр-шывсăр, çуртсăр-йĕрсĕр çын мар, харпăр-хăйĕнне (т. е. каждый свои обязанности по отношению к киремети) кирек те епле туса пыччăр (пусть исполняют). Из моленья киреметьи „пит-тури“ во время „тайăн сăра“). || Назв. божества. (упоминается в молитве чӳклеме кĕлли).

çĕр

(с’э̆_р, с’ӧ̆_р), сто. N. Пĕр çын тунине çĕр çын тытĕ. (Алăк хăлăпĕ). N. Пĕр çын тунине çĕр çын тытать. (Алăк хăлăпĕ). N. Çĕр тенкĕ, сто рублей. N. Çĕр те виççĕ. N. Çĕр те пилĕк, çĕр те пĕре. Календ. 1904. Пĕр çĕр пуç хурт пур. Есть с сотню ульев пчел. Истор. Вĕсем çав ĕçе çĕр пӳлĕме (главана) уйăрса çырнă. N. Çĕр çул, столетие. Сунч. Ула тына: мĕн хак, тет? — çĕр çирĕм пус, теççĕ (т. е. 34 коп. серебром; так и у КС). Чура-к. Касман пир чăрки айĕнче çĕр утмăл мулкачă. (Купăста пуçĕ). Юрк. Çĕр те вуниккĕ, икçĕр вуниккĕ. Шурăм-п. Çинчен тата çĕр çирĕм икĕ пус (35 коп. серебром) укçа парса ярăпăр. N. Çĕр пин, сто тысяч. N. Çĕр те пиллĕк, сто пять. N. Сакăрçĕр çичĕ çул, 807 лет. Тăхăрçĕр вăтăр çул, 930 лет. N. Сакăрçĕр çул. 800 лет. N. Пилĕкçĕр тăхăрвун пилĕк çул, 595 лет. N. Тăхăрçĕр вуникĕ çул, 912 лет. N. Сакăрçĕр вунпилĕк çул, 815 лет. N. Тăхăрçĕр, вунă çул, 910 лет. N. Сакăрçĕр вăтăр çул, 830 лет. Сакăрçĕр тăхăрвун пилĕк çул, 895 лет. N. Тăхăрçĕр утмăл икĕ çул, 962 г. N. Çĕр утмăл икĕ çул, 162 г. N. Виççĕр çул, З00 л. N. Виççĕр утмăл пилĕк çул, З65 лет. N. Çĕр сакăрвунă çичĕ çул, 187 лет. N. Çĕр ик çулхи. || При обозначении возраста, как и при др. числ., год можат быть опущено. Альш. Манăн çĕртен те иртнĕ (старше ста лет) асатте пур. М. Васильев № З, З2. Çĕрте икке çитнине. Якейк. Эс минчере? — Çĕр те пĕрере. Сколько тебе лет? — Сто один год. || Сотня (в смысле админ. разделения). См. Разг. С. Мих. 16.

çĕçĕ

(с’э̆з’э̆, с’ӧ̆з’ӧ̆), нож, ножик. N. Çĕçĕ чиксех таврăнас пулать сан. Тюрл. Çĕçĕ вичкĕнĕшĕ (çивĕчĕш), çĕçĕ тăрши (тӳрчĕ). К.-Кушки. Çĕççе илсе пар-ха. Passe moi iе couteau. В. С. Разум. КЧП. Вăл кăсйинчен çĕçĕ кăлара пуçларĕ. Орау. Çĕççипе аяккинчен чикрĕ те, çĕççи те çапла, чикнипех, юлчĕ (остался в боку). Ib. Ах, çавăнтах çĕçĕпе чиксе пăрахăттăм усала. Ib. Икĕ пĕр пек вăрăм çĕçĕ. Два ножа одинаковой длины. ЧС. Вырттарсассăн (девочку в гроб), пуçĕ патне çĕçĕ хучĕç те: эсĕ ку çĕçĕпе лере çăкăр кас; тата йĕппе çип хурса: кунпалан кĕпесем çĕле, терĕç. КС. Çта çĕçĕ патне каянн! Куда ты к шуту лезешь (кричат на животное). Ib. Çĕçĕ тимен! Ib. Çĕçĕ тимен пырна! Хорачка. Çĕçĕпе портă тăртăмăр. Мы жили плохо, во вражде. || Часть плуга, резец (разрезывает впереди). Янгорч. || Употребл. как брань. N. Нимскер хыпса çăтасса пĕлместĕн, çĕçе! Все готов проглотить — чтобы тебе ножик в глотку! (Говорит жена пьянице мужу).

çверлă

(с’_вэрлы̆), сверло. N. Çверлă — шăтăк шăтаракан хатĕр. Вăл тӳр авăрлă, икĕ енчен кантрапа кăкарнă, аври варринче кăлтăрмаç тыттарнă, аял енчен патака шăвтарса вĕрене пĕтĕрне-пĕтĕрне çавăрса шăтарать.

çтана

(с’тана), стена. Ал. цв. 16. Çак çуртан пĕр çтанине куç-кĕскирен тунă. N. Икĕ çтана (çтена) хушшине вĕрен карнă та. Çав арăма вĕренĕ çине утлантарса лартса, каллĕ-маллĕ ун тăрăх сĕтĕрсе çӳренĕ.

та

(та), и, да, еt (соединительный союз). См. те, а также Оп. иссл. чув. синт. I, 243—246. Регули 1484. Мана та она пачĕç, ыттисене памарĕç. Мана та, она та пачĕç. Ф. Н. Никиф. Сум та пилĕк пус, 30 коп. (но: ик сум вунă пус, без „та“, или: ик сум вунă пус, 60 коп). Ib. Пин те çĕр тенкĕ, пин те пĕр тенкĕ. Ib. Тенкĕ çурă, 1¹/₂ руб. Ерк. 4. Куçăм-пуçăм вут та хĕм выляса кайтăр. СТИК. Пасара карăм та.. чашкă-çпала илсе килтĕм. N. Кăшкăрса пуçтартăмăр та, киле кайма шухăш турăмăр. КС. Апла та (и так) хăтланчĕ, капла та (и этак) хăтланчĕ — пултараймарĕ. Регули 1546. Кивĕ полсан та, çĕнĕ полсан та илĕпĕр (все равно купим). Кивине (киввине) те, çĕнине (= çĕннине) те илĕпĕр. || Выражает повторение. Якейк. Пуян та пуян, терĕçĕ (все твердили, что он богат), хăйĕн виç тенкĕ окçи. Ib. Йăвана: начар та начар, терĕçĕ, халь пырса пăх-ха Йăвана мĕн манерлĕ çорт туса лартрĕ. Кушакпа автан 15. Катмар хурăнсен кăтра пуçĕсем лăстăр та лăстăр йăштăртатаççĕ. Чав. й. пур. 15. Таяпасем каланă: куртăмăр та куртăмăр, тенĕ (все, один за другим, заявляли, что видели). || Указывает на длительность действня. Букв. 1904. Çавăнтан кайран Йăвашка Энтрейĕсем аккаланă та аккаланă вара (знай себе пахалн). || Да и.. Ала 13. Эпĕ паян кунĕпе çӳресе ăвăнтăм (устала), каç та пулать, кунтах çăвăрас пулĕ манăн. Н. Карм. Нумай та калаçрăм, каçарăр мана. Толст. Хĕвел кăшт тухать те, анса та ларать (взойдет не надолго, да и закатится). || Даже. Изамб. Т. Ик-виç кун та шырарăм, лаша çинчен пĕр хыпар та илтеймерĕм. || Даже, даже и. Ст. Чек. Кушакĕ тармас та (даже и не убекает), тет. КС. Пĕр çухрăмах та çук. Нет даже и версты. Ib. Хытăраххăн та чĕнсе пăхрăм та, итлемеçт. Даже пробовал и покричать, не слушает. ТММ. Асапсăр пулла та пĕверен кăлараймастăн (с русск.). Чуратч. Ц. Эсĕ çакшăн та макăратăн-и? Уншăн пĕрте ан макăр, кил хам çумма вырт, пĕрле çывăрар. N. Аш мар, полă та памаç. СТИК. Çакна та ĕнтĕ туса хураймастăн! Даже и этого не можешь сделать. || Усиливает обобщение. Альш. Вăл шыв чăххи ытти кăвакалсем пек вĕçсех çӳремес: вăл ялан та хăмăш ăшнелле тарат. N. Манăн икĕ ывăлĕ те (или: икĕ ывăл та) салтака кайрĕç. (Но: икĕ çулĕ те Нурăса каять). Ib. Пирĕн икĕ учитĕлĕ те Хусана кайрĕç. N. Вĕсем пурте кунта. Они все здесь. N. Ун пекки кирек ăçта та пур. Такие есть всюду. || Выражает усиление и в др. случаях. N. Кил! эпĕ сана нумай шывсем çинче ларакан ытла та (очень уж) аскăн арăма сут тунине кăтартам. Ерех 3. Вăл Мускавра çамрăкранпах пĕр хапрăкаэ ĕçленĕ, ялта пĕр-икĕ çултан ытла та пурăнман. Абаш. Эс топмăн та. Ты пожалуй и не найдешь. Шăна чир. сар. 12. Хăш Йышши шăна талăкра аллă хут та ытла сысать. М. Яуши. Эсĕ мана темиçе хут та улталарăн. Бгтр. † Ку инке усал пулсан, çичĕ çулсăр та килес çук. Шел. II. 64. Миçе юрă кунта? тесен: икĕ çĕр юрă та ытла.. терĕ. N. Вăхăт нумай иртрĕ, уйăх та ытла сантан писме илменни (уже больше месяца, как я не получал от тебя писем). Кан. Ял совечĕ кăçал çу-каçа та (за все лето ни разу) Кăмакал ялĕнче халăх пухăвĕ туса иртермен. Орау. Мĕн çур сахач (= сахачĕ), сахат та ытла иртрĕ пуль ĕнт! Какие полчаса, наверное, уже больше часа прошла! Альш. Кĕтӳçĕсем ялан та (повтоянно) тутар ачисем хăйсен. Ib. Пĕр-иккĕшĕ (сăвăрсем) ялан та ту çинче çын килнине сыхласа лараççĕ. Ib. Пĕр вунă-вун-пилĕк çухрăм хутлăхĕ çӳлĕ ту килет ялан та. Ib. Малта таçта çитиччен ялан та анаталла каймалла. Баран. 122. Ватă йывăçăн варри ялан та çĕре пуçлать. Ала 5. Вăл каларĕ, тет: эпĕ мар паттăр, тесе, вăт паттăр та паттăр, халь тухнă, тет, Иван Суволов паттăр. || Усиливает отрицание. N. Пĕр конта ояр кон çок. Нет ни одного ведряного (ясного) дня. Регули 1428. Вăл пире пĕр татăк та çăккăр паман. N. Эпĕ улахран пĕр каç та юлман. || N. Вăл кӳлĕ пит çутă, çавăнпа та (поэтому то.. и) ăна Çутă-кӳлĕ тенĕ. К.-Кушки. Вăл ăна вĕлернĕ те. Он-то его и убил. || Так как. Абыз. Кликка каларĕ, тит: вăрларăм; ху каларăн та вăрлама. N. Унта çул çук, карти çумнех юр çуса тултарнă та. Там нет дороги, так как там нанесло снегу к самому забору. || Правда, что.. но (уступление). N. Çанталăкĕ сиввине сивех мар та.. Правда, что сегодня не холодно (и потому нет нужды, напр., топить печь). || Изамб. Т. Упăшки те наян та, арăмĕ тата ытларах. И муж-то ленив, но жена еще ленивее. Кратк. расск. 12. Иосиф вăл хăй кирек мĕнле пултăр та, çапах та пирĕн тăван-çке вăл. || Но, а, да (противительный союз). N. Чавса çывăх та, çыртма çук. (Послов.) СТИК. Çакна туса хумаллаччĕ те, пулмарĕ. || Хотя.. но. КС. Вуламан пулсан та (хотя и не читал), эпĕ çапах (всё-таки) пĕлетĕп. Ib. 1509. Эпĕр каламасан та, вăл пĕлĕ. Хотя мы и не скажем, но он узнает! Баран. 123. Намăс та пулсан, (хотя и стыдно сознаться, но..), пирĕн хушăра ун пек çын нумай. || Иногда при употреблении этого союза речь кажется оборванной, при чем как бы остается невысказанным какое-то воэражение или ограничение. N. Укçу пур-и ара? — Укçи пур та.. А есть ли у тебя деньги? — Деньги-то есть. N. Çаплине çапла та.. Так-то оно так.. (оно верно-то верно.,.). Якейк. Манасси манман та (забыть-то не забыл).. каласси каламан та. корасси корман та.. тарасси тарас çок та.. вăрçасси вăрçас çок та. Альш. Тарçи калат: мĕн, пачăшкă, вăрçатнам? тет. Пупĕ: вăрçасса вăрçмастăп та, ахаль калап, тенĕ. КС. Аплине апла та, ыйтмасăр та илме юрамаçть çав. Так-то так, но дело в том, что и без спросу брать не годится. || Иногда присоединяет следствие. N. Антон уксак та, хытă утимас. Регули 401. Эп çавăн чох пырса та онта, эп пĕлетĕп вăл вырăна. || Просто, прямо. Шурăм-п. Чăваш хăй куçне те ĕненмест. Унăн шухăшĕпе ку улпут ухмах та. Якейк. || С деепричастием на „сан“, „сен“ иногда соответствует русскому может быть. Якейк. Кайсан та кайăп. Может быть и пойду. Ib. Парсан та парăп. Может быть и дам. || Уж и.. N. Нумаях та тăмасть, урамăн хăрах хĕрне çаратса та тухать. В. С. Разум. КЧП. Кунта ларсассăн, каç та пулса кайĕ, манăн киле каймалла. КС. Туса хутăн та-и? Ты уж и сделал? N. Чĕнтĕм анчах, чопса та çитрĕ: ах ĕçесси килет ӳке! (вероятно, ему хочется пить). Ал. цв. 10. Çапла жалать те, хĕрлĕ чечеке татса та илет. Чуратч. Ц. Пăртак ĕçнĕ-и, ĕçмен-и, куна усал сухалĕнчен ярса та илчĕ (уж я схватил), тет. || Выражает неожиданность. М.-Чолл. Ир тăрсан, пăхать, вунă улма çук та (а десяти яблоков уж и нет), тет. || Именно. Якейк. Чĕре ыратнăран та тохтăра кайнă, ахаль кам каять-ке? (Гов. с недовольством). || Соответствует русскому „а“. N. Самай та юлашкинчен пит нумай (пĕр виçĕ пин ытла) пĕр хуçаран илсе таврăннă. Завражн. Поп патне карăм та, попĕ çок та тăта (еще). || В отрицании — даже и не, и не. Ск. и пред. чув. 50. Ан та шухăшлăр шăннă ĕç çинчен! Янтик. † Пир(ĕ)н Тимеше пырсассăн, çĕр тенкĕсĕр ан та пыр (т. е. не имея сотни рублей, чтобы уплатить за невесту). N. Çавна валлиех сăкманлăх илейĕн-е (купишь ли на кафтан); укçа сахал пулсан, ан та ил. Конст. чăв. Тинĕс хĕрне çитсен, нумаях та тăмарăмăр, пароход çине кĕрсе лартăмăр. || В выражениях удивления — ну и.. Толст. Ăслă та-çке сан пуçă, ăстарик! N. Макарăн та чăмăрĕ пысăк-çке, ача! Альш. Аван та юрлаттаратьчĕ вăл ачасене. || В песнях иногда имеет неопределенное значение. Н. Карм. † Пĕчĕк кăна лаша — турă лаша, Белебейрен йăвăр та тиярăм; ах аттеçĕм, тетĕп, ах аннеçĕмI пĕлеймерĕм — йăвăр та каларăм. || В произведениях И. Н. Юркина как индивидуальная особенность встречается в главных предложениях, которыми вводятся в диалогах собственные слова второго из собеседников. Юрк. Мĕншĕн? тет ку та, хăне апла каланăран, ăнланаймасăр.